Prawo Prywatne Międzynarodowe Maksymilian Pazdan Copyright (c) by Wydawnictwa Prawnicze PWN Sp. z o.o. Warszawa 1996 ISBN 83-87558-49-4 Wydawnictwa Prawnicze PWN Sp. z o.o., ul. gen. K. Sosnkowskiego l, 02-495 Warszawa Dział Handlowy: tel. i fax: (22) 667-45-31. 667-75-43, fax: (22) 723-07-38, 723-07-39 http://www.wp-pwn.com.pl e-mail:wp-pwn@wp-pwn com.pl Wydanie piąte uaktualnione (dodruk) Ark.wyd.: 18. Ark. druk.: 17. Skład i łamanie: FOTOEDYTOR, Gdańsk Druk ukończono w lutym 1999 r. Druk i oprawa: SEMAFIC, Warszawa SPIS TREŚCI PRZEDMOWA .................................................... 11 OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW .......................................... 13 Część ogólna Rozdział I. WIADOMOŚCI WSTĘPNE .............................. 19 § l. Pojęcie i zadania prawa prywatnego międzynarodowego ................ 19 I. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu wąskim .............. 19 II. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu szerokim ............. 22 III. Prawo prywatne międzynarodowe a inne dziedziny prawa ............ 25 § 2. Rozwój prawa prywatnego międzynarodowego ....................... 26 I. Uwagi wstępne ........................................... 27 II. Szkoła statutowa .......................................... 27 III. Fryderyk Karol von Savigny (1779-1861) ....................... 30 IV. Nowa szkoła włoska ....................................... 31 V. Czasy nowsze i najnowsze ................................... 32 VI. Polska nauka prawa prywatnego międzynarodowego ................ 34 § 3. Źródła prawa prywatnego międzynarodowego ........................ 35 I. Akty prawa wewnętrznego ................................... 36 II. Umowy międzynarodowe .................................... 37 III. Prawo zwyczajowe ......................................... 42 Rozdział II. NORMY KOLIZYJNE PRAWA PRYWATNEGO MIĘDZYNARODOWEGO .................................. 43 § 4. Budowa i rodzaje norm kolizyjnych ............................... 43 I. Budowa normy kolizyjnej .................................... 43 II. Rodzaje norm kolizyjnych ................................... 44 § 5. Zakres normy kolizyjnej ........................................ 45 § 6. Łącznik normy kolizyjnej ....................................... 45 I. Uwagi ogólne ............................................ 46 II. Obywatelstwo ................................... 48 III. Zamieszkanie (domicyl) ............................. 49 IV. Pobyt zwykły (stały) i pobyt prosty ...................... 51 V. Inne łączniki ................................... 52 $ S. Zagadnieniu kwalifikacji .......................... odział III. OZNACZENIE I ZASTOSOWANIE PRAWA WŁAŚCIWEGO 9. Kwestia wstępna ................................ 10. Odesłanie ..................................... 11. Niejednolite prawo .............................. 12. Zmiana statutu ................................ 13. Obejście prawa ................................. 14. Klauzula porządku publicznego ....................... !~ 1'roblemy związane z pojmowaniem i stosowaniem prawa właściwego . I. Zasady ogólne .............................. II Dopuszczalność stosowania obcego prawa publicznego ....... l! l Sposoby usuwania niektórych trudności w trakcie stosowania prawa vtaściwego ................................ \. Zabiegi kwalifikacyjne ........................ K. Dostosowanie ............................. (.'. Ocena równoważności (ekwiwalentności) pojęć lub instytucji prawnych .......................... l). Dostosowanie czynności prawnej do wymagań niewłaściwego prawa ................................. Część szczegółowa Rozdział IV. OSOBY FIZYCZNE I PRAWNE § 16. Osoby fizyczne ................................. I. Prawo właściwe .............................. II. Zdolność prawna ............................. III. Uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu ............... IV. Zdolność do czynności prawnych .................... V. Wyjątek na rzecz prawa siedziby przedsiębiorstwa (art. 9 § 3 p.p.m.) VI. Wyjątek na rzecz polskiej legis lód actus (art. 10 p.p.m.) ...... VII. Zdolność wekslowa i czekowa ...................... § 17. Osoby prawne ................................. I. Prawo właściwe .............................. II. Zakres zastosowania statutu personalnego ............... III. Zmiana statutu .............................. IV. Właściwość prawa siedziby przedsiębiorstwa .............. V. "Ułomne" osoby prawne ......................... VI. Międzynarodowe osoby prawne ..................... § 18. Dobra osobiste osoby fizycznej i prawnej ................. Rozdział V. CZYNNOŚCI PRAWNE. PRZEDSTAWICIELSTWO. PRZEDAWNIENIE .................... § 19. Dopuszczalność oraz dokonanie czynności prawnej . . § 20. Forma czynności prawnej .................. I. Prawo właściwe .................... II. Zakres zastosowania prawa właściwego dla formy § 21. Wady oświadczenia woli ................. § 22. Treść czynności prawnej jako przesłanka jej ważności . § 23. Przedstawicielstwo ..................... I. Przedstawicielstwo ustawowe ............. 52 53 58 58 61 64 66 69 70 73 73 75 77 77 78 79 80 85 85 85 86 89 91 92 93 94 95 95 98 98 99 99 99 100 101 101 102 102 103 105 106 106 107 § 24. II. Pełnomocnictwo Przedawnienie . . . Rozdział VI. ZOBOWIĄZANIA § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych ................. I. Uwagi ogólne .................................. II. Wybór statutu kontraktowego ........................ A. Uwagi wstępne ............................... B. Sposób i chwila dokonania wyboru prawa ............... C. Charakter prawny wyboru prawa ..................... D. Dopuszczalność i ograniczenia wyboru prawa ............. E. Ważność wyboru prawa .......................... F. Wybór częściowy lub złożony. Dopuszczalność warunku lub terminu G. Zmiana lub uchylenie wyboru. Skutki wyboru następczego ...... H. Klauzule "usztywniające" właściwość prawa .............. I. Stosowanie prawa wybranego ....................... III. Poszukiwanie statutu kontraktowego w braku wyboru prawa ....... A. Uwagi wstępne ............................... B. Właściwość prawa siedziby giełdy lub miejsca targów publicznych (art. 28 p.p.m.) ............................... C. Właściwość prawa miejsca zamieszkania lub siedziby stron (art. 26 p.p.m.) D. Właściwość prawa miejsca zamieszkania lub siedziby strony zobowiązanej do "świadczenia charakterystycznego" (art. 27 p.p.m.) ........ E. Właściwość legis loci contractus (art. 29 p.p.m.) ............ IV. Zobowiązania dotyczące nieruchomości ................... V. Trudności występujące przy poszukiwaniu prawa właściwego dla niektórych umów ............................. VI. Zobowiązania z jednostronnych czynności prawnych ............ VII. Zobowiązania wekslowe i czekowe ...................... VIII. Umowne zobowiązania transportowe .................... IX. Zakres zastosowania prawa właściwego ................... § 26. Zobowiązania wynikające ze zdarzeń nie będących czynnościami prawnymi . I. Prawo właściwe ................................. II. Statut deliktowy ................................ A. Trudności kwalifikacyjne przy ocenie powiązania lokalnego ...... B. Zakres statutu deliktowego ........................ C. Zbieg norm kolizyjnych dotyczących odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej ................................. III. Statut prowadzenia cudzej sprawy bez zlecenia ............... IV. Statut bezpodstawnego wzbogacenia ..................... V. Reżim odpowiedzialności kontraktowej a zobowiązania ze zdarzeń nie będących czynnościami prawnymi ...................... § 27. Zobowiązania związane ze stosunkami z innych dziedzin prawa cywilnego . . § 28. Stosunki pracy .................................... I. Prawo właściwe ................................. II. Zakres zastosowania statutu stosunku pracy ................ Rozdział VII. PRAWA RZECZOWE. POSIADANIE. PRAWA NA DOBRACH NIEMATERIALNYCH ............................ § 29. Własność i inne prawa rzeczowe. Posiadanie I. Prawo właściwe .............. II. Zagadnienia kwalifikacyjne ....... A. Łącznik miejsca położenia przedmiotu prawa rzeczowego (lub posiadania) ........................ B. Pojęcie praw rzeczowych i posiadania ........... III. Zakres statutu rzeczowego .................... IV. Zmiana statutu rzeczowego ................... § 30. Prawa na dobrach niematerialny.ch ................. I. Uwagi wstępne .......................... II. Prawo autorskie ......................... III. Prawo wynalazcze ......................... Rozdział VIII. PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE 169 173 173 176 178 179 179 182 185 § 31. Materialne przesłanki zawarcia małżeństwa .................... 185 I. Prawo właściwe ................................. 186 II. Zakres zastosowania prawa właściwego ................... 187 § 32. Forma zawarcia małżeństwa ............................ 191 I. Prawo właściwe ................................. 191 II. Zakres zastosowania prawa właściwego ................... 193 III. Małżeństwa konsularne ............................. 193 § 33. Unieważnienie małżeństwa. Ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa . . 194 I. Prawo właściwe ................................. 194 II. Zakres zastosowania prawa właściwego ................... 195 § 34. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami ............... 196 I. Prawo właściwe ................................. 196 II. Zakres zastosowania prawa właściwego ................... 199 § 35. Rozwód ........................................ 200 I. Prawo właściwe ................................. 201 II. Zakres zastosowania statutu rozwodowego ................. 208 III. Separacja ..................................... 211 § 36. Pochodzenie dziecka. Stosunki prawne pomiędzy rodzicami a dzieckiem ... 211 I. Pochodzenie dziecka .............................. 212 A. Prawo właściwe ............................... 212 B. Zakres zastosowania prawa właściwego .................. 213 II. Stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem ............... 214 A. Prawo właściwe ............................... 214 B. Zakres zastosowania prawa właściwego .................. 215 III. Unormowania konwencyjne .......................... 215 § 37. Przysposobienie ................................... 217 I. Prawo właściwe ................................. 218 II. Stosunek normy z art. 22 § 2 do normy z art. 22 § l p.p.m. ....... 221 III. Zakres statutu adopcyjnego .......................... 223 § 38. Alimentacja ..................................... 226 I. Prawo właściwe ................................. 227 II. Zakres zastosowania prawa właściwego ................... 233 § 39. Opieka i kuratela .................................. 234 I. Prawo właściwe ................................. 234 II. Zakres zastosowania statutu opieki lub kurateli ............... 239 Rozdział IX. SPRAWY SPADKOWE ............................ 241 § 40. Statut spadkowy ................................... 241 I. Prawo właściwe ................................. 241 II. Zakres statutu spadkowego .......................... 242 A. Przesłanki dziedziczenia .......................... 242 a) Otwarcie spadku ............................ b) Zdolność dziedziczenia ........................ c) Niegodność dziedziczenia ....................... d) Szczególne zakazy dziedziczenia ................... e) Umowy o zrzeczenie się dziedziczenia ................ B. Ustalenie zawartości spadku ....................... C. Powołanie do dziedziczenia ....................... D. Nabycie spadku oraz kwestie związane z nabyciem spadku ...... a) Sposób dziedziczenia .......................... b) Przyjęcie lub odrzucenie spadku .................... c) Stosunki między współspadkobiercami. Odpowiedzialność za długi spadkowe ................................. d) Ochrona dziedziczenia ......................... e) Rezerwa lub zachowek ......................... f) Zapis testamentowy ........................... g) Wykonawca testamentu ......................... E. Dział spadku ................................ § 41. Statut czynności prawnych mortis causa ..................... I. Prawo właściwe ................................. II. Zakres statutu czynności prawnych mortis causa .............. § 42. Dziedziczenie gospodarstwa rolnego położonego w Polsce ........... Ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. - Prawo prywatne póz. 290; zm. DZ.U. z 1995 r. Nr 83, póz. 417, art. 4) SKOROWIDZ RZECZOWY. .............. niędzynarodowe (Dz.U. Nr 46, PRZEDMOWA Podręcznik zawiera zwięzły wykład podstawowych instytucji polskiego prawa prywatnego międzynarodowego i bardzo skromne informacje o rozwiązaniach przyjmowanych w obcym prawie kolizyjnym. Powstał z myślą o potrzebach studentów kierunku prawnego studium stacjonarnego i zaocznego. W sposób wyczerpujący w podręczniku objaśniona została jedynie ustawa o prawie prywatnym międzynarodowym. Uregulowania kolizyjne mieszczące się w innych aktach normatywnych omawiane są wybiórczo. Pominięto znaczną część unormowań konwencyjnych. Dla seminarzystów oraz czytelników pragnących pogłębić studia nad niektórymi zagadnieniami przeznaczone są informacje bibliograficzne podane do każdego paragrafu oddzielnie. Obejmują one jednak tylko pozycje nowsze, i to jedynie pozycje wybrane. Również zamieszczone w podręczniku informacje o orzecznictwie nie są wyczerpujące. W niniejszym wydaniu, które jest już wydaniem piątym, stan prawny, literaturę prawniczą i publikowane orzecznictwo uwzględniono na koniec lipca 1998 roku. Katowice, lipiec 1998 r. Maksymilian Pazdan OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW l. Źródła prawa k.c.austr. k.c.franc. k.c.niem. k.c.pol. k.c.szwajc. k.h. k.m. k.p. k.p.c. k.r.o. p.p.m. lub ustawa z 1965 r.- pr. a.s.c. prawo pryw. mnr. pr.czek. pr.lotn. pr.weksl. ustawa z 1926 r. kodeks cywilny austriacki (ABGB) kodeks cywilny francuski kodeks cywilny niemiecki z 1896 r. (BGB) kodeks cywilny (ustawa z 23 V 1964 r., Dz.U. Nr 16, póz. 93 z późn. zm.) kodeks cywilny szwajcarski kodeks handlowy kodeks morski (ustawa z l XII 1961 r. - t. jedn. Dz.U. z 1998 r., Nr 10, póz. 36) kodeks pracy (ustawa z 26 VI 1974 r., t. jedn. Dz.U. z 1998 r., Nr 21, póz. 94) kodeks postępowania cywilnego (ustawa z 17 XI 1964 r., Dz.U. Nr 43, póz. 296 z późn. zm.) kodeks rodzinny i opiekuńczy (ustawa z 25 II 1964 r., Dz.U. Nr 9, póz. 59 z późn. zm.) prawo prywatne międzynarodowe (ustawa z 12 XI 1965 r., Dz.U. Nr 46, póz. 290 z późn. zm.) prawo o aktach stanu cywilnego (ustawa z 29 IX 1986 r., Dz.U. Nr 36, póz. 180 z późn. zm.) prawo prywatne międzynarodowe (innego państwa niż Polska) prawo czekowe (ustawa z 28 IV 1936 r., Dz.U. Nr 37, póz. 283) prawo lotnicze (ustawa z 31 V 1962 r., Dz.U. Nr 32, póz. 153 z późn. zm.) prawo wekslowe (ustawa z 28 IV 1936 r., Dz.U. Nr 37, póz. 282) prawo prywatne międzynarodowe (ustawa z 2 VIII 1926 r., Dz.U. Nr 101, póz. 581) II. Wykaz skrótów tytułów opracowań najczęściej cytowanych J. Jakubowski 1984 J. Jakubowski, M. Toma- szewski, A. Tynel, A.W. Wiśniewski 1983 W. Ludwiczak 1990 K. Przybyłowski 1935 K. Przybyłowski 1964 K. Przybyłowski 1966 Księga Przybylowskiego Księga Skapskiego M. Sośniak 1991 M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969 B. Walaszek, M. Sośniak 1973 E. Wierzbowski 1971 F. Zoil 1947 AlCr At. AUŁ AUWP BMS Ciunet DPC Gaz.Sąd.War. KPP KSP MP NP OSA J. Jakubowski: Prawo międzynarodowe prywatne. Zarys wykładu, Warszawa 1984 J. Jakubowski, M. Tomaszewski, A. Tynel, A.W. Wiśniewski: Zarys międzynarodowego prawa handlowego. Warszawa 1983 W. Ludwiczak: Międzynarodowe prawo prywatne. Warszawa 1990 K. Przybyłowski: Prawo prywatne międzynarodowe. Część ogólna. Lwów 1935 K. Przybyłowski: Kodyfikacyjne zagadnienia polskiego prawa międzynarodowego prywatnego, SC 1964, t. V, s. 3-66 K. Przybyłowski: Nowe polskie unormowanie problematyki kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego, SC 1966, t. VIII, s. 3-37 Rozprawy Prawnicze. Księga dla uczczenia pracy naukowej Kazimierza Przybylowskiego, Kraków-Warszawa 1964 Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Józefowi Skąpskiemu, Kraków 1994 M. Sośniak: Prawo prywatne międzynarodowe. Katowice 1991 M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski: Międzynarodowe prawo rodzinne, Wrocław-Warszawa 1969 B. Walaszek, M. Sośniak: Zarys prawa międzynarodowego prywatnego. Warszawa 1973 E. Wierzbowski: Międzynarodowy obrót prawny w sprawach cywilnych. Warszawa 1971 F. Zoil: Międzynarodowe prawo prywatne, Kraków 1947 III. Czasopisma "Archivum luridicum Cracoviense" "Ateneum" "Acta Universitatis Lodziensis" "Acta Universitatis Wratislayiensis Prawo" "Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwości" "Journal de droit international", fonde par E. Ciunet "Droit Polonais Contemporain" "Gazeta Sądowa Warszawska" "Kwartalnik Prawa Prywatnego" "Krakowskie Studia Prawnicze" "Monitor Prawniczy" "Nowe Prawo" "Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych" OSN OSP Pal. PiP PPG PPH PPHZ PPiA PPP PPWiP PS PSM PUG PwHZ PWOWI PWS PYIL RCDIP Rec. des Cours RPEiS RPiE RZ SC SIS SP St. et Doc. St. lur. TiGM TP ZN IBPS ZNUJ ZNUMK "Orzecznictwo Sądu Najwyższego - Izba Cywilna" (także poprzednie nazwy) "Orzecznictwo Sądów Polskich" (poprzednio "Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych") "Palestra" "Państwo i Prawo" "Problemy Prawne Górnictwa" "Przegląd Prawa Handlowego" "Problemy Prawne Handlu Zagranicznego" "Przegląd Prawa i Administracji" "Problemy Prawa Przewozowego" "Problemy Prawa Wynalazczego i Patentowego" "Przegląd Sądowy" "Przegląd Stosunków Międzynarodowych" "Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego" "Prawo w Handlu Zagranicznym" "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej" "Problemy Wymiaru Sprawiedliwości" "The Polish Yearbook of International Law" "Revue critique de droit international prive" "Recueił des Cours de 1'Academie de Droit International de la Haye" "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" "Ruch Prawniczy i Ekonomiczny" "Rabels Zeitschrift" (oraz poprzednia nazwa "Zeitschrift fur ausiandisches und internationales Privatrecht") "Studia Cywilistyczne" "Studia luridica Silesiana" "Studia Prawnicze" "Studia et Documenta" "Studia luridica" "Technika i Gospodarka Morska" "Themis Polska" "Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego" "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze" "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Prawo" Pełna informacja bibliograficzna o pozycjach powoływanych w przypisach w formie skróconej jest podana w literaturze do poszczególnych paragrafów. Rozdział WIADOMOŚCI WSTĘPNE § 1. POJĘCIE l ZADANIA PRAWA PRYWATNEGO MIĘDZYNARODOWEGO Literatura: K. Przybyłowski 1935, § l; W. Ludwiczak: Między normą kolizyjną a prawem jednolitym, RPiE 1958, z. l; K.. Przybyłowski: Zagadnienie definicji prawa międzynarodowego prywatnego, "Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego" 1958, 13 A; J. Jakubow-ski: Funkcje i zakres prawa prywatnego międzynarodowego, PiP 1966, z. 11; H. Trammer: Zasięg obowiązywania prawa prywatnego międzynarodowego, PiP 1966, z. 12; J. Skąpski: Unification des regles des conflits de lois et unification du droit internę, AlCr 1968, vol. I; J. Jakubowski: Nowe drogi rozwoju międzynarodowego prawa prywatnego, PiP 1975, z. 12: M. Sośniak: Considerations sur 1'etendue et 1'objet du droit international prive, PYIL 1983, vol XII; S. Sołlysiński: Recenzja z l-go wydania niniejszego podręcznika, PiP 1988, z. 11. I. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu wąskim l. Międzynarodowy ruch osobowy oraz międzynarodowy obrót gospodarczy to główne źródła częstego występowania w dzisiejszej dobie sytuacji życiowych (stosunków) powiązanych z więcej niż jednym obszarem prawnym (obszarem prawnym więcej niż jednego państwa). Sytuacje (stosunki) tego rodzaju bywają nazywane sytuacjami (stosunkami) międzynarodowymi lub sytuacjami (stosunkami) z elementem obcym (zagranicznym). Przykłady: obywatelka polska zawiera związek małżeński z obywatelem francuskim; obywatel polski w czasie pobytu w Bułgarii powoduje wypadek samochodowy, w wyniku którego szkody doznaje obywatel turecki mający miejsce zamieszkania w RFN; polska spółka zawiera umowę o budowę kompletnego obiektu przemysłowego z inwestorem marokańskim. W takich wypadkach pojawia się pytanie: jakie prawo (prawo jakiego państwa) zastosować? Odpowiedzi na to pytanie udzielają specjalnie w tym celu sformułowane normy, tzw. normy kolizyjne. Normy te rozgraniczają sfery działania systemów prawnych w przestrzeni przez określenie ich właściwości (kompetencji), są więc normami dotyczącymi stosowania norm merytorycznych (normami o normach) i stąd w nauce prawa prywatnego międzynarodowego określa się je czasem mianem "norm kompetencyjnych". Kształtują wszak kompetencję sądu do orzekania według treści norm wchodzących w skład takiego albo innego systemu prawnego. Innymi słowy, określają, jakie prawo (prawo jakiego państwa) powinno stanowić podstawę rozstrzygnięcia danej sprawy. Ustanawiają zarazem obowiązek stosowania - przy ocenie sprawy, o którą chodzi - norm należących do takiego lub innego systemu prawnego. Takie właśnie normy kolizyjne wchodzą w skład prawa pryw. mnr. Prawo prywatne międzynarodowe w swej kolizyjnej części obejmuje przeto ogól norm, rozgraniczających - w stosunkach z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy - sfery działania systemów prawnych różnych państw, a to przez określenie, które z nich należy stosowaćl. Dla tak rozumianego pojęcia tego prawa przyjmujemy nazwę: prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu wąskim. Stwierdzenie to zapowiada, iż możliwe jest również szerokie ujęcie pojęcia prawa pryw. mnr., o czym niżej. 2. Prawo pryw. mnr. w znaczeniu wąskim nie stanowi w dzisiejszych czasach jakiegoś jednolitego ponadpaństwowego porządku prawnego. Przeciwnie, każde państwo ma własne prawo pryw. mnr., wchodzące w skład jego wewnętrznego systemu prawnego. W związku z tym, iż normy prawa pryw. mnr. poszczególnych państw zostały ukształtowane pod wpływem różnych czynników, zachodzą między nimi - niekiedy dość znaczne - różnice. Temu zróżnicowaniu starano się zapobiec podejmując wysiłki zmierzające do ujednolicenia norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego, m.in. w drodze umów międzynarodowych2, przede wszystkim wielostronnych, obejmujących większą liczbę państw lub pewne ich grupy, oraz umów dwustronnych. O tyle więc mamy dziś do czynienia ze zjawiskiem "umiędzynarodowienia" do pewnego stopnia omawianej dziedziny prawa. Dodajmy, iż wyniki starań o unifikację norm kolizyjnych ciągle nie są satysfakcjonujące. Konwencje, których uczestnikiem jest Polska, zostaną omówione w § 3 nin. rozdz. 3. Organy każdego państwa stosują przede wszystkim normy kolizyjne własnego prawa pryw. mnr. Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego obcego mogą stosować tylko o tyle, o ile zezwalają im na to postanowienia prawa własnego (np. normy o odesłaniu). ' Objaśnienie to nawiązuje do wypowiedzi K. Przybyłowskiego 1935, s. 2: "Prawem prywatnym międzynarodowym jest ogół norm rozgraniczających w stosunkach prywatnoprawnych sfery działania praw różnych państw, a to przez określenie, które z nich należy zastosować". Por. też B. Walaszek, M. Sośniak 1973, s. 8. 2 Duże zasługi w dziele unifikacji w skali międzynarodowej norm kolizyjnych ma Konferencja Haska Prawa Prywatnego Międzynarodowego. Por. A. Zieliński: Haska Konferencja Prawa Prywatnego Międzynarodowego, PiP 1982, z. 11, s. 61 i n. Odrębnym zagadnieniem jest kwestia stosunku norm kolizyjnych krajowego prawa pryw. mnr. do norm kolizyjnych konwencyjnych. Będzie o tym mowa w dalszych rozważaniach. 4. Nie wszystkie normy kolizyjne prawa pryw. mnr. rozumianego wąsko skonstruowane są identycznie i spełniają takie same funkcje. Oprócz norm, za których pośrednictwem następuje wskazanie prawa właściwego (por. np. art. 9-35 ustawy z 1965 r.), istnieją normy powołane do wypełniania jedynie różnych funkcji pomocniczych (por. np. art. 2, 5, 6 ustawy z 1965 r.). Ich rola jest zresztą znaczna. Oddziałują one na funkcjonowanie mechanizmu kolizyjnoprawnego, którego główne instrumenty stanowią normy należące do pierwszej grupy. Uzupełniają i wzbogacają ten mechanizm. 5. Przepisy prawa pryw. mnr. ujmowanego wąsko są w przeważającej mierze przepisami bezwzględnie wiążącymi (iuris cogentis). Wola stron może stanowić podstawę wskazania prawa właściwego jedynie w przypadkach przewidzianych w ustawie z 1965 r. lub w innych przepisach (por. art. 25 § l oraz 32 § l p.p.m.). 6. Sporna jest w nauce rola tzw. elementu obcego (zagranicznego) przy wytyczaniu zasięgu norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. Stosunek z elementem obcym to taki stosunek, który nie jest w całości zamknięty w obrębie jednego państwa (państwa, w którym dokonywana jest jego ocena). Powiązanie z obcym obszarem prawnym może nastąpić za pośrednictwem różnych czynników, np. obywatelstwa, miejsca zamieszkania lub siedziby przynajmniej jednej strony danego stosunku, miejsca zdarzenia, będącego jego źródłem (np. miejsca zawarcia umowy), miejsca położenia przedmiotu prawa. Niektórzy sądzą, że zasięgiem norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. należy objąć jedynie stosunki z elementem obcym, czyli tzw. stosunki międzynarodowe3, inni uważają, że wszelkie stosunki, a więc także te, które powiązane są wyłącznie z własnym obszarem prawnym4 (z obszarem prawnym państwa, o którego normy kolizyjne chodzi). Trafny wydaje się ostatni punkt widzenia. Przeciwko zacieśnianiu zasięgu norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. do sytuacji z elementem obcym przemawia budowa norm kolizyjnych. Z punktu widzenia każdej wziętej z osobna normy kolizyjnej znaczenie ma tylko to powiązanie stosunków objętych zakresem normy z obszarem danego państwa, które zostało podniesione do rangi łącznika. Inne powiązania owych stosunków są zupełnie obojętne. Pozbawione znaczenia jest więc to, czy owe inne powiązania dotyczą tego 3 Tak W. Ludwiczak 1990, s. 12-14; E. Wierzbowski 1971, s. 11; J. Jakubowski 1984, s. 8; S. Sołtysiński w recenzji z I wydania niniejszego podręcznika, PiP 1988, z. 11, s. 111. 4 Tak w szczególności K. Przybyłowski 1935, s. 2 i 3; tenże: Zagadnienie definicji, s. 70. Podobnie H. Trammer: Zasięg obowiązywania, s. 866 i n.; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, s. 8 i 9; M. Sośniak 1991, s. 7. samego państwa, co powiązanie przewidziane w łączniku, czy też odnoszą się do innych państw. Norma kolizyjna swoje kolizyjnoprawne funkcje, polegające na rozgraniczaniu sfer działania praw różnych państw w przestrzeni, spełnia także wtedy, gdy ze względu na całkowite powiązanie stanu faktycznego z polskim obszarem prawnym (m.in. za pośrednictwem kryterium stanowiącego jej łącznik) przewiduje właściwość prawa polskiego. Jeśli więc np. spadkodawca miał w chwili śmierci obywatelstwo polskie, należy na podstawie normy kolizyjnej z art. 34 p.p.m. zastosować prawo polskie. Norma z art. 34 p.p.m. działa zarówno wtedy, gdy powiązanie rozpatrywanego stanu faktycznego z obcymi obszarami prawnymi zachodzi, jak i wówczas, gdy go brak. Odmienne stanowisko zmuszałoby sędziego do wstępnych ustaleń - przed zastosowaniem art. 34 p.p.m. - czy w rozpatrywanej sprawie występują jakieś (ale jakie?) elementy obce, wiążące ją z obszarem prawnym innego państwa. Inna rzecz, iż występowanie w stanie faktycznym elementu obcego powinno stanowić sygnał, iż nieodzowne jest rozważenie pytania, jakie prawo jest w danym wypadku właściwe? Jeżeli stan faktyczny powiązany jest wyłącznie z polskim obszarem prawnym, z góry można założyć (bez zaglądania do ustawy kolizyjnej), iż właściwe jest prawo polskie. II. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu szerokim 1. Ostatnio coraz bardziej upowszechnia się przekonanie, że tradycyjna koncepcja prawa pryw. mnr., w myśl której dziedzina ta obejmuje jedynie normy kolizyjne, przestała w sposób adekwatny odzwierciedlać rzeczywistość i jej tendencje rozwojowe. W jej miejsce wysuwany jest postulat, by do prawa pryw. mnr. zaliczać także niektóre zespoły norm merytorycznych. Solidaryzując się zasadniczo z tym poglądem, dostrzegam jednak konieczność wprowadzenia odpowiednich rozróżnień terminologicznych. Przemawiają za tym różnice, jakie zachodzą pomiędzy normami merytorycznymi prawa pryw. mnr. a normami kolizyjnymi należącymi do tej dziedziny prawa. Z tych też względów celowe wydaje się wprowadzenie, oprócz pojęcia prawa pryw. mnr. w znaczeniu ścisłym, nadto jeszcze pojęcia prawa pryw. mnr. w znaczeniu szerokim. To ostatnie pojęcie traktować zaś można jako pojęcie nadrzędne w stosunku do pojęcia pierwszego. Wychodząc z tych założeń przyjmuję, że prawo pryw. mnr. w znaczeniu szerokim obejmuje prawo pryw. mnr. w znaczeniu wąskim (jest to część kolizyjna tego prawa) oraz normy merytoryczne prawa pryw. mnr. O jakie normy merytoryczne tutaj chodzi? Próba odpowiedzi na to pytanie zostanie podjęta w dalszych rozważaniach. 2. Początki prawa jednolitego sięgają końca ubiegłego stulecia. Od tej pory osiągnięto w dziele unifikacji prawa liczące się sukcesy. Unifikacja objęła jednak głównie sferę obrotu gospodarczego, i to tylko niektóre jego wycinki. Rzadko też udało się nadać aktom legislacji międzynarodowej szeroki zasięg przestrzenny. Prace nad ujednoliceniem prawa biegną dwutorowo. Z jednej strony - o czym już była mowa - czynione są wysiłki zmierzające do ujednolicenia w skali międzynarodowej norm kolizyjnych, z drugiej zaś strony podejmowane są próby ujednolicenia norm prawa materialnego. Cele unifikacji5 norm prawa materialnego są ambitne. Ujednolicenie to zmierza mianowicie do ostatecznego wyeliminowania konfliktów pomiędzy systemami prawnymi różnych państw. Cel taki jest jednak trudno osiągalny. Składa się na to wiele przyczyn. Po pierwsze - liczba uczestników poszczególnych przedsięwzięć unifikacyjnych jest z reguły ograniczona. Po drugie - akt unifikacyjny najczęściej obejmuje jedynie wybrane zagadnienia prawne, rzadziej zaś większe ich kompleksy. Po trzecie - niezwykle rzadko dochodzi do unifikacji zupełnej, prowadzącej do powstania norm, które po włączeniu do wewnętrznego systemu prawnego znajdują zastosowanie zarówno do oceny sytuacji (stosunków) z elementem międzynarodowym, jak i stanów faktycznych czysto wewnętrznych. Przykładem takiej stosunkowo pełnej unifikacji są konwencje genewskie o prawie wekslowym i czekowym. Najczęściej rezultaty przedsięwzięcia unifikacyjnego nie sięgają tak daleko. Ujednolicone prawo - poza wyjątkiem, o którym była mowa wyżej - stosuje się tylko do sytuacji zawierających jakiś element międzynarodowy, tj. wykraczających w pewien sposób poza ramy jednego obszaru prawnego (obszaru prawnego jednego państwa). W wyniku unifikacji dochodzi więc z reguły do powstania w państwach uczestniczących w przedsięwzięciu unifikacyjnym - w zakresie materii objętych aktem unifikacyjnym - swoistego dualizmu prawnego. Występują wówczas obok siebie dwa reżimy prawne: prawo ujednolicone regulujące sytuacje (stany faktyczne) z elementem międzynarodowym oraz reżim odnoszący się do stosunków czysto wewnętrznych. Dodajmy, iż sytuacja może być niekiedy jeszcze bardziej skomplikowana. Zasięg prawa ujednoliconego może być bowiem ograniczony do niektórych tylko sytuacji międzynarodowych, np. sytuacji odpowiednio powiązanych jedynie z wybranymi obszarami prawnymi (np. z obszarami prawnymi państw, które podpisały konwencję zawierającą normy ujednolicone). Do prawa pryw. mnr. w znaczeniu szerokim należą te normy ujednoliconego prawa materialnego6, które odnoszą się wyłącznie do sytuacji (stosunków) z elementem międzynarodowym. Chodzi tu o normy prawa ujednoliconego z dziedziny prawa cywilnego (np. postanowienia części 2 i 3 konwencji 5 Por. w tej kwestii J. Skąpski: Umfication, s. 131 i n. 6 Za traktowaniem prawa jednolitego jako składnika prawa pryw. mnr. opowiedzieli się w naszej literaturze m.in. W. Ludwiczak 1990, s. 15; J. Jakubowski 1984, s. 9 i 10. wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów z 1980 roku), rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy. Są one normami merytorycznymi. Ich właściwość nie opiera się na normie kolizyjnej. Są bowiem normami bezpośrednio regulującymi stosunki, których dotyczą. Rzadko jednak stanowią regulację wyczerpującą. Stąd też dość często pojawi się potrzeba poszukiwania prawa właściwego do oceny kwestii nie uregulowanych w akcie prawa jednolitego (tzw. statutu pomocniczego). Nierzadko odpowiednich wskazówek w tej mierze dostarczają normy kolizyjne specjalnie w tym celu zamieszczane w aktach prawa jednolitego. Normy kolizyjne określające statut pomocniczy należą oczywiście do prawa pryw. mnr. w znaczeniu wąskim. 3. W prawie merytorycznym poszczególnych państw napotkać można normy, które dotyczą wyłącznie sytuacji odpowiednio powiązanych z obcym obszarem prawnym (sytuacji z elementem obcym, zagranicznym). Przykłady: art. XXIII przep. wprow. k.c., ustawa z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (t. jedn. Dz.U. 1996 r. Nr 54, póz. 245, zm. Dz.U. 1997 r. Nr 140, póz. 939 oraz Dz.U. 1998 r. Nr 106, póz. 668). Wśród norm tego rodzaju na uwagę zasługują zwłaszcza normy określające, jak należy w danym państwie traktować obce osoby fizyczne i prawne, czy i jakim podlegają ograniczeniom w nabywaniu i wykonywaniu praw w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy. Wchodzą one w skład tzw. prawa obcych (cudzoziemców). Na ogół przyjmuje się, że organy każdego państwa stosują własne prawo obcych, chyba że co innego wynika z podpisanych przez dane państwo umów międzynarodowych. Normy, o których mowa, regulują bezpośrednio stosunki, których dotyczą. Normy prawa obcych z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy mogą być zaliczane do prawa pryw. mnr. w szerokim znaczeniu. Podsumowując dotychczasowe rozważania należy stwierdzić, iż prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu szerokim obejmuje normy kolizyjne, rozgraniczające sfery działania systemów prawnych różnych państw (przez określenie, które z nich należy stosować) oraz normy merytoryczne (ujednolicone lub czysto wewnętrzne), regulujące sytuacje (stosunki) z elementem międzynarodowym (obcym). 4. W prawie merytorycznym poszczególnych państw napotkać można przepisy, z których treści, funkcji i celów wynikają bardziej lub mniej wyraźne wskazówki co do ich zasięgu w przestrzeni7. 7 Por. W. Popiołek: Znaczenie przepisów o ..bezpośrednim dzialaniu" w zakresie eksportu kompletnego obiektu, (w:) Zagadnienia prawne eksportu kompletnych obiektów przemysłowych, Katowice 1980, s. 117 i n.; tenże: Wykonanie zobowiązania umownego oprawo miejsca wykonania. Zagadnienia kolizyjnoprawne. Katowice 1989, s. 55 i n.; J. Pazdan: Znaczenie przepisów ,,wymuszających swoją właściwość" przy wykonaniu umowy o budowę zakładu górniczego za granicą, PPG 1984, t. 7, s. 55 i n. Spostrzeżenie to stanowi punkt wyjścia dla koncepcji, która zyskała sobie wielu zwolenników w literaturze światowej, choć ma również przeciwników. W myśl tej koncepcji wskazówki tkwiące w owych przepisach co do ich zasięgu w przestrzeni stwarzają podstawę do formułowania niepisanych, jednostronnych norm kolizyjnych, określających ich właściwość. Przepisy, o których mowa, dochodzą do głosu obok prawa zasadniczo dla danego stosunku (danej sytuacji) właściwego, a więc obok statutu głównego, któremu stosunek ów podlega. Niektórzy autorzy nazywają je w związku z tym "przepisami wymuszającymi swoją właściwość" (lois d 'application necessaire). Używane są też inne nazwy: "normy, które same określają zakres swego zastosowania" (normes fixant lew propre domaine d'application) lub "przepisy o bezpośrednim zastosowaniu" (lois d'application immediate). Ostatnia z wymienionych nazw jest jednak myląca, gdyż stwarza wrażenie, iż omawiane przepisy działają bez pośrednictwa norm kolizyjnych. Przepisy, o których mowa, odnoszą się zarówno do stanów faktycznych czysto wewnętrznych, jak i sytuacji powiązanych z obcym obszarem prawnym. One same nie należą do prawa pryw. mnr. (także prawa pryw. mnr. w znaczeniu szerokim). Formułowane zaś na ich podstawie jednostronne normy kolizyjne wchodzą w skład prawa pryw. mnr. w znaczeniu wąskim. W literaturze polskiej podjęto próbę wykorzystania omawianej koncepcji do uzasadnienia stosowania naszych przepisów szczególnych dotyczących dziedziczenia gospodarstwa rolnego także wtedy, gdy statut spadkowy stanowi prawo innego państwa (zob. rozdz. IX § 42). Koncepcja "przepisów wymuszających swoją właściwość" początkowo wykorzystywana była głównie w celu uzasadnienia zastosowania własnych przepisów tego rodzaju, i to w sytuacji, gdy dla podlegającego ocenie stosunku właściwe było zasadniczo prawo obce. Podstawę normatywną zastosowania przepisów, o których mowa, stanowiły jednostronne normy kolizyjne deduko-wane z ich treści i celów, wzbogacające krajowy system prawnokolizyjny. Współcześnie spotkać można poglądy opowiadające się za konstruowaniem (na podstawie owych norm kolizyjnych, uzasadniających stosowanie własnych ,,przepisów wymuszających swoją właściwość") norm kolizyjnych dwustronnych, nakazujących stosowanie obcych przepisów tego rodzaju, wskazanych za pośrednictwem łączników występujących w tych normach. Wysuwane są też inne propozycje uzasadniające sięganie - w razie istnienia określonych przesłanek - do "przepisów wymuszających swoją właściwość", obowiązujących poza państwem sądu rozpatrującego sprawę (zob. § 15 II.). III. Prawo prywatne międzynarodowe a inne dziedziny prawa l. Prawo pryw. mnr. stanowi - w stosunku do prawa międzynarodowego publicznego - dziedzinę odrębną. Prawo międzynarodowe publiczne reguluje bowiem stosunki między państwami (i innymi podmiotami prawa międzynarodowego publicznego), natomiast prawo pryw. mnr. dotyczy stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy, których podmiotami są osoby fizyczne i prawne. Różnice zachodzą też w zakresie źródeł prawa, sposobu regulacji i bezpośrednich adresatów norm. Pomiędzy obu dziedzinami istnieją jednak liczne powiązania. Nadrzędne dla obu dziedzin są zasady potwierdzone w Akcie Końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (Helsinki 1975): zasada suwerennej równości państw (I), zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności (VII), zasada równouprawnienia narodów (VIII) i zasada współpracy między państwami (IX). Obserwuje się też w wielu przypadkach wzajemne oddziaływanie, przenikanie i przeplatanie. Dotyczy to zwłaszcza tak doniosłego obszaru jak międzynarodowy obrót gospodarczy. 2. W ścisłym związku z naszą dyscypliną pozostają normy międzynarodowego postępowania cywilnego. Wchodzące w ich skład normy jurysdykcyjne są również normami kolizyjnymi. Funkcjonowanie norm kolizyjnych określających prawo właściwe zależy między innymi od treści norm wyznaczających zasięg jurysdykcji krajowej. Sąd polski sięgnie bowiem do norm prawa pryw. mnr. dopiero wtedy, gdy okaże się, że jest właściwy do rozpoznania sprawy, o którą w danym przypadku chodzi. Międzynarodowe postępowanie cywilne pozostanie jednak poza zakresem dalszych rozważań. Studiujących część szczegółową prawa pryw. mnr. wypada więc zachęcić do przypomnienia sobie zarówno ogólnych pojęć, jak i szczegółowych unormowań z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego. Dotyczy to w szczególności uregulowania jurysdykcji krajowej. § 2. ROZWÓJ PRAWA PRYWATNEGO MIĘDZYNARODOWEGO Literatura: F. Kasparek: O potrzebie troskliwej uprawy prawa międzynarodowego prywatnego i środkach do tego celu zmierzających, PPiA (Lwów) 1887; S. Fischer: Zagadnienie antycznych źródeł prawa międzynarodowego prywatnego, "Kwartalnik Klasyczny" 1934; K. Przybytowski 1935, Wstęp § 2; K. Przybyłowski: Badania nad prawem międzynarodowym prywatnym, Kraków 1948; tenże: Rozwój polskiej nauki międzynarodowego prawa prywatnego, "Rocznik Prawa Międzynarodowego" 1949, s. 160-176; tenże: Stan nauki i nauczania w dziedzinie prawa międzynarodowego prywatnego, "Stan Nauki Prawa Cywilnego", Warszawa 1951, s. 30-45; L. Babiński: Ze studiów nad prawem międzynarodowym prywatnym, "Zeszyty Naukowe Politechniki Szczecińskiej" 1960, (Ekonomika) nr 4, s. 73 i n.; S. Sołtysiński: Lex maximi in hac causa momenti: oczekiwana rewolucja czy niepożądany przyczynek w teorii prawa kolizyjnego?, RPEiS 1974, z. 3; J. Jakubowski: Niektóre współczesne koncepcje w nauce międzynarodowego prawa prywatnego i ich krytyka, PiP 1975, z. 11; M. A. Zachariasiewicz: Teoria charakterystycznego świadczenia w doktrynie i orzecznictwie zachodnioeuropejskim, SIS 1978, t. 3; tejże: Nowe tendencje w prawie prywatnym międzynarodowym Stanów Zjednoczonych Ameryki (ze szczególnym uwzględnieniem stosunków umownych), SP 1980, z. l -2; A. Mączyński: Znaczenie prac Fryderyka Zoila w dziedzinie prawa prywatnego międzynarodowego, (w:) Fryderyk Zoil 1865-1948. Prawnik - uczony - kodyfikator, Kraków 1994, s. 66-67; M. A. Zachariasiewicz: Dalsze losy ,,rewolucji" w prawie prywatnym międzynarodowym Stanów Zjednoczonych, Księga Skąpskiego, s. 521-538; tejże: Nowe prądy w kolizjonistyce Stanów Zjednoczonych i ich wplyw na naukę europejską, KPP 1995, z. 2, s. 181-225. I. Uwagi wstępne Prawo prywatne międzynarodowe jako odrębna dziedzina prawa jest stosunkowo młode. Jego burzliwy rozwój rozpoczął się niewiele ponad sto lat temu. Jednakże początków tej dziedziny prawa poszukiwać należy w wiekach średnich. Konkurowały wówczas ze sobą dwie zasady: wcześniejsza - znana co najmniej już w VII wieku - zasada personalizmu oraz wypierająca ją stopniowo zasada terytorializmu. Zasada personalizmu wiązała właściwość prawa z czynnikami dotyczącymi osoby (przynależnością szczepową człowieka). Usunięcie możliwych w tym względzie wątpliwości następowało w drodze oświadczenia stwierdzającego, jakiemu prawu dana osoba podlega (tzw. professio iuris). Zasada terytorializmu - w swej pierwotnej postaci - wychodziła z założenia, że prawo ma bezwzględną moc wiążącą w obrębie obszaru (terytorium), na którym obowiązuje; sądy orzekają przeto zgodnie z prawem obowiązującym w ich siedzibie także przy rozpatrywaniu sprawy osoby pochodzącej z innego obszaru. Echa obu zasad spotkać można także we współczesnym prawie pryw. mnr. II. Szkoła statutowa l. Mianem szkoły statutowej zwykło się określać cały dorobek doktryny prawa pryw. mnr. do połowy XIX wieku. W tych ramach czasowych wyodrębnić jednak trzeba wiele etapów (nurtów) noszących również oddzielne nazwy. Tak zwana dawna szkoła statutowa obejmuje okres od XII do XVI wieku. Rozwinęła się głównie na terenie (dzisiejszych) Włoch i Francji. Wśród jej twórców znajdują się glosatorzy, postglosatorzy i kanoniści. Sformułowano w jej ramach wiele zasad, które zachowały aktualność po dzień dzisiejszy. Dokonano w szczególności rozróżnienia pomiędzy normami dotyczącymi postępowania sądowego (wydanymi ad litis ordinationem) i normami prawa materialnego (wydanymi ad litem decidendam). Przyjęto też - w odniesieniu do norm regulujących postępowanie - zasadę właściwości legis fori (legis lód processus). Zasada ta wiązana jest z nazwiskiem Jakuba Balduini (Jacobus Balduinus, zmarły w 1235 r.). Recypowali ją przedstawiciele tzw. szkoły orleańskiej (m.in. Jacques de Revigny). Przyjął ją także Bartolus de Sassoferato (1314-1357). Kolejną ważną zasadę wyraża paremia locus regit formom actus. Za jej autora uchodzi profesor z Tuluzy Wilhelm de Cun (Guilelmus de Cuneo, pierwsza połowa XIV wieku); przyjmował ją również mistrz Bartolusa Cinus de Pistoia (pierwsza połowa XIV wieku) oraz sam Bartolus. Wśród prób przeciwstawienia się bezwzględnemu stosowaniu legis fori wymienić należy pogląd, iż w razie sporu między osobami pochodzącymi z różnych obszarów prawnych - należy wziąć pod uwagę kolidujące normy i zastosować te, które wydają się słuszniejsze w danym przypadku (Aidricus, XII wiek). Dużą rolę odegrała też reguła, iż prawo obowiązuje tylko poddanych, wydedukowana przez Karola de Tocco (pierwsza połowa XIII wieku) z pierwszego ustępu Kodeksu Justyniana (C.L, 1.1.), zaczynającego się od słów "Cunctos populos". Recypował ją Accursius (zmarły ok. 1260 r.) w słynnej Wielkiej Glosie do wspomnianego ustępu Kodeksu Justyniana. Już w XIII wieku, a więc jeszcze przed Bartolusem, znany był niemal wszystkim postglosatorom podział na statuty osobowe (statuta personalia) i statuty rzeczowe (statuta realia). Statut realny odnosił się do rzeczy; obejmował normy, które według intencji prawodawcy miały określać prawny reżim rzeczy. Obejmował on swym zasięgiem wszystkie rzeczy znajdujące się na danym terytorium (decyduje więc lex lód, ubi res est). Według interpretacji przyjętej przez Bartolusa, rzeczowy charakter mają normy, które dotyczą tylko rzeczy; norma dotycząca i osób, i rzeczy wchodzi do statutu rzeczowego tylko wtedy, gdy czynnik "rzeczowości" wysuwa się na plan pierwszy nad czynnikiem "personalności". Statut osobowy odnosił się do osób. Zgodnie z poglądem utrwalonym już w XII wieku, statut osobowy "towarzyszy" osobie (statutum comitatur per-sonae). Tę zasadę wzbogacił i rozwinął Bartolus. Jeśli statut osobowy przynosi rozwiązanie odmienne niż to, które daje ius commune (prawo rzymskie), nieodzowne są dystynkcje. Odróżnić mianowicie należy statuty wprowadzające zakaz nie znany prawu powszechnemu (statuta prohibitiva) oraz statuty przyznające osobom prawa, których ius commune im odmawia (statuta permissiva). Statuta prohibitiva favorabilia (a więc statuty korzystne dla osób, których dotyczą, np. zakazy mające na celu ochronę młodocianych) "towarzyszą" osobom na zasadach ogólnych dotyczących statutu osobowego, natomiast statuta prohibitiva odiosa (wprowadzające zakazy niekorzystne dla osób, np. wyłączenie córek od dziedziczenia) nie "towarzyszą" osobom, są więc stosowane jedynie w granicach danego terytorium. Także statuta permissiva zasadniczo nie "towarzyszą" osobom. Trudności związane z przyporządkowaniem norm do statutu osobowego i rzeczowego skłoniły niektórych prawników XIII wieku do wprowadzenia trzeciej kategorii - statutów mieszanych (statuta mixta), odnoszących się częściowo do osób, częściowo zaś do rzeczy. W tym ostatnim zakresie zarysowały się zresztą największe różnice poglądów. Niektórzy uważali, iż chodzi tu o normy dotyczące czynności w ogóle, inni zaś ograniczali zasięg tego statutu do norm dotyczących jedynie formy czynności prawnej. Przyjmowano też czasem, że statut mieszany obejmuje normy obowiązujące w miejscu dokonania czynności lub w miejscu, gdzie czynność ma wywrzeć skutek. Według Bartolusa, forma umowy podlega legi lód contractus; w zakresie skutków umowy nieodzowne jest zaś przyjęcie następującego rozróżnienia: skutki wynikające wprost z umowy podlegają legi lód contractus, natomiast skutki nie wynikające wprost z umowy, lecz z innych, późniejszych zdarzeń (np. zwłoki dłużnika, jego niedbalstwa), oceniać należy bądź według prawa miejsca wykonania umowy (jeżeli zostało ono określone w umowie), bądź według prawa miejsca, w którym żąda się wykonania umowy. W XVI wieku zasługują na uwagę poglądy dwóch przedstawicieli szkoły francuskiej: Charlesa Dumoulina (Molineus, 1500-1566) i Bertranda d'Argen-tre (Argentraeus, 1519-1590). Dumoulin dzielił statuty na dotyczące formy czynności prawnej (w tym zakresie przyjmował dawną regułę locus regit actum) oraz statuty dotyczące treści czynności lub prawa. Te ostatnie dzieli on na zależne od woli stron i niezależne od woli stron. W dziedzinie zobowiązań wola powinna być - jego zdaniem - czynnikiem decydującym; poszukiwać jej należy w okolicznościach towarzyszących zawarciu umowy; miejsce zawarcia umowy jest więc tylko jedną z takich okoliczności, ale nie jedyną. Z kolei statuty niezależne od woli stron Dumoulin dzielił na statuty rzeczowe i osobowe. D'Argentre nawiązywał do wspomnianego wyżej trójpodziału statutów, przyczyniając się do utrwalenia tego podziału na przyszłość. Tak więc stosunki prawne związane z określonym obszarem podlegają prawu tego obszaru; stosunkami osobowymi rządzi prawo domicylu, przy czym zasada ta dotyczy nie tylko osób, lecz również ruchomości (mobilia personom seauuntur). Stanowczo przeciwstawił się przywiązywaniu znaczenia do woli stron. Preferował zasadę terytorializmu rozszerzając niepomiernie zasięg statutu rzeczowego (toutes les coutumes sont reelles). 1. Głównymi przedstawicielami szkoły holenderskiej są: Paweł Voet (Voe-tius 1619-1677), jego syn Jan Voet (1647-1714) oraz Uiryk Huber (1636-1694). Uważali oni, że każde prawo jest z natury swej terytorialne, logiczną konsekwencją suwerenności jest stosowanie tylko prawa danego terytorium. Brak więc obowiązku stosowania prawa obcego; można je jednak stosować ze względów kurtuazji międzynarodowej (comitas gentium), o ile nie będzie się to łączyć z uszczerbkiem dla władzy lub praw panującego i jego obywateli. 3. Poglądy szkoły holenderskiej wywarły duży wpływ na doktrynę angielską i północnoamerykańską. Do poglądów Hubera nawiązywał m.in. J. Story (1779-1845). Jego ujęcie prawa pryw. mnr., wolne od apriorycznych założeń, przynoszące rozwiązania praktyczne i życiowe, oddziałało w znacznym stopniu na judykaturę sądów amerykańskich. Stosunkowo szerokie dopuszczenie do głosu zasady ,,comity" prowadziło do ograniczenia zasady terytorializmu. 4. Statutowa szkoła wycisnęła piętno na wielkich kodyfikacjach z XVIII i początku XIX wieku. Nawiązał do niej Codex Maximilianeus bavaricus cmiis z 1756 r. (cz. l, rozdz. 2 § .17, cz. 3, rozdz. 12 § l), Landrecht pruski (Allgemeines Landrecht) z 1794 r. (wstęp § 23 i n.), k.c. franc. z 1804 r. (art. 3) i k.c. austr. z 1811 r. (§ 4, 34 i 300). m. Fryderyk Karol von Sayigny (1779-1861) Ostrą i gruntowną krytykę teorii statutowej przeprowadził C. G. Wachter w publikacjach z 1841 i 1842 r. Jednakże ostateczny cios zadał jej dopiero Fryderyk Karol von Savigny, który poglądy swoje wyłożył w ósmym tomie dzieła pt. System des heutigen rómischen Rechts (1849). Jest on twórcą teorii "siedziby" stosunku prawnego. "Siedzibę" stosunku prawnego stanowi obszar prawny, z którym dany stosunek jest najściślej związany, do którego ze względu na swą naturę (swój specjalny charakter) "należy", któremu "podlega". Jest to czynnik rozstrzygający o właściwości prawa. Prawo obowiązujące w "siedzibie" stosunku należy stosować bez względu na to, czy będzie to prawo własne, czy obce. Savigny wskazał wiele typowych powiązań, które winny być uznane za rozstrzygające o właściwości prawa. Przyjmował więc, iż zdolność należy oceniać według legis domicilii osoby, o którą chodzi, prawa rzeczowe (i posiadanie) tak na ruchomościach, jak i na nieruchomościach podlegają prawu miejsca położenia rzeczy, w zakresie zobowiązań stosować należy prawo miejsca wykonania zobowiązania (lex lód solutionis), z tym że pierwszeństwo przy ustalaniu tego miejsca powinno się przyznać wyraźnej lub dorozumianej woli stron. Sprawy spadkowe, bez względu na to, czy chodzi o ruchomości czy nieruchomości, oceniać należy - jego zdaniem - według prawa miejsca zamieszkania spadkodawcy z chwili śmierci, w sprawach rodzinnych decydować powinno prawo miejsca zamieszkania męża lub ojca (jako głowy rodziny), forma czynności prawnej podlega zasadniczo prawu miejsca jej dokonania (locus regit actum), można jednak również dokonać czynności prawnej w formie wymaganej przez prawo, któremu podlega sama czynność. Savigny dostrzegł też konieczność wprowadzenia ograniczeń w stosowaniu prawa obcego. Ograniczenia te ujął w dwie grupy. Pierwszą stanowią "ustawy bezwzględnie wiążące" (przymusowe, "Geset-ze von streng positiver, zwingender Natur"), wchodzące w skład systemu prawnego obowiązującego w siedzibie sądu, które wymuszają swoją właściwość bez względu na to, jakiemu prawu podlega dany stosunek. Należą tu przepisy wprowadzające zakazy lub ograniczenia ze względów obyczajowych (np. zakaz poligamii) lub z uwagi na dobro publiczne {publica utiiitas). Sędzia powinien stosować zawsze własne przepisy tego rodzaju, pomijać zaś obce. Do drugiej grupy zaliczał Savigny przepisy obcego prawa dotyczące instytucji nie znanych prawu obowiązującemu w siedzibie sądu (np. przewidujące śmierć cywilną). Znaczenie doktryny Savigny'ego jest olbrzymie. Jego największą zasługą jest zaproponowanie nowej metody poszukiwania rozwiązań kolizyjnych, wysunięcie na czoło indukcji, zwrócenie uwagi na potrzebę badania istoty stosunków prawnych jako przygotowania do rozstrzygnięcia kolizyjnego (co przesunęło punkt ciężkości ku indywidualizacji). Inspirującą rolę odegrała ujęta elastycznie i obrazowo zasada podstawowa poszukiwania "siedziby stosunku prawnego". Nawiązują do niej liczne współczesne kierunki w doktrynie prawa pryw. mnr. Próbie czasu oparła się przyjmowana przez Savig-ny'ego zasada równorzędności systemów prawnych w procesie określania prawa dla danej sprawy właściwego. Mniejszą rolę współcześnie odgrywają zaś niektóre, zaproponowane przez niego, szczegółowe rozwiązania. IV. Nowa szkoła włoska W 1851 r., a więc wkrótce po ukazaniu się dzieła Savigny'ego, Pasquale Stanisiao Mancini (1817-1888) wygłosił w Turynie wykład pt. Delia nazio-nalita come fondamento del diritto delie genti, formułując wiele twierdzeń, które legły u podstaw nowej szkoły włoskiej. Wysunął on na czoło zasadę narodowości. Podstawowe znaczenie - według Manciniego i jego szkoły - należy przyznać zasadzie właściwości legis patriae. Dotyczy to w szczególności stosunków osobistych, rodzinnych i spadkowych. W tym bowiem zakresie występują normy {diritto priyato necessario), których strony swą wolą wyłączyć nie mogą. Skoro zaś w dziedzinie prawa zobowiązań czynnikiem decydującym jest wola stron (diritto privato yolontario), należy jej przyznać znaczenie także na terenie prawa pryw. mnr. (zasada wyboru prawa). Jednocześnie zaś nowa szkoła włoska wprowadza zasadę porządku publicznego, ograniczającą zastosowanie prawa obcego. Zasięg porządku publicznego ujmowano bardzo szeroko: składały się nań normy "prawa publicznego" oraz przepisy bezwzględnie wiążące {iuris cogentis) prawa cywilnego. Teoria nowej szkoły włoskiej oddziałała na doktrynę wielu państw. Pod jej wpływem pozostawali uczeni włoscy, a wśród nich m.in. P. Esperson, P. Fiore, G. Diena, uczeni francuscy, np. A. Weiss, E. Audinet, F. Surville, a wśród uczonych belgijskich wymienić można F. Laurenta. Pod wpływem idei zaszczepionych przez nową szkołę włoską w licznych kodyfikacjach z drugiej połowy XIX i XX wieku przyjęto w szerokim zakresie właściwość legis patriae (np. w k.c. włoskim z 1865 i 1942 r., w k.c. hiszpańskim z 1889 r. oraz w jego zmienionej wersji z 1974 r., w przep. wprow. k.c. niem. z 1896 r., w ustawie japońskiej z 1898 r., a także w ustawie polskiej z 1926 r.). V. Czasy nowsze i najnowsze Pełne przedstawienie koncepcji z przełomu XIX i XX wieku oraz teorii sformułowanych w naszym stuleciu nie jest możliwe. Z konieczności więc ograniczymy się jedynie do kilku wzmianek. W nauce francuskiej znaczną rolę w początkach XX wieku odegrał A. Pillet. Zwracał on uwagę na cel społeczny norm prawnych, odróżniał przepisy "pozaterytorialne" wydane w interesie jednostek i "terytorialne" wydane w interesie społecznym. O tym więc, jakim normom należy dać pierwszeństwo w razie ich konfliktu w przestrzeni, rozstrzyga ich cel społeczny. Podkreślał też konieczność międzynarodowego poszanowania praw nabytych. Uczeń Pilleta, J. P. Niboyet, twórca systemu nawiązującego do francuskich koncepcji terytorialistycznych, zwracał m.in. uwagę na doniosłość czynnika politycznego w prawie pryw. mnr. Jednym natomiast z najwybitniejszych współczesnych uczonych francuskich był H. Batiffol. Duży rozgłos na przełomie XIX i XX wieku uzyskała teoria praw nabytych. Była szeroko reprezentowana, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii (np. A.V. Dicey, początkowo G.C. Cheshire) i Stanach Zjednoczonych (np. J. Beale). Jej zwolenników spotkać można jednak również w innych państwach (np. we Francji). Koncepcja ta wychodziła z założenia, iż sędzia stosuje zasadniczo własne prawo merytoryczne, jeśli jednak prawo podmiotowe powstało na skutek zdarzenia, które miało miejsce w obcym państwie, należy to uszanować. Ten, kto powołuje się na prawo nabyte pod rządem obcego prawa, musi to udowodnić. Obce prawo stanowi więc jedną z okoliczności stanu faktycznego, uwzględnianie obcego prawa jest przeto jedynie uwzględnianiem faktu, a nie stosowaniem prawa. Mimo że koncepcja praw nabytych spotkała się z ostrą krytyką (m.in. P. Arminjon, W. W. Cook), jej echa są do dnia dzisiejszego ciągle żywe. Wspomniany już W. W. Cook (uczony amerykański) jest twórcą local law theory. Traktował on normę obcego prawa jedynie jako wzór utworzenia lub wyszukania we własnym systemie prawnym podobnej normy. Sąd uznaje przeto wyłącznie prawa podmiotowe istniejące zgodnie z własnym prawem (a nie prawa nabyte pod rządem obcego prawa). Podstawę rozstrzygnięcia stanowi więc zawsze lex fori. Cook przywiązywał wagę do przewidywania, jak postąpi sąd przy ocenie stanu faktycznego z elementem obcym. Zwracał też uwagę, że korzystanie z tradycyjnych, schematycznych łączników nie może być mechaniczne. Do koncepcji Cooka nawiązują, w różnym zresztą zakresie, liczni przed-stawiciele nowoczesnej szkoły amerykańskiej, a wśród nich B. Currie, D. F. Ca-vers, W. L. M. Reese, A. E. Ehrenzweig. B. Currie, twórca teorii governmental interest, opowiedział się przeciw tworzeniu ogólnych norm kolizyjnych, gdyż przekreślałoby to indywidualną analizę każdego przypadku. Przestrzenny zakres każdego przepisu wynika z jego celu. Decydujące znaczenie ma przy tym interes państwa forum. Zdaniem D. F. Caversa, nie powinno się poszukiwać rozstrzygnięć kolizyj-noprawnych w oderwaniu od treści norm merytorycznych systemów prawnych pozostających w danym przypadku w konflikcie. Określenie prawa właściwego powinno stanowić wynik poszukiwania słusznego rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Stosować należy normę merytoryczną najbardziej odpowiednią. Przy jej wyborze należy brać pod uwagę nie tylko cele odpowiadających sobie norm konkurujących systemów prawnych, lecz również "intensywność powiązania" owych systemów z danym stosunkiem. Spośród konkurujących systemów prawnych należy zastosować prawo najsilniej zainteresowane w stworzeniu podstawy rozstrzygnięcia. Próbę zestawienia zasad analizy kolizyjnoprawnej podjął R. Leflar, prezentując następujący ich katalog: przewidywalność rozstrzygnięcia sądu, zapewnienie międzynarodowej (i międzystanowej) równowagi, ułatwienie zadań sądu, uwzględnienie governmental interest fori oraz zastosowanie ,,lepszej normy prawnej". Zwolennikiem powrotu do stosowania w szerokim zakresie legis fori jest A. E. Ehrenzweig. Obcy przepis może być - jego zdaniem - stosowany tylko wtedy, gdy zachodzą łącznie następujące przesłanki: a) strony powołają się w procesie na obcy przepis, b) celowościowa wykładnia własnego odpowiedniego przepisu wykaże brak zainteresowania danym stanem faktycznym, c) lex fori nie odmawia ochrony z powodu braku jurysdykcji, d) własne policy wyraźnie dopuszcza do głosu obcy interes (reprezentowany przez wchodzącą w grę obcą normę). Przedstawicielami kierunku postulującego poszukiwanie prawa najściślej związanego ze stosunkiem za pomocą celowościowej analizy kolizyjnej są również A. Taylor von Mehren oraz D. T. Trautman. Bardziej umiarkowane poglądy głosi W. L. M. Reese. Negatywnie ocenia on zapatrywania Curriego i Ehrenzweiga, ceni zaś Caversa. Wśród celów prawa pryw. mnr. wymienia sprawiedliwe i harmonijne rozwiązywanie kolizji, dążenie do pewności, przewidywalności i jednolitości wyniku. Przy rozwiązaniu kolizji systemów prawnych należy brać pod uwagę podstawowe zadania konkurencyjnych systemów prawnych, a nie konkretną ratio legis danego przepisu. Poglądy Reese'a wywarły znaczny wpływ na Restatement II z 1971 r. - czyli drugą prywatną kodyfikację prawa kolizyjnego przygotowaną przez American Law Institute. Pod wpływem koncepcji amerykańskich pojawiła się krytyka tradycyjnego pojmowania prawa pryw. mnr. także w nauce europejskiej. Wywarła ona wpływ na rozwiązania przyjęte w Konwencji EWG o prawie właściwym dla zobowiązań umownych z 1980 r. (zob. rozdz. VI § 25.1.) oraz w nowych kodyfikacjach prawa prywatnego międzynarodowego (m.in. w Austrii, Jugosławii, RFN i Szwajcarii). Za przeważające w nauce europejskiej należy jednak uznać przekonanie o przydatności - ze względów praktycznych - ujętych abstrakcyjnie, ogólnych reguł kolizyjnych, za których pośrednictwem następuje wskazanie prawa właściwego. Nie wyklucza to aktywności sędziego, którą wręcz wymuszają różne instrumenty wkomponowane w mechanizm kolizyjnoprawny. VI. Polska nauka prawa prywatnego międzynarodowego Pierwsze prace autorów polskich z naszej dziedziny pojawiły się stosunkowo późno, bo dopiero w XIX wieku, a więc w czasach, gdy Polska znajdowała się pod zaborami. Dotyczyły więc prawa pryw. mnr. państw zaborczych i Francji (tej ostatniej ze względu na francuską tradycję prawniczą w Królestwie Kongresowym). Były to m.in. publikacje E. D. Bromir-skiego (1829), P. Burzyńskiego (1844), P. Nowińskiego (1865), A. Wrotno-wskiego (1868). Podczas gdy Bromirski, Burzyński i Wrotnowski pozostawali pod wpływami szkoły statutowej (różnych jej odłamów), to w poglądach Nowińskiego ujawniły się wyraźne wpływy Savigny'ego. W drugiej połowie XIX wieku szczególnie zasłużył się dla prawa pryw. mnr. profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego F. Kasparek. W pierwszym dwudziestoleciu XX wieku tworzyli m.in. Z. Cybichowski, W. L. Jaworski, T. Grodyński, G. Roszkowski, S. Rundstein, T. Sadowski i S. Wróblewski. Bujny rozwój prawa pryw. mnr. w Polsce nastąpił jednak dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Pilnym zadaniem stało się wówczas przygotowanie projektu ustawy o prawie pryw. mnr. Pierwsze projekty (F. Zoila i M. Rostworowskiego) powstały już w 1920 r. Ostatecznie, pierwsza polska ustawa o prawie pryw. mnr. uchwalona została 2 sierpnia 1926 r. Po uchwaleniu ustawy z 1926 r. ukazały się prace poświęcone całości prawa pryw. mnr. (m.in. M. Rostworowskiego, J. Sułkowskiego, Z. Feniche-la) oraz podręczniki Z. Cybichowskego (1928), K. Przybyłowskiego (1935), L. Babińskiego (1935) i F. Zoila (1936). Aktualność po dzień dzisiejszy zachowało w szczególności znakomite dzieło K. Przybyłowskiego, poświęcone części ogólnej prawa pryw. mnr. K. Przybyłowski odegrał też wielką rolę w rozwoju tej dziedziny prawa po II wojnie światowej. Był on głównym referentem projektu nowej ustawy o prawie pryw. mnr., która uchwalona została przez Sejm w 1965 r. Spod jego pióra wyszły liczne prace poświęcone nowej kodyfikacji polskiego prawa pryw. mnr. oraz różnym zagadnieniom ogólnym (m.in. odesłaniu) i szczegółowym prawa pryw. mnr. Po II wojnie światowej tworzyli liczni, nie żyjący już, autorzy, wśród których wymienić należy B. Walaszka (współautora podręcznika, autora prac poświęconych kolizyjnym problemom prawa rodzinnego), H. Trammera (na uwagę zasługują zwłaszcza prace poświęcone zagadnieniom ogólnym prawa pryw. mnr.), J. Jakubowskiego (wybitnego znawcę międzynarodowego prawa handlowego), L. Babińskiego, J. Fabiana (autora prac poświęconych pełnomocnictwu i zagadnieniom kolizyjnym prawa morskiego), E. Wierzbow-skiego (autora podręcznika oraz licznych publikacji z prawa rodzinnego i spadkowego) i W. Ludwiczaka (kilka wydań podręcznika i wiele innych publikacji). Znaczną część swej działalności twórczej prawu pryw. mnr. poświęcił M. Sośniak, autor kilku wydań podręcznika, monografii i studiów dotyczących różnych zagadnień części ogólnej (w tym zwłaszcza klauzuli porządku publicznego, zmiany statutu, prawa niejednolitego), prawa zobowiązań, prawa spadkowego i rodzinnego. Autorami, którzy swe prace poświęcają wyłącznie lub w znacznej mierze problematyce kolizyjnej, są: J. Balicki (podręcznik, problemy kolizyjne prawa rodzinnego i spadkowego), J. Ciszewski (międzynarodowe prawo rodzinne), M. Dragun-Gertner (prawo kolizyjne morskie), E. Drozd (międzynarodowe prawo rzeczowe), B. Fuchs (franchising), B. Gnela (przysposobienie), S. Kalus (stosunki pracy), J. Kosik (prace poświęcone problemom kolizyjnym prawa rzeczowego), K. Kruczalak (prawo kolizyjne morskie), A. Mączyński (różne problemy części ogólnej oraz prawa spadkowego i rodzinnego), T. Pajor (delikty), J. Pazdan (pełnomocnictwo), K. Pietrzykowski (międzynarodowe prawo rodzinne), W. Popiołek (międzynarodowe prawo zobowiązań), J. Skąp-ski (m.in. praca poświęcona autonomii woli w prawie prywatnym międzynarodowym), W. Skierkowska (alimentacja), E. Skrzydło-Tefelska (uznanie dziecka), S. Sołtysiński (transfer technologii), M. Tomaszewski, M. A. Zachariasie-wicz (miedz, prawo zobowiązań) i K. Zawada (miedz, prawo rodzinne). Wokół problemów międzynarodowego prawa handlowego i przewozowego koncentrują się zainteresowania J. Rajskiego i J. Łopuskiego. Problemom prawnym handlu międzynarodowego poświęcili liczne prace A. Burzyński, A. Całus, A. Koch, M. Koziński, A. Olejniczak, J. Poczobut, A. Szumański, T. Szurski, A. Tynel, A. Wiśniewski i S. Włodyka. Wiele wartościowych opracowań z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego ogłosili: J. Jodłowski, T. Ereciński i K. Piasecki. § 3. ŹRÓDŁA PRAWA PRYWATNEGO MIĘDZYNARODOWEGO Literatura: A. Mączyński, J. Skąpski: Wybór źródeł polskiego prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 1983; A. Zieliński: Obrót prawny z zagranicą w sprawach cywilnych i karnych. Warszawa 1983; A. Mączyński, A. Proksa, J. Skąpski: Materiały pomocnicze do nauczania prawa prywatnego międzynarodowego, Kraków 1990; J. Poczobut: Kodyfikacje prawa prywatnego międzynarodowego. Warszawa 1991; C. Sawicz: Obrót prawny z zagranicą. Zielona Góra 1992; J. Ciszewski: Aktualne zagadnienia dotyczące umów w obrocie prawnym w stosunkach między Polską a innymi państwami (sukcesja umów przez nowe państwa, nowe umowy i zakres terytorialnego zastosowania), KPP 1994, z. 2, s. 229-280; tenże: Obrót prawny z zagranicą. Zbiór umów międzynarodowych, Sopot 1997; tenże: Obrót prawny z zagranicą w sprawach cywilnych i karnych. Warszawa 1998; Z. Knypi, Z. Szczurek, J. Urban: Przepisy i informacje z zakresu obrotu prawnego z zagranicą, Sopot 1995. I. Akty prawa wewnętrznego Na plan pierwszy wśród źródeł polskiego prawa pryw. mnr. wysuwa się ustawa z 12 listopada 1965 r. (Dz.U. Nr 46, póz. 290; zm.: Dz.U. z 1995 r. Nr 83, póz. 417). Ustawa określa - na co zwraca uwagę art. l § l - "prawo właściwe dla międzynarodowych stosunków osobistych i majątkowych w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy". Weszła ona w życie z dniem l lipca 1966 r. i uchyliła ustawę z 2 sierpnia 1926 r. o prawie właściwym dla stosunków prywatnych międzynarodowych (Prawo prywatne międzynarodowe - Dz.U. Nr 101, póz. 581)8. Ustawa z 1965 r. - co podkreślono w urzędowym uzasadnieniu projektu przedłożonego Sejmowi - zawiera przepisy kolizyjne powszechnego prawa prywatnego międzynarodowego. Nie wdaje się w regulowanie zagadnień unormowanych przepisami szczególnymi, np. w zakresie prawa morskiego, lotniczego, wekslowego czy czekowego. Odmiennie niż ustawa z 1926 r. nie zajmuje się jurysdykcją. Reguluje ją bowiem k.p.c. Nie wdaje się też w normowanie zagadnień z zakresu tzw. prawa cudzoziemców (poza jednym ogólnym postanowieniem). Poza ustawą z 1965 r. normy kolizyjne z zakresu prawa pryw. mnr. zawierają różne inne akty normatywne, a wśród nich: 1) ustawa o prawie wekslowym z 28 kwietnia 1936 r. (Dz.U. Nr 37, póz. 282, art. 77-84), 2) ustawa o prawie czekowym z 28 kwietnia 1936 r. (Dz.U. Nr 37, póz. 283, art. 62-68), 3) dekret o uznaniu ważności niektórych małżeństw i rozwodów obywateli polskich z 3 lutego 1947 r. (Dz.U. Nr 14, póz. 51), 4) ustawa z 29 września 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. Nr 36, póz. 180, zm.: Dz.U. z 1988 r., Nr 19, póz. 132, Dz.U. z 1989 r.. Nr 29, póz. 154, Dz.U. z 1990 r. Nr 34, póz. 198, Dz.U. z 1995 r. Nr 83, póz. 417; por. też - co do przejęcia kompetencji - art. 3 pkt 19 - Dz.U. z 1990 r. Nr 34, póz. 198), 5) ustawa z l grudnia 1961 r. - Kodeks morski (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 10, póz. 36), 6) ustawa z 31 maja 1962 r. - Prawo lotnicze (Dz.U. Nr 32, póz. 153, zm.: Dz.U. z 1984 r. Nr 53, póz. 272, Dz.U. z 1987 r. Nr 33, póz. 180, Dz.U. z 1988 r. Nr 41, póz. 234, Dz.U. z 1989 r. Nr 35, póz. 192; Dz.U. z 1996 r. Nr 45, póz. 199), 7) ustawa z 23 maja 1991 r. o pracy na morskich statkach handlowych (Dz.U. Nr 61, póz. 258, zm. Dz.U. z 1994 r. Nr 113, póz. 547), 8) ustawa z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (t. jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, póz. 94, z późn. zm.). Przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego zawiera kodeks postępowania cywilnego (ustawa z 17 listopada 1964 r., Dz.U. Nr 43, póz. 296 z późn. zm.). 8 Co do przebiegu prac nad przygotowaniem projektu por. K. Przybylowski 1964, s. 4 i n. oraz K. Przybyłowski 1966, s. 3 i n. II. Umowy międzynarodowe 1. Przepis art. 87 ust. l Konstytucji RP zalicza do źródeł powszechnie obowiązującego prawa w naszym kraju m.in. ratyfikowane umowy międzynarodowe. W myśl art. 91 ust. l Konstytucji ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Zgodnie z art. 91 ust. 2 Konstytucji umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Tę samą myśl wyraził już wcześniej art. l § 2 ustawy z 1965 r. stanowiąc, iż przepisów tej ustawy nie stosuje się, jeżeli umowa międzynarodowa, której Polska jest stroną, postanawia inaczej. Postanowienia konwencji, zawierające normy kolizyjne prawa pryw. mnr., ze względu na swą treść stanowią zwykle lex specialis w stosunku do przepisów powszechnego prawa wewnętrznego. Wyłączają więc zastosowanie norm tego ostatniego prawa w takim zakresie, w jakim same rozstrzygają o określonych zagadnieniach. Postanowieniu konwencyjnemu należy więc przyznać pierwszeństwo (i na nim oprzeć rozstrzygnięcie) nawet wtedy, gdy jego brzmienie (treść) nie różni się od odpowiedniego przepisu powszechnego prawa wewnętrznego. 2. Polska jest uczestnikiem wielu konwencji multiiateralnych zawierających normy kolizyjne. Na uwagę zasługują w szczególności: 1) Konwencja haska dotycząca uregulowania opieki nad małoletnimi z 12 czerwca 1902 r. (Dz.U. z 1929 r. Nr 80, póz. 596), 2) Konwencja haska dotycząca ubezwłasnowolnienia i analogicznych zarządzeń opiekuńczych z 17 lipca 1905 r. (Dz.U. z 1929 r. Nr 80, póz. 598), 3) Konwencja warszawska o ujednostajnieniu niektórych prawideł dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego z 19 października 1929 r. (Dz.U. z 1933 r. Nr 8, póz. 49, sprostowanie: Dz.U. z 1934 r. Nr 78, póz. 737, zm.: Protokół haski z 28 września 1955 r., Dz.U. z 1963 r. Nr 33, póz. 189 - zał. 3, art. 28 ust. 2), 4) Konwencja genewska z 7 czerwca 1930 r. o uregulowaniu pewnych kolizji ustaw w przedmiocie weksli trasowanych i własnych (Dz.U. z 1937 r. Nr 26, póz. 177), 5) Konwencja genewska z 19 marca 1931 r. o uregulowaniu pewnych kolizji ustaw w przedmiocie czeków (Dz.U. z 1937 r. Nr 26, póz. 183), 6) Konwencja o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą, sporządzona w Nowym Jorku 20 czerwca 1956 r. (Dz.U. z 1961 r. Nr 17, póz. 87 - zał.), 7) Konwencja europejska o międzynarodowym arbitrażu handlowym sporządzona w Genewie 21 kwietnia 1961 r. (Dz.U. z 1964 r. Nr 40, póz. 270 - zał.), 8) Konwencja haska dotycząca kolizji praw w przedmiocie formy roz-rządzeń testamentowych z 5 października 1961 r. (Dz.U. 7 1969 r. Nr 34, póz. 284 - zał.), W ostatnich latach Polska przystąpiła do licznych konwencji dotyczących zagadnień rodzinnych i opiekuńczych: 1) Konwencja haska o właściwości organów i prawie właściwym w zakresie ochrony małoletnich z 5 października 1961 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 106, póz. 519), 2) Konwencja haska dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę z 25 października 1980 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 108, póz. 528), 3) Konwencja o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych, sporządzona w Hadze 2 października 1973 r. (weszła w życie w stosunku do Polski l maja 1996 r. - J. Ciszewski: Obrót..., t. I, 1997, s. 438-445), 4) Konwencja dotycząca uznawania i wykonalności orzeczeń odnoszących się do obowiązków alimentacyjnych, sporządzona w Hadze 2 października 1973 r. (weszła w życie w stosunku do Polski l lipca 1996 r. - J. Ciszewski: Obrót..., t. I, 1997, s. 446-457), 5) Konwencja o uznawaniu rozwodów i separacji, sporządzona w Hadze l czerwca 1970 r. (weszła w życie w stosunku do Polski 24 czerwca 1996 r. - J. Ciszewski: Obrót..., t. I, 1997, s. 428-437, 6) Konwencja o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego, sporządzona w Hadze 29 maja 1993 r. (weszła w życie w stosunku do Polski l października 1995 r. - J. Ciszewski: Obrót..., t. I, 1997, s. 501-514), 7) Europejska konwencja o przysposobieniu dzieci, sporządzona w Stras-burgu 24 kwietnia 1967 r. (weszła w życie w stosunku do Polski 22 września 1996 r. - J. Ciszewski: Obrót..., t. I, 1997, s. 666-674), 8) Europejska konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz o przywracaniu pieczy nad dzieckiem, sporządzona w Luksemburgu 20 maja 1980 r. (Dz.U. z 1996 r. Nr 31, póz. 134 i 135; sprostowanie błędów: Dz.U. z 1997 r. Nr 32, póz. 199), 9) Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, póz. 526), 10) Europejska konwencja o statusie prawnym dziecka pozamałżeńskie-go, sporządzona w Strasburgu 15 października 1975 r. (weszła w życie w stosunku do Polski 22 września 1996 r. - J. Ciszewski: Obrót..., t. I, 1997, s. 712-716). Regulację merytorycznoprawną oraz nieliczne normy kolizyjne zawiera Konwencja Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, sporządzona w Wiedniu 11 kwietnia 1980 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 45, póz. 286 i 287). Powiązana jest z nią konwencja o przedawnieniu w międzynarodowej sprzedaży towarów, sporządzona w Nowym Jorku 14 czerwca 1974 r. (Dz.U. z 1997 r., Nr 45, póz. 282 i 283) wraz z Protokołem o zmianie konwencji o przedawnieniu..., sporządzonym w Wiedniu 11 kwietnia 1980 r. (Dz.U. z 1997 r.. Nr 45, póz. 284 i 285). Normy kolizyjne spotkać też można w wielu dalszych multiiateralnych konwencjach, których uczestnikiem jest Polska, dotyczących własności przemysłowej, ochrony dzieł literackich i artystycznych, przewozów międzynarodowych i innych zagadnień. Wiele konwencji dotyczy zagadnień ściśle związanych z interesującą nas dziedziną prawa. Przykładowo można tu wymienić konwencje dotyczące obywatelstwa: 1) Konwencję haską w sprawie pewnych zagadnień dotyczących kolizji ustaw o obywatelstwie oraz protokół dotyczący przypadku bezpaństwowości (Dz.U. z 1937 r. Nr 47, póz. 361, sprostowanie: Dz.U. z 1937 r. Nr 77, póz. 568), 2) Konwencję o obywatelstwie kobiet zamężnych otwartą do podpisu w Nowym Jorku 20 lutego 1957 r. (Dz.U. z 1959 r. Nr 56, póz. 334). Dla praktyki znaczenie mają: 1) Konwencja haska dotycząca procedury cywilnej z 17 lipca 1905 r. (Dz.U. z 1926 r. Nr 126, póz. 734 i 735; sprostowanie: Dz.U. z 1927 r. Nr 91, póz. 821), wiążąca obecnie tylko w stosunkach z Islandią, 2) Konwencja haska dotycząca procedury cywilnej z l marca 1954 r. (Dz.U. z 1963 r. Nr 17, póz. 90 i 91), 3) Konwencja europejska o informacji o prawie obcym, sporządzona w Londynie 7 czerwca 1968 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 64, póz. 272 i 273) oraz Protokół dodatkowy, sporządzony w Strasburgu 15 marca 1978 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 64, póz. 274 i 275), 4) Konwencja haska o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych z 25 października 1980 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 18, póz. 86 i 87), 5) Europejska konwencja o zniesieniu wymogu legalizacji dokumentów sporządzonych przez przedstawicieli dyplomatycznych lub urzędników konsularnych, sporządzona w Londynie 7 czerwca 1968 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 76, póz. 381 i 382), 6) Konwencja o przeprowadzaniu dowodów za granicą w sprawach cywilnych i handlowych, sporządzona w Hadze z 18 marca 1970 r. (weszła w życie w stosunku do Polski 13 kwietnia 1996 r. - J. Ciszewski: Obrót..., t. I, 1997, s. 414-415), 7) Porozumienie europejskie w sprawie przekazywania wniosków o przyznanie pomocy sądowej, sporządzone w Strasburgu 27 stycznia 1977 r. (weszło w życie w stosunku do Polski 19 kwietnia 1997 r. - J. Ciszewski: Obrót..., t. I, 1997, s. 731-736), 8) Porozumienie europejskie w sprawie osób uczestniczących w postępowaniu przed Europejską Komisją lub Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, sporządzone w Londynie 6 maja 1969 r. (Dz.U. z 1996 r. Nr 112, póz. 535 i 536), 9) Międzynarodowa konwencja o ujednoliceniu niektórych zasad dotyczących jurysdykcji cywilnej w sprawach zderzeń, sporządzona w Brukseli 10 maja 1952 r. (Dz.U. z 1994 r.. Nr 110, póz. 532 i 533), 10) Konwencja o doręczaniu za granicą dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych, sporządzona w Hadze 15 listopada 1965 r. (weszła w życie w stosunku do Polski l września 1996 r. - J. Ciszewski: Obrót..., t. I, 1997, s. 401-413). 3. Na uwagę zasługują liczne bilateralne konwencje podpisane przez Polskę po II wojnie światowej. Są to: 1) Umowa z b. ZSRR o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisana w Warszawie 28 grudnia 1957 r. (Dz.U. z 1958 r. Nr 32, póz. 147), obowiązująca od 7 czerwca 1958 r., częściowo zmieniona protokołem sporządzonym w Moskwie 23 stycznia 1980 r. (Dz.U. Nr 28, póz. 121), obowiązującym od 16 listopada 1980 r., 2) Umowa z Węgrami o obrocie prawnym w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisana w Budapeszcie 6 marca 1959 r. (Dz.U. z 1969 r. Nr 8, póz. 54), obowiązująca od 26 lutego 1960 r., częściowo zmieniona protokołem sporządzonym w Warszawie 18 września 1980 r. (Dz.U. z 1982 r. Nr 5, póz. 32) obowiązującym od 4 października 1981 r., 3) Umowa z Rumunią o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisana w Bukareszcie 25 stycznia 1962 r. (Dz.U. Nr 63, póz. 501), obowiązująca od 6 grudnia 1962 r., częściowo zmieniona protokołem podpisanym w Warszawie 14 września 1972 r. (Dz.U. z 1973 r. Nr 41, póz. 243), obowiązującym od 18 lipca 1973 r., 4) Umowa z Bułgarią o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisana w Warszawie 4 grudnia 1961 r. (Dz.U. z 1963 r. Nr 27, póz. 88), obowiązująca od 19 kwietnia 1963 r., częściowo zmieniona protokołem podpisanym w Sofii 27 czerwca 1980 r. (Dz.U. z 1981 r. Nr 10, póz. 43), obowiązującym od 25 lutego 1981 r., 5) Umowa z Jugosławią (dawną) o obrocie prawnym w sprawach cywilnych i karnych, podpisana w Warszawie 6 lutego 1960 r. (Dz.U. z 1963 r. Nr 27, póz. 162), obowiązująca od 5 czerwca 1963 r., 6) Umowa z Republiką Francuską o prawie właściwym, jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń w zakresie prawa osobowego i rodzinnego, sporządzona w Warszawie 5 kwietnia 1967 r. (Dz.U. z 1969 r. Nr 4, póz. 22), obowiązująca od l marca 1969 r., 7) Umowa z Mongolią o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisana w Warszawie 14 września 1971 r. (Dz.U. z 1972 r. Nr 36, póz. 244), obowiązująca od 15 lipca 1972 r., 8) Umowa z Republiką Austrii o wzajemnych stosunkach z zakresu prawa cywilnego oraz o dokumentach, podpisana w Wiedniu 11 grudnia 1963 r., obowiązująca od 20 lutego 1974 r., w tekście uzupełnionym protokołem dodatkowym, podpisanym w Wiedniu 25 stycznia 1973 r. (Dz.U. z 1973 r. Nr 6, póz. 33 i 34), 9) Umowa z Republiką Finlandii o ochronie prawnej i pomocy prawnej w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisana w Helsinkach 27 maja 1980 r. (Dz.U. z 1981 r., Nr 27, póz. 140), obowiązująca od 16 października 1980 r., 10) Umowa z Republiką Kuby o pomocy prawnej w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisana w Hawanie 18 listopada 1982 r. (Dz.U. z 1984 r. Nr 47, póz. 247), obowiązująca od 24 sierpnia 1984 r., 11) Umowa z Koreańską Republiką Ludowo-Demokratyczną o pomocy prawnej w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisana w Phenianie 28 września 1986 r. (Dz.U. z 1987 r. Nr. 24, póz. 135), 12) Umowa z b. Czechosłowacją o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych, podpisana w Warszawie 21 grudnia 1987 r., obowiązująca od 9 kwietnia 1989 r. (Dz.U. z 1989 r. Nr 39, póz. 210) - obecnie w stosunkach pomiędzy Polską i Republiką Czeską oraz Polską i Republiką Słowacką, 13) Umowa z Republiką Litewską o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych, sporządzona w Warszawie 26 stycznia 1993 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 35, póz. 130), obowiązująca od 18 października 1993 r., 14) Umowa z Ukrainą o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych, sporządzona w Kijowie 24 maja 1993 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 96, póz. 465), obowiązująca od 14 sierpnia 1994 r., 15) Umowa z Socjalistyczną Republiką Wietnamu o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, sporządzona w Warszawie 22 marca 1993 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 55, póz. 289), obowiązująca od 18 stycznia 1995 r., 16) Umowa z Republiką Łotewską o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych, sporządzona w Rydze 23 lutego 1994 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 110, póz. 534), obowiązująca od 5 września 1995 r., 17) Umowa z Republiką Białoruś o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych, sporządzona w Mińsku 26 października 1994 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 128, póz. 619), obowiązująca od l sierpnia 1995 r., Wszystkie wymienione konwencje zawierają normy kolizyjne. Co do mocy wiążącej (sukcesji) konwencji wymienionych w pkt. l, 5 i 12 por. J. Ciszewski: Obrót..., t. I, 1997, s. 8 i n.; tenże: Aktualne zagadnienia..., s. 241 i n. W informacjach o konwencjach i późniejszych do nich odwołaniach stosowane są nazwy państw z czasów ich podpisania. Wspomnieć też trzeba o umowach o pomocy prawnej w sprawach cywilnych i karnych podpisanych przez Polskę z Republiką Grecką (Dz.U. z 1982 r. Nr 4, póz. 24), Algierską Republiką Ludowo-Demokratyczną (Dz.U. z 1982 r. Nr 10, póz. 73), Marokiem (Dz.U. z 1983 r. Nr 14, póz. 69), Arabską Republiką Syryjską (Dz.U. z 1986 r. Nr 37, póz. 181), Libią (Dz.U. z 1987 r. Nr 13, póz. 80), Republiką Tunezyjską (Dz.U. z 1987 r. Nr 11, póz. 71), Chinami (Dz.U. z 1988 r. Nr 9, póz. 65), Republiką Iraku (Dz.U. z 1989 r. Nr 70, póz. 418), Republiką Turecką (Dz.U. z 1992 r. Nr 3, póz. 13), Republiką Włoską (Dz.U. z 1992 r. Nr 23, póz. 97), Arabską Republiką Egiptu (Dz.U. z 1994 r. Nr 34, póz. 106), mimo iż nie zawierają one tak licznych norm kolizyjnych jak konwencje wymienione poprzednio. 4. Zdarza się niekiedy, iż konwencja bilateralna zawiera postanowienia różniące się od dotyczących tej samej kwestii postanowień konwencji multi-lateralnej, strony konwencji bilateralnej są zaś jednocześnie uczestnikami konwencji multiiateralnej. Nasuwa się więc pytanie, którym postanowieniom należy dać pierwszeństwo? Przyjmuje się na ogół, iż pierwszeństwo przysługuje postanowieniom konwencji bilateralnej, którą traktuje się jako lex specialis w stosunku do konwencji multiiateralnej. Od tej zasady mogą jednak czasem zachodzić wyjątki. Za dopuszczeniem wyjątku przemawiać może zwłaszcza porównanie treści konkurujących konwencji oraz dat ich wejścia w życie. Podobnie należy też rozstrzygać kolizje pomiędzy powszechnymi i regionalnymi konwencjami multiiateralnymi. III. Prawo zwyczajowe Prawo zwyczajowe ciągle jeszcze w niektórych systemach prawnych odgrywa w zakresie prawa prywatnego międzynarodowego doniosłą rolę. Później też, niż w innych dziedzinach prawa (w wielu systemach prawnych), ustępuje miejsca prawu stanowionemu. W Polsce - wobec kodyfikacji prawa prywatnego międzynarodowego - jego znaczenie jest niewielkie. Nie można jednak wykluczać - także na gruncie polskim - kształtowania się norm prawa zwyczajowego wypełniających luki w regulacji ustawowej. Decydującą przy tym rolę należy przyznać praktyce, często inspirowanej i wspieranej przez doktrynę. Nie sprzeciwia się temu przepis art. 87 Konstytucji RP, zawierający wyliczenie źródeł prawa. Wyliczenie to dotyczy wyłącznie prawa stanowionego, a nie prawa zwyczajowego. Rozdział II NORMY KOLIZYJNE PRAWA PRYWATNEGO MIĘDZYNARODOWEGO § 4. BUDOWA l RODZAJE NORM KOLIZYJNYCH Literatura: K. Przybyłowski 1935, rozdz. I § 5; H. Trammer: O tak zwanych , jednostronnych normach" międzynarodowego prawa prywatnego, SC 1963, t. II; tenże: Z rozważań nad strukturą normy kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego, SC 1969, t. XIII-XIV; tenże: Uber die sogenannten ,,einseitigen Normen" des internationalen Privatrechts, RZ 1957, z. 3; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, rozdz. IV; A. Mączyński: Zamieszkanie jako podstawa łącznika normy kolizyjnej, ZNUJ 1978, z. 81; J. Jakubowski 1984, rozdz. II § 2; W. Ludwiczak 1990, s. 24 i n.; M. Sośniak 1991, s. 49 i n.; A. Mączyński: Wskazanie kilku praw przez normę kolizyjną prawa prywatnego międzynarodowego. Księga Skąpskiego, s. 231-247. I. Budowa normy kolizyjnej Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego, w odróżnieniu od norm prawa merytorycznego, nie regulują wprost stosunków życiowych, lecz jedynie wskazują, jakie prawo merytoryczne (prawo jakiego państwa) jest w danym wypadku właściwe. Analiza budowy (wewnętrznej struktury) tych norm zmierzać więc musi do uchwycenia ich osobliwości, ściśle powiązanych z wypełnianymi przez te normy funkcjami. Hipoteza normy kolizyjnej zawiera zwykle opis ujętej abstrakcyjnie (stypizo-wanej) sytuacji życiowej lub grupy takich sytuacji, do której lub do których dana norma się odnosi. Ta część normy kolizyjnej nosi nazwę zakresu (zob. § 5). Nadto - według H. Trammera - w hipotezie normy kolizyjnej mieści się "opis pewnych okoliczności uzupełniających zakres - mających stanowić bazę faktyczną łącznika"9. W dyspozycji normy kolizyjnej mieści się nakaz zastosowania prawa jakiegoś obszaru państwowego oraz kryterium wskazujące w sposób abstrakcyjny, o jakiego państwa prawo w danej normie chodzi, noszące nazwę łącznika (zob. § 6). 9 H. Trammer: Z rozważań, s. 400. Według H. Trammera, łącznik (wskaźnik abstrakcyjny) zawiera przede wszystkim określnik nominalny, składający się z dwóch elementów: z podstawy i z dopełniacza. Podstawą określnika nominalnego jest np. "obywatelstwo", "miejsce zamieszkania", "miejsce położenia". Dopełniaczem określnika nominalnego jest np. "spadkodawcy", "dziecka", .rzeczy " 10 W każdej normie kolizyjnej występuje subokreślnik temporal-ny. W przepisach ustawy z 1965 r. wyrażają go takie zwroty jak: "z chwili urodzenia", "z chwili uznania", "z chwili występowania z żądaniem", "z chwili śmierci", "z chwili dokonania czynności", "każdoczesne". Nie w każdym przepisie jest on jednak expressis verbis wypowiedziany (por. np. art. 9, art. 14 p.p.m.). W takim przypadku jego ustalenie następuje w drodze wykładni przepisu, o który chodzi. Subokreślnik temporalny określa, z jakiej chwili powiązanie (wyznaczone za pośrednictwem kryterium spełniającego rolę łącznika) pomiędzy daną sytuacją życiową (mieszczącą się w zakresie normy kolizyjnej) a odpowiednim obszarem prawnym (obszarem jakiegoś państwa) rozstrzyga o właściwości prawa. Dla wyrażenia nakazu zastosowania prawa jakiegoś obszaru państwowego przepisy ustawy z 1965 r. posługują się takimi zwrotami jak: coś "podlega prawu państwa", do czegoś "właściwe jest prawo państwa" lub "stosuje się prawo państwa", o czymś "rozstrzyga prawo państwa". Przykład: W myśl art. 34 p.p.m. "w sprawach spadkowych właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci". Zakres normy kolizyjnej z art. 34 p.p.m. wyraża zwrot "sprawy spadkowe". Przy użyciu słów "prawo ojczyste spadkodawcy" został określony łącznik obywatelstwa (spadkodawcy), z kolei zaś zwrot "z chwili jego śmierci" pełni rolę subokreślnika temporalnego. Nakaz zastosowania prawa właściwego został oddany za pomocą słów "właściwe jest". II. Rodzaje norm kolizyjnych Najczęściej spotykany jest podział norm kolizyjnych na normy zupełne, niezupełne normy jednostronne i niezupełne normy dwustronne. Normy zupełne wskazują dla określonych sytuacji (stosunków) prawo właściwe bez względu na to, czy będzie nim prawo własne czy obce, odnoszą się więc także do sytuacji powiązanych wyłącznie z obcymi obszarami prawnymi. Normy takie przeważają w naszej ustawie z 1965 roku. Niezupełne normy jednostronne określają jedynie zakres zastosowania prawa własnego dla stosunków odpowiednio powiązanych z własnym obszarem prawnym (np. art. 10, 11 § 2 p.p.m.). Z kolei niezupełne normy dwustronne określają sferę działania prawa własnego oraz 10 H. Trammer: Z rozważań, s. 398 i 399. tylko częściowo prawa obcego (spotykamy je w prawie pryw. mnr. niektórych obcych państw). Wyróżnić też można normy kolizyjne pierwszego stopnia, rozgraniczające sfery działania praw merytorycznych różnych państw w przestrzeni, oraz normy kolizyjne drugiego stopnia (nadrzędne normy prawa pryw. mnr.), rozgraniczające sfery działania norm kolizyjnych pierwszego stopnia różnych państw. Według powszechnie przyjętej (niepisanej) normy kolizyjnej drugiego stopnia, sądy każdego państwa stosują w pierwszej kolejności własne normy kolizyjne pierwszego stopnia. Obce normy kolizyjne pierwszego stopnia mogą uwzględniać tylko wtedy, gdy zezwalają im na to własne normy kolizyjne drugiego stopnia (np. normy regulujące odesłanie). § 5. ZAKRES NORMY KOLIZYJNEJ Jak już o tym była mowa, zakres normy kolizyjnej zawiera oznaczenie rodzaju sytuacji (stosunków), jakich dana norma dotyczy, a więc (innymi słowy) opis pewnej stypizowanej sytuacji lub grupy takich sytuacji, które norma ta obejmuje. Opis ów bywa dokonywany skrótowo (dlatego też normy kolizyjne mają przeważnie charakter norm syntetycznych), zazwyczaj przy użyciu słownictwa zaczerpniętego z własnego prawa merytorycznego. Jest to przyczyną różnorakich trudności interpretacyjnych przy stosowaniu norm kolizyjnych. Mimo że przepisy prawa pryw. mnr. dla określenia zakresu posługują się z reguły wyrażeniami o zabarwieniu prawnym, niepodobna przyjąć, by operowały one instytucjami czy stosunkami prawnymi, bo te mogą istnieć tylko w ramach jakiegoś prawa merytorycznego. Dopiero zatem po zastosowaniu normy kolizyjnej i ustaleniu prawa właściwego można stwierdzić, czy konkretna sytuacja życiowa, podciągnięta pod zakres odpowiedniej normy kolizyjnej, jest - według właściwego dla niej prawa merytorycznego - stosunkiem prawnym i jakim. Ustawa z 1965 r. w celu oznaczenia zakresu norm kolizyjnych posługuje się wyrażeniami takimi jak: "zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej", "zdolność osoby prawnej", ,,uznanie osoby zaginionej za zmarłą", "forma czynności prawnych", "przedawnienie roszczenia", "możność zawarcia małżeństwa", "forma zawarcia małżeństwa", "rozwód", "stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami", ,,roszczenia alimentacyjne", "stosunki w zakresie zobowiązań umownych", "własność i inne prawa rzeczowe", "posiadanie", "stosunek pracy", "sprawy spadkowe". § 6. ŁĄCZNIK NORMY KOLIZYJNEJ Literatura: K. Przybyłowski: Bezpaństwowość i wielorakie obywatelstwo, "Czasopismo Sędziowskie" 1934 (VIII); tenże: Le probleme des multiples nationalites en Pologne (referat na drugi międzynarodowy kongres prawa porównawczego w Hadze), TP 1938 (X); E. Wierzbowski: Sprawa obywatelstwa ludności b. woj. wschodnich, NP 1957, nr 7-8; A. Stelmachowski: Rozwiązanie nie do przyjęcia. Na marginesie artykułu E. Wierzbowskiego, NP 1958, nr 3; K. Przybyłowski 1964; K. Przybyłowski 1966; A. Seniuta: Obywatelstwo i jego regulacja prawna w PRL, Wrocław 1974; E. Smoktunowicz: Obywatelstwo polskie, "Studia Prawno-Ekonomicz-ne" 1978, t. XX; A. Mączyński: Zamieszkanie jako podstawa łącznika normy kolizyjnej, ZNUJ 1978, z. 81; W. Ramus: Instytucje prawa o obywatelstwie polskim. Warszawa 1980; W. Czapliń-ski: Międzynarodowe aspekty obywatelstwa, RPEiS 1984, z. 3; J. Jakubowski 1984, rozdz. II § 2, 4; W. Ludwiczak 1990, s. 27 i in.; M. Sośniak 1991, s. 56 i n.; T. Pajor: Nowe tendencje w części ogólnej prawa prywatnego międzynarodowego państw europejskich, PPHZ 1995, t. 12, s. 59-74; J. Jagielski: Obywatelstwo polskie. Warszawa 1998. I. Uwagi ogólne 1. Łącznik to termin używany na oznaczenie elementu (czynnika, probierza, kryterium), ze względu na który do danego stosunku stosuje się normy określonego systemu prawnego. 2. W roli łączników występują czynniki rozmaitego rodzaju. Łączniki nawiązujące do różnych postaci więzi pomiędzy osobą fizyczną lub prawną a określonym obszarem prawnym (takich jak obywatelstwo, zamieszkanie lub pobyt osoby fizycznej, siedziba lub miejsce powstania osoby prawnej) noszą nazwę łączników personalnych (podmiotowych, osobistych, osobowych). Jeżeli rolę łącznika spełnia inne kryterium (np. miejsce położenia rzeczy, dokonania czynności prawnej, wykonania zobowiązania, siedziby władzy orzekającej), mamy wówczas do czynienia z łącznikiem przedmiotowym. Z kolei wybór prawa bywa określany (co jest jednak w nauce sporne) mianem łącznika subiektywnego (dla odmiany wszystkie inne łączniki można by nazywać łącznikami obiektywnymi). 3. Niekiedy norma kolizyjna wymaga, by powiązanie z określonym obszarem prawnym, rozstrzygające o właściwości prawa, zachodziło po stronie obu podmiotów danego stosunku (por. np. przewidziana w art. 17 § l i 2 oraz w art. 18 p.p.m. - właściwość wspólnego prawa ojczystego małżonków, w art. 17 § 3 i w art. 18 p.p.m. - właściwość prawa państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania, lub w art. 26 i w art. 33 § l p.p.m. - właściwość prawa państwa, w którym strony mają siedzibę albo miejsce zamieszkania). Zdarza się też, iż norma kolizyjna uzależnia właściwość określonego prawa od istnienia podwójnego powiązania z tym prawem danego stosunku (np. właściwość prawa ojczystego, o ile jest ono jednocześnie prawem miejsca zamieszkania stron, przewidziana w art. 31 § 2 p.p.m.). 4. Normy kolizyjne mogą przewidywać dla określonego stosunku bądź właściwość jednego, bądź kilku praw. W tych ostatnich wypadkach spotykamy się z różnymi kombinacjami, np. z łączną lub równoległą albo alternatywną właściwością prawa dwu lub więcej państw albo też z zasadniczą właściwością jednego prawa i posiłkową innego. Prawa alterantywnie właściwe niekoniecznie muszą być traktowane na równi z pełnym nasileniem (por. np. art. 12, 15, 35 p.p.m.; bliżej na ten temat § 20, 32 i 41). W pełni równorzędną alternatywną właściwość różnych praw przewidują natomiast postanowienia art. l Konwencji haskiej dotyczącej kolizji praw w przedmiocie formy rozrządzeń testamentowych z 5 października 1961 r. Istnieją też normy kolizyjne, które przewidują jedynie posiłkową właściwość jakiegoś prawa. Ogólną zasadę posiłkowej właściwości prawa polskiego wyraża art. 7 p.p.m. W myśl tego przepisu, jeżeli nie można ustalić okoliczności, od których zależy właściwość określonego prawa obcego, albo jeżeli nie można stwierdzić treści właściwego prawa obcego, stosuje się prawo polskie. 5. W zależności od tego, za pomocą jakiego łącznika wskazuje norma kolizyjna jakieś prawo - określamy je odpowiednią nazwą. Mówimy więc, że właściwe jest prawo ojczyste (czyli wskazane łącznikiem obywatelstwa, lex patriae), prawo miejsca zamieszkania (domicylu, lex domicilii), prawo miejsca siedziby przedsiębiorstwa, prawo miejsca położenia przedmiotu praw rzeczowych lub - węziej - prawo miejsca położenia rzeczy (lex rei sitae), prawo miejsca sporządzenia czynności {lex lód actus) lub - bardziej szczegółowo - prawo miejsca zawarcia umowy (lex lód contractus), prawo miejsca zawarcia małżeństwa (lex lód celebrationis matrimonii), prawo miejsca, gdzie zaszedł fakt, który wywołał zobowiązanie, lub - węziej - prawo miejsca deliktu (lex lód delicti commissi), prawo miejsca siedziby władzy orzekającej (lex fori) itp. Już bez nawiązania do jakiegoś jednego stałego łącznika mówi się też o prawie właściwym dla samej czynności, prawie właściwym dla samego roszczenia lub prawie właściwym dla samego stosunku (lex causae). Porównaj na przykład art. 12 zd. l p.p.m. 6. W piśmiennictwie bywa często używane wyrażenie "s t a t u t" (zwykle z jakimś dodatkiem) w znaczeniu dalekim temu, w jakim terminem tym posługiwała się szkoła statutowa (zob. § 2.11.). Termin ten współcześnie oznacza prawo właściwe dla jakiegoś zakresu na podstawie miarodajnych w tej mierze norm kolizyjnych. W zależności od zakresu, o jaki chodzi, statut przybiera taką lub inną nazwę. Na przykład prawo właściwe do oceny własności, innych praw rzeczowych i posiadania - na podstawie miarodajnej w tej mierze normy kolizyjnej - stanowi statut rzeczowy, prawo, któremu podlega umowa (z dziedziny zobowiązań) nazywane bywa statutem kontraktowym, prawo właściwe dla rozwodu nosi nazwę statutu rozwodowego, prawo właściwe do oceny zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej - stanowi statut personalny osoby fizycznej. Z pojęciem statutu personalnego nie należy mylić pojęcia prawa personalnego. Tego ostatniego zwrotu używać można na oznaczenie prawa wskazanego łącznikiem personalnym (którymkolwiek spośród łączników personalnych) dla dowolnego zakresu (obojętna jest więc dziedzina, dla której wskazanie następuje). Prawem personalnym jest m.in. prawo wskazane przez normy z art. art. 14, 19, 20-22, 27 § l, 21 § 2, 34 p.p.m. Statutem personalnym osoby fizycznej jest zaś prawo wskazane przez normę kolizyjną z art. 9 § l p.p.m. II. Obywatelstwo Obywatelstwo oznacza więź prawną pomiędzy osobą fizyczną a państwem. Więź ta bywa też określana mianem przynależności osoby do państwa. Prawo wskazane łącznikiem obywatelstwa nosi nazwę prawa ojczystego (lex patriae). Obywatelstwo jako podstawowy łącznik w sferze norm kolizyjnych dotyczących zdolności osoby fizycznej, stosunków rodzinnych i spadkowych odgrywa w świetle postanowień ustawy z 1965 r. doniosłą rolę (por. art. 9 § l, 11 § l, 14, 15 § 2, 17 § l i 2, 18-23, 34, 35 p.p.m.). Za szerokim wykorzystaniem łącznika obywatelstwa przemawia przede wszystkim intensywność węzła łączącego człowieka przez obywatelstwo z określonym państwem i jego prawem. Moc tego węzła we współczesnych stosunkach międzynarodowych jest ciągle duża, choć widoczne są też wyraźne objawy jego kryzysu. Osłabienie więzi wynikającej z obywatelstwa jest naturalnym następstwem znacznego międzynarodowego ruchu osobowego, zwłaszcza zaś przemieszczania się na stałe ludności. W ramach tych procesów dochodzi jednak czasem do zaskakujących zwrotów, bywa też, iż mają one charakter lokalny i przejściowy lub dotyczą stosunków między niektórymi tylko państwami. Jak dotąd nie wywarły one większego wpływu na ustawodawstwo kolizyjne na świecie, w tym na ustawodawcę polskiego. Na korzyść łącznika obywatelstwa przemawia i to, że opiera się on na powiązaniu odznaczającym się względną stałością (stabilnością), większą niż przy łączniku miejsca zamieszkania, co najmniej w tym sensie, iż zmiana powiązania wynikłego z obywatelstwa nie zależy wyłącznie od woli osoby zainteresowanej. Wykorzystanie węzła nie ulegającego łatwo zmianom, a tym samym pewna stałość statutu, jest wskazana zwłaszcza w stosunkach osobistych i rodzinnych. Związek pomiędzy prawem rodzinnym a prawem spadkowym nakazuje z kolei w zakresie prawa spadkowego sięgać do tych samych łączników, które używane są w normach kolizyjnych regulujących właściwość prawa dla stosunków rodzinnych. Łącznik obywatelstwa odznacza się większą jednoznacznością niż łącznik miejsca zamieszkania, toteż rezultat badania istnienia powiązania tego typu osoby z państwem jest z reguły rezultatem pewnym. Istnieje też łatwość w dowodzeniu istnienia obywatelstwa. Łącznik obywatelstwa zabezpiecza również najszerzej pojęte interesy państw, które mają liczną emigrację, zachowuje bowiem także w stosunku do osób, które opuściły własny kraj osiedlając się za granicą, właściwość prawa ojczystego. Godzi się przypomnieć, iż chodzi tu o osoby, które mimo opuszczenia terytorium swej ojczyzny zachowały więź z ojczystym państwem przez obywatelstwo. Przeciwko łącznikowi obywatelstwa podnosi się natomiast, iż nie zawsze ośrodek działalności życiowej osoby, zwłaszcza działalności gospodarczej, znajduje się na obszarze państwa ojczystego danej osoby. Twierdzi się też, iż nawiązuje on do węzła wyłącznie prawnego, nie występującego jawnie na zewnątrz. Nadto, łącznik ten zawodzi w wypadku bezpaństwowców oraz sprawia kłopoty w sytuacji podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa. Wedle powszechnie przyjmowanej na świecie zasady, o tym, czy ktoś jest obywatelem określonego państwa, rozstrzyga prawo tego państwa. Zasada ta znalazła wyraz w art. 2 Konwencji haskiej z 12 IV 1930 r. w sprawie pewnych zagadnień dotyczących kolizji ustaw o obywatelstwie (Dz.U. z 1937 r. nr 47, póz. 361). W poszczególnych państwach obowiązują różnorodne i różniące się między sobą przepisy określające sposoby nabycia i utraty obywatelstwa. Różnice te sprawiają, że ta sama osoba jest czasem uznawana za swego obywatela przez dwa lub większą liczbę państw (przypadki podwójnego lub wielorakiego obywatelstw a). W myśl art. 2 § l p.p.m., w razie podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa, gdy jedynym z tych obywatelstw jest obywatelstwo polskie, należy stosować jako prawo ojczyste prawo polskie. Natomiast cudzoziemiec mający obywatelstwo dwóch lub więcej państw podlega jako prawu ojczystemu, prawu tego z nich, z którym jest najściślej (najsilniej) związany (art. 2 § 2 p.p.m.). Związek, o którym mowa, należy oceniać przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności dotyczących danej osobyn. W Polsce obywatelstwo zostało uregulowane w ustawie z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. Nr 10, póz. 49 z późn. zm.). Łącznik obywatelstwa zawodzi w stosunku do bezpaństwowców (apatry-dów, apolidów). Bezpaństwowcem jest ten, kto przez urodzenie nie nabył żadnego obywatelstwa, bądź ten, kto utracił dotychczasowe obywatelstwo i nie nabył nowego. W myśl art. 3 p.p.m., w wypadku, gdy ustawa przewiduje właściwość prawa ojczystego, a obywatelstwa danej osoby ustalić nie można albo osoba ta nie ma obywatelstwa żadnego państwa, stosuje się, zamiast prawa ojczystego, prawo państwa, w którym znajduje się miejsce zamieszkania danej osoby, chyba że z treści danej normy kolizyjnej wynika co innego. III. Zamieszkanie (domicyl) Łącznik miejsca zamieszkania (domicylu) występuje w ustawie z 1965 r. bądź jako łącznik samoistny (art. 26, 27 § l, 33 § l p.p.m.), bądź jako łącznik posiłkowy (zamiast obywatelstwa, w razie jego braku, art. 3 p.p.m.). H Por. K. Przybyłowski 1964, s. 12, przyp. 18 (in fine). Zdarza się też, iż występuje łącznie z łącznikiem obywatelstwa (por. art. 31 § 2 p.p.m.). Pojęcie miejsca zamieszkania jest różnie rozumiane w prawie poszczególnych państw (czasem inaczej w prawie merytorycznym, a inaczej w prawie pryw. mnr.). Dla jego określenia brane są pod uwagę bądź to elementy faktyczne, bądź to elementy prawne, bądź też kombinacje jednych i drugich. Przy poszukiwaniu rozwiązania na tle naszej ustawy z 1965 r. wchodzą w grę następujące możliwości: a) o tym, czy dana osoba ma zamieszkanie w określonym państwie, rozstrzyga prawo tego państwa, b) pojęcie zamieszkania w ustawie z 1965 r. ma taką treść, jaką nadaje mu polski kodeks cywilny, c) zamieszkanie jako łącznik jest pojęciem samoistnym polskiego prawa pryw. mnr., należy przeto samodzielnie, nie krępując się postanowieniami prawa merytorycznego własnego lub obcego, dokonać odpowiedniego jego oznaczenia na użytek norm kolizyjnych, w których ono występuje. Rozwiązanie pierwsze przypomina sposób postępowania powszechnie przyjęty przy ustalaniu obywatelstwa danej osoby. Nie wolno jednak zapominać o różnicach pomiędzy obywatelstwem a miejscem zamieszkania. Obywatelstwo oznacza bowiem węzeł prawny wiążący osobę fizyczną z państwem, natomiast w wypadku miejsca zamieszkania chodzi przeważnie (choć na tle poszczególnych prawodawstw w niejednakowym stopniu) o czynnik faktyczny (na ogół o to, gdzie ześrodkowana jest działalność życiowa człowieka). Omawiane rozwiązanie stwarza też niebezpieczeństwo dość częstego (częstszego niż przy pozostałych rozwiązaniach) powstawania sytuacji wielorakiego miejsca zamieszkania lub w ogóle braku miejsca zamieszkania danej osoby na terytorium jakiegokolwiek państwa. Z tych względów rozwiązanie pierwsze nie nadaje się do przyjęcia, choć w jego obronie można by podnieść, iż żadnemu państwu nie powinno się narzucać "mieszkańców" wbrew jego woli (ściślej biorąc - wbrew stanowisku jego prawa). Przy ocenie rozwiązania drugiego, poza ogólnymi znanymi zaletami i wadami metody kwalifikacyjnej, która stanowi jego podstawę, trzeba brać pod uwagę konsekwencje, do jakich kwalifikacja wedle legis fori prowadzi w rozważanym wypadku. Rzuca się wówczas w oczy to, iż nie wszystkie przepisy naszego k.c. dotyczące miejsca zamieszkania (art. 25-28) nadają się do wykorzystania na gruncie kolizyjnoprawnym. Tak w szczególności nieprzydatne wydają się przepisy art. 26-28 k.c. Przemawia to przeciwko omawianemu rozwiązaniu. Trafny wydaje się trzeci punkt widzenia. Jego przyjęcie prowadzi do konstrukcji kolizyjnego pojęcia miejsca zamieszkania. Uwzględniać przy tym trzeba funkcje, jakie pojęcie to spełnia, mianowicie, iż występuje ono w roli łącznika. Założenia przyjętej metody nie sprzeciwiają się wykorzystaniu, przy formułowaniu owego pojęcia, głównej idei co do sposobu pojmowania miejsca zamieszkania wyrażonej w art. 25 naszego k.c. Wydaje się więc, że również na terenie naszego prawa pryw. mnr. przy ocenie zamieszkania należy brać pod uwagę zarówno okoliczności obiektywne (miejsce faktycznego osiedlenia się, miejsce, gdzie ześrodkowana jest działalność życiowa danej osoby), jak i subiektywne (zamiar stałego pobytu - animus manendi). Przy ocenie elementu subiektywnego miejsca zamieszkania po stronie osoby pozbawionej możności samodzielnego przejawiania zamiaru można by brać pod uwagę stanowisko w tej mierze przedstawicieli ustawowych takiej osoby12 (jest to jednak dyskusyjne). Zaproponowane rozwiązanie należy stosować wyłącznie przy wykładni polskich norm kolizyjnych, posługujących się łącznikiem miejsca zamieszkania. Jeśli wyjątkowo sędzia stosuje obcą normę kolizyjną posługującą się takim samym łącznikiem, winien łącznik ten pojmować tak, jak pojmowany jest na gruncie owego obcego prawa pryw. mnr., o którego normę kolizyjną chodzi. Prowadzić to może do dość niecodziennego i nie zawsze prawidłowo rozumianego wypadku odesłania (niecodziennego dlatego, iż źródłem odesłania nie jest różne brzmienie łącznika, ale odmienna kwalifikacja identycznie brzmiących terminów ów łącznik wyrażających). W wypadku wielorakiego miejsca zamieszkania (co przy przyjęciu ostatniej metody jego ustalania może się zdarzyć zupełnie wyjątkowo), jeżeli jednym z wchodzących w grę miejsc zamieszkania jest miejsce zamieszkania w Polsce, brać można pod uwagę dwa następujące rozwiązania: a) zastosowanie jako prawa miejsca zamieszkania prawa polskiego (analogia z art. 2 p.p.m.), b) uznanie, iż osoba, o którą chodzi, ma miejsce zamieszkania w tym państwie, w którym skupia się główna, przeważająca jej aktywność życiowa. Przeciwnicy posłużenia się w tym przypadku analogią z art. 2 p.p.m. nie bez racji zwracają uwagę na różnice zachodzące pomiędzy miejscem zamieszkania a obywatelstwem. Jeżeli w wypadku wielorakiego miejsca zamieszkania chodzi wyłącznie o miejsce zamieszkania w państwach obcych, wówczas za decydujące trzeba uznać to miejsce zamieszkania, w którym skupia się główna, przeważająca aktywność życiowa danej osoby. IV. Pobyt zwykły (stały) i pobyt prosty Pobyt zwykły, nazywany też pobytem stałym, oznacza miejsce, w którym ześrodkowane są życiowe interesy osoby fizycznej. Nie jest miejscem pobytu zwykłego miejsce, w którym dana osoba przebywa przypadkowo lub 12 A. Mączyński: Zamieszkanie, s. 59, jest zdania, że w odniesieniu do osób, które nie są w stanie powziąć zamiaru pobytu, należy przyjąć, że "w rozumieniu prawa prywatnego międzynarodowego osoby te zamieszkują tam, gdzie przebywają w taki sposób, że ze względu na całokształt towarzyszących okoliczności ich pobyt może być traktowany jako stały". przelotnie albo gdy nie ma wolności w poruszaniu się (np. odbywa karę pozbawienia wolności, służbę wojskową). Natomiast przez pobyt prosty rozumie się na ogół każde, nawet przemijające, chwilowe przebywanie w oznaczonym miejscu. Wymaga się jednak i tu jakiegoś, choćby nieznacznego okresu przebywania w danym miejscu (sam przejazd przez jakieś państwo nie stanowi nawet prostego w nim pobytu). Polska ustawa z 1965 r. nie posługuje się łącznikiem pobytu (zwykłego lub prostego). Łącznik pobytu zwykłego występuje natomiast w niektórych konwencjach podpisanych przez Polskę (np. w Konwencji haskiej z 5 X 1961 r. dotyczącej kolizji praw w przedmiocie formy rozrządzeń testamentowych). V. Inne łączniki W polskim prawie prywatnym międzynarodowym - poza omówionymi w dotychczasowych rozważaniach - występują również inne łączniki: a) łączniki personalne dotyczące osób prawnych (por. rozdz. IV § 17), b) łącznik wyboru prawa (por. rozdz. VI § 25 II.), c) łączniki przedmiotowe (inne niż wybór prawa), a wśród nich m.in. łączniki: miejsca dokonania czynności prawnej (por. rozdz. V § 20), miejsca zawarcia umowy (por. rozdz. VI § 25 III. B), miejsca zawarcia małżeństwa (por. rozdz. VIII § 32), miejsca położenia przedmiotu praw rzeczowych (por. rozdz. VII § 29 II. A), miejsca położenia nieruchomości (por. rozdz. VI § 25 IV.), miejsca nastąpienia zdarzenia (innego niż czynność prawna) będącego źródłem zobowiązania (por. rozdz. VI § 26 II. A). Zostaną one omówione w dalszych partiach podręcznika. § 7. WYKŁADNIA. LUKI Literatura: K. Przybyłowski 1935, rozdz. l § 6; J. Balicki: Uwagi o proponowanej metodzie wypełniania luk w ustawie o prawie prywatnym międzynarodowym, PiP 1957, z. 9; W. Ludwiczak: Niektóre luki w ustawie z dnia 2 VIII 1926 r. o prawie międzynarodowym prywatnym, PiP 1957, z. 2. Przepisy polskiej ustawy z 1965 r. sformułowane są ogólnie, a statuowane w nich normy należą do syntetycznych. Z tego też względu znaczną wagę przywiązuje się do ich wykładni. Nie są też wolne od luk (np. nie uregulowano w ustawie właściwości prawa do oceny dóbr osobistych osoby fizycznej i prawnej, zob. § 18). Wykładni oraz wypełniania luk w prawie pryw. mnr. dokonywać należy według prawideł wykształconych w ramach innych dziedzin prawa, zwłaszcza zaś prawideł przyjętych w doktrynie i praktyce prawa cywilnego. Pamiętać jednak przy tym trzeba o celach i funkcjach norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego, w szczególności zaś o tym, że normy te służą do rozgraniczenia sfer działania różnych systemów prawnych w przestrzeni. § 8. ZAGADNIENIE KWALIFIKACJI Literatura: K. Przybyłowski 1935, rozdz. l § 7; F. Zoil 1947, rozdz. VI; J. Fabian, W. Ludwiczak: Kwalifikacja pojęć prawnych w prawie międzynarodowym prywatnym, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Prawo" 1956, z. l; W. Niederer: Zagadnienie właściwej kwalifikacji pojęć prawnych, St. et Doc. 1957, nr 13; E. Rabel: Problem kwalifikacji, St. et Doc. 1961, nr 36; K. Przybyłowski 1966; H. Trammer: Z rozważań nad strukturą normy kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego, SC 1969, t. XIII-XIV; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, rozdz. VII; J. Jakubowski 1984, rozdz. III § 3.1.; M. Pazdan: Z pogranicza statutu kontraktowego i deliktowego, SIS 1984, t. 9; W. Ludwiczak 1990, s. 64; M. Sośniak 1991, s. 51 i n. 1. We współczesnej doktrynie prawa pryw. mnr. przeważa pogląd, iż przez kwalifikację - w obrębie tej dziedziny prawa - należy rozumieć wykładnię wyrażeń określających zakres normy kolizyjnej, podejmowaną w celu ustalenia przesłanek jej stosowania. Kwalifikacja ma więc umożliwić stwierdzenie, czy dany stan faktyczny (stosunek lub jego elementy, sytuacja życiowa) może być przyporządkowany do zakresu określonej normy kolizyjnej. Najczęściej na równi z tym traktuje się zabiegi zmierzające do wyjaśnienia pojęć użytych na określenie łącznika normy kolizyjnej (co również służy ustaleniu przesłanek jej stosowania) o tyle jednak, o ile w roli łącznika występuje węzeł odznaczający się przynajmniej minimalnym prawnym "zabarwieniem" (nie obejmuje więc okoliczności czysto faktycznych). Tytułem przykładu można tu wymienić łącznik obywatelstwa, domicylu, miejsca zawarcia umowy. Nadto, przyjmuje się na ogół, iż w ramach kwalifikacji winno dojść do wyodrębnienia z prawa właściwego zespołu norm, na których podstawie ma być dokonana ocena prawna rozpatrywanego stanu faktycznego, co jest równoznaczne z bliższym wyjaśnieniem zakresu wskazania danej normy kolizyjnej. 2. Źródeł trudności kwalifikacyjnych upatruje się najczęściej: a) w nadawaniu w poszczególnych systemach prawnych tak samo brzmiącym wyrażeniom różnych znaczeń, zwłaszcza gdy są to wyrażenia określające jednocześnie przesłanki stosowania norm kolizyjnych (dotyczy to np. sposobu rozumienia pojęcia posiadania, miejsca zamieszkania), b) w występowaniu w jednych systemach prawnych instytucji nie znanych innym systemom (np. według prawa polskiego - odmiennie niż według k.c.niem. i k.c.austr. - umowy dziedziczenia są niedopuszczalne, z kolei prawo francuskie jest przeciwne nadto umowom o zrzeczenie się dziedziczenia), c) w odmiennej ocenie prawnej na tle poszczególnych systemów prawnych tych samych zdarzeń i ich skutków (np. zerwanie zaręczyn w jednych systemach prawnych pociąga za sobą odpowiedzialność z tytułu niewykonania umowy, według innych może co najwyżej uzasadnić odpowiedzialność ex delicto}. 3. Zagadnienie należy do bardzo spornych. Spory dotyczą zarówno samego pojęcia kwalifikacji i sposobu określania punktu odniesienia (przedmiotu) zabiegów kwalifikacyjnych, jak i sposobu dokonywania kwalifikacji (metod kwalifikacyjnych). Zapatrywania w tej ostatniej kwestii ująć można w następujące grupy: a) propozycje kwalifikacji według prawa merytorycznego obowiązującego w siedzibie sądu orzekającego (kwalifikacja według legis fori), b) postulat kwalifikacji według prawa merytorycznego wskazanego (kwalifikacja według legis causae), c) koncepcja kwalifikacji autonomicznej, d) propozycje kwalifikacji według kolizyjnej legis fori. Wielu autorów wypowiadających się na temat kwalifikacji w ostatnich latach poszukuje kompromisu pomiędzy metodą pierwszą i trzecią, w duchu założeń metody czwartej. Liczne są też wypowiedzi, iż nie da się sformułować jednolitej metody, zagadnienie kwalifikacji trzeba zaś starać się rozwikłać w każdym przypadku oddzielnie, uwzględniając okoliczności danego przypadku. ad a) Pierwszą historycznie i bardzo liczną grupę stanowią zwolennicy kwalifikacji według merytorycznej legis fori. Należeli do nich m.in. uczony niemiecki F. Kahn oraz uczony francuski E. Bartin - autorzy pierwszej naukowej analizy problemu kwalifikacji. W myśl założeń tej metody przy ustalaniu treści pojęć występujących w normach kolizyjnych własnego prawa pryw. mnr. sąd powinien kierować się wskazówkami zaczerpniętymi z własnego prawa merytorycznego; tak je pojmować, jak rozumiane są one we własnym prawie merytorycznym. Zwolennicy omawianej metody, poszukując argumentów za nią przemawiających, powołują się na prestiż prawa obowiązującego w siedzibie sądu orzekającego, uznają za niedopuszczalne nadawanie jednakowo brzmiącym wyrażeniom różnej treści w zależności od tego, czy treść ta jest ustalana na użytek prawa merytorycznego, czy też prawa pryw. mnr., wreszcie podnoszą, iż kwalifikacja według merytorycznej legis fori jest łatwa i prosta, gdyż sędziemu najlepiej jest znane własne prawo. Przeciwnicy omawianej metody kwalifikacji zwracają uwagę, iż nie uwzględnia ona funkcji i celów norm kolizyjnych, jednocześnie zaś prowadzi do narzucenia prawu pryw. mnr. schematów i podziałów przyjętych we własnym prawie merytorycznym. Metoda ta zawodzi w przypadku instytucji cywilnoprawnych nie znanych własnemu prawu merytorycznemu, prowadzi zaś niekiedy do impasu w sytuacji, gdy prawo obce wskazane jako właściwe różni się znacznie od prawa merytorycznego własnego (posługuje się odmiennymi schematami i podziałami). Wreszcie nie nadaje się do wykorzystania przy dokonywaniu zabiegów kwalifikacyjnych na tle konwencyjnych norm kolizyjnych. ad b) Zwolennicy kwalifikacji według legis causae (należeli do nich m.in. uczony francuski F. Despagnet i uczony niemiecki M. Wolff) opowiadają się za poddaniem kwalifikacji prawu wskazanemu przy użyciu łącznika występującego w normie kolizyjnej, o którą w danym przypadku chodzi; podlegające kwalifikacji wyrażenia należy więc pojmować w taki sposób, w jaki rozumiane są one w prawie merytorycznym rządzącym danym stosunkiem. Metodzie tej, nie bez racji, zarzuca się błąd logiczny typu petitio principii, skoro zaleca ona posługiwanie się prawem właściwym w celu ustalenia, czy jest ono właściwe. Prowadzi też do zamazania różnicy pomiędzy zabiegami o charakterze kwalifikacyjnym, mającymi na celu ustalenie przesłanek zastosowania normy kolizyjnej, a stosowaniem prawa właściwego. Operacje te mają odmienny charakter. Występują w różnych stadiach procesu stosowania prawa. Wyniki obu rodzajów zabiegów nie muszą się więc pokrywać. ad c) Twórcą teorii autonomicznej był uczony niemiecki E. Rabel. Według niego, zadaniem kwalifikacji jest ustalenie idei podstawowej danej instytucji prawnej przez porównywanie pokrewnych instytucji występujących w różnych systemach prawnych. Dążyć jednocześnie należy do uniezależnienia norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. od jakiegokolwiek jednego prawa merytorycznego (postulat emancypacji norm kolizyjnych). Normy prawa pryw. mnr. posługując się jakimś wyrażeniem używają go w znaczeniu specjalnym, własnym, które niekoniecznie pokrywa się ze znaczeniem, w jakim występuje ono w prawie merytorycznym. Wykładnia norm prawa pryw. mnr. winna się przeto odbywać samodzielnie, według zasad ogólnych wytworzonych przez naukę prawa w ciągu długiej tradycji. Tworzenie własnych (autonomicznych) pojęć prawa pryw. mnr. wymaga badań prawnoporównawczych. Doprowadzi to w konsekwencji do upodobnienia prawa pryw. mnr. poszczególnych państw, a tym samym stworzy przesłanki do "umiędzynarodowienia" tego prawa (powstania wspólnego dla wszystkich państw międzynarodowego prawa prywatnego). Jak na razie, brak widoków na realizację tych nadziei. ad d) Teoria kwalifikacji według kolizyjnej legis fori, nazywana też kwalifikacją funkcjonalną, nawiązuje do założeń teorii autonomicznej. Za oczywisty uznaje odrębny - w stosunku do norm prawa merytorycznego - charakter norm kolizyjnych. Normy kolizyjne prawa pryw. mnr. danego państwa wchodzą - obok prawa merytorycznego - w skład jego systemu prawnego. Mimo to jednak wykładnia wyrażeń występujących w normach prawa pryw. mnr. winna być wykonywana samodzielnie na użytek tych norm, niezależnie od tego, jak są one rozumiane we własnym prawie merytorycznym. Wyrażenia występujące w normach kolizyjnych prawa pryw. mnr. należy pojmować w sposób odpowiadający celom, jakie normy te mają do spełnienia. Nade wszystko zaś trzeba uwzględniać "międzynarodową funkcję rozgraniczającą" tych norm. Chodzi więc także o rolę, jaką ma do spełnienia łącznik występujący w danej normie kolizyjnej. Dokonując wykładni danej normy kolizyjnej, trzeba badać, jakie "interesy" (w sferze kolizyjnoprawnej) norma ta ma chronić w dążeniu do urzeczywistnienia idei "sprawiedliwości międzynarodowej''. 4. Na doktrynę polską przemożny wpływ wywarł pogląd K. Przybyłow-skiego (wyrażony w 1935 r.). Jego zdaniem, decydujące znaczenie ma wykładnia poszczególnych norm. "Jeżeli z ich treści (ani ze specjalnych wyjaśniających przepisów) co innego nie wynika - należałoby zawarte w nich pojęcia określić samodzielnie dla zakresu prawa prywatnego międzynarodowego zgodnie z jego celami i odrębnym charakterem, nie krępując się w tej mierze a priori przepisami jakiegoś określonego prawa merytorycznego"13. Zapatrywanie to wychodzi z założeń teorii autonomicznej, jednocześnie zaś pozostaje zasadniczo w zgodzie z ostatnią spośród omawianych wyżej koncepcji. 5. Polska ustawa z 1965 r. nie zawiera żadnej wyraźnej wskazówki dotyczącej kwalifikacji. Brak też dowodów na ukształtownie się jakiegoś jednolitego stanowiska naszej judykatury. Wydaje się, iż godne zalecenia są wskazania sformułowane w ramach ostatniej koncepcji (o której mowa w pkt 3 d). Taki też punkt widzenia zdaje się przeważać w naszej doktrynie14. Wyraźne wskazówki spotkać można jednak w konwencjach podpisanych przez Polskę. Mają one postać bądź kolizyjnych reguł kwalifikacyjnych (por. art. 48 Konwencji polsko-jugosłowiańs-kiej), bądź definicji kwalifikacyjnych (por. art. 49 ust. 2 Konwencji polsko-jugosłowiańskiej). 6. Jak już była o tym mowa, kwalifikacja ma nie tylko umożliwić przyporządkowanie ocenianego stanu faktycznego do zakresu miarodajnej normy kolizyjnej i przyczynić się do objaśnienia kryterium występującego w roli łącznika, lecz nadto w jej ramach ma w zasadzie dojść do wyodrębnienia z prawa właściwego zespołu norm merytorycznych objętych zakresem wskazania danej normy kolizyjnej. Tą ostatnią wskazówką należy jednak posługiwać się z dużą ostrożnością. Nie ulega wątpliwości jej przydatność w sytuacji, gdy w ramach zabiegów kwalifikacyjnych ma dojść do rozgraniczenia pola działania dwu lub więcej konkurujących ze sobą norm kolizyjnych (np. norm miarodajnych dla zdolności, formy i innych przesłanek ważności czynności prawnej). Skutki tego odgraniczenia ujawnią się także przy wyodrębnianiu z prawa właściwego norm merytorycznych mających stanowić podstawę rozstrzygnięcia. Jednakże fakt posługiwania się przez obce prawo właściwe swoistymi klasyfikacjami, schematami czy konstrukcjami, odmiennymi od tych, do których nawiązano przy wytyczeniu zakresów norm kolizyjnych, nie powinien sam przez się stać 13 K. Przybyłowski 1935, s. 104. 14 Por. m.in. H. Trammer, Z rozważań, s. 402 i 403; W. Ludwiczak 1990, s. 69; M. Sośniak 1991, s. 53 i n.; J. Jakubowski 1984, s. 53 i 54. na przeszkodzie zastosowaniu prawa właściwego. Zasadniczo bowiem z prawa właściwego należy brać pod uwagę te normy, na których podstawie w państwie, którego prawo jest stosowane, zostałby oceniony stan faktyczny (lub jego element), o jaki w danym wypadku chodzi. 7. Jeżeli sąd polski wyjątkowo stosuje obce normy kolizyjne (por. rozdz. III § 10), powinien on zawarte w nich wyrażenia pojmować zgodnie z zasadami przyjętymi w państwie, o którego normy chodzi. Rozdział OZNACZENIE l ZASTOSOWANIE PRAWA WŁAŚCIWEGO § 9. KWESTIA WSTĘPNA Literatura: P. Lagarde: Jaką normę kolizyjną stosować do kwestii wstępnych?, St. et Doc. 1964, nr 41; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, rozdz. VIII; M. Pazdan: Zagadnienia kolizyjnopraw-ne powalania do dziedziczenia, SP 1976, z. 1-2; A. Mączyński: Rozwód w prawie prywatnym międzynarodowym. Warszawa 1983; J. Jakubowski 1984, rozdz. III § 3.2.; W. Ludwiczak 1990, s. 82 i n.; M. Pazdan: Rozszczepienie statutu kontraktowego oraz inne odstępstwa od zasady jednolitości statutu kontraktowego, SIS 1991, t. 16; M. Sośniak 1991, s. 67 i n. l. Kwestia wstępna w prawie prywatnym międzynarodowym (la question prealable, Yorfrage, preliminary question) oznacza odrębny względem sprawy głównej, samoistny stosunek (samoistną sytuację prawną), którego ocena wywiera wpływ na rozstrzygnięcie sprawy głównej. Kwestia wstępna ujawnia się dopiero po ustaleniu prawa właściwego dla sprawy głównej. Potrzeba rozstrzygnięcia kwestii wstępnej wynika z treści norm merytorycznych prawa właściwego dla sprawy głównej, które to normy uzależniają określone skutki prawne od istnienia jakiegoś stosunku podlegającego odrębnej ocenie kolizyjnoprawnej. Nie ma kwestii z natury swej wstępnych lub głównych. Stosunek, który w danej sprawie występuje w roli kwestii wstępnej, w innej może stanowić kwestię główną. W charakterze kwestii wstępnej w sprawie spadkowej może pojawić się np. istnienie węzła pokrewieństwa pomiędzy spadkodawcą a kandydatem na spadkobiercę, na którym ten ostatni opiera swe powołanie do dziedziczenia. Kwestię wstępną w sprawie spadkowej może stanowić również istnienie węzła małżeńskiego lub stosunku przysposobienia. Potrzeba dokonania oceny stosunku, który odznacza się wspomnianymi wyżej właściwościami (jest stosunkiem samoistnym, odrębnym względem sprawy głównej, jego rozstrzygnięcie wywiera wpływ na rozstrzygnięcie sprawy głównej), może pojawić się zarówno wtedy, gdy prawem właściwym dla sprawy głównej - na podstawie norm kolizyjnych danego państwa - jest obcy system prawny, jak i wtedy, gdy sprawa główna podlega prawu merytorycznemu tego państwa, w którym dokonywana jest ocena. Nie ulega jednak wątpliwości, że w ostatnim przypadku odszukanie prawa właściwego dla kwestii, o której mowa, nastąpi zawsze przy zastosowaniu norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. państwa, o które w danym przypadku chodzi. Jeżeli więc sprawę główną stanowi sprawa spadkowa podlegająca - na podstawie art. 34 p.p.m. - prawu polskiemu, a kwestię wstępną ustalenie ojcostwa, to rozstrzygnięcie owej kwestii nastąpi na podstawie prawa wskazanego przez normę kolizyjną z art. 19 § 2 p.p.m. Sytuacja przedstawia się zgoła inaczej, gdy kwestia wstępna wyłoni się w trakcie stosowania do oceny sprawy głównej obcego systemu prawnego. Nie ulega wątpliwości, iż obce prawo merytoryczne właściwe dla sprawy głównej nie może być stosowane do oceny kwestii wstępnej. Zachodzi zatem konieczność oddzielnego poszukiwania prawa właściwego do oceny stosunku występującego w roli kwestii wstępnej. Jest jednak sporne, czy ustalenie prawa właściwego do rozstrzygnięcia kwestii wstępnej winno nastąpić na podstawie norm kolizyjnych legis fori (a więc norm kolizyjnych obowiązujących w siedzibie sądu), czy też na podstawie norm kolizyjnych zaczerpniętych z tego obcego systemu prawnego, któremu podlega sprawa główna. Proponowane w literaturze rozwiązania można ująć w następujące trzy grupy: Największą popularność zyskał pogląd, iż do oceny kwestii wstępnej stosować należy prawo wskazane przez normę kolizyjną legis fori, miarodajną ze względu na rodzaj kwestii, o jaką w danym wypadku chodzi15. Przy takim podejściu osiąga się harmonię w obrębie własnego porządku prawnego (materielle Harmonie, conformity). Niezależnie bowiem od tego, czy dana kwestia występuje jako kwestia wstępna, czy też jako sprawa główna, oraz bez względu na to, dla jakiej sprawy głównej dana kwestia stanowi kwestię wstępną, zawsze będzie ona oceniana przez sądy danego kraju na podstawie tego samego prawa merytorycznego. Wedle poglądu drugiego, przy ocenie kwestii wstępnej stosować należy prawo wskazane przez normy kolizyjne legis causae, a więc normy kolizyjne wchodzące w skład systemu prawnego właściwego dla sprawy głównej. Na tej drodze - twierdzi się - może być osiągnięta międzynarodowa jednolitość rozstrzygnięć w danej sprawie (international uniformity, 1'harmonie juridi-que international, Gesetzesharmonie). Sąd każdego państwa rozstrzygający daną sprawę - w przypadku zgodności norm kolizyjnych różnych państw dotyczących kwestii głównej - będzie bowiem oceniał kwestię wstępną wedle tego samego prawa. Tym samym więc, ocena kwestii wstępnej dokonana przez sąd rozpatrujący kwestię główną będzie zgodna z oceną sądów państwa, którego prawo jest dla sprawy głównej właściwe, i to z oceną, jaką sądy te przyjęłyby dla danej kwestii wstępnej, gdyby ją oceniały jako kwestię główną. 15 Por. w naszej literaturze K. Przybyłowski: Z problematyki, s. 7, przyp. 6. Spotyka się wreszcie głosy proponujące rezygnację z dokonania raz na zawsze wyboru między pierwszą i drugą metodą16. Wedle tych poglądów, nie jest możliwe znalezienie jednego stałego sposobu postępowania, lecz trzeba, uwzględniając okoliczności konkretnego przypadku, ważyć, której idei przyznać pierwszeństwo: czy dążąc do wewnętrznej harmonii rozstrzygnięć zrezygnować z międzynarodowej jednolitości rozstrzygnięć, czy też kosztem pierwszej osiągnąć drugą. Na rzecz tego stanowiska podnosi się, iż zarówno zwolennicy metody pierwszej, jak i metody drugiej, dopuszczają z reguły wyjątki (niekiedy dość liczne) od przyjmowanej zasady. Wydaje się, iż można założyć, że w praktyce do zadowalających rezultatów najczęściej doprowadzi metoda pierwsza. Nie da się jednak wykluczyć, iż z pewnych względów, np. z uwagi na konieczność zagwarantowania zgodności rozstrzygnięć własnych sądów z rozstrzygnięciami sądów państwa, którego prawu podlega sprawa główna lub w dążeniu do osiągnięcia innych usprawiedliwionych celów, może okazać się uzasadnione rozwiązanie drugie. 2. Od kwestii wstępnej odróżnić należy tzw. kwestię cząstkową lub wycinkową. Pojawić się ona może przy rozpatrywaniu sprawy głównej, jednakże nie podlega prawu właściwemu dla sprawy głównej. Wskazanie prawa właściwego dla kwestii cząstkowej (wycinkowej) następuje na podstawie odrębnej normy kolizyjnej. Chodzi tu zawsze o normę kolizyjną wchodzącą w skład tego systemu prawnego, ze strony którego następuje wskazanie prawa właściwego dla sprawy głównej. Chodzi tu zatem o normy kolizyjne obowiązujące w siedzibie sądu orzekającego. Przykład kwestii cząstkowej (wycinkowej) stanowi zdolność do czynności prawnych oraz forma czynności prawnej w sytuacji, gdy przedmiotem sprawy głównej jest stosunek oparty na czynności prawnej. Wskazanie prawa właściwego dla zdolności i formy nastąpi na podstawie odrębnych, miarodajnych w tej mierze norm kolizyjnych (por. art. 9 i 12 p.p.m.). W rozpatrywanej sytuacji mamy do czynienia z równoległym zastosowaniem normy kolizyjnej miarodajnej dla sprawy głównej (np. normy z art. 24 § l p.p.m.) oraz norm dotyczących zdolności i formy. Jest to zarazem przykład na kolizyjnoprawne rozszczepienie sytuacji życiowej. 3. W doktrynie wyróżnia się nadto tzw. kwestię pierwotną lub wyjściową (Erstfrage)^. Termin ten używany jest na oznaczenie składnika stanu faktycznego opisanego w hipotezie normy kolizyjnej, mającego charakter materialnoprawnej przesłanki zastosowania normy kolizyjnej i wymagającego w związku z tym oceny według prawa merytorycznego. W jaki sposób należy to prawo merytoryczne odszukać? Przyjmuje się, że ilekroć kwestia pierwotna (wyjściowa) pojawi się przy ustalaniu przesłanek zastosowania własnej normy kolizyjnej, do oceny owej 16 Tak M. Sośniak 1991, s. 69 i n. 17 Por. A. Mączyński: Rozwód, s. 51. kwestii należy zastosować prawo wskazane przez miarodajną w danym zakresie (ze względu na charakter kwestii, o którą chodzi) normę kolizyjną wchodzącą w skład własnego systemu prawnego. Przykład: W art. 21 p.p.m. występują takie wyrażenia jak "matka", "ojciec", "dziecko", "małżeństwo". Wyjaśnienie tych pojęć wymaga zastosowania prawa merytorycznego. Jego odszukanie nastąpi na podstawie miarodajnych w tej mierze norm kolizyjnych naszej ustawy (w pierwszych trzech przypadkach chodzić będzie o normy z art. 19 § 2 p.p.m., w ostatnim przypadku - o normy z art. 14 i 15 p.p.m.). § 10. ODESŁANIE Literatura: H. Trammer: Z problematyki tzw. ..odesłania" w międzynarodowym prawie prywatnym, St. et. Doc. 1958; K. Przybyłowski: Z problematyki stosowania obcych norm kolizyjnych, Kraków 1959; tenże: Odesłanie w polskim prawie międzynarodowym prywatnym, PiP 1959, z. l; J. Jakubowski: Odesłanie częściowe i zloźone w świetle ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym z 1965 r., SP 1970, z. 26-27; K. Przybyłowski: Des effets de la non-recognition de competence par 1'ordre juridique d'un Etat etranger, designe selon les regles du droit international prive, AlCr 1969, t. II; W. Ludwiczak 1990, s. 70 i n.; M. Sośniak 1991, s. 62 i n.; T. Pajor: Nowe tendencje w części ogólnej prawa prywatnego międzynarodowego państw europejskich, PPHZ 1995, t. 18, s. 59-74. l. Organy każdego państwa zasadniczo stosują tylko własne prawo prywatne międzynarodowe. Wyjątek od tego zachodzi m.in. w przypadku odesłania. Normy regulujące odesłanie rozstrzygają tzw. konflikty negatywne pomiędzy systemami kolizyjnymi różnych państw. Udzielają one odpowiedzi na pytanie, jak należy postąpić przy określaniu prawa właściwego w sytuacji, gdy normy kolizyjne prawa wskazanego nie przewidują dla rozpatrywanego przypadku właściwości własnego prawa. Odesłanie prowadzi do wyłączenia właściwości prawa wskazanego przez własną normę kolizyjną na rzecz właściwości prawa, do którego odsyła norma kolizyjna wchodząca w skład systemu prawnego wskazanego. Do odesłania dochodzi zatem wtedy, gdy norma kolizyjna prawa prywatnego międzynarodowego obowiązująca w państwie, w którym dokonywana jest ocena danego stosunku (norma kolizyjna prawa wskazującego), przewiduje w danym przypadku właściwość obcego prawa, a prawo to (mocą swej normy kolizyjnej) każe stosunek ów oceniać według innego prawa, gdyż uznaje za rozstrzygające inne powiązanie ocenianego stosunku z określonym obszarem prawnym, niż powiązanie, którym kieruje się norma kolizyjna prawa wskazującego. Z kolei prawo, do którego nastąpiło odesłanie ze strony prawa wskazanego, może "odsyłać" do kolejnego systemu prawnego. Na podstawie norm kolizyjnych o odesłaniu państwa A podlega badaniu treść norm kolizyjnych zwykłych (pierwszego stopnia), obowiązujących w państwie B, którego prawo zostało wskazane dla rozpatrywanego przypadku przez normy kolizyjne zwykłe (pierwszego stopnia) państwa A; badanie to ma na celu stwierdzenie, czy normy kolizyjne państwa B przewidują dla danego przypadku również właściwość własnego prawa. Jeśli odpowiedź jest negatywna, może dojść - w granicach wyznaczonych przez normy kolizyjne (drugiego stopnia) państwa A-do odesłania i w rezultacie do zastosowania w danym przypadku innego prawa niż prawo wskazane przez normy kolizyjne zwykłe państwa A. 2. Odróżnia się odesłanie zwrotne i dalsze. Z odesłaniem zwrotnym mamy do czynienia wówczas, gdy normy kolizyjne prawa wskazanego (prawa państwa B) przewidują w rozpatrywanym zakresie właściwość prawa wskazującego (prawa państwa A), prawo wskazane odsyła więc z powrotem do prawa wskazującego. Przykład: W wypadku oceny w Polsce dziedziczenia nieruchomości położonej w Polsce, wchodzącej w skład spadku po obywatelu francuskim, prawem wskazanym przez normę kolizyjną z art. 34 p.p.m. jest prawo francuskie. Jednakże w związku z tym, iż prawo francuskie poddaje ocenę dziedziczenia nieruchomości prawu miejsca położenia nieruchomości, dojdzie do odesłania zwrotnego. Ostatecznie właściwe okaże się więc prawo polskie. Z kolei odesłanie dalsze zachodzi wtedy, gdy wskazane obce prawo odsyła do jakiegoś innego systemu prawnego (ten z kolei może odsyłać do prawa następnego). Odesłanie dalsze jest odesłaniem przyjętym, jeśli prawo pryw. mnr. państwa, do którego nastąpiło odesłanie, przewiduje w rozpatrywanym przypadku właściwość własnego prawa. Przykład: W wypadku oceny w Polsce dziedziczenia ruchomości pozostawionych przez spadkodawcę, będącego obywatelem francuskim z ostatnim miejscem zamieszkania w Londynie, prawem wskazanym przez normę z art. 34 p.p.m. jest prawo francuskie (jako prawo ojczyste). Jednakże prawo francuskie poddaje dziedziczenie ruchomości prawu ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Odsyła więc w tym przypadku do prawa angielskiego. Będzie to odesłanie przyjęte, gdyż w Anglii dziedziczenie ruchomości podlega również prawu ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Odesłanie dalsze lub zwrotne może być odesłaniem częściowym, złożonym lub pełnym18. Z odesłaniem pełnym (zwrotnym lub dalszym) mamy do czynienia wówczas, gdy odesłanie następuje w takim samym zakresie, w jakim nastąpiło wskazanie (ze strony prawa wskazującego). Odesłanie częściowe występuje w wypadku, gdy prawo wskazane odsyła do prawa wskazującego (odesłanie częściowe zwrotne) lub do prawa trzeciego (odesłanie częściowe dalsze) tylko w części zakresu normy kolizyjnej, na której podstawie nastąpiło wskazanie. Odesłanie złożone zachodzi wtedy, gdy prawo wskazane samo nie uznaje się za właściwe, nie odsyła jednak do jednego systemu prawnego, lecz do dwu (lub więcej) systemów prawnych (odesłanie częściowe zwrotne i równocześnie częściowe dalsze lub odesłania częściowe dalsze do różnych systemów prawnych). 18 Por. J. Jakubowski: Odesłanie, s. 52 i n. Spotkać można również koncepcję tzw. odesłania podwójnego. W myśl tej koncepcji sąd państwa A powinien w kwestii właściwości prawa postąpić tak, jak postąpiłby w danym przypadku sąd państwa B, w związku z czym rozstrzygający sprawę sąd państwa A powinien zbadać nie tylko normy kolizyjne zwykłe (pierwszego stopnia) państwa B, ale także normy kolizyjne drugiego stopnia tego państwa, dotyczące odesłania. Metoda ta zawodzi, gdy sposób rozumowania sądu państwa A stosują również sądy państwa B. Powstaje wówczas sytuacja bez wyjścia. Zarówno z punktu widzenia sądów państwa A, jak i sądów państwa B, gdyby sądy te chciały oprzeć się na omawianej tutaj koncepcji, nie wiadomo, jakie prawo należy ostatecznie stosować. 3. Odesłanie ma w doktrynie światowej zarówno przeciwników, jak i zwolenników. Niekiedy przewiduje je sam ustawodawca, innym razem dopuszcza praktyka, mimo braku wyraźnej ku temu podstawy normatywnej. Są też ustawodawstwa instytucji tej przeciwne19. Polska należy do państw, w których odesłanie spotkało się z przychylnym przyjęciem. Już ustawa z 1926 r. w art. 36 stanowiła, że jeżeli obce prawo ojczyste, wskazane jej przepisami jako właściwe, każe oceniać stosunek prawny według innego prawa, należy w Polsce zastosować to inne prawo. Ustawa z 1926 r. dopuszczała zatem zarówno odesłanie zwrotne, jak i dalsze, ale tylko jednostopniowe. Odesłanie było uwzględniane tylko w przypadku, gdy odsyłało obce prawo ojczyste (wskazane łącznikiem obywatelstwa). 4. Rola odesłania uległa zwiększeniu po wejściu w życie ustawy z 1965 r. Wprawdzie art. 4 § 2 tej ustawy postanawia: "Jeżeli obce prawo ojczyste, wskazane jako właściwe przez ustawę niniejszą, każe stosować do danego stosunku prawnego inne prawo obce, stosuje się to inne prawo", z czego wynika, że odesłanie dalsze w świetle nowej ustawy zostało utrzymane w tych samych granicach, w jakich istniało wedle ustawy poprzedniej, to jednak art. 4 § l ustawy z 1965 r. odesłanie zwrotne ujmuje nieco szerzej, stanowiąc, iż: "jeżeli prawo obce, wskazane jako właściwe przez ustawę mniejszą, każe stosować do danego stosunku prawnego prawo polskie, stosuje się prawo polskie". Odesłanie zwrotne nie jest zatem ograniczone do tych tylko przypadków, gdy odesłanie następuje ze strony prawa ojczystego; może więc nastąpić także w sytuacji, gdy polska norma kolizyjna, wskazująca jako właściwe prawo obce, posługuje się innym łącznikiem niż łącznik obywatelstwa. Dla przyjęcia odesłania przez sąd polski nie ma znaczenia to, czy prawo wskazane przez polską normę kolizyjną zna instytucję odesłania; wystarczające uzasadnienie dla zastosowania odesłania stanowi treść naszej normy kolizyjnej o odesłaniu. Zarówno na tle ustawy z 1926 r., jak i wedle ustawy obowiązującej obecnie, nie wchodzi w grę tzw. odesłanie zwrotne ,,pośrednie". Nie dojdzie więc do odesłania do prawa polskiego, jeśli nasza ustawa przewiduje w danym przypadku właściwość prawa państwa B, normy kolizyjne państwa B 19 Liczne przykłady rozwiązań obcych podaje K. Przybyłowski: Z problematyki, s. 11 i n. odsyłają do prawa państwa C, z kolei zaś normy kolizyjne państwa C wskazują na prawo polskie jako właściwe dla rozpatrywanej sprawy. Odesłanie dalsze następuje też tylko do prawa państwa trzeciego (C), wskazanego przez normy kolizyjne państwa odsyłającego (B), bez względu na to, czy zostanie przez normy kolizyjne państwa C przyjęte. Norm kolizyjnych państwa C nie uwzględnia się. Prawo polskie przyjęło więc konstrukcję tzw. odesłania jednostopniowego. § 11. NIEJEDNOLITE PRAWO Literatura: L. Babiński: Z zagadnień prawa międzynarodowego za granicą, TP 1923; K. Przybylowski 1935, rozdz. 3 § 17; M. Sośniak: Konflikty w czasie norm cywilnoprawnych, Kraków 1962; tenże: Le droit interlocal et le droit international prive, PYIL 1978, vol. IX; W. Ludwiczak 1990, s. 85; M. Sośniak 1991, s. 71 i n. 1. Jako prawo niejednolite traktowane jest prawo państwa, w którym bądź na jego różnych obszarach (np. w poszczególnych dzielnicach, kantonach lub republikach), bądź w różnych zakresach osobowych (np. ze względu na wyznanie lub pochodzenie) obowiązują odrębne zespoły norm merytorycznych. Niejednolitość prawa bywa przyczyną konfliktów interlokal-nych (np. między dzielnicowych, międzykantonalnych lub międzyrepublikań-skich) lub interpersonalnych (międzyosobowych). Z konfliktami interlokalnymi mieliśmy do czynienia w Polsce do czasu unifikacji prawa cywilnego i rodzinnego. Rozstrzygała je ustawa z 1926 r. o prawie prywatnym międzydzielnicowym. Współcześnie niejednolitość ze względu na kryterium przestrzenne spotykamy m.in. w prawie Wielkiej Brytanii, Kanady, Jugosławii (obejmującej dziś Serbię i Czarnogórę) oraz (w niewielkim zakresie) w prawie Szwajcarii. Niejednolitość o szerokim zasięgu istnieje w prawie Stanów Zjednoczonych. Obejmuje ona bowiem nie tylko normy merytoryczne, lecz również normy kolizyjne. Brak jest tam jednolitych, obowiązujących dla całego państwa norm rozstrzygających kolizje międzystanowe i międzynarodowe. Każdy stan ma swoje własne normy tego rodzaju. Niejednolitość ze względu na kryterium osobowe (personalne) w naszych czasach występuje głównie w niektórych państwach azjatyckich i afrykańskich. Najczęściej obejmuje ona dziedzinę prawa rodzinnego i spadkowego. Najczęstszą podstawę zróżnicowania regulacji prawnej stanowi zaś czynnik wyznaniowy. 2. Jeżeli prawo wskazane przez normę kolizyjną prawa prywatnego międzynarodowego jest niejednolite, nasuwa się pytanie, który spośród wchodzących w grę zespołów norm merytorycznych należy w danym przypadku zastosować. Wyraźną wskazówkę w tej mierze zawiera art. 5 p.p.m. Zgodnie z tym przepisem: "jeżeli w państwie, którego prawo jest właściwe, obowiązu ją różne systemy prawne, prawo tego państwa rozstrzyga, który z tych systemów stosować należy". Rozstrzygające znaczenie mają więc wewnętrzne normy kolizyjne (kompetencyjne) państwa, o którego prawo chodzi, jak normy jego prawa międzydzielnicowego (międzyrepublikańskiego, między-kantonalnego) lub międzyosobowego. Normy kompetencyjne danego państwa wyznaczają, jak widać, właściwe sfery działania poszczególnych zespołów norm merytorycznych jego prawa. W nielicznych jedynie przypadkach, i to wyłącznie w zakresie konfliktów interlokalnych, rozstrzygnięcia poszukiwać można w samej normie kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego (por. art. 28 p.p.m.). Z normy tej bowiem może niekiedy wprost wynikać, który z zespołów norm merytorycznych prawa właściwego, będącego prawem niejednolitym, należy zastosować. Na podstawie art. 28 p.p.m. zobowiązania z umów giełdowych należy zatem oceniać według norm obowiązujących w siedzibie giełdy bez względu na stanowisko w tej mierze norm regulujących konflikty interlokalne w prawie państwa, w którym znajduje się siedziba giełdy. Należy jednak postępować przy tym z dużą ostrożnością. Nie wydaje się więc, by rozstrzygnięcia konfliktu interlokalnego należało doszukiwać się w takich zwłaszcza normach kolizyjnych naszego p.p.m., które posługują się łącznikiem siedziby osoby prawnej, miejsca zamieszkania osoby fizycznej czy też miejsca położenia rzeczy. 3. W podobny sposób, jak w przypadku konfliktów interpersonalnych i interlokalnych, należy postępować w sytuacji, gdy w systemie prawnym właściwym na podstawie naszej normy kolizyjnej p.p.m. występują konflikty intertemporalne. Konflikty te należy w związku z powyższym rozstrzygać zgodnie ze wskazówkami norm prawa międzyczasowego (prawa przechodniego), wchodzących w skład właściwego systemu prawnego. Nie stają temu na przeszkodzie nasze normy kolizyjne nakazujące stosowanie prawa z jakiejś określonej chwili (np. prawa ojczystego spadkodawcy z chwili jego śmierci - art. 34 p.p.m.). Subokreślnik temporalny normy kolizyjnej wyznacza bowiem jedynie punkt czasowy powiązania rozstrzygającego o właściwości prawa. W powołanym przykładzie norma z art. 34 p.p.m. rozstrzyga zatem, z jakiej chwili obywatelstwo spadkodawcy ma być brane pod uwagę przy ustalaniu prawa właściwego, nie ma zaś znaczenia przy rozstrzyganiu zagadnień związanych z niejednolitością prawa właściwego (z czasowego punktu widzenia). Na przykład: jeżeli prawo spadkowe państwa, którego obywatelem był spadkodawca w chwili swej śmierci, uległo następnie, już po jego śmierci, ale przed rozpoznaniem sprawy przez sąd, zmianie, to kwestię, czy stosować prawo spadkowe dawne, czy nowe, winno się rozstrzygać wedle reguł prawa przechodniego obowiązujących w państwie, o którego prawo chodzi. § 12. ZMIANA STATUTU Literatura: K. Przybyłowski 1935, rozdz. 3 § 18; B. Walaszek: Problem porządku prawnego na ziemiach przyłączonych do R. P., "Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne" 1945 (XXXIII); R. D. Carswell: Teoria praw nabytych w międzynarodowym prawie prywatnym, St. et Doc. 1959, nr 7; M. Sośniak: Zmiana statutu w. prawie międzynarodowym prywatnym, RPEiS 1964, z. l; J. Jakubowski: Wplyw zainteresowanych na wlasciwosć prawa merytorycznego w prawie prywatnym międzynarodowym, RPEiS 1967, z. 4; J. Skąpski: Les problemes de droit international prive nes de la cession de territoires ou de 1'accession de territoires a 1'independance. L'experience polonaise, AlCr 1970, t. III; J. Gilas: Prawa nabyte w prawie międzynarodowym, ZNUMK XI (1972); J. Jakubowski 1984, rozdz. III § 3.7.; W. Ludwiczak 1990, s. 80 i n.; M. Sośniak 1991, s. 76 i n. l. Zagadnienie zmiany statutu rozpatrywać należy zasadniczo z punktu widzenia norm kolizyjnych prawa pryw. mnr., obowiązujących na danym obszarze. Chodzi tu o zjawisko, którego istotę stanowi to, iż stosowanie owych norm prowadzi często - z różnych zresztą powodów (o czym niżej) - do zetknięcia się kolejno dochodzących do głosu w charakterze prawa właściwego norm merytorycznych, wchodzących w skład systemów prawnych różnych państw (a więc obowiązujących na różnych obszarach). Tak np. zmiana przez oboje małżonków obywatelstwa z polskiego na szwedzkie sprawi, iż z punktu widzenia polskiego prawa pryw. mnr. (art. 17 § l zd. l p.p.m.) dojdzie do zmiany statutu stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami i miejsce prawa polskiego jako prawa dla tych stosunków właściwego zajmie prawo szwedzkie. Zmiana miejsca położenia rzeczy ruchomej (np. wywiezienie rzeczy ruchomej z Polski do Francji) spowoduje - przy uwzględnieniu art. 24 § l p.p.m. - zmianę statutu rzeczowego, a więc prawa właściwego do oceny własności, innych praw rzeczowych i posiadania owej rzeczy (od chwili zmiany miejsca położenia rzeczy statutem rzeczowym przestanie być prawo polskie, stanie się zaś prawo francuskie). Pojawiają się przy tym problemy związane z rozgraniczeniem pola działania statutu dawnego i nowego. Przyczyny zmiany statutu bywają różne. Do zmiany statutu może dojść w wyniku: a) zmiany miarodajnych dla określonego zakresu norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego, obowiązujących na danym obszarze, prowadzącej do tego, iż inne prawo merytoryczne (prawo innego państwa) wskazywały normy dawne, a inne wskazują normy kolizyjne nowe, b) zmiany powiązania danego stosunku (lub jego elementu) rozstrzygającego o właściwości prawa wedle miarodajnych norm kolizyjnych prawa pryw. mnr., obowiązujących na danym obszarze (a więc np. w Polsce), tak iż zamiast dotychczas właściwego staje się od jakiejś chwili właściwy system prawny obowiązujący na innym obszarze (w innym państwie). Zmiana powiązania rozstrzygającego o właściwości prawa może nastąpić albo na skutek działania świadomego (a niekiedy rozmyślnego) stron (np. zmiana obywatelstwa w wyniku starań zainteresowanych osób, zmiana miejsca zamieszkania lub pobytu, siedziby osoby prawnej, położenia rzeczy) albo w wyniku okoliczności od stron niezależnych (np. pozbawienia obywatelstwa mocą zarządzenia właściwego organu państwowego). Przesunięcie granic państwowych może prowadzić zarówno do zmiany obowiązujących na danym obszarze norm kolizyjnych (i w wyniku tego do zmiany statutu), jak i norm merytorycznych. Państwo anektujące zmierza bowiem zwykle do bezzwłocznego i bezpośredniego rozciągnięcia własnego ustawodawstwa (kolizyjnego i merytorycznego) na przyłączony obszar. 2. Zagadnienie zmiany statutu w wyniku zmiany norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. obowiązujących na danym obszarze (w danym państwie) sprowadza się w istocie rzeczy do pytania, czy w rozpatrywanym zakresie należy zastosować dawną, czy też nową normę kolizyjną prawa pryw. mnr. określonego państwa. Chodzi tu więc o kwestię należącą do zagadnień przechodnich w prawie pryw. mnr. państwa, o którego prawo pryw. mnr. chodzi. Konflikty intertemporalne występują nie tylko w prawie merytorycznym danego państwa, lecz także w obrębie jego prawa pryw. mnr. W Polsce z sytuacją taką mieliśmy do czynienia zarówno w chwili wejścia w życie ustawy z 1926 r., jak i w dniu l lipca 1966 r., gdy zaczęła obowiązywać ustawa z 1965 r. Należy też pamiętać o przypadkach zmiany statutu w wyniku wejścia w życie norm kolizyjnych, mieszczących się w podpisanych przez Polskę konwencjach. Ustawa z 1965 r. (podobnie jak ustawa z 1926 r.) nie rozstrzyga wyraźnie zagadnień przechodnich z zakresu prawa pryw. mnr. W praktyce i literaturze przyjmuje się jednak zgodnie, iż przy rozstrzyganiu konfliktów intertempora-Inych w polskim prawie pryw. mnr. należy posługiwać się (stosując je odpowiednio) regułami prawa przechodniego ukształtowanymi na użytek stosunków cywilnoprawnych i występujących w obrębie tych stosunków konfliktów intertemporalnych. 3. Najdonioślejszą grupę stanowią przypadki zmiany statutu na skutek zmiany powiązania danego stosunku (sytuacji, stanu faktycznego) lub jego elementu, rozstrzygającego o właściwości prawa, w wyniku aktywności stron. Na określenie sytuacji tego rodzaju używana bywa nazwa: konflikty ruchome. Jak przeto postępować przy rozstrzyganiu konfliktów wynikających ze zmiany statutu w omawianym tutaj zakresie? W ustawie z 1965 r. (podobnie jak i w ustawach obcych) brak jest ogólnego uregulowania omawianych zagadnień. Istnieją jednak rozwiązania szczegółowe. Jedno z nich zawiera art. 24 § 2 p.p.m. (zob. § 29 IV.). Wspomnieć również wypada o przepisach, które określając właściwość prawa wskazują za pośrednictwem subokreślnika temporalnego normy kolizyjnej miarodajną chwilę (np. art. 17 § 2, 18, 34 p.p.m.). Pozbawiają one znaczenia wcześniejsze powiązanie stosunku (sprawy) z określonym obszarem prawnym oraz odmawiają znaczenia powiązaniu późniejszemu. Istnieją też przepisy, które wyraźnie przewidują właściwość każdoczes-nego prawa (por. art. 17 § l p.p.m., podobnie może być interpretowany art. 24 § l p.p.m.). W zależności od tego, jak ujęty jest subokreślnik temporalny normy kolizyjnej, zwykło się wyróżniać statut niezmienny (norma precyzuje wówczas chwilę miarodajną dla określenia prawa właściwego) lub z m i e n-n y (mamy z nim do czynienia w wypadku właściwości każdoczesnego prawa). Jak w omawianych przypadkach postępować w braku wyraźnego unormowania w przepisach? Trafna wydaje się w tej mierze wskazówka K. Przybyłowskiego, iż należy sfery działania poszczególnych, kolejno miarodajnych praw w konkretnych przypadkach rozgraniczyć sprawiedliwie, kierując się ogólnymi, odpowiednio dostosowanymi zasadami prawa intertemporalnego (międzyczasowego), chyba że ich modyfikacji w jakimś kierunku wymaga ta specjalna sytuacja, z którą tu się spotykamy20. Z reguły kierować się będziemy zasadą właściwości każdoczesnego statutu dla zdarzeń, jakie miały miejsce w okresie powiązania z tym statutem. Zasada ta ma jak gdyby dwie strony: pozytywną i negatywną. Jej stronę pozytywną określa się mianem natychmiastowego lub bezpośredniego oddziaływania na dany stosunek nowego statutu. Oznacza to, iż nowy statut ma w zasadzie pełną swobodę działania w swoim przedziale czasowym. Może więc przewidywać wygaśnięcie praw i sytuacji powstałych pod dawnym statutem, może też nadawać owym prawom lub sytuacjom odmienną treść lub zakres niż ten, jaki miały poprzednio. Z kolei stronę negatywną omawianej zasady ujmuje się w postaci zakazu wstecznego działania nowego statutu, a więc wkraczania nowego statutu na teren dawnego w odniesieniu do oceny zdarzeń, jakie nastąpiły w okresie właściwości statutu dawnego. Niekiedy dopuszcza się jednak wyjątki w postaci swoistej petryfikacji właściwości ze względu na potrzebę powiązania całości danej sytuacji (łącznie z przyszłymi skutkami zdarzenia prawnego, o które chodzi) z określonym statutem. Przykład takiej petryfikacji właściwości stanowi art. 17 § 2 p.p.m. W podobnym kierunku interpretowany może być również art. 26 p.p.m. Przyjmuje się też na ogół, iż stosunki utrwalone pod dawnym statutem ulegają zmianie tylko o tyle, o ile wymaga tego nowy statut. Również wtedy, gdy chodzi o ocenę prawnych refleksów stosunku zamkniętego (tzn. takiego, który powstał i ustał pod rządem prawa wskazanego przez normy kolizyjne obowiązujące w państwie jego powstania i ustania), choćby stosunku takiego nie przewidywało prawo wskazane dla stosunków tego rodzaju przez normy 20 K. Przybyłowski 1935, s. 155. Por. też M. Sośniak: Zmiana, s. 27 i n. kolizyjne obowiązujące w państwie, w którym dokonywana jest ocena, można-w razie potrzeby - uwzględniać dawny (ewentualnie obcy) statut utrwalony dawnym stanem rzeczy (pod rządem dawnego, ewentualnie obcego statutu). § 13. OBEJŚCIE PRAWA Literatura: K. Przybyłowski 1935, rozdz. 3 § 19; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, rozdz. XII; J. Jakubowski 1984, rozdz. III, § 3.8.; W. Ludwiczak 1990, s. 78 i n.; M. Sośniak 1991, s. 83 i n. Obejście prawa w prawie pryw. mnr. polega na uchyleniu się stron (strony) od skutków zastosowania prawa w normalnym toku rzeczy właściwego przez odpowiednie (i rzeczywiste) związanie danego stosunku z innym prawem w taki sposób, by mogło ono uchodzić w świetle norm kolizyjnych obowiązujących w siedzibie sądu za właściwe do oceny tego stosunku. W prawie pryw. mnr. poszczególnych państw najczęściej brak w tej mierze wyraźnych przepisów. Spotyka się jedynie normy utrudniające obejście prawa. Rolę taką w ustawie z 1926 r. spełniały przepisy przewidujące w kilku przypadkach w razie odmienności praw personalnych stron właściwość ich ostatniego wspólnego prawa personalnego (np. art. 14, 17, 19, 20); wykluczało to wpływ jednostronnej zmiany obywatelstwa lub zamieszkania na rozstrzygnięcia kolizyjnoprawne. Z kolei art. 17 ust. 2 ustawy z 1926 r. pozwalał traktować jako przyczynę rozwodu lub rozdziału od stołu i łoża fakt, który zaistniał przed zmianą przez małżonków obywatelstwa tylko o tyle, o ile fakt ów uzasadniał rozwód lub rozdział także według prawa właściwego przed zmianą obywatelstwa. Mimo braku w ustawie z 1965 r. wyraźnego przepisu rozstrzygającego omawianą kwestię w sposób ogólny, doktryna zgodnie przyjmuje, iż w poszczególnych przypadkach można przeciwdziałać obejściu prawa w normalnym toku rzeczy właściwego w ten sposób, że prawo to zostanie jako właściwe zastosowane. Skutek obejścia prawa dotyczy przeto wyłącznie sfery kolizyjnoprawnej. Zaleca się jednak ostrożne posługiwanie się omawianym środkiem21. Wolno do niego sięgać tylko wyjątkowo, w rażących przypadkach niewątpliwego i rozmyślnego działania in fraudem bezwzględnie obowiązujących norm prawnych, i jedynie wtedy, gdy same normy kolizyjne w sposób kategoryczny wskazują właściwość określonego systemu prawnego. Odmiennie trzeba więc traktować przypadki, gdy właściwość określonego prawa przewidują one na wypadek braku wyboru prawa lub gdy dopuszczają alternatywną właściwość kilku systemów prawnych. Przy ocenie obejścia prawa nie powinno mieć znaczenia to, czy obejście skierowane jest przeciwko właściwości prawa merytorycznego polskiego czy obcego. W obu sytuacjach postępować należy podobnie. 21 Por. K. Przybyłowski 1935, s. 162. § 14. KLAUZULA PORZĄDKU PUBLICZNEGO Literatura: K. Przybyiowski 1935, rozdz. 3 § 20; M. Sośniak: Klauzula porządku publicznego w prawie międzynarodowym prywatnym. Warszawa 1961; M. Tomaszewski: Glosa do postanowienia SN z 26 VIII 1974, I CR 608/74, OSP 1976, z. 7-8; J. Jakubowski: Pakty Praw Człowieka a prawo międzynarodowe prywatne, PiP 1977, z. 11; K. Zawada: Klauzula porządku publicznego w międzynarodowym postępowaniu cywilnym, NP 1979, nr 5; tenże: Klauzula porządku publicznego w prawie prywatnym międzynarodowym (na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i spadkowego), NP 1979, nr 4; J. Ciszewski: Zakazy i ograniczenia matzeństw z cudzoziemcami a klauzula porządku publicznego, PiP 1984, z. 3; J. Jakubowski 1984, rozdz. III § 3.5.; M. Sośniak: Les effets de 1'application de la ciause d'ordre public dans la doctrine et la legislation contemporaines de droit international prive, PYIL 1984, vol. XIII; A. Mączyński: Dzialanie klauzuli porządku publicznego w sprawach dotyczących zawarcia malżen-stwa, (w:) Proces i prawo (Księga Jerzego Jodlowskiego), Ossolineum 1989; W. Ludwiczak 1990, s. 73 i in.; M. Sośniak 1991, s. 86 i n. 1. Prawo obce, wskazane jako właściwe przez normy kolizyjne prawa pryw. mnr. danego państwa, zawiera czasem rozwiązania szokujące z punktu widzenia podstawowych zasad porządku prawnego tego państwa i przyjmowanego tam systemu wartości w sferze politycznej, społecznej i gospodarczej. Swoistą "klapę bezpieczeństwa" i formę obrony przed trudnymi do akceptacji skutkami właściwości obcego prawa stanowi klauzula porządku publicznego (ordre public, kollisionsrecht liche Vorbehaltsklausel, public policy). We współczesnym prawie pryw. mnr. jest ona powszechnie przyjmowana na świecie. W Polsce przewiduje ją art. 6 p.p.m. W myśl tego przepisu "prawa obcego stosować nie można, jeżeli jego stosowanie miałoby skutki sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP". Por. nadto art. 11 § 2 k.m. oraz art. 14 pr.lotn. 2. Pojęcie porządku prawnego, którym operuje klauzula, jest pojęciem blankietowym i elastycznym. Konkretnie można je ujmować jedynie ze stanowiska tego państwa, którego prawo posługuje się klauzulą i tego momentu czasowego, w którym się posługuje. Można więc mówić o względności pojęcia porządku publicznego i o jego zmienności w przestrzeni i czasie. Należy ono jednak do pojęć ściśle prawnych, a nie moralnych czy społecznych. Dlatego też niewłaściwe zastosowanie klauzuli stanowi naruszenie prawa z wszystkimi tego konsekwencjami procesowymi. Powołanie się na klauzulę porządku publicznego nastąpić może zasadniczo ze względu na własny porządek prawny. Jedynie wyjątkowo może tu odegrać rolę porządek prawny obcego państwa. Tak w szczególności - przy rozpatrywaniu przesłanek odesłania dalszego (nie dotyczy to odesłania zwrotnego) należy uwzględniać punkt widzenia porządku prawnego "państwa odsyłającego". Do odesłania dalszego nie dojdzie przeto w sytuacji, gdy normy kolizyjne państwa A wskazują prawo państwa B, prawo to zaś przewiduje wprawdzie w rozpatrywanym zakresie właściwość prawa państwa C, jednakże w konkretnym przypadku w państwie B nie doszłoby do zastosowania prawa państwa C ze względu na porządek publiczny państwa B. Jako właściwe w państwie A zastosowane zostanie w takim wypadku prawo państwa B. Rozwiązanie to nie jest jednak bezdyskusyjne. Współcześnie mówi się niekiedy o międzynarodowym porządku publicznym, obejmującym zespół wartości ogólnoludzkich, uznanych w takich porozumieniach, jak: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r., Pakty Praw Człowieka z 1966 r. czy też akt końcowy KBWE z 1975 r. Ten nadrzędny zespół wartości i wyrażające go zasady mogą odegrać rolę przy stosowaniu klauzuli porządku publicznego. Nie jest wykluczone działanie klauzuli porządku publicznego w stosunkach objętych kolizyjnoprawną regulacją umów międzynarodowych, i to nawet wtedy, gdy prawem wskazanym jako właściwe jest prawo państwa konwencyjnego. Jak podkreśla się w literaturze, "zawarcie konwencji z jakimś państwem nie oznacza wcale akceptacji - i to na przyszłość - wszystkich jego wewnętrznych norm pod kątem zastosowania ich u nas"22. Przy rozpatrywaniu podstaw ingerencji klauzuli porządku publicznego trzeba brać pod uwagę porządek prawny aktualny (z chwili orzekania), i to jedynie podstawowe zasady tego porządku prawnego. Nim sięgnie się do klauzuli porządku publicznego, należy zbadać, do jakich skutków w danym przypadku prowadziłoby zastosowanie prawa obcego. Przy powołaniu się na klauzulę porządku publicznego należy brać pod uwagę nie ogólne różnice pomiędzy wskazanym przez nasze normy kolizyjne obcym prawem merytorycznym a prawem własnym, ale rezultaty, do jakich prowadzi zastosowanie w rozpatrywanej sprawie prawa obcego. Niekiedy, mimo znacznych różnic pomiędzy normami własnymi a obcymi, rezultat zastosowania tych ostatnich będzie podobny do wyniku, jaki dałoby zastosowanie norm własnych. Dodajmy, iż odwołania się do klauzuli porządku publicznego nie usprawiedliwia samo to, iż zastosowanie prawa obcego prowadzi do innych następstw niż te, które powstawałyby w wyniku zastosowania prawa polskiego. Nadto musi bowiem zachodzić - o czym już była mowa - sprzeczność wyniku zastosowania prawa obcego z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP. Polska doktryna zgodnie przyjmuje, iż omawianym tutaj instrumentem należy posługiwać się rozważnie, sięgając doń wyjątkowo i nie wychodząc poza granice istotnych potrzeb23. 22 M. Sośniak 1991, s. 92. 23 Por. K.. Przybyiowski 1935, s. 170; M. Sośniak: Klauzula, s. 232 i n. Por. też orz. SN z 2 VI 1980 r. (I CR 124/80), OSN 1981, póz. 13. 3. Z punktu widzenia stron zainteresowanych można wyróżnić działanie klauzuli dozwalające i zakazujące. Działanie dozwalające klauzuli zachodzi wtedy, gdy strona dzięki zastosowaniu klauzuli osiąga więcej, niż osiągałaby, gdyby zastosowano (właściwe) prawo obce. Działanie zakazujące polega zaś na tym, że na skutek działania klauzuli wprowadza się ograniczenie nie znane obcemu prawu właściwemu, co oczywiście pogarsza położenie strony. Ze stanowiska własnego prawa działanie klauzuli może być pozytywne lub negatywne. O działaniu pozytywnym mówimy wtedy, gdy w miejsce wyłączonej normy obcej stosuje się normę własnego prawa. Natomiast o działaniu negatywnym klauzuli mówimy wtedy, gdy skutki klauzuli ograniczają się do wyłączenia obcej normy, bez wprowadzenia w to miejsce normy własnego prawa (np. w miejsce wyłączonej obcej normy szczególnej może wejść w grę obca norma ogólna). Z polskiego punktu widzenia należy się liczyć zarówno z dozwalającym, jak i zakazującym działaniem klauzuli porządku publicznego. Na skutek dozwalającego działania klauzuli nie mogą być - na przykład - respektowane w Polsce przewidziane w prawie obcym (właściwym na podstawie art. 14 p.p.m.) zakazy zawierania małżeństw podyktowane względami rasowymi lub wyznaniowymi. Z kolei, z uwagi na zakazujące działanie klauzuli porządku publicznego nie będą w Polsce stosowane - przy ocenie możności zawarcia małżeństwa - obce przepisy sprzeczne z fundamentalną u nas zasadą monogamii (a więc zezwalające na wielożeństwo). Współcześnie przeważa pogląd, iż zastosowanie klauzuli porządku publicznego nie prowadzi automatycznie do właściwości własnego prawa (stosowania legis fori). Czasem bowiem na podstawie klauzuli porządku publicznego dojdzie jedynie do wyłączenia zastosowania jakiejś pojedynczej normy obcego prawa, przewidującej trudny do pogodzenia z naszym porządkiem prawnym szczegółowy zakaz, bez naruszenia zasadniczej właściwości owego obcego prawa. Innym razem może okazać się uzasadnione zastosowanie, w miejsce wyłączonej normy obcego systemu prawnego, innej normy wchodzącej w skład tego samego systemu prawnego (np. w związku z wyłączeniem ze względu na klauzulę przepisu szczególnego zastosowanie w to miejsce przepisu ogólnego obcego prawa właściwego). W każdym konkretnym przypadku posługiwania się klauzulą należy przede wszystkim rozważyć możliwość ograniczenia skutków działania klauzuli jedynie do skutków negatywnych. Dopiero gdy na tej drodze nie da się osiągnąć satysfakcjonującego rozwiązania, wolno sięgać do własnego prawa merytorycznego (dojdzie wówczas do pozytywnego działania klauzuli). 4. Polskie sądy dość rzadko sięgały do klauzuli porządku publicznego. Najczęściej miało to miejsce przy rozpatrywaniu spraw o zwolnienie cudzoziemca z obowiązku przedstawienia świadectwa władzy państwa ojczystego, stwierdzającego możność zawarcia małżeństwa. Słusznie odwoływały się nasze sądy do klauzuli porządku publicznego w sytuacji, gdy chodziło o zastosowanie obcych przepisów dopuszczających poligamię24, nie zezwalających kobiecie na wytoczenie powództwa o rozwód25 lub zakazujących zawarcia małżeństwa z cudzoziemcem26. Zdarzały się jednak również przypadki nieprawidłowego posługiwania się omawianym instrumentem27. § 15. PROBLEMY ZWIĄZANE Z POJMOWANIEM l STOSOWANIEM PRAWA WŁAŚCIWEGO Literatura: K. Przybyłowski 1935, rozdz. 3 § 22; W. Siedlecki: Zasady wyrokowania w procesie cywilnym. Warszawa 1957; M. Grzegorczyk: Uznanie państwa lub rządu jako przestanku stosowania obcego prawa, ZNUJ 1968, z. 37; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, rozdz. XIV; T. Ereciński: Prawo obce w sądowym postępowaniu cywilnym. Warszawa 1981; tenże: Glosa do wyroku SN z 21 IV 1979, III CRN 305/78, PiP 1981, z. 6; M. Pazdan: Zbieg odpowiedzialności cywilnej ex contractu i ex delicto w prawie prywatnym międzynarodowym, (w:) Rozprawy z prawa cywilnego (Księga Pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego), Warszawa 1985; W. Popiołek: Wykonanie zobowiązania umownego a prawo miejsca wykonania. Zagadnienia kolizyjnoprawne, Katowice 1989; M. Pazdan: Dostosowanie czynności prawnej do wymagań niewlasciwego prawa, (w:) Prace prawnicze (Księga Karola Gandora), Katowice 1992; T. Ereciński: Ogólne zagadnienia stosowania prawa obcego przez sądy, PPHZ 1995, t. 18, s. 75-87. I. Zasady ogólne l. Sąd lub inny polski organ jako prawo właściwe może stosować bądź prawo polskie, bądź prawo obce. W myśl przyjmowanej u nas zasady równorzędnego traktowania praw obowiązujących na różnych terytoriach, prawo obce winno być traktowane na równi z prawem własnym. Właściwość prawa obcego nie stanowi wyjątku od jakiejś generalnej zasady (lub domniemania) właściwości legis fori, bo zasada taka (lub domniemanie) w prawie polskim nie obowiązuje. W każdym razie tego rodzaju zasady nie wolno doszukiwać się w art. 7 p.p.m. W mechanizm kolizyjnoprawny wkomponowane są zarazem instrumenty umożliwiające ochronę szczególnych interesów własnego porządku prawnego 24 Por. orz. SN z 11 X 1969 (I CR 240/69), PiP 1972, z. 2 (z glosą J. Jodłowskiego); uchw. SN z 22 VI 1972 (III CZP 34/72), OSN 1973, póz. 52 (por. też do tej uchwały glosę J. Jakubowskiego, PiP 1974, s. 4, s. 166 i n.); orz. SN z 16 XI 1971 (III CRN 404/71), OSN 1972, póz. 91; orz. SN z 26 VIII 1974 (I CR 608/74), OSP 1976, póz. 141 (z glosą M. Tomaszewskiego); orz. z 11 X 1974 (II CR 735/74), OSP 1974, póz. 142. 25 Por. orzecz. Sądu Wojewódzkiego w Zielonej Górze z 21 II 1975, OSP 1976, póz. 9 (z glosą J. Jodłowskiego). 26 Por. uchw. składu siedmiu sędziów z 20 I 1983 (III CZP 37/82), OSN 1983, póz. 107 (por. też glosę K. Pietrzykowskiego, NP 1983, nr 9-10, s. 246 i n.). 27 Por. niżej (§ 42) uwagi na temat orz. SN z 28 V 1969 (III CZP 23/69), OSN 1970, póz. 3. (por. art. 6 p.p.m.). W tym więc sensie można mówić o istnieniu odchyleń od zasady równorzędnego traktowania prawa własnego i obcego. 2. Obce prawo właściwe stosować należy w granicach jego właściwości, wyznaczonej przez normy kolizyjne własnego prawa prywatnego międzynarodowego. Normy te stwarzają podstawę do zastosowania prawa obcego. Tylko wyjątkowo i jedynie w przypadkach przewidzianych przez normy kolizyjne własnego prawa pryw. mnr. mogą być przy tym brane pod uwagę obce normy kolizyjne. 3. Nie tylko polskie, lecz również obce prawo właściwe należy stosować jako prawo. Nie można więc prawa obcego traktować tak, jak gdyby to był zwykły fakt, ani też twierdzić, iż w rozpatrywanej sytuacji chodzi jedynie o stwierdzenie faktu nabycia praw podmiotowych pod rządem obcego prawa. Od stosowania obcego prawa właściwego trzeba odróżnić przypadki, gdy normy prawne wchodzące w skład obcego systemu prawnego są jedynie uwzględniane jako element podlegającego ocenie stanu faktycznego28. Traktowane są one wówczas na równi z innymi okolicznościami ocenianego stanu faktycznego. Przykład: Przy ocenie odpowiedzialności za szkodę powstałą w wyniku wypadku samochodowego zachodzi zwykle konieczność uwzględniania norm określających zasady ruchu drogowego, obowiązujących w miejscu wypadku, i to również wtedy, gdy do oceny odpowiedzialności cywilnej za szkodę spowodowaną wypadkiem właściwe jest prawo innego państwa (np. prawo wskazane przez normę z art. 31 § 2 p.p.m.). 4. Zastosowane przez sąd lub inny polski organ obce prawo właściwe pozostaje mimo to prawem obcym. Nie dochodzi więc w trakcie stosowania prawa obcego do włączenia (inkorporacji) norm obcego prawa do naszego systemu prawnego. 5. Obowiązywanie i treść norm obcego prawa właściwego należy ustalać zgodnie z zasadami przyjętymi w państwie, o którego prawo chodzi. Trzeba więc respektować te źródła prawa, które owo obce prawo przewiduje (dotyczy to także prawa zwyczajowego), oraz pojmować normy tego prawa (dokonywać ich wykładni) według zasad przyjętych w państwie, o którego prawo chodzi. 6. Prawo właściwe (zarówno polskie, jak i obce) winno być zastosowane z urzędu niezależnie od tego, czy strony się na nie powołały. Czasem podstawę właściwości określonego systemu prawnego stanowi wola stron (por. art. 25 § l oraz 32 p.p.m. dopuszczające tzw. wybór prawa). Jednakże prawo wybrane jest również stosowane przez sąd z urzędu. 7. Nie stanowi przeszkody do stosowania prawa obcego brak uznania państwa (w rozumieniu przyjmowanym w międzynarodowym prawie publicznym), o którego prawo chodzi. 28 Por. T. Ereciński: Prawo obce, s. 153. 8. Zastosowanie prawa obcego nie zależy od kolizyjnoprawnej wzajemności. Jest więc niezależne od tego, czy sąd państwa, o którego prawo chodzi w sytuacji powiązanej z naszym obszarem prawnym w sposób podobny do tego, jaki zachodzi w rozpatrywanym przypadku (co na podstawie naszych norm kolizyjnych uzasadnia właściwość prawa obcego), zastosowałby nasze prawo. Nie można zatem rezygnować z zastosowania właściwego prawa obcego tylko dlatego, iż w owym obcym systemie prawnym przyjęte zostało w danym zakresie odmienne unormowanie kolizyjnoprawne niż w prawie polskim. 9. Niezastosowanie w ogóle lub błędne zastosowanie prawa właściwego (tak własnego, jak i obcego) stanowi naruszenie prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie z wszystkimi tego konsekwencjami procesowymi (może więc być użyte jako zarzut w apelacji - art. 368 k.p.c. lub stać się podstawą kasacji - art. 393' k.p.c.). Niezastosowanie właściwego prawa obcego stanowi naruszenie odpowiedniej normy kolizyjnej naszego prawa pryw. mnr. 10. W myśl art. 1143 § l k.p.c., "gdy zachodzi potrzeba zastosowania przez sąd polski prawa obcego, sąd może zwrócić się do Ministra Sprawiedliwości o udzielenie tekstu tego prawa oraz o wyjaśnienie obcej praktyki sądowej". Zgodnie z art. 1143 § 3 k.p.c., "celem stwierdzenia treści obcego prawa i obcej praktyki sądowej sąd może także zasięgnąć opinii biegłych". W dniu 15 grudnia 1992 r. weszła w życie w stosunku do Polski (oświadczenie rządowe z 17 stycznia 1994 r., Dz.U. z 1994 r. Nr 64, póz. 273) Konwencja europejska o informacji o prawie obcym, sporządzona w Londynie 7 czerwca 1968 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 64, póz. 272). Zobowiązuje ona państwa będące jej stronami do dostarczania sobie wzajemnie informacji o swoim prawie cywilnym i handlowym, o przepisach proceduralnych w sprawach cywilnych i handlowych oraz przepisach dotyczących organizacji wymiaru sprawiedliwości. 11. Dopiero w razie niemożności stwierdzenia treści właściwego prawa obcego sąd - na podstawie art. 7 p.p.m. - zastosuje prawo polskie. II. Dopuszczalność stosowania obcego prawa publicznego l. Według dominującego do niedawna poglądu, sąd stosujący prawo obce jako prawo właściwe na podstawie obowiązującej w jego siedzibie normy kolizyjnej prawa pryw. mnr. winien stosować jedynie normy z dziedziny prawa prywatnego, pomijać zaś normy prawa publicznego. W ostatnich latach coraz więcej zwolenników zyskuje jednak pogląd odmienny. Wielu autorów sądzi, że sąd stosując prawo obce powinien brać pod uwagę - jeśli zachodzą określone przesłanki - także normy prawa publicznego, wchodzące w skład właściwego systemu prawnego, i to nie tylko wtedy, gdy przewiduje to wyraźnie jego porządek prawny lub gdy taki obowiązek wynika z umów międzynarodowych. Dopuszczalność stosowania obcego prawa publicznego bywa uzależniana od następujących przesłanek: a) chodzi tu o normy prawa publicznego, wchodzące w skład właściwego systemu prawnego; podstawę ich właściwości stanowi więc norma kolizyjna obowiązująca w siedzibie sądu, miarodajna dla podlegającego ocenie stosunku; b) normy te współuczestniczą w normowaniu podlegającego ocenie stosunku, wspierając regulację prywatnoprawną tegoż stosunku (zachodzi więc więź o dużym stopniu intensywności pomiędzy nimi a podlegającym ocenie stosunkiem); c) z ich treści lub celu nie wynika, iż należy im nadawać wyłącznie terytorialny zasięg (ograniczony do terytorium państwa, w którym one obowiązują); d) ich zastosowanie nie prowadzi do skutków sprzecznych z podstawowymi zasadami porządku prawnego obowiązującego w siedzibie sądu, innymi słowy, ich zastosowaniu nie sprzeciwia się klauzula porządku publicznego. 2. We współczesnej nauce prawa prywatnego międzynarodowego, w ramach koncepcji "przepisów wymuszających swoją właściwość" (zob. § l II 4), coraz powszechniejsze uznanie zyskuje pogląd opowiadający się za stosowaniem przy ocenie określonego stosunku - obok prawa, któremu stosunek ten zasadniczo podlega - obcych "przepisów wymuszających swoją właściwość", jeśli tylko spełnione są określone przesłanki, które to uzasadniają. Chodzi tu bądź o "przepisy wymuszające swoją właściwość", wchodzące w skład tego samego obcego systemu prawnego, któremu podlega oceniany stosunek (jeśli w ogóle podlega on obcemu prawu), bądź o przepisy obowiązujące w innym państwie (państwie trzecim), z którym oceniany stosunek jest odpowiednio powiązany. Do "przepisów wymuszających swoją właściwość" zaliczane są najczęściej (choć nie wyłącznie) przepisy prawa publicznego. Wśród przesłanek stosowania obcych "przepisów wymuszających swoją właściwość"29 wymieniane są następujące: a) obcy przepis znajduje zastosowanie na podstawie "własnej woli zastosowania" i tylko w ramach wyznaczonego tą wolą zakresu, b) chodzi tu o przepis wchodzący w skład systemu prawnego, z którym oceniany stosunek pozostaje w bliskim (intensywnym) związku faktycznym, c) państwo, do którego systemu prawnego ów przepis należy, ma faktyczną możność wymuszenia respektowania tego przepisu, d) zastosowanie przepisu jest uzasadnione ("rozsądne") z międzynarodowego punktu widzenia, 29 Ujęcie tych przesłanek oparłem na pracy W. Popiołka: Wykonanie, s. 63-66. e) zastosowaniu obcego przepisu nie sprzeciwia się klauzula porządku publicznego forum. Godzi się tutaj wspomnieć o próbach normatywnego wyrażenia omawianej koncepcji. Zatem, w myśl art. 19 ust. l szwajcarskiej ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym z 1987 r., zamiast prawa wskazanego przez ustawę można stosować przepis bezwzględnie wiążący innego prawa, jeżeli zgodnie ze szwajcarską koncepcją prawa wymaga tego godny ochrony i oczywiście przeważający interes strony, a stan faktyczny wykazuje ścisły związek z tym innym prawem. Na podstawie art. 19 ust. 2 o uwzględnieniu takiego przepisu rozstrzyga się zgodnie z jego celem i skutkami, które wynikną z jego uwzględnienia dla wydania orzeczenia prawidłowego według szwajcarskiej koncepcji prawa. Z kolei art. 7 Konwencji EWG o prawie właściwym dla zobowiązań umownych z 1980 r. ujęty został następująco: "l. W przypadku stosowania, zgodnie z niniejszą Konwencją, prawa określonego państwa, może być przyznany skutek przepisom imperatywnym innego państwa, z którymi sytuacja wykazuje ścisły związek, wówczas i w takim zakresie, w jakim - według prawa tego państwa - przepisy te znajdują zastosowanie niezależnie od tego, jakiemu prawu podlega umowa. Przy podjęciu decyzji, czy takim przepisom imperatywnym ma być przyznany skutek, będzie się miało na uwadze ich charakter oraz ich przedmiot, a także konsekwencje ich zastosowania lub niezastosowania. 2. Postanowienia niniejszej Konwencji nie mogą przynosić uszczerbku zastosowaniu przepisów prawa kraju sędziego, które imperatywnie regulują sytuację niezależnie od tego, jakie prawo jest właściwe dla umowy." III. Sposoby usuwania niektórych trudności w trakcie stosowania prawa właściwego A. Zabiegi kwalifikacyjne W trakcie stosowania prawa właściwego (własnego lub obcego) pojawiają się nieraz trudności wynikające bądź z powodu stosowania obok siebie norm prawa merytorycznego zaczerpniętych z różnych systemów prawnych, bądź z konieczności dokonania oceny według prawa właściwego niektórych skutków (lub tylko refleksów) stanu faktycznego ukształtowanego pod rządem innego prawa (lub na którego powstanie wywarło wpływ inne prawo). Dochodzi wówczas do zetknięcia się norm merytorycznych należących do różnych systemów prawnych i co się z tym wiąże - świata pojęć lub instytucji prawnych ukształtowanych pod wpływem różnych systemów prawnych. Widoczna jest różnica pomiędzy obu grupami sytuacji. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z właściwością dwu (lub więcej) systemów prawnych, w drugim zaś - chodzi o trudności, które wyłaniają się przy stosowaniu określonego prawa właściwego w związku z powiązaniem stanu faktycznego także z obszarem prawnym innego państwa (z tym, że powiązanie to nie pociąga za sobą właściwości prawa tego innego państwa). Perturbacjom grożącym w -wyniku zetknięcia się trudnych do pogodzenia norm należących do różnych systemów prawnych w pojedynczych przypadkach zapobiegać można za pośrednictwem odpowiednich zabiegów kwalifikacyjnych. Chodzi tu zwłaszcza o kwalifikację rozgraniczającą sfery działania konkurujących ze sobą norm kolizyjnych. Rozstrzygnięcie następuje więc w przypadkach tego rodzaju na płaszczyźnie kolizyj-noprawnej. Ilustrujący to przykład dotyczyć będzie sytuacji, gdy sprawa główna i kwestia cząstkowa (wycinkowa), należące do zakresu różnych norm kolizyjnych, podlegają właściwości różnych systemów prawnych. Przykład: Sprawę główną stanowi stosunek umowny podlegający prawu państwa X, kwestię cząstkową zaś zdolność do czynności prawnych (ocenianą pod kątem ważności umowy będącej źródłem owego stosunku), podlegająca prawu państwa Y. Komplikacje mogą pojawiać się przy ocenie wpływu na ważność umowy faktu jej zawarcia przez osobę chorą psychicznie, lecz nie ubezwłasnowolnioną. Choroba psychiczna jest bowiem w jednych systemach prawnych traktowana jako wada oświadczenia woli, w innych zaś jako okoliczność wywierająca bezpośredni wpływ na zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej. Jak zatem postąpić, gdy prawo państwa X i prawo państwa Y prezentują w tej mierze przeciwstawne punkty widzenia? Nasuwa się tutaj następujące rozwiązanie: Wspomnianą wyżej kwestię prawnego znaczenia dokonania czynności prawnej przez chorego psychicznie (lecz nie ubezwłasnowolnionego) zaliczyć można do zakresu działania statutu, któremu podlega dana czynność prawna (a nie do zakresu statutu personalnego osoby, o którą chodzi), ustalone zaś w taki sposób prawo właściwe można stosować bez względu na to, czy według jego norm choroba psychiczna stanowi wadę oświadczenia woli, czy też oddziałuje bezpośrednio na zdolność. Nie zawsze jednak droga, o której tutaj mowa, nadaje się do wykorzystania lub prowadzi do zadowalających rezultatów. Należy wówczas poszukiwać rozstrzygnięcia na płaszczyźnie merytorycznoprawnej. Będzie o tym mowa w dalszych rozważaniach. B. Dostosowanie Zabiegi podejmowane na płaszczyźnie merytorycznoprawnej w celu usunięcia trudności, o których była wyżej mowa, mogą przede wszystkim polegać na próbach dostosowania (Anpassung, 1'adaptation) stykających się ze sobą różnych systemów prawnych. Ich celem jest usuwanie sprzeczności lub co najmniej braku harmonii między normami należącymi do różnych systemów prawnych utrudniających lub uniemożliwiających ich stosowanie. Dostosowanie może w szczególności polegać na stworzeniu swoistej syntezy norm wchodzących w skład różnych systemów prawnych, tak jakby pochodziły od jednego ustawodawcy. Ilustrujący to przykład nawiązywać będzie do sytuacji, gdy dwie odrębne sprawy główne, należące do zakresu różnych norm kolizyjnych i podlegające różnym systemom prawnym, są odmiennie w tych systemach prawnych rozstrzygane. Przykład: Prawo państwa X, stojąc na gruncie zasady rozdzielności majątkowej małżonków, przyznaje małżonkowi znaczną schedę spadkową. Prawo państwa Y przewiduje szeroko ujętą majątkową wspólność małżeńską, pomija jednak małżonka wśród spadkobierców ustawowych lub przewiduje jego dziedziczenie w niewielkim rozmiarze albo w dalszej kolejności. Nasuwa się pytanie, jak postąpić w sytuacji, gdy do oceny stosunków majątkowych małżeńskich właściwe jest prawo państwa X, jednocześnie zaś dziedziczenie małżonka podlega prawu państwa Y? A jak zachować się w sytuacji odwrotnej? W obu przypadkach sztywne trzymanie się prawa właściwego w granicach wskazania prowadzi do rozstrzygnięć niesprawiedliwych. Przyczynę niesprawiedliwości stanowi zaś brak harmonii pomiędzy stykającymi się systemami prawnymi różnych państw. Jedyne nadające się do zaakceptowania wyjście z tej trudnej sytuacji stanowić może sformułowanie norm syntetyzujących rozwiązania przyjęte w obu stykających się systemach prawnych zarówno w zakresie majątkowych stosunków małżeńskich, jak i ustawowego dziedziczenia małżonka i oparcie na nich ostatecznego rozstrzygnięcia. Jeżeli jednak między stykającymi się systemami prawnymi zachodzi sprzeczność wykluczająca możliwość syntezy, konieczna staje się rezygnacja z zastosowania właściwych norm merytorycznych. Trzeba je zastąpić normą merytoryczną prawa pryw. mnr. sformułowaną na użytek konkretnego przypadku przez sędziego. Ona też stanowić będzie podstawę rozstrzygnięcia. Przykład takiej niepisanej normy merytorycznej zostanie podany w rozważaniach dotyczących kommorientów (rozdz. IX § 40 II. B). C. Ocena równoważności (ekwiwalentności) pojęć lub instytucji prawnych Jeżeli w trakcie stosowania prawa właściwego zachodzi konieczność uwzględnienia refleksów zdarzenia, które miało miejsce pod rządem innego prawa (lub na które wywarło wpływ inne prawo), niejednokrotnie pojawia się potrzeba dokonania oceny równoważności (ekwiwalentości) pojęć (lub instytucji prawnych), zaczerpniętych z innego systemu prawnego lub ukształtowanych pod wpływem innego systemu prawnego, niż prawo właściwe. Przykład l: Prawo państwa X, właściwe do oceny dziedziczenia (statut spadkowy), różnicuje dziedziczenie ustawowe przysposobionych w zależności od tego, czy chodzi o przysposobienie pełne czy niepełne. Kandydatem na spadkobiercę ustawowego jest przysposobiony, przy czym przysposobienie zostało dokonane pod rządem prawa państwa Y, któremu znany jest tylko jeden typ przysposobienia. Do jakich norm regulujących dziedziczenie w prawie państwa X w powyższym przypadku sięgnąć? Przykład 2: Prawo właściwe do oceny przedawnienia jako przyczynę przerwy biegu terminu przedawnienia wymienia określone rodzaje aktywności uprawnionego, posługując się zwrotem obejmującym formy aktywności uprawnionego znane własnemu prawu. Jak traktować formę aktywności przejawioną przez powoda przed sądem innego państwa i pod rządem innego prawa? Przykład 3: W sprawie rozstrzygniętej postanowieniem SN z 28 IV 1997 r., II CK.N 137/97 (OSN 1997 nr 10, póz. 154) przedmiotem rozważań sądów wszystkich instancji było pytanie, czy użytemu w art. 158 § 3 polskiego k.h. pojęciu "spółki z ograniczoną odpowiedzialnością" odpowiada niemiecka spółka GmbH. Na pytanie to padła odpowiedź twierdząca. Ostatecznie SN doszedł do następującej konkluzji: "jedynym wspólnikiem spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie może być jednoosobowa spółka prawa obcego, mająca cechy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w rozumieniu przepisów kodeksu handlowego". Praktyczny walor ma więc odpowiedź na pytanie, jak przy ocenie owej równoważności (ekwiwalentności) pojęć lub instytucji prawnych należy się zachować. Możliwe jest tutaj sformułowanie jedynie ogólnej wskazówki. Postępować mianowicie należy ostrożnie, bacząc, by pojęcia zaczerpnięte z innego systemu prawnego zachowały swój sens, jaki w owym systemie się im nadaje, oraz aby instytucje cywilnoprawne ukształtowane pod rządem obcego prawa zachowały rolę, którą prawo to im przypisuje. Zabiegi, o których mowa, występują czasem w piśmiennictwie pod nazwą substytucji pojęć lub instytucji prawnych (la substitution, Umdeutung). Wypada z całym naciskiem podkreślić, iż w omawianych tutaj przypadkach obracamy się w kręgu problematyki wykładni i stosowania prawa właściwego (prawa merytorycznego własnego lub obcego). Chodzi tu o wykładnię lub zastosowanie do oceny danego stanu faktycznego (stosunku) systemu prawnego jednego państwa, nie zaś o dostosowanie systemów prawnych różnych państw. O tyle więc omawiany tutaj instrument różni się od wspomnianego wyżej dostosowania. Jednakże stan faktyczny podlegający ocenie powiązany jest nie tylko z obszarem prawnym państwa, którego prawo jest do jego oceny właściwe, lecz jeszcze nadto z obszarem jakiegoś innego państwa. D. Dostosowanie czynności prawnej do wymagań niewłaściwego prawa Ze szczególnym przypadkiem stanu faktycznego powiązanego w pewien sposób z innym obszarem prawnym niż prawo właściwe mamy do czynienia w sytuacji, gdy osoba (osoby) dokonująca czynności prawnej dostosuje ją do wymagań określonych w prawie, które nie jest prawem właściwym lub doprowadzi do innego jej powiązania z niewłaściwym prawem. Chodzi tutaj o dostosowanie czynności prawnej do wymagań prawa państwa, które - w myśl miarodajnej do jej oceny normy kolizyjnej, obowiązującej w siedzibie sądu orzekającego - nie jest w tym zakresie właściwe, norma ta przewiduje bowiem właściwość prawa innego państwa. W literaturze niemieckiej używany jest na oznaczenie omawianego przypadku zwrot Handein unter falschem Recht. Czynnościami prawnymi dostosowanymi do wymagań niewłaściwego prawa mogą być czynności należące do różnych działów prawa cywilnego. W literaturze zachodniej dość często powoływany jest przykład testamentu, którego treść testator dostosował do postanowień innego systemu prawnego niż prawo w tym zakresie właściwe lub przy sporządzeniu którego dopełnił wymagań z zakresu formy przewidzianych w niewłaściwym prawie. Równie dobrze może jednak chodzić o umowę, mocą której ustanowione zostało ograniczone prawo rzeczowe, ukształtowane zgodnie z postanowieniami niewłaściwego prawa i nie mające w pełni adekwatnego odpowiednika w systemie prawnym, któremu ono podlega, albo też o umowę spółki kreującą osobę prawną według wskazówek innego prawa niż prawo stanowiące statut personalny osoby prawnej. W tych przypadkach również trzeba poszukiwać rozstrzygnięcia w prawie właściwym. Jedynym środkiem zaradczym na pojawiające się wątpliwości i trudności może być staranna jego wykładnia. Sposób przezwyciężenia tych trudności30 dostosowany być musi do okoliczności konkretnego przypadku. Zależeć też będzie od charakteru tych trudności. 30 Przykłady omawiam w artykule: Dostosowanie, s. 163 i n. Rozdział IV OSOBY FIZYCZNE l PRAWNE § 16. OSOBY FIZYCZNE Literatura: B. Hefczyński: Kupiec i czynności handlowe w świetle polskiego prawa międzynarodowego prywatnego. Księga Pamiątkowa ku czci Fryderyka Zoila ("Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne"), Kraków 1935; Ł. A. Łunę: Zdolność prawna cudzoziemców i stosowanie obcego prawa według "Podstawowych zasad ustawodawstwa cywilnego ZSRR i republik związkowych", PiP 1963, z. l; K. Przybyłowski 1964; K. Przybylowski 1966; M. Pazdan: Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, Kraków 1967; H. Trammer: Z problematyki wzajemnego wpływu przepisów k.p.c. o uznaniu orzeczeń sądów zagranicznych i przepisów ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym, NP 1967, nr 6; tenże: Polska jurysdykcja krajowa w sprawach o uznanie za zmarłego i prawo właściwe dla tych spraw, NP 1969, nr 6; K. Przybyłowski: Dobra wiara w prawie prywatnym międzynarodowym w ramach art. 10 ustawy z dnia 12 listopada 1965 roku, SP 1970, z. 26-27; E. Wierzbow-ski 1971, § 47-49; M. Pazdan: La competence de la lex lód actus dans le cadre de la capacite selon l'art. 10 de la loi polonaise sur le droit international prive, SIS. 1976, t. I, s. 168-180; T. Pusylewitsch: Die Rechtsstellung des Ausianders in Polen, Baden-Baden 1976; M. Pazdan: Uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, SIS 1978, t. 3; A. Mączyński: Ustanie małżeństwa z przyczyn innych niż rozwód w prawie prywatnym międzynarodowym, KSP 1980 (R. XIII); M. Pazdan: Fyzicke osoby w polskem mezinarod-nim praw soukromem, "Pravnik" 1987, nr 6; K. Pietrzykowski: Nowe prawo o aktach stanu cywilnego a prawo międzynarodowe prywatne, NP 1987, nr 5; W. Ludwiczak 1990, s. 114 i n.; M. Sośniak 1991, s. 97 i n. I. Prawo właściwe l. Według stanowiska przyjętego przez większość prawodawstw kolizyjnych na świecie przy ustalaniu statutu personalnego osoby fizycznej decydującą rolę odgrywa łącznik obywatelstwa. Mniej liczne są prawodawstwa posługujące się w tym zakresie łącznikiem zamieszkania (np. prawo obowiązujące w Argentynie, Brazylii, Izraelu, Urugwaju). Są też systemy prawne, które legi domicilii poddają jedynie ocenę zdolności cudzoziemców, natomiast dla zdolności obywateli własnych przewidują właściwość legis patriae (np. prawo obowiązujące w Chile, Kolumbii, Meksyku, Peru, Wenezueli). Spotkać można jednak również inne rozwiązania. 2. W myśl art. 9 § l p.p.m.: "zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej podlega jej prawu ojczystemu" (a więc prawu wskazanemu za pośrednictwem łącznika obywatelstwa). Jeżeli jednak nie można ustalić obywatelstwa danej osoby albo osoba, o której zdolność chodzi, nie ma obywatelstwa żadnego państwa (jest bezpaństwowcem, apatrydą) - na podstawie art. 3 p.p.m. - zamiast prawa ojczystego stosuje się prawo miejsca zamieszkania. Wreszcie, jeśli ustalenie miejsca zamieszkania apatrydy jest niemożliwe lub gdy nie ma on miejsca zamieszkania w żadnym państwie - na mocy art. 7 p.p.m. - jego zdolność ocenia się według prawa polskiego. W wypadku wielorakiego obywatelstwa osoby, o którą chodzi, postępować należy zgodnie ze wskazówkami zamieszczonymi w art. 2 p.p.m. 3. Istnieje wiele wyjątków od zasady wyrażonej w art. 9 § l p.p.m. Odstępstwa od powyższej zasady wprowadza sama ustawa z 1965 r. (art. 9 § 3, art. 10); odrębnie i częściowo inaczej reguluje uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu (art. 11 p.p.m.). Stosowanie art. 9 § l p.p.m. wyłączają dalsze przepisy ustawy z 1965 r., które obejmują także zdolność w jakimś wycinkowym zakresie (np. "zdolność do zawarcia małżeństwa" należy do zakresu normy kolizyjnej z art. 14 p.p.m., zdolność testowania - do zakresu normy z art. 35 p.p.m.). Odrębne przepisy regulują właściwość prawa w zakresie zdolności wekslowej (art. 77 pr. weksl.) i czekowej (art. 62 pr. czek.). Normy kolizyjne dotyczące zdolności osób fizycznych spotkać można w większości podpisanych przez Polskę bilateralnych konwencji o pomocy prawnej. Przewidują one w omawianym zakresie właściwość prawa ojczystego. 4. W bliskim pokrewieństwie z art. 9 § l pozostaje art. 23 p.p.m., określający prawo właściwe dla opieki i kurateli. Wydaje się, że zakresem zastosowania przepisu art. 23 p.p.m. objąć należy m.in. wszystkie działające ogólnie akty (zarządzenia) o charakterze opiekuńczym, dotyczące danej osoby (np. upełnoletnienie lub uwłasnowolnienie, a nawet ubezwłasnowolnienie). Jednakże ich wpływ na zdolność oceniać trzeba według prawa właściwego dla zdolności (statutu personalnego). II. Zdolność prawna l. Przepis art. 9 § l p.p.m. wśród wyrażeń określających zakres statuo-wanej w nim normy wymienia wyraźnie zdolność prawną. Oznacza to, iż zdolność prawna osoby fizycznej należy zasadniczo do zakresu statutu personalnego. Nasuwa się jednak pytanie, jak daleko w tej mierze sięga kompetencja owego statutu? 2. Nie ulega wątpliwości, iż początek i koniec zdolności prawnej osoby fizycznej oceniać należy według postanowień statutu personalnego osoby, o którą chodzi. Statut personalny rozstrzyga przeto: a) o przesłankach, od których spełnienia się uzależnione jest uzyskanie zdolności prawnej; statut personalny decyduje więc o tym, czy do uzyskania zdolności prawnej przez noworodka wystarczy, iż przyjdzie on na świat żywy (tak prawo niemieckie), czy też musi spełniać dalsze wymagania i jakie, np. być zdolnym do życia (por. art. 725 k.c.franc.), żyć przez jakiś czas, mieć postać człowieka (figura humana - por. art. 30 k.c.hiszp.); b) o chwili uzyskania zdolności prawnej i zasadach obliczania wieku osoby fizycznej (m.in. jak z tego punktu widzenia traktować dzień urodzenia człowieka); jednakże samo urodzenie się dziecka, jako fakt przyrodniczy, jak i to, czy dziecko przyszło na świat żywe, należy oceniać według zasad wiedzy medycznej, która z natury rzeczy ma (a w każdym razie powinna mieć) charakter uniwersalny; c) o domniemaniach prawnych co do życia i śmierci (chodzi tu także o domniemania dotyczące kommorientów, a więc osób, które zginęły we wspólnym niebezpieczeństwie, por. np. art. 9 i 32 polskiego k.c., § 23 k.c.austr.); d) o działających w sposób generalny ograniczeniach zdolności prawnej, o przyczynach jej utraty. Wszystkie ustawodawstwa na świecie wiążą koniec zdolności prawnej osoby fizycznej ze śmiercią, traktowaną jako fakt biologiczny. To, czy śmierć nastąpiła oraz w jakiej chwili nastąpiła, należy ustalać przy wykorzystaniu wiedzy medycznej, bez odwoływania się do zasad przyjmowanych w tym zakresie w państwie, którego obywatelem była dana osoba w chwili śmierci. Śmierć cywilna dotrwała do naszych czasów w nielicznych systemach prawnych, najczęściej zresztą w formie szczątkowej. Instytucja ta jest sprzeczna z podstawowymi zasadami porządku prawnego R.P., jeżeli więc przewiduje ją prawo obce (stanowiące statut personalny cudzoziemca) - ingerencja klauzuli porządku publicznego będzie nieodzowna. Doprowadzi ona do wyłączenia zastosowania postanowień obcego prawa przewidujących śmierć cywilną oraz stanowić będzie przeszkodę do respektowania u nas skutków śmierci cywilnej (np. w sferze prawnospadkowej). Śmierci cywilnej stanowiącej dodatkowy skutek wyroku karnego wydanego przez sąd obcego państwa nie można brać pod uwagę w Polsce z powodu zasady ograniczonego terytorialnie zasięgu skutków wyroków karnych. Ograniczenia zdolności prawnej z powodu przynależności rasowej, kastowej lub wyznaniowej (występujące w prawie obcym) są sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego R.P. Uzasadniona więc będzie w takich przypadkach ingerencja klauzuli porządku publicznego. 3. Wymagania, od których zależy możność stania się podmiotem określonych praw lub obowiązków, jeśli nawet pojawiają się w postaci wymogu szczególnych właściwości osobistych, nie należą do zakresu statutu personalnego osoby, która ma stać się podmiotem owych praw lub obowiązków. Podlegają one prawu właściwemu dla stosunku, o jaki w danym przypadku chodzi (właściwość legis causae). Są bowiem ściśle powiązane ze stosunkami, w ramach których występują prawa i obowiązki, o jakich możność nabycia chodzi. Bez znaczenia jest przy tym, czy przesłanki, o których mowa, oparte są na konstrukcji szczególnych ograniczeń zdolności prawnej (ograniczeń działających jedynie w określonym kierunku), czy też traktowane są jako materialnoprawne przesłanki o innym charakterze. 4. Zagadnienie sytuacji prawnej dziecka poczętego jest od wieków przedmiotem sporów i wątpliwości w doktrynie prawa cywilnego. Ze społecznego punktu widzenia zainteresowanie prawa cywilnego dzieckiem poczętym jest zupełnie zrozumiałe, jeśli się zważy, iż w okresie ciąży mogą zaistnieć zdarzenia, które wywrą doniosły wpływ na sytuację życiową dziecka po jego urodzeniu. Celem norm prawa cywilnego, dotyczących dziecka poczętego, jest więc zabezpieczenie w interesie przyszłego podmiotu przynajmniej niektórych skutków zdarzeń mających miejsce w okresie, kiedy dziecko jest już poczęte. Polska ustawa z 1965 r. nie zawiera ogólnej wskazówki, jak w powyższym zakresie postępować na gruncie kolizyjnoprawnym. W każdym zaś razie nie stanowi takiej wskazówki uregulowanie szczegółowe z art. 19 § 2 zd. 3 p.p.m. dotyczące uznania dziecka poczętego, odnoszące się do sytuacji ściśle w tym przepisie określonej. W literaturze rozważano różne rozwiązania. Za trafny uchodzi pogląd, iż o tym, czy dziecko poczęte, lecz jeszcze nienarodzone (nasciturus), może nabyć określone prawa (lub ewentualnie także obowiązki), rozstrzyga prawo właściwe dla praw (i obowiązków), o których nabycie chodzi (lex causae). Zgodnie z przyjętym rozwiązaniem, o możności dziedziczenia dziecka poczętego (lub możności uzyskania zapisu) decyduje statut spadkowy (art. 34 p.p.m.), uprawnienia dziecka poczętego z tytułu czynu niedozwolonego podlegają ocenie statutu deliktowego (art. 31 p.p.m.). W myśl wspomnianej już szczegółowej reguły z art. 19 § 2 zd. 3 p.p.m. uznanie dziecka poczętego podlega prawu ojczystemu matki (zastosowanie w omawianym zakresie postanowienia art. 19 § 2 zd. 2 p.p.m. napotykałoby bowiem znaczne trudności). 5. Zgodnie z art. 8 p.p.m.: "cudzoziemcy mogą mieć w Polsce prawa i obowiązki na równi z obywatelami polskimi, chyba że ustawa stanowi inaczej". Przepis ten (należący do tzw. prawa cudzoziemców) nie uchyla, oczywiście, konsekwencji płynących z poddania zdolności prawnej statutowi personalnemu (art. 9 § l p.p.m.). Stosowanie art. 8 p.p.m. nie zależy od uprzedniego stwierdzenia wzajemności. Zasadę wyrażoną w art. 8 p.p.m. odnosić można także do stosunków wykraczających poza zakres regulacji ustawy z 1965 r. Pozycję prawną cudzoziemców w Polsce reguluje w sposób kompleksowy ustawa z 25 czerwca 1997 r. o cudzoziemcach (Dz.U. Nr 114, póz. 739, zm. Dz.U. z 1998 r. Nr 106, póz. 668, art. 128). Według przyjętej w niej definicji, cudzoziemcem jest każdy, kto nie ma obywatelstwa polskiego (art. 2), a więc także bezpaństwowiec. Ustawa nakazuje też, by cudzoziemca, będącego obywatelem dwóch lub więcej państw, traktować jako obywatela tego państwa, którego dokument paszportowy stanowił podstawę wjazdu na terytorium RP (art. 3). Wyrażeniem "cudzoziemiec" posługują się liczne inne ustawy. Niekiedy definiują one na swój użytek pojęcie cudzoziemca odmiennie, niż czyni to art. 2 ustawy z 1997 r. (por. np. art. l ust. 2 ustawy z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, tj. Dz.U. z 1996 r. Nr 54, póz. 245 z późn. zm., który pojęciem tym obejmuje także osobę prawną mającą siedzibę za granicą lub osobę prawną z siedzibą w Polsce, kontrolowaną bezpośrednio lub pośrednio przez osoby fizyczne nie mające obywatelstwa polskiego lub osoby prawne mające siedzibę za granicą). W braku takiej definicji należy rozwiązania poszukiwać w każdym przypadku oddzielnie mając na względzie cele regulacji posługującej się omawianym pojęciem. Tak np. przyjmuje się, iż wyrażenie "cudzoziemiec" użyte w art. 1119 k.p.c. obejmuje także osoby prawne (oraz inne jednostki organizacyjne mające zdolność sądową) z siedzibą za granicą. Liczyć się też trzeba z potrzebą odmiennego, niż przewiduje to art. 3 ustawy o cudzoziemcach, rozstrzygania kolizji wynikłych z wielorakiego obywatelstwa (por. omawiany szerzej w innym miejscu art. 2 § 2 p.p.m. posługujący się w tej mierze kryterium najściślejszego związku osoby z państwem). W świetle obowiązujących przepisów niektóre zawody są w Polsce niedostępne dla cudzoziemców (np. zawód sędziego, prokuratora, policjanta, urzędnika państwowego). Cudzoziemcy nie mogą być członkami partii politycznych działających w Polsce. Istnieją też rozmaite ograniczenia dotyczące zatrudnienia cudzoziemców (por. wymóg zezwolenia z art. 50 ustawy z 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, tj. Dz.U. z 1997 r. Nr 25, póz. 128 z późn. zm., od którego istnieją liczne odstępstwa lub wymóg zezwolenia z art. 4 ust. 2 ustawy z 19 kwietnia 1991 r. o izbach aptekarskich, Dz.U. Nr 41, póz. 179 z późn. zm. albo też wymóg przyznania prawa wykonywania zawodu przewidziany w art. 7 ustawy z 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza, Dz.U. Nr 28, póz. 152 z późn. zm., oraz w art. 13 ustawy z 5 lipca 1996 r. o zawodach pielęgniarki i położnej, Dz.U. Nr 91, póz. 410). Sfera zawodów dostępnych dla cudzoziemców stopniowo się jednak w naszym kraju poszerza (por. znowelizowane z mocą od 15 września 1997 r. art. 65 i 66 ustawy z 26 maja 1982 r. prawo o adwokaturze, Dz.U. Nr 16, póz. 124 z późn. zm.). Por. też Konwencję dotyczącą statusu uchodźców, sporządzoną w Genewie 28 lipca 1951 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 119, póz. 515 i 516) i Protokół dotyczący statusu uchodźców, sporządzony w Nowym Jorku 31 stycznia 1967 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 119, póz. 517 i 518). 6. W myśl art. 16 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, póz. 167 i 169 - zał.) każdy ma prawo do uznania wszędzie jego podmiotowości prawnej. Podobną zasadę wyraża art. 6 Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r. III. Uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu l. Odrębnie w ustawie z 1965 r. zostało uregulowane uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu. Według art. 11 § l p.p.m., do uznania osoby zaginionej za zmarłą stosuje się jej prawo ojczyste; to samo dotyczy stwier- dzenia zgonu. Jednakże zgodnie z art. 11 § 2 p.p.m. - gdy w sprawie o uznanie cudzoziemca za zmarłego lub stwierdzenie jego zgonu orzeka sąd polski - stosuje się prawo polskie. Przepis art. 11 § l p.p.m. nie określa wyraźnie subokreślnika temporal-nego normy, która z przepisu tego wynika. Nie ulega jednak wątpliwości, iż chodzi tutaj o prawo państwa, którego obywatelem była dana osoba w chwili ostatniej o niej wiadomości. Nasuwa się pytanie, jaki sens miało ustanowienie w art. 11 § l p.p.m. dla uznania za zmarłego i stwierdzenia zgonu właściwości prawa ojczystego, skoro jednocześnie sądy polskie mają w tych sprawach orzekać zawsze na podstawie prawa polskiego. Otóż, przepis ten zapobiega odesłaniu zwrotnemu w sytuacji, gdy o uznaniu za zmarłego lub stwierdzeniu zgonu obywatela polskiego orzeka sąd takiego państwa obcego, w którym obowiązuje w omawianym zakresie zasada właściwości legis patriae. Tym samym więc art. 11 § l p.p.m. przeciwdziała wyłączeniu właściwości prawa polskiego w sprawie dotyczącej obywatela polskiego rozpatrywanej przez sąd obcy. Omawiany przepis może mieć także znaczenie przy ustalaniu przesłanek zastosowania art. 1146 § l pkt 6 k.p.c. 2. Przepis § l art. 11 p.p.m. ustanawia normę kolizyjną zupełną, natomiast § 2 art. 11 p.p.m. normę jednostronną, która określa jedynie zakres zastosowania prawa polskiego dla przypadków odpowiednio powiązanych z polskim obszarem prawnym. 3. Zakres normy kolizyjnej z art. 11 § l p.p.m. należy ujmować szeroko. Norma ta obejmuje nie tylko uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu, lecz również instytucje do uznania za zmarłego i stwierdzenia zgonu zbliżone (np. uznanie za zaginionego lub nieobecnego). Nieco inaczej może być natomiast ujmowany zakres normy z art. 11 § 2 p.p.m. Zważywszy, że właściwe na podstawie tej normy może być jedynie prawo polskie, i to tylko wtedy, gdy zachodzi jurysdykcja sądów polskich, należy dojść do wniosku, że omawiana norma obejmuje jedynie uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu w znaczeniu, jakie pojęciom tym nadaje prawo polskie. Jeśli tylko uzasadniona jest jurysdykcja sądów polskich, właściwe jest prawo polskie. Brak przeto możliwości orzeczenia przez sąd polski o uznaniu za zaginionego obywatela obcego na podstawie jego prawa ojczystego. Wątpliwości pojawiają się wtedy, gdy sąd polski rozpatruje sprawę, podlegającą jurysdykcji sądów polskich, której rozstrzygnięcie zależy od ustalenia śmierci określonej osoby, prawo ojczyste zaś tej osoby posługuje się konstrukcją zwykłego domniemania śmierci, którego podstawy badane są w każdym postępowaniu odrębnie (konstrukcja znana prawu anglo-amery-kańskiemu). Nie ulega wątpliwości, że również w takim przypadku nie jest wykluczone uznanie za zmarłego cudzoziemca na podstawie prawa polskiego (art. 11 § 2 p.p.m.). Gdy jednak do tego nie doszło, nasuwa się pytanie, czy sąd polski przy okazji rozstrzygania określonej sprawy (np. sprawy spadkowej) może z powołaniem się na art. 11 § l p.p.m. (lub ewentualnie art. 9 § l p.p.m.) ustalić podstawę domniemania śmierci według zasad obowiązujących w prawie ojczystym cudzoziemca, choć do orzekania o uznaniu za zmarłego nie jest właściwy? Wydaje się, że na powyższe pytanie - w imię międzynarodowej harmonii rozstrzygnięć - należy udzielić odpowiedzi twierdzącej. 4. Jak wynika z art. 11 § 2 p.p.m., granice zastosowania prawa polskiego przy orzekaniu o uznaniu za zmarłego lub stwierdzeniu zgonu cudzoziemca wyznaczają normy jurysdykcyjne. Zawiera je art. 1106 k.p.c. W myśl art. 1106 § l k.p.c., sprawy o uznanie za zmarłego należą do wyłącznej jurysdykcji krajowej, gdy uznanie dotyczy obywatela polskiego lub bezpaństwowca mającego zamieszkanie w Polsce. Jednakże stosownie do art. 1106 § 2 k.p.c. sąd polski może uznać za zmarłego również cudzoziemca, jeżeli: l) osoba uprawniona do zgłoszenia wniosku ma miejsce zamieszkania w Polsce, lub 2) cudzoziemiec miał w Polsce miejsce zamieszkania albo tutaj znajduje się jego mienie. Krąg uprawnionych do zgłoszenia wniosku o uznanie za zmarłego na użytek art. 1106 § 2 pkt l k.p.c. ustalić oczywiście należy na podstawie prawa polskiego. Jurysdykcję w sprawach o stwierdzenie zgonu określa art. 1106 § 3 k.p.c. następująco: "do wyłącznej jurysdykcji krajowej należą sprawy o stwierdzeniu zgonu, jeżeli nastąpił on w Polsce". W doktrynie sformułowany został pogląd, że powyższy przepis nie wyklucza przyjęcia jurysdykcji sądów polskich w sprawach o stwierdzenie zgonu obywatela polskiego, jeśli zgon nastąpił poza obszarem Polski (zwłaszcza zaś w miejscu nie wchodzącym w skład obszaru żadnego państwa)31. 5. Normy kolizyjne dotyczące uznania za zmarłego i stwierdzenia zgonu znajdują się również w większości podpisanych przez Polskę bilateralnych konwencji o pomocy prawnej w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych. IV. Zdolność do czynności prawnych Do zakresu zastosowania statutu personalnego należy - co wyraźnie wynika z art. 9 § l p.p.m. - ocena zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej. Statut ten rozstrzyga nie tylko o przesłankach zdolności do czynności prawnej, lecz także o treści (stopniu, rodzaju) zdolności wymaganej do dokonania określonej czynności prawnej i skutkach (konsekwencjach) jej braku. 31 Por. H. Trammer: Z problematyki, s. 717; E. Wierzbowski 1971, s. 112; M. Pazdan: Uznanie, s. 77. Statut ten rozstrzyga w szczególności o: a) przesłankach zdolności do czynności prawnych (a więc o wpływie na zdolność wieku i ubezwłasnowolnienia, oddziaływaniu na zdolność występującego w niektórych systemach prawnych upełnoletnienia lub uwłasnowolnienia), b) stopniach zdolności (a więc o tym, czy dana osoba ma zdolność pełną, ograniczoną, czy też nie ma jej w ogóle), c) przejawach i następstwach ograniczonej zdolności do czynności prawnych, m.in. więc o tym, czy ograniczony w zdolności może dokonać czynności prawnej samodzielnie, czy też jedynie za zgodą osób trzecich (np. przed-stawiciela ustawowego) lub organu państwowego (władzy opiekuńczej), czyja zgoda jest potrzebna i czy konieczna jest zgoda wyrażona ex ante lub równocześnie z dokonaniem czynności prawnej, czy też wystarczy potwierdzenie dokonane ex post, d) skutkach dokonania czynności prawnej przez niezdolnego lub ograniczonego w zdolności do czynności prawnych; według jego postanowień określać więc należy rodzaj nieważności lub bezskuteczności czynności prawnej, dopuszczalność i przesłanki konwalidacji, możność powołania się na nieważność lub bezskuteczność przez kontrahenta osoby niezdolnej. Przepis art. 9 § l p.p.m. nie określa wyraźnie subokreślnika temporal-nego statuowanej w nim normy kolizyjnej. Nie ulega jednak wątpliwości, iż przy ocenie zdolności do czynności prawnych należy stosować prawo wskazane łącznikiem obywatelstwa z chwili dokonania czynności prawnej. Nie należy do zakresu statutu personalnego ocena dopuszczalności dokonania czynności prawnej określonego rodzaju. W tej mierze stosować zasadniczo należy prawo, któremu dana czynność prawna podlega (decyduje więc lex causae). Jak jednak ocenić zdolność określonej osoby do dokonania czynności prawnej nie znanej jej statutowi personalnemu lub według tegoż statutu niedopuszczalnej? Otóż, wydaje się - iż samo to, że statut personalny nie zna czynności prawnych określonego rodzaju lub uznaje je za niedopuszczalne - nie zwalnia nas z obowiązku dokonania oceny zdolności do czynności prawnych według jego postanowień (a co najmniej z dążenia do znalezienia w jego postanowieniach stosownego rozwiązania). Rozstrzygnięcie zależeć będzie od okoliczności konkretnego przypadku. Polegać ono może m.in. na odpowiednim zastosowaniu postanowień statutu personalnego, dotyczących zdolności do dokonania czynności prawnej zbliżonej (podobnej) do czynności prawnej, dla której poszukujemy rozwiązania. V. Wyjątek na rzecz prawa siedziby przedsiębiorstwa (art. 9 § 3 p.p.m.) Jeżeli osoba fizyczna (lub osoba prawna) dokonuje czynności prawnej w zakresie swego przedsiębiorstwa, jej zdolność - zgodnie z art. 9 § 3 p.p.m. - podlega prawu państwa, w którym znajduje się siedziba tego przedsiębiorstwa. Termin "przedsiębiorstwo" występuje tu w znaczeniu funkcjonalnym i oznacza zawodowe, zarobkowe prowadzenie zorganizowanej działalności gospodarczej (głównie produkcyjnej, usługowej lub handlowej). Siedzibę przedsiębiorstwa stanowi zaś miejsce, w którym znajduje się ośrodek (centrum) owej działalności. Omawiany przepis obejmuje swym zakresem jedynie zdolność do czynności prawnych. Nie dotyczy więc zdolności prawnej, która - także w sytuacji mieszczącej się w zakresie normy z art. 9 § 3 p.p.m. - podlega prawu wskazanemu przez normę z art. 9 § l p.p.m. VI. Wyjątek na rzecz polskiej legis lód actus (art. 10 p.p.m.) Wyjątek od wyrażonej w art. 9 § l p.p.m. zasady właściwości legis patriae przy ocenie zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej na rzecz właściwości polskiej legis lód actus przewiduje art. 10 p.p.m. Przepis ten stanowi: "Jeżeli cudzoziemiec niezdolny według swego prawa ojczystego dokonał w Polsce czynności prawnej mającej wywrzeć skutek w Polsce, zdolność cudzoziemca podlega w tym zakresie prawu polskiemu, o ile wymaga tego ochrona osób działających w dobrej wierze. Przepisu tego nie stosuje się do czynności prawnych z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa spadkowego". W przepisie tym ustanowiona została jednostronna norma kolizyjna. Nie wydaje się uzasadniona interpretacja zmierzająca do konstruowania na jego podstawie normy kolizyjnej zupełnej (takich prób zresztą w Polsce nie podejmowano). Użyte w art. 10 wyrażenie "cudzoziemiec" obejmuje wyłącznie osobę fizyczną; nie odnosi się więc do zagranicznych osób prawnych. Chodzi tu jednak zarówno o obywatela obcego państwa, jak i apatrydę mającego miejsce zamieszkania za granicą. Niezdolność cudzoziemca może wynikać nie tylko z powodu nieosiągnię-cia określonego wieku, lecz również z innych przyczyn (na przykład ubezwłasnowolnienia). Brak podstaw do ograniczenia zakresu działania art. 10 p.p.m. jedynie do wieku (jako przesłanki zdolności do czynności prawnych). Omawiany przepis obejmuje nie tylko przypadki, gdy prawo ojczyste uznaje daną osobę za zupełnie niezdolną, lecz także sytuacje ograniczonej zdolności do czynności prawnych. Do zastosowania przepisu art. 10 wystarczy zatem, że osoba, o którą chodzi, nie ma wymaganej zdolności do dokonania tej czynności prawnej, której ważność podlega ocenie. Chodzi jednak wyłącznie o taką niezdolność, która prowadzi do nieważności (bezwzględnej lub względnej) lub bezskuteczności czynności prawnej. Chociażby więc czynność prawna została dokonana przez osobę zupełnie niezdolną według jej prawa ojczystego, jeżeli prawo to w danej sytuacji życiowej z jakichś względów uznaje dokonaną czynność prawną za ważną (przypadek konwalidacji nieważnej czynności prawnej), to brak powodów do stosowania art. 10 p.p.m. i tym samym wyłączenia prawa ojczystego. Przepis art. 10 p.p.m. nie wymaga, by czynność prawna została dokonana z obywatelem polskim. Kontrahentem cudzoziemca może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. Przewidziany w art. 10 p.p.m. wymóg dokonania czynności prawnej w Polsce należy rozumieć jako wymóg rzeczywistego dokonania czynności prawnej w naszym kraju (a więc faktycznego dopełnienia tutaj wszystkich przesłanek niezbędnych do dokonania czynności prawnej). Czynność ta powinna zmierzać do wywołania skutków prawnych w Polsce. Omawianego przepisu nie można więc stosować, gdy tylko niektóre skutki czynności prawnej mają nastąpić w Polsce, pozostałe zaś za granicą. Zastosowanie art. 10 p.p.m. zależy od dobrej wiary kontrahenta niezdolnego cudzoziemca. Za działającą w dobrej wierze należy uznać osobę, która nie wie o niezdolności cudzoziemca, jeśli ta niewiedza jest usprawiedliwiona przez okoliczności towarzyszące dokonaniu czynności prawnej32. Dobra wiara winna dotyczyć zdolności cudzoziemca w zakresie tej czynności prawnej, o którą w danym przypadku chodzi. W złej wierze działa więc nie tylko ten, kto wie o niezdolności cudzoziemca, lecz także ten, kto powinien wiedzieć (a więc, kto nie wie z powodu nie tylko rażącego, lecz także zwykłego niedbalstwa). Przy ustalaniu złej wiary trzeba brać pod uwagę konkretną osobę i konkretną sytuację. Przyjąć należy domniemanie dobrej wiary. W art. 10 p.p.m. wyraźnie powiedziano, iż przepisu tego nie stosuje się do czynności prawnych z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa spadkowego. Dyskusyjne jest jego stosowanie do czynności prawnych z zakresu prawa pracy. VII. Zdolność wekslowa i czekowa Według art. 77 ust. l zd. l pr.weksl.: "zdolność osoby do zaciągania zobowiązań wekslowych ocenia się według jej prawa ojczystego". W zdaniu 2 ust. l art. 77 wyraźnie przewidziano konieczność uwzględnienia stanowiska kolizyjnego systemu ojczystego w przedmiocie omawianej tutaj zdolności, co prowadzić może do odesłania zwrotnego lub dalszego (tylko jednorazowego). 32 Por. K. Przybyłowski: Dobra wiara, s. 190 i 191. Wreszcie - w myśl postanowienia ust. 2 art. 77 pr. weksl. - ten, kto według prawa ustalonego, zgodnie z postanowieniami ust. l, nie ma zdolności wekslowej: "mimo to jest ważnie zobowiązany, jeżeli podpisał weksel w kraju, według którego ustaw miałby zdolność wekslową. Przepisu tego nie stosuje się do obywatela polskiego, który zaciągnął zobowiązanie wekslowe za granicą". Podobne uregulowanie właściwości prawa do oceny zdolności czekowej zawiera art. 62 pr. czek. § 17. OSOBY PRAWNE Literatura: K. Przybyłowski 1964; K. Przybyłowski 1966; J. Jakubowski: Przedsiębiorstwa międzynarodowe, PiP 1968, z. 7; W. Ludwiczak: Przynależność osób prawnych w świetle prawa prywatnego międzynarodowego, RPEiS 1968, nr 3; J. Jakubowski: Osoby prawne w polskim prawie międzynarodowym prywatnym, PiP 1969, z. 8-9; tenże: Przedsiębiorstwa w handlu międzynarodowym, Warszawa 1970; J. Symonides: Kilka uwag o obywatelstwie osób prawnych z punktu widzenia prawa międzynarodowego, ZNUMK 1971, z. 42; G. Wujek: Reglamentacja prawna przedsiębiorstw wielonarodowych. Warszawa 1982; W. Popiołek: Glosa do wyroku NSA z 21 XI 1985, II SA 1506185, OSP 1987, z. 7-8, póz. 162; tenże: Uczestnictwo w handlu zagranicznym podmiotów zagranicznych prowadzących w Polsce działalność gospodarczą, PPHZ 1990, t. 15; M. Kępiński: Spółki z udziałem zagranicznym w Polsce, RPEiS 1991, z. 4; J. Rajski: Nowa ustawa o spółkach z udziałem zagranicznym, PiP 1991, z. 10; A. Lipiński: Podejmowanie przez spółki z udziałem zagranicznym działalności gospodarczej w zakresie górnictwa, PPHZ 1992, t. 16; S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja: Kodeks handlowy. Komentarz - t. I, Warszawa 1994, 2 wyd. 1997; M. Minas: Spółka europejska w pracach Komisji Wspólnot Europejskich, KPP 1996, nr l, s. 65-92; B. Ptak: Ustawa o spółkach z udziałem zagranicznym, Kraków 1997. I. Prawo właściwe l. W doktrynie prawa prywatnego międzynarodowego spotkać można zarówno pojęcie statutu personalnego, jak i pojęcie przynależności (określane też czasem myląco mianem obywatelstwa) osoby prawnej. Obu tych pojęć nie należy utożsamiać. Statut personalny to prawo, któremu - na podstawie miarodajnych w tym aspekcie norm kolizyjnych - podlega ocena zdolności i innych elementów statusu osobowego osoby prawnej. Z kolei, ze względu na określone więzi łączące osobę prawną z danym państwem mówi się o jej przynależności do tegoż państwa. Często przynależność osób prawnych bywa ustalana na podstawie tego samego czynnika, który występuje w roli łącznika normy kolizyjnej wyznaczającej statut personalny osoby prawnej. Statutem personalnym jest wówczas system prawny państwa, do którego osoba prawna ,,należy". Z różnych jednak względów może okazać się pożądane uznanie za kryterium przynależności innego probierza niż ten, który spełnia funkcję łącznika wspomnianej normy kolizyjnej. W takim przypadku w roli statutu personalnego może pojawić się system prawny innego państwa niż to, do którego osoba prawna "należy". W prawie prywatnym międzynarodowym przydatne jest pojęcie statutu personalnego. Pojęcie przynależności osoby prawnej nadaje się zaś do wykorzystania w prawie obcym. 2. Jakie czynniki powinny rozstrzygać o statucie personalnym osoby prawnej? Różne w tej mierze wysunięto propozycje w doktrynie. Rozmaite rozwiązania można też spotkać w prawodawstwie kolizyjnym poszczególnych państw. Najszerszy zasięg, zwłaszcza na kontynencie europejskim, uzyskała teoria siedziby osoby prawnej. W myśl jej założeń statut personalny stanowi system prawny państwa, na którego obszarze osoba prawna ma swą siedzibę. Sporne jest jednak, czy decydujące w tej mierze znaczenie przyznać postanowieniom statutu osoby prawnej, czy też raczej badać rzeczywisty stan rzeczy. Jeżeli pragnie się pójść drugą drogą, nasuwa się pytanie, jakie okoliczności uznać za rozstrzygające: siedzibę zarządu czy też miejsce, w którym osoba realizuje swoje podstawowe cele (koncepcja centrum eksploatacyjnego). Szeroko reprezentowana jest również teoria powstania osoby prawnej. Według jej założeń (nie zawsze zresztą jednakowo formułowanych) statut personalny osoby prawnej stanowi prawo państwa, na którego obszarze osoba prawna powstała i zgodnie z którym powstała (a więc któremu zawdzięcza uzyskanie osobowości prawnej). Z różnych powodów (najczęściej w następstwie wojen) dochodziła czasem do głosu teoria kontroli, nazywana też teorią przeważających (lub decydujących) wpływów. Zgodnie z jej założeniami należy w każdym konkretnym przypadku ustalać powiązanie osoby prawnej z określonym państwem, biorąc pod uwagę, kto wywiera przemożny wpływ na jej działalność (w czyich rękach znajduje się zarząd, skąd pochodzą kapitały itp.). Chodzi tu więc raczej o określenie przynależności osoby prawnej (najczęściej w celu ustalenia przesłanek stosowania przepisów restrykcyjnych) niż o poszukiwanie jej statutu personalnego. Do powyższych koncepcji nawiązywał dekret z 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz.U. Nr 13, póz. 87) oraz rozp. wyk. z 21 maja 1946 r. (Dz.U. Nr 28, póz. 182). Pojęcie osoby prawnej "zależnej" od "podmiotu zagranicznego" pojawiło się w art. 7 ustawy z 14 czerwca 1991 r. o spółkach z udziałem zagranicznym (t. jedn. Dz.U. z 1997 r. Nr 26, póz. 143), natomiast w ustawie z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (t. jedn. Dz.U. z 1996 r. Nr 54, póz. 245 z późn. zm.) występuje pojęcie spółki "kontrolowanej". 3. W myśl art. 9 § 2 p.p.m. "zdolność osoby prawnej podlega prawu państwa, w którym osoba ta ma siedzibę". Przepis ten wskazuje wyraźnie prawo właściwe jedynie dla zdolności. W podobny sposób należy jednak postępować przy poszukiwaniu prawa właściwego dla większości dalszych elementów statusu osobowego osoby prawnej. N. * ift M Ustawodawca polski nawiązał do teorii siedziby osoby prawnej. Nasuwa się jednak pytanie, jak siedzibę tę pojmować? Na tle przepisów naszej ustawy decydujące znaczenie trzeba chyba przyznać rzeczywistej (niekoniecznie pokrywającej się ze statutową) siedzibie głównego zarządu (dyrekcji) osoby prawnej. W wypadku podwójnej lub wielorakiej siedziby osoby prawnej (faktycznej siedziby dyrekcji na obszarze dwu lub więcej państw) należy dążyć do ustalenia, z którym (spośród wchodzących w grę) państwem osoba prawna jest najściślej związana. Chodzić będzie zwłaszcza o ustalenie, gdzie działa najbardziej znacząca część dyrekcji. 4. W podpisanych przez Polskę bilateralnych konwencjach w odniesieniu do zdolności osób prawnych występują dwa rozwiązania: pierwsze nawiązuje do teorii siedziby osoby prawnej33, drugie zaś - do teorii powstania osoby prawnej34. Niektóre konwencje zagadnienie zdolności osoby prawnej pomijają. 5. Prawo polskie nie wymaga żadnego odrębnego aktu uznania osobowości prawnej zagranicznej osoby prawnej. Przyjmuje się u nas zasadę automatycznego i bezwarunkowego uznania, jeżeli tylko osoba prawna istnieje i ma osobowość prawną według postanowień swego statutu personalnego. Od uznania osobowości prawnej zagranicznych osób prawnych odróżnić trzeba zagadnienie dopuszczalności podjęcia przez zagraniczną osobę prawną lub fizyczną działalności na terytorium danego państwa. W tej ostatniej kwestii por. art. 161 i 310 k.h. oraz postanowienia ustawy z 6 lipca 1982 r. o zasadach prowadzenia na terytorium PRL działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne (Dz.U. z 1989 r. Nr 27, póz. 148; zm.: Dz.U. z 1989 r. Nr 74, póz. 442; Dz.U. z 1991 r. Nr 60, póz. 253; Dz.U. z 1991 r. Nr 111, póz. 480, Dz.U. z 1994 r. Nr 121, póz. 591), ustawy z dnia 14 czerwca 1991 r. o spółkach z udziałem zagranicznym (t. jedn. Dz.U. z 1997 r. Nr 26, póz. 143), ustawy z 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (t. jedn. Dz.U. z 1996 r. Nr 11, póz. 62) - art. 38-43 co do warunków podejmowania i prowadzenia w Polsce działalności ubezpieczeniowej przez spółki z udziałem kapitału zagranicznego i zagraniczne zakłady ubezpieczeń oraz ustawy z 18 stycznia 1996 r. o rybołóstwie morskim (Dz.U. Nr 34, póz. 145) - co do warunków dopuszczenia podmiotów zagranicznych do łowienia organizmów morskich w polskiej wyłącznej strefie ekonomicznej. 33 Tak np. art. 20 ust. 2 Konwencji polsko-jugosławiańskiej, art. 22 ust. 2 Konwencji pol-sko-mongolskiej oraz art. 23 ust. 2 Konwencji polsko-austriackiej, art. 21 ust. 2 Konwencji polsko-wietnamskiej. 34 Tak np. art. 29 ust. 2 Konwencji polsko-węgierskiej, art. 20 ust. 2 Konwencji polsko- -czechosłowackiej, art. 21 ust. 2 Konwencji polsko-rumuńskiej, art. 16 ust. 2 Konwencji pol-sko-bułgarskiej, art. 18 ust. 2 Konwencji polsko-kubańskiej, art. 21 ust. 2 Konwencji polsko- -białoruskiej, art. 20 ust. 2 Konwencji polsko-litewskiej, art. 22 ust. 2 Konwencji polsko-łotew-skiej, art. 21 ust. 2 Konwencji polsko-ukraińskiej. II. Zakres zastosowania statutu personalnego 1. Do zakresu działania statutu personalnego osoby prawnej należy przede wszystkim ocena: a) kwestii związanych z istnieniem osoby prawnej (powstanie, przekształcenie i ustanie osoby prawnej), b) zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych, c) jej charakteru prawnego (przyporządkowanie danej osoby prawnej do tego czy innego typu osób prawnych oraz podtypów), d) wewnętrznej struktury, e) zasad funkcjonowania, w tym także przesłanek przypisania osobie prawnej woli jednostek pełniących funkcje jej organu (według postanowień tegoż statutu ustalać więc należy kompetencje poszczególnych organów, obowiązujący czasem tryb powzięcia i wyrażenia woli, ewentualny wymóg reprezentacji łącznej). Przeważa opinia, że statut personalny rozstrzyga m.in. o tym, czy osoba prawna korzysta z ogólnej, czy też jedynie ze specjalnej zdolności prawnej. 2. Fuzja dwu osób prawnych (np. spółek) mających siedziby w różnych państwach wymaga zachowania przesłanek przewidzianych w obu wchodzących w grę systemach prawnych (w obu statutach personalnych). 3. Postępowanie zmierzające do zarejestrowania osoby prawnej odbywa się zgodnie z przepisami obowiązującymi w siedzibie organu rejestrowego. Jednakże materialnoprawne skutki wpisu do rejestru określa statut personalny osoby prawnej. 4. W wypadku upadłości osoby prawnej (gdy upadłość jest przeprowadzana nie w państwie siedziby) liczyć się trzeba z wchodzącym w skład legis fori unormowaniem upadłości. Przepisy składające się na owo unormowanie mają bowiem w przeważającej mierze charakter proceduralny. 5. Statutem personalnym osób prawnych mających siedzibę w Polsce jest prawo polskie. Podkreślić wypada, iż polskie przedsiębiorstwa państwowe są odrębnymi i samodzielnymi osobami prawnymi. Posiadają wyodrębniony pod względem prawnym majątek i same odpowiadają za swe zobowiązania. Nie korzystają z immunitetu jurysdykcyjnego w postępowaniu przed organami obcego państwa. Akty władcze organów własnego państwa podjęte w stosunku do przedsiębiorstwa państwowego traktowane być muszą jako akty zewnętrzne (fait du prince). III. Zmiana statutu Nie można z góry wykluczać możliwości zmiany statutu w obrębie osób prawnych. Przyczyną zmiany statutu może być zmiana przynależności państwowej terytorium, na którym znajduje się siedziba osoby prawnej lub przeniesienie siedziby osoby prawnej z jednego państwa do innego. Jednakże przeniesienie siedziby doprowadzi do zmiany statutu (przy zachowaniu osobowości prawnej) tylko wtedy, gdy zezwalają na to postanowienia dotychczasowego i nowego statutu oraz gdy zostaną dopełnione wymagania przewidziane w obu statutach. IV. Właściwość prawa siedziby przedsiębiorstwa Jeżeli osoba prawna dokonuje czynności prawnej w zakresie swego przedsiębiorstwa, jej zdolność - w myśl art. 9 § 3 p.p.m. - podlega prawu państwa, w którym znajduje się siedziba tego przedsiębiorstwa. Wyjątek ten dotyczy jedynie zdolności, nie obejmuje zaś pozostałych elementów statusu personalnego osoby prawnej. Norma z art. 9 § 3 p.p.m. znajdzie zastosowanie, jeżeli osoba prawna ma - poza obszarem państwa, w którym znajduje się jej siedziba - zorganizowane, funkcjonujące stale, dodatkowe centra swej działalności gospodarczej (produkcyjnej, usługowej lub handlowej). Mogą one tworzyć (nie mające osobowości prawnej) filie przedsiębiorstwa macierzystego (znajdującego się w siedzibie osoby prawnej). V. "Ułomne" osoby prawne W obrocie cywilnoprawnym biorą też udział twory pozbawione osobowości prawnej (mają one niekiedy wyraźnie przyznaną zdolność sądową i procesową), nazywane "ułomnymi" osobami prawnymi. Wydaje się, że do "ułomnych" osób prawnych należy stosować odpowiednio art. 9 § 2 p.p.m. Właściwe więc będzie prawo państwa, na którego obszarze ma siedzibę "organ" zarządzający "ułomną" osobą prawną. Według tego prawa należy oceniać pozycję prawną tworu, o który chodzi, jego organizację i zasady funkcjonowania. VI. Międzynarodowe osoby prawne 1. Osoba prawna, której status prawny określa akt normatywny o charakterze międzynarodowym (a więc akt podjęty łącznie przez dwa lub więcej państwa), jest międzynarodową osobą prawną35. Chodzić tu może o indywidualny akt normatywny, powołujący daną osobę prawną lub akt o charakterze ogólnym, określający przesłanki tworzenia osób prawnych. 2. Z prawnego punktu widzenia nie są międzynarodowymi osobami prawnymi osoby powiązane jedynie pod względem ekonomiczno-politycznym 35 Przykłady podaje J. Jakubowski: Przedsiębiorstwa międzynarodowe, s. 120 i n.; tenże: Przedsiębiorstwa w handlu, s. 193 i n. z więcej niż jednym państwem (których kapitał lub kadra kierownicza, albo jedno i drugie, pochodzą z więcej niż jednego państwa), jeśli status osobowy osoby prawnej, o którą chodzi, został ukształtowany na podstawie krajowego systemu prawnego36. Podlegają one statutowi personalnemu ustalanemu zgodnie z omawianymi wyżej, normami kolizyjnymi. § 18. DOBRA OSOBISTE OSOBY FIZYCZNEJ l PRAWNEJ 1. W polskiej ustawie z 1965 r. brak wyraźnego unormowania właściwości prawa dla dóbr osobistych osoby fizycznej i prawnej oraz ich ochrony prawnej. Z podobną sytuacją mieliśmy do czynienia w okresie obowiązywania ustawy z 1926 r. Jak lukę tę wypełnić? Nie wydaje się, by możliwe było znalezienie prawidła nadającego się do wykorzystania w każdym przypadku. Wiele zależy bowiem od rodzaju dobra osobistego i rozstrzyganej kwestii. Na czoło musi być oczywiście wysunięty statut personalny (z powołaniem się na analogię z art. 9 § l i 2 p.p.m.). On to zasadniczo decyduje o przysługujących podmiotowi prawach osobistości, ich treści, zasięgu i ochronie (za pośrednictwem roszczeń skutecznych erga omnes). Jego działanie jest jednak w rozmaity sposób korygowane. Uzmysłowią to przykłady podane w dalszych rozważaniach. 2. Nazwisko osoby fizycznej i jego ochrona podlegają statutowi personalnemu danej osoby. Z kolei wpływ poszczególnych zdarzeń rodzinno-prawnych na nazwisko osoby, której te zdarzenia dotyczą, powinien być zasadniczo oceniany według prawa właściwego dla tych zdarzeń i ich skutków. Oznacza to, iż wpływ przysposobienia na nazwisko (a także imię) przysposobionego należy oceniać według legis adoptionis (prawa wskazanego przez normę z art. 22 § l p.p.m.). Zmiana nazwiska w wyniku zawarcia małżeństwa podlega prawu wskazanemu przez normę z art. 17 p.p.m., a z powodu rozwodu - statutowi rozwodowemu (art. 18 p.p.m.). 3. O zakresie odpowiedzialności deliktowej w związku z naruszeniem dóbr osobistych rozstrzyga statut deliktowy (art. 31 p.p.m.). 4. Nazwa osoby prawnej i jej ochrona podlegają statutowi personalnemu osoby, o którą chodzi. 5. Do firmy - jako nazwy określonego przedsiębiorstwa - stosować należy prawo siedziby przedsiębiorstwa, bez względu na to, czy jest to przedsiębiorstwo należące do osoby fizycznej, czy do osoby prawnej. Firma filii jakiegoś przedsiębiorstwa podlega prawu siedziby filii. 36 Por. przykłady omawiane przez J. Jakubowskiego: Przedsiębiorstwa międzynarodowe, s. 115. Rozdział V CZYNNOŚCI PRAWNE. PRZEDSTAWICIELSTWO. PRZEDAWNIENIE § 19. DOPUSZCZALNOŚĆ ORAZ DOKONANIE CZYNNOŚCI PRAWNEJ 1. Szczegółowe rozważania dotyczące dopuszczalności określonych czynności prawnych lub kwestii związanych z ich dokonaniem mogą być podejmowane tylko w nawiązaniu do określonych czynności prawnych i określonego statutu, któremu dana czynność prawna podlega. W tym miejscu wypada więc ograniczyć się do poruszenia jedynie zagadnień ogólnych. 2. O dopuszczalności dokonania czynności prawnej określonego rodzaju rozstrzyga prawo właściwe dla czynności prawnej, o którą chodzi. 3. Według prawa właściwego dla czynności prawnej, o którą chodzi, oceniać należy także jej istnienie jako czynności prawnej określonego rodzaju. Prawo to określa zatem składniki hipotetycznego stanu faktycznego tworzącego czynność prawną danego rodzaju. Według tego prawa należy ustalać, czy do dokonania czynności prawnej wystarczy złożenie jednego oświadczenia woli (i czy oświadczenie to musi być skierowane do określonego adresata), czy też niezbędne jest złożenie jeszcze dalszych oświadczeń woli. Z jego postanowień wynikać mogą dalsze wymagania dotyczące konstytutywnych składników czynności prawnej (np. wymóg wydania rzeczy w przypadku czynności prawnych realnych, wymaganie wpisu do określonego rejestru). Prawu właściwemu dla czynności prawnej podlega wymóg zgody osoby trzeciej na dokonanie danej czynności prawnej (por. np. art. 519 § 2 k.c. poi. dotyczący przejęcia długu) łącznie z oceną skutków braku zgody. 4. W zgodzie z dotychczasowymi ustaleniami pozostaje zasada, iż dojście do skutku umowy podlega, w możliwie szerokim zakresie, prawu rządzącemu umową. Według tego prawa należy więc oceniać istnienie i zgodność złożonych przez strony oświadczeń woli (konsens), rokowania, ofertę i jej przyjęcie (z wyjątkami, o których dalej), skutki przyjęcia oferty z zastrzeżeniami, skutki spóźnionego nadejścia do oferenta odpowiedzi oblata wysłanej w terminie, chwilę i miejsce zawarcia umowy. Nasuwa się jednak pytanie, czy prawu właściwemu dla umowy (lub temu, które byłoby właściwe, gdyby umowa doszła do skutku) można poddać również ocenę skutków milczenia strony, która otrzymała odpowiednie oświadczenie drugiej strony. Chodzi tu w szczególności o skutki milczenia oblata (po otrzymaniu oferty). Wydaje się, że w tej niezwykle spornej w literaturze kwestii bronić można - na gruncie prawa polskiego - zapatrywania sugerującego ocenę skutków milczenia według prawa miejsca zamieszkania lub siedziby podmiotu, o którego milczenie chodzi. Milczenie oblata może więc być traktowane na równi z przyjęciem oferty tylko wtedy, gdy przewiduje to prawo jego miejsca zamieszkania lub siedziby (z okresu, w którym milczenie miało miejsce). Z uwagi na istniejącą równocześnie potrzebę ochrony oferenta rozważać można wprowadzenie jeszcze dodatkowego zastrzeżenia: milczenie oblata doprowadzi do zawarcia umowy (będzie uznane za przyjęcie oferty), jeśli skutek taki przewiduje nadto prawo rządzące umową. § 20. FORMA CZYNNOŚCI PRAWNEJ Literatura: S. Cichosz, E. Wierzbowski: Traktowanie dokumentów zagranicznych dotyczących obrotu nieruchomościami w Polsce, BMS 1963, nr 2; K. Przybylowski 1964; K. Przybyłowski: Glosa do uchwały SN z 16 X 1963. III CO 50/63, OSP 1964, nr 9; S. Cichosz, T. Szawlowski: Obrót prawny z zagranicą. Przepisy dotyczące notariatu w instrukcji sądowej i notarialnej, Pal. 1965, nr l; K. Przybyłowski 1966; H. Trammer: Sprawy czysto majątkowe w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PwHZ 1968, nr 19-20; M. Wojtyna: Ksztaltowanie się zasad rządzących formą czynności prawnej w prawie międzynarodowym prywatnym, Kraków 1969; tenże: Zagadnienia kolizyjne w odniesieniu do czynności prawnej między nieobecnymi, Kraków 1969; M. Tomaszewski (J. Jakubowski, M. Tomaszewski, A. Tynel, A. W. Wiśniewski 1983), s. 46 i 47; J. Jakubowski 1984, rozdz. VI § 2.3.; W. Ludwiczak 1990, s. 130 i n.; M. Sośniak 1991, s. 105 i n. I. Prawo właściwe l. Wymagania dotyczące formy czynności prawnej podlegają na ogół prawu wskazanemu przez odrębne normy kolizyjne. Począwszy od drugiej połowy ubiegłego stulecia kurczy się stopniowo znaczenie starej zasady locus regit formom actus. Systemy prawne, które ją do dziś zachowały, z reguły przewidują od niej wyjątki. Coraz częściej dochodzi do głosu w zakresie formy prawo właściwe dla czynności prawnej. Dużą popularnością w naszych czasach cieszy się rozwiązanie, które pozwala stronom zachować bądź wymagania, dotyczące formy, przewidziane w prawie właściwym dla danej czynności prawnej (lex causae), bądź wymagania wynikające z prawa państwa, w którym czynność prawna jest dokonana (lex lód actus). Przewidywała je nasza ustawa z 1926 r., przyjęła je również ustawa z 1965 r. 2. Zgodnie z art. 12 p.p.m., "forma czynności prawnej podlega prawu właściwemu dla tej czynności; wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana". 3. Odrębne uregulowania właściwości prawa w zakresie formy zawierają normy z art. 15 p.p.m. (forma zawarcia małżeństwa), art. 35 p.p.m. (forma czynności prawnych mortis causa), art. 78 pr.weksl. (forma oświadczenia wekslowego), art. 64 pr.czek. (forma oświadczenia czekowego). Zgodnie z art. 78 pr.weksl. i art. 64 pr.czek., formę oświadczenia wekslowego i czekowego ocenia się według prawa państwa, w którym oświadczenie zostało podpisane. Jeżeli jednak oświadczenie wekslowe i czekowe, nieważne z punktu widzenia wymagań prawa miejsca podpisania, odpowiada prawu kraju, w którym zostało podpisane późniejsze oświadczenie, ważności późniejszego oświadczenia nie uchybia okoliczność, że forma wcześniejszego oświadczenia była nieprawidłowa. Zobowiązania wekslowe lub czekowe, zaciągnięte za granicą przez obywatela polskiego, są ważne w Polsce w stosunku do innego obywatela polskiego także wówczas, jeżeli zostały zaciągnięte z zachowaniem formy przewidzianej przez prawo polskie. W myśl art. 83 pr.weksl. i art. 68 pr.czek., formę (i terminy) protestu tudzież formę innych czynności, potrzebnych do wykonania lub do zachowania praw wekslowych (praw czekowych), ocenia się według prawa państwa, w którym protest ma być dokonany lub czynność przedsięwzięta. 4. Wspomnieć też trzeba o licznych postanowieniach konwencyjnych regulujących odrębnie wymagania dotyczące formy (ogółu lub niektórych rodzajów czynności prawnych)37. II. Zakres zastosowania prawa właściwego dla formy l. Przy rozstrzyganiu zagadnień kwalifikacyjnych w obrębie formy postępować należy zgodnie z założeniami przyjętej wcześniej metody kwalifika-GyJi^J (§ 8). Zasięgu normy z art. 12 p.p.m. nie można więc zacieśniać jedynie do wymagań co do formy, znanych prawu polskiemu. 37 Postanowienia dotyczące formy czynności prawnej zawierają konwencje o pomocy prawnej podpisne przez Polskę z: Bułgarią (art. 45), b. Czechosłowacją (art. 35), b. Jugosławią (art. 32), Kubą (art. 23), Litwą (art. 35), Łotwą (art. 37), Mongolią (art. 38), Ukrainą (art. 34), Węgrami (art. 44), Wietnamem (art. 37) i b. ZSRR (art. 41). Posługują się one rozwiązaniem podobnym do przyjętego w art. 12 naszej ustawy z 1965 r. z uzupełnieniem, iż forma czynności prawnych dotyczących nieruchomości podlega jednak prawu miejsca położenia nieruchomości. Druga grupa konwencji poddaje formę prawu tej strony konwencji, na której terytorium dokonuje się czynności prawnej; jednakże forma czynności prawnej dotyczącej nieruchomości podlega prawu strony konwencji, na której terytorium nieruchomość jest położona (art. 24 ust. l Konwencji z KRL-D, art. 37 Konwencji z Białorusią). Por. też art. 3 Konwencji polsko-francuskiej (przewiduje on właściwość prawa tej strony konwencji, na której terytorium dokonuje się czynności prawnej). Przyjmuje się na ogół, iż wyrażenie forma użyte w art. 12 p.p.m. obejmuje wymagania dotyczące sposobu ucieleśnienia oświadczenia woli (ust-ność lub pisemność przy składaniu oświadczenia woli, ewentualne wymagania dotyczące utrwalenia ustnego oświadczenia woli, wymagania dotyczące zachowania formy pisemnej), udziału świadków przy dokonaniu czynności prawnej (łącznie z wymogiem zgodności zeznań świadków przy ustalaniu treści złożonego oświadczenia woli), udział organu państwowego przy dokonaniu czynności prawnej, uwierzytelnienia (np. urzędowego potwierdzenia podpisu lub daty) itp. Nie należy do zakresu formy, lecz do materialnoprawnych przesłanek dokonania czynności prawnej, wymóg wpisu do odpowiedniego rejestru (np. do ksiąg wieczystych, rejestru bankowego). Do zakresu formy nie należy również wymóg zgody na dokonanie czynności prawnej osoby trzeciej lub organu państwowego. 2. Prawo właściwe dla formy określa wymagania dotyczące formy, sposób ich dopełnienia oraz skutki niezachowania formy. W związku z tym jednak, iż w art. 12 p.p.m. występują dwa prawidła dotyczące formy, nasuwa się pytanie, do którego z nich należy sięgnąć przy poszukiwaniu prawa właściwego do oceny sankcji niezachowania formy (ma to praktyczne znaczenie w sytuacji, gdy obie normy kolizyjne z art. 12 p.p.m. wskazują in concreto jako właściwe różne systemy prawne, przy czym skutki niezachowania formy w tych systemach są ukształtowane odmiennie). Wydaje się, iż skutki niezachowania formy oceniać należy według prawa ustalonego przy zastosowaniu pierwszego prawidła38. Jeżeli więc przy dokonaniu czynności prawnej nie zachowano ani wymagań w zakresie formy przewidzianych przez prawo właściwe dla czynności prawnej, ani też wymagań ustanowionych przez prawo państwa, na którego obszarze czynność prawna została dokonana, skutki niezachowania formy będą oceniane według prawa właściwego dla czynności prawnej. Odnieść to należy także do sytuacji, gdy wymóg co do formy ustanowiony przez prawo miejsca dokonania czynności prawnej jest wymogiem pod rygorem ograniczeń dowodowych (forma ad probationem), natomiast prawo właściwe dla czynności prawnej przewiduje w danym przypadku formę pod rygorem nieważności (forma ad solemnitatem). Z powyższego wynika, iż reguła przewidująca właściwości legis lód actus w zakresie formy czynności prawnej działa jedynie uzupełniająco, stwarza mianowicie możliwość dopełnienia wymagań przewidzianych w zakresie formy w tym prawie z tym skutkiem, iż nie można kwestionować (z powodu formy) ważności czynności prawnej. 38 Por. K. Przybytowski 1964, s. 25; K. Przybylowski 1966, s. 23; W. Ludwiczak 1979, s. 148; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, s. 144; H. Trammer: Sprawy, s. 30; M. Tomaszewski (J. Jakubowski, M. Tomaszewski, A. Tynel, A. W. Wiśniewski 1983), s. 47. Reguła ta nie nadaje się do stosowania w przypadku, gdy zawarcie umowy następuje inter absentes, a strony umowy znajdują się w chwili zawierania umowy w różnych państwach. W takim bowiem przypadku występuje trudność w ustaleniu miejsca zawarcia umowy. Jest to możliwe tylko przez zastosowanie odpowiedniej wskazówki zaczerpniętej z krajowego (własnego lub obcego) systemu prawnego, która, z natury rzeczy, odznacza się sztucznością. Tak ustalone miejsce zawarcia umowy pozbawione jest tych walorów, którymi łącznik normy kolizyjnej powinien się odznaczać. Jest też nieprzydatna, gdy czynność prawna, o której dokonanie chodzi, jest według prawa miejsca dokonania czynnością prawną niedopuszczalną. Nie jest natomiast wykluczone (choć zależeć to będzie od okoliczności konkretnego przypadku) jej stosowanie w przypadku, gdy czynność prawna, o której dokonanie chodzi, jest jedynie prawu miejsca dokonania nie znana. 3. Prawu właściwemu do oceny formy podlegają nie tylko wymagania dotyczące formy, określone przez ustawodawcę, lecz również wymagania tego rodzaju ustanowione przez same strony. Prawo to rozstrzyga o dopuszczalności ustanowienia przez strony wymagań dotyczących formy, o zakresie przysługującej w tej mierze stronom swobody oraz o skutkach niezachowania wymagań, które strony ustanowiły. § 21. WADY OŚWIADCZENIA WOLI Literatura: M. Pazdan: Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, Kraków 1967; tenże: Prawo właściwe do oceny ważności kontraktu, PPHZ 1977, t. l; M. Tomaszewski (J. Jakubowski, M. Tomaszewski, A. Tynel, A. W. Wiśniewski 1983), s. 47; J. Kosik: Zagadnienia prawa rzeczowego w prawie prywatnym międzynarodowym z 1965 r., Warszawa-Wrocław 1976. Wady oświadczenia woli jako przesłanka ważności czynności prawnej podlegają prawu właściwemu dla czynności prawnej, której dotyczą (lex causae)39. Za takim rozwiązaniem przemawia rola, jaką z prawnego punktu widzenia wady oświadczenia woli odgrywają oraz ich ścisły związek z funkcjonowaniem mechanizmu woli. Także wpływ choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego na ważność czynności prawnej należy oceniać nie na podstawie prawa wskazanego przez normy kolizyjne miarodajne dla zdolności (art. 9 p.p.m.), lecz według prawa właściwego dla czynności prawnej, o którą chodzi. Prawo, któremu dana czynność prawna podlega, rozstrzyga zarówno o przesłankach, od których zależy prawna doniosłość poszczególnych wad, jak i o skutkach wad. Według tego prawa oceniana więc będzie także treść powstającego w związku z wadą uprawnienia po stronie osoby, która pod 39 Odmiennie - za poddaniem statutowi personalnemu osoby wad oświadczenia woli dotyczących czynności prawnorzeczowych - opowiedzieli się J. Kosik: Zagadnienia..., s. 99; W. Ludwiczak 1990, s. 181. wpływem wady złożyła oświadczenie woli. Jeżeli wykonanie owego uprawnienia (np. uprawnienia do uchylenia się od skutków prawnych swej czynności prawnej) wymaga złożenia odpowiedniego oświadczenia woli, prawem właściwym dla tego oświadczenia woli będzie ten system prawny, któremu podlega wada oświadczenia woli. Wymagania dotyczące formy takiego oświadczenia woli podlegają prawu wskazanemu przez normy kolizyjne z art. 12 p.p.m. § 22. TREŚĆ CZYNNOŚCI PRAWNEJ JAKO PRZESŁANKA JEJ WAŻNOŚCI Literatura: J. Jakubowski: Umowa sprzedaży w handlu międzynarodowym. Warszawa 1966; M. Pazdan: Zagadnienia kolizyjne zwyczajów handlowych, PPHZ 1979, t. 3; M. Tomaszew-ski (J. Jakubowski, M. Tomaszewski, A. Tynel, A. W. Wiśniewski 1983), s. 47 i n. 1. Treść czynności prawnej jako przesłanka ważności czynności prawnej podlega prawu właściwemu dla czynności prawnej, o którą chodzi (lex cau-sae). Czynność prawna nie może naruszyć norm bezwzględnie wiążących (iuris cogentis) prawa dla niej właściwego. Prawo to określa sankcje w wypadku naruszenia norm tego rodzaju. Rozstrzyga ono o wpływie na ważność całej czynności prawnej nieważności niektórych jej składników; decyduje też o przesłankach i skutkach obejścia prawa. 2. W prawie, któremu czynność prawna podlega, poszukiwać należy dyrektyw wykładni oświadczeń woli; zgodnie z tymi dyrektywami trzeba przy wykładni postępować. 3. Według prawa właściwego dla czynności prawnej należy ustalać, jakie czynniki - poza oświadczeniami woli - mogą być brane pod uwagę przy ustalaniu skutków czynności prawnej (treści kreowanego przez czynność prawną stosunku prawnego). Prawo to wyznacza więc znaczenie w tej mierze zwyczajów. 4. Prawo właściwe dla czynności prawnej rozstrzyga o dopuszczalności warunków lub terminów oraz określa skutki dokonania danej czynności prawnej jako warunkowej (lub zawierającej termin). 5. Przy kształtowaniu treści czynności prawnej strony nadto muszą się liczyć z wymuszającymi swoją właściwość przepisami (obowiązującymi zwłaszcza w ich państwach lub w państwie, w którym mają nastąpić skutki czynności prawnej), które dochodzą do głosu obok statutu właściwego dla danej czynności prawnej. § 23. PRZEDSTAWICIELSTWO Literatura: J. Fabian: Pełnomocnictwo w polskim prawie międzynarodowym prywatnym, SC 1963, t. II; B. Walaszek: Instytucja zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika w polskim prawie międzynarodowym i procesowym. Księga Pamiątkowa ku czci Kamila Stefki, Warszawa-Wrocław 1967; W. Ludwiczak: Prawo wlasciwe dla stosunku prawnego wynikającego z umowy o przedstawicielstwo handlowe, RPEiS 1974, z. 3; W. Ludwiczak 1990, s. 135 i n.; J. Pazdan: Wybór prawa wlaściwego dla pełnomocnictwa, PiP 1991, z. l; tenże: Forma pelnomocnictwa w prawie prywatnym międzynarodowym (zagadnienia ogólne). Księga Skąpskiego, s. 311-319. I. Przedstawicielstwo ustawowe Upoważnienie do działania w charakterze przedstawiciela ustawowego powiązane jest zwykle z określonym stosunkiem rodzinnym lub opiekuńczym. Podlega więc zasadniczo prawu właściwemu dla tego stosunku. Upoważnienie rodziców do reprezentowania dzieci pozostających pod ich władzą rodzicielską oceniać należy według prawa wskazanego przez normę z art. 19 § l p.p.m. (statut stosunków między rodzicami a dzieckiem), podobne upoważnienie przysposabiającego - według prawa wskazanego przez normę z art. 22 § l p.p.m. (statut przysposobienia). Statut opieki (wskazany przez normę z art. 23 § l p.p.m.) rozstrzyga o upoważnieniu opiekuna do działania w charakterze przedstawiciela ustawowego podopiecznego. Upoważnienie małżonka do reprezentowania drugiego małżonka podlega statutowi stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami (art. 17 p.p.m.). II. Pełnomocnictwo 1. W ustawie z 1965 r. brak jest przepisu wskazującego prawo właściwe dla pełnomocnictwa. Podobna sytuacja istnieje w większości obcych prawo-dawstw kolizyjnych. W nielicznych systemach prawnych (np. w Portugalii, Austrii i Szwajcarii) napotkać jednak można ustawowe kolizyjnoprawne unormowanie pełnomocnictwa. 2. W doktrynie zwraca się uwagę na to, iż stosunki towarzyszące pełnomocnictwu przedstawiają obraz trójkąta. Mamy zwykle bowiem do czynienia z następującymi stosunkami: a) pomiędzy pełnomocnikiem a reprezentowanym (stosunek podstawowy lub wewnętrzny pełnomocnictwa), b) pomiędzy pełnomocnikiem a osobą trzecią (stosunek zewnętrzny pełnomocnictwa), c) pomiędzy reprezentowanym a osobą trzecią, powstający w wyniku działania pełnomocnika w imieniu i ze skutkami dla reprezentowanego (stosunek wynikający z czynności prawnej wykonawczej, nazywanej też czynnością główną). Nasuwa się w związku z tym pokusa, by pełnomocnictwo poddać prawu rządzącemu jednym z tych stosunków (zwłaszcza pierwszym lub trzecim). Ostatnio jednak zdaje się dominować w doktrynie nurt autonomiczny, zmierzający do poszukiwania dla pełnomocnictwa samodzielnego łącznika. Najczęściej zgłaszane są propozycje, by łącznikiem tym było miejsce działania pełnomocnika, choć nie brak również sugestii, by stosować prawo miejsca zamieszkania mocodawcy lub pełnomocnika. 3. Nie podlega dyskusji atrakcyjność koncepcji autonomicznej. Wiele też zdaje się przemawiać za przydatnością przy ustalaniu statutu pełnomoc- nictwa - łącznika miejsca działania pełnomocnika. Konieczne są jednak wyjątki. Nie wydaje się, by należało rezygnować z możliwości wyboru prawa. Nie da się też (i nie byłoby to pożądane) całkowicie wyeliminować w omawianym zakresie działania prawa właściwego dla czynności prawnej będącej źródłem stosunku podstawowego pełnomocnictwa (statutu stosunku podstawowego) oraz prawa, któremu podlega czynność prawna zdziałana przez pełnomocnika z osobą trzecią i wynikły z niej stosunek prawny (statutu czynności prawnej wykonawczej). Rozwiązanie, które pragnę rekomendować, przedstawia się następująco: 1. Pełnomocnictwo podlega prawu wybranemu przez mocodawcę40. Przepis art. 25 p.p.m. stosuje się tutaj odpowiednio (nie można więc wybrać prawa dla pełnomocnictwa do dokonania czynności prawnej dotyczącej nieruchomości - wybrać można jedynie prawo związane z pełnomocnictwem). 2. W braku wyboru prawa pełnomocnictwo podlega prawu miejsca działania pełnomocnika. Miejscem działania pełnomocnika jest miejsce, w którym pełnomocnik rzeczywiście wypełnił swoją misję (złożył lub przyjął oświadczenie woli). Nieco inne rozwiązanie należy przyjąć w sytuacji, gdy określona osoba trudni się zawodowo działalnością w charakterze pełnomocnika i ma stałą siedzibę. W takim przypadku statut pełnomocnictwa wyznacza miejsce owej stałej siedziby. Pełnomocnictwo podlegać zatem będzie prawu obowiązującemu w siedzibie pełnomocnika. Odnieść to należy również do pełnomocników działających w ramach przedsiębiorstwa. Niezbędny jest również wyjątek obejmujący pełnomocnictwo do dokonania czynności prawnej dotyczącej nieruchomości, podlegającej prawu miejsca jej położenia. Pełnomocnictwo do dokonania takiej czynności prawnej należy oceniać również według prawa miejsca położenia nieruchomości. 3. Statutowi pełnomocnictwa podlega w szczególności: ocena jednostronnej czynności prawnej, mocą której mocodawca udzielił pełnomocnictwa (m.in. ustalenie, czy oświadczenie woli musi być skierowane do adresata), umocowanie przysługujące pełnomocnikowi (jego istnienie, zakres i wygaśnięcie), skutki działania bez umocowania lub jego przekroczenia (m.in. ochrona dobrej wiary osoby, z którą pełnomocnik dokonał czynności prawnej). 4. Jeżeli pełnomocnictwo zostało oparte na stosunku podstawowym (umowie zlecenia, umowie o pracę itp.), to zachodzi konieczność starannego rozgraniczenia pola działania statutu pełnomocnictwa i statutu stosunku 40 W literaturze zwrócono uwagę, iż wyboru prawa dla pełnomocnictwa mogą dokonać w trójstronnym porozumieniu reprezentowany, pełnomocnik i osoba trzecia; podkreślono też, iż wybór prawa dla pełnomocnictwa dokonany przez reprezentowanego w jednostronnym oświadczeniu woli jest wobec osoby trzeciej tylko wtedy skuteczny, gdy osoba ta została o wyborze prawa poinformowana albo mogła o nim z łatwością powziąć wiadomość (J. Pazdan: Wybór, s. 72). podstawowego. W roli obu statutów niekoniecznie przecież musi występować prawo tego samego państwa. Statut stosunku podstawowego rozstrzyga o skutkach podlegającej mu czynności prawnej, a więc m.in. o istnieniu i zasięgu umocowania (z jego postanowień może wynikać domiemanie umocowania), o oddziaływaniu stosunku podstawowego na umocowanie. Jednakże skutki działania bez umocowania lub jego przekroczenia podlegać będą również w rozważanym przypadku statutowi pełnomocnictwa. 5. Pamiętać też trzeba o znaczeniu statutu właściwego dla czynności prawnej zdziałanej przez pełnomocnika (statutu czynności prawnej wykonawczej). Statutowi temu podlega w szczególności ocena dopuszczalności działania w danym zakresie przez pełnomocnika (z jego postanowień może wynikać wymóg osobistego działania osoby dokonującej czynności prawnej, tzn. zakaz działania przez pełnomocnika). 6. Zdolność mocodawcy do udzielenia pełnomocnictwa podlega jego statutowi personalnemu (art. 9 p.p.m.). O tym, czy pełnomocnictwo może być udzielone osobie ograniczonej w zdolności do czynności prawnych, rozstrzyga statut pełnomocnictwa. O zdolności pełnomocnika (czy ma on pełną, czy ograniczoną zdolność do czynności prawnych) decyduje jednak jego statut personalny (art. 9 § l p.p.m.). 7. Prawo właściwe do oceny formy pełnomocnictwa ustalać należy zgodnie z art. 12 p.p.m. Należy w związku z powyższym brać pod uwagę postanowienia dotyczące formy pełnomocnictwa w prawie, któremu pełnomocnictwo podlega. Nadto zaś, oczywiście, wystarczy dochować wymagań przewidzianych przez prawo obowiązujące w miejscu udzielenia pełnomocnictwa. § 24. PRZEDAWNIENIE Literatura: R. Kuratowski: Przedawnienie zobowiązań w prawie międzynarodowym prywatnym, Gaz. Sąd. War. 1935; W. Ludwiczak 1990, s. 139 i n.; M. Sośniak 1991, s. 108 i n.; M. Minas: Kwalifikacja przedawnienia w prawie anglo-amerykańskim - nowe tendencje, PPHZ t. 17, 1993, s. 114-123. Zgodnie z art. 13 p.p.m.: "przedawnienie roszczenia podlega prawu właściwemu dla tego roszczenia". Zakres tego przepisu należy ujmować szeroko. Norma z art. 13 p.p.m. obejmuje nie tylko przedawnienie, lecz również inne instytucje z zakresu dawności, będące wyrazem wpływu biegu czasu na istnienie lub możliwość dochodzenia roszczenia (do jej zakresu należy również prekluzja występująca w obrębie roszczeń). Wydaje się, że uzasadnione jest również odpowiednie stosowanie powyższej normy do instytucji dawności, przewidujących wpływ biegu czasu na istnienie praw podmiotowych lub możliwość wykonywania uprawnień nie będących roszczeniami (chodzi tu m.in. o terminy do składania oświadczeń woli praw- nokształtujących lub zawiadomień, terminy do wytaczania powództw). Podobne rozwiązanie można też przyjąć w odniesieniu do przemilczenia. Prawu wskazanemu przez normę z art. 13 p.p.m. podlega ocena początku biegu przedawnienia, długość terminów, przerwa lub zawieszenie biegu przedawnienia, odroczenie upływu przedawnienia, skutki przedawnienia. Z powyższego wynika, iż prawo właściwe dla przedawnienia rozstrzyga m.in. o przyczynach przerwy biegu przedawnienia. Mogą tu jednak pojawić się komplikacje w sytuacji, gdy ową przyczynę ma stanowić zdarzenie, które nastąpiło w innym państwie niż to, którego prawu przedawnienie podlega, zwłaszcza gdy zdarzeniem tym jest czynność procesowa dostosowana do wymagań obowiązujących w siedzibie sądu (zgodnie z zasadą właściwości legis fori processualis). Zajdzie wówczas konieczność oceny, czy owo zdarzenie jest równoważne zdarzeniom, które w świetle prawa właściwego dla przedawnienia stanowią przyczynę przerwy przedawnienia. Wymagać to czasem może uciążliwych zabiegów mających na celu porównanie odpowiednich pojęć i instytucji prawa obowiązującego w miejscu zdarzenia (np. w siedzibie sądu) oraz prawa właściwego dla przedawnienia. Przyczyną szczególnie dokuczliwych perturbacji przy stosowaniu prawa obcego jest traktowanie w niektórych systemach prawnych (np. w prawie anglo-amerykańskim) instytucji przedawnienia jako instytucji prawa procesowego. Nasuwa się pytanie, czy sąd działający w państwie, którego prawo uważa przedawnienie za instytucję prawa materialnego (np. sąd polski), może stosować do oceny przedawnienia normy obowiązujące w państwie, w którym przedawnieniu nadaje się charakter prawnoprocesowy? W takim przypadku pojawia się też pokusa, by korzystając z dobrodziejstwa instytucji odesłania zwrotnego zastosować do oceny przedawnienia prawo własne (za normę odsyłającą można by uważać obowiązujące w prawie wskazanym prawidło, iż kwestie prawnoprocesowe podlegają legi fort). Wydaje się, że wybrnąć z tej kłopotliwej sytuacji można uciekając się do zabiegów zwanych dostosowaniem. Chodzi tu o dostosowanie obcego unormowania, które traktuje przedawnienie jako instytucję prawa procesowego, do własnych norm, które uznają ją za instytucję prawa materialnego. Dążyć przy tym trzeba do rozsądnej kombinacji stanowisk obu wchodzących w grę systemów prawnych, mając na uwadze cele omawianej instytucji41. Nie jest wykluczona ingerencja w zakresie przedawnienia klauzuli porządku publicznego. Podstawę do tego stanowić może zarówno nadmierne ograniczenie w obcym prawie możliwości dochodzenia roszczenia (wykraczające przeciwko podstawowym zasadom naszego porządku prawnego), jak i nieuznawanie w ogóle możliwości przedawnienia danego roszczenia. 41 Por. M. Sośniak 1991, s. 109. Rozdział VI ZOBOWIĄZANIA § 25. ZOBOWIĄZANIA WYNIKAJĄCE Z CZYNNOŚCI PRAWNYCH Literatura: l. Opracowania całości: W. Siedlecki: Zobowiązania z umów w polskim prawie międzynarodowym prywatnym, Kraków 1936; K. Jakubowski: Zobowiązania z umów w projekcie nowej ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym, PiP 1962, z. 3; J. Rajski: Uwagi ogólne do projektu ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym, NP 1962, nr 3; J. Skąpski: Wybrane aktualne problemy polskiego prawa międzynarodowego prywatnego w zakresie zobowiązań z umów, Księga Przybyłow-skiego; K. Przybyłowski 1964; T. Szurski: Umowy w prawie międzynarodowym prywatnym USA, PwHZ 1965, z. 9; K. Przybyłowski 1966; M. Tomaszewski: Zobowiązania z umów w nowej ustawie czechosłowackiej o prawie międzynarodowym prywatnym, PwHZ 1966, z. 12-13; H. Trammer: Sprawy czysto majątkowe w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PwHZ 1968, nr 19-20; J. Skąpski: Les obligations en droit intemational prive dans le cadre du commerce exterieur des pays socialistes, Rec. des Cours 1972, t. II; J. Skąpski: Schuldvertrage im polnischen internationalen Privatrecht, AlCr 1973, vol. 6; M. Pazdan: Prawo właściwe dla oceny ważności kontraktu, PPHZ 1977, t. l; tenże: Międzynarodowy obrót handlowy. Katowice 1977; M. A. Zachariasiewicz: Nowe tendencje w prawie prywatnym międzynarodowym Stanów Zjednoczonych Ameryki (ze szczególnym uwzględnieniem stosunków umownych), SP 1980, z. 1-2; J. Rajski: Les principes du droit commercial intemational de certains pays socialistes europeens, Rec. des Cours, t. 174; M. A. Zachariasiewicz: Prawo wlasciwe dla zobowiązań z umów w wybranych systemach prawa prywatnego międzynarodowego. Warszawa 1982; A. Całus: Prawo cywilne i handlowe państw obcych. Warszawa 1985; M. A. Zachariasiewicz: Zobowiązania z umów w jugosłowiańskiej ustawie o prawie prywatnym międzynarodowym z 1982 r., PPHZ 1985, t. 9; Zarys systemu wspólnego prawa gospodarczego RWPG (praca zbiorowa). Warszawa 1985 (t. I) i 1986 (t. II); A. Całus: Źródła prawa dla stosunków handlowych w wysoko rozwiniętych państwach kapitalistycznych. Warszawa 1986; M. Pazdan: Schuldvertrage im polnischen internationalen Privatrecht, SIS 1987, t. 12; M. A. Zachariasiewicz: Prawo wlasciwe dla zobowiązań z czynności prawnych w braku wyboru prawa w polskim prawie prywatnym międzynarodowym. Katowice 1989; Z. Kučera, L. lichy: Umowy w czechoslowackim prawie prywatnym międzynarodowym (zarys problematyki), PPHZ 1990, t. 15; M. Pazdan: Propozycje zmian polskiego unormowania właściwości prawa dla zobowiązań umownych w braku wyboru prawa, PPHZ 1990, t. 14; H. P. Glenn: Umowy w prawie prywatnym międzynarodowym w Quebecu: kodyfikacja północnoamerykańska w stylu europejskim, PPHZ 1995, t. 15, s. 11-23; K. Kruczalak: Umowy w obrocie krajowym i międzynarodowym. Komentarz. Wzory. Objaśnienia, Warszawa 1996; J. Gilas: Międzynarodowe prawo gospodarcze, Bydgoszcz 1998. 2. Konwencja rzymska: W. Popiołek: Zobowiązania z umów w projekcie Konwencji EWG o prawie właściwym dla zobowiązań umownych i pozaumownych, PPHZ 1979, t. 3; tenże: Konwencja EWG o prawie wlaściwym dla zobowiązań, PiP 1982, z. 9; J. Skąpski: Konwencja EWG z 19 czerwca 1980 o prawie wlaściwym dla zobowiązań umownych jako ..model" dla regulacji międzynarodowego prawa obligacyjnego w prawach krajowych, ze szczególnym uwzględnieniem prawa polskiego, KPP 1994, z. 2, s. 187-205; W. Popiołek: Konwencja Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej o prawie wlaściwym dla zobowiązań umownych - wprowadzenie, KPP 1994, z. 2, s. 297-299 (tekst Konwencji, tamże, s. 300-341); J. Skąpski: The EEC Convention on the Law Applicable to Contractual Obligations of 19 June 1980 as a " Model" of International Legat Regulations of Obligations in Domestic Legat System, with Special Regard to the Polish Law, PYIL 1994, s. 283-296; A. Całus: Wybrane problemy wprowadzenia do systemów prawnych państw członkowskich Unii Europejskiej postanowień konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, PPHZ 1995, t. 18, 1995, s. 24-58. 3. Zagadnienia ogólne: M. Pazdan: Zagadnienia kolizyjne zwyczajów handlowych, PPHZ 1970, t. 4; J. Jakubowski: Prawo jednolite w międzynarodowym obrocie gospodarczym. Warszawa 1972; E. Drozd: Kompetencja statutów rzeczowego i obligacyjnego w zakresie praw podmiotowych, SC 1979, t. XXX; J. Rajski: Principes fondementaux et developpement du droit commercial inter-national de certains pays socialistes europeens et les relations economiques Est-Quest, "Revue International de Droit Compare" 1980, s. 521-538; M. A. Zachariasiewicz, W. Popiołek: Znaczenie pojęć ,, chwila" i ,,miejsce zawarcia umowy" w ustawie o prawie prywatnym międzynarodowym z 1965 roku, PPHZ 1981, t. 5; J. Łopuski: Zarys prawa handlu międzynarodowego, Toruń 1981; J. Łopuski: Międzynarodowe kontrakty gospodarcze a zagadnienie autonomii woli, PPHZ 1985, t. 9, s. 32-55; Cz. Przymusiński: Wokól problematyki prawa transakcji międzynarodowej, PPHZ 1985, t. 9; B. von Hoffman: O stosowaniu ,,legis mercatoriae" w międzynarodowym arbitrażu handlowym, PPHZ 1988, t. 12; H. Koziński: Państwo jako strona kontraktu (stale contract), PPHZ 1988, t. 12; W. Popiołek: Znaczenie przepisów ..prawa publicznego" różnych systemów prawnych dla stosunków umownych handlu zagranicznego, PPHZ 1988, t. 12; M. Pazdan: Rozszczepienie statutu kontraktowego oraz inne odstępstwa od zasady jednolitości statutu kontraktowego, SIS 1991, t. 16; tenże: Dostosowanie czynności prawnej do wymagań niewlaściwego prawa, (w:) Prace prawnicze wydane dla uczczenia pracy naukowej Karola Gandora, Katowice 1992; F. Madl: lus commune Europae, PPHZ 1993, t. 17, s. 83-113; K. Kruczalak: Wybrane problemy stosowania norm konwencyjnych w prawie polskim, PPHZ 1995, t. 18, s. 88-104. 4. Wybór prawa: J. Fabian: Autonomia woli a aktualne problemy prawa międzynarodowego prywatnego, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza", Prawo III, Poznań 1957, z. 7; H. Trammer: Wprowadzenie do nauki autonomii woli w prawie międzynarodowym prywatnym, St. et Doc. 1957, nr l; J. Skąpski: Autonomia woli w prawie międzynarodowym prywatnym w zakresie zobowiązań z umów, Kraków 1964; M. Tomaszewski: La designation, posterieure a la conclusion du contrat, de la loi qui le regit, RCDIP 1972, nr 4; M. Sośniak: Le choix de la loi dans le droit intemational prive polonais. Rapports polonais presentes au Neuvieme Congres International de Droit Compare, Wrocław 1974; M. Pazdan: Wybór prawa właściwego w kontraktach zawieranych w międzynarodowym obrocie handlowym, PSM 1976, nr 5; M. A. Zachariasiewicz: Dorozumiany wybór prawa, PSM 1976, nr 3; M. Tomaszewski: Zakres swobody stron w wyborze prawa wlaściwego dla zobowiązań umownych, St. lur. 1977, t. VI; A. Mokrysz--Olszyńska: Wybór prawa wlaściwego dla kontraktu w międzynarodowym prawie prywatnym RFN, "Handel Zagraniczny" 1989, nr 2; M. Pazdan: O potrzebie zmian polskiego unormowania wyboru prawa dla zobowiązań umownych, (w:) Problemy Kodyfikacji Prawa Cywilnego. Księga Pamiątkowa ku czci Profesora Z. Radwańskiego, Poznań 1990; M. Pazdan: Rezolucja bazylejska z 1991 roku w sprawie autonomii woli w zakresie umów zawieranych w międzynarodowym obrocie handlowym, PPH 1993, t. 17, s. 124-131; tenże: Materialnoprawne wskazanie a kolizyjnoprawny wybór prawa, PPH 1995, t. 18, s. 105-119; W. Popiołek: W sprawie ograniczeń kolizyjnopraw-nego wyboru prawa w polskiej ustawie o prawie prywatnym międzynarodowym. Księga Skąp-skiego, s. 337-355; M. Dragun-Gertner: Ograniczenie autonomii woli stron morskich kontraktów żeglugowych, Gdańsk 1996; M. Pazdan: Klauzule usztywniające wlaściwośč prawa, (w:) Studia ^ | l z prawa gospodarczego i handlowego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Stanistawa Wlodyki, Kraków 1996, s. 309-317. 5. Zawarcie umowy: U. Drobnig: Ogólne warunki umów w handlu międzynarodowym, PPHZ 1982, t. 6; L. Zalewski: Zawieranie umów przy użyciu wzorców nienormatywnych, RPEiS 1989, z. 3; J. Rajski: Negocjowanie i zawieranie umów kontrzakupu w międzynarodowym obrocie gospodarczym, PPHZ 1990, t. 12; M. A. Zachariasiewicz: Z problematyki ..kolizji ogólnych warunków" w obrocie międzynarodowym, PPHZ 1990, t. 14; tejże: Pojęcie oferty (rys prawno-porównawczy), PPHZ 1992, t. 16, s. 9-35; L. Zalewski: Sposoby zawierania umów w handlu międzynarodowym, Warszawa-Poznań 1992; S. Długosz: Zawieranie kontraktów w handlu zagranicznym, Warszawa 1993; A. Szumański: Renegocjacja umów w międzynarodowym obrocie gospodarczym. Studium prawnoporównawcze, Kraków 1994. 6. Język kontraktu: M. Pazdan: Język kontraktu - jego znaczenie i wyznaczanie, PPHZ 1988, t. 12; tenże: Statut kontraktowy a język kontraktu, "Acta Universitatis Nicolai Copernici. Prawo XXVIII" 1990 (Księga Pamiątkowa ku czci Jana Łopuskiego); tenże: Poszukiwanie znaczenia terminów technicznoprawnych użytych przez strony w kontrakcie, PPHZ 1992, t. 16. 7. Wykonanie zobowiązania: W. Popiołek: Wykonanie zobowiązania umownego a prawo miejsca wykonania. Zagadnienia kolizyjnoprawne. Katowice 1989; W. Popiołek: Roszczenie o wykonanie świadczenia w naturze. Zagadnienia kolizyjnoprawne, SIS 1991, t. 16. 8. Sprzedaż i dostawa: J. Jakubowski: Ważniejsze klauzule kontraktu kupna-sprzedaży w handlu zagranicznym (problematyka prawna). Warszawa 1964; H. Trammer: Ujednolicenie norm kolizyjnych dotyczących sprzedaży przez Konferencję Międzynarodowego Prawa Prywatnego w Hadze, Księga Przybylowskiego; J. Jakubowski: Umowa sprzedaży w handlu międzynarodowym. Warszawa 1966; J. Szlapka: Łącznik kraju sprzedawcy w międzynarodowym obrocie handlowym, PSM 1976, nr 6; J. Skąpski: Międzynarodowy charakter umowy sprzedaży, SIS 1979, t. 5 (Księga ku czci Mieczysława Sośniaka)', A. Koch: Umowa wyłącznej koncesji handlowej w eksporcie, Poznań 1982; K. Sularz: Wlaściwośč prawa kraju sprzedawcy na podstawie § 110 o.w.d. RWPG 196811975, PPHZ 1982, t. 6; M. Pazdan: Problemy kolizyjne w prawie wspólnym RWPG, PPHZ 1984; Z. Kucera: Statut subsydiarny (prawo stosowane pomocniczo) w stosunkach obejmujących dostawy towarów pomiędzy organizacjami gospodarczymi państw członkowskich RWPG, PPHZ 1985, t. 9; W. Budzyński: Realizacja kontraktu importowego i eskportowego wg Incoterms 1990, Warszawa 1992; J. Skrzypkowski, A. Tynel: Podstawowe klauzule umowy sprzedaży towarów w obrocie międzynarodowym. Warszawa 1995. 9. Konwencja wiedeńska: M. A. Zachariasiewicz: Zawarcie umowy w konwencji wiedeńskiej o międzynarodowej sprzedaży towarów, PPHZ 1989, t. 13; L. Zalewski: Zawieranie umów przy użyciu wzorców nienormatywnych (tzw. konflikt formularzy), RPEiS 1989, z. 3, s. 119-139; L. Zalewski: Konwencja o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów - uwagi krytyczne, RPEiS 1991, z. 4, s. 99-110; A. Kaczorowska: Jednolitość wykiadni przepisów konwencji wiedeńskiej z 1980 roku, PiP 1992, z. 10; L. Zalewski: Sposoby zawierania umów w handlu międzynarodowym, Poznań 1992, s. 35-67; J. Napierała: Istotne naruszenie zobowiązania jako przesłanka odpowiedzialności kontraktowej w Konwencji Wiedeńskiej, RPEiS 1994, z. l, s. 1-12; tenże: Odpowiedzialność odszkodowawcza sprzedawcy w świetle postanowień konwencji wiedeńskiej, RPEiS 1994, z. 4; J. Napierała: Obowiązek przeciwdziałania szkodzie przez wierzyciela w konwencji o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, KPP 1995, z. 3, s. 309-328; J. Rajski: Jednolite prawo międzynarodowej sprzedaży towarów, PPH 1996, nr 3, s. 1-6; J. Napierała: Źródła praw i obowiązków stron umowy międzynarodowej sprzedaży, RPEiS 1996, z. 4, s. 61-76; J. Rajski: Swoboda umów w ujęciu przepisów konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, (w:) Studia z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Biruty Lewasz-kiewicz-Petrykowskiej, Łódź 1997, s. 263-277; J. Klatka: Odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy w konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, "Rejent" 1997, nr 4, s. 134-156; J. Kocot: Międzynarodowy charakter umowy sprzedaży towarów oraz procedura jej zawarcia w ujęciu konwencji wiedeńskiej, MP 1997, z. 8, s. 310-317; J. Hermanowski, J.D. Jastrzębski: Konwencja wiedeńska. Komentarz, Warszawa 1997; W. Kocot: Zawieranie umów sprzedaży -według konwencji wiedeńskiej. Warszawa 1998; M. Pazdan: Konwencja NZ o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów - wprowadzenie, Kraków 1998; J. Napierała: Zwolnienie dłużnika od odpowiedzialności za naruszenie umowy międzynarodowej sprzedaży towarów, SP 1998, z. 3-4, s. 5-31. 10. Umowy kompensacyjne. Umowa zamiany: S. Sołtysiński: Transakcje kompensacyjne w handlu Wschód-Zachód. Zarys problematyki prawnej i ekonomicznej, RPEiS 1983, s. 77-94; J. Rajski: Some Lega! Aspects of International Compensation Trade, "International and Comparative Law Quarterly", Jan. 1986, s. 128-137; A. Olejniczak: Treść umowy kontrzakupu w międzynarodowym obrocie handlowym, RPEiS 1988, z. l, s. 83-104; J. Rajski: Cywilnoprawne problemy transakcji kompensacyjnych w międzynarodowym obrocie gospodarczym, PiP 1985, z. l; s. 30-39; J. Rajski: Umowy kompensacyjne w międzynarodowym obrocie gospodarczym w świetle badań praktyki kontraktowej, PPHZ 1989, t. 13; J. Rajski: International Compensation Trade Transac-tions, (w:) International Contracts and Conflicts of Laws (red. P. Sarcevič) London 1990, s. 102-123; tenże: Negocjowanie i zawieranie umów kontrzakupu w międzynarodowym obrocie gospodarczym, PPHZ 1990, t. 15, s. 11-34; tenże: Rozwój umów kompensacyjnych w międzynarodowym obrocie gospodarczym, "Acta Universitatis Nicolai Copemici, Prawo XXVIII 1990", z. 205, s. 225-238; A. Olejniczak: Transakcje kompensacyjne w handlu międzynarodowym, Poznań 1994. 11. Leasing: J. Marciniak: Umowa leasingu i jej zastosowanie w handlu zagranicznym. Warszawa 1982; J. Poczobut: Umowa leasingu w prawie krajowym i międzynarodowym. Warszawa 1995. 12. Umowy o świadczenie usług. Kompletne obiekty: J. Jakubowski: Umowa zlecenia i umowy pokrewne w prawie prywatnym międzynarodowym, NP 1968, nr 5; W. Ludwiczak: Prawo właściwe dla stosunku prawnego wynikającego z umowy o przedstawicielstwo handlowe, RPEiS 1974, z. 3; M. A. Zachariasiewicz: Problematyka kolizyjna umów eksportu kompletnych obiektów przemysłowych, Katowice 1980; J. Szlapka: Umowa o budowę zakładu górniczego za granicą (przedmiot i treść), PPiA XIII 1980, s. 111-132; W. Ludwiczak 1990, rozdz. XIV; J. Poczobut: Recht der Handelsvertretung in Polen, "Osteuropa Recht" 1991, z. 4; E. Rott-Pietrzyk: Umowa agencyjna w świetle konwencji genewskiej o agencji w międzynarodowej sprzedaży towarów z 1983 r., KPP 1994, z. l, s. 123-163 (tekst konwencji tamże, s. 163-174). 13. Umowy licencyjne: J. Skąpski: Umowa licencyjna w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PWOWI 1973, z. l; W. Popiołek: Prawo właściwe dla zobowiązań z umów o korzystanie z cudzych rozwiązań technicznych zawieranych w obrocie z krajami rozwijającymi się, PPWiP 1976, nr 2; S. Sołtysiński: Choice of Law and Choice of Forum in transnational transfer of technology transactions, "Rec. dęć Cours 1986", t. l (196); S. Sołtysiński: Prawo właściwe dla licencji patentowych w polskim prawie międzynarodowym prywatnym, RPEiS 1987, z. 2; S. Sołtysiński: Prawo właściwe dla umów know-how, PiP 1988, z. 9; tenże: The proper law of know-how contracts, PYIL 1988. vol. XVII; M. Pazdan: W poszukiwaniu prawa właściwego dla licencji patentowych, PPHZ 1989. t. 13; S. Sołtysiński: Międzynarodowe licencje znaków towarowych (zarys problematyki), PPHZ 1990, t. 15; A. Roy: Lizenzvertrage im Verkehr zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Republik Polen, Frankfurt a. M. - Bern - New York - Paris 1991. 14. Umowy autorskie: W. Popiołek: Prawo właściwe dla zobowiązań z umów o przeniesienie praw autorskich, "Prace prawnicze Uniwersytetu Śląskiego" 1975, t. VI; W. Popiołek: Kolizyjna problematyka wykorzystania praw autorskich w ramach umowy wydawniczej, SP 1980, z. 1-2; W. Popiołek: Umowa wydawnicza w polskim prawie prywatnym międzynarodowym. Warszawa- -Kraków 1982; W. Popiołek: Le contrat d'edition en droit International prive polonais, PYIL 1985, vol. XIV; M. Czajkowska-Dąbrowska: Prawo właściwe dla praw autorskich - najnowsze tendencje w Europie, KPP 1993, z. 3, s. 291-322. 15. Franchising: B. Fuchs: Prawo właściwe dla umów franchisingowych, KPP 1997, z. l, s. 59-95; M. Pazdan: Prawo właściwe dla umów franchisingowych, (w:) Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leopolda Steckiego, Toruń 1997, s. 505-516; B. Fuchs: Umowy franchisingowe, Kraków 1998. 16. Faktoring: M.H. Koziński: Factoring, ZNUMK 1990, t. XXVIII: K. Zawada: Faktoring. Uwagi o pojęciu, funkcjach i konstrukcji prawnej, (w:) Księga Pamiątkowa. I Kongres Notariuszy RP 1993; P. Rawa: Factoring - specyficzna forma finansowania krótkoterminowego, "Handel Zagraniczny" 1993, nr 2; tenże: Prawne aspekty funkcjonowania instytucji faktoringowych, "Prawo Bankowe" 1995 nr l; K. Zawada: Faktoring międzynarodowy, KPP 1996, z. 4, s. 787-798 (i tamże tłumaczenie M. Paluszkiewicz konwencji UNIDROIT o faktoringu międzynarodowym, s. 798-817). 17. Umowy giełdowe i zawierane na targach: M. A. Zachariasiewicz: Prawo właściwe dla kontraktów giełdowych i kontraktów zawieranych na targach, PPHZ 1979, t. 3. 18. Umowy o kooperację: J. Jakubowski: Zagadnienia prawa właściwego i rozstrzygania sporów w dziedzinie kooperacji przemysłowej z firmami zachodnimi, PiP 1976, z. 12; M. Pazdan: Umowa kooperacji w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, (w:) Prawne problemy międzynarodowej kooperacji przemysłowej. Warszawa 1981; tenże: Zawarcie, zmiana lub rozwiązanie umowy specjalizacji i kooperacji produkcji według owsk RWPG, PPHZ 1985, t. 9, s. 56-74; A. Koch: Umowy kooperacyjne w działalności zagranicznych podmiotów gospodarczych, RPEiS 1987, z. 3, s. 143-157; M. Pazdan: Przewodnik zawierania umów kooperacyjnych pomiędzy organizacjami gospodarczymi z państw członkowskich RWPG (1987), PPHZ 1990, t. 15, s. 139-151; A. Szu-mański: Pojęcie i charakter prawny umowy kooperacji przemysłowej w międzynarodowym obrocie gospodarczym, Kraków 1991. 19. Umowy transportowe i ubezpieczeniowe: M. Sośniak: Prawne aspekty międzynarodowych stosunków przewozowych, PPP 1980, t. 2; Z. Kwaśniewski: Umowa multimodalnego przewozu towaru w obrocie międzynarodowym, Toruń 1989; M. Nesterowicz: Ubezpieczenia turystyczne w ruchu zagranicznym, PiP 1990, z. l; A. Gawroński, J. Handschke, J. Łańcucki, T. Sangowski: Ubezpieczenia w handlu zagranicznym. Warszawa 1994. 20. Weksle i czeki: J. Bogobowicz, B. Kulikowski: Weksel w obrocie zagranicznym. Warszawa 1987; D. Kułak, A. Kulesza: Weksle i czeki w obrocie międzynarodowym. Łódź 1988; T. Bor-kowski: Weksle i czeki w operacjach bankowych. Warszawa 1991; Z. Krzyżkiewicz: Międzynarodowe rozliczenia bankowe. Warszawa 1991; A. Żabicki: Prawo wekslowe i czekowe polskie i zagraniczne. Warszawa 1993; A. Szpunar: Komentarz do prawa wekslowego i prawa czekowego, Warszawa 1994; I. Heropolitańska: Weksel w obrocie zagranicznym, t. I, Warszawa 1994; K. Piasecki: Prawo wekslowe i prawo czekowe. Komentarz, Bydgoszcz 1997; T. Komosa, W. Opalski: Prawo wekslowe. Prawo czekowe. Komentarz, Warszawa 1997; I. Heropolitańska: Prawo czekowe polskie i zagraniczne. Warszawa 1997; M. Czarnecki, L. Bagińska: Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 1998. 21. Umowy arbitrażowe: M. Pazdan: Umowa stron z arbitrem (arbitrami) w międzynarodowym arbitrażu handlowym, PPHZ 1987, t. 11, s. 139-152; M. Pazdan: Prawo właściwe dla umowy stron z arbitrem (arbitrami) w międzynarodowym arbitrażu handlowym, (w.) Proces i prawo. Księga Pamiątkowa ku czci Jerzego Jodlowskiego, Ossolineum 1989; M. Pazdan: Prawne aspekty funkcji arbitra, PUG 1994, nr 2, s. 8-14; M. Tomaszewski: Umowa o arbitraż. Podstawowe problemy prawne, PUG 1994, nr l, s. 13-18. 22. Czynności prawne jednostronne: M. Pazdan: Zobowiązania z jednostronnych czynności prawnych w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PPHZ 1980, t. 4; M. Pazdan: Przyrzeczenie publiczne w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PiP 1989, z. l. I. Uwagi ogólne l. W zakresie zobowiązań z czynności prawnych niemal powszechnie dopuszcza się na świecie wybór prawa. Brak jest natomiast jednolitości przy poszukiwaniu prawa właściwego w braku wyboru prawa. Dość szeroko - mimo nieustannej i uzasadnionej krytyki - wykorzystywany jest łącznik miejsca zawarcia kontraktu (właściwość legis lód contrac-tuś) lub - ujmując rzecz szerzej - łącznik miejsca dokonania czynności prawnej (właściwość legis lód actus). W nowszych systemach prawnych łącznik ten jest jednak często zepchnięty na dalszy plan, np. dochodzi do głosu, gdy strony nie mają wspólnego prawa ojczystego lub wspólnego domicylu, czasem jego rola jest jeszcze mniejsza. Ciągle zachowuje aktualność, choć pierwszoplanową rolę odgrywa w nielicznych systemach prawnych, łącznik miejsca wykonania zobowiązania (właściwość legis lód solutionis), mimo komplikacji, jakie wywołuje w zakresie zobowiązań synalagmatycznych (gdy wchodzące w grę świadczenia mają być spełnione w różnych państwach). Idea szczegółowych reguł kolizyjnych dla poszczególnych typów stosunków umownych zwyciężyła po raz pierwszy w 1908 r., w toku obrad Instytutu Prawa Międzynarodowego na sesji we Florencji (tzw. reguły florenckie). W tym samym kierunku poszły późniejsze prace Stowarzyszenia Prawa Międzynarodowego (por. zwłaszcza rezolucje wiedeńskie z 1926 r.), wspomnianego już Instytutu Prawa Prywatnego Międzynarodowego oraz Konferencji Haskiej Prawa Prywatnego Międzynarodowego. Widoczny był wpływ reguł florenckich na ustawodawstwo niektórych państw, m.in. na rozwiązania przyjęte w naszej ustawie z 1926 r. Do urzeczywistnienia podobnej idei zmierza, ciesząca się dużym powodzeniem na kontynencie europejskim, teoria charakterystycznego świadczenia, rozwinięta i ostatecznie sformułowana przez uczonego szwajcarskiego Adolfa Schnitzera. Zgodnie z jej założeniami stosunek zobowiązaniowy powinien podlegać prawu państwa, z którym - za pośrednictwem domicylu lub siedziby - powiązana jest strona zobowiązana do spełnienia świadczenia dla danego stosunku charakterystycznego (z reguły niepieniężnego). W nawiązaniu do tych założeń formułowane są szczegółowe reguły kolizyjne. Istnieją też rozwiązania bardziej elastyczne. Należy do nich angielska koncepcja "prawa najbardziej odpowiedniego" (proper law of the contracf). Przy ustalaniu prawa właściwego według tej koncepcji poszukuje się prawa, z którym stosunek zobowiązaniowy wykazuje ścisły i naturalny związek. Chodzi więc o poszukiwanie prawa najbardziej odpowiedniego dla danego kontraktu czy też prawa pozostającego z kontraktem w najdonioślejszym związku. Poszukiwania te ułatwiały przyjmowane niekiedy na gruncie prawa angielskiego presumpcje (np. presumpcje właściwości prawa miejsca zawarcia kontraktu, miejsca jego wykonania, miejsca położenia nieruchomości, prawa bandery statku)42. Współcześnie presumpcje te są krytykowane i zastępowane postulatem indywidualnej oceny w każdym konkretnym przypadku43. 42 Por. konkluzje lorda Atkina zawarte w uzasadnieniu sprawy R. v. International Trustee for the Protection of Bondholders A. G. (1937, A. C. 500). 43 Por. zwłaszcza orz. w sprawie Coast Lines Ltd. v. Hudig and Veder Chartering N. V. (WLR 1972, t. 3, s. 280 i n.) i stwierdzenia sędziego L. J. Magev. Z najbardziej wszakże rozwiniętą analizą indywidualną okoliczności każdego stanu faktycznego spotykamy się w ramach tzw. metod a posteriori, uzależniających rozstrzygnięcia kolizyjne od porównania treści, celów i rezultatów zastosowania odpowiednich norm merytorycznych konkurujących systemów prawnych. Analiza treści i celów tych norm pozwala ustalić ich zasięg przestrzenny, jak również wyłonić ten system prawny, który jest najsilniej "zainteresowany" rozstrzygnięciem sporu, porównanie zaś skutków zastosowania konkurujących norm z punktu widzenia słuszności i sprawiedliwości prowadzi do wskazania tzw. "lepszej normy prawnej". Metody te rozwinęły się głównie w doktrynie i judykaturze USA i znalazły swe odbicie w Re-statement II44. Rozwiązanie przyjęte w § 188 Restatement II ("najściślejszy, najbardziej doniosły związek" prawa właściwego z rozpatrywaną kwestią sporną) stanowi kompromis pomiędzy klasycznymi łącznikami a wspomnianymi rozwiązaniami a posteriori. Warto tu wspomnieć o rozwiązaniach przyjętych w Konwencji EWG o prawie właściwym dla zobowiązań umownych z 1980 r.45 Zgodnie z art. 4 ust. l Konwencji w braku wyraźnego lub dorozumianego wyboru prawa umowa podlega prawu państwa, z którym jest najściślej związana. Jeżeli dająca się wydzielić część umowy (stosunku zobowiązaniowego) wykazuje związek z innym państwem, można - w drodze wyjątku - do jej oceny zastosować prawo tego innego państwa. Dalsze postanowienia art. 4 ustanawiają wiele presumpcji: dla umowy, której przedmiotem jest prawo rzeczowe na nieruchomości lub prawo korzystania z nieruchomości, przewiduje się właściwość prawa państwa, w którym nieruchomość jest położona; dla umowy o przewóz towarów właściwe jest prawo państwa, w którym przewoźnik w chwili zawarcia umowy lina główne przedsiębiorstwo, o ile w państwie tym znajduje się także miejsce załadunku lub wyładunku albo główne przedsiębiorstwo nadawcy; inne umowy (pomijając odrębnie uregulowane umowy konsumenckie i umowy o pracę) podlegają prawu państwa, w którym strona mająca spełnić świadczenie charakterystyczne ma w chwili zawarcia umowy miejsce zwyczajnego pobytu lub siedzibę (chodzi tu o siedzibę zarządu głównego); jeżeli jednak umowa została zawarta przez tę stronę w ramach działalności zawodowej - właściwe jest prawo państwa, w którym znajduje się główne jej przedsiębiorstwo lub w którym - jeżeli według umowy świadczenie ma być spełnione przez przedsiębiorstwo inne niż główne - znajduje się to inne przedsiębiorstwo. Wymienionych wyżej presumpcji nie stosuje się, gdy z całokształtu okoliczności wynika, że umowa wykazuje ściślejsze związki z innym państwem (art. 4 ust. 5 Konwencji). Odrębnie uregulowane zostały w Konwencji umowy konsumenckie (art. 5) oraz umowy o pracę (art. 6). W umowach konsumenckich dopuszczalny jest wprawdzie wybór prawa, ale nie może on prowadzić do pozbawienia konsumenta (w sytuacjach określonych w art. 5 ust. 2) ochrony, jaką zapewniają mu bezwzględnie obowiązujące przepisy państwa, w którym ma on miejsce zwyczajnego pobytu. Prawo zwyczajnego miejsca pobytu konsumenta jest też właściwe w braku wyboru prawa. Prawo właściwe dla umowy o pracę może być również określone w drodze wyboru prawa. Jednakże wybór prawa nie może prowadzić do pozbawienia pracownika ochrony, jaką zapewniają mu bezwzględnie obowiązujące przepisy prawa, które byłoby właściwe w braku wyboru prawa. W braku wyboru prawa stosuje się: a) prawo państwa, w którym pracownik (wykonując umowę) wykonuje zazwyczaj pracę, jeśli nawet został on przejściowo wysłany do innego państwa, albo 44 Por. M. A. Zachariasiewicz: Prawo właściwe dla zobowiązań, s. 73 i n. 45 Tekst polski konwencji EWG został ogłoszony w PPHZ (1983), t. 7, s. 124 (w tłumaczeniu W. Popiołka) oraz w PSM 1984, z. 4 i 6 (w tłumaczeniu J. Poczobuta). b) prawo państwa, w którym znajduje się przedsiębiorstwo zatrudniające pracownika, jeżeli nie wykonuje on pracy zazwyczaj w jednym i tym samym państwie, chyba że z całokształtu okoliczności wynika, iż umowa o pracę (stosunek pracy) wykazuje ściślejsze związki z innym państwem; w tym wypadku stosuje się prawo tego innego państwa. 2. Polska ustawa z 1965 r. zawiera w art. 25-29 szczegółowe unormowanie właściwości prawa w zakresie zobowiązań umownych; przepisy te stosuje się odpowiednio do zobowiązań z jednostronnych czynności prawnych (art. 30 p.p.m.). Reguły wynikające z powyższych przepisów zostaną szczegółowo przedstawione w dalszych rozważaniach. 3. Odrębne przepisy regulują zobowiązania wekslowe i czekowe (§ 25 VI) oraz umowne stosunki przewozowe (§ 25 VII). 4. Normy kolizyjne dotyczące zobowiązań z umów zawierają też niektóre konwencje podpisane przez Polskę (będzie o nich mowa w dalszych rozważaniach). 5. W dniu 13 marca 1995 r. Polska ratyfikowała Konwencję Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, sporządzoną w Wiedniu 11 kwietnia 1980 r. Weszła ona w życie w stosunku do Polski l czerwca 1996 r. (oświadczenie rządowe z dnia 25 października 1996 r., Dz.U. 1997, Nr 45, póz. 287). Jej tekst angielski wraz z przekładem na język polski został ogłoszony w 1997 r. w Dzienniku Ustaw (Nr 45, póz. 286, z datą 13 maja 1997 r.). Konwencja jest aktem dość obszernym. Poza preambułą składa się na nią 101 artykułów. Dzieli się na cztery części. Pierwsze trzy części (art. 1-88) tworzą prawo jednolite sprzedaży międzynarodowej towarów (w części l znalazły się postanowienia o przesłankach i zakresie zastosowania konwencji, w części 2 - o zawarciu umowy, w części 3 - o prawach i obowiązkach stron), część czwarta zawiera zaś postanowienia końcowe dotyczące stosunków między państwami - stronami konwencji. Na podstawie art. 92 ust. l każde państwo przystępując do Konwencji może oświadczyć, że nie będzie związane bądź częścią 2, bądź częścią 3 Konwencji. W myśl art. l ust. l. Konwencja ma zastosowanie do umów sprzedaży. Konwencja nie definiuje wprost umowy sprzedaży. Z jej postanowień wynika jednak, iż twórcy Konwencji mieli na uwadze umowę, przez którą sprzedawca zobowiązuje się dostarczyć towar i przenieść jego własność na kupującego (art. 30), kupujący zaś zobowiązuje się do przyjęcia (odbioru) towaru i do zapłaty ceny (art. 53). Nie ma przy tym znaczenia, czy w prawie krajowym odnośna umowa traktowana jest jako umowa cywilnoprawna, czy też handlowa (art. l ust. 3). Z art. l ust. l wynika nadto, że Konwencja odnosi się do sprzedaży towarów. To ostatnie pojęcie oznacza rzeczy ruchome, zmysłowe. Eliminuje to z zakresu zastosowania Konwencji sprzedaż nieruchomości, sprzedaż praw (np. wierzytelności), sprzedaż praw własności przemysłowej (np. patentu). Sprzedaż energii elektrycznej wyłączono wyraźnie w art. 2 pkt "f Konwencji. Użyty w Konwencji zwrot "sprzedaż towarów" oraz sposób ujęcia praw i obowiązków sprzedawcy i kupującego uzasadniają twierdzenie, iż Konwencja obejmuje tylko takie transakcje wymienne, w których obowiązkowi dostawy towaru z jednej strony odpowiada obowiązek świadczenia pieniężnego (zapłaty ceny) z drugiej strony. Umowa zamiany rzeczy ruchomych nie jest więc zasadniczo objęta zakresem zastosowania Konwencji. Zgodnie z art. l ust. l pkt "a". Konwencja ma zastosowanie do umów sprzedaży między stronami mającymi siedziby handlowe w różnych państwach, jeżeli państwa te są stronami Konwencji. W razie wielorakiej siedziby handlowej - stosownie do art. 10 pkt "a" - należy brać pod uwagę tę siedzibę, "która ma najściślejszy związek z umową i z jej wykonaniem, ze względu na okoliczności znane stronom lub rozważane przez nie w jakimkolwiek czasie przed zawarciem lub w chwili zawarcia umowy". Przy ustalaniu najściślejszego związku uwzględniać należy ogół okoliczności prawnych i faktycznych danego przypadku. W braku siedziby handlowej strony umowy (w domyśle: będącej osobą fizyczną) w myśl art. 10 pkt "b" dochodzi do głosu łącznik miejsca zwyczajnego pobytu strony (habitual residence, gewóhniiches Aufenthaitsort), nazwany niezbyt szczęśliwie w tekście polskim Konwencji ,,miejscem stałego zamieszkania". Postanowienie art. l ust. 2 uzależnia zastosowanie Konwencji od przesłanki subiektywnej, a mianowicie od tego, czy strony były - w chwili zawarcia umowy - świadome tego, że mają siedziby handlowe w różnych państwach. W myśl tego przepisu posiadanie przez strony siedzib handlowych w różnych państwach nie jest uwzględniane (a więc nie dojdzie do zastosowania Konwencji), jeżeli fakt ten nie wynika z umowy, z jakichkolwiek stosunków między stronami lub też z informacji ujawnionej przez strony w jakimkolwiek czasie przed zawarciem umowy. Nie wyłącza oczywiście zastosowania Konwencji to, iż w chwili zawarcia umowy strony nie wiedziały, że państwa, w których strony miały wówczas siedziby handlowe, były stronami konwencji. Obszerną listę wyłączeń zawiera art. 2 Konwencji. Znalazła się na niej sprzedaż: a) konsumencka, b) na licytacji, c) w drodze egzekucji (lub w inny sposób) przez organy wymiaru sprawiedliwości, d) udziałów, akcji, tytułów inwestycyjnych, papierów wartościowych lub pieniędzy, e) okrętów, statków, poduszkowców i statków powietrznych, f) energii elektrycznej. Konwencja wiedeńska reguluje jedynie zawarcie umowy sprzedaży oraz prawa i obowiązki sprzedawcy i kupującego, wynikające z takiej umowy (art. 4). Poza zakresem unormowań konwencyjnych pozostały więc inne kwestie zaliczane tradycyjnie do zakresu zastosowania statutu kontraktowego. W art. 4 Konwencji podkreślono, iż Konwencja nie reguluje, o ile co innego nie wynika wyraźnie z jej postanowień, ważności umowy. Wedle postanowień statutu kontraktowego (a nie konwencji) oceniać należy przesłanki prawnej doniosłości oraz skutki (wpływ na ważność umowy sprzedaży) wad oświadczeń woli. Ponad wszelką wątpliwość Konwencja nie normuje zdolności stron do zawarcia umowy sprzedaży. Z Konwencji wyłączona została odpowiedzialność sprzedawcy za produkt wadliwy w takim zakresie, w jakim obejmuje ona szkodę na osobie (w związku ze spowodowaną przez towar śmiercią lub utratą zdrowia jakiejkolwiek osoby, por. art. 5). Konwencja nie reguluje również skutków prawnorzeczowych umowy sprzedaży. Liczyć się więc trzeba w tym zakresie z postanowieniami statutu rzeczowego. Dla stosowania Konwencji nie ma znaczenia miejsce zawarcia umowy, miejsce składowania sprzedanego towaru, ani też to, czy umowa przewiduje wysłanie towaru za granicę lub czy dojdzie do przemieszczenia towaru przez granicę w wykonaniu umowy. Konwencja hołduje zasadzie braku formalizmu przy zawieraniu umów sprzedaży. Zasada ta znalazła wyraz w art. 11. Utrzymanie określonych rygorów dotyczących formy możliwe jest jednak w razie złożenia przez państwo zastrzeżenia na podstawie art. 96. Na uwagę w tym kontekście zasługują również postanowienia art. 12 i 29 Konwencji. Konwencja została przyjęta w sześciu wersjach językowych angielskiej, arabskiej, chińskiej, francuskiej, hiszpańskiej i rosyjskiej. Wszystkie teksty są jednakowo autentyczne. Ma to znaczenie przy usuwaniu wątpliwości interpretacyjnych. Konwencja (chodzi tutaj o jej pierwsze trzy części) znajduje bezpośrednie zastosowanie do umów sprzedaży, które mieszczą się w zakresie jej regulacji. Zakres ten określa sama Konwencja (w szczególności w art. 1-5 oraz w niektórych postanowieniach końcowych). Jeśli więc ma dojść lub doszło do zawarcia umowy, która jest umową sprzedaży w rozumieniu Konwencji, jednocześnie zaś spełnione są inne przesłanki jej zastosowania (w szczególności strony umowy mają siedziby handlowe w różnych państwach, a państwa te są stronami Konwencji) oraz brak jest okoliczności wyłączających zastosowanie Konwencji, umowa, o którą chodzi, podlega postanowieniom Konwencji. Powołanie się stron na Konwencję nie jest potrzebne. Na mocy art. 6 Konwencji strony mogą jednak (wyraźnie lub w sposób dorozumiany) wyłączyć zastosowanie Konwencji w całości lub w części albo zmodyfikować jej stosowanie, uchylając lub zmieniając skutki któregokolwiek z jej postanowień. Nadto Konwencja może dojść do głosu w sposób pośredni. W myśl art. l ust. l pkt "b", Konwencję należy stosować, jeżeli z norm prawa prywatnego międzynarodowego wynika właściwość (dla umowy sprzedaży) prawa państwa konwencyjnego. W państwach konwencyjnych Konwencja ma więc zasadniczo pierwszeństwo przed ustawodawstwem krajowym. W razie właściwości do oceny sprzedaży na przykład prawa szwajcarskiego należy stosować (od czasu gdy Szwajcaria stała się państwem konwencyjnym) Konwencję wiedeńską, a nie szwajcarski kodeks zobowiązań. Podobnie też - od l czerwca 1996 roku - w razie właściwości prawa polskiego w miejsce przepisów polskiego kodeksu cywilnego należy stosować postanowienia Konwencji. W art. l ust. l pkt "b" Konwencji jest mowa o normach prawa prywatnego międzynarodowego. Nie ulega wątpliwości, iż chodzi tu o normy kolizyjne, na podstawie których prawo właściwe dla umowy sprzedaży jest zobowiązany ustalić sąd rozstrzygający sprawę. Jeżeli takim sądem jest sąd powszechny określonego państwa, zastosuje on normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego obowiązujące w tym państwie. Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego obowiązujące w poszczególnych państwach dopuszczają zwykle wybór prawa właściwego przez strony. Zasada pierwszeństwa stosowania Konwencji przed prawem krajowym znajdzie zastosowanie także w razie wyboru prawa właściwego przez strony, a więc w sytuacji gdy strony poddadzą (w drodze wyboru prawa) umowę sprzedaży prawu państwa, będącego stroną Konwencji, chyba że strony - na podstawie art. 6 wyłączą zastosowanie Konwencji, poddając umowę sprzedaży prawu krajowemu. Dzięki art. l ust. l pkt "b" postanowienia Konwencji wiedeńskiej znajdują zastosowanie także do umów sprzedaży zawartych przez polskich uczestników międzynarodowego obrotu handlowego z partnerami zagranicznymi przed l czerwca 1996 roku (a więc nim Polska stała się państwem konwencyjnym), jeśli tylko zawarta umowa sprzedaży podlega (jako prawu właściwemu) prawu państwa konwencyjnego. Jest to wysoce prawdopodobne w wypadku importu towarów (a więc, gdy sprzedawcą był partner zagraniczny mający siedzibę handlową w państwie konwencyjnym). Konwencja wiedeńska może znaleźć zastosowanie także w sytuacji, gdy strony umowy sprzedaży mają siedziby handlowe w różnych państwach i żadne z tych państw nie jest stroną Konwencji, jeżeli tylko ze znajdujących w danym wypadku zastosowanie norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego (np. obowiązujących w państwie, w którym rozstrzygany jest spór) wynika właściwość prawa państwa trzeciego, które jest państwem konwencyjnym. II. Wybór statutu kontraktowego A. Uwagi wstępne W myśl niemal powszechnie przyjmowanego na świecie stanowiska określenie prawa właściwego dla umownego stosunku zobowiązaniowego może nastąpić w drodze wyboru prawa, dokonanego przez strony tego stosunku. Za wyborem prawa, spełniającym funkcję łącznika normy kolizyjnej, przemawia wiele argumentów. Wybór prawa stanowi w szczególności przejaw tak charakterystycznej dla zobowiązań umownych - zarówno w sferze koli-zyjnoprawnej, jak i merytorycznoprawnej - autonomii woli, występującej w szerokim zakresie zwłaszcza w obrocie międzynarodowym. Wobec niemal powszechnej dopuszczalności na świecie wyboru prawa dokonanie wyboru pozwala stronom osiągnąć znaczny stopień pewności prawnej, przynajmniej co do właściwości prawa dla danego stosunku. Strony uzyskują też możliwość dostosowania zawieranej umowy do wymagań wynikających z prawa, które w razie sporu zostanie zastosowane przez organ rozstrzygający spór. Nie muszą też zbyt szczegółowo określać w umowie swych praw i obowiązków, gdy te w sposób jasny wynikają z prawa wybranego. Mogą jednak do treści umowy wprowadzić pożądane przez siebie modyfikacje w granicach przysługującej im - na podstawie prawa wybranego - swobody kontraktowej. Wybór prawa stwarza możliwość poszukiwania przez strony najbardziej im odpowiadającego rozwiązania kolizyjnego w każdym pojedynczym przypadku. Strony mogą więc na tej drodze łatwiej osiągnąć cele, do których - przez zawarcie umowy - zmierzają. Mogą też dostosować przyjęte rozwiązania do potrzeb wynikających z okoliczności konkretnego przypadku. Jest to szczególnie doniosłe w razie zawarcia przez strony umowy nienazwanej lub umowy mieszanej, złożonej ze składników odpowiadających różnym umowom nazwanym, gdy każdy z tych składników powiązany jest (za pośrednictwem czynnika rozstrzygającego - w braku wyboru - o właściwości prawa) z obszarem prawnym innego państwa. W naszej ustawie z 1965 r. wybór prawa w zakresie zobowiązań umownych uregulowany został w art. 25 § l. Zgodnie z tym przepisem: "strony mogą poddać swe stosunki w zakresie zobowiązań umownych wybranemu przez siebie prawu, jeżeli pozostaje ono w związku z zobowiązaniem". Jednakże w myśl art. 25 § 2 p.p.m. zobowiązania dotyczące nieruchomości podlegają prawu państwa, w którym nieruchomość jest położona; wybór prawa jest więc w tym zakresie niedopuszczalny. Nadto wybór prawa przewidują art. 11 § l k.m. (dla stosunków prawnych związanych z żeglugą morską) oraz art. 12 pr.lotn. (dla umów o przewozy i inne usługi lotnicze). Postanowienia dopuszczające wybór prawa dla zobowiązań umownych nie dotyczących nieruchomości zawierają też konwencje podpisane przez Polskę z b. Jugosławią (art. 34 ust. l), Bułgarią (art. 47 ust. l), Mongolią (art. 39 ust. l), Węgrami (art. 45 A ust. l), b. Czechosłowacją (art. 37 ust. l), Litwą (art. 37), Białorusią (art. 38 ust. l). Łotwą (art. 39 ust. l) i Ukrainą (art. 33). Według art. 39 ust. l Konwencji polsko-mongolskiej, wybrać można jedynie prawo pozostające w związku z zobowiązaniem (pozostałe konwencje takiego zastrzeżenia nie zawierają). Konwencja polsko-węgierska obejmuje tylko zobowiązania umowne pomiędzy obywatelami. Wspomniane postanowienia konwencji z Bułgarią i Mongolią dotyczą nadto zobowiązań umownych pomiędzy osobą fizyczną a osobą prawną. Pozostałe konwencje nie przewidują takich ograniczeń. B. Sposób i chwila dokonania wyboru prawa Wybór prawa może nastąpić tylko przez wolę rzeczywiście oświadczoną. Wolę taką stanowi zarówno wola oświadczona wyraźnie, jak i wyrażona w sposób dorozumiany. Dorozumiana wola stron może wyniknąć pośrednio z postanowień kontraktu, z zachowania się stron zarówno w trakcie zawierania kontraktu, jak i po jego zawarciu oraz z innych okoliczności dotyczących danego kontraktu. Na tle prawa polskiego nie ma znaczenia tzw. wola hipotetyczna (prawdopodobna), czyli przypuszczenie, jak strony postąpiłyby, gdyby wyboru prawa dokonały. Strony mogą dokonać wyboru prawa równocześnie z zawarciem kontraktu przez zamieszczenie w tym celu w kontrakcie odpowiedniej klauzuli albo w oddzielnej umowie (pactum de legę utendd) zawartej wcześniej lub później niż kontrakt główny. Zawsze jednak, a więc także wtedy, gdy wybór stanowi jedynie klauzulę kontraktu głównego, ma on samodzielny byt prawny. Jego istnienie i ważność należy rozpatrywać oddzielnie i niezależnie od kwestii istnienia i ważności kontraktu głównego. Strony, dokonując wyboru prawa, określają zwykle bezpośrednio system prawny, któremu poddają określony stosunek zobowiązaniowy. Podstawę właściwości prawa stanowi wola stron. Wybór prawa nie może więc sprowadzać się do upoważnienia osoby trzeciej do określenia prawa właściwego. Nie znaczy to oczywiście, iż wybór prawa musi być przez strony dokonany osobiście. Udział przedstawicieli stron jest przy dokonaniu wyboru prawa ze zrozumiałych względów dopuszczalny. Strony mogą ograniczyć się do określenia łącznika wskazującego prawo właściwe. Dopuszczalna jest więc klauzula kontraktowa przewidująca właściwość na przykład prawa państwa, w którym ma siedzibę (domicyl) jedna ze stron umowy. Do wyboru prawa właściwego doprowadzi przeto włączenie do umowy ogólnych warunków, zawierających klauzulę określającą prawo właściwe przy użyciu łącznika. Nie powinno się też kwestionować dopuszczalności upoważnienia przez strony sądu do ustalenia prawa właściwego na podstawie norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego obowiązującego w siedzibie sądu lub zamieszczenia w klauzuli wyboru prawa postanowienia przewidującego, iż strony poddają daną umowę prawu właściwemu dla tego rodzaju umów według prawa prywatnego międzynarodowego określonego (przez strony) państwa (klauzula wyboru prawa odwołująca się do prawa pryw. mnr. określonego państwa). C. Charakter prawny wyboru prawa Wśród wielu sprzecznych wypowiedzi na temat charakteru prawnego wyboru prawa wyróżnić można dwa główne nurty: według poglądu pierwszego wolę stron prowadzącą do wyboru prawa należy traktować jako fakt społeczny (czy też stan faktyczny), ustalony na podstawie istniejących okoliczności bez potrzeby odniesienia się do jakiegokolwiek systemu prawnego; pogląd drugi uznaje zaś, iż w omawianym przypadku mamy do czynienia ze zdarzeniem prawnym, na które składają się oświadczenia woli stron, co pociąga za sobą konieczność korzystania - przy ocenie tego zdarzenia - z postanowień określonego systemu prawnego. W polskiej doktrynie - pod wpływem J. Skąpskiego - przeważa ten drugi punkt widzenia46. Wybór prawa uważany jest za czynność prawną prawa prywatnego międzynarodowego. Czynność ta pełni rolę łącznika normy kolizyjnej. Wybór prawa właściwego dla stosunku zobowiązaniowego (statutu kontraktowego) jest wyborem kolizyjnoprawnym. Od wyboru kolizyjnoprawnego odróżnić trzeba materialnoprawne wskazanie regulacji prawnej, nazywane też wyborem materialnopraw-nym. Chodzi tu o spotykany w praktyce obrotu sposób kształtowania przez strony treści stosunku zobowiązaniowego w ramach przysługującej im swobody kontraktowej, polegający na odwołaniu się do określonych postanowień wchodzących w skład dowolnego zbioru przepisów. Postanowienia te stają się z mocy odpowiedniej klauzuli kontraktowej składnikami umowy. Strony mogą przy tym sięgnąć do przepisów obowiązujących w jakimś państwie, postanowień zamieszczonych w projektach ustaw lub konwencji, a nawet prywatnych kodyfikacji. To, co stronom w tej mierze wolno, wynika z postanowień prawa, któremu stosunek zobowiązaniowy podlega. Materialnoprawne wskazanie dopuszczalne jest (w powyższych granicach) nie tylko w umowach o charakterze międzynarodowym, lecz również w umowach powiązanych w całości z obszarem prawnym jednego tylko państwa. 46 J. Skąpski: Autonomia woli, s. 130. D. Dopuszczalność i ograniczenia wyboru prawa O dopuszczalności wyboru prawa na gruncie prawa pryw. mnr. danego państwa rozstrzygają normy tego państwa. One też wytyczają granice, w jakich wybór prawa jest dopuszczalny. Zakres swobody stron przy wyborze prawa na tle ustawy z 1965 r. określa art. 25 § l tej ustawy. Z przepisu tego wynika, że wybrane może być tylko prawo (a nie np. zespół norm o innym charakterze) oraz że wolno wybrać jedynie prawo pozostające w związku ze stosunkiem zobowiązaniowym. Ustawodawca nie precyzuje bliżej charakteru tego związku. Można przypuszczać, iż chodzi tutaj o powiązanie stosunku zobowiązaniowego z pewnym obszarem prawnym, m.in. przez obywatelstwo, miejsce zamieszkania lub siedzibę jednego z kontrahentów, miejsce zawarcia lub miejsce wykonania kontraktu, miejsce zamieszkania lub siedzibę osoby trzeciej w przypadku pactum in favorem tertii, a nawet - jak się zdaje - siedzibę sądu państwowego lub arbitrażowego, któremu spór został poddany. Przy ocenie istnienia związku stosunku zobowiązaniowego z prawem wybranym na tle art. 25 § l p.p.m. uzasadnione jest liberalne podejście. Taką też tendencję zaobserwować można w naszej doktrynie47. Związek, o którym mowa, wynikać jednak musi z obiektywnie istniejących okoliczności. Nie wystarczy więc subiektywne przekonanie kontrahentów, iż wybrane przez nich prawo jest najbardziej odpowiednie do regulowania praw i obowiązków wynikających z umowy48. Wypada dodać, iż nieograniczony wybór prawa dopuszczają: art. 11 k.m., art. 12 pr.lotn. (istnieją jednak co do tego wątpliwości) oraz postanowienia wspomnianych wyżej bilateralnych konwencji (z wyjątkiem Konwencji polsko-mongolskiej). Wybór prawa dopuszczalny jest tylko dla tzw. "transakcji międzynarodowych"49. Umowy czysto wewnętrzne podlegają prawu państwa, z którego obszarem są związane. Wynika to pośrednio z art. 25 § l p.p.m., który dopuszcza jedynie wybór prawa związanego ze zobowiązaniem. E. Ważność wyboru prawa Przyjęcie poglądu, iż wybór prawa jest czynnością prawną, zmusza do poszukiwania systemu prawnego właściwego do jego oceny. Wydaje się, iż punkt wyjścia tych poszukiwań stanowić powinny normy kolizyjne forum, a dopiero gdy przy ich zastosowaniu nie jest możliwe rozstrzygnięcie rozważanych kwestii, wchodzić może w grę pomocnicze stosowanie prawa merytorycznego określonego państwa. 47 Por. K. Przybyłowski 1964, s. 29 i n.; J. Skąpski: Autonomia woli. s. 169 i n.; H. Trammer: Sprawy, s. 22; M. Tomaszewski: Zakres swobody, s. 72. 48 Odmienne zapatrywanie wyraził J. Skąpski: Umowa licencyjna, s. 372 i 373. 49 Por. M. Tomaszewski: Zakres swobody, s. 11. Spośród norm kolizyjnych obowiązujących w siedzibie sądu należy brać pod uwagę normy regulujące bezpośrednio wybór prawa (w naszej ustawie art. 25 § l), normy odnoszące się do zdolności stron (art. 9 p.p.m.), pominąć zaś należy normy dotyczące zobowiązań z umów, które posługują się łącznikami obiektywnymi. Umowa o wybór prawa nie może być uważana za źródło zobowiązania, toteż nie podlega ona wprost wspomnianym normom kolizyjnym. Na tle naszej ustawy z 1965 r. ocena poszczególnych przesłanek ważności umowy o wybór prawa przedstawia się następująco: Zdolność stron - także w rozważanym zakresie - podlega prawu wskazanemu przez normy kolizyjne z art. 9 p.p.m. (należy brać tutaj pod uwagę nie tylko art. 9 § l i 2, lecz również art. 9 § 3 p.p.m.). Zważywszy, iż art. 25 § l p.p.m. nie ustanawia żadnego szczególnego wymogu co do formy wyboru, wolno przyjąć, że wedle prawa polskiego wybór może nastąpić w formie dowolnej. Natomiast wpływ wad oświadczenia woli na ważność wyboru prawa - ze względów czysto praktycznych i mimo trafności twierdzenia, iż rozwiązanie takie dotknięte jest błędem logicznym (petitio principii) - oceniać należy według prawa merytorycznego wybranego50. Brak jest bowiem lepszego rozwiązania. Przepis art. 25 § l p.p.m. nie reguluje również kwestii związanych z dojściem do skutku wyboru prawa, takich jak: kiedy oświadczenia woli stron uznać za złożone, w jakiej chwili i w jakim miejscu należy uważać porozumienie stron za dokonane (jeśli dochodzi ono do skutku inter absentes), czy oferta obejmująca wybór prawa może być odwołana. Wydaje się, że także w tym zakresie stosować należy prawo wybrane. F. Wybór częściowy lub złożony. Dopuszczalność warunku lub terminu Ustawa z 1965 r. nie rozstrzyga wyraźnie kwestii dopuszczalności poddania przez strony umownego stosunku zobowiązaniowego właściwości więcej niż jednego systemu prawnego (złożony wybór prawa) ani też ograniczenia wyboru prawa do niektórych tylko jego elementów, obejmowanych zazwyczaj zakresem zastosowania statutu kontraktowego (częściowy wybór prawa), przy pozostawieniu w pewnym zakresie właściwości prawa wskazanego przez normę kolizyjną posługującą się łącznikiem obiektywnym. Wydaje się, że nie należy w tej mierze nadmiernie krępować autonomii woli stron. Za dopuszczalny można więc zasadniczo uznać zarówno złożony, 50 Tak m.in. J. Skąpski: Autonomia woli, s. 131, 158; M. Sośniak 1991, s. 123. Odmiennie - na rzecz właściwości statutu personalnego - J. Fabian: Autonomia woli, s. 33; W. Ludwiczak 1990, s. 192. jak i częściowy wybór prawa. W celu uniknięcia lub przynajmniej zminimalizowania grożących w takich przypadkach komplikacji wymagać jednak trzeba, aby strony w razie złożonego wyboru prawa określiły możliwie precyzyjnie zakresy działania wybranych systemów prawnych (dokonały rozgraniczenia miarodajnych statutów), w wypadku zaś częściowego wyboru prawa określiły zakres zastosowania prawa wybranego. Z praktycznego punktu widzenia byłoby też pożądane, aby strony dały wyraz temu, który spośród wybranych systemów prawnych traktują jako statut obejmujący kwestie wyraźnie nie wymienione we wskazówkach wytyczających zakresy zastosowania wybranych systemów prawnych. Czyni zadość temu postulatowi posłużenie się przez strony konstrukcją statutu ubocznego, obejmującego wydzielone przez strony kwestie, przy pozostawieniu w pewnym zakresie właściwości statutu głównego (wybranego przez strony lub - w razie wyboru częściowego - ustalonego na podstawie normy kolizyjnej posługującej się łącznikiem obiektywnym). Ze względu na grożące komplikacje związane z rozszczepieniem statutu kontraktowego nieodzowne jest niezwykle staranne sformułowanie klauzuli umownej przewidującej złożony lub częściowy wybór prawa. Uzasadniona wydaje się też sugestia, by z omawianego tutaj przejawu autonomii woli nie korzystać bez wyraźnej potrzeby. Za dopuszczalne można uznać uzależnienie skuteczności wyboru prawa od warunku lub terminu oraz czasowe ograniczenie działania wyboru (inne niż okres, w którym kontrakt ma wiązać strony). G. Zmiana lub uchylenie wyboru. Skutki wyboru następczego Brak również przeszkód do dopuszczenia możliwości zmiany dokonanego już raz wyboru - oraz do przyjęcia dopuszczalności uchylenia wyboru prawa wcześniej dokonanego. Umowa o zmianie lub uchyleniu wyboru powinna być traktowana - podobnie jak sam wybór - jako czynność prawna z dziedziny prawa kolizyjnego. Do oceny ważności takiej czynności prawnej stosować należy te same zasady, wedle których postępuje się przy ocenie ważności wyboru. Wyłania się pytanie, czy wybór prawa dokonany już po powstaniu stosunku zobowiązaniowego (wybór następczy) działa wstecz oraz czy zmiana lub uchylenie wyboru mogą również działać wstecz. Wydaje się, że trzeba w tej mierze dopuścić pełną swobodę stron. Oznacza to, że kontrahenci mogą sami określić wsteczne działanie wyboru, jego zmiany lub uchylenia. Gdy brak wyraźnego oświadczenia stron przy formułowaniu rozstrzygnięć, należy uwzględniać cechy charakterystyczne każdego z wyszczególnionych wyżej przypadków. Można więc - jak się zdaje - przyjąć, że wybór prawa dokonany już w czasie istnienia stosunku zobowiązaniowego z reguły działa wstecz, chyba że strony inaczej postanowiły. Inne rozwiązanie nasuwa się natomiast w kwestii skuteczności uchylenia lub zmiany wyboru prawa, zwłaszcza w odniesieniu do zobowiązań o charakterze trwałym. Stronom bowiem może z jakichś powodów zależeć na poddaniu od określonej chwili swego stosunku innemu prawu niż to, któremu podlegał on dotychczas, bez uchylenia jednak właściwości prawa poprzednio miarodajnego, gdy chodzi o ocenę stosunku zobowiązaniowego za okres poprzedzający zmianę wyboru. Ta zmiana łącznika subiektywnego podyktowana może być zresztą zmianą powiązań danego stosunku za pośrednictwem czynników obiektywnych. Można przeto przyjąć, iż zmiana wyboru zasadniczo nie działa wstecz, chyba że strony postanowią inaczej. Podobnie też nie powinno w zasadzie działać wstecz uchylenie wyboru, oczywiście, jeżeli co innego nie wynika z woli stron. Jest rzeczą zrozumiałą, iż wybór prawa dokonany w czasie trwania stosunku zobowiązaniowego, zmiana wyboru lub jego uchylenie nie mogą naruszać praw osób trzecich. H. Klauzule "usztywniające" właściwość prawa Przyjmuje się na ogół, iż wyborem prawa objęty jest określony system prawny wraz z wchodzącymi w jego skład normami intertemporalnymi. Oznacza to, iż w razie zmian w prawie wybranym po dokonaniu wyboru prawa, o tym, czy stosować przepisy nowe czy dawne, rozstrzygają normy intertemporalne wchodzące w skład systemu prawnego wybranego. Nasuwa się jednak pytanie, czy strony mogą "usztywnić" (z czasowego punktu widzenia) właściwość prawa przez dodanie do klauzuli wyboru prawa postanowienia przewidującego, iż jako prawo wybrane należy stosować prawo jakiegoś państwa według stanu na określony dzień (np. chwila dokonania wyboru prawa)? Na ogół przyjmuje się, iż klauzule usztywniające właściwość prawa są dopuszczalne. Dyskusyjne zaś są ich skutki. Nie wydaje się, by omawianym klauzulom należało nadawać skutki koli-zyjnoprawne. Wprowadzając do umowy klauzulę usztywniającą strony starają się bezpośrednio ukształtować treść stosunku zobowiązaniowego. Przypomina to zabiegi podejmowane w ramach materialnoprawnego wskazania regulacji prawnej (por. wyżej pkt C.). Takie też znaczenie należy nadać klauzuli usztywniającej właściwość prawa. Trzeba przy tym pamiętać, iż granice, w jakich stronom wolno się poruszać, wyznacza prawo, któremu dane zobowiązanie podlega. Oznacza to, iż odwołanie się do prawa wybranego w kształcie, jakie to prawo miało w momencie określonym datą (np. w chwili dokonania wyboru), jest skuteczne tylko w granicach norm dyspozytywnych prawa właściwego dla umowy. Nasuwa się jednak kolejne pytanie, jak prawo właściwe dla umowy w omawianej sytuacji ustalać: czy sięgnąć do norm kolizyjnych posługujących się łącznikami obiektywnymi (oznaczałoby to pozbawienie skutków wyboru prawa), czy też zasadniczo utrzymać w mocy dokonany przez strony wybór prawa (jako prawo właściwe traktować więc prawo wybrane)? Wydaje się, że nie powinno się z góry przesądzać sposobu rozstrzygania tej kwestii. Wiele zależy bowiem od woli stron i znaczenia, jakie przywiązywały one do klauzuli usztywniającej. Jeżeli bez tej klauzuli strony nie byłyby się zdecydowały na poddanie zobowiązania określonemu (wybranemu) prawu i dały temu wyraz lub da się to ustalić w drodze interpretacji ich oświadczeń woli, jednocześnie zaś prawo wybrane rzeczywiście uległo istotnym zmianom, wówczas - oceniając skutki tego, co strony uczyniły - należy postępować zgodnie z regułami przyjętymi w ramach rozwiązania pierwszego. Już samo sformułowanie odpowiednich postanowień umowy może czasem stanowić wskazówkę idącą w odmiennym kierunku. Na przykład, ujęcie w oddzielnych punktach umowy klauzuli wyboru prawa oraz klauzuli usztywniającej pod względem czasowym właściwość prawa może sugerować, iż stronom nie zależało na powiązaniu obu klauzul. Nie bez znaczenia będzie też fakt, iż wbrew obawom stron prawo wybrane (w zakresie, w jakim ma być do danej sprawy zastosowane) nie uległo żadnym zmianom lub zmienione zostały jedynie jego przepisy dyspozytywne. Przemawiać to może za przyjęciem drugiego rozwiązania. W zależności więc od okoliczności konkretnego przypadku należy - poszukując rozstrzygnięcia omawianej tutaj kwestii - pójść albo pierwszą, albo drugą drogą. W razie przyjęcia drugiego rozwiązania - prawem właściwym dla zobowiązania będzie prawo wybrane przez strony z wszystkimi tego konsekwencjami (a więc łącznie z zastosowaniem jego norm intertemporalnych przy rozstrzyganiu pytania, czy stosować nowe, czy dawne jego przepisy?). Na mocy klauzuli usztywniającej uwzględniane będą przepisy obowiązujące w chwili dokonania wyboru (o ile taką treść nadano tej klauzuli), o tyle jednak, o ile zezwala na to prawo właściwe (a więc z zastrzeżeniem, że nie są one sprzeczne z bezwzględnie wiążącymi nowymi przepisami prawa wybranego, których właściwość jest uzasadniona mocą przepisów intertemporalnych tego prawa). Z klauzulą usztywniającą właściwość prawa nie wolno mylić klauzuli wyboru prawa, w której strony w celu wskazania prawa właściwego posługują się łącznikiem obiektywnym wraz z subokreślnikiem temporalnym, a więc wytyczają jedynie sposób ustalenia prawa właściwego (np. poddają umowę sprzedaży prawu państwa siedziby lub miejsca zamieszkania powoda z chwili wytoczenia powództwa). Subokreślnik temporalny spełnia bowiem inną rolę niż klauzula usztywniająca. Określa on, z jakiej chwili powiązanie pomiędzy umową, o którą chodzi, a odpowiednim obszarem prawnym rozstrzyga o właściwości prawa. Za dopuszczalne należy też uznać uzależnienie przez strony skuteczności dokonanego przez siebie wyboru prawa od warunku, że nie ulegnie ono po dokonaniu wyboru (jakimkolwiek lub radykalnym) zmianom. Jest już kwestią interpretacji oświadczeń woli stron, czy wprowadzona przez nie klauzula usztywniająca nie ma odgrywać takiej właśnie roli. I. Stosowanie prawa wybranego Prawo wybrane powinno być zastosowane w całości do danego stosunku zobowiązaniowego, a więc nie tylko w granicach norm dyspozytywnych merytorycznej legis fori. Prawu wybranemu podlega też ocena ważności samego kontraktu (jednakże z wyjątkiem zdolności stron i formy, które podlegają prawu wskazanemu przez oddzielne normy kolizyjne). Nie uwzględnia się jednak norm prawa pryw. mnr. obowiązujących w państwie, którego prawo zostało wybrane (chyba że co innego wynika z woli stron). III. Poszukiwanie statutu kontraktowego w braku wyboru prawa A. Uwagi wstępne W braku wyboru prawa przy ustalaniu prawa właściwego dla zobowiązań umownych stosować należy art. 26-29 ustawy z 1965 r., o ile z odrębnych przepisów nie wynika co innego. Nieodzowne jest przy tym zachowanie określonej kolejności przy zwracaniu się do poszczególnych przepisów ustawy. Ze względu na ową kolejność wspomniane przepisy można uszeregować następująco: l) art. 28, 2) art. 26, 3) art. 27, 4) art. 29. Rozwiązania przyjęte w tych przepisach odpowiadają postulatom sformułowanym w ramach teorii charakterystycznego świadczenia. W końcu wypada wspomnieć o posiłkowej właściwości prawa polskiego przewidzianej w art. 7 ustawy z 1965 r. Liczyć się z nią trzeba także w omawianym tutaj zakresie, pamiętając jednak, że zastosowanie prawa polskiego na podstawie powyższego przepisu stanowi ostateczność (ultimum refugiumf), której w miarę możliwości należy starać się uniknąć. Najpierw trzeba więc wyczerpać wszystkie możliwości, jakie stwarza interpretacja przepisów art. 26-29 ustawy z 1965 r. B. Właściwość prawa siedziby giełdy lub miejsca targów publicznych (art. 28 p.p.m.) W myśl art. 28 p.p.m. do zobowiązań z umów giełdowych lub zawartych na targach publicznych stosować należy prawo obowiązujące w siedzibie giełdy lub w miejscu odbywania się targów publicznych. Poddanie zobowiązań z umów giełdowych lub zawieranych na targach publicznych prawu obowiązującemu w państwie, na którego obszarze znajduje się ich siedziba, stanowi szczególny przejaw wykorzystania łącznika miejsca zawarcia umowy. Wypada podkreślić, iż wady przypisywane zwykle temu ostatniemu łącznikowi (przypadkowość miejsca zawarcia umowy i jego fikcyjny charakter w wypadku nawiązania stosunku obligacyjnego w drodze korespondencji) nie odnoszą się w zasadzie do omawianych tutaj sytuacji. Na korzyść łącznika siedziby giełdy lub miejsca targów publicznych podnosi się zwykle prostotę rozwiązania, z jakim mamy do czynienia w przypadku przyjęcia tego łącznika. Właściwość prawa, wyznaczona za pomocą tego łącznika, odpowiada najczęściej oczekiwaniom stron. W siedzibie giełdy lub miejscu targów publicznych w chwili zawarcia umowy są też zazwyczaj obecne same strony lub ich przedstawiciele. Czasem tam właśnie następuje przynajmniej częściowe wykonanie zobowiązania. Wreszcie liczyć się też trzeba ze znaczeniem przepisów prawnych (regulaminów) i zwyczajów handlowych obowiązujących na giełdzie lub targu, regulujących postępowanie ich uczestników oraz sposób zawierania (a czasem także wykonania) umowy. Wchodzą one w skład systemu prawnego państwa, na którego obszarze znajduje się siedziba giełdy lub miejsce targów publicznych. Trzeba jednak przyznać, iż powiązanie transakcji giełdowej z obszarem prawnym wyznaczonym na podstawie kryterium siedziby giełdy jest zazwyczaj o wiele bardziej intensywne, niż powiązanie transakcji zawartej na targu publicznym z obszarem prawnym ustalonym na podstawie kryterium siedziby targu publicznego. Jak już była o tym mowa, norma z art. 28 p.p.m. może znaleźć zastosowanie wtedy, gdy zobowiązanie nie dotyczy nieruchomości (art. 25 § 2 p.p.m.) i strony nie dokonały wyboru prawa (art. 25 § l p.p.m.). Z kolei, przysługuje jej pierwszeństwo przed normami z art. 27 i 29 p.p.m., a także - co jednak jest dyskusyjne - przed normą z art. 26 p.p.m. Słusznie zaproponowano w naszej literaturze wąską interpretację art. 28 p.p.m.51, ograniczając jego zasięg jedynie do takich umów, które wiążą się ściśle z daną giełdą lub targiem (celem giełdy lub targu było więc stworzenie możliwości zawierania umów, o które tutaj chodzi). Eliminuje to z zakresu działania normy z art. 28 p.p.m. takie umowy, które zostały zawarte jedynie przy okazji giełdy lub targu, a więc wszelkiego rodzaju umowy pomocnicze zabezpieczające lub ułatwiające wykonanie umowy giełdowej lub zawartej na targu (np. umowy ubezpieczenia, przewozu, spedycji, umowy z maklerami giełdowymi). Przepis art. 28 p.p.m. przywiązuje wagę do rzeczywistej (a nie fikcyjnej) siedziby giełdy lub miejsca targów publicznych. W przepisie tym można 51 M. A. Zachariasiewicz: Prawo właściwe dla kontraktów giełdowych, s. 121 i n. upatrywać (choć nie jest to bezdyskusyjne) rozstrzygnięcia także ewentualnego konfliktu interlokalnego, jeżeli system prawny państwa, w którym ma siedzibę giełda lub targ publiczny, jest systemem niejednolitym. Zasięgiem normy z art. 28 p.p.m. należy objąć jedynie umowy rzeczywiście zawarte na giełdzie lub targu publicznym. Jeżeli więc targ odegrał jedynie rolę inspirującą, a umowa doszła do skutku poza targiem, przepis art. 28 p.p.m. nie może być stosowany. C. Właściwość prawa miejsca zamieszkania lub siedziby stron (art. 26 p.p.m.) Zobowiązania z innych umów niż te, o których mowa w art. 28 p.p.m. - jeżeli strony w chwili zawarcia umowy mają siedzibę albo miejsce zamieszkania w tym samym państwie - przepis art. 26 p.p.m. poddaje właściwości prawa tego państwa. Ze względu na przewidziany w art. 26 wymóg, by obie strony w chwili zawarcia umowy miały siedzibę lub miejsce zamieszkania w tym samym państwie, praktyczne znaczenie tego przepisu jest niewielkie. Przepis art. 26 p.p.m. przywiązuje wagę do powiązania istniejącego w chwili zawarcia umowy. Nasuwa się pytanie, jak zwrot ten rozumieć. Możliwości jest kilka. Wśród nich na uwagę zasługują: 1) wykorzystanie w omawianym zakresie wskazówek wynikających z merytorycznej legis fori (w prawie polskim wchodziłoby w grę uwzględnienie art. 70 § l k.c.), 2) przyjęcie na stałe na użytek normy z art. 26 p.p.m. rozwiązania występującego w jakimś obcym prawie merytorycznym, 3) traktowanie kwestii chwili zawarcia umowy jako okoliczności czysto faktycznej, ustalanej przy uwzględnieniu ogółu okoliczności konkretnego stanu faktycznego, bez skrępowania z góry rozwiązaniami występującymi w prawie merytorycznym (własnym lub obcym). Wiele zdaje się przemawiać za ostatnim rozwiązaniem52. Pozwala ono uwzględniać funkcje, jakie pojęcie "chwila zawarcia umowy" spełnia w normie kolizyjnej z art. 26 p.p.m., a więc to, że występuje ono w roli subokreśl-nika temporalnego tej normy. Nadto, uwalnia nas od konieczności tolerowania następstw przyjmowanych w prawie merytorycznym (i tam nieodzownych) fikcji prawnych, do czego prowadzą dwa pierwsze rozwiązania. D. Właściwość prawa miejsca zamieszkania lub siedziby strony zobowiązanej do "świadczenia charakterystycznego" (art. 27 p.p.m.) l. Jeżeli nie zachodzą przesłanki określone w art. 28 i 26 ustawy z 1965 r., w myśl art. 27 § l tej ustawy stosować należy: 52 W podobnym duchu wypowiedzieli się M. A. Zachariasiewicz, W. Popiołek: Znaczenie pojęć, s. 101 i n. 1) do zobowiązań z umowy sprzedaży rzeczy ruchomych lub umowy dostawy - prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę albo miejsce zamieszkania sprzedawca lub dostawca; 2) do zobowiązań z umowy o dzieło, umowy zlecenia, umowy agencyjnej, umowy komisu, umowy przewozu, umowy spedycji, umowy przechowania, umowy składu - prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę albo miejsce zamieszkania przyjmujący zamówienie, przyjmujący zlecenie, agent, komisant, przewoźnik, spedytor, przechowawca lub przedsiębiorstwo składowe; 3) do zobowiązań z umów ubezpieczenia - prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę zakład ubezpieczeń; 4) do zobowiązań z umów o przeniesienie praw autorskich - prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę albo miejsce zamieszkania nabywca tych praw. Reguły kolizyjne zawarte w art. 27 § l p.p.m. koryguje norma z art. 27 § 3 p.p.m. oraz uzupełnia norma ź art. 27 § 2 p.p.m. • W myśl art. 27 § 3 ustawy z 1965 r. do zobowiązań z umów, objętych zakresem norm kolizyjnych z art. 27 § l, zawieranych w zakresie przedsiębiorstwa, zamiast prawa państwa, w którym ma siedzibę osoba prawna albo miejsce zamieszkania osoba fizyczna, stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się siedziba przedsiębiorstwa. Przepis ten znajduje zastosowanie jedynie wtedy, gdy ustalenie siedziby przedsiębiorstwa jest możliwe. Jeżeli nie można ustalić siedziby przedsiębiorstwa, należy stosować art. 27 § l p.p.m. Trzeba więc podjąć próbę ustalenia miejsca zamieszkania osoby fizycznej lub siedziby osoby prawnej. Z kolei, zgodnie z art. 27 § 2 p.p.m., jeżeli nie można ustalić siedziby albo miejsca zamieszkania strony, której siedziba lub miejsce zamieszkania rozstrzyga o właściwości prawa w myśl art. 27 § l p.p.m., stosuje się prawo państwa, w którym umowa została zawarta (właściwość legis lód contractus). Jeżeli istnieją przesłanki umożliwiające zastosowanie art. 27 § 3 p.p.m., wówczas nie zachodzi potrzeba badania, czy zachodzą przesłanki zastosowania art. 27 § l lub art. 27 § 2 p.p.m. 2. Normy kolizyjne z art. 27 § l p.p.m. posługują się dwoma łącznikami personalnymi: łącznikiem miejsca zamieszkania oraz łącznikiem siedziby. Pierwszy łącznik brany jest pod uwagę wtedy, gdy stroną zobowiązaną do świadczenia charakterystycznego jest osoba fizyczna, drugi zaś wtedy, gdy stroną tą jest osoba prawna. O zagadnieniach kwalifikacyjnych dotyczących tych łączników była już mowa we wcześniejszych rozważaniach (por. § 10 i 11). W świetle tych norm o właściwości prawa decyduje więc miejsce zamieszkania lub siedziba sprzedawcy lub dostawcy rzeczy ruchomej, przyjmującego zamówienie (w wypadku umowy o dzieło), zleceniobiorcy, agenta, komisanta, przewoźnika, spedytora, przechowawcy, przedsiębiorstwa składowego, zakładu ubezpieczeń oraz nabywcy praw autorskich. 3. W naszej literaturze przyjmuje się na ogół, iż wyliczenie rodzajów (typów) umów, dokonane przez ustawodawcę w art. 27 § l p.p.m. jest taksatywne. Jednakże wykładni pojęć określających zakres omawianych norm kolizyjnych (w tej roli występują nazwy poszczególnych typów umów) należy dokonywać zgodnie ze wskazówkami funkcjonalnej metody kwalifikacyjnej, nie krępując się znaczeniem nadawanym tym pojęciom w polskim prawie merytorycznym. Stwarza to możliwość szerszego ujmowania zasięgu niektórych spośród omawianych norm kolizyjnych, niżby to wynikało z zastosowania kwalifikacji według prawa polskiego. Przykład stanowi umowa zlecenia ujęta nazbyt wąsko w polskim prawie cywilnym (por. art. 734 § l k.c.). Zakres normy kolizyjnej regulującej prawo właściwe dla umowy zlecenia trzeba zaś ujmować szeroko, tak by norma ta objęła również takie umowy, w których zleceniobiorca zobowiązuje się do spełnienia świadczenia stanowiącego czynność faktyczną (a nie prawną). Nie wydaje się, by należało z góry wykluczać dopuszczalność analogii z art. 27 § l ustawy z 1965 r.53 Przykład sytuacji uzasadniającej analogię stanowi sprzedaż energii (przy założeniu, iż energii nie traktuje się jako rzeczy szczególnego rodzaju) lub praw (nie dotyczących nieruchomości). Mimo że w art. 27 § l pkt l p.p.m. wyraźnie jest mowa jedynie o sprzedaży rzeczy ruchomych, normę kolizyjną dotyczącą sprzedaży rzeczy ruchomych można w drodze analogii stosować także do sprzedaży energii i praw (nie dotyczących nieruchomości). 4. Normy kolizyjne z art. 27 § l p.p.m. posługują się subokreślnikiem temporalnym "z chwili zawarcia umowy". Chwilę tę należy ustalać - podobnie jak to przyjęliśmy wyżej w wywodach na temat art. 26 p.p.m. - samodzielnie na użytek omawianych norm kolizyjnych, nie krępując się unormowaniami chwili zawarcia umowy w prawie merytorycznym. Uwzględniać przy tym trzeba całokształt okoliczności konkretnego przypadku. Rozstrzygać powinno - jak się wydaje - powiązanie (w postaci miejsca zamieszkania lub siedziby strony zobowiązanej do świadczenia charakterystycznego) z chwili, gdy miały miejsce najbardziej ważkie zdarzenia w ramach procedury zawarcia umowy. Chwila zawarcia umowy ustalona w omawiany tutaj sposób ma znaczenie wyłącznie w sferze kolizyjnoprawnej. Chwila zawarcia umowy na użytek prawa merytorycznego winna być ustalona odrębnie, na podstawie prawa, któremu dana umowa podlega. 53 M. A. Zachariasiewicz: Problematyka kolizyjna, s. 112 i 113, początkowo była przeciwna uciekaniu się do analogii. Ostatnio (Prawo wfaściwe dla zobowiązań z czynności prawnych, s. 75) wyraziła jednak pogląd, iż kwalifikacja funkcjonalna, którą należy posługiwać się przy ustalaniu zakresu norm kolizyjnych z art. 27 § l p.p.m., "ogranicza dopuszczalność i konieczność sięgania do analogii jako podstawy rozszerzenia zakresu art. 27 § l, chociaż jej zupełnie nie wyklucza". 5. Na oddzielne rozważenie zasługuje norma z art. 27 § l pkt 4 p.p.m. Wyjaśnienia wymaga zwłaszcza zwrot określający zakres tej normy: "umowy o przeniesienie praw autorskich". Słusznie przyjmuje się w naszej literaturze, iż mamy w tym przypadku do czynienia z kategorią zbiorczą, obejmującą różne typy umów, których wspólną cechą jest "przeniesienie praw autorskich" 54. Uzasadnione wydaje się szerokie ujmowanie ich zakresu. Chodzi tu więc o takie umowy, których skutkiem jest uzyskanie przez "nabywcę prawa" jakichś uprawnień do korzystania z prawa autorskiego bez względu na to, jaki rodzaj rozporządzenia ze strony autorsko-uprawnionego stanowi tego podstawę. Zakresem omawianej normy kolizyjnej należy objąć również umowy o skutkach czysto obligacyjnych, na których podstawie "nabywca prawa" uzyskuje jedynie względnie skuteczne uprawnienia do korzystania z prawa autorskiego. Norma kolizyjna z art. 27 § l pkt 4 p.p.m. obejmuje więc umowy wydawnicze, umowy służące do udostępnienia publiczności dzieł chronionych przez prawo autorskie (np. umowa o przedstawienie dzieła w teatrze), umowy umożliwiające nabywcy korzystanie z dzieła w inny sposób niż przez jego rozpowszechnienie (np. umowy między twórcami wkładów autorskich i producentem dzieła filmowego), wreszcie umowy zmierzające do przeniesienia prawa autorskiego bez zobowiązania do korzystania z tego prawa w jakikolwiek sposób. E. Właściwość legis lód contractus (art. 29 p.p.m.) l. Właściwość prawa państwa, w którym umowa została zawarta, przewiduje norma z art. 29 ustawy z 1965 r. Kluczowe znaczenie przy badaniu przesłanek stosowania tej normy ma miejsce zawarcia umowy. Jego ustalenie natrafia niekiedy na trudności. Występują one zwłaszcza w wypadku umowy zawieranej inter absentes, a także wtedy, gdy poszczególne fazy rokowań poprzedzających zawarcie umowy odbyły się w różnych państwach lub gdy w danym państwie doszło jedynie do parafowania umowy, w innym zaś do jej podpisania. Zagadnienia te (a zwłaszcza zawarcie umowy inter absentes) różnie są rozstrzygane w prawie merytorycznym poszczególnych państw. Nasuwa się więc pytanie, czy przy ustalaniu miejsca zawarcia umowy na użytek omawianej normy kolizyjnej należy kierować się rozwiązaniami przyjmowanymi w tej mierze w prawie merytorycznym (por. np. art. 70 § 2 k.c.), czy też powinno się dążyć do samodzielnego rozstrzygnięcia. Wydaje się, że prawidłowy jest ten drugi sposób postępowania. Podjęte w jego ramach zabiegi kwalifikacyjne będą zmierzać do ustalenia państwa, z którego obszarem jest najściślej związany sam fakt powstania umownego 54 Tak W. Popiołek: Umowa wydawnicza, s. 74 i n. stosunku zobowiązaniowego. Decydujące znaczenie będzie mieć rzeczywiste (faktyczne) umiejscowienie zdarzeń, które w ramach procedury zawarcia umowy doprowadziły (lub doprowadzić miały) do powstania umownego stosunku zobowiązaniowego. Brać przy tym trzeba pod uwagę ogół okoliczności konkretnego przypadku55. 2. Przepis art. 29 p.p.m. znajdzie zastosowanie m.in. do darowizny, najmu, dzierżawy, leasingu (o ile umowy te nie dotyczą nieruchomości), umowy kooperacyjnej zawierającej jedynie zobowiązanie do kooperacji (bez ostatecznego ustalenia zobowiązań wykonawczych) lub umowy spółki. 3. Właściwość legis lód contractus dla zobowiązań umownych przewidują także (gdy zobowiązanie nie dotyczy nieruchomości i brak jest wyboru prawa) postanowienia konwencji podpisanych przez Polskę z b. Jugosławią (art. 34 ust. l), Bułgarią (art. 47 ust. l), Mongolią (art. 39 ust. l), Węgrami (art. 45 A ust. 2), Białorusią (art. 38 ust. l), Litwą (art. 37 ust. l), Łotwą (art. 39 ust. l) i b. Czechosłowacją (art. 37 ust. l). IV. Zobowiązania dotyczące nieruchomości 1. Według przeważającego na świecie stanowiska, zobowiązania dotyczące nieruchomości podlegają legi rei sitae. W nielicznych systemach prawnych reguła ta znajduje zastosowanie dopiero w braku wyboru prawa. Większość systemów prawnych jest jednak wyborowi prawa w tym zakresie przeciwna. 2. W myśl art. 25 § 2 p.p.m.: "gdy zobowiązanie dotyczy nieruchomości, podlega ono prawu państwa, w którym nieruchomość jest położona". Jest to przepis bezwzględnie wiążący (ius cogens). Wyłącza on zatem w zakresie swej regulacji możliwość wyboru prawa. Normy przewidujące właściwość legis rei sitae dla zobowiązań dotyczących nieruchomości zawierają też konwencje podpisane przez Polskę z b. Jugosławią (art. 33), Bułgarią (art. 46), Węgrami (art. 45 ust. l), Litwą (art. 36), Łotwą (art. 38), Białorusią (art. 36) i Ukrainą (art. 32). 3. Wyjaśnienie przesłanek zastosowania art. 25 § 2 p.p.m. wypada rozpocząć od terminu nieruchomość. Nie wydaje się, by należało dążyć do sformułowania na użytek powyższego przepisu definicji nieruchomości. Wystarczy wskazać sposób postępowania przy ustalaniu, o jaki przedmiot w danym przypadku chodzi: ruchomość czy nieruchomość. Zabiegi mające na celu rozpoznanie, czy chodzi o ruchomość, czy też nieruchomość, mają w tym przypadku charakter zabiegów kwalifikacyjnych. Od ich wyników zależy bowiem przyporządkowanie rozpatrywanej sprawy do zakresu odpowiedniej normy kolizyjnej. Wydaje się, iż przy odróżnieniu ruchomości od nieruchomości rozstrzygające powinno być stanowisko prawa miejsca położenia rzeczy. 55 Por. M. A. Zachariasiewicz, W. Popiołek: Znaczenie pojęć, s. 104-107. Do art. 25 § 2 p.p.m. wolno przeto sięgać dopiero wtedy, gdy przedmiot, którego zobowiązanie dotyczy - według stanowiska legis rei sitae - stanowi nieruchomość. Łącznik situs rei spełnia w omawianym przypadku podwójną rolę: najpierw służy do odszukania systemu prawnego miarodajnego do rozstrzygnięcia zagadnienia kwalifikacyjnego, następnie zaś - gdy w wyniku przeprowadzonych zabiegów kwalifikacyjnych okaże się, iż w danym przypadku chodzi o nieruchomość - przy jego użyciu (tym razem już na podstawie art. 25 § 2 p.p.m.) nastąpi wskazanie prawa właściwego dla podlegającego ocenie zobowiązania. 4. Z ostrożnością należy postępować przy ocenie, czy zobowiązanie d o-tyczy nieruchomości. Do umów rodzących zobowiązania dotyczące nieruchomości należy niewątpliwie zaliczyć umowy zobowiązujące do przeniesienia własności nieruchomości (umowę sprzedaży, zamiany i darowizny, a także umowę dożywocia), umowy zobowiązujące do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomości oraz umowy o oddanie nieruchomości w używanie lub "użytkowanie" (najem, dzierżawę, leasing). Nie stanowią zobowiązań dotyczących nieruchomości - w rozumieniu art. 25 § 2 p.p.m. - umowy o świadczenie usług. Normie z art. 25 § 2 p.p.m. nie podlega więc umowa zlecenia (nawet wtedy, gdy jej przedmiotem jest dokonanie czynności prawnej dotyczącej nieruchomości) oraz umowa o dzieło (choćby w jej wykonaniu miało dojść do przekształcenia nieruchomości). Także umowa ubezpieczenia nieruchomości nie podlega omawianej tutaj normie, lecz normie z art. 27 § l pkt 3 p.p.m. V. Trudności występujące przy poszukiwaniu prawa właściwego dla niektórych umów l. Na oddzielne rozważenie zasługuje problem poszukiwania prawa właściwego dla umów mieszanych. Sposób postępowania przy ustalaniu prawa właściwego dla umowy mieszanej (w braku wyboru prawa) zależy od tego, z jaką odmianą umowy mieszanej mamy do czynienia w rozpatrywanym przypadku oraz od rodzaju składników umowy mieszanej. W pierwszej kolejności należy zawsze zbadać, do jakich wyników prowadziłoby odrębne ustalenie, przy zastosowaniu miarodajnych norm kolizyjnych, prawa właściwego dla poszczególnych składników umowy mieszanej. Jeżeli okaże się, że wszystkie składniki umowy mieszanej mieszczą się w zakresie tej samej normy kolizyjnej (np. w zakresie normy z art. 29 p.p.m.) lub wprawdzie należy je przyporządkować do zakresów różnych norm kolizyjnych (np. norm art. 27 § l pkt l i 2 p.p.m.), ale każda z tych norm wskazuje (in concreto) ten sam system prawny, wówczas za właściwy dla całej umowy mieszanej uznać należy system prawny przez ową normę lub owe normy wskazany. Sprawa komplikuje się wtedy, gdy zastosowanie do poszczególnych składników umowy mieszanej różnych norm kolizyjnych prowadziłoby do właściwości systemów prawnych dwu lub więcej państw. Jak wówczas postąpić? Nasuwa się kilka możliwych rozwiązań: a) poddanie umowy mieszanej właściwości kilku systemów prawnych, dochodzących do głosu obok siebie (koncepcja rozczłonkowania statutu umownego), b) poddanie całego stosunku prawu właściwemu dla składnika najbardziej znaczącego umowy mieszanej (metoda kolizyjnej absorpcji), c) zastosowanie do oceny całego stosunku prawa wskazanego przez normę kolizyjną z art. 29 p.p.m. Każda z tych metod ma strony dodatnie i ujemne. Żadnej z nich nie można więc przyznać wyłączności. Należy posługiwać się nimi w zależności od okoliczności konkretnego przypadku56. Sugerować można jedynie pewne w tej mierze preferencje. W pierwszej kolejności trzeba - jak się wydaje - próbować znaleźć rozwiązanie, posługując się metodą kolizyjnej absorpcji. Metoda ta powinna być wykorzystywana zwłaszcza w przypadku umowy mieszanej, obejmującej świadczenie główne (charakterystyczne dla określonego typu umowy) oraz świadczenia podporządkowane. Umowę taką należy w całości poddać prawu wskazanemu przez normę kolizyjną miarodajną dla umowy, której odpowiada świadczenie główne. Jest ona bezużyteczna w zakresie kombinowanych umów mieszanych (a więc umów o równorzędnych składnikach). Jeżeli jednak próba zastosowania metody kolizyjnej absorpcji nie da pozytywnego wyniku, trzeba starać się znaleźć rozwiązanie posługując się metodą pierwszą. Może się bowiem okazać, iż różnice pomiędzy wchodzącymi w grę systemami prawnymi nie są znaczne lub też, pomimo różnic, ich zastosowanie w konkretnym przypadku prowadzi do podobnych wyników. Dopiero w ostateczności (w braku lepszego rozwiązania) może być wykorzystana metoda trzecia. Jeżeli jednym ze składników umowy mieszanej jest zobowiązanie dotyczące nieruchomości, pozostanie do rozważenia, czy całą umowę (na zasadzie kolizyjnoprawnej absorpcji) poddać prawu właściwemu dla tego składnika na 511 M. A. Zachariasiewicz: Prawo właściwe dla zobowiązań z czynności prawnych, s. 84 i 85, godząc się zasadniczo z tym rozwiązaniem, proponuje inne rozłożenie akcentów. Jej zdaniem, metoda kolizyjnej absorpcji powinna mieć zdecydowanie pierwszeństwo przed innymi rozwiązaniami, a z koncepcji rozczłonkowania statutu umownego wolno korzystać tylko wtedy, gdy poszczególne części kontraktu są w znacznej mierze samodzielne (w przeciwnym wypadku lepiej jest - jej zdaniem - sięgnąć do art. 29 p.p.m.). podstawie art. 25 § 2 p.p.m. (z taką tendencją trzeba się liczyć), czy też raczej zdecydować się na rozczłonkowanie statutu umownego, poszukując oddzielnie prawa właściwego dla poszczególnych składników umowy mieszanej. I w tym przypadku rozstrzygnięcie powinno zależeć od okoliczności konkretnej sprawy. 2. Trudności pojawiają się przy ustalaniu prawa właściwego dla umowy zamiany. Jeżeli zobowiązanie przynajmniej jednej ze stron umowy zamiany dotyczy nieruchomości, na podstawie art. 25 § 2 ustawy z 1965 r. należy stosować prawo miejsca położenia nieruchomości. Jednolitość statutu kontraktowego zostanie zachowana, gdy obie podlegające zamianie nieruchomości są położone w tym samym państwie. Jeżeli jednak każda z wchodzących w grę nieruchomości jest położona w innym państwie, nasuwają się następujące rozwiązania: a) kumulatywne stosowanie obu wchodzących w grę statutów (ocena umowy i wynikającego z niej stosunku zobowiązaniowego według obu właściwych systemów prawnych); b) rozszczepienie statutu kontraktowego (ocena zobowiązania każdej ze stron według prawa miejsca położenia nieruchomości, którą dana strona "dysponuje"); c) częściowo kumulatywne, częściowo zaś rozłączne zastosowanie wchodzących w grę statutów. Mimo wątpliwości, których ukryć się nie da, skłonny jestem opowiedzieć się za ostatnim rozwiązaniem. To bowiem, co jest dla stosunku zobowiązaniowego powstałego z umowy zamiany wspólne, a mianowicie jego źródło (a więc umowa), powinno podlegać ocenie obu statutów. Chodzi tu w szczególności o przesłanki ważności umowy (mieszczące się w zakresie statutu kontraktowego). Natomiast wynikające z umowy obowiązki każdej ze stron, wiążące się z określoną przecież nieruchomością, która stanowi przedmiot świadczenia danej strony, mogą w zasadzie być oceniane według prawa miejsca położenia tej nieruchomości, o jaką chodzi. Ścisłe i konsekwentne odgraniczenie zakresów działania obu statutów nie jest jednak możliwe z uwagi na wzajemny charakter zobowiązań obu stron. Jeżeli umowa zamiany nie dotyczy nieruchomości (zarazem zaś brak jest wyboru prawa i nie zachodzą podstawy do zastosowania art. 26 lub 28 ustawy z 1965 r.) nasuwają się następujące możliwości: a) przyporządkowanie umowy zamiany do zakresu normy z art. 29 ustawy z 1965 r.57; 57 W. Popiołek [Stosunki zamienne w międzynarodowym obrocie handlowym, PSM 1976, nr 4(64), s. 58) z uzasadnieniem, iż "art. 27 § l stanowi wyraźne nawiązanie do koncepcji charakterystycznego świadczenia, byłoby więc sprzeczne z wolą ustawodawcy podejmowanie prób wtłoczenia w ramy art. 27 § l umów, w których takiego świadczenia nie można wyróżnić". b) stosowanie w drodze analogii art. 27 § l pkt l ustawy z 1965 r., ale tylko wtedy, gdy ze względu na właściwości jednego ze świadczeń jest możliwe uznanie go za świadczenie charakterystyczne dla całego stosunku zobowiązaniowego58 (np. w umowie zamiany samochodu na biżuterię za świadczenie charakterystyczne dla stosunku zobowiązaniowego można by uznać świadczenie samochodu); w braku przesłanek do analogicznego zastosowania art. 27 § l pkt l ustawy z 1965 r. znajdzie zastosowanie art. 29 ustawy z 1965 r.; c) rozwiązania omówione wyżej w ramach rozważań poświęconych umowie zamiany dotyczącej nieruchomości. Ostatnia propozycja budzi niechęć ze względu na trudności powstające przy stosowaniu różnych systemów prawnych do tego samego stosunku zobowiązaniowego (zarówno kumulatywnie, jak i rozdzielnie). Osobiście, skłaniam się ku drugiemu rozwiązaniu. Z jednej strony bowiem - nakazuje elastyczne podejście przy poszukiwaniu rozstrzygnięć kolizyjnoprawnych, z drugiej zaś - zapobiega zarówno kumulatywnemu stosowaniu różnych statutów kontraktowych, jak i rozszczepieniu statutu kontraktowego. 3. Spory budzi w polskiej literaturze przedmiotu zagadnienie właściwości prawa dla umów licencyjnych. Wypowiadane zapatrywania podzielić można na cztery grupy: W pierwszej licznie reprezentowany jest pogląd, że w braku wyboru prawa i przesłanek do stosowania art. 26 ustawy z 1965 r. należy - na podstawie art. 29 ustawy z 1965 r. - stosować legem lód contractus59, choć niektórzy jego zwolennicy wycofali się z zajętego wcześniej stanowiska. Druga grupa autorów proponuje, by-z powołaniem się na analogię z art. 27 § l pkt l ustawy z 1965 r. - do umów licencyjnych stosować prawo miejsca zamieszkania lub siedziby licencjodawcy60. Według trzeciego stanowiska (reprezentowanego przez S. Sołtysińskie-go)61, stosować należy prawo siedziby licencjobiorcy, a przy umowach multi-terytorialnych - prawo państwa, w którym znajduje się centrum gospodarczego wykorzystania technologii (z powołaniem się na analogię z art. 27 § l pkt 4 ustawy z 1965 r.). 58 W tym duchu M. A. Zachariasiewicz: Prawo właściwe dla zobowiązań z czynności prawnych, s. 70 i n. 59 Tak m.in. W. Popiołek: Prawo wiaściwe dla zobowiązań z umów o korzystanie, s. 114 i n.; J. Dalewski, M. Staniszewski (w:) International Licensing Agreements. Red. G. M. Pollzien, E. Langen, New York 1973, s. 335 oraz początkowo: S. Sołtysiński: Umowy licencyjne, Katowice 1970-1971, s. 47; A. Kopff (S. Grzybowski, A. Kopff, J. Szwaja, S. Włodyka): Zagadnienia prawa wynalazczego. Warszawa 1972, s. 397; M. Pazdan: Problemy kolizyjne umów licencyjnych, "Wynalazczość i Racjonalizacja" 1975, nr 1-2, s. 53. 60 Tak J. Skąpski: Umowa licencyjna, s. 373 i n.; A. Kopff (w:) Prawo wynalazcze. Zagadnienia wybrane, red. S. Grzybowski, A. K-opff, Warszawa 1978, s. 534; M. Byrska: Obrót licencjami w krajach RWPG, PiP 1986, z. 11, s. 88. 61 S. Sołtysiński: Choice o f Law, s. 320 i n.; tenże: Prawo wiaściwe dla licencji, s. 15 i n. Zgodnie z czwartym poglądem62 przy poszukiwaniu prawa właściwego dla umowy licencyjnej (w braku wyboru prawa i możliwości stosowania art. 26 i 28 ustawy z 1965 r.) należy przede wszystkim podjąć próbę analogicznego zastosowania art. 27 § l ustawy z 1965 r. Chodzić tu może jednak bądź o stosowanie w drodze analogii art. 27 § l pkt 4 (co prowadzi do właściwości prawa kraju licencjobiorcy), bądź art. 27 § l pkt l (co prowadzi do właściwości prawa kraju licencjodawcy). Wybór pomiędzy tymi ewentualnościami powinien zależeć od okoliczności konkretnego przypadku. Nie da się jednak wykluczyć, iż w niektórych przypadkach brak będzie uzasadnienia zarówno dla analogicznego zastosowania art, 27 § l pkt l, jak i art. 27 § l pkt 4 ustawy z 1965 r. Dla przypadków tego rodzaju pozostanie aktualne zastosowanie art. 29 ustawy z 1965 r. (właściwość legis lód contractus). VI. Zobowiązania z jednostronnych czynności prawnych Czynności prawne jednostronne odgrywają w obrocie międzynarodowym niepomiernie mniejszą rolę niż umowy. Wymienia się wśród nich przyrzeczenie publiczne, przyjęcie przekazu przez przekazanego, wystawienie dokumentu zawierającego zobowiązanie do zapłaty (m.in. weksla i czeku uregulowanych w oddzielnych przepisach) i inne. W myśl art. 30 p.p.m.: "przepisy o prawie właściwym dla zobowiązań umownych stosuje się odpowiednio do zobowiązań z jednostronnych czynności prawnych". Chodzi tu oczywiście o przepisy art. 25-29 p.p.m. Spróbujemy prześledzić konsekwencje, do jakich to prowadzi. Na czoło musi być wysunięty art. 25 § 2 p.p.m. Z jego (odpowiedniego) zastosowania w omawianym zakresie wynika, iż zobowiązania dotyczące nieruchomości podlegają prawu państwa jej położenia (bez możliwości wyboru prawa). Nie ma to jednak większego praktycznego znaczenia. Dla zobowiązań nie dotyczących nieruchomości, wynikających z jednostronnych czynności prawnych, możliwy jest oczywiście wybór prawa. Stosują się do niego wszystkie przedstawione już wyżej zasady z następującymi zastrzeżeniami: wyboru może zasadniczo dokonać osoba dokonująca jednostronnej czynności prawnej w oświadczeniu złożonym równocześnie z jej dokonaniem albo też przed lub po jej dokonaniu. Z chwilą jednak, gdy obie strony stosunku zobowiązaniowego są już znane (bo nastąpiła już na przykład indywidualizacja wierzyciela w przypadku przyrzeczenia publicznego), wybór może nastąpić wyłącznie w drodze porozumienia obu stron stosunku zobowiązaniowego; odpada więc możliwość dokonania wyboru w drodze jednostronnego oświadczenia woli. To, co powiedziano wyżej, odnosi się także do uchylenia lub zmiany wyboru prawa, jeśli nawet był on dokonany przez jedną stronę. 62 M. Pazdan: W poszukiwaniu prawa właściwego, s. 61 i n. W braku wyboru prawa rozważać najpierw należy możliwość wykorzystania w omawianym zakresie art. 28 p.p.m. Najczęściej jednak - w związku z wąskim ujęciem zakresu tego przepisu - nie będzie to możliwe. Rozwiązania poszukiwać więc trzeba w dalszych przepisach ustawy. Wydaje się, iż (w sytuacji, gdy nie dokonano wyboru prawa i nie zachodzą przesłanki z art. 28 p.p.m.) zobowiązanie z jednostronnej czynności prawnej oceniać należy według prawa miejsca zamieszkania lub siedziby osoby, która czynności prawnej dokonała63. Wniosek taki wypływa z odpowiedniego zastosowania art. 26 p.p.m. Jeżeli jednak czynność prawna jednostronna rodząca zobowiązanie stanowi czynność prawną podjętą w zakresie przedsiębiorstwa, zamiast prawa państwa, w którym ma miejsce zamieszkania lub siedzibę osoba dokonująca czynności prawnej, stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się siedziba przedsiębiorstwa osoby dokonującej czynności prawnej. W końcu - w sytuacji gdy podjęta czynność prawna nie jest dokonana w zakresie przedsiębiorstwa oraz gdy ustalenie miejsca zamieszkania lub siedziby osoby dokonującej okaże się niemożliwe - właściwe będzie prawo państwa, w którym czynność została dokonana. Wniosek taki uzasadniać można powołaniem się na art. 27 § 2 lub art. 29 p.p.m. VII. Zobowiązania wekslowe i czekowe O kolizyjnoprawnej regulacji zdolności i formy w zakresie zobowiązań wekslowych i czekowych była już mowa (§16 VII i § 20 I 3). W myśl art. 79 pr.weksl. skutki zobowiązania akceptanta weksla określa prawo miejsca płatności weksla. Skutki zobowiązań innych osób podpisanych na wekslu określa prawo kraju, w którym osoby te złożyły podpisy. Prawo miejsca wystawienia weksla: a) określa terminy zwrotnego poszukiwania w stosunku do wszystkich osób, które weksel podpisały (art. 80 pr.weksl.), b) rozstrzyga o tym, czy posiadacz weksla trasowanego nabywa wierzytelność, która była podstawą wystawienia weksla (art. 81 pr.weksl.). Prawo kraju miejsca płatności: a) rozstrzyga, czy przyjęcie może być ograniczone do części sumy wekslowej i czy posiadacz jest zobowiązany do przyjęcia zapłaty częściowej (art. 82 pr.weksl.), b) określa środki, jakie należy przedsięwziąć w razie zaginięcia lub kradzieży weksla. Zgodnie z art. 65 pr.czek. skutki zobowiązań czekowych określa się według prawa państwa, w którym zobowiązania te zostały zaciągnięte. 63 Por. K. Przybyłowski 1964, s. 36; H. Trammer: Sprawy, s. 28. Przepis art. 66 pr.czek. ujęty został podobnie jak art. 80 pr.weksl. Stanowi on, iż terminy wykonywania zwrotnego poszukiwania określa w stosunku do wszystkich osób, które czek podpisały, prawo miejsca wystawienia czeku. Z kolei, w myśl art. 67 pr.czek., prawo miejsca płatności czeku określa: a) czy czek może być płatny tylko za okazaniem, czy też może być płatny w pewien czas po okazaniu oraz jakie są skutki umieszczenia w czeku późniejszej daty wystawienia, b) termin do przedstawienia, c) czy czek może być przyjęty, certyfikowany, potwierdzony lub wizowany oraz jakie są skutki tych oświadczeń, d) czy posiadacz może żądać zapłaty częściowej oraz czy jest zobowiązany do jej przyjęcia, e) czy czek może być zakreślony lub zaopatrzony zastrzeżeniem "przelać na rachunek" lub innym równoznacznym, oraz jakie są skutki tych oświadczeń, f) czy posiadacz ma szczególne prawa do pokrycia oraz jaki jest ich charakter, g) czy wystawca może czek odwołać lub sprzeciwić się jego zapłacie, h) jakie środki należy przedsięwziąć w razie zaginięcia lub kradzieży czeku, i) czy protest lub równoznaczne stwierdzenie jest potrzebne do zachowania prawa zwrotnego poszukiwania przeciw indosantom, wystawcy oraz innym zobowiązanym. VIII. Umowne zobowiązania transportowe 1. Prawo transportu międzynarodowego zostało w szerokim zakresie ujednolicone. Doszło bowiem do podpisania wielu konwencji poświęconych poszczególnym działom transportu. Unifikacja objęła transport kolejowy, drogowy, niektóre zagadnienia transportu morskiego, lotniczego, żeglugi śródlądowej i niektóre rodzaje transportu kombinowanego. Znaczenie norm kolizyjnych zależy od zasięgu i stopnia zupełności prawa jednolitego. Jednakże uzyskanie nawet dużych sukcesów w dziele unifikacji prawa nie usuwa całkowicie potrzeby posługiwania się normami kolizyjnymi. Pojawiają się nowe zagadnienia kolizyjne związane z wytyczeniem pola działania poszczególnych aktów prawa jednolitego lub określeniem stosunku prawa jednolitego do unormowania krajowego. Postanowienia konwencyjne miewają luki, które jakoś trzeba wypełniać. Zwykle też krąg państw, będących stronami poszczególnych konwencji, jest ograniczony. 2. Do ważniejszych źródeł prawa transportu międzynarodowego należą: a) w zakresie transportu lotniczego: Konwencja o ujednoliceniu niektórych prawideł dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego, podpisana w Warszawie 12 października 1929 r. (Dz.U. z 1933 r. Nr 8, póz. 49; sprostowanie: Dz.U. z 1934 r. Nr 78, póz. 737), zmieniona protokołem haskim z 28 września 1955 r. (Dz.U. z 1963 r. Nr 33, póz. 189) oraz uzupełniona Konwencją guadalajarską z 18 września 1961 r. (Dz.U. 1965 r. Nr 25, póz. 167); Konwencja chicagowska z 7 grudnia 1944 r. o międzynarodowym lotnictwie cywilnym (Dz.U. z 1959 r. Nr 35, póz. 212) wielokrotnie poprawiana (Dz.U. z 1963 r. Nr 24, póz. 137; Dz.U. z 1969 r. Nr 27, póz. 210; Dz.U. z 1976 r. Nr 21, póz. 130; Dz.U. z 1976 r. Nr 32, póz. 188; Dz.U. z 1976 r. Nr 39, póz. 227; Dz.U. z 1984 r. Nr 39, póz. 199); Konwencja haska z 16 grudnia 1970 r. o zwalczaniu bezprawnego zawładnięcia statkami powietrznymi (Dz.U. z 1972 r. Nr 25, póz. 181) oraz Konwencja montrealska z 23 września 1971 r. o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego (Dz.U. z 1976 r. Nr 8, póz. 37); b) w zakresie transportu morskiego: Konwencje brukselskie z 1910 r. o ujednoliceniu niektórych przepisów dotyczących zderzeń statków (Dz.U. z 1938 r. Nr 101, póz. 670) i o ujednostajnieniu niektórych przepisów dotyczących niesienia pomocy i ratownictwa morskiego (Dz.U. z 1938 r. Nr 101, póz. 672), Konwencja brukselska z 1924 r. o ujednostajnieniu niektórych zasad dotyczących ograniczenia odpowiedzialności wlaścicieli statków morskich (Dz.U. z 1937 r. Nr 33, póz. 256; wersja z 10 października 1957 r.: Dz.U. z 1973 r. Nr 41, póz. 245), zmieniona Protokołem brukselskim z 21 grudnia 1979 r. (Dz.U. z 1984 r. Nr 61, póz. 316); Konwencja brukselska z 25 sierpnia 1924 r. o ujednostajnieniu niektórych zasad dotyczących konosamentów (Dz.U. z 1937 r. Nr 33, póz. 258), ze zmianami wprowadzonymi Protokołem brukselskim z 23 lutego 1968 r. (Dz.U. z 1980 r. Nr 14, póz. 48) oraz Protokołem brukselskim z 21 grudnia 1979 r. (Dz.U. z 1985 r. Nr 9, póz. 26); Konwencja brukselska z 1926 r. o ujednostajnieniu niektórych zasad dotyczących przywilejów i hipotek morskich (Dz.U. z 1937 r. Nr 33, póz. 260); Konwencja londyńska z 19 listopada 1976 r. o ograniczeniu odpowiedzialności za roszczenia morskie (Dz.U. z 1986 r. Nr 35, póz. 175); Konwencja londyńska o zapobieganiu zanieczyszczeniu morza przez statki z 2 listopada 1973 r. wraz z załącznikami i Protokołem z 1978 r. (Dz.U. z 1987 r. Nr 17, póz. 101); Konwencja ateńska z 13 grudnia 1974 r. w sprawie przewozu morzem pasażerów i ich bagażu (Dz.U. z 1987 r. Nr 18, póz. 108); Konwencja hamburska z 27 kwietnia 1979 r. o poszukiwaniu i ratownictwie morskim (Dz.U. z 1988 r. Nr 27, póz. 184); nadto na wniosek UNCTAD (Konferencja ONZ do spraw Handlu i Rozwoju) została opracowana przez UNCITRAL (Komisję Międzynarodowego Prawa Handlowego ONZ), Konwencja ONZ w sprawie przewozu towarów morzem (tzw. Reguły Hamburskie), brak jednak dotąd wymaganych ratyfikacji; c) w zakresie transportu kolejowego: Konwencja międzynarodowa o przewozie towarów kolejami - ČIM (obecny tekst pochodzi z 7 lutego 1970 r., Dz.U. z 1975 r. Nr 10, póz. 57), Konwencja międzynarodowa o przewozie osób i bagażu kolejami - CIV (obecny tekst pochodzi z tej samej daty, Dz.U. z 1975 r. Nr 10, póz. 58), Konwencja dodatkowa do Konwencji międzynarodowej o przewozie osób i bagażu kolejami (CIV) dotycząca odpowiedzialności kolei za śmierć i zranienie podróżnych sporządzona w Bernie 26 lutego 1966 r. (Dz.U. z 1973 r. Nr 7, póz. 46) z zastrzeżeniami przewidzianymi Protokołem II, sporządzonym przez Konferencję dyplomatyczną w Bernie 9 listopada 1973 r. (Dz.U. z 1975 r. Nr 10, póz. 59); Konwencja o międzynarodowym przewozie kolejami - COTIF z 9 maja 1980 r. wraz z przepisami ujednoliconymi o umowie międzynarodowego przewozu towarów kolejami ČIM (tzw. R.U. ČIM) oraz przepisami ujednoliconymi o umowie międzynarodowego przewozu osób i bagażu kolejami CIV (tzw. R.U. CIV) - Dz.U. z 1985 r. Nr 34, póz. 158 (załącznik). Umowa europejska (genewska) o głównych międzynarodowych liniach kolejowych - AGC z 31 maja 1985 r. (Dz.U. z 1989 r. Nr 42, póz. 231); d) w zakresie transportu drogowego: Konwencja genewska o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów (CMR) z 19 maja 1956 r. (Dz.U. z 1962 r. Nr 49, póz. 238), Umowa europejska dotycząca międzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych (ADR) sporządzona w Genewie 30 września 1957 r. (Dz.U. z 1975 r. Nr 35, póz. 189; Dz.U. z 1977 r. Nr 36, póz. 157; Dz.U. z 1978 r. Nr 31, póz. 134; Dz.U. z 1981 r. Nr 32, póz. 180; Dz.U. z 1982 r. Nr 38, póz. 249, Dz.U. z 1986 r. Nr 14, póz. 81); e) w ramach UNCTAD został przygotowany i uchwalony przez Konferencję dyplomatyczną w dniu 24 maja 1980 r. projekt Konwencji dotyczącej międzynarodowych przewozów kombinowanych (intermodalnych i multimodalnych). 3. Wymienione konwencje zawierają głównie normy merytoryczne. Jednakże w niektórych spotkać można także normy kolizyjne. Na przykład, zgodnie z art. 20 § l R.U. ČIM, tryb nadawania towarów do przewozów podlega prawu miejsca nadania, z kolei art. 28 § 3 i 13 R.U. ČIM poddaje różne zagadnienia szczegółowe prawu miejsca przeznaczenia, wreszcie art. 10 R.U. ČIM przewiduje subsydiarną właściwość w każdym państwie jego własnych przepisów. 4. Stosunkowo duże znaczenie mają normy kolizyjne znajdujące się w kodeksie morskim i prawie lotniczym. Dotyczą one różnych materii. Tu jednak zajmiemy się wyłącznie normami obejmującymi umowne stosunki zobowiązaniowe. O normach odnoszących się do innych zagadnień będzie mowa w dalszych rozważaniach. W myśl art. 12 pr.lotn. do umów o przewóz lotniczy i inne usługi lotnicze oraz roszczeń z tytułu szkód, powstałych w związku z wykonaniem tych umów, stosuje się prawo polskie, jeżeli umowa została zawarta lub podlega wykonaniu w Polsce albo ma być wykonana przez polską osobę prawną lub przez polskiego obywatela albo przy użyciu polskiego statku powietrznego, chyba że strony skorzystały z możliwości wyboru prawa. Mamy tu więc do czynienia z przepisem jednostronnym, który tylko w zakresie swego działania wyłącza przepisy ogólne (postanowienia ustawy z 1965 r.). Przepis art. 11 § l k.m. stanowi, iż "strony mogą w umowie określić prawo właściwe dla ich stosunku prawnego związanego z żeglugą morską". Dopuszcza on - jak widać - nieograniczony wybór prawa. W braku wyboru prawa stosować należy postanowienia ustawy z 1965 r. Do zakresu normy z art. 11 § l k.m. należą zobowiązania umowne związane z przewozem morskim, a także umowy zawarte w zakresie ratownictwa morskiego lub awarii wspólnej oraz umowne zobowiązania do przeniesienia własności statku morskiego. Na uwagę zasługuje także art. 8 k.m. Stanowi on, iż "do stosunków prawnych ze zdarzeń, które nastąpiły na statku znajdującym się na pełnym morzu, stosuje się prawo bandery". Przepis ten obejmuje różne zdarzenia (w tym także czynności prawne). Jeżeli zdarzenie miało miejsce na statku znajdującym się na wodach przybrzeżnych lub terytorialnych, stosuje się prawo państwa, do którego należą te wody. 5. Jak już była o tym mowa, w myśl art. 27 § l pkt 2 p.p.m. umowa przewozu - w braku wyboru prawa - podlega prawu państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę albo miejsce zamieszkania przewoźnik. Jeżeli umowa przewozu została zawarta w zakresie przedsiębiorstwa - zgodnie z art. 27 § 3 p.p.m. - zamiast siedziby lub miejsca zamieszkania przewoźnika stosować należy prawo państwa, w którym znajduje się siedziba przedsiębiorstwa. Ujednolicenie w szerokich rozmiarach w skali międzynarodowej prawa transportu międzynarodowego znacznie osłabiło potrzebę zwracania się do krajowych systemów prawnych. Niektóre konwencje, których stroną jest Polska, zawierają zresztą własne normy kolizyjne, które wyłączają zastosowanie norm z art. 27 § l pkt 2 oraz 27 § 3 p.p.m. Normom tym nie podlegają również stosunki przewozowe, dla których prawo właściwe określają odrębne krajowe normy kolizyjne (np. art. 12 pr.lotn.). IX. Zakres zastosowania prawa właściwego l. Prawu właściwemu dla czynności prawnej (statutowi kontraktowemu lub statutowi jednostronnej czynności prawnej) podlega ocena zarówno samego źródła zobowiązania (umowy lub czynności prawnej jednostronnej), jak i powstałego z czynności prawnej stosunku zobowiązaniowego. Według postanowień statutu kontraktowego (lub statutu jednostronnej czynności prawnej) należy oceniać w szczególności następujące kwestie: a) dopuszczalność dokonania czynności prawnej określonego rodzaju (była już o tym mowa w rozdz. V § 19); b) przesłanki ważności czynności prawnej (z wyłączeniem jednak zdolności i formy), a wśród nich wady oświadczenia woli i treść jako przesłankę ważności czynności prawnej (chodzi tu zwłaszcza o granice swobody kontraktowej stron, znaczenie reguł pozanormatywnych, np. zasad uczciwego obrotu); zdolność stron oraz wymagania dotyczące formy podlegają - jak już była o tym mowa - prawu wskazanemu przez odrębne normy kolizyjne (art. 9 i 12 p.p.m.); c) reguły dotyczące wykładni oświadczeń woli; d) warunki lub terminy (dopuszczalność warunku lub terminu, skutki zamieszczenia warunku lub terminu, m.in. czy ziszczenie się warunku ma moc wsteczną, jakie skutki rodzi zamieszczenie w czynności prawnej warunku niemożliwego albo sprzecznego z prawem lub normami innego rodzaju); e) treść stosunku zobowiązaniowego i zasady wykonania zobowiązania (chodzi tu m.in. o miarę staranności, której powinien dołożyć dłużnik przy wykonaniu zobowiązania); f) niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania; g) sposób i zakres wynagrodzenia szkody; h) zagadnienia związane ze zmianą lub rozwiązaniem umowy (chodzi tu zarówno o rozwiązanie umowy w drodze porozumienia stron, jak i odstąpienie od umowy lub jej wypowiedzenie); prawo właściwe dla głównego stosunku zobowiązaniowego obejmuje również czynności prawne podjęte w jego ramach (dotyczy to zarówno umów, jak i czynności prawnych jednostronnych); i) przyczyny wygaśnięcia zobowiązania; j) czy zobowiązanie jest dziedziczne. 2. Ze stwierdzenia, iż wykładnia umowy mieści się w zakresie zastosowania statutu kontraktowego, wynika, że w postanowieniach tego statutu poszukiwać należy reguł wykładni umów. Strony dążąc do usunięcia wątpliwości interpretacyjnych włączają często do umowy słowniczek zawierający definicje używanych przez nie terminów. Jest to praktyka zasługująca na poparcie. Nie mogą one jednak uchylić ogólnych reguł interpretacyjnych mieszczących się w postanowieniach statutu kontraktowego, jeśli mają one charakter norm iuris cogentis. Reguły wykładni umów, mieszczące się w postanowieniach statutu kontraktowego, określają jedynie kierunek postępowania, nie uwalniają zaś od trudności związanych z wyjaśnianiem sensu użytych w umowie terminów technicznoprawnych64. Nie powinny też utrudniać wyjaśniania owych terminów. Przy objaśnianiu terminów, o których mowa, w braku odmiennych wskazówek podanych przez strony, należy sięgać do świata pojęć określonego systemu prawnego. Powstaje jednak pytanie, jak ten system odszukać. Wydaje się, iż przy poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie należy brać pod uwagę całokształt okoliczności danego przypadku i rozwiązania poszukiwać oddzielnie w każdym rozpatrywanym przypadku. Nie powinno się jednej tylko okoliczności przyznać dominującej roli. Nie da się też całego zagadnienia sprowadzić do alternatywy: statut kontraktowy czy prawo języka kontraktu. Poza tym bowiem mogą mieć również znaczenie takie wskazówki, jak zapożyczenie objaśnianego terminu technicznoprawnego z określonego systemu prawnego lub takie czynniki, jak miejsce zawarcia lub miejsce wykonania umowy, domicyl lub siedziba jednej ze stron, jeśli cała sytuacja jest bardzo mocno z tym miejscem związana, albo inne jeszcze okoliczności. Okoliczności towarzyszące zawarciu kontraktu mogą też wskazywać, iż strony posługując się określonymi wyrażeniami miały na względzie sens nadawany tym wyrażeniom w regułach interpretacyjnych ujednoliconych na użytek międzynarodowego obrotu handlowego lub w regułach interpretacyjnych powszechnie zwyczajowo stosowanych w danej dziedzinie międzynarodowego obrotu handlowego. 3. W obrocie handlowym duże znaczenie mają świadczenia pieniężne. Zwrócić więc trzeba uwagę na znaczenie prawa waluty (lex valutae, lex pecuniae, lex monetae), czyli prawa państwa, które kreowało dany rodzaj 64 Np. wyrażenie "to ship" - zgodne ze znaczeniem przyjmowanym w Wielkiej Brytanii - oznacza załadunek na statek, natomiast - według amerykańskiego sposobu rozumienia - zarówno na statek, jak i na wagon kolejowy. W związku z użyciem tego terminu w kontrakcie amerykańsko-angielskim powstała wątpliwość, czy ma decydować jego znaczenie przyjmowane w USA, czy też w Wielkiej Brytanii. Szerzej na ten temat piszę w artykule Poszukiwanie znaczenia, s. 36 i n. pieniądza (uznało określone znaki za pieniądz). Zachodzi też konieczność odgraniczenia zakresu zastosowania prawa waluty i statutu kontraktowego (obligacyjnego). Pomocne przy tym okazuje się odróżnienie norm kreujących (organizujących) system monetarny jako instytucję publicznoprawną danego państwa od norm określających rolę pieniądza w wykonaniu zobo- 65 wiązania"-. Do zakresu zastosowania legis yalutae zaliczyć należy głównie kwestie regulowane normami pierwszego rodzaju. W sytuacji więc, gdy wykonanie zobowiązania ma nastąpić przez zapłatę określonej sumy pieniężnej, wyłącznie w postanowieniach legis yalutae poszukiwać należy odpowiedzi na takie pytania, jak: jakie rodzaje znaków są pieniądzem, jaka jest ich wartość nominalna i kursowa (stosunek do innych walut); prawo to decyduje również o zmianie wartości pieniądza, dopuszczalności i zasadach wymienialności skonstruowanego przez siebie pieniądza, przeliczeniach w razie zmian rodzaju pieniądza. Z kolei statut kontraktowy rozstrzyga - co do zasady - czy świadczenie pieniężne ma być spełnione wedle wartości nominalnej (określonej przez prawo waluty), czy według jakiejś innej miary; decyduje zatem o dopuszczalności waloryzacji (tak sądowej, jak i umownej), a więc m.in. o dopuszczalności umownych klauzul waloryzacyjnych (np. klauzuli złota, klauzul walutowych, klauzul indeksowych), uniezależniających świadczenie dłużnika od nominalnej wartości pieniądza, w którym wyrażone zostało zobowiązanie pieniężne. Statut kontraktowy wyznacza zakres swobody stron co do oznaczenia waluty umowy (m.in. rozstrzyga o dopuszczalności oznaczenia w umowie świadczenia pieniężnego w kilku walutach). W postanowieniach statutu kontraktowego należy poszukiwać wskazówek, jaką walutę przyjąć, gdy strony nie określiły jej w umowie (wedle najczęściej przyjmowanej reguły prawa merytorycznego walutę umowy stanowi w takim przypadku waluta będąca w obiegu w miejscu płatności) lub jak postąpić, gdy określiły ją nieprecyzyjnie (użyły nazwy wieloznacznej). 4. Jak wynika z dotychczasowych wywodów, zasady wykonania zobowiązania umownego podlegają statutowi kontraktowemu. Tę ogólną wypowiedź trzeba jednak skorygować. Nie da się bowiem całkowicie wyłączyć w zakresie zagadnień związanych z wykonaniem zobowiązania prawa miejsca wykonania zobowiązania. Wykonanie zobowiązania umownego pozostaje bowiem w ścisłym związku faktycznym z obszarem państwa, w którym wykonanie to następuje. Decyduje o tym sam charakter wykonania, które - w odróżnieniu od intencjonalnego aktu zawarcia umowy - jest wydarzeniem realnie uchwytnym, materialnym. Prawo miejsca wykonania oddziały-wuje na zachowanie stron stosunku obligacyjnego i nad faktem tym nie można przejść do porządku dziennego. 65 Wykorzystuję tutaj wyniki, do jakich doszedł W. Popiołek: Wykonanie, s. 132 i n. Oddziaływanie to jest szczególnie wyraźne - jak wykazał W. Popiołek66 - w zakresie tzw. "warunków" ("sposobów", "modalności") wykonania. Najogólniej rzecz biorąc, chodzi tutaj o pewne "aspekty techniczne", szczegóły aktywności wykonawczej. Owe "warunki" ("detale") wykonania przyporządkowywane są, na podstawie szczególnych norm kolizyjnych (wyraźnie stanowionych lub uznawanych za obowiązujące przez judykaturę i doktrynę) prawu miejsca wykonania. W ustawie z 1965 r. takiej normy szczegółowej brak. Wydaje się, mimo to, za pożądane uznanie jej za obowiązującą także w polskim prawie pryw. mnr.67 Do zakresu zastosowania owej szczególnej normy kolizyjnej, przewidującej właściwość prawa miejsca wykonania zobowiązania, zaliczyć należy zagadnienie waluty płatności. Dotyczy to także technicznych sposobów zrealizowania płatności, m.in., czy zapłata może (lub musi) nastąpić gotówką, czekiem, przelewem bankowym. Prawo miejsca wykonania może narzucić obowiązek zapłaty w walucie lokalnej. Jeżeli jednak pozostawia stronom swobodę wyboru w kwestii waluty płatności, to wówczas odpowiedzi na pytanie, czy (w braku porozumienia stron) prawo takiego wyboru przysługuje dłużnikowi, poszukiwać należy w statucie kontraktowym. Statutowi kontraktowemu podlegają też zagadnienia związane z umowną waloryzacją oraz określenie ewentualnego odszkodowania na rzecz wierzyciela, jeżeli w związku ze zwłoką dłużnika i deprecjacją waluty płatności wierzyciel poniósł szkodę. Statutowi kontraktowemu podlegają też zasady i przesłanki naliczania odsetek oraz ich wysokość z tytułu opóźnienia świadczenia pieniężnego. 5. Powiedziano wyżej, iż statutowi kontraktowemu podlega ocena niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Oznacza to, iż według jego postanowień należy ustalić, czy został spełniony zespół przesłanek odpowiedzialności kontraktowej (czy nastąpiło nienależyte wykonanie zobowiązania lub też, czy dłużnik w ogóle nie wykonał zobowiązania, czy wierzyciel poniósł szkodę i jaką, czy spełniona jest przesłanka związku przyczynowego), rozkład ciężaru dowodu (ewentualne domniemanie winy), okoliczności uwalniające od odpowiedzialności. Statut kontraktowy decyduje też o roszczeniach przysługujących wierzycielowi, także o tym, czy wierzycielowi przysługuje wybór między wchodzącymi w grę roszczeniami i czy może on wystąpić na drogę sądową z określonym żądaniem (np. z żądaniem wydania orzeczenia zobowiązującego dłużnika do spełnienia świadczenia w naturze, z tym że chodzi tu wyłącznie o materialnoprawne przesłanki takiego żądania, o instrumentach procesowych gwarantujących realizację orzeczenia decyduje bowiem lex fori processualis)66. Do statutu kontraktowego trzeba też sięgnąć przy ocenie uprawnień z tytułu rękojmi za wady 66 W. Popiołek: Wykonanie, s. 37 i n. 67 Tak też W. Popiołek: Wykonanie, s. 47. 68 Por. W. Popiołek: Roszczenie o wykonanie, s. 93 i n. fizyczne lub prawne. Według jego postanowień będą oceniane m.in. klauzule kontraktowe przewidujące kary umowne. 6. Wątpliwości istnieją w wypadku poręczenia. Nasuwa się bowiem pytanie, czy dla poręczenia należy poszukiwać odrębnego statutu, czy też oceniać je wedle prawa właściwego dla zobowiązania, którego poręczenie dotyczy. 7. Obok statutu kontraktowego (lub statutu jednostronnej czynności prawnej) w obrocie międzynarodowym liczyć się również trzeba z wymuszającym działaniem przepisów odpowiednio powiązanych z danym stosunkiem zobowiązaniowym. Na uwagę zasługują zwłaszcza przepisy oddziałujące na sposób wykonania zobowiązania. W wypadku umowy o budowę kompletnego obiektu przemysłowego będą to m.in. obowiązujące w państwie, w którym inwestycja jest realizowana, normy prawa budowlanego, przepisy o ochronie przeciwpożarowej, o ochronie środowiska naturalnego, przepisy sanitarne itp. § 26. ZOBOWIĄZANIA WYNIKAJĄCE ZE ZDARZEŃ NIE BĘDĄCYCH CZYNNOŚCIAMI PRAWNYMI Literatura: M. Sośniak: Lex lód delicti commissi w prawie międzynarodowym prywatnym, SC 1963, t. VI; K. Przybyłowski 1964; K. Przybyłowski 1966; M. Sośniak: Z problematyki kolizyjnej bezpodstawnego wzbogacenia, RPEiS 1968, z. 3; tenże: Zobowiązania nie wynikające z czynności prawnych w kodyfikacji polskiego prawa międzynarodowego prywatnego, SP 1970, z. 26-27; tenże: Zobowiązania nie wynikające z czynności prawnych w prawie prywatnym międzynarodowym, Katowice 1971; W. Czachórski: Reflexions sur les principes generaux de la responsabilite ćmie des pays socialistes sous 1'aspect du droit international prive, Rec. de Cours 1974, t. 139; S. Sołtysiński: Lex maximi in hac causa momenti: oczekiwana rewolucja czy niepożądany przyczynek w teorii prawa kolizyjnego?, RPEiS 1974, z. 3; W. Matysik: Problematyka kolizyjnoprawna nieuczciwej reklamy, SP 1976, z. 1-2; M. Sośniak: Szkoda wynikla w międzynarodowym transporcie towarowym i odpowiedzialność przewoźnika, PPHZ 1977, t. l; J. Ciszewski: Glosa do postanowienia SN z 8 VI 1977, III CNR 294/76, Pal. 1978, nr 4; M. Sokołowski: Współczesne koncepcje amerykańskie w dziedzinie wyboru prawa właściwego na przykładzie zobowiązań delik-towych (przegląd doktryny i orzecznictwa), RPEiS 1980, z. 3; B. Tracz-Pasternak: Właściwość prawa personalnego stron dla zobowiązań nie wynikających z czynności prawnych, PiP 1980, z. 2; M. Pazdan: Z pogranicza statutu kontraktowego i deliktowego, SJS 1984, t. 9; tenże: Zbieg odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej w prawie prywatnym międzynarodowym, (w.) Rozprawy z prawa cywilnego - Księga Pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, Warszawa 1985; K. Kruczalak: Zagadnienia nowelizacyjne morskiego prawa prywatnego międzynarodowego, Gdańsk-Słupsk-Szczecin 1989; T. Pajor: Odpowiedzialność deliktowa w prawie prywatnym międzynarodowym. Warszawa 1989; tenże: Problem zbiegu odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej w prawie prywatnym międzynarodowym, AUŁ 1990 (Folia luridica 44); W. Ludwiczak 1990, rozdz. XIV; L. Burian: Delikty w węgierskim prawie prywatnym międzynarodowym, PPHZ 1993, t. 17, s. 31-44; M. Jagielska: Dostosowanie prawa wewnętrznego państw Unii Europejskiej do wymogów dyrektywy o odpowiedzialności za wadliwe produkty, KPP 1995, z. 4, s. 499-541; T.M. Knypi: Zwalczanie nieuczciwej konkurencji w świetle prawa prywatnego międzynarodowego, PS 1996, nr 11-12, s. 99-108. I. Prawo właściwe l. Przepis art. 31 p.p.m. stanowi, że "zobowiązanie nie wynikające z czynności prawnej podlega prawu państwa, w którym nastąpiło zdarzenie będące źródłem zobowiązania (§ l). Jednakże gdy strony są obywatelami tego samego państwa i mają w nim miejsce zamieszkania, właściwe jest prawo tego państwa" (§ 2). Mamy więc w naszej ustawie do czynienia z dwoma powiązaniami rozstrzygającymi o właściwości prawa w omawianym zakresie: z wysuniętym na czoło łącznikiem lokalnym (art. 31 § l) oraz ze swoiście "wzmocnionym" powiązaniem personalnym (przepis art. 31 § 2 p.p.m. wymaga bowiem zbiegu obywatelstwa i miejsca zamieszkania stron stosunku zobowiązaniowego). Norma kolizyjna przywiązująca wagę do powiązania o charakterze personalnym została zamieszczona w § 2 art. 31 p.p.m., mimo to od niej należy rozpoczynać poszukiwanie prawa właściwego. Dopiero w razie stwierdzenia, iż powiązanie to nie zachodzi (strony nie są bowiem obywatelami tego samego państwa i nie mają w nim miejsca zamieszkania), należy sięgnąć do powiązania lokalnego, przewidzianego przez normę z art. 31 § l p.p.m.69 Przepis art. 31 § 2 p.p.m. wspomina wyraźnie o obywatelstwie i miejscu zamieszkania. Powiązania tego rodzaju mogą dotyczyć osób fizycznych. Wydaje się jednak, iż przepis ten należy stosować odpowiednio także do osób prawnych70. W takim przypadku zamiast obywatelstwa i miejsca zamieszkania brana będzie pod uwagę siedziba osoby prawnej. Dotyczy to zarówno stosunków zobowiązaniowych, których stronami są osoby prawne (do zastosowania art. 31 § 2 p.p.m. wystarczy, iż osoby prawne mają siedzibę w tym samym państwie), jak i stosunków pomiędzy osobami fizycznymi w W literaturze istnieje spór co do wzajemnego stosunku obu paragrafów art. 31 p.p.m. Niektórzy regułę z § l art. 31 p.p.m. uznają za zasadę, a regułę z § 2 art. 31 p.p.m. za odstępstwo (wyjątek) od tej zasady (np. E. Wierzbowski 1971, s. 276; W. Ludwiczak 1990, s. 205), inni zaś na czoło wysuwają regułę z § 2 art. 31 p.p.m. (np. M. Sośniak: Zobowiązania (1971), s. 87; tenże w Glosie do orz. SN z 22 XI 1972, OSP 1974, nr l, s. 21). Wyrażony został również pogląd, że w obu paragrafach zostały zawarte dwie różne i niezależne od siebie normy kolizyjne (np. B. Tracz-Pasternak: Właściwość, s. 86 i n.). Trafne stanowisko w tej dyskusyjnej kwestii zajął ostatnio T. Pajor {Odpowiedzialność deliktowa, s. 149 i n.). Wykazał on, iż nie należy dwu pierwszych paragrafów art. 31 p.p.m. traktować jako dwóch odrębnych unormowań, z których jedno miałoby być zasadą, a drugie wyjątkiem. Tworzą one jedno złożone rozwiązanie kolizyjne. W art. 31 p.p.m. mamy więc do czynienia ze "zgrupowaniem dwu norm kolizyjnych o jednakowym zakresie i różnych łącznikach", ujętych wariantowo (tworzących "drabinkę"). "Przy poszukiwaniu prawa właściwego łącznik personalny jest brany pod uwagę w pierwszej kolejności, lecz nie można stąd wnioskować, że zobowiązania ustawowe podlegają z zasady prawu personalnemu stron". 70 Tak słusznie SN w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z 5 X 1974 r. III CZP 71/73, OSN 1975, z. 5, póz. 72, OSP 1976, z. 11, póz. 202 (z glosą W. Brasia) oraz PiP 1977, z. 8-9, s. 255 i n. (z glosą K. Skubiszewskiego). Por. też orz. SN z 22 XI 1972 r., II CR 458/72, OSP 1974, z. l, póz. 6 (z glosą M. Sośniaka) i OSP 1975, z. 3, póz. 32 (glosa K. Zawady). i osobami prawnymi (do zastosowania art. 31 § 2 p.p.m. wymagać się będzie, by osoba prawna miała siedzibę w państwie, którego obywatelem jest i w którym ma miejsce zamieszkania osoba fizyczna). Powiązanie, o którym mowa w art. 31 § 2 p.p.m., powinno istnieć w chwili nastąpienia zdarzenia będącego źródłem zobowiązania. Późniejsze zmiany nie oddziałają już na utrwaloną w taki sposób właściwość prawa. Dotyczy to zarówno zmiany obywatelstwa lub miejsca zamieszkania jednej ze stron stosunku zobowiązaniowego, jak i zmian w osobach wierzyciela lub dłużnika, w sytuacji gdy nowy wierzyciel lub nowy dłużnik ma inne obywatelstwo lub inne miejsce zamieszkania niż jego poprzednik. W końcu wypada zauważyć, że również w omawianym tutaj zakresie należy się liczyć z pomocniczą właściwością prawa polskiego na podstawie art. 7 p.p.m. Wejdzie ona w grę m.in. w przypadku, gdy brak jest powiązania personalnego przewidzianego w art. 31 § 2 p.p.m., zdarzenie zaś będące źródłem zobowiązania nastąpiło w miejscu nie podlegającym suwerenności żadnego państwa. Zakres norm kolizyjnych z art. 31 p.p.m. ujęty został szeroko. Normy te obejmują nie tylko zobowiązania z (szeroko rozumianych) czynów niedozwolonych, lecz także zobowiązania wynikające z innych zdarzeń nie będących czynnościami prawnymi (należy tu wymienić w szczególności prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia oraz bezpodstawne wzbogacenie). W obrębie poszczególnych rodzajów źródeł zobowiązań pojawiają się jednak różne osobliwe kwestie. Zostaną one omówione w dalszych rozważaniach. 2. Odrębne uregulowanie znajduje się w prawie morskim i lotniczym (por. art. 11 i 13 pr.lot. i art. 8, 9, 10 k.m.). 3. Normy kolizyjne określające prawo właściwe dla zobowiązań z czynów niedozwolonych i innych zdarzeń nie będących czynnościami prawnymi (nie tylko z czynów niedozwolonych) spotkać można także w konwencjach podpisanych przez Polskę. Niektóre posługują się łącznikiem lokalnym (miejsca zdarzenia) jako łącznikiem jedynym (art. 47 ust. 2 konwencji polsko-buł-garskiej, art. 39 ust. 2 konwencji polsko-mongolskiej oraz art. 34 ust. 2 konwencji polsko--jugosłowiańskiej, dotyczący jednak tylko zobowiązań z czynów niedozwolonych). Odmienne rozwiązanie przyjęto w kilku dalszych konwencjach. Zgodnie z art. 45 B ust. l konwencji z Węgrami (dotyczącym tylko zobowiązań z czynów niedozwolonych), od zasady właściwości prawa strony konwencji, na której terytorium nastąpiło zdarzenie, zachodzi wyjątek na rzecz legis domicilii, gdy strony mają miejsce zamieszkania na obszarze drugiej strony konwencji (nie tej, w której nastąpiło zdarzenie, będące źródłem zobowiązania). Z kolei w konwencji z b. Czechosłowacją (art. 38 ust. l) prawa strony konwencji, na której terytorium nastąpiło zdarzenie będące źródłem zobowiązania, nie stosuje się w sytuacji, gdy powód i pozwany są obywatelami tej samej strony konwencji; wówczas właściwe jest prawo tej właśnie strony konwencji (a więc wspólne prawo ojczyste). Podobne rozwiązanie przyjęto w konwencji z KRL-D (art. 23 ust. 2), b. ZSRR (art. 41 A), Litwą (art. 38), Białorusią (art. 39 ust. l), Łotwą (art. 40 ust. l), Wietnamem (art. 38) i Ukrainą (art. 35). Wątpliwości powstają przy poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, czy norma konwencyjna, posługująca się łącznikiem lokalnym jako jedynym, wyłącza przepis art. 31 § 2 p.p.m. w sytuacji, gdy zdarzenie będące źródłem zobowiązania miało wprawdzie miejsce na obszarze drugiego państwa konwencyjnego, jednakże zastosowanie art. 31 § 2 p.p.m. prowadziłoby do właściwości prawa polskiego. Rozstrzygnięcie tej wątpliwości zależy od sposobu ujmowania w omawianym zakresie tzw. sytuacji konwencyjnych oraz ujęcia wzajemnej relacji obu paragrafów art. 31 p.p.m. II. Statut deliktowy A. Trudności kwalifikacyjne przy ocenie powiązania lokalnego Najpoważniejsze trudności kwalifikacyjne sprawia wielomiejscowość stanu faktycznego deliktu, polegająca na powiązaniu poszczególnych elementów tego stanu z obszarami prawnymi różnych państw. Może ona dotyczyć zarówno samego czynu, jak i jego skutków (szkody). Zgodnie z utrwalonym już w naszej nauce podziałem (wprowadzonym przez M. Sośniaka) wyróżnić należy wielomiejscowość prostą i złożoną71. Wielomiejscowość prosta zachodzi wówczas, gdy z obszarem jednego państwa związany jest czyn, z obszarem innego państwa - skutek. Np. wyprodukowanie i wprowadzenie do obrotu w państwie A towaru z wadami stwarzającymi zagrożenie dla otoczenia, który zakupiony w państwie A spowodował szkodę w państwie B. Z kolei z wielomiejscowością złożoną mamy do czynienia wtedy, gdy powiązanie z więcej niż jednym obszarem prawnym dotyczy bądź czynu, bądź skutku, bądź też i czynu, i skutku. Np. szkody wyrządzone na obszarze własnego państwa i państwa sąsiedniego przez nienależycie składowane odpady przemysłowe lub na skutek wprowadzenia do granicznego jeziora ścieku przemysłowego. Jak zatem postąpić w przypadku stanu faktycznego powiązanego, z omawianego punktu widzenia, z więcej niż jednym obszarem prawnym? W literaturze wysuwane są różne propozycje wyjścia z impasu. Sugeruje się więc przyznanie decydującego znaczenia bądź miejscu czynu (co jest korzystne w przypadku wielomiejscowości szkody, ale mało użyteczne w sytuacji wielomiejscowości czynu lub deliktu z zaniechania), bądź miejscu szkody (unika się wówczas trudności towarzyszących pierwszemu rozwiązaniu, ale natrafia na komplikacje w wypadku wielomiejscowości po stronie szkody). Bronione są też koncepcje kompromisowe. Proponuje się mianowicie, by sąd dokonywał swobodnego wyboru pomiędzy dwoma wspomnianymi kryteriami lub też formułuje się dodatkowe kryteria, przy których użyciu wybór ten powinien nastąpić (np. kryterium korzyści poszkodowanego, czy też rodzaju zasady odpowiedzialności). Nowy kierunek poszukiwań został zapoczątkowany przez J. H. C. Mor-risa, który (w artykule ogłoszonym w 1951 r.) sformułował koncepcję ,,pro- 71 M. Sośniak: Zobowiązania (1971), s. 29 i n. per law of the torts", zgodnie z którą zobowiązanie z czynu niedozwolonego należy poddać systemowi prawnemu odznaczającemu się najściślejszym, najbardziej doniosłym powiązaniem z czynem niedozwolonym i jego następstwami. Echa tego poglądu spotkać można m.in. w § 145 Restatement II. Przyjęty w ramach powyższej koncepcji punkt widzenia co do właściwości prawa dla zobowiązań wynikających z czynów niedozwolonych narzuca też od razu sposób przełamywania trudności, których źródłem jest omawiana tutaj wielomiejscowość. Powracając do naszej ustawy należy stwierdzić, iż nieodzowne jest elastyczne postępowanie przy dokonywaniu kwalifikacji powiązania lokalnego. Sędzia polski (jak słusznie zauważył M. Sośniak) może swobodnie wiązać właściwość prawa z różnymi czynnikami (kryteriami) lokalizującymi, zależnie od okoliczności danej sprawy, nie krępując się z góry przyjętymi założeniami, ale opierając się na wnikliwej analizie konkretnego stanu faktycznego72. B. Zakres statutu deliktowego Statutowi deliktowemu podlega ocena zarówno samego źródła zobowiązania, jak i stosunku zobowiązaniowego wynikłego z czynu niedozwolonego. Statut deliktowy rozstrzyga więc o przesłankach odpowiedzialności delik-towej i sposobie ich ujmowania (a więc o pojęciu szkody, sposobie rozumienia związku przyczynowego, stopniach i zakresie winy, bezprawności, podstawach wyłączenia odpowiedzialności). Przy ocenie bezprawności zachowania mogą mieć jednak również znaczenie przepisy obowiązujące w miejscu zdarzenia, które należy uwzględnić niezależnie od tego, jaki system prawny występuje w roli statutu deliktowego, a więc również wtedy, gdy zdarzenie będące źródłem zobowiązania miało miejsce za granicą, a statut deliktowy - na podstawie art. 31 § 2 p.p.m. - stanowi prawo polskie. Przykład stanowią przepisy ruchu drogowego obowiązujące w miejscu wypadku samochodowego. Ich uwzględnienie przy ocenie prawidłowości zachowania uczestników wypadku samochodowego jest nieodzowne. Przepisy te będą jednak traktowane jako element stanu faktycznego. Wchodzi więc w grę jedynie ich uwzględnienie, a nie stosowanie (na zasadach, na jakich stosuje się prawo obce jako prawo właściwe na mocy miarodajnych norm kolizyjnych). Według postanowień statutu deliktowego należy ustalić, komu przysługują roszczenia w ramach odpowiedzialności deliktowej, czy tylko bezpośrednio, czy także pośrednio poszkodowanemu (por. np. roszczenia przewidziane w art. 446 k.c.pol.). Statut ten wyznacza krąg odpowiedzialnych z tytułu czynu niedozwolonego, decyduje, czy osoby ponoszące odpowiedzialność odpowiadają solidarnie oraz rozstrzyga o ewentualnych roszczeniach regresowych pomiędzy współodpowiedzialnymi. Obejmuje on również roszczenia 72 Tamże, s. 166. zwrotne osoby trzeciej, która zaspokoiła roszczenia odszkodowawcze poszkodowanego73. Do zakresu statutu deliktowego należy ocena rozkładu ciężaru dowodu. Według jego postanowień należy ustalać, jaki rodzaj szkód podlega naprawieniu oraz czy poza odszkodowaniem należą się jeszcze (i komu) jakieś inne rekompensaty. Podlegają mu także zasady ustalania odszkodowania. Jednakże w przypadku transferu odszkodowania za granicę trzeba się liczyć z koniecznością zachowania przepisów wymuszających swoją właściwość (np. przepisów dewizowych). Zgodnie z art. 31 § 3 p.p.m., statut deliktowy rozstrzyga, czy osoba ograniczona w swej zdolności ponosi odpowiedzialność deliktową (podlega mu więc ocena tzw. zdolności deliktowej). C. Zbieg norm kolizyjnych dotyczących odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej Zwykle zakłada się, iż zakresy norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego, wchodzące w skład określonego systemu prawnego, wyłączają się. Celem zabiegów kwalifikacyjnych jest zaś m.in. rozproszenie wątpliwości wyłaniających się na tle stosunku do siebie tych norm. Słusznie oczekuje się, iż w wyniku owych zabiegów z reguły dojdzie do odgraniczenia zakresów różnych norm kolizyjnych. Nie wydaje się jednak, by należało całkowicie wykluczyć wyjątki. Za uzasadniony uważam w szczególności wyjątek obejmujący normy kolizyjne dotyczące odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej. Winien on polegać na dopuszczeniu zbiegu tych norm. Przemawiają za tym dwa ważne argumenty: po pierwsze - fakt dopuszczenia zbiegu odpowiedzialności ex con-tractu i ex delicto w prawie merytorycznym wielu państw (por. art. 443 k.c. poi.), po drugie - postulat zapewnienia poszkodowanemu należytej ochrony prawnej. Proponowane rozwiązanie stwarza możliwość poszukiwania przez poszkodowanego ochrony prawnej w sytuacji, gdy zbieg norm kolizyjnych zachodzi zarówno w ramach statutu kontraktowego, jak i deliktowego. Nie oznacza to oczywiście, iż każda z obranych dróg prowadzi w każdym przypadku do celu. Nie chodzi też o uzyskanie przez poszkodowanego podwójnego odszkodowania. Obie zbiegające się normy kolizyjne traktować trzeba na równi. Żadnej z nich nie wolno przyznać prymatu nad drugą. Pole przecinania się zakresów może być wyznaczone tylko przy wykorzystaniu badań prawnoporównaw-czych. Tylko w taki bowiem sposób możliwe jest uzyskanie wskazówek co 73 Tak słusznie SN w uchwale składu powiększonego z 26 III 1982 r., III CZP 61/80, OSN 1982, z. 11-12, póz. 161 i w wyroku z 29 XI 1983 r., I CR 266/83, OSN 1984, z. 7, póz. 120. do sensu uruchomienia obu kolizyjnoprawnych dróg przy poszukiwaniu prawa właściwego do oceny danego stanu faktycznego. Z tych też względów sformułowanie w tej mierze ogólnych dyrektyw byłoby i niesłychanie trudne, i niebezpieczne. III. Statut prowadzenia cudzej sprawy bez zlecenia Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio) należy do zakresu norm kolizyjnych z art. 31 p.p.m. Prawo właściwe do oceny prowadzenia cudzej sprawy bez zlecenia (statut negotiorum gestionis) ustalać więc należy na podstawie tegoż przepisu, zachowując wspomnianą już wcześniej kolejność. W pierwszej kolejności sprawdzamy istnienie powiązania z art. 31 § 2 p.p.m. Dopiero w braku przesłanek do zastosowania art. 31 § 2 p.p.m. wolno sięgnąć do przepisu art. 31 § l p.p.m. Norma kolizyjna z art. 31 § l p.p.m. posługuje się łącznikiem lokalnym. Według tego przepisu o właściwości prawa ma decydować powiązanie w postaci miejsca zdarzenia będącego źródłem zobowiązania. Nasuwa się więc pytanie, jakie okoliczności faktyczne mają rozstrzygać o istnieniu tego rodzaju powiązania w rozpatrywanym tutaj zakresie? Wydaje się, że za czynnik najbardziej znaczący winno być uznane miejsce działalności gestora (locus gestionis). Negotiorum gestio podlega więc prawu państwa, w którym skoncentrowana jest działalność gestora. Jeżeli gestor prowadził cudzą sprawę na obszarze kilku państw, trzeba starać się ustalić państwo, w którym koncentrowała się główna (przeważająca) działalność gestora. Według postanowień statutu negotiorum gestionis należy oceniać w szczególności przesłanki powstania stosunku zobowiązaniowego oraz jego treść (a więc uprawnienia i obowiązki stron). IV. Statut bezpodstawnego wzbogacenia Prawo właściwe do oceny bezpodstawnego wzbogacenia (statut bezpodstawnego wzbogacenia) wskazują normy kolizyjne z art. 31 p.p.m. Pierwszeństwo przysługuje normie z art. 31 § 2 p.p.m. Dopiero w braku powiązania personalnego przewidzianego w tym przepisie sięgnąć należy do normy z art. 31 § l p.p.m., posługującej się łącznikiem lokalnym. W wypadku zastosowania normy kolizyjnej z art. 31 § l p.p.m. bezpodstawne wzbogacenie zostanie poddane prawu państwa, w którym nastąpiło przesunięcie majątkowe na rzecz wzbogaconego. W sytuacji, gdy bezpodstawne wzbogacenie stanowi następstwo nienależnego świadczenia, prawem właściwym będzie prawo państwa, w którym świadczenie zostało spełnione. Także w omawianym zakresie mogą pojawić się trudności kwalifikacyjne w razie wielomiejscowości zdarzenia będącego źródłem zobowiązania, a więc gdy do przesunięcia majątkowego na rzecz wzbogaconego kosztem zubożonego doszło w kilku państwach. Przy pokonywaniu tych trudności kierować się należy zasadą najsilniejszego powiązania, uwzględniając całokształt okoliczności konkretnego przypadku i cel, któremu omawiana tutaj instytucja służy. Według postanowień statutu bezpodstawnego wzbogacenia ustalić m.in. należy, komu i przeciwko komu roszczenie służy, czy i pod jakimi warunkami zobowiązaną do zwrotu korzyści jest także osoba trzecia, na której rzecz bezpodstawnie wzbogacony korzyścią rozporządził, przesłanki powstania stosunku zobowiązaniowego i jego treść, skutki bezproduktywnego zużycia korzyści przez bezpodstawnie wzbogaconego. Jak już była o tym mowa, statut bezpodstawnego wzbogacenia obejmuje także bezpodstawne wzbogacenie będące następstwem nienależnego świadczenia. Jednakże przy ocenie, czy świadczenie było należne, czy też nienależne decydującą rolę odegra statut, któremu podlega stosunek, w którego ramach świadczenie zostało spełnione (właściwość legis causae). Według postanowień tego statutu oceniać m.in. należy, czy podstawa prawna świadczenia w ogóle istniała i czy istniała jeszcze w chwili spełnienia świadczenia. Do instytucji bezpodstawnego wzbogacenia odwołał się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 marca 1967 r. (I CR 370/66)74 przy rozpatrywaniu sprawy z powództwa beneficjariuszy spadkowych, którzy ze spadku amerykańskiego, podzielonego przez amerykańskiego administratora, nie uzyskali należnych im korzyści, gdyż otrzymali je wyłącznie pozwani. O możliwości wykorzystania w omawianym zakresie instytucji bezpodstawnego wzbogacenia rozstrzyga statut bezpodstawnego wzbogacenia. O tym natomiast, czy powodowi należała się korzyść ze spadku, decyduje statut spadkowy. Por. też orz. SN z 2 IX 1986, III CZP 66/86, OSN 1987, nr 9, póz. 132. V. Reżim odpowiedzialności kontraktowej a zobowiązania ze zdarzeń nie będących czynnościami prawnymi l. Przepisy regulujące odpowiedzialność deliktową z reguły nie zawierają pełnego odrębnego unormowania skutków naruszenia istniejącego już zobowiązania. Wykorzystuje się więc w tej mierze postanowienia reżimu kontraktowego. Z kolizyjnoprawnego punktu widzenia decydujące znaczenie w powyższym zakresie przyznać należy systemowi prawnemu, wskazanemu przez normę kolizyjną obejmującą swym zakresem czyny niedozwolone (a więc statutowi deliktowemu). Postanowienia statutu deliktowego rozstrzygać będą o tym, czy i w jakim zakresie do kwestii nie uregulowanych w przepisach reżimu deliktowego wolno stosować przepisy o odpowiedzialności 74 OSP 1969, nr 2, póz. 32 oraz tamże glosa J. Skąpskiego (s. 65-70). kontraktowej. Chodzi tu o postanowienia reżimu kontraktowego wchodzące w skład tego systemu prawnego, który spełnia rolę statutu deliktowego. 2. To, co powiedziano wyżej o zobowiązaniach z czynów niedozwolonych, odnieść należy również do zobowiązań z innych źródeł, objętych zakresem normy z art. 31 p.p.m. § 27. ZOBOWIĄZANIA ZWIĄZANE ZE STOSUNKAMI Z INNYCH DZIEDZIN PRAWA CYWILNEGO Literatura: M. Pazdan: Z pogranicza statutu kontraktowego i deliktowego, SIS 1984, t. 9. Poza zobowiązaniami należącymi do zakresu norm kolizyjnych statuowa-nych w przepisach art. 25-31 ustawy z 1965 r. istnieją jeszcze inne zobowiązania. Chodzi tu m.in. o zobowiązania przewidziane w przepisach prawa rzeczowego (por. np. art. 224 § 2 i 225 k.c.pol.), prawa spadkowego (np. zobowiązania z zapisu lub zachowku) i prawa rodzinnego (np. obowiązki alimentacyjne). Zobowiązanie tego rodzaju podlega prawu właściwemu dla stosunku, z którym jest związane. Tak więc, dla zobowiązań powiązanych ze stosunkami prawnorzeczowymi właściwy jest statut rzeczowy, zobowiązania z zapisu lub zachowku należą do zakresu statutu spadkowego, zobowiązania przewidziane w normach prawa rodzinnego objęte są zakresem odpowiednich norm kolizyjnych dotyczących zagadnień rodzinnoprawnych. W obrębie tego rodzaju zobowiązań zachodzi często konieczność posługiwania się normami merytorycznymi regulującymi odpowiedzialność kontraktową. Czy i w jakim zakresie jest to dopuszczalne - rozstrzyga statut obejmujący swym zakresem dane zobowiązanie (statut rzeczowy, spadkowy lub odpowiedni statut z zakresu prawa rodzinnego); chodzi tu oczywiście o stosowanie norm o odpowiedzialności kontraktowej, wchodzących w skład systemu prawnego stanowiącego ów statut. § 28. STOSUNKI PRACY Literatura: H. Trammer: Stosunki pracy w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PwHZ 1968, z. 21; M. Pazdan: Łączniki dla stosunków pracy w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, RPEiS 1971, z. 2; tenże: Przesłanki ważności umowy o pracę na tle ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym, PwHZ 1971, z. 26-27; S. Kalus: Problematyka kolizyjna stosunków pracy w morskich przewozach międzynarodowych, "Prace Prawnicze U.Ś1." 1972, t. III; M. Sośniak: Wlasciwosc prawa w zakresie wypadków przy pracy wykonywanej za granicą, PwHZ 1972, z. 28-29; B. Paździor: Wplyw Międzynarodowego Biura Pracy na konwencje i zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy, Wrocław 1975; S. Kalus: Międzynarodowe stosunki pracy. Wybrane zagadnienia kolizyjne. Warszawa 1978; tejże: Stosunki pracy specjalistów polskich zatrudnionych na budowach eksportowych, (w:) Zagadnienia prawne eksportu kompletnych obiektów przemysłowych. Katowice 1980; J. Białocerkiewicz: Wplyw Międzynarodowej Organizacji Pracy na ujednolicenie prawa pracy, Toruń 1981; M. Pazdan: Les rapports de travail dans le droit international prive polonais, (w:) l " Congres Regional Europeen du Droit du Travail et de la Securite Sociale, Budapest 1987; J. Barcz: Umowa rentowa PRL-RFN z 1975 roku. Warszawa 1988; J. Kruszewska: Umowa o pracę za granicą w zakresie budownictwa eksportowego i usiug, Warszawa 1988; L. Florek, M. Seweryński: Międzynarodowe prawo pracy. Warszawa 1988; J. Barcz: Wyplata świadczeń emerytalnych za granicą wedlug prawa RFN, SP 1990, z. 1(103); R. Blanpain, M. Matey: Europejskie prawo pracy w polskiej perspektywie. Warszawa 1993; L. Florek: Prawo Wspólnot Europejskich w zakresie zatrudnienia i stosunków pracy. Warszawa 1993; L. Florek: Zatrudnianie cudzoziemców, MP 1993 nr l, s. 7-8; W. Sanetra: Zasady zatrudniania cudzoziemców w Polsce, Warszawa 1993; M. Barzycka-Banaszczyk: Zatrudnianie cudzoziemców w Polsce, Warszawa 1996. I. Prawo właściwe 1. Nasza ustawa z 1965 r. poświęciła stosunkom pracy odrębny tytuł (X, art. 32-33). Istnieje też wiele przepisów szczególnych mieszczących się w oddzielnych aktach normatywnych. 2. W myśl art. 32 p.p.m. strony mogą poddać stosunek pracy wybranemu przez siebie prawu, jeżeli pozostaje ono w związku z tym stosunkiem. Określenie prawa właściwego w drodze wyboru prawa nastąpić może jedynie dla stosunku pracy powiązanego z obszarami prawnymi dwu lub więcej państw. Stosunek pracy powiązany wyłącznie z polskim obszarem prawnym podlega zawsze tylko prawu polskiemu (wniosek taki wywieść można zresztą także z art. 33 p.p.m.). Wywody dotyczące wyboru prawa zamieszczone w § 34 (II) odnoszą się także do wyboru prawa właściwego dla stosunków pracy. 3. Prawo właściwe na wypadek braku wyboru określa przepis art. 33 p.p.m. Zgodnie z postanowieniem art. 33 § l p.p.m. (jeżeli strony nie dokonały wyboru prawa) stosunek pracy podlega prawu państwa, w którym strony w chwili powstania tego stosunku mają miejsce zamieszkania albo siedzibę; jeżeli praca jest, była lub miała być wykonywana w przedsiębiorstwie pracodawcy, rozstrzyga - zamiast jego miejsca zamieszkania albo siedziby - siedziba przedsiębiorstwa. Przepis ten przyznaje znaczenie wymienionym w nim powiązaniom o charakterze personalnym. Przy ustalaniu miejsca zamieszkania osoby fizycznej lub siedziby osoby prawnej należy postępować według wskazówek już wyżej podanych. To samo dotyczy sposobu rozumienia siedziby przedsiębiorstwa pracodawcy, będącego osobą fizyczną lub osobą prawną. Warto tutaj zwrócić uwagę na subokreślnik temporalny normy z art. 33 § l p.p.m. W tej roli występuje "chwila powstania stosunku pracy". Późniejsza zmiana powiązania rozstrzygającego o właściwości prawa, np. przeniesienie się pracodawcy będącego osobą fizyczną i pracownika do innego (lecz dla obu stron tego samego) państwa z tym skutkiem, iż obie strony uzyskały tam domicyl, nie wywrze wpływu na właściwość prawa. Zachodzi tu zatem przypadek petryfikacji statutu stosunku pracy. Zgodnie z art. 33 § l zd. 2 p.p.m., jeżeli praca jest, była lub miała być wykonana w przedsiębiorstwie pracodawcy (będącego osobą prawną lub fizyczną), zamiast jego siedziby lub miejsca zamieszkania bierze się pod uwagę siedzibę przedsiębiorstwa. Do zastosowania normy z art. 33 § l p.p.m. wystarczy więc, iż pracownik ma miejsce zamieszkania w państwie, w którym znajduje się siedziba przedsiębiorstwa pracodawcy, a chodzi o pracę wykonywaną w owym przedsiębiorstwie. Ma to praktyczne znaczenie, gdy na obszarze jednego państwa znajduje się siedziba osoby prawnej (lub miejsce zamieszkania osoby fizycznej), a w innych państwach znajdują się należące do niej przedsiębiorstwa. Nasuwa się pytanie, kiedy praca może być uważana za "wykonywaną w przedsiębiorstwie pracodawcy". Chodzi tu - jak się wydaje - o wykonywanie pracy w ramach zatrudnienia w przedsiębiorstwie. Samo więc delegowanie pracownika za granicę do wykonywania tam określonych czynności w ramach zatrudnienia u pracodawcy krajowego nie stoi na przeszkodzie zastosowaniu omawianej normy. Siedziba przedsiębiorstwa pracodawcy jest brana pod uwagę zamiast siedziby osoby prawnej (lub miejsca zamieszkania osoby fizycznej) tylko wtedy, gdy przedsiębiorstwo należy do pracodawcy. Jeśli więc pracownik osoby prawnej mającej siedzibę w Polsce zostaje delegowany za granicę do wykonywania pracy w przedsiębiorstwie należącym do zagranicznej osoby prawnej (lub osoby fizycznej mającej miejsce zamieszkania za granicą) i pozostaje w dalszym ciągu pracownikiem osoby prawnej delegującej, to jego stosunek pracy podlega prawu państwa, w którym osoba prawna, będąca pracodawcą, ma siedzibę, jeśli w państwie tym ów pracownik miał miejsce zamieszkania w chwili powstania stosunku pracy. 4. Stosownie do art. 33 § 2 p.p.m., jeżeli strony nie mają miejsca zamieszkania albo siedziby w tym samym państwie i nie dokonały wyboru prawa, stosuje się prawo państwa, w którym praca jest lub miała być wykonywana (lex lód laboris). Choć to wyraźnie nie wynika z powyższego przepisu, należy przyjąć, iż przepis ten obejmuje sytuacje, gdy strony nie mają miejsca zamieszkania lub siedziby w tym samym państwie w chwili powstania stosunku pracy. Łącznik miejsca wykonywania pracy oznacza miejsce rzeczywistego, faktycznego wykonywania pracy lub gdy praca dopiero miała być wykonywana w przyszłości, miejsce, gdzie miało nastąpić jej rzeczywiste wykonywanie. 5. Nie da się wykluczyć w rozważanym tutaj zakresie zastosowania prawa polskiego na podstawie art. 7 p.p.m., np. gdy nie dokonano wyboru prawa i brak przesłanek do zastosowania normy z art. 33 § l p.p.m., a ustalenie miejsca, gdzie praca była, jest lub miała być wykonywana, okazuje się niemożliwe lub gdy praca była wykonywana w różnych państwach, a z żadnym z wchodzących w grę państw nie była związana w jakiś szczególny sposób (w związku z czym nieprzydatna staje się też zasada najsilniejszego związku). 6. Omawianie wyjątków od prawideł ustanowionych w ustawie z 1965 r. wypada rozpocząć od przepisów kodeksu pracy. A. Według art. 6 § l k.p., stosunek pracy między obywatelem polskim a polskim przedstawicielstwem, misją lub inną placówką za granicą podlega przepisom kodeksu (ściślej rzecz biorąc - prawu polskiemu). Stosownie do art. 6 § 2 k.p. stosunek pracy między obywatelem polskim a przedstawicielstwem, misją albo inną placówką państwa obcego lub instytucji międzynarodowej, działającymi na obszarze Polski podlega przepisom kodeksu (prawu polskiemu), jeżeli umowy, układy lub porozumienia międzynarodowe nie stanowią inaczej. Artykuł 6 k.p. ustanawia zatem dwie normy kolizyjne jednostronne, przewidujące właściwość prawa polskiego dla sytuacji opisanych w hipotezach tych norm. B. W myśl art. 2 ustawy z 23 maja 1991 r. o pracy na morskich statkach handlowych (Dz.U. Nr 61, póz. 258; zm.: Dz.U. z 1994 r. Nr 113, póz. 547), stosunek pracy na statku podlega prawu państwa bandery statku, chyba że strony poddały ten stosunek innemu prawu. Ustawa - odmiennie niż art. 32 p.p.m. - dopuszcza nieograniczony wybór prawa. Zakres zastosowania ustawy określa jej art. l. Zgodnie z art. l ust. l, reguluje ona stosunki pracy na morskich statkach handlowych o polskiej przynależności, z wyłączeniem statków uprawiających żeglugę w odległości nie przekraczającej 12 mil morskich od linii brzegu morskiego R.P. C. Według art. 9 pr.lotn. prawa i obowiązki członków załogi statku powietrznego, wynikające ze stosunku pracy, ocenia się według prawa państwa przynależności tego statku, jeżeli strony nie skorzystały z możliwości wyboru innego prawa. D. Przepis art. 19 ust. l ustawy z 6 lipca 1982 r. o zasadach prowadzenia na terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne (t. jedn. Dz.U. z 1989 r. Nr 27, póz. 148 z późn. zm.) stanowi, że: "w zakresie zatrudnienia, stosunków i warunków pracy w przedsiębiorstwie, spraw socjalnych i ubezpieczeń społecznych pracowników oraz działalności związków zawodowych - stosuje się prawo polskie". E. Na uwagę zasługują nadto przepisy art. 46-51 ustawy z 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (t. jedn. Dz.U. z 1997 r. Nr 25, póz. 128 z późn. zm.), regulujące niektóre kwestie związane z zatrudnieniem obywateli polskich za granicą u pracodawców zagranicznych oraz cudzoziemców w Polsce. Zob. też rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 24 kwietnia 1995 r. w sprawie trybu zatrudniania cudzoziemców przy realizacji usług eksportowych świadczonych przez pracodawców zagranicznych w Polsce (Dz.U. Nr 66, póz. 340); rozporządzenie Rady Ministrów z 27 grudnia 1974 r. w sprawie niektórych praw i obowiązków pracowników skierowanych do pracy za granicą w celu realizacji budownictwa eksportowego i usług związanych z eksportem (t. jedn. Dz.U. z 1990 r. Nr 44, póz. 259; zm.: Dz.U. z 1991 r. Nr 78, póz. 346; Dz.U. z 1993 r. Nr 99, póz. 452). F. Jednakowe unormowanie właściwości prawa dla stosunków pracy znalazło się w konwencjach podpisanych przez Polskę z b. Czechosłowacją (art. 45) i Ukrainą (art. 42). Konwencje te przewidują, iż strony stosunku pracy mogą poddać ten stosunek wybranemu przez siebie prawu. Jeżeli nie dokonano wyboru prawa - zgodnie z art. 45 ust. 2 - powstanie, zmiana, rozwiązanie i wygaśnięcie stosunku pracy oraz roszczenia z niego wynikające podlegają prawu tej strony konwencji, na której terytorium praca jest, była lub miała być wykonywana. Jeżeli pracownik wykonuje pracę na terytorium jednej strony na podstawie stosunku pracy łączącego go z zakładem pracy, który ma siedzibę na terytorium drugiej strony, powstanie, zmiana, rozwiązanie i wygaśnięcie stosunku pracy oraz roszczenia z niego wynikające podlegają prawu tej strony konwencji. Por. też konwencje z Białorusią (art. 47), Litwą (art. 45) i Łotwą (art. 47). 7. Poważny wpływ na rozwój prawa pracy poszczególnych państw, w kierunku poprawy szeroko pojętych warunków pracy i zabezpieczenia społecznego, wywiera Międzynarodowa Organizacja Pracy (International La-bour Organization), powołana do życia w wyniku obrad konferencji paryskiej w 1919 r. jako część składowa systemu organizacyjnego Ligi Narodów. Wśród 29 państw - założycieli znalazła się także Polska. Po drugiej wojnie światowej - na mocy poprawek do Konstytucji MOP przyjętych na 27 sesji Konferencji Ogólnej w 1945 r. w Paryżu i na 29 sesji Konferencji Ogólnej w 1946 r. w Montrealu - została przekształcona w organizację wyspecjalizowaną ONZ i taką pozostaje do dnia dzisiejszego. MOP doprowadziła do opracowania pokaźnej liczby konwencji poświęconych podstawowym problemom: bezrobocia i zatrudnienia, czasu pracy i urlopów wypoczynkowych, ochrony pracy kobiet oraz równego ich traktowania, ochrony młodocianych, bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony emigrantów, wynagrodzenia za pracę i ubezpieczeń społecznych, prawa zrzeszania się itd. Stwierdza się niekiedy, iż konwencje te stworzyły międzynarodowe prawo pracy będące częścią międzynarodowego prawa publicznego. Wśród państw, które ratyfikowały wiele konwencji przyjętych przez MOP, znajduje się także Polska. Niektóre z tych konwencji (poza przeważającymi w nich normami merytorycznymi) ustanawiają także normy kolizyjne. Przykład stanowi art. 3 ust. l Konwencji nr 48 (Dz.U. 1939, Nr 21, póz. 134), zgodnie z którym "każda instytucja ubezpieczeniowa, w stosunku do której petent wypełnia z uwzględnieniem wszystkich okresów ubezpieczeniowych warunki wymagane do uzyskania świadczeń, obliczy wysokość świadczeń według prawa właściwego dla tej instytucji". Por. też art. 2 Konwencji nr 19 (Dz.U. 1928, Nr 63, póz. 576) oraz postanowienia Konwencji nr 35-40 dotyczące ubezpieczenia na starość, na wypadek inwalidztwa i śmierci, kierujące się zasadą właściwości prawa miejsca pracy (Dz.U. 1949, Nr 31, póz. 223-233). II. Zakres zastosowania statutu stosunku pracy 1. Statut stosunku pracy ustalony na podstawie miarodajnych w tej mierze norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego obejmuje głównie te normy prawa pracy, które sformułowane są zgodnie z założeniami niewładczej metody regulacji. Nie wykluczone są jednak odstępstwa. 2. Olbrzymie znaczenie dla bliższego sprecyzowania zakresu stosowania prawa właściwego dla stosunków pracy (statutu stosunku pracy) ma ustalenie sposobu rozumienia samego pojęcia "stosunek pracy". Wydaje się, że możliwe jest podjęcie próby wskazania cech, za których pomocą rozpoznawać będziemy, czy w danym przypadku chodzi o stosunek pracy w rozumieniu omawianych tutaj przepisów kolizyjnych. W rozważanym przez nas zakresie chodzi najczęściej o stosunek wynikający z umowy (jest dyskusyjne, czy przepisy art. 32 i 33 p.p.m. obejmują także stosunki pracy wynikające z innych źródeł)75. W ramach tego stosunku jedna strona, zwana pracownikiem (może nim być tylko osoba fizyczna), jest zobowiązana do wykonywania za wynagrodzeniem pracy dla strony drugiej, nazywanej pracodawcą (może nim być tak osoba fizyczna, jak i prawna). Cechę rozpoznawczą stosunku pracy stanowi podporządkowanie pracownika osobie pracodawcy, co oznacza, iż pracownik powinien stosować się przy wykonywaniu pracy do wskazówek technicznych pracodawcy oraz pozostawać do dyspozycji pracodawcy w określonym miejscu i czasie. 3. Zdolność stron umowy o pracę podlega prawu wskazanemu przez odrębne normy kolizyjne, miarodajne dla zdolności. Chodzi tutaj w szczególności o normy z art. 9 p.p.m. (a więc także o mający duże znaczenie przy ocenie zdolności pracodawcy art. 9 § 3 p.p.m.); nie jest wykluczone zastosowanie także art. 10 p.p.m. 4. Wymagania dotyczące formy umowy o pracę podlegają prawu wskazanemu przez odrębne normy kolizyjne (art. 12 p.p.m.). 75 Za objęciem zakresem omawianych norm także stosunków pracy wynikających z innych źródeł (a nie tylko z umowy o pracę) opowiadają się: S. Kalus: Międzynarodowe stosunki, s. 31 i n.; M. Piekarski (w:) Kodeks pracy z komentarzem. Warszawa 1979, s. 21. Odmiennie W. Lud-wiczak 1990, s. 212 i 213. 5. Natomiast wpływ wad oświadczenia woli na ważność umowy o pracę oraz wymagania dotyczące treści oceniać należy według prawa właściwego dla umowy o pracę (statutu stosunku pracy). Statut ten obejmuje zasadniczo także czynności prawne dokonane w ramach stosunku pracy, np. wypowiedzenie, rozwiązanie umowy w .drodze porozumienia stron (z wyjątkiem jednak zdolności i formy jako przesłanek ważności tych czynności prawnych). 6. W zakresie stosunków pracy liczyć się trzeba z ingerencją norm ,,wymuszających" swoją właściwość. Chodzi tu o normy, z których treści wnosi się o ich zasięgu w przestrzeni. Są one stosowane obok statutu stosunku pracy bez względu na to, czy sformułowane są według założeń władczej, czy też niewładczej metody regulacji. Jako normy "wymuszające" swoją właściwość traktuje się zwykle normy ograniczające rozwiązanie umowy o pracę z pracownikami pełniącymi funkcje związkowe lub z niektórymi innymi grupami pracowników (z inwalidami, kobietami ciężarnymi itp.), postanowienia określające minimalny wiek dopuszczenia do pracy, liczbę dni wolnych od pracy, przepisy bhp oraz przepisy o inspekcji pracy, przepisy o obowiązkowym ubezpieczeniu pracowników. Nie jest to wyliczenie wyczerpujące. Co do charakteru niektórych przepisów istnieją zresztą spory (np. co do przepisów o urlopach). Wymagania wynikające z przepisów wymuszających swoją właściwość traktowane są czasem jako wymagania minimalne, zwłaszcza pod adresem pracodawców i wówczas dopuszczalne są bardziej korzystne dla pracownika postanowienia pojedynczej umowy. Bardziej korzystne postanowienia mogą też być zamieszczane w układach zbiorowych. 7. Statutowi stosunku pracy podlega ocena treści stosunku pracy, a więc wzajemnych praw i obowiązków pracodawcy i pracownika przy uwzględnieniu - o czym już była mowa - norm "wymuszających" swoją właściwość. Po stronie pracodawcy będą to więc przede wszystkim uprawnienia: a) do żądania świadczenia pracy przez pracownika zgodnie z umową, b) z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o pracę, w ramach tzw. odpowiedzialności ex contractu, oraz obowiązki: dopuszczenia pracownika do pracy, zapewnienia pracownikowi właściwych warunków pracy (w tym zakresie jednak poważną rolę odgrywają normy wymuszające swoją właściwość), zapłaty wynagrodzenia. Prawu właściwemu dla umowy o pracę podlegają również uprawnienia i obowiązki pracownika, a zatem odpowiadające obowiązkom pracodawcy uprawnienia: a) do żądania dopuszczenia do pracy, b) do żądania wynagrodzenia za pracę, c) z tytułu niewykonywania przez pracodawcę innych obowiązków oraz odpowiadający uprawnieniom pracodawcy obowiązek należytego wykonania przez pracownika umowy o pracę (niewypełnienie tego obowiązku może rodzić obowiązek zastępczy zapłaty odszkodowania). Statut stosunku pracy rozstrzyga, czy w danym przypadku możliwa jest współodpowiedzialność pracowników w związku z niewykonaniem przez nich umowy o pracę, czy jest dopuszczalne, a jeżeli tak, to wedle jakich zasad ma następować miarkowanie odszkodowania należnego z tytułu niewykonania umowy, jakie są granice tego odszkodowania. Statut stosunku pracy obejmuje także uprawnienia i obowiązki stron o charakterze dodatkowym. 8. Zagadnienie właściwości prawa w zakresie wypadków przy pracy jest różnie rozstrzygane w literaturze. Brak też zgodności w judykaturze obcych sądów. Proponuje się w tej mierze m.in. stosowanie statutu stosunku pracy, statutu deliktowego lub prawa miejsca wypadku (lex lód facti), prawa obowiązującego w siedzibie przedsiębiorstwa (z uzasadnieniem, iż chodzi tu o skutki ponoszenia ryzyka zawodowego), wreszcie dopuszcza się zbieg obu reżimów. Wydaje się, iż pracownik najczęściej uzyska satysfakcjonujące go rozstrzygnięcie na podstawie postanowień statutu stosunku pracy76. Nie powinno się jednak z góry wykluczać możliwości alternatywnego powołania się na postanowienia statutu deliktowego (por. uwagi dotyczące zbiegu norm kolizyjnych dotyczących odpowiedzialności ex contractu i ex delicto w § 26 II C.). W dzisiejszych czasach rozpatrywany tutaj problem stracił jednak na znaczeniu ze względu na występowanie w wielu państwach, często obligatoryjnego, systemu ubezpieczeniowego. Jeżeli więc wypadek nastąpi pod rządami tego systemu, decyduje w pierwszej kolejności on (lex securitatiś). Zagadnienia, o których mowa, bywają też regulowane postanowieniami bilateralnych konwencji; por. np. Konwencja polsko-argentyńska z 13 marca 1932 r. o odszkodowaniu za wypadki przy pracy (Dz.U. z 1934 r. Nr 27, póz. 216), umowy podpisane przez Polskę i RFN: 25 kwietnia 1973 r. o ubezpieczeniu społecznym pracowników wysłanych przejściowo na obszar drugiego państwa (Dz.U. z 1974 r. Nr 42, póz. 250) oraz 9 października 1975 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym (Dz.U. z 1976 r. Nr 16, póz. 101), zastąpione umową o zabezpieczeniu społecznym z 8 grudnia 1990 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 108, póz. 468), umowa między Polską i Grecją z 3 maja 1985 r. o ubezpieczeniach społecznych osób zatrudnionych na terytorium drugiego państwa (Dz.U. z 1986 r. Nr 30, póz. 147), umowa polsko-libijska o ubezpieczeniu społecznym z 2 grudnia 1985 r. (Dz.U. z 1987 r. Nr 13, póz. 78). 7(1 Por. na ten temat M. Sośniak: Właściwość prawa, s. 102; S. Kalus: Międzynarodowe stosunki, s. 69-79. Rozdział VII PRAWA RZECZOWE. POSIADANIE. PRAWA NA DOBRACH NIEMATERIALNYCH § 29. WŁASNOŚĆ l INNE PRAWA RZECZOWE. POSIADANIE Literatura: F. Zoil 1947, s. 50 i n.; J. Fabian: Miejsce polożenia ruchomości w prawie międzynarodowym prywatnym. Księga Przyhyfowskiego; K. Przybyłowski 1964; J. Fabian: Prawo bandery jako łącznik w prawie międzynarodowym prywatnym, TiGM 1966; K. Przybyłowski 1966; H. Trammer: Sprawy czysto majątkowe w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PwHZ 1968, nr 19-20; J. Kosik: Zmiana statutu rzeczowego. Przyczynek do wykładni art. 24 § 2 prawa prywatnego międzynarodowego z 1965 r., AUWP 1970; tenże: Prawa rzeczowe ograniczone w kodeksie cywilnym i art. 24 prawa prywatnego międzynarodowego, SP 1970, z. 26-27; tenże: Sprawa ochrony własności społecznej na podstawie norm kolizyjnych z zakresu prawa rzeczowego, PPiA 1972, t. II; J. Karasiewicz: Problematyka prawna nieruchomości w międzynarodowym obrocie prawnym, NP 1973, nr 9; J. Kosik: Zagadnienia prawa rzeczowego w prawie prywatnym międzynarodowym z 1965 r., Warszawa-Wrocław 1976; W. Adamczak: Przywileje na statku w świetle prawa prywatnego międzynarodowego, PiP 1976, z. 6; E. Drozd: Nabycie i utrata praw rzeczowych na rzeczy ruchomej w prawie prywatnym międzynarodowym. Wplyw zmiany miejsca polożenia rzeczy na właściwość prawa, Kraków 1977; tenże: Rozporządzanie towarami za pomocą dokumentów w międzynarodowym obrocie handlowym, PPHZ 1977, t. l; L. Myczkowski: Nabywanie mieszkań spółdzielczych przez cudzoziemców. Pal. 1977, nr l; A. Gola: Zagadnienia związane z. nabywaniem przez cudzoziemców praw do nieruchomości położonych w Polsce, PWS 1978, nr l; S. Czamynoga: Posiadanie w świetle przepisów prawa prywatnego międzynarodowego (art. 24 § 3 ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym), NP 1979, nr 7-8; E. Drozd: Kolizyjna problematyka rzeczy w transporcie, KSP 1979, R. XII; tenże: Kompetencja statutów rzeczowego i obligacyjnego w zakresie praw podmiotowych, SC 1979, t. XXX; W. Adamczak, Z. Godecki: Przywileje na statku i hipoteka morska, Gdańsk 1988; K. Kruczalak: Zagadnienia nowelizacyjne morskiego prawa prywatnego międzynarodowego, Gdańsk - Słupsk - Szczecin 1989; W. Ludwiczak 1990, s. 174 i n.; M. Sośniak 1991, s. 111 i n.; R. Sztyk: Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców, "Rejent" 1991, nr 4; J. Pazdan: Nabycie rzeczy ruchomej od nie uprawnionego w prawie prywatnym międzynarodowym, PS 1992, nr 5-6; M. Pazdan: O nabywaniu nieruchomości położonych w Polsce przez cudzoziemców, (w:) Księga Pamiątkowa l Kongresu Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej, Kluczbork 1993, s. 173-193; tenże: Nabycie nieruchomości położonej w Polsce przez cudzoziemca, MP 1993, nr l, s. 12-13; E. Drozd: Zastaw w prawie prywatnym międzynarodowym. Księga Skąpskiego, s. 33-43; A. Lichorowicz: Nabywanie nieruchomości położonych na terenie Polski przez cudzoziemców z Unii Europejskiej w świetle układu stowarzyszeniowego, "Rejent" 1994, nr 6, s. 24-37; M. Pazdan: Notariat a prawo prywatne międzynarodowe (uwagi ogólne), "Rejent" 1995 nr 9, s. 197-209; D. Szafrańska: Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców a postanowienia Układu Europejskiego, MP 1995, nr 4; E. Ferenc, W. Młodzianowski: Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców. Zielona Góra 1995; R. Skubisz: Nabywanie nieruchomości w Polsce przez cudzoziemców a Układ Europejski, (w.) Problematyka prawna nieruchomości w praktyce notarialnej, Lublin 1995, s. 161-175; W. Popiołek: Prawa do nieruchomości jako wkład niepieniężny do spólki z udziałem podmiotu zagranicznego, PPHZ 1995, t. 18, s. 120-138; B. Popowska: Wybrane zagadnienia ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców w Polsce w świetle Układu Europejskiego ustanawiającego Stowarzyszenie między Wspólnotami Europejskimi i Polską, RPEiS 1996, z. 4; R. Pietrzak, T. Osiński: Ustawa o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców. Komentarz, (w:) Prawo dla cudzoziemców. Warszawa 1996; R. Taradejna: Nabywanie nieruchomości w Polsce przez cudzoziemców. Zielona Góra 1996; R. Sztyk: Nowe zasady nabywania nieruchomości przez cudzoziemców, "Rejent" 1996, nr 7-8, s. 77-103; S. Rudnicki (red.): Prawo obrotu nieruchomościami, Warszawa 1996; J. Rajski: Zmiana ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, PPH 1996, nr 9; M. Pazdan: O nowym unormowaniu nabywania nieruchomości przez cudzoziemców, (w:) Problematyka prawna reprywatyzacji notariatu polskiego, Poznań-Kluczbork 1996, s. 85-95; J. Szachułowicz: Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców, "Przegląd Legislacyjny" 1997, nr l; J. Kawecka-Pysz: Nowelizacja ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców - liberalizacja czy zaostrzenie regulacji, " Rejent" 1997, nr 11, s. 48-60; A. Szpunar: Nabycie własności ruchomości od nieuprawnionego, Kraków 1998. I. Prawo właściwe 1. Dominującą rolę przy wyznaczaniu statutu rzeczowego odgrywa obecnie na świecie łącznik miejsca położenia przedmiotu praw rzeczowych i posiadania. Tylko w nielicznych systemach prawnych zachowało się rozwiązanie dawniej (do XIX wieku) szeroko rozpowszechnione, dopuszczające rozczłonkowanie statutu rzeczowego w zależności od tego, czy chodzi o ruchomości, czy o nieruchomości. Zgodnie z tym rozwiązaniem prawa rzeczowe (i posiadanie) na nieruchomościach podlegały prawu miejsca położenia nieruchomości (legi rei sitae), natomiast prawa rzeczowe (i posiadanie) na ruchomościach - w myśl zasady, iż mobilia personom sequuntur - prawu wskazanemu za pośrednictwem łącznika personalnego związanego z osobą uprawnionego z tytułu prawa rzeczowego (lub związanego z osobą posiadacza). 2. W myśl art. 24 § l p.p.m. własność i inne prawa rzeczowe podlegają prawu państwa, w którym znajduje się ich przedmiot. Postanowienie art. 24 § 3 p.p.m. nakazuje zasadę tę stosować odpowiednio do posiadania. Bez względu więc na to, czy przedmiotem prawa rzeczowego (lub posiadania) jest nieruchomość czy ruchomość, właściwe jest w omawianym zakresie prawo miejsca położenia rzeczy. Jeżeli przedmiotem prawa rzeczowego jest dobro nie będące rzeczą, właściwe jest prawo miejsca "położenia" owego dobra. 3. Odrębne uregulowanie znajduje się w prawie lotniczym i w kodeksie morskim. Według art. 10 pr.lotn.: "prawa rzeczowe na statku powietrznym oraz na znajdujących się na nim rzeczach ocenia się według prawa państwa przynależności statku". Z kolei art. 17 ust. l pr.lotn. stanowi, że ,,przynależność statku powietrznego określa się zależnie od tego, w którym państwie został on wpisany do rejestru państwowego" (lex libri sitae}. W myśl art. 7 § l k.m.: "prawa rzeczowe na statku podlegają prawu państwa jego bandery". Z kolei art. 7 § 2 k.m. stanowi, że "prawa rzeczowe na statku wpisane w stałym rejestrze statku podlegają prawu państwa rejestru". Dalsze paragrafy art. 7 k.m. mają brzmienie: "Prawa rzeczowe na statku w budowie podlegają prawu państwa, w którym statek jest budowa-"y" (§ 3); "do przywilejów na statku stosuje się prawo państwa, w którym dochodzone jest przed sądem roszczenie o zaspokojenie wierzytelności zabezpieczonej przywilejem" (§ 4). 4. Właściwość legis rei sitae dla stosunków prawnych dotyczących nieruchomości przewidują podpisane przez Polskę konwencje z Białorusią (art. 36), Litwą (art. 36), Łotwą (art. 38), Ukrainą (art. 32), Węgrami (art. 45 ust. l), b. Czechosłowacją (art. 36), Bułgarią (art. 46) i b. Jugosławią (art. 33). 5. W doktrynie podawane są różne argumenty uzasadniające właściwość legis rei sitae w omawianym zakresie77. Na uwagę zasługuje zwłaszcza pogląd odwołujący się do związku zachodzącego między rzeczą a obszarem prawnym, na którym jest ona położona. Nie bez racji kładzie się też nacisk na związek między prawem miejsca położenia a bezpieczeństwem obrotu, przy uzwględnieniu skuteczności erga omnes praw rzeczowych. 6. Do dziedziny prawa obcych należą przepisy ustawy z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (t. jedn. Dz.U. z 1996 r. Nr 54, póz. 245 z późn. zm.). W myśl art. l ust. l tej ustawy nabycie nieruchomości przez cudzoziemca (pojęcie to obejmuje zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne) może nastąpić jedynie po uprzednim uzyskaniu zezwolenia Ministra Spraw Wewnętrznych, wydanego w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej, w przypadku nieruchomości mającej specjalne znaczenie (np. prze-mysłowo-handlowe, rolnicze), nadto jeszcze w porozumieniu z właściwym ministrem. Umowa zawarta bez wymaganego zezwolenia jest nieważna (art. 6). Brzemienny w skutki jest dodany w 1996 roku do artykułu l ustawy ustęp 4 w brzmieniu: "Nabyciem nieruchomości w rozumieniu ustawy jest nabycie prawa własności nieruchomości lub prawa użytkowania wieczystego, na podstawie każdego zdarzenia prawnego". Słusznie ogranicza on działanie przepisów ustawy tylko do nabycia własności lub użytkowania wieczystego, usuwając istniejące poprzednio wątpliwości i przecinając niekończące się dyskusje. Z drugiej strony jednak znajdujemy w nim wskazówkę, iż rodzaj zdarzenia prawnego, będącego źródłem nabycia, nie ma znaczenia przy rozpatrywaniu zasięgu ustawy. Dziś więc nie ma już wątpliwości, iż zezwolenie nie jest wymagane na zawarcie: a) umowy przedwstępnej do zawarcia umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości lub użytkowania wieczystego, 77 Por. E. Drozd: Nabycie i utrata, s. 5 i n.; tenże: Kolizyjna problematyka, s. 43; S. Czarnynoga: Posiadanie, s. 118. b) umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości (umowy sprzedaży, darowizny lub zamiany), o ile jej skutki ograniczają się do sfery obligacyjnej, c) umowy zlecenia przewidującej nabycie przez zleceniobiorcę nieruchomości (jeśli nawet zleceniodawcą jest cudzoziemiec), o ile zleceniobiorca nie jest cudzoziemcem (zezwolenie będzie jednak wymagane na zawarcie umowy o przeniesienie własności ze zleceniobiorcy na zleceniodawcę, o ile ten ostatni jest cudzoziemcem), d) umowy zobowiązującej do oddania nieruchomości cudzoziemcowi jedynie w używanie (np. najem, dzierżawa), e) umowy o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomości położonej w Polsce na rzecz cudzoziemca, f) umowy zastrzegającej prawo pierwokupu nieruchomości na rzecz cudzoziemca. Z art. 5 w powiązaniu z art. l ust. 4 ustawy wynika, że zezwolenie jest wymagane: a) na zawarcie umowy o przeniesienie własności nieruchomości - jeżeli nabywcą prawa własności jest cudzoziemiec, b) nabycie użytkowania wieczystego, c) nabycie przez cudzoziemca udziału we współwłasności nieruchomości położonej w Polsce. Co do zniesienia współwłasności przyjmuje się, że zezwolenie nie jest wymagane, gdy w wyniku zniesienia współwłasności cudzoziemiec otrzymuje część fizyczną nieruchomości, odpowiadającą (przy zastosowaniu kryterium wartości) jego udziałowi lub o wartości mniejszej niż wartość jego udziału. Zezwolenie będzie natomiast wymagane, gdy w wyniku zniesienia współwłasności współwłaścicielowi-cudzoziemcowi ma przypaść cała nieruchomość lub część fizyczna nieruchomości o wartości przekraczającej wartość jego udziału. Po wejściu w życie noweli z 1996 roku (art. l ust. 4) nie ma już wątpliwości, że zezwolenie jest wymagane w razie nabycia nieruchomości przez cudzoziemca w drodze zasiedzenia. II. Zagadnienia kwalifikacyjne A. Łącznik miejsca położenia przedmiotu prawa rzeczowego (lub posiadania) l. Nie sprawia trudności oznaczenie położenia nieruchomości. Wątpliwości pojawiają się natomiast przy oznaczaniu położenia ruchomości. Na ogół przyjmuje się, iż chodzi tutaj o rzeczywiste położenie rzeczy w znaczeniu czysto fizycznym (situs natur alis). Nie wymaga się stałego usytuowania rzeczy w jednym miejscu; rzecz będąca w ruchu w obrębie obszaru jednego państwa jest położona w tym państwie. Nie ma też wymogu trwałości położenia; przejściowe położenie jest również traktowane jako położenie w rozumieniu art. 24 p.p.m. (dotyczy to np. położenia rzeczy osobistych zabranych ze sobą przez polskiego turystę spędzającego urlop za granicą). 2. Łącznik situs rei rozumiany w sposób przedstawiony wyżej zawodzi lub prowadzi do przypadkowych rozstrzygnięć w odniesieniu do rzeczy znajdujących się w transporcie (res in transitu). Z tych względów dla rzeczy w transporcie poszukiwane są inne rozwiązania. W niektórych systemach prawnych określa je sam ustawodawca. W prawie polskim, tak jak i w większości systemów prawnych, brak jest (w zasadzie) rozstrzygnięcia ustawowego. Głoszone w literaturze poglądy dalekie są od jednolitości. Spotkać można wypowiedzi zmierzające w różnych kierunkach78. Pierwszy nurt dąży do ustalenia jednej sztywnej reguły. Reprezentują go m.in. propozycje poddania praw rzeczowych na rzeczach w transporcie: a) prawu miejsca wysłania (legi lód expeditionis)'19, b) prawu miejsca przeznaczenia (legi lód destinationis)s0 lub prawu miejsca faktycznego zakończenia transportu (miejsca wydania rzeczy), c) prawu państwa, do którego należy środek transportu, w stosunku do towarów przewożonych na statkach morskich lub powietrznych, d) prawu obowiązującemu w siedzibie sądu rozstrzygającego spór (legi /on), e) prawu aktualnego miejsca położenia rzeczy (aktualnej legi rei sitae), f) prawu wybranemu przez strony (legi voluntatis), przy zastrzeżeniu jednak, iż wybrane może być zasadniczo bądź prawo miejsca wysłania, bądź prawo miejsca przeznaczenia, a prawo państwa tranzytowego jedynie wówczas, gdy wskutek dokonania czynności rzecz miałaby wejść do obrotu w tym państwie81. W ramach drugiego nurtu wysuwane są rozmaite koncepcje kompromisowe, zmierzające do wydzielenia pola działania różnych powiązań (np. miejsca wysłania i miejsca przeznaczenia) dochodzących do głosu obok siebie w zakresie z góry ustalonym. Głoszony jest również pogląd o konieczności elastycznego podejścia i poszukiwania rozwiązania de casu ad casum w zależności od okoliczności konkretnego przypadku82. Trafny wydaje się ten ostatni punkt widzenia. Na gruncie prawa polskiego (wobec milczenia ustawodawcy) należy więc w każdym konkretnym przypadku poszukiwać prawa najbardziej odpowiedniego ze względu na powiązanie stanu faktycznego z określonym obszarem prawnym. Brać można przy tym pod uwagę zarówno okoliczności czysto obiektywne, jak i wolę 78 Por. E. Drozd: Kolizyjna problematyka, s. 53 i n. 79 Tak K. Kruczalak: Zagadnienia, s. 54. 80 Tak W. Ludwiczak 1990, s. 184. 81 Por. E. Drozd: Kolizyjna problematyka, s. 58 i n. 82 Por. J. Kosik: Zagadnienia, s. 39. stron83. Za najbardziej odpowiednie najczęściej zostanie zapewne uznane prawo miejsca wysłania, rzadziej prawo miejsca przeznaczenia, a w nielicznych wypadkach prawo państwa tranzytowego. Właściwość prawa państwa tranzytowego, na którego terytorium rzecz znajduje się przejściowo, uzasadniać w szczególności może fakt nastąpienia w tym czasie zdarzeń, które pociągnęły za sobą skutki prawnorzeczowe (np. spowodowały powstanie ustawowego prawa zastawu). W istocie rzeczy chodzi w takiej sytuacji o powrót do zasady ogólnej właściwości legis rei sitae, nie zaś o stosowanie jakiejś szczególnej reguły dotyczącej rzeczy w transporcie. Zasięg przedstawionych wyżej prawideł określających sposób postępowania w wypadku rei in transitu zależy od sposobu rozumienia transitus. Najczęściej przyjmuje się, iż z rzeczą w transporcie (in transitu) mamy do czynienia wtedy, gdy rzecz jest przewożona z jednego państwa do drugiego przez terytorium państwa trzeciego lub przynajmniej przez pełne morze. Wyłącza to w zasadzie możliwość stosowania omawianych prawideł w wypadku wysłania rzeczy z państwa do państwa przez wspólną granicę. Mamy wtedy do czynienia jedynie ze zmianą statutu rzeczowego, następującą w chwili, gdy rzecz znajdzie się poza granicami państwa wysłania. Nie narusza to jednak zasady właściwości legis rei sitae. Wątpliwości istnieją też co do chwili początkowej i końcowej transitus oraz znaczenia przejściowego położenia rzeczy w państwie tranzytowym. Pociągnie ono czasem za sobą właściwość prawa państwa aktualnego położenia. 3. Kryterium miejsca położenia jest nieprzydatne przy określaniu prawa właściwego dla praw rzeczowych na statkach morskich lub powietrznych. W tym zakresie - jak to wynika z powołanych już wyżej przepisów - o właściwości prawa rozstrzyga łącznik bandery lub miejsca zarejestrowania statku. Nasuwa się pytanie, czy łączniki te wyznaczają prawo właściwe jedynie dla praw rzeczowych, których przedmiotem jest sam statek (wraz z wyposażeniem), czy również dla praw rzeczowych na towarach, względem których statek stanowi jedynie środek transportowy. Z art. 7 k.m. można wnosić, że lex banderae nie obejmuje towarów przewożonych na statku morskim. Przy wyznaczaniu ich statutu rzeczowego znajdą więc zastosowanie przedstawione wyżej prawidła dotyczące rei in transitu. Nie da się udzielić tak jednoznacznej odpowiedzi w wypadku towaru przewożonego statkiem powietrznym, a to w związku z niezbyt jasnym brzmieniem art. 10 pr.lotn. Wydaje się, iż można bronić z powodzeniem ścieśniającej wykładni tego przepisu, tak by jego zasięg ograniczyć jedynie do 83 Por. też E. Drozd: Kolizyjna problematyka, s. 60 i 61. samego środka transportowego (statku powietrznego) i rzeczy stale znajdujących się na statku. Pozwoliłoby to towary przewożone drogą lotniczą poddać prawidłom dotyczącym rei in transitu8*. 4. Na oddzielną wzmiankę zasługują dokumenty "reprezentujące" towar (np. konosamenty). Na ogół przyjmuje się, że o tym, czy dokument "reprezentuje" towar, decyduje prawo miejsca położenia towaru. Nie ulega też wątpliwości, że do oceny nabycia praw na samym dokumencie (papierze wartościowym) właściwe jest prawo miejsca położenia dokumentu (lex cartae sitae). Dokument może być bowiem również traktowany jak rzecz. Sporne jest natomiast, jakiemu prawu ma podlegać ocena wpływu zbycia dokumentu na stosunki prawnorzeczowe towaru. Proponowane są różne rozwiązania: właściwość prawa miejsca położenia towaru, właściwość legis cartae sitae oraz właściwość prawa, któremu podlega stosunek prawny in-korporowany w dokumencie. Rozstrzygnięcie uzależniane też bywa od tego, czy chodzi o dokument "reprezentujący" towar usytuowany w jakimś państwie (stosuje się wówczas prawo miejsca położenia towaru), czy też towar znajduje się w przewozie (brak mocnego powiązania w takim przypadku z określonym obszarem prawnym otwiera drogę do poszukiwania innych rozwiązań)85. 5. Znaczne trudności występują przy ustalaniu "miejsca położenia" prawa, gdy ono jest przedmiotem prawa rzeczowego (np. użytkowanie lub zastaw wierzytelności). Zdania na ten temat są w literaturze podzielone. Proponuje się bądź lokalizację prawa (będącego przedmiotem prawa rzeczowego) w państwie, którego prawu ono (ze względu na swą naturę) podlega, bądź - gdy prawem tym jest wierzytelność - przyznanie rozstrzygającego znaczenia miejscu zamieszkania dłużnika lub wierzyciela. Wydaje się jednak, iż pierwszeństwo należy przyznać następującej wskazówce: jeżeli prawo, będące przedmiotem prawa rzeczowego, ma swój zmysłowy punkt odniesienia w postaci rzeczy, decydujące znaczenie przy poszukiwaniu systemu prawnego właściwego do oceny prawa rzeczowego na prawie można przyznać miejscu położenia owej rzeczy. Dopiero w braku takiego zmysłowego punktu odniesienia należy - jak się wydaje - przyjąć, iż prawo będące przedmiotem prawa rzeczowego "położone" jest w państwie, którego prawu ono (ze względu na swą naturę) podlega. Podsumowując, miejscem "położenia" zastawionej wierzytelności będzie państwo, którego prawu wierzytelność ta podlega86. Natomiast hipoteka na wierzytelności zabezpieczonej hipotecznie podlegać będzie prawu miejsca położenia nieruchomości obciążonej hipoteką zabezpieczającą ową wierzytelność. 84 Tak H. Trammer: Sprawy, s. 19 85 Por. E. Drozd: Rozporządzanie towarami, s. 48 i 49. 86 Por. F. Zoil 1947, s. 61. B. Pojęcie praw rzeczowych i posiadania Zasięg norm kolizyjnych wyznaczających statut zależy od sposobu ustalania znaczenia wyrażeń określających zakres tych norm. Chodzi tu o sposób rozumienia takich terminów, jak "własność", "inne prawa rzeczowe", ,,posiadanie". Katalog podmiotowych praw rzeczowych przedstawia się w poszczególnych systemach prawnych rozmaicie. Rozbieżności występują zwłaszcza przy odgraniczaniu praw rzeczowych od praw obligacyjnych. Różnice dotyczą m.in. sposobu traktowania prawa zatrzymania (ius retentionis), ciężarów realnych. Różnie też pojmowane jest posiadanie. Jak zatem postępować przy ocenie, czy w rozpatrywanym przypadku chodzi o prawo rzeczowe (lub posiadanie) w celu ustalenia przesłanek zastosowania norm z art. 24 p.p.m.? W doktrynie spotkać można różne zapatrywania. Jedni sądzą, iż kierować się należy w omawianym zakresie wskazaniami własnego prawa merytorycznego (kwalifikacja według legis for i), inni skłaniają się ku kwalifikacji praw rzeczowych (i posiadania) według systemu merytorycznego rei sitae*'1 (nie chodzi tu w gruncie rzeczy o kwalifikację według legis causae, lecz o samodzielne poszukiwanie systemu merytorycznego wykorzystywanego do celów kwalifikacyjnych za pomocą łącznika rei sitae). W nawiązaniu do autonomicznej metody kwalifikacyjnej podejmowane są próby sformułowania kolizyjnego pojęcia "praw rzeczowych"88 i "posiadania"89. Wśród cech wyróżniających praw rzeczowych na czoło wysuwana jest ich bezwzględna skuteczność. W nowszych wypowiedziach zwraca się, nie bez racji, uwagę na konieczność uwzględniania przy rozstrzyganiu kwestii wątpliwych funkcji norm kolizyjnych, o które tutaj chodzi, i występującego w nich łącznika rei sitae90. III. Zakres statutu rzeczowego l. Do zakresu działania statutu rzeczowego należy ocena powstania, zmiany, przeniesienia lub wygaśnięcia praw rzeczowych. Statutowi temu podlegają oczywiście czynności prawne wywołujące skutki prawnorzeczowe 87 W tym kierunku m.in. H. Trammer: Sprawy, s. 15; J, Kosik: Prawa rzeczowe, s. 67; M. Sośniak 1991, s. 111. 88 Tak np. w ujęciu F. Zoila 1947, s. 52, za "prawa rzeczowe" w rozumieniu prawa pryw. mnr.: "uważać należy prawa, których przedmiotem (a) są rzeczy lub inne dobra przedstawiające wartość majątkową, a których treścią (b) jest władza bezpośrednia osoby uprawnionej nad tym przedmiotem - władza, która w następstwie swej bezpośredności jest też bezwzględną, tzn. skuteczną przeciw każdemu trzeciemu". 89 Por. S. Czarnynoga: Posiadanie, s. 121. 90 Por. E. Drozd: Kompetencje statutów, s. 139 i 140. (np. umowa o przeniesienie własności, umowa o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego, zrzeczenie się ograniczonego prawa rzeczowego). 2. Tytuł nabycia prawa rzeczowego (np. umowa zobowiązująca do przeniesienia własności lub ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego) podlega - stosownie do swej natury - odrębnemu statutowi. 3. Statut rzeczowy rozstrzyga o tym, czy umowa wywołująca skutki prawnorzeczowe jest kauzalna, czy też abstrakcyjna, oraz o rodzaju kauzal-ności (kauzalność w znaczeniu materialnym lub formalnym). Sama causa podlega jednak zwykle własnemu statutowi. Według postanowień statutu rzeczowego należy ustalać, czy dana umowa, mająca wywołać skutki prawnorzeczowe (np. umowa o przeniesienie własności), jest umową konsensualną, czy też realną oraz jaką rolę odgrywa wpis do odpowiedniego rejestru (ksiąg wieczystych, rejestru statków, rejestru bankowego). Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności (lub umowa zobowiązująca do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego) wywoła nie tylko skutki obligacyjne, lecz zarazem praworzeczowe, jeśli zarówno statut kontraktowy, jak i statut rzeczowy przyjmują zasadę podwójnego skutku czynności prawnych obligacyjnych (jej wyrazem jest np. art. 155 § l naszego k.c.) oraz brak jest w danym przypadku okoliczności wyłączających jej działanie. Podobnie zapis testamentowy wywoła od razu skutki prawnorzeczowe, jeśli zarówno statut spadkowy, jak i statut rzeczowy posługują się konstrukcją zapisu o podwójnym skutku {legatum per vindicationem). Znana niektórym systemom prawnym hipoteka ustawowa na rzecz pupila, na nieruchomości należącej do opiekuna, będzie bez wątpienia brana pod uwagę, jeżeli przewiduje ją nie tylko statut opieki, lecz również statut rzeczowy. Nasuwa się jednak pytanie, jak należy postąpić wtedy, gdy stanowisko obu wchodzących w grę statutów co do przedstawionych wyżej kwestii jest przeciwstawne? Prześledzimy to na pierwszym spośród wspomnianych wyżej przykładów. Załóżmy, że statutem rzeczowym w rozpatrywanym przypadku jest system prawny przeciwny zasadzie podwójnego skutku umów zobowiązujących do przeniesienia własności (a więc system prawny, który uzależnia przejście własności od zawarcia odrębnej umowy rzeczowej o przeniesienie własności), statutem kontraktowym zaś system prawny posługujący się zasadą podwójnego skutku. Czy dojdzie do przejścia własności, jeśli strony zawrą tylko umowę zobowiązującą do przeniesienia własności? Otóż wydaje się, że statut kontraktowy nie może doprowadzić do powstania skutków prawnorzeczowych wbrew stanowisku statutu rzeczowego. Odnieść to można także do statutu spadkowego i skutków prawnorzeczowych zapisu. Zapis, traktowany jako tzw. zapis windykacyjny przez normy statutu spadkowego, nie może wywołać bezpośrednio skutków prawnorzeczowych wbrew stanowisku statutu rzeczowego. O wiele większe trudności wyłaniają się przy rozpatrywaniu sytuacji odwrotnych. Na pytanie, czy umowa zobowiązująca do przeniesienia własności doprowadzi od razu do przejścia własności (bez potrzeby zawarcia odrębnej umowy rzeczowej o przeniesienie własności), gdy rzecz znajduje się w państwie, którego prawo posługuje się konstrukcją podwójnego skutku (konstrukcja ta występuje więc w statucie rzeczowym), mimo że prawo właściwe dla umowy zobowiązującej do przeniesienia własności (statut kontraktowy) ogranicza skutki umowy tego rodzaju do skutków jedynie obligacyjnych, nie da się udzielić już tak jednoznacznej odpowiedzi. Wiele zdaje się przemawiać za odpowiedzią twierdzącą na powyższe pytanie, nie da się jednak ukryć wątpliwości, czy jest to rozwiązanie trafne. 4. Do statutu rzeczowego należy ocena nabycia rzeczy ruchomej od nie uprawnionego do rozporządzania. Na jego podstawie trzeba więc ustalać elementy hipotetycznego stanu faktycznego (z reguły chodzi tu o zespół faktów i innych przesłanek), od którego ziszczenia się uzależniony jest skutek prawny w postaci nabycia własności rzeczy ruchomej (przesłanki pozytywne), jak i okoliczności wyłączające nastąpienie tego skutku (przesłanki negatywne). Chodzi tu oczywiście o prawo miejsca położenia rzeczy z chwili "zdarzenia" pociągającego za sobą omawiany skutek prawny (art. 24 § 2 p.p.m.). Z komplikacjami należy się liczyć w sytuacji, gdy "zdarzenie" mające doprowadzić do nabycia własności jest rozciągnięte w czasie (np. ze względu na przepisy chroniące dotychczasowego właściciela, por. art. 169 k.c.pol., art. 934 k.c.szwajc.), a rzecz, przed spełnieniem wszystkich przesłanek wymaganych do nabycia własności, zostanie przewieziona do innego państwa. Ogólnie rzecz ujmując, można powiedzieć, iż stosować należy prawo tego państwa, na obszarze którego rzecz znajduje się w chwili ostatecznego "zamknięcia się" stanu faktycznego wymaganego do nabycia własności. Według jego postanowień należy też rozstrzygnąć, czy i w jakiej mierze wolno brać pod uwagę fakty, które zaistniały w czasie, gdy rzecz znajdowała się w poprzednim państwie. Nie obejdzie się jednak bez konieczności podejmowania zabiegów zmierzającach do dostosowania obu stykających się z sobą przy tej okazji systemów prawnych91. 5. Statutowi rzeczowemu podlegają też inne - poza czynnościami prawnymi - zdarzenia wywołujące skutki prawnorzeczowe, np. zasiedzenie, przemilczenie, znalezienie, przetworzenie, połączenie, pomieszanie, skutki wyroje-nia lub zajęcia przez rój pszczół cudzego ula. 6. Statut rzeczowy rozstrzyga o treści praw rzeczowych. Odnieść to należy również do rozliczeń pomiędzy właścicielem i posiadaczem (roszczeń właściciela przeciwko posiadaczowi o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, zwrot pożytków lub zapłatę ich wartości oraz roszczeń posiadacza przeciwko 91 Por. propozycje rozwiązań wysunięte przez J. Pazdan: Nabycie, s. 66 i n. właścicielowi o zwrot nakładów na rzecz), wyjąwszy przypadek, gdy rozliczenia te obejmuje odrębny, samodzielny stosunek łączący właściciela z posiadaczem (np. umowny stosunek zobowiązaniowy), podlegający odrębnemu - zgodnie ze swą naturą - statutowi. 7. Majątek jako zbiór praw i obowiązków majątkowych (universitas) nie podlega statutowi rzeczowemu, lecz odrębnemu statutowi zgodnie ze swą naturą (spadek - statutowi spadkowemu, wspólny majątek małżonków - statutowi stosunków majątkowych między małżonkami). Poszczególne prawa majątkowe wchodzące w skład określonego majątku podlegają własnym statutom (prawa rzeczowe - statutowi rzeczowemu). 8. Statut rzeczowy obejmuje swym zakresem współwłasność. 9. To, co powiedziano wyżej o stosowaniu statutu rzeczowego do oceny praw rzeczowych, odnieść można (odpowiednio) także do posiadania. Statut rzeczowy rozstrzyga więc m.in. o charakterze prawnym władztwa osoby nad rzeczą i jego skutkach w sferze prawa rzeczowego, o sposobach nabycia, przekształcenia lub przeniesienia oraz przyczynach utraty posiadania, domniemaniach związanych z posiadaniem, ochronie posiadania, stosunkach między współposiadaczami, o tym, jakie rzeczy mogą być przedmiotem posiadania. 10. Zdolność i forma jako przesłanki ważności czynności prawnych występujących w obrębie prawa rzeczowego podlegają prawu wskazanemu przez odrębne normy kolizyjne (art. 9 i 12 p.p.m.). W zakresie formy znajdą zastosowanie oba prawidła przewidziane w art. 12 p.p.m. (zob. § 20). Por. także art. 60 k.m. (co do formy umowy o przeniesienie własności statku). IV. Zmiana statutu rzeczowego 1. Zmiana statutu rzeczowego w zakresie nieruchomości zdarza się rzadko. Może być ona rezultatem zmiany norm kolizyjnych w państwie miejsca położenia nieruchomości lub przesunięcia granic państwowych (jeśli towarzyszą temu zmiany prawa obowiązującego na terenach włączonych do danego państwa). 2. Częściej dochodzi do zmiany statutu rzeczowego w odniesieniu do ruchomości. Wystarczy w tym celu przenieść rzecz z jednego państwa do drugiego. Ta chwila jest zarazem chwilą zmiany statutu rzeczowego. Wszystkie prawa rzeczowe (a więc w szczególności własność, a także ograniczone prawa rzeczowe) istniejące na rzeczy podlegają do chwili zmiany statutu dotyczasowemu statutowi, po zmianie - statutowi nowemu. Ma to duże znaczenie przy ocenie treści praw rzeczowych. Dąży się na ogół do utrzymania w mocy wszystkich praw rzeczowych, które istniały pod rządem dawnego statutu. Jest to jednak połączone z zabiegami mającymi na celu wkomponowanie istniejących pod rządem dotychczasowego statutu praw rzeczowych w nowy porządek prawny. Chodzi zwłaszcza o znalezienie w tym porządku prawnym odpowiedniego (równoważnego) typu prawa rzeczowego. Różnice pomiędzy unormowaniem stosunków prawnorzeczowych w stykających się w omawianej sytuacji systemach prawnych są źródłem rozlicznych trudności. Największe powstają, gdy w systemie prawnym stanowiącym nowy statut brak jest odpowiednika podmiotowego prawa rzeczowego (może to dotyczyć ograniczonego prawa rzeczowego), istniejącego pod rządem dotychczasowego statutu. Ścierają się tutaj dwa poglądy: jeden opowiadający się za definitywnym wygaśnięciem prawa rzeczowego w wyniku zmiany statutu, i drugi, który posługuje się koncepcją "spoczywania" prawa rzeczowego z możliwością jego "odżycia" z chwilą znalezienia się rzeczy na innym terytorium (gdy system prawny tam obowiązujący przewiduje tego rodzaju podmiotowe prawo rzeczowe). 3. W ustawie z 1965 r. znajduje się przepis zawierający częściowe uregulowania zagadnień wiążących się ze zmianą statutu rzeczowego. Przepis art. 24 § 2 p.p.m. stanowi, że "nabycie i utrata własności, jak również nabycie i utrata oraz zmiana treści lub pierwszeństwa innych praw rzeczowych podlegają prawu państwa, w którym znajdował się przedmiot tych praw w chwili, gdy nastąpiło zdarzenie pociągające za sobą wymienione skutki prawne". Jest on wyrazem dążenia do poszanowania sytuacji prawnej raz ukształtowanej. Wynika z niego, iż o tym, czy określony fakt (lub zespół faktów) doprowadził do nabycia, zmiany lub utraty prawa rzeczowego, rozstrzyga prawo państwa, w którym rzecz znajdowała się w chwili zaistnienia tego faktu (lub zespołu faktów). W wypadku zmiany statutu rzeczowego nie dochodzi do ponownej oceny przesłanek nabycia prawa rzeczowego (nabytego pod rządem dawnego statutu) według postanowień nowego statutu. Jeżeli więc pod rządem dawnego statutu rzeczowego doszło do przeniesienia własności rzeczy ruchomej solo consensu (co jest możliwe np. według prawa polskiego i francuskiego), fakt, iż nowy statut rzeczowy wymaga do przeniesienia własności rzeczy ruchomej jej wydania nabywcy (tak k.c.niem.) pozostanie bez wpływu na ostateczną ocenę nabycia własności. Nabycie własności w tym wypadku musi być uszanowane także pod rządem nowego statutu. Sprawa komplikuje się nieco, jeżeli dawny statut rzeczowy wymagał do przeniesienia własności rzeczy ruchomej wydania tej rzeczy nabywcy i gdy pod rządem tego statutu doszło jedynie do zawarcia umowy, jednocześnie zaś nowy statut rzeczowy przyjmuje koncepcję konsensualnego przeniesienia własności. Na ogół przyjmuje się (choć głoszone są również poglądy przeciwne), iż konsensualna umowa o przeniesienie własności, zawarta pod rządem prawa wymagającego do wywołania skutku rzeczowego wydania rzeczy, nie może automatycznie pociągnąć za sobą skutków rzeczowych z powodu li tylko zmiany statutu (a więc z chwilą znalezienia się rzeczy na obszarze państwa, którego prawo nadaje umowie o przeniesienie własności charakter umowy konsensualnej). Należy raczej w takim przypadku oczekiwać ponownego zawarcia przez strony konsensualnej umowy o przeniesienie własności (a więc odnowienia porozumienia stron co do przeniesienia własności), wymaganej przez nowy statut. Jest już kwestią interpretacji postanowień nowego statutu i oceny zachowania się stron, czy wystarczą tutaj oświadczenia woli złożone w sposób dorozumiany i jakie zachowania są niezbędne, by można przyjąć, iż do złożenia w taki sposób oświadczeń woli doszło. 4. Trudności powstają w sytuacji, gdy zdarzenie mające prowadzić do nabycia lub utraty prawa rzeczowego stanowi stan faktyczny rozciągnięty w czasie (np. zasiedzenie, przemilczenie) i pod rządem dotychczasowego statutu nie doszło do "zamknięcia się" owego stanu faktycznego, np. w trakcie biegu terminu zasiedzenia, ale przed jego upływem, rzecz zostanie przeniesiona do innego państwa. Nasuwa się pytanie: jakie prawo należy wówczas zastosować? Przepis art. 24 § 2 p.p.m. nie udziela na to pytanie wyraźnej odpowiedzi. Wydaje się jednak, iż należy przyjąć zasadniczo właściwość tego prawa, pod rządem którego nastąpi ostateczne "zamknięcie" się stanu faktycznego, a więc pod rządem którego będzie miał miejsce ostatni fakt wymagany do wywołania skutków prawnorzeczowych (w wypadku zasiedzenia będzie to statut rzeczowy z chwili upływu zasiedzenia)92. Powstaje jednak wątpliwość, czy stosując postanowienia tego statutu wolno brać pod uwagę także fakty (np. bieg terminu zasiedzenia), które miały miejsce pod rządem poprzedniego statutu (lub poprzednich statutów). Odpowiedzi należy poszukiwać w postanowieniach owego stosowanego statutu rzeczowego, wykorzystując odpowiednio jego normy intertemporalne (we wspomnianym przykładzie chodzić będzie o normy intertemporalne dotyczące zasiedzenia). 5. Do oceny roszczeń służących do ochrony prawa rzeczowego stosować należy statut rzeczowy z chwili wytoczenia powództwa i to także wtedy, gdy zdarzenie, które spowodowało powstanie roszczenia, miało miejsce pod rządem poprzedniego statutu. 6. Przepis art. 24 § 2 p.p.m. stosuje się także do posiadania. W obrębie posiadania mogą wystąpić również niektóre spośród poruszonych wyżej kwestii. § 30. PRAWA NA DOBRACH NIEMATERIALNYCH Literatura: S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda: Zagadnienia prawa autorskiego. Warszawa 1973; W. Popiołek: Prawo właściwe dla zobowiązań z umów o przeniesienie praw autorskich, "Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, Prace Prawnicze" VI, 1975; J. Kosik: Zagadnienia prawa rzeczowego w prawie prywatnym międzynarodowym z 1965 r., Wrocław 1976; L. Cmikie-wicz: Konwencja powszechna o prawie autorskim, PWOWI 1977, t. 13; B. Nawrocki: Dwustronne porozumienie polsko-radzieckie dotyczące wzajemnej ochrony praw autorskich, PUG 1977, nr 4-5; 92 Por. J. Kosik: Zmiana statutu, s. 28 i n.; tenże: Zagadnienia, s. 102 i n.; E. Drozd: Nabycie i utrata, s. 104 i n. W. Popiołek: Prawo właściwe dla praw autorskich, SIS 1977, t. 2; Prawo wynalazcze. Zagadnienia wybrane, pod red. S. Grzybowskiego i A. Kopffa, Warszawa 1978; J. Błeszyński: Konwencja berneńska a polskie prawo autorskie. Warszawa 1979; M. Kępiński: Rozporządzanie prawem z rejestracji znaku towarowego, Poznań 1979; W. Popiołek: Normy prawa prywatnego międzynarodowego w konwencjach o ochronie praw autorskich, PiP 1979, z. 5; tenże: Umowa wydawnicza w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa-Kraków 1982; J. Barta: Wzory przemysłowe w prawie autorskim krajowym i międzynarodowym, PWOWI 1983, z. 32; Ochrona własności przemysłowej w obrocie zagranicznym, pod red. S. Sołtysińskiego, Ossolineum 1983; I. Wiszniewska: Zastosowanie obcego prawa antykartelowego w szwajcarskim międzynarodowym prawie prywatnym, PWOWI 1983, z. 33; tejże: Granice kartelowo-prawne ważności licencji patentowych, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991; Zagadnienia międzynarodowej ochrony własności przemysłowej, PWOWI, z. 10; M. Czajkowska-Dąbrowska: Sytuacja prawna autorów obcych w Polsce, Warszawa 1991; tejże: Prawo właściwe dla praw autorskich - najnowsze tendencje w Europie, KPP 1993, z. 3, s. 291-322; J. Barta, R. Markiewicz: Prawo autorskie. Przepisy. Orzecznictwo. Umowy międzynarodowe. Warszawa 1997; J.A. Badowski: Nowe uregulowania międzynarodowe w dziedzinie prawa autorskiego i praw pokrewnych, PiP 1998, z. 3, s. 36-47; J. Barta, R. Markiewicz: Internet a prawo, Kraków 1998. I. Uwagi wstępne Z obszernej problematyki praw na dobrach niematerialnych poruszone tu mogą być jedynie wybrane kwestie. Ograniczymy się do krótkiej wzmianki dotyczącej prawa autorskiego oraz prawa wynalazczego. Nasza ustawa z 1965 r. - podobnie jak większość ustaw o prawie pryw. mnr. na świecie - nie reguluje wyraźnie właściwości prawa w zakresie prawa autorskiego i wynalazczego. Odpowiednich rozwiązań kolizyjnoprawnych poszukuje tu więc doktryna. Będzie o nich mowa w dalszych rozważaniach. Dużą rolę w powyższym zakresie odgrywają porozumienia międzynarodowe, zawierające w głównej mierze normy merytoryczne. Znaleźć w nich można jednak również normy kolizyjne prawa pryw. mnr. Zwrócić trzeba też uwagę na propozycje wykorzystania (przynajmniej w pewnym zakresie) art. 24 p.p.m., stosowanego w drodze analogii93. II. Prawo autorskie l. Zgodnie z przeważającym w doktrynie światowej poglądem autorskie prawa podmiotowe podlegają prawu państwa, w którym następuje realizacja wynikających z nich uprawnień, są zatem tam "położone", gdzie są wykorzystywane94. Stwierdzenie to wyraża jedno z założeń przyjmowanej powszechnie koncepcji tzw. terytorializmu praw autorskich. W myśl dalszych założeń 93 Por. J. Kosik: Zagadnienia, s. 39 i n.; W. Ludwiczak 1990, s. 178; S. Sołtysiński: Recenzja z 1-go wydania niniejszego podręcznika, PiP 1988, z. 11, s. 94 Por. W. Popiołek: Normy prawa, s. 73 i n. tej koncepcji powstanie, treść i zgaśniecie praw autorskich oceniać należy według prawa państwa, w którym dochodzi się ochrony (właściwość legis lód protectionis). Zakres ochrony praw autorskich jest przeto terytorialnie ograniczony. Jednocześnie jednak z zasady terytorializmu wynika, iż równocześnie istnieje tyle odrębnych autorskich praw podmiotowych, ile systemów prawnych chroni dane dzieło95. Przedstawiony pogląd zasługuje na przyjęcie również w polskim (czysto wewnętrznym, a więc pozakonwencyjnym) prawie pryw. mnr. 2. Prawa autorskiego dotyczy Konwencja berneńska o ochronie dzieł literackich i artystycznych z 9 września 1886 r. Była ona wielokrotnie zmieniana i uzupełniana (Paryż 1896, Berlin 1908, Berno 1914, Rzym 1928, Bruksela 1948, Sztokholm 1967, Paryż 1971). Tekst rzymski: Dz.U. z 1935 r. Nr 84, póz. 515; tekst paryski: Dz.U. z 1990 r. Nr 82, póz. 747 zał. Jak wynika z Oświadczenia rządowego z 30 sierpnia 1994 r. (Dz.U. Nr 104, póz. 507), Polska przystąpiła do artykułów od l do 21 Aktu paryskiego Konwencji berneńskiej z 24 lipca 1971 r. oraz załącznika do tego Aktu i postanowienia te weszły w życie w stosunku do Polski 22 października 1994. W ramach UNESCO podjęto próbę pogodzenia koncepcji przyjmowanych w prawie autorskim państw kontynentu europejskiego z koncepcjami prawa państw systemu anglo-amerykańskiego oraz otwarcia drogi do przystąpienia do porozumienia międzynarodowego także państw rozwijających się. Rozpoczęte w 1949 r. prace nad przygotowaniem projektu konwencji powszechnej zostały uwieńczone sukcesem i doprowadziły w 1952 r. do uchwalenia Konwencji genewskiej (zrewidowanej następnie w 1971 r. w Paryżu). Polska ratyfikowała tę Konwencję wraz z poprawkami paryskimi (Dz.U. z 1978 r. Nr 8, póz. 28 i 29). Nadto na uwagę zasługują następujące konwencje: 1) Międzynarodowa konwencja o ochronie artystów, producentów fonogramów oraz stacji radiowo-telewizyjnych, sporządzona w Rzymie 26 października 1961 r., która weszła w życie w stosunku do Polski 13 czerwca 1997 (Dz.U. 1997 r. Nr 125, póz. 800; por. też J. Barta, R. Markiewicz: Prawo autorskie, s. 374-386), 2) Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej - "TRIPS" (zał. do Dz.U. z 1996 r., Nr 32, póz. 14 - J. Barta, R. Markiewicz: Prawo autorskie, s. 404-444), 3) Europejska konwencja o telewizji ponadgranicznej, sporządzona w Strasburgu 5 maja 1989 r. (Dz.U. z 1995 r., Nr 32, póz. 160), 4) Europejskie porozumienie o zapobieganiu audycjom nadawanym ze stacji znajdujących się poza terytorium państwowym, sporządzone w Strasburgu 22 stycznia 1965 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 39, póz. 194), 95 Por. J. Kosik: Zagadnienia, s. 42; W. Popiołek: Normy prawa, s. 74. 5) Konwencja o utworzeniu Europejskiej Organizacji Łączności Satelitarnej EUTELSAT, otwarta do podpisu w Paryżu 15 lipca 1982 r. (Dz.U. z 1995 r.. Nr 24, póz. 130). Istnieją też inne porozumienia międzynarodowe w zakresie prawa autorskiego, np. Porozumienie pomiędzy rządami PRL i ZSRR z 4 października 1974 r., Dz.U. z 1975 r. Nr 4, póz. 16 i 17. Co do stosunków pomiędzy Polską i USA por. Oświadczenie w Dz.U. z 1927 r. Nr 12, póz. 99 oraz Traktat o stosunkach handlowych i gospodarczych z 21 marca 1990 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 97, póz. 467). 3. Obie podstawowe w zakresie prawa autorskiego konwencje zawierają trzy rodzaje norm: normy merytoryczne (minimum konwencyjne), normy kolizyjne i normy prawa obcych. Konwencyjne normy prawa obcych rozstrzygają, czy dana sytuacja (dany stan faktyczny) jest na tyle powiązana ze stronami konwencji (stanowi więc tzw. "sytuację konwencyjną"), że należy do niej stosować konwencyjne normy merytoryczne i kolizyjne. Do stanów faktycznych nie mieszczących się w zakresie owych "sytuacji konwencyjnych" w państwach będących stronami konwencji stosowane będą wewnętrzne (pozakonwencyjne) normy kolizyjne prawa pryw. mnr. Zatem, w myśl art. 4 ust. l i art. 6 ust. l Konwencji berneńskiej (w wersji rzymskiej z 1928 r.) znajduje ona zastosowanie do praw autorskich - obywateli państw członkowskich, gdy chodzi o ich dzieła nie ogłoszone lub ogłoszone po raz pierwszy w jednym z państw członkowskich oraz do praw autorów - obywateli innych państw, gdy chodzi o ich dzieła ogłoszone po raz pierwszy w jednym z państw członkowskich96. Konwencja berneńska w swych normach merytorycznych ustanawia minimum ochrony konwencyjnej, różnie zresztą ukształtowanej w poszczególnych jej redakcjach. Postanowienia Konwencji (z chwilą inkorporacji lub transformacji do prawa wewnętrznego) mogą więc stanowić samoistną podstawę do ochrony dzieł objętych zakresem działania Konwencji, w sytuacji gdy ustawodawstwo krajowe w danym zakresie ochrony nie przyznaje. Ochrona przewidziana przez Konwencję opiera się też na zasadzie asymilacji ("traktowania krajowego"), czyli zrównania ochrony udzielanej dziełom chronionym na podstawie Konwencji z ochroną przyznawaną dziełom własnych obywateli (por. art. 4 ust. l Konwencji berneńskiej w wersji rzymskiej z 1928 r., por. też art. II ust. l Konwencji genewskiej w wersji z 1971 r.). Normy kolizyjne Konwencji berneńskiej nawiązują do wspomnianej już wyżej zasady terytorializmu. W myśl art. 4 ust. 2 zd. 2 Konwencji 96 W myśl art. 3 ust. l Konwencji berneńskiej w wersji z 1971 r. (dokument przystąpienia: Dz.U. z 1994 r. Nr 104, póz. 506) na podstawie Konwencji chronieni są autorzy - obywatele państw członkowskich lub w nich zamieszkali, gdy chodzi o ich dzieła opublikowane lub nie opublikowane, oraz autorzy nie pochodzący z państwa członkowskiego, gdy chodzi o dzieła po raz pierwszy opublikowane w państwie członkowskim lub równocześnie w takim państwie i w państwie pozostającym poza Konwencją berneńską. berneńskiej (w wersji rzymskiej z 1928 r.): "zakres ochrony, jako też środki dochodzenia jej zawarowane w celu ochrony jego praw, są normowane wyłącznie według ustawodawstwa tego kraju, w którym żąda się ochrony". Kolizyjnoprawny charakter bywa też w literaturze przypisywany temu postanowieniu Konwencji berneńskiej, które statuuje zasadę asymilacji ("traktowania krajowego"). W art. 4 ust. l cyt. Konwencji można się mianowicie dopatrzeć normy kolizyjnej przewidującej właściwość prawa państwa członkowskiego, w którym dochodzi się ochrony, skoro w myśl wyrażonej tam zasady asymilacji podmiotowi uprawnionemu wedle Konwencji powinny być przyznane takie same prawa, jak obywatelom państwa, w którym podmiot ów pragnie ze swych praw skorzystać. Powyższej normy kolizyjnej nie wolno utożsamiać z nakazem stosowania legis fori97, do czego mógłby skłaniać zwrot "prawo państwa, w którym żąda się ochrony". W istocie rzeczy nie chodzi tu bowiem o właściwość prawa tego państwa, przed którego sądem dochodzi się ochrony (choć tak najczęściej w praktyce będzie), ale o "właściwość prawa państwa, dla którego terytorium dochodzi się ochrony". Jeżeli więc np. prawa powoda zostały naruszone w państwie A, ale powód dochodzi ochrony w państwie B, bo tam pozwany ma majątek, to sąd państwa B zastosuje prawo państwa A, bo o ochronę udzielaną przez to prawo w danym wypadku chodzi. Prawo wskazane przez konwencyjne normy kolizyjne jest właściwe do oceny powstania, treści i zgaśnięcia praw autorskich. Statut praw autorskich rozstrzyga również o przedmiocie i podmiocie prawa autorskiego oraz określa zakres i środki jego ochrony98. Statut ten nie obejmuje zaś zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych podmiotów prawa autorskiego, zobowiązań z umów autorskich, dziedziczenia praw autorskich. Zagadnienia te podlegają prawu wskazanemu przez odpowiednie, miarodajne dla danego zakresu, pozakonwencyjne krajowe normy kolizyjne prawa pryw. mnr. (jeśli oczywiście dla jakiegoś zakresu nie istnieją inne ujednolicone konwencyjne normy kolizyjne). III. Prawo wynalazcze l. Także w zakresie ochrony własności przemysłowej akceptowana jest niemal powszechnie zasada terytorializmu. Zasada ta oznacza, iż o środkach i zakresie ochrony uprawnionego z patentu rozstrzyga prawo państwa, którego organy patentu udzieliły. Także skutki udzielenia patentu ograniczają się w zasadzie do obszaru państwa, w którym patent został uzyskany. Stwarza to konieczność ubiegania się o tytuł ochronny (w szczególności patent) w każdym państwie oddzielnie. Prawo każdego państwa 97 Por. W. Popiotek: Normy prawa, s. 77. 98 Tamże, s. 79. określa też przesłanki uzyskania tytułu ochronnego (patentu) oraz przyczyny jego wygaśnięcia. 2. W omawianym zakresie dużą rolę odgrywa Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej z 20 marca 1883 r. Była ona kilkakrotnie zmieniana i uzupełniana w czasie kolejnych konferencji rewizyjnych (w Rzymie 1886, w Madrycie w 1890 r. i 1891 r., w Brukseli w 1897 r, i 1900 r., w Waszyngtonie w 1911 r., w Hadze w 1925 r., w Londynie w 1934 r., w Lizbonie w 1958 r. oraz w Sztokholmie w 1967 r.). Polska jest stroną tekstu sztokhoimskiego Konwencji (Dz.U. z 1975 r. Nr 9, póz. 52). Poza Konwencją paryską istnieją też inne umowy międzynarodowe, w szczególności: 1) Porozumienie madryckie o międzynarodowej rejestracji znaków z dnia 14 kwietnia 1891 (Polska przystąpiła do tekstu sztokhoimskiego z 14 lipca 1967 r. ze skutkiem od 18 marca 1991 r., Dz.U. z 1993 r. Nr 116, póz. 514; z dniem 4 grudnia 1996 r. Polska wycofała zastrzeżenia złożone na podstawie art. 14 ust. 2 lit. "d" i "f); w 1997 roku (ze skutkiem od 4 marca tegoż roku) Polska przystąpiła do Protokołu do Porozumienia madryckiego o międzynarodowej rejestracji znaków, przyjętego w Madrycie 27 czerwca 1989, 2) Porozumienie nicejskie dotyczące międzynarodowej klasyfikacji wyrobów i usług, do których stosuje się znaki fabryczne lub handlowe z 15 czerwca 1957 r. (Dz.U. z 1961 r. Nr 46, póz. 240), od którego Polska odstąpiła w 1983 roku (oświadczenie rządowe z 16 kwietnia 1983 r., Dz.U. Nr 58, póz. 266) i ponownie przystąpiła z dniem 4 marca 1997 r., 3) Porozumienie ustanawiające Światową Organizację Handlu (WTO), sporządzone w Marakeszu 15 kwietnia 1994 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 98, póz. 483), 4) Porozumienie madryckie dotyczące zwalczania fałszywych oznaczeń pochodzenia towarów z 14 kwietnia 1891 r. ze zmianami w Waszyngtonie w 1911 r., Hadze - 1925 r. (Dz.U. z 1932 r. Nr 47, póz. 447, sprostowanie - Dz.U. z 1939 r. Nr 7, póz. 43), 5) Porozumienie wiedeńskie ustanawiające międzynarodową klasyfikację elementów graficznych znaków z 2 czerwca 1973 r., zmienione l października 1985 r., 6) Układ o współpracy patentowej (PCT) podpisany w Waszyngtonie 19 czerwca 1970 r. (poprawiony 2 października 1979 r.) i zmieniony 3 lutego 1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 70, póz. 303), zapobiegający wielokrotnemu badaniu zgłaszanych wynalazków wtedy, gdy ten sam wynalazek ma być opatentowany w wielu krajach, 7) Konwencja o ustanowieniu Światowej Organizacji Własności Intelektualnej, podpisana w Sztokholmie 14 lipca 1967 r. (Dz.U. z 1975 r. Nr 9, póz. 49 zał.). Na uwagę zasługuje także Konwencja monachijska o udzielaniu patentów europejskich z 5 października 1973 r. (pierwsze polskie tłumaczenie M. Łukaszczyk i Z. Szewc ukazało się w pracy Konwencje międzynarodowe w sprawie ochrony własności przemysłowej. Warszawa 1975, s. 157-227). 3. Jedną z podstawowych zasad przyjętych w Konwencji paryskiej jest zasada asymilacji (traktowania krajowego). Odzwierciedla ona w zakresie ochrony własności przemysłowej zasadę terytorializmu i może stanowić podstawę do wniosków kolizyjnoprawnych (podobnych do tych, o których już była mowa wyżej). Konwencja paryska przewiduje też minimum ochrony konwencyjnej. Doniosłą zasadę przyjętą w Konwencji stanowi zasada pierwszeństwa (priorytetu) konwencyjnego: patentu na wynalazek udziela się temu, kto pierwszy zgłosi taki wynalazek do właściwego organu; może on powoływać się (w okresie 12 miesięcy) na datę pierwszego (prawidłowego) zgłoszenia w jednym z państw związkowych, także w razie ubiegania się o patent w innych państwach. 4. Wiele spośród wypowiedzianych wyżej uwag co do prawa autorskiego odnieść można również do omawianego tutaj zakresu (m.in. spostrzeżenia dotyczące zakresu statutu praw autorskich i kwestii nieobjętych tym statutem wykorzystać można odpowiednio przy ustalaniu zakresu statutu ochronnego). 5. Na zakończenie, zwrócić trzeba uwagę na postanowienie art. 66 Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Polską z jednej strony a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi z drugiej strony (Dz.U. z 1994 r. Nr 11, póz. 38, zał.). W myśl art. 66 ust. l układu: "Polska będzie nadal doskonaliła ochronę prac własności intelektualnej, przemysłowej i handlowej, aby do końca piątego roku od wejścia w życie (...) Układu, osiągnąć poziom ochrony podobny do tego istniejącego we Wspólnocie, również w zakresie porównywalnych środków dochodzenia takich praw". Rozdział VIII PRAWO RODZINNE l OPIEKUŃCZE § 31. MATERIALNE PRZESŁANKI ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA Literatura: K. Przybytowski: Znaczenie prawa obowiązującego w miejscu zawarcia małżeństwa przy ocenie materialnych wymogów jego ważności, "Czasopismo Sędziowskie" 1932/VI; J. Ba-licki: Problemy kolizyjne prawa małżeńskiego. Warszawa 1959; J. Litwin: Prawo o aktach stanu cywilnego. Warszawa 1961; M. Pazdan: Materialne wymogi ważności małżeństwa w bilateralnych konwencjach zawartych przez Polskę w latach 1949-1962. Księga Przybylowskiego; K. Przybyło-wski 1964; K. Przybytowski 1966; M. Sośniak: Problems of the Conflict in the Law on Marriage in Polana, PYIL 1968, vol. I; M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, rozdz. I, § 1-3; l. Jodtowski: Konwencja polsko-francuska o prawie wlaściwym, jurysdykcji i wykonaniu orzeczeń w zakresie prawa osobowego i rodzinnego, PiP 1970, z. 12; J. Jodłowski, A. Ponsard: La convention franco-polonaise du 5 avril 1967 relative d la loi applicable, d la competence et d l'exequatur dans le droit des personnes et de la familie, Ciunet 1970, nr 3; M. Tomaszewski: Umowa polsko-francuska o prawie wlaściwym. jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń w zakresie prawa osobowego i rodzinnego, NP 1970, nr 9; P. Iwanejko: Przyczynek do zawierania małżeństw z cudzoziemcami. Pal. 1971, nr 12; J. Jakubowski: Glosa do orz. SN z 22 VI 1972, III CZP 34/72, PiP 1974, z. 4; J. Jodłowski: Glosa do orz. SN z 7 XII 1973, II CZ. 181173, PiP 1976, z. 12; M. Tomaszewski: Glosa do orz. SN z 26 VIII 1974, ICR 608/74, OSP 1976, z. 7-8; J. Jakubowski: Pakty Praw Człowieka a prawo międzynarodowe prywatne, PiP 1977, z. 11; M. Sośniak: Zasada równorzędności płci w zakresie zawarcia, unieważnienia i rozwiązania małżeństwa w socjalistycznych systemach prawa międzynarodowego prywatnego ze szczególnym uwzględnieniem prawa polskiego, SP 1978, z. 3/57; J. Cagara: Postępowanie nieprocesowe w sprawach dotyczących zawarcia małżeństwa z obywatelem obcym, NP 1979, nr 2; A. Mączyński: Rozwiązanie malżeństwa w prawie prywatnym międzynarodowym, Kraków 1979; A. Mączyński: Ustanie malżeństwa z przyczyn innych niż rozwód w prawie prywatnym międzynarodowym, KSP 1980 (R. XIII); K. Pietrzykowski: Wpływ wad oświadczenia woli nupturientów na ważność malżeństwa, SP 1980, z. 3/65; K. Pietrzykowski: Glosa do orz. SN z 20 I 1983, III CZP 37182, NP 1983, nr 9-10; J. Ciszewski: Zakazy i ograniczenia malżeństwa z cudzoziemcami a klauzula porządku publicznego, PiP 1984, z. 3; K.. Pietrzykowski: Zawarcie malżeństwa i przestanki jego ważności w prawie międzynarodowym prywatnym. Warszawa 1985 (rec. A. Mączyński, PiP 1987, z. 6); K. Pietrzykowski: Nowe prawo o aktach stanu cywilnego a prawo międzynarodowe prywatne, NP 1987, nr 5; J. Cagara: Obrót prawny z zagranicą. Warszawa 1987; E. Gralla: Zum neuen polnischen Personenstandsrecht, "Das Standesamt" 1987, nr 11; A. Ślusarski: W kwestii charakteru prawnego art. 56 prawa o aktach stanu cywilnego. Pal. 1987, nr 12; A. Mączyński: Działanie klauzuli porządku publicznego w sprawach dotyczących zawarcia malżeństwa, (w:) Proces i prawo (Księga Jerzego Jodłowskiego), Ossolineum 1989; M. Sośniak: Zawarcie malżeństwa w konwencji polsko-jugosfowiańskiej z 1960 roku na tle polskiej doktryny prawa prywatnego międzynarodowego, SIS 1990, t. 14; K. Gondorek, A. Ustowska: Prawo o aktach stanu cywilnego z komentarzem, Warszawa 1991.; A. Mączyński: Wplyw konkordatu na polskie prawo małżeńskie, (w:) Studia z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Biruty Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, Łódź 1997, s. 115-136. I. Prawo właściwe 1. Większość systemów prawnych poddaje materialne przesłanki zawarcia małżeństwa właściwości prawa ojczystego. Spotkać można jednak również inne rozwiązania (właściwość legis domicilii, legis lód celebrationis lub kombinacje różnych zasad). 2. Przepis art. 14 p.p.m. stanowi, iż "o możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste". Jeżeli nupturient jest bezpaństwowcem, jego "możność zawarcia małżeństwa" - na podstawie art. 3 p.p.m. - podlega legi domicilii. W sytuacji, gdy bezpaństwowiec nie ma miejsca zamieszkania w żadnym państwie lub jego miejsca zamieszkania ustalić się nie da, stosownie do art. 7 p.p.m. - stosować należy prawo polskie. W razie podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa nupturienta postępować należy według wskazówek zawartych w art. 2 p.p.m. Dużą rolę w omawianym zakresie odgrywa klauzula porządku publicznego (art. 6 p.p.m.). Może ona działać zarówno w kierunku zakazującym, jak i dozwalającym. 3. Łącznikiem obywatelstwa posługują się na ogół bilateralne konwencje podpisane przez Polskę. Najczęściej poddają one materialne przesłanki zawarcia małżeństwa prawu tej strony konwencji, której obywatelem jest nupturient. Tak w szczególności konwencje z: Węgrami (art. 31 ust. 2), b. Czechosłowacją (art. 25 ust. l), Rumunią (art. 22 ust. 3), Bułgarią (art. 22 ust. 2), Francją (art. 4 ust. 2 i 3), Mongolią (art. 24 ust. 2), Austrią (art. 24 ust. 2), Białorusią (art. 26 ust. l), Litwą (art. 25 ust. l), Łotwą (art. 27 ust. l), Wietnamem (art. 23 ust. 2), Kubą (art. 24 ust. l) i KRL-D (art. 18 ust. 2), z tym że te dwie ostatnie posługują się pojęciem zdolności do zawarcia małżeństwa. Zasadę właściwości prawa ojczystego każdego z nupturientów przyjmuje też konwencja polsko-jugosłowiańska (art. 25 ust. 2 zd. l). Wprowadza jednak od tej zasady odstępstwo na rzecz legis lód celebrationis. W myśl art. 25 ust. l zd. 2 tej konwencji postanowienia prawa strony konwencji, na której obszarze małżeństwo zostaje zawarte, dotyczące przeszkód wynikających "z istnienia poprzedniego małżeństwa, pokrewieństwa, choroby umysłowej i braku zdolności do kierowania swym postępowaniem", stosuje się do obywateli drugiej strony. Wątpliwości istnieją na tle art. 28 konwencji z b. ZSRR. Przepis ten poddaje "zawarcie małżeństwa" prawu tej strony, na której obszarze małżeństwo zostaje zawarte. Nie jest więc jasne, czy dotyczy to także materialnych przesłanek zawarcia małżeństwa. W doktrynie podejmowane są próby uzasadnienia właściwości prawa ojczystego z powołaniem się na regułę dotyczącą zdolności (art. 22 ust. l zd. l) dla niektórych materialnych przesłanek zawarcia małżeństwa". W myśl art. 21 ust. 2 konwencji polsko-fińskiej przesłanki zawarcia małżeństwa przez obywateli stron konwencji podlegają prawu strony, na której terytorium małżeństwo jest zawierane, jeśli jeden z nupturientów jest obywatelem tej strony lub ma na jej terytorium miejsce zamieszkania. 4. Zasada swobody zawierania małżeństw wyrażona została w doniosłych dokumentach międzynarodowych. Zgodnie z art. 16 ust. l Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r. mężczyźni i kobiety, bez względu na jakiekolwiek różnice ras, narodowości i wyznania, mają prawo po osiągnięciu pełnoletności do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny. Ich prawa w tym zakresie są równe. Prawo mężczyzn i kobiet w wieku małżeńskim do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny podkreśla art. 23 ust. 2 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, póz. 167). W myśl art. 12 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, podpisanej przez Polskę 26 listopada 1991 r., mężczyźni i kobiety w wieku małżeńskim mają prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny. W literaturze reprezentowany jest pogląd, że wymienione wyżej akty określają wspólny w skali międzynarodowej, nadrzędny system wartości i zasad, który może odegrać ogromną rolę przy posługiwaniu się klauzulą porządku publicznego100. Warto też zwrócić uwagę na postanowienia Konwencji nowojorskiej z 10 grudnia 1962 r., w sprawie zgody na zawarcie małżeństwa, najniższego wieku małżeńskiego i rejestracji małżeństwa, ratyfikowanej przez Polskę w 1965 r. (Dz.U. z 1965 r. Nr 9, póz. 53 - załącznik), w myśl której małżeństwo nie może być zawarte bez pełnej swobodnej zgody nupturientów. Polska wypowiedziała natomiast 11 sierpnia 1970 r. (Dz.U. 1970 r. Nr 26, póz. 214) ze skutkiem od l czerwca 1974 r. Konwencję haską z 12 czerwca 1902 r. dotyczącą uregulowania kolizji ustawodawstw w zakresie małżeństwa (Dz.U. z 1929 r. Nr 80, póz. 594). II. Zakres zastosowania prawa właściwego l. Występujące w art. 14 p.p.m. wyrażenie ,,możność zawarcia małżeństwa" rozumieć należy szeroko. Obejmuje ono wszystkie materialne wymogi ważności małżeństwa (tzw. przeszkody zrywające), wymagania " Por. M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, s. 9 i 10 oraz omawiane tam poglądy (rozdział opracowany przez M. Sośniaka). \m Por. J. Jakubowski: Pakty Praw Człowieka, s. 23. dotyczące prawidłowego powzięcia i oświadczenia woli oraz tzw. przeszkody tamujące (nie należące do wymogów ważności małżeństwa)101. Z zakresu normy kolizyjnej z art. 14 p.p.m. wyłączone są jedynie kwestie dotyczące formy zawarcia małżeństwa. Należą one do zakresu normy z art. 15 p.p.m. 2. W myśl art. 14 p.p.m. -możność zawarcia małżeństwa oceniana jest oddzielnie dla każdego z nupturientów według prawa ojczystego. W trakcie tej oceny należy ustalić - dla każdego z nupturientów odrębnie - czy może on zawrzeć małżeństwo z określonym drugim nupturientem. Chodzi tu więc o możność relatywną. Przy ocenie możności zawarcia małżeństwa mogą być jednak zasadniczo brane pod uwagę jedynie okoliczności zachodzące po stronie tego nupturienta, o którego możność chodzi i tylko takie okoliczności, do których przywiązuje wagę jego prawo ojczyste. Od tego proponowane jest w doktrynie odstępstwo w przypadku przeszkód działających dwustronnie102. 3. Zgodnie z koncepcją dopuszczającą podział przeszkód do zawarcia małżeństwa na jednostronne i dwustronne, przeszkoda jednostronna działa tylko wtedy, gdy okoliczności, które ją stanowią, zachodzą po stronie tego nupturienta, którego prawo ojczyste ją przewiduje. W takim też zakresie, w jakim chodzi o przeszkody jednostronne, nie są brane pod uwagę okoliczności zachodzące po stronie drugiego nupturienta. To więc, iż po stronie drugiego nupturienta zachodzi okoliczność, która według prawa ojczystego pierwszego nupturienta stanowi przeszkodę do zawarcia małżeństwa, pozostanie bez znaczenia, jeśli prawo ojczyste drugiego nupturienta nie przewiduje podobnej przeszkody. Z kolei przeszkodę dwustronną należy respektować także wtedy, gdy obejmuje ona okoliczności dotyczące drugiego nupturienta, mimo że jego prawo ojczyste przeszkody takiej nie przewiduje. Innymi słowy, jeżeli przeszkoda ma charakter dwustronny, przy ocenie możności zawarcia małżeństwa należy brać pod uwagę nie tylko okoliczności dotyczące tego nupturienta, którego prawo ojczyste daną przeszkodę przewiduje, lecz również okoliczności zachodzące po stronie osoby, z którą ów nupturient pragnie zawrzeć małżeństwo. Bez znaczenia jest przy przy tym to, czy prawo ojczyste tej drugiej osoby przewiduje podobną przeszkodę do zawarcia małżeństwa. Jednostronny charakter tradycyjnie nadawany jest przeszkodzie wieku. Oznacza to, iż obywatel polski, który ukończył 21 rok życia, może zawrzeć małżeństwo z cudzoziemką, której przysługuje możność zawarcia małżeństwa według jej prawa ojczystego, mimo że nie osiągnęła granicy wieku przewidzianej przez prawo polskie. 101 Inaczej ujęty był zakres normy dotyczącej możności zawarcia małżeństwa w ustawie z 1926 r. (art. 12). Występował tam zwrot "prawna możność zawarcia ważnego związku małżeńskiego". Jako zbyt ciasny, był on słusznie z tego powodu krytykowany w literaturze. Por. K. Przybyłowski 1964, s. 13 i n. 102 Por. M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, s. 13 i n. Z kolei, jako przykład przeszkody działającej dwustronnie, wymieniana jest najczęściej przeszkoda pozostawania w związku małżeńskim. Przy założeniu dwustronnego działania tej przeszkody obywatelka polska (stanu wolnego) nie może wyjść za mąż za mężczyznę pozostającego już w związku małżeńskim, jeśli nawet jego prawo ojczyste na to zezwala. Konstrukcja przeszkód dwustronnych jest jednak przez niektórych autorów krytykowana i odrzucana103. Zarzuca się jej - nie bez racji - brak oparcia w ustawie oraz podnosi się, że te same cele można osiągnąć posługując się klauzulą porządku publicznego. 4. W celu ułatwienia kierownikowi urzędu stanu cywilnego, przed którym małżeństwo jest zawierane, wypełnienia ciążących na nim obowiązków art. 56 ust. l zd. l pr. a.s.c. nakłada na cudzoziemca, pragnącego w Polsce zawrzeć małżeństwo, obowiązek przedłożenia dokumentu stwierdzającego "możność" zawarcia małżeństwa według swego prawa ojczystego. Zgodnie z art. 56 ust. 3 pr. a.s.c. apatryda (a także osoba, której obywatelstwa nie można ustalić) jest obowiązany złożyć dokument stwierdzający możność zawarcia małżeństwa według prawa państwa, w którym znajduje się jego miejsce zamieszkania. Dokument wystawiany jest przez właściwy organ państwa ojczystego (względem apatrydy kompetencje te może wypełnić właściwy organ państwa jego miejsca zamieszkania). Powinno w nim znaleźć się stwierdzenie, iż osoba, o którą chodzi, spełnia wszystkie wymagania, przewidziane w prawie w tej mierze właściwym, do zawarcia małżeństwa z określoną w dokumencie osobą. Jeżeli uzyskanie dokumentu, o którym mowa, jest utrudnione, sąd - na podstawie art. 56 ust. l zd. 2 pr. a.s.c. - może zwolnić cudzoziemca (co dotyczy także osób wymienionych w art. 56 ust. 3 pr. a.s.c.)104 od złożenia takiego dokumentu. Następuje to w postępowaniu nieprocesowym. Sąd zobowiązany jest zarazem ustalić, czy osoba ubiegająca się o zwolnienie może zawrzeć małżeństwo z określoną osobą w myśl prawa w tej mierze właściwego (w art. 56 ust. 2 pr. a.s.c. wspomina się wyraźnie o prawie ojczystym, ale przecież nie wyczerpuje to wszystkich możliwych sytuacji). Dokonując tych ustaleń sąd nie ogranicza się do badania treści prawa obcego w tym zakresie właściwego, lecz może też ocenić postanowienia tego prawa z punktu widzenia zgodności skutków jego zastosowania z podstawowymi zasadami prawa polskiego. Innymi słowy, wolno mu posługiwać się także klauzulą porządku publicznego (art. 6. p.p.m.). Może więc zwolnić cudzoziemca (lub apatrydę) od złożenia dokumentu stwierdzającego możność 103 Np. A. Mączyński: Rozwód, s. 125 i 126; K. 104 Za analogicznym stosowaniem art. 56, ust. l opowiedzieli się A. Mączyński: Działanie klauzuli, s. s. 255. Pietrzykowski: Zawarcie, s. 35 i n. zd. 2 pr. a.s.c. także do bezpaństwowców 160; K.. Gondorek, A. Ustowska: Prawo, zawarcia małżeństwa także wtedy, gdy w świetle prawa ojczystego cudzoziemca zachodzi przeszkoda do zawarcia małżeństwa, jednakże za jej nieuwzględnieniem przemawia klauzula porządku publicznego105. Nie jest sprzeczna z polskim porządkiem publicznym przeszkoda "czasokresu wdowiego"106, występująca ciągle w licznych systemach prawnych, zakaz zawarcia małżeństwa przez osobę, która przyjęła święcenia kapłańskie lub złożyła śluby zakonne, czy też wymóg zgody rodziców lub opiekunów na zawarcie małżeństwa. Nie wydaje się też, by należało uznać za sprzeczne z podstawowymi zasadami naszego porządku prawnego małżeństwo pośmiertne, jeśli tylko dopuszcza je prawo ojczyste nupturientów. Powszechnie akceptowany jest natomiast pogląd, że zastosowanie klauzuli porządku publicznego jest w pełni uzasadnione, gdy prawo ojczyste cudzoziemca ustanawia zakaz zawarcia małżeństwa z powodu różnicy rasy, narodowości lub wyznania107. Klauzula działa wówczas w kierunku dozwalającym. Sąd zaś uzyskuje podstawę do zwolnienia cudzoziemca z obowiązku przedłożenia dowodu, o którym jest mowa, jeśli oczywiście cudzoziemiec spełnia inne wymagania z zakresu "możności zawarcia małżeństwa" przewidziane w jego prawie ojczystym. W podobny sposób traktowane być mogą, spotykane w niektórych systemach prawnych, zakazy zawarcia małżeństwa z cudzoziemcem108. Sąd polski, rozpatrujący sprawę o zwolnienie cudzoziemca z obowiązku przedłożenia omawianego dokumentu, powinien jednak odmówić zwolnienia, gdy po stronie cudzoziemca zachodzą tego rodzaju okoliczności, iż zawarcie małżeństwa musiałoby być w danych warunkach uznane za sprzeczne z podstawowymi zasadami naszego porządku prawnego, jeśli nawet prawo ojczyste cudzoziemca do okoliczności tych nie przywiązuje żadnego znaczenia (nie traktuje ich jako przeszkody do zawarcia małżeństwa)109. 105 Por. orzecz. SN z 16 XI 1971 r., III CRN 404/71, OSN 1072, póz. 91; orzecz. SN z 26 VIII 1974 r., I CR 608/74, OSP 1976, nr 7-8, póz. 141; orz. SN z 11 X 1974 r., II CR 735/74; OSP 1974, nr 7-8, póz. 142; uchw. składu siedmiu sędziów SN z 20 I 1983 r. III CZP 37/82, OSN 1983, póz. 107. Nietrafna jest wypowiedź SN w cyt. orzecz. z 16 XI 1971 r., iż w razie stwierdzenia, że małżeństwo obywatela polskiego z cudzoziemcem byłoby nieważne w świetle prawa ojczystego, sąd odmawia zwolnienia go od przedstawienia dowodu, o którym mowa w art. 56 ust. l (dawniej art. 46 ust. l) pr. a.s.c. Błędnie też uznał SN w cyt. orz. z 26 VIII 1974 r. sprzeczność prawa ojczystego cudzoziemca z podstawowymi zasadami naszego porządku prawnego, za "nieusuwalną przeszkodę do zawarcia małżeństwa". 106 Tak A. Mączyński: Rozwiązanie małżeństwa, s. 81; tenże: Ustanie małżeństwa, s. 133; K. Pietrzykowski: Zawarcie, s. 52. 107 Por. M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, s. 33 i in.; P. Iwanejko: Przyczynek, s. 30; J. Cagara: Postępowanie, s. 119; J. Ciszewski: Zakazy, s. 94. los ^y ^ym duchu, choć z dużą ostrożnością, wypowiedział się SN w uchw. składu siedmiu sędziów z 20 I 1983 r. III CZP 37/82, OSN 1983, póz. 107: "Zakaz zawierania małżeństw z cudzoziemcami nie może więc sam przez się stanowić przeszkody do zawarcia małżeństwa z obywatelem polskim i - w konsekwencji - do zwolnienia od przedstawienia dowodu, o którym mowa w art. 46 ust. l pr. a.s.c.". Por. też J. Ciszewski: Zakazy, s. 90 i n.; K. Pietrzykowski: Zawarcie, s. 51; A. Mączyński: Działanie klauzuli, s. 163. 'c9 Por. orz. SN z 11 X 1974 r., II CR 735/74, OSP 1976, z. 7-8, póz. 142. Brak podstaw do odmowy zwolnienia, gdy prawo ojczyste cudzoziemca dopuszcza wielożeństwo, jednakże cudzoziemiec jest stanu wolnego110. Wydawanie zaświadczeń o możności zawarcia małżeństwa obywatelom polskim, którzy pragną zawrzeć małżeństwo za granicą reguluje art. 71 pr. a.s.c. Kompetencje w tym zakresie przyznaje on kierownikowi urzędu stanu cywilnego (art. 71 ust. 3 i 4 pr. a.s.c.). 5. Dotychczasowe wywody nasuwają wniosek, iż nie jest wykluczone zawarcie w naszym kraju przez cudzoziemca małżeństwa, które będzie wadliwe (nieważne lub unieważnialne) z punktu widzenia jego prawa ojczystego (tzw. "małżeństwo ułomne", matrimonium ciaudicans). Ryzyko ewentualnych perturbacji życiowych, które to może za sobą pociągnąć, ponoszą oczywiście sami małżonkowie. 6. Polska ustawa nie zawiera przepisu określającego prawo właściwe do oceny zaręczyn. Wydaje się jednak, iż możliwe jest w tej mierze analogiczne stosowanie przepisów dotyczących zawarcia małżeństwa. Przy ocenie możności zawarcia zaręczyn należy więc stosować - w drodze analogii - normę z art. 14 p.p.m. § 32. FORMA ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA Literatura: K. Przybyłowski 1964; K. Przybyłowski 1966; B. Walaszek: Instytucja zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika w polskim prawie prywatnym międzynarodowym i procesowym. Księga Pamiątkowa ku czci Kamila Stefki, Warszawa-Wrocław 1967; M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, rozdz. I, § 4-6; K. Pietrzykowski: Zawarcie małżeństwa i przesłanki jego ważności w prawie międzynarodowym prywatnym. Warszawa 1985; W. Ludwiczak 1990, s. 146 i n.; M. Sośniak 1991, s. 156 i n.; J. Ciszewski: W kwestii zawierania małżeństw przed polskim konsulem w Austrii, PS 1992, nr 3. Por. też publikacje powołane w § 31. I. Prawo właściwe l. W myśl art. 15 p.p.m.: "forma zawarcia małżeństwa podlega prawu państwa, w którym jest ono zawierane" (§ l). "Jednakże gdy małżeństwo jest 110 W tym duchu cyt. wyżej orzecz. SN z 11 X 1974 r. II CR 735/74, orzecz. SN z 28 XII 1979 r., III CRN 253/79 (nie publ.) oraz cyt. wyżej uchw. SN z 20 I 1983 r., III CZP 37/82. Odmienny pogląd wyraził poprzednio SN w uchw. z 22 VI 1972 r., III CZP 34/72, OSN 1973, póz. 52 (oraz PiP 1974, z. 4, s. 166 i n. z glosą J. Jakubowskiego) oraz orzecz. z 26 VIII 1974 r., I CR 608/74, OSP 1976, nr 7-8, póz. 141 (z glosą M. Tomaszewskiego). Jeśli jednak - zdaniem SN - cudzoziemiec zamierza wraz z przyszłą żoną (obywatelką polską) osiedlić się na obszarze państwa dopuszczającego wielożeństwo i odmawiającego kobiecie równych z mężczyzną praw w małżeństwie, sąd z reguły powinien odmówić mu zwolnienia od przedstawienia dowodu, o którym mowa w art. 46 ust. l pr. a.s.c. Por. trafne, krytyczne uwagi na temat tej wypowiedzi Sądu Najwyższego K. Zawady: Klauzula, s. 81 (i autorów cyt. tamże); K. Pietrzykowskiego: Zawarcie, s. 55 i n; A. Mączyńskiego: Działanie klauzuli, s. 164 i 165. zawierane poza granicami Polski, wystarcza zachowanie formy wymaganej przez prawo ojczyste obojga małżonków" (§ 2)111. Jak z tego wynika - w wypadku małżeństwa zawieranego w Polsce - musi być zachowana forma przewidziana przez prawo polskie. Działa więc wówczas w całej rozciągłości zasada właściwości legis lód celebrationis. Odmiennie sytuacja przedstawia się wtedy, gdy małżeństwo zawierane jest poza granicami Polski. Wystarcza wówczas zachowanie formy wymaganej przez prawo ojczyste obojga nupturientów. W stosunku do nupturienta, który jest bezpaństwowcem, należy brać pod uwagę - zamiast prawa ojczystego - prawo jego miejsca zamieszkania (art. 3 p.p.m.). Obie ustanowione w art. 15 p.p.m. reguły nie są regułami w pełni równorzędnymi. Jeśli bowiem nie dojdzie do zachowania wymogów dotyczących formy zawarcia małżeństwa przewidzianych zarówno w prawie państwa, na którego terytorium małżeństwo zostało zawarte, jak i w prawie ojczystym obojga małżonków, następstwa niezachowania wymagań w zakresie formy oceniane będą według prawa wskazanego przez prawidło pierwsze, a więc według legis lód celebrationis matrimonii. Reguła druga zadowala się zachowaniem wymagań przewidzianych przez prawo ojczyste obojga nupturientów112. Jeżeli nupturienci są obywatelami różnych państw, muszą być zachowane wymagania przewidziane w obu ojczystych systemach prawnych. Zachodzi wówczas przypadek łącznej właściwości dwu systemów prawnych. 2. Podpisane przez Polskę bilateralne konwencje przewidują w zakresie formy zawarcia małżeństwa bądź właściwość prawa państwa (strony konwencji), na którego obszarze małżeństwo jest zawierane, bądź prawa państwa (strony konwencji), przed którego organem małżeństwo jest zawierane. Rozwiązanie to przyjęły konwencje z Węgrami (art. l), b. Czechosłowacją (art. 25 ust. 2), Rumunią (art. 22 ust. l), Bułgarią (art. 22 ust. 2), b. Jugosławią (art. 25 ust. l z wyjątkiem przewidzianym w art. 25 ust. 3), Francją (art. 4 ust. l), Mongolią (art. 24 ust. l), Białorusią (art. 26 ust. 2), Austrią (art. 24 ust. 2), Finlandią, (art. 21 ust. l), Kubą (art. 24, ust. 2 i 3), KRL-D (art. 18 ust. l), Wietnamem (art. 23 ust. l), Białorusią (art. 26 ust. 2), Litwą (art. 25 ust. 2), Łotwą (art. 27 ust. 2). Nieco inne rozwiązanie znajduje się w konwencji z b. ZSRR. W myśl wspomnianego już wyżej art. 28 tej konwencji zawarcie małżeństwa podlega 111 W czasie prac kodyfikacyjnych rozważano, czy nie wprowadzić przepisu, iż obywatel polski może zawrzeć ważne małżeństwo tylko w formie cywilnej. Słusznie od tych zamierzeń odstąpiono, aby nie utrudniać obywatelom polskim zawierania ważnych małżeństw za granicą. Por. K. Przybyłowski 1966. 112 Nie ma więc podstaw do kwestionowania ważności małżeństwa zawartego w formie religijnej w państwie, którego prawo przywiązuje skutki prawne jedynie do małżeństw świeckich, jeśli prawo ojczyste nupturientów dopuszczało formę religijną małżeństwa. prawu strony, na której obszarze małżeństwo zostaje zawarte; do ważności małżeństwa zawartego przez obywateli jednej ze stron na obszarze drugiej strony wystarczy zachowanie formy przepisanej przez prawo strony, której obywatelami są osoby zawierające małżeństwo. 3. Swoistą możliwość uzupełnienia aktu stanu cywilnego sporządzonego za granicą w obcym urzędzie stanu cywilnego przewiduje art. 62 ust. 3 pr. a.s.c. Przepis ten stanowi: "Jeżeli obywatele polscy zawierający małżeństwo za granicą w zagranicznym urzędzie stanu cywilnego nie złożyli oświadczenia o nazwisku (nazwiskach), które będą nosić po jego zawarciu oraz o nazwisku dzieci zrodzonych z tego małżeństwa, mogą złożyć takie oświadczenie w ciągu 6 miesięcy od dnia zawarcia małżeństwa. Oświadczenie składa się wraz z wnioskiem o wpisanie aktu małżeństwa do polskich ksiąg stanu cywilnego". Przepis art. 62 ust. 4 pr. a.s.c. dopuszcza też możliwość złożenia takiego oświadczenia przed konsulem. Por. też art. 73 pr. a.s.c. dotyczący wpisywania do polskich ksiąg stanu cywilnego zagranicznych aktów stanu cywilnego oraz wpisywania wzmianek dodatkowych lub zamieszczania przypisków. II. Zakres zastosowania prawa właściwego 1. Wyrażenie "forma zawarcia małżeństwa" występujące w art. 15 p.p.m. rozumieć należy szeroko. Obejmuje ono w szczególności sposób, w jaki powinny być złożone oświadczenia woli nupturientów (a więc całą ceremonię ślubną), kwestię uczestnictwa przy złożeniu oświadczeń woli organu państwowego (lub osoby urzędowej), udział świadków, wymagane dokumenty, wymóg podania do publicznej wiadomości (z odpowiednim wyprzedzeniem) informacji o zamiarze zawarcia związku małżeńskiego, kwestię dopuszczalności zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika oraz zagadnienia związane ze sporządzeniem odpowiedniego aktu stanu cywilnego. Nie należy do zakresu normy z art. 15 p.p.m. (lecz do zakresu normy z art. 14 p.p.m.) występujący w niektórych systemach prawnych wymóg zgody na zawarcie małżeństwa przedstawiciela ustawowego nupturienta. 2. Przy ustalaniu prawa właściwego do oceny wymagań formalnych dotyczących zaręczyn stosować należy/w analogiom art. 15 p.p.m. III. Małżeństwa konsularne Małżeństwa konsularne zawierane są w formie przewidzianej przez prawo państwa, w którego imieniu działa przedstawiciel dyplomatyczny lub konsularny. Zawarcie takiego małżeństwa jest zwykle dopuszczalne, gdy zachodzą następujące przesłanki: a) żaden z nupturientów nie jest obywatelem państwa, na którego terytorium małżeństwo jest zawierane, b) przynajmniej jeden nupturient jest obywatelem państwa, w którego przedstawicielstwie małżeństwo jest zawierane (prawo niektórych państw wymaga, by oboje nupturienci byli obywatelami państwa, w którego przedstawicielstwie małżeństwo jest zawierane), c) placówka dyplomatyczna lub konsularna, w której małżeństwo ma być zawarte, ma w tej mierze uprawnienia przyznane przez prawo państwa wysyłającego, d) na zawieranie takich małżeństw zezwala prawo państwa, na którego obszarze przedstawicielstwo działa. W myśl art. 2 k.r.o. (w brzmieniu nadanym ustawą z 29 września 1986 r., Dz.U. Nr 36, póz. 180): "obywatele polscy przebywający za granicą mogą zawrzeć między sobą małżeństwo również przed polskim konsulem lub osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula". Por. też art. 60 pr. a.s.c. Postanowienia dotyczące małżeństw konsularnych spotkać można w wielokroć powoływanych tutaj bilateralnych konwencjach o pomocy prawnej oraz licznych konwencjach konsularnych. Por. też art. 5 pkt "f Konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych z 24 kwietnia 1963 r. (Dz.U. z 1982 r., Nr 13, póz. 98). § 33. UNIEWAŻNIENIE MAŁŻEŃSTWA. USTALENIE ISTNIENIA LUB NIEISTNIENIA MAŁŻEŃSTWA Literatura: H. Trammer: Czy wada oświadczenia woli nupturienta jest przyczyną unieważnienia małżeństwa?, NP 1966, nr l; por. też publikacje powołane w § 31 i 32; M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, rozdz. IV § l; A. Mączyński: Ustanie małżeństwa z przyczyn innych niż rozwód w prawie prywatnym międzynarodowym, KSP 1980 (R. XIII); K. Piętrzy kowski: Glosa do postanowienia SN z 22 I 1980 r., II CZ 1/80, NP 1981, Nr 3; M. Sośniak 1991, s. 160 i n. I. Prawo właściwe 1. Ustawa z 1965 r. reguluje jedynie właściwość prawa dla unieważnienia małżeństwa. Pomija zaś instytucję ustalenia istnienia lub nieistnienia małżeństwa. Zgodnie z art. 16 p.p.m.: "do unieważnienia małżeństwa stosuje się prawo określone w art. 14 i 15". Tym samym więc nasz ustawodawca zrezygnował z samodzielnego określenia łączników rozstrzygających o właściwości prawa w zakresie unieważnienia małżeństwa. Należy zatem w omawianym zakresie posługiwać się łącznikami występującymi w art. 14 i 15 p.p.m. W obu przypadkach o właściwości prawa decydować będzie powiązanie z chwili zawarcia małżeństwa. 2. Podobne rozwiązanie, jak w przypadku unieważnienia małżeństwa, należy też przyjąć - mimo braku wyraźnego rozstrzygnięcia w ustawie z 1965 r. - w odniesieniu do ustalenia istnienia lub nieistnienia małżeństwa. O właściwości prawa decydować będzie w takim przypadku powiązanie z chwili zawarcia małżeństwa lub z chwili rzekomego zawarcia małżeństwa. 3. Niektóre bilateralne konwencje podpisane przez Polskę przewidują identyczne lub podobne unormowanie do tego, które przyjął nasz ustawodawca; tak w szczególności konwencje z: b. ZSRR (art. 30 ust. l), b. Czechosłowacją (art. 28), Bułgarią (art. 25), Francją (art. 7), Mongolią (art. 26), Łotwą (art. 30 ust. l), Litwą (art. 28 ust. l), Białorusią (art. 29 ust. l) i Austrią (art. 27). Do podobnych skutków prowadzi nieco inaczej sformułowany art. 25 konwencji z Wietnamem. Spotkać jednak można również inne rozwiązania (por. art. 27 konwencji z b. Jugosławią, art. 33 konwencji polsko-węgierskiej oraz art. 25 konwencji polsko-rumuńskiej). II. Zakres zastosowania prawa właściwego 1. Występujący w art. 16 p.p.m. zwrot "unieważnienie małżeństwa" pojmować należy szeroko. Norma kolizyjna z art. 16 p.p.m. obejmuje swym zasięgiem nie tylko te rodzaje sankcji na wypadek naruszenia przepisów określających materialne i formalne przesłanki zawarcia małżeństwa, które znane są polskiemu prawu rodzinnemu, lecz również sankcje występujące jedynie w obcym prawie (np. przewidzianą w prawie angielskim bezwzględną nieważność małżeństwa z mocy samego prawa, czy też występujące w prawie austriackim i niemieckim uchylenie małżeństwa zawartego pod wpływem wady oświadczenia woli). Innymi słowy, zakresem normy kolizyjnej z art. 16 należy objąć ogół sankcji w razie naruszenia prawa właściwego do oceny materialnych i formalnych przesłanek zawarcia małżeństwa. 2. Jeżeli w określonych okolicznościach (np. w związku z wadą oświadczenia woli przy zawarciu małżeństwa) prawo ojczyste jednego z małżonków stwarza jedynie możliwość żądania rozwodu, prawo ojczyste drugiego małżonka dopuszcza zaś unieważnienie małżeństwa, to sąd rozpatrujący sprawę napotka trudności przy ustalaniu prawa właściwego. Ma bowiem do wyboru albo normę kolizyjną z art. 16, albo normę z art. 18 p.p.m. Przyjmuje się, iż sąd powinien wziąć pod uwagę całokształt okoliczności, składających się na podstawę faktyczną powództwa, przy czym użyte przez powoda słowa nie przesądzają jeszcze o charakterze sprawy113. 3. Według postanowień statutu unieważnienia małżeństwa, ustalać należy w szczególności podstawy unieważnienia, przyczyny konwalidacji małżeństwa, krąg osób upoważnionych do wytoczenia powództwa, dopuszczalność wytoczenia powództwa po śmierci jednego z małżonków. Do zakresu tego statutu należy w zasadzie ocena skutków unieważnienia małżeństwa, m.in. tego, w jakim zakresie i pod jakimi warunkami możliwe jest utrzymanie niektórych skutków małżeństwa po jego unieważnieniu. 113 Por. A. Mączyński: Rozwiązanie, s. 59; K. Pietrzykowski: Zawarcie, s. 113. 4. Unieważnienie małżeństwa może niekiedy podlegać dwu systemom prawnym stosowanym łącznie, np. gdy małżonkowie są obywatelami różnych państw a unieważnienie ma nastąpić na podstawie prawa wskazanego przez normę z art. 14 p.p.m. Prowadzi to do powstania komplikacji, jeżeli oba systemy odmiennie ujmują działanie podstawy unieważnienia, o którą w danym przypadku chodzi. Pojawi się wówczas konieczność dostosowania obu wchodzących w grę systemów prawnych. Zwykle też przyjmuje się, że należy dać pierwszeństwo surowszemu systemowi prawnemu, przyjąć więc skutki dalej idące114. 5. To, co powiedziano wyżej (w pkt. 3) o zakresie stosowania statutu unieważnienia małżeństwa, odnieść należy odpowiednio do ustalenia istnienia lub nieistnienia małżeństwa. § 34. STOSUNKI OSOBISTE l MAJĄTKOWE MIĘDZY MAŁŻONKAMI Literatura: K. Przybyłowski 1964; K.. Przybyłowski 1966; M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, rozdz. II i III.; Ch. Jessel: Równouprawnienie mężczyzny i kobiety w zakresie skutków małżeństwa na tle międzynarodowego prawa prywatnego RFN, SP 1978, z. 3 (57); W. Ludwiczak: Zasada równouprawnienia płci w zakresie małżeńskich stosunków osobistych i majątkowych w systemach międzynarodowego prawa prywatnego państw socjalistycznych, ze szczególnym uwzględnieniem prawa polskiego, SP 1978, z. 3 (57); W. Ludwiczak 1990, s. 151 i n.; M. Sośniak 1991, s. 172 i n. Por. też literaturę do § 31. I. Prawo właściwe 1. Wśród unormowań właściwości prawa dla stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami wyróżnić należy takie, które przywiązują wagę do okoliczności związanych z osobą jednego małżonka (z reguły męża) oraz takie, które wiążą właściwość prawa z okolicznościami zachodzącymi po stronie obojga małżonków (najczęściej jest to obywatelstwo lub miejsce zamieszkania małżonków). Zdarzają się jednak wyjątki na rzecz legis rei sitae (w odniesieniu do nieruchomości). Wreszcie niektóre systemy prawne dopuszczają w omawianym zakresie wybór prawa. Różnie też bywa ujmowany subokreślnik temporalny norm kolizyjnych, miarodajnych dla omawianych stosunków. 2. Według art. 17 § l p.p.m.: "stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami podlegają ich każdoczesnemu wspólnemu prawu ojczystemu. Każdoczesne wspólne prawo ojczyste stron rozstrzyga także o dopuszczalności zawarcia, zmiany lub rozwiązania majątkowej umowy małżeńskiej". 114 Por. M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, s. 140 (rozdział oprać, przez M. Sośniaka); K. Pietrzykowski: Zawarcie, s. 116. Przepis art. 17 § 2 p.p.m. dotyczy stosunków majątkowych wynikających z majątkowych umów małżeńskich. Stanowi on, iż stosunki te podlegają wspólnemu prawu ojczystemu małżonków w chwili zawarcia umowy. Do stosunków, o których mowa zarówno w art. 17 § l p.p.m., jak i w art. 17 § 2 p.p.m., odnosi się art. 17 § 3 p.p.m. W myśl tego przepisu: "w braku wspólnego prawa ojczystego małżonków prawem właściwym jest prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania, a gdy małżonkowie nie mają miejsca zamieszkania w tym samym państwie, właściwe jest prawo polskie". Przy ustaleniu istnienia wspólnego prawa ojczystego małżonków - w razie podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa któregokolwiek z nich (lub obojga) - postępować należy zgodnie ze wskazówkami zawartymi w art. 2 p.p.m. Jeżeli strony mają wspólne prawo ojczyste, lecz nie można ustalić jego treści, stosować należy art. 17 § 3 p.p.m. (właściwa więc będzie wspólna lex domicilii), a nie art. 7 p.p.m. Istnienie wspólnego prawa ojczystego od chwili zawarcia małżeństwa można przyjąć również wtedy, gdy do nabycia przez jednego z małżonków takiego samego obywatelstwa, jakie ma drugi małżonek, dochodzi w chwili zawarcia małżeństwa w związku z jego zawarciem. Istnienie miejsca zamieszkania na obszarze tego samego państwa w chwili zawarcia małżeństwa można - jak się wydaje - przyjąć także wtedy, gdy wprawdzie małżonkowie do chwili zawarcia małżeństwa mieszkali w różnych państwach, jednakże - zgodnie ze swym zamiarem stałego osiedlenia się w jednym z wchodzących w grę państw - poczynili jeszcze przed zawarciem małżeństwa odpowiednie ku temu przygotowania (istnieją dowody na przystąpienie do urzeczywistnienia tego zamiaru) i od chwili zawarcia małżeństwa zamieszkują w tym państwie. Zwraca uwagę różnica w ujęciu subokreślnika temporalnego normy z art. 17 § l p.p.m. oraz normy z art. 17 § 2 p.p.m. Pierwsza norma - przewiduje właściwość każdoczesnego statutu (odnieść to należy także do norm ustanowionych w art. 17 § 3 p.p.m., jeżeli znajdują one zastosowanie do stosunków, o których mowa w art. 17 § l p.p.m.), norma druga - przywiązuje zaś wagę do powiązania z chwili zawarcia umowy (dotyczy to także reguł wyprowadzonych z art. 17 § 3 p.p.m. w celu zastosowania do stosunków, o których mowa art. 17 § 2 p.p.m.). Opowiadając się w normie z art. 17 § 2 p.p.m. za trwałym powiązaniem czasowym (właściwość wspólnego prawa ojczystego z chwili zawarcia majątkowej umowy małżeńskiej) ustawodawca nasz starał się zapobiec perturbacjom, do których mogłoby dojść, gdyby małżonkowie - po zawarciu majątkowej umowy małżeńskiej - zmienili obywatelstwo, nowe zaś ich wspólne prawo ojczyste zupełnie inaczej odnosiłoby się do majątkowych umów małżeńskich i wynikających z nich stosunków. Dodajmy, iż komplikacje mogą powstać także na tle rozwiązania przyjętego w ustawie z 1965 r. Grożą one np. wtedy, gdy małżonkowie - po zmianie obywatelstwa - zawrą nową majątkową umowę małżeńską, trudną do pogodzenia z umową poprzednią. Normę z art. 17 § 2 p.p.m. należy stosować nie tylko w zakresie stosunków majątkowych wynikających z majątkowych umów małżeńskich w okresie trwania małżeństwa, lecz również w odniesieniu do stosunków tego rodzaju, wynikających z odpowiednich umów zawartych przed zawarciem małżeństwa przez narzeczonych (bez względu na to, czy doszło do zawarcia małżeństwa). Istnieją wprawdzie wątpliwości co do dopuszczalności bezpośredniego stosowania normy z art. 17 § 2 p.p.m. w sytuacji, gdy umowa, o którą chodzi, zawarta została przed zawarciem małżeństwa, nie powinno jednak budzić zastrzeżeń odpowiednie stosowanie w takim przypadku powyższej normy. W omawianym przez nas zakresie znaczną rolę odgrywa odesłanie (art. 4 p.p.m.). Trzeba się też liczyć z możliwością ingerencji klauzuli porządku publicznego (głównie ze względu na spotykaną w niektórych systemach prawnych dyskryminację kobiet)115. 3. Kilkustopniowe rozwiązania przewidują bilateralne konwencje podpisane przez Polskę. Występujące w nich reguły można ująć w następujące grupy: a) jeżeli małżonkowie są obywatelami tego samego państwa (strony konwencji) - stosuje się prawo tego państwa; tak konwencje z: Węgrami (art. 32 ust. l, z tym jednak, iż decyduje stan rzeczy z chwili wszczęcia postępowania), b. Czechosłowacją (art. 26 ust. l), Rumunią (art. 23 ust. l), b. Jugosławią (art. 26 ust. l), Mongolią (art. 25 ust. l), Austrią (art. 25 ust. l), Białorusią (art. 27 ust. l), Litwą (art. 26 ust. l). Łotwą (art. 28 ust. l), Wietnamem (art. 24 ust. l) i Kubą (art. 25 ust. l i 2). Jednakże według art. 29 ust. 2 konwencji z b. ZSRR oraz art. 5 ust. 2 konwencji polsko--francuskiej powyższą regułę należy stosować tylko wtedy, gdy strony nie mieszkają na terytorium jednej ze stron (postanowienia art. 29 ust. l konwencji z b. ZSRR oraz art. 5 ust. l konwencji polsko-francuskiej wysuwają bowiem na czoło zasadę właściwości prawa tej strony konwencji, na której terytorium małżonkowie mają miejsce zamieszkania); b) jeżeli każdy z małżonków jest obywatelem innej strony konwencji - właściwe jest prawo tej strony, na której terytorium małżonkowie mają miejsce zamieszkania; tak konwencje z: Węgrami (art. 32 ust. 2), b. Czechosłowacją (art. 26 ust. 2), Rumunią (art. 23 ust. 2), b. Jugosławią (art. 26 ust. 2), Mongolią (art. 25 ust. 2), Białorusią (art. 27 ust. 2 zd. l), Litwą (art. 26 ust. 2 zd. l). Łotwą (art. 28 ust. 2 zd. l), Wietnamem (art. 24 ust. 2 - "na terytorium której małżonkowie mają lub mieli ostatnie miejsce zamieszkania") i Kubą (art. 25 ust. 3). Konwencja polsko-austriacka (art. 25 ust. 2) przewiduje w takim wypadku właściwość prawa tej strony, na której obszarze małżonkowie mają miejsce swego pobytu lub (w braku takiego miejsca) mieli je ostatnio; c) jeżeli jednak w sytuacji opisanej w pkt. b) każdy z małżonków mieszka na terytorium innej strony konwencji - stosuje się albo prawo tej strony, i15 Por. uchw. składu siedmiu sędziów SN z 20 I 1983 r., III CZP 37/82, OSN 1983, nr 8, póz. 107. na której obszarze oboje małżonkowie mieszkali ostatnio [tak konwencje z: b. ZSRR (art. 29 ust. 3), Węgrami (art. 32 ust. 2), Rumunią (art. 23 ust. 3), b. Jugosławią (art. 26 ust. 2), Francją (art. 5 ust. 3), Mongolią (art. 25 ust. 2) i Kubą (art. 25 ust. 3)], albo prawo tej strony konwencji, przed której sądem toczy się postępowanie (art. 26 ust. 2 zd. 2 konwencji z b. Czechosłowacją), art. 27 ust. 2 zd. 2 konwencji z Białorusią, art. 26 ust. 2 zd. 2 konwencji z Litwą, art. 28 ust. 2 zd. 2 konwencji z Łotwą, art. 24 ust. 2 konwencji z Wietnamem (jeżeli małżonkowie nie zamieszkiwali na terytorium tej samej strony konwencji); d) w braku ostatniego miejsca zamieszkania na terytorium jednej ze stron konwencji (a więc gdy małżonkowie nigdy nie mieszkali jednocześnie na terytorium jednej ze stron) konwencja polsko-węgierska (art. 32 ust. 3) przewiduje właściwość prawa tej strony, w której zawisł spór; e) oddzielne kolizyjne uregulowanie majątkowych umów małżeńskich zawierają konwencje podpisane przez Polskę z Francją i Austrią. Według art. 6 ust. l konwencji polsko-francuskiej, przesłanki ważności i skutki majątkowych umów małżeńskich określa prawo tej strony, które wybrali małżonkowie. W braku wyraźnego wyboru prawa stosuje się w powyższym zakresie prawo tej strony, na której terytorium umowa została zawarta (art. 6 ust. 2). Jednakże zdolność stron podlega prawu prawu tej strony, której dana osoba jest obywatelem (art. 2 w związku z art. 6 ust. 3). W zakresie formy właściwe jest prawo strony, na której terytorium umowa została zawarta (art. 6 ust. 4). Zgodnie z art. 26 ust. l konwencji polsko-austriackiej, majątkowa umowa małżeńska (dopuszczalność rodzaju i treści oraz skutki) podlega zasadniczo prawu strony, której obywatelami są małżonkowie w chwili zawarcia umowy. Jeżeli jednak każdy z małżonków jest obywatelem innej strony - w myśl art. 26 ust. 2 - "rodzaj i treść [...] umowy [...] są dopuszczalne, gdy odpowiadają prawu jednej [...] ze stron [...]"; skutki zaś ocenia się "według prawa [...] strony, które małżonkowie przyjęli za podstawę przy zawieraniu umowy". Umowa ,,[...] jest ważna co do formy, jeżeli forma ta odpowiada prawu jednej [...] ze stron lub prawu miejsca zawarcia umowy" (art. 26 ust. 3). 4. Z mocą od 23 sierpnia 1972 r. Polska wypowiedziała 10 czerwca 1969 r. (Dz.U. Nr 29, póz. 231) Konwencję haską z 17 lipca 1905 r., dotyczącą kolizji ustawodawstw co do skutków małżeństwa w dziedzinie praw i obowiązków małżonków w ich stosunkach osobistych i majątkowych (Dz.U. z 1929 r., Nr 80, póz. 597). II. Zakres zastosowania prawa właściwego l. Prawu wskazanemu przez normę z art. 17 § l p.p.m. (statutowi stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami) podlega ocena ogółu kwestii określanych mianem stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami. Należą tu w szczególności osobiste uprawnienia i obowiązki małżonków (por. np. art. 23 zd. 2 k.r.o), ewentualny obowiązek wspólnego zamieszkania, dopuszczalność zawarcia, zmiany lub rozwiązania majątkowej umowy małżeńskiej, reżim wspólności lub rozdzielności majątkowej, zarząd majątkiem wspólnym, upoważnienia do działania za drugiego małżonka (por. np. art. 29 k.r.o.), odpowiedzialność za długi, obowiązek alimentacyjny między małżonkami w czasie trwania małżeństwa. Postanowienia omawianego statutu znajdują też zastosowanie do podziału majątku w razie ustania wspólności majątkowej, bez względu na to, co było tego przyczyną. O trudnościach pojawiających się w wypadku braku harmonii pomiędzy omawianym statutem a statutem spadkowym będzie mowa w rozdziale IX. 2. Prawem właściwym do oceny ważności majątkowej umowy małżeńskiej (dotyczy to m.in. znaczenia wad oświadczenia woli) oraz stosunków majątkowych wynikających z takiej umowy jest prawo wskazane przez normę z art. 17 § 2 p.p.m. (statut stosunków majątkowych wynikających z majątkowej umowy małżeńskiej). Jednakże zdolność i forma podlegają prawu wskazanemu przez odrębne normy kolizyjne, miarodajne dla zdolności (art. 9 § l p.p.m.) i formy (art. 12 p.p.m.). § 35. ROZWÓD Literatura: W. Ludwiczak: Skutki zagranicznych orzeczeń w sprawach rozwodowych, RPiE 1960, z. 4; K. Przybyłowski 1964; K. Przybyłowski 1966; M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierz-bowski 1969, rozdz. IV; J. Jodłowski: Glosa do postanowienia SN z 11 X 1969, I CR 240/68, PiP 1972, z. 2; J. Ciszewski: Stosowanie przepisów prawa prywatnego międzynarodowego i międzynarodowego postępowania cywilnego w sprawach o rozwód, PWS 1975, nr 8; K. Pot-rzobowski: Kilka uwag w sprawie uznania orzeczeń sądów zagranicznych. Pal. 1976, nr 4-5; J. Ciszewski: Glosa do postanowienia Sądu Woj. w Łodzi z 31 X 1975, I CO/2/166/75, OSP 1977. z. 11-12; J. Jodłowski: Sprawy polskie w orzecznictwie sądów francuskich. Pal. 1977, nr 5; tenże: Uznanie i wykonanie zagranicznych orzeczeń sądowych w Polsce na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego, Warszawa 1977 (wkładka do Pal. 1977, nr 11); A. Mączyński: Przestanki uznania zagranicznych orzeczeń rozwodowych, PiP 1978, z. 2; J. P. Waechler: Równouprawnienie mężczyzny i kobiety w międzynarodowym prawie rozwodowym Republiki Federalnej Niemiec, SP 1978. z. 3 (57); J. Jodłowski: Problem uznawania zagranicznych rozwodów administracyjnych, Pal. 1979, nr 11-12; M. Tomaszewski: W sprawie skuteczności w Polsce zagranicznych rozwodów administracyjnych, PiP 1979, z. 8-9; B. Tracz-Pasternak: Glosa do orzeczenia SN z 23 IX 1977, I CR 309/77, NP 1979 Nr 9; A. Mączyński: Ustanie małżeństwa z przyczyn innych niż rozwód w prawie prywatnym międzynarodowym, KSP 1980, vol. XIII; tenże: Glosa do orzecz. SN z 15 lipca 1978 r., IV CR 242/78, OSP 1981, z. 2, póz. 24, s. 64-67; tenże: Problem skuteczności zagranicznych rozwodów pozasądowych, PiP 1983, z. 12; tenże: Rozwód w prawie prywatnym międzynarodowym. Warszawa 1983; tenże: Glosa do orz. SN z 20 IX 1983, II CR 278/83, NP 1983, nr 4; B. Gnela: Glosa do orz. SN z 26 XI 1981, IV CR 422/81, OSP 1985, z. 2, póz. 30; K. Zawada: Uznanie zagranicznych rozwodów administracyjnych w świetle nowego prawa o aktach stanu cywilnego, NP 1988, nr 7-8. Porównaj też literaturę do § 31. I. Prawo właściwe 1. Unormowania kolizyjne rozwodu w poszczególnych systemach prawnych są niezwykle zróżnicowane. Najczęściej w charakterze podstawy określnika nominalnego łącznika występuje wprawdzie obywatelstwo, różnie jednak ujmowany jest dopełniacz określnika nominalnego. Właściwe bywa prawo ojczyste męża, prawo ojczyste powoda, prawo ojczyste tego z małżonków, który ma obywatelstwo państwa fori, ostatnie wspólne prawo ojczyste małżonków, prawa ojczyste obojga małżonków w takim zakresie, w jakim są zgodne, wreszcie wspólne prawo ojczyste z chwili wystąpienia z żądaniem rozwodu. Rzadziej pojawia się w roli samodzielnego łącznika w omawianym zakresie domicyl. Niektóre systemy prawne przewidują dla rozwodu właściwość legis fori (często kryterium wyznaczającym jurysdykcję bywa wówczas domicyl). 2. Ustawa z 1965 r. w art. 18 przewiduje dla rozwodu właściwość wspólnego prawa ojczystego małżonków z chwili wystąpienia z żądaniem rozwodu; w braku wspólnego prawa ojczystego małżonków w owej chwili stosuje się prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają (w chwili wystąpienia z żądaniem rozwodu) miejsce zamieszkania, a gdy małżonkowie nie mają miejsca zamieszkania w tym samym państwie - właściwe jest prawo polskie. W razie podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa jednego lub obojga małżonków ustalenie, czy małżonkowie mają wspólne prawo ojczyste, winno nastąpić przy wykorzystaniu wskazówek zawartych w art. 2 p.p.m. Zastosowaniu wspólnego prawa ojczystego nie powinno stanąć na przeszkodzie to, iż prawo to jest niejednolite. Przy usuwaniu kolizji wynikłych z niejednolitości prawa właściwego postąpić należy zgodnie ze wskazówką zawartą w art. 5 p.p.m.116 Wydaje się też, że w sytuacji, gdy wprawdzie małżonkowie są obywatelami tego samego państwa, jednakże brak jest możliwości stwierdzenia treści wspólnego prawa ojczystego, należy sięgnąć - w celu odszukania prawa właściwego dla rozwodu - do reguły drugiej z art. 18 p.p.m. (przyjąć więc właściwość wspólnej legis domicilii), a nie do art. 7 p.p.m. (co prowadziłoby do przedwczesnej właściwości prawa polskiego)117. Do zastosowania wspólnej legis domicilii (w braku wspólnego prawa ojczystego małżonków) dojdzie bez względu na to, czy małżonkowie mieszkają wspólnie, czy też wprawdzie oddzielnie, ale na obszarze tego samego państwa. Przy ocenie miejsca zamieszkania należy brać pod uwagę 116 Jednakże A. Mączyński: Rozwód, s. 21 i 22, uzależnia dopuszczalność posługiwania się tymi wskazówkami od tego, czy powiązanie (łącznik), którym posługuje się norma kolizyjna prawa wskazanego, rozstrzygająca konflikty interpersonalne lub interlokalne, dotyczy obojga małżonków. 117 Tak A. Mączyński: Rozwód, s. 21. rzeczywiste miejsce zamieszkania małżonków. Nie odegra więc żadnej roli miejsce zamieszkania przypisywane sztucznie przez prawo jednemu z małżonków (np. żonie, jako zamieszkałej przy mężu). Znaczną rolę w omawianym zakresie odgrywa odesłanie (art. 4 p.p.m.). Do odesłania może dojść także, wtedy, gdy norma kolizyjna (miarodajna dla rozwodu) systemu prawnego wskazanemu przez art. 18 p.p.m. posługuje się łącznikiem obejmującym okoliczności dotyczące tylko jednego z małżonków (np. przewiduje właściwość prawa miejsca zamieszkania męża), nie wydaje się bowiem, by należało mechanizm odesłania korygować za pomocą klauzuli porządku publicznego118. Do odesłania zwrotnego może dojść także wtedy, gdy prawo wskazane przez art. 18 p.p.m. przyjmuje w zakresie rozwodu właściwość legis fori, jednocześnie zaś okoliczności decydujące według prawa wskazanego o jurysdykcji krajowej zlokalizowane są w naszym państwie119. 3. Polska jest już stroną konwencji o uznawaniu rozwodów i separacji, sporządzonej w Hadze l czerwca 1970 r. Oto wybrane postanowienia tej konwencji: Artykuł l Niniejszą konwencję stosuje się do uznawania w umawiającym się państwie rozwodów i separacji, orzeczonych w innym umawiającym się państwie w postępowaniu sądowym lub innym postępowaniu oficjalnie uznanym w tym państwie, które są w tym państwie prawnie skuteczne. Konwencji nie stosuje się do ustaleń o winie oraz do innych dodatkowych decyzji wydanych przy orzekaniu o rozwodzie lub o separacji, w szczególności decyzji dotyczących zobowiązań pieniężnych lub pieczy nad dziećmi. Artykuł 2 Takie rozwody i separacje są uznawane we wszystkich umawiających się państwach, przy zachowaniu pozostałych warunków przewidzianych w niniejszej konwencji, jeżeli w dniu wszczęcia postępowania w państwie, w którym został orzeczony rozwód lub separacja (zwanym dalej "państwem pochodzenia"): 1) pozwany miał miejsce stałego pobytu; 2) powód miał miejsce stałego pobytu, a nadto został spełniony jeden z następujących warunków: a) pobyt ten trwał co najmniej rok bezpośrednio przed wszczęciem postępowania; b) małżonkowie mieli ostatnie wspólne miejsce stałego pobytu; lub 118 Tak A. Mączyński, Rozwód, s. 25. Odmiennie M. Sośniak, Zasada równorzędności, s. 25. 119 Por. A. Mączyński, Rozwód, s. 25 i 26. 3) oboje małżonkowie byli obywatelami tego państwa; lub 4) powód był obywatelem tego państwa, a nadto został spełniony jeden z następujących warunków: a) powód miał tam miejsce stałego pobytu; lub b) przebywał tam nieprzerwanie przez okres co najmniej jednego roku przypadającego przynajmniej częściowo na okres dwóch lat poprzedzających wszczęcie postępowania; lub 5) powód w sprawie rozwodowej był obywatelem tego państwa, a nadto zostały spełnione następujące warunki: a) powód był obecny w tym państwie w dniu wszczęcia postępowania oraz b) małżonkowie mieli ostatnie wspólne miejsce stałego pobytu w państwie, którego prawo w dniu wszczęcia postępowania nie przewidywało rozwodu. Artykuł 3 Jeżeli państwo pochodzenia przyjmie domicyl jako podstawę jurysdykcji w sprawach o rozwód lub separację, wyrażenie "miejsce stałego pobytu" w artykule 2 należy rozumieć jako obejmujące domicyl w znaczeniu, w jakim termin ten jest stosowany w tym państwie. Jednakże ustępu poprzedzającego nie stosuje się do domicylu żony, uzależnionego od domicylu męża. Artykuł 4 W razie powództwa wzajemnego rozwód lub separacja orzeczona na skutek powództwa głównego lub wzajemnego są uznawane, jeżeli jedno lub drugie odpowiada warunkom artykułu 2 lub 3. Artykuł 5 Jeżeli orzeczenie separacji, odpowiadające postanowieniom niniejszej konwencji, zostało przekształcone w orzeczenie rozwodowe w państwie pochodzenia, nie można odmówić uznania rozwodu z tego powodu, że warunki określone w artykułach 2 lub 3 nie istniały już w chwili wszczęcia postępowania rozwodowego. Artykuł 6 Jeżeli pozwany brał udział w postępowaniu, organy państwa, w którym wnosi się o uznanie rozwodu lub separacji, są związane ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę jurysdykcji. Nie można odmówić uznania rozwodu lub separacji z tego powodu, że: a) ustawodawstwo wewnętrzne państwa, w którym wnosi się o uznanie nie dopuszcza rozwodu lub separacji na podstawie tych samych faktów, lub b) zostało zastosowane inne prawo niż to, które powinno być zastosowane według norm prawa prywatnego międzynarodowego tego państwa. Bez uszczerbku dla tego, co może być konieczne dla stosowania innych postanowień niniejszej konwencji, organy państwa, w którym wnosi się o uznanie rozwodu lub separacji, nie badają orzeczenia pod względem merytorycznym. Artykuł 7 Umawiające się państwo może odmówić uznania rozwodu, jeżeli w chwili jego orzekania obie strony były wyłącznie obywatelami państw, których ustawodawstwo nie przewiduje rozwodu. Artykuł 8 Jeżeli przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności nie podjęto odpowiednich kroków w celu zawiadomienia pozwanego o pozwie o rozwód lub o separację, albo nie umożliwiono mu dostatecznie obrony swych praw, można odmówić uznania rozwodu lub separacji. Artykuł 9 Umawiające się państwo może odmówić uznania orzeczenia o rozwodzie lub separacji, jeżeli nie da się ono pogodzić z wcześniejszym orzeczeniem, określającym status małżeński małżonków wydanym w państwie, w którym wnosi się o uznanie, albo z orzeczeniem uznanym lub spełniającym przesłanki uznania w tym państwie. Artykuł 10 Umawiające się państwo może odmówić uznania orzeczenia o rozwodzie lub separacji, jeżeli uznanie byłoby oczywiście sprzeczne z jego porządkiem publicznym. Artykuł 11 Państwo, które jest zobowiązane do uznania orzeczenia o rozwodzie na podstawie niniejszej konwencji, nie może przeszkodzić żadnemu z małżonków w zawarciu ponownego małżeństwa na tej podstawie, że prawo innego państwa nie uznaje tego rozwodu. Artykuł 12 Postępowanie w sprawie o rozwód lub separację w każdym umawiającym się państwie może być zawieszone, jeżeli postępowanie dotyczące statusu małżeńskiego jednego z małżonków jest przedmiotem postępowania w innym umawiającym się państwie. Artykuł 13 Przy stosowaniu niniejszej konwencji do rozwodów lub separacji orzeczonych, lub o których uznanie wnosi się w umawiających się państwach, mających w sprawach o rozwód lub separację dwa lub więcej systemów prawnych stosowanych w różnych jednostkach terytorialnych: 1) powołanie się na prawo państwa pochodzenia oznacza powołanie się na prawo terytorium, na którym rozwód lub separacja zostały orzeczone; 2) powołanie się na prawo państwa, w którym wnosi się o uznanie oznacza powołanie się na prawo sądu; oraz 3) powołanie się na domicyl lub pobyt w państwie pochodzenia oznacza powołanie się na domicyl lub pobyt na terytorium, na którym rozwód lub separacja zostały orzeczone. Artykuł 14 Jeżeli państwo pochodzenia ma w sprawach rozwodowych lub separacji dwa - lub więcej systemów prawnych mających zastosowanie w różnych jednostkach terytorialnych, przy stosowaniu art. 2 i 3: 1) artykuł 2 punkt 3 stosuje się, jeżeli oboje małżonkowie byli obywatelami państwa, którego jednostka terytorialna, gdzie rozwód lub separacja zostały orzeczone, stanowi część tego państwa, niezależnie od miejsca stałego pobytu małżonków; 2) artykuł 2 punkty 4 i 5 stosuje się, jeżeli powód był obywatelem państwa, do którego należy jednostka terytorialna, gdzie rozwód lub separacja zostały orzeczone. Artykuł 15 W stosunku do umawiającego się państwa mającego w sprawach rozwodowych lub separacji dwa lub więcej systemów prawnych stosowanych do różnych kategorii osób, powołanie się na prawo tego państwa oznacza powołanie się na system wskazany przez ustawodawstwo tego państwa. Artykuł 16 Jeżeli przy stosowaniu niniejszej konwencji trzeba uwzględnić prawo umawiającego się państwa lub innego państwa nie będącego państwem pochodzenia ani państwem, w którym wnosi się o uznanie, mające w sprawach rozwodów lub separacji dwa lub więcej systemów prawnych o terytorialnym lub personalnym stosowaniu, uwzględnia się system wskazany przez prawo tego państwa. Artykuł 17 Niniejsza konwencja nie stoi na przeszkodzie stosowaniu w umawiającym się państwie przepisów prawa bardziej korzystnego dla uznawania zagranicznych orzeczeń o rozwodzie i separacji. Artykuł 18 Niniejsza konwencja nie narusza stosowania innych konwencji, których jedno lub więcej umawiających się państw jest lub może być w przyszłości stroną i które zawierają postanowienia dotyczące przedmiotu niniejszej konwencji. Jednakże umawiające się państwa powinny powstrzymać się od zawierania innych konwencji dotyczących tego samego zagadnienia, które nie dałyby się pogodzić z postanowieniami niniejszej konwencji, chyba że czynią to ze szczególnych przyczyn wynikających z regionalnych lub innych powiązań. Niezależnie od postanowień takich konwencji zobowiązują się one do uznawania zgodnie z przepisami niniejszej konwencji rozwodów i separacji orzeczonych w umawiających się państwach, nie będących stronami wymienionych konwencji. Artykuł 19 Umawiające się państwo może, nie później niż w chwili ratyfikacji lub przystąpienia, zastrzec sobie prawo: 1) odmowy uznania rozwodu lub separacji między małżonkami, którzy w chwili rozwodu lub separacji byli wyłącznie obywatelami państwa, w którym wnosi się o uznanie, jeżeli zostało zastosowane inne prawo niż wskazane przez jego prawo międzynarodowe prywatne, chyba, że osiągnięty został taki sam rezultat, jaki zostałby osiągnięty przy zastosowaniu prawa wskazanego przez to prawo; 2) odmowy uznania rozwodu, jeżeli w chwili jego orzeczenia obie strony miały miejsce stałego pobytu w państwach, które nie uznają rozwodu. Państwo korzystające z zastrzeżenia określonego w niniejszym ustępie, nie może odmówić uznania na podstawie artykułu 7. Artykuł 20 Umawiające się państwo, którego prawo nie przewiduje rozwodu, może nie później niż w chwili ratyfikacji lub przystąpienia zastrzec sobie prawo nieuznawania rozwodu, jeżeli w chwili jego udzielenia jeden z małżonków był obywatelem państwa, którego ustawodawstwo nie znało rozwodu. Zastrzeżenie takie jest skuteczne dopóty, dopóki prawo państwa, które je złoży, nie będzie znało rozwodu. Artykuł 21 Umawiające się państwo, którego prawo nie zna separacji, może nie później niż w chwili ratyfikacji lub przystąpienia zastrzec sobie prawo odmowy uznania orzeczenia o separacji, jeżeli w chwili jej orzeczenia jeden z małżonków był obywatelem państwa, którego prawo nie znało separacji. Artykuł 22 Umawiające się państwo może w każdym czasie oświadczyć, że niektórych kategorii osób posiadających jego obywatelstwo nie uważa się za jego obywateli przy stosowaniu niniejszej konwencji. Artykuł 23 Umawiające się państwo, które ma więcej niż jeden systemów prawnych w sprawach rozwodu lub separacji, może oświadczyć w chwili podpisania, ratyfikacji lub przystąpienia, że niniejsza konwencja rozciąga się na wszystkie jego systemy prawne, tylko na jeden lub kilka spośród nich i może w każdym późniejszym czasie zmienić swe oświadczenie przez złożenie nowego oświadczenia. Oświadczenia, o których zawiadamia się Ministerstwo Spraw Zagranicznych Holandii, powinny określać systemy prawne, do których konwencja ma zastosowanie. Umawiające się państwo może odmówić uznania rozwodu lub separacji, jeżeli w dniu, w którym wnosi się o uznanie, konwencja nie ma zastosowania do systemu prawnego, według którego rozwód lub separacja została orzeczona. 4. Postanowienia dotyczące rozwodu spotkać można w licznych konwencjach bilateralnych podpisanych przez Polskę. Zachodzą pomiędzy nimi zarówno różnice, jak i podobieństwa. Uwypukla je następująca charakterystyka reguł przyjętych w konwencjach: a) rozwód podlega prawu tej strony konwencji, której obywatelami są małżonkowie w chwili wszczęcia postępowania; tak konwencje z: Austrią (art. 28 ust. l), Bułgarią (art. 24 ust. l zd. 3), b. Czechosłowacją (art. 27 ust. l), Francją (art. 8 ust. l), KRL-D (art. 19 ust. l), Kubą (art. 26 ust. l zd. 4), Litwą (art. 27 ust. l), Łotwą (art. 29 ust. l), Mongolią (art. 27 ust. l), b. ZSRR (art. 30A ust. l), Rumunią (art. 24 ust. l), Ukrainą (art. 26 ust. l), Węgrami (art. 33 ust. l), Wietnamem (art. 26 ust. l); b) jeżeli jednak małżonkowie będący obywatelami jednej strony konwencji mają miejsce zamieszkania na terytorium drugiej strony - wówczas stosuje się prawo tej drugiej strony; tak konwencja z Białorusią (art. 28 ust. 3 zd. 2), odmiennie - na rzecz właściwości w takim przypadku prawa ojczystego konwencja z Rumunią (art. 24 ust. l); c) gdy każdy z małżonków jest obywatelem innej strony danej konwencji, unormowania są zróżnicowane: - sąd rozpoznający sprawę stosuje własne prawo, np. konwencja z Kubą (art. 26 ust. 2, dodajmy iż powództwo może być wytoczone w takim przypadku w każdym z państw - stron konwencji), b. ZSRR (art. 30A ust. 2) - jeżeli oboje małżonkowie mieszkają na obszarze tej samej strony konwencji, właściwe jest prawo tej strony; tak konwencje z: b. Czechosłowacją (art. 27 ust. 2 zd. l), Białorusią (art. 28 ust. 2), Litwą (art. 27 ust. 2 zd. l), Łotwą (art. 29 ust. 2 zd. l), Ukrainą (art. 26 ust. 2); w niektórych konwencjach postanowiono, iż stosuje się prawo strony konwencji, na obszarze której małżonkowie mają lub mieli ostatnie wspólne miejsce zamieszkania - np. w konwencjach z: Bułgarią (art. 24 ust. 2), Francją (art. 8 ust. 2), KRL-D (art. 19 ust. 2 zd. l), Mongolią (art. 24 ust. 2), Węgrami (art. 33 ust. 3); konwencja polsko-austriacka odwołuje się zaś do łącznika miejsca "stałego pobytu" lub pobytu, który małżonkowie mieli ostatnio (art. 28 ust. 2); - jeżeli miejsce zamieszkania każdego z małżonków znajduje się na obszarze innej strony konwencji, właściwe jest prawo tej strony, której organ rozpoznaje sprawę; tak konwencje z: b. Czechosłowacją (art. 27 ust. 2 zd. 2), Białorusią (art. 28 ust. 2 zd. 2), Litwą (art. 28 ust. 2 zd. 2), Łotwą (art. 29 ust. 2 zd. 2), Ukrainą (art. 26 ust. 2 zd. 2), Węgrami (art. 33 ust. 4, postanowienie to omawianą regułę rozciąga także na sytuację, gdy małżonkowie nigdy podczas trwania małżeństwa nie mieszkali na obszarze tej samej strony); podobnie konwencja z KRL-D (art. 19 ust. 2 zd. 2). W konwencji z b. Jugosławią w zakresie rozwodu przewidziano identyczne rozwiązania jak w przypadku unieważnienia małżeństwa. Warto też zwrócić uwagę na art. 28 ust. 3 konwencji polsko-austriackiej, w myśl którego reguły określone w art. 28 ust. l i 2 konwencji nie naruszają prawa jednej ze stron, zgodnie z którym orzeczenie rozwodu jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy przyczyna rozwodu przewidziana jest również w prawie tej strony. W dniu 4 i 10 czerwca 1969 r. ze skutkiem od l czerwca 1974 r. (oświadczenie rządowe z 22 września 1969 r. Dz.U. Nr 29, póz. 231) Polska wypowiedziała Konwencję haską z 12 czerwca 1902 r., dotyczącą uregulowania kolizji ustawodawstw i jurysdykcji w zakresie rozwodu i rozłączenia co do stołu i łoża (Dz.U. z 1929 r., Nr 80, póz. 595). II. Zakres zastosowania statutu rozwodowego l. Rozwód w rozumieniu przepisów polskiego kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 56 § l) oznacza konstytutywne orzeczenie sądowe powodujące rozwiązanie małżeństwa. Podobnie też wyrażenie to rozumiane jest w wielu obcych systemach prawnych. Istnieją jednak systemy, które przewidują w omawianym zakresie bądź kompetencję innego organu państwowego (niż sąd), bądź wręcz organu niepaństwowego działającego jedynie z upoważnienia państwa. Według niektórych systemów prawnych możliwe jest rozwiązanie małżeństwa w drodze jedno- lub dwustronnej czynności prawnej, dokonanej przez samych małżonków. Przy interpretacji wyrażenia rozwód, występującego w art. 18 p.p.m., należy uwzględnić wszystkie wymienione wyżej sytuacje. Statut rozwodowy określa przeto rodzaj zdarzenia powodującego rozwiązanie małżeństwa (sposób rozwiązania małżeństwa)120. Jednakże sąd polski, jeśli tylko uzasadniona 120 Por. A. Mączyński: Rozwód, s. 29 i 30. Na aprobatę zasługuje pogląd wyrażony przez SN w orz. 20 IX 1983 r., II CR 278/83, OSN 1984, nr 4, póz. 61 (z glosą A. Mączyńskiego, NP 1985, nr 4, s. 97 i n.), iż orzeczeniem w rozumieniu art. 1145 § l k.p.c. - w wypadku gdy tak jest jego jurysdykcja, może w zasadzie działać także wówczas, gdy obce prawo właściwe (na podstawie art. 18 p.p.m.) przyznaje kompetencję w zakresie rozwodów innemu organowi państwowemu niż sąd lub sądowi wyznaniowemu. 2. Jeżeli rozwiązanie małżeństwa następuje przez czynność prawną, prawem właściwym dla tej czynności prawnej jest prawo wskazane przez normę z art. 18 p.p.m. (statut rozwodowy). Według postanowień statutu rozwodowego należy więc oceniać nie tylko dopuszczalność takiej czynności prawnej, lecz również jej ważność. Wymagania dotyczące formy takiej czynności prawnej podlegają prawu wskazanemu przez normy kolizyjne z art. 12 p.p.m. Przy ocenie zdolności do dokonania czynności prawnej tego rodzaju trzeba brać pod uwagę ewentualne wymagania dotyczące zdolności, przewidziane w statucie rozwodowym, jednakże to, jaką zdolność do czynności prawnych dana osoba posiada, ustalać należy zgodnie z prawem wskazanym przez normę z art. 9 § l p.p.m. 3. Jeżeli rozwiązanie małżeństwa ma nastąpić w drodze orzeczenia sądu, statut rozwodowy rozstrzyga w pierwszej kolejności o dopuszczalności rozwiązania małżeństwa. Jeżeli jednak obcy statut rozwodowy stoi na gruncie nierozwiązalności małżeństwa, nie wykluczona jest ingerencja klauzuli porządku publicznego (w kierunku dozwalającym)121. Według postanowień statutu rozwodowego, ustalać należy krąg osób uprawnionych do wytoczenia powództwa oraz przesłanki (podstawy) rozwodu. Statut rozwodowy rozstrzyga nie tylko o tym, jakimi cechami winien się odznaczać fakt zaliczony do katalogu przyczyn rozwodu, ale także o tym, czy wymaganą przez postanowienia statutu rozwodowego przyczynę stanowi zaistniały fakt. Decyduje on również o okolicznościach, które pozbawiają znaczenia wcześniej zaistniałe fakty. Według postanowień statutu rozwodowego, oceniać należy znaczenie winy. przewiduje obce prawo - może być również orzeczenie (akt) organu innego niż sąd. Por. też orz. SN z 2 IX 1975 r., I CR 559/75 (nie publ.) i orz. SN z 18 XI 1982 r., I CR 386/82 (nie publ.). Odmiennie orz. SN z 10 I 1978 r., I CR 308/77, "Problemy Praworządności" 1978, nr 7 (wkładka). Także poglądy doktryny są rozbieżne. Wielu autorów wyraża zapatrywanie, że uregulowana w art. 1145-1149 k.p.c. instytucja uznania dotyczy wyłącznie orzeczeń sądowych. Por. J. Jodłowski: Uznanie, s. 43 i n.; tenże: Problemy uznawania, s. 16 i n.; W. Ludwiczak 1990, s. 106; E. Wierzbowski 1971, s. 293. Broniony jest jednak - trafny moim zdaniem - pogląd odmienny, rozciągający stosowanie wymienionych przepisów k.p.c. także na rozwody orzeczone poza sądem. Por. K. Potrzobowski: Kilka uwag, s. 29-30; M. Tomaszewski: W sprawie skuteczności, s. 118 i n.; A. Mączyński: Problem skuteczności, s. 52 i n.; tenże: Glosa, s. 103 (aprobuje on motywy, zwraca jednak uwagę na słabe strony tego rozwiązania); K. Zawada: Uznanie, s. 19 i n. (por. w szczególności spostrzeżenia tegoż autora na temat konsekwencji nowego brzmienia art. 73 ust. 2 pr. a.s.c.). 121 Tak M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, s. 168 i n. (rozdz. oprać, przez M. Sośniaka); A. Mączyński: Rozwód, s. 109 i n. 4. Główny skutek rozwodu w postaci rozwiązania małżeństwa podlega statutowi rozwodowemu. Sprawa nie jest już tak oczywista w odniesieniu do ubocznych skutków rozwodu. Wydaje się, że statutowi rozwodowemu należy poddać kwestię zmiany nazwiska w związku z' rozwodem. Jest to jednak sporne. Broniony jest również w naszej literaturze pogląd o właściwości w tej mierze prawa ojczystego osoby zmieniającej nazwisko, z powołaniem się na art. 9 § l p.p.m.122 Statut rozwodowy obejmuje roszczenia alimentacyjne względem siebie rozwiedzionych małżonków. Z kolei wpływ rozwodu na stosunki majątkowe powstałe w trakcie trwania małżeństwa podlega prawu wskazanemu przez normę z art. 17 p.p.m. (statutowi stosunków osobistych i majątkowych małżonków). Z art. 58 § l k.r.o. wynika obowiązek orzeczenia z urzędu w wyroku rozwodowym o niektórych kwestiach dotyczących stosunków między rodzicami i dziećmi, a mianowicie o władzy rodzicielskiej i obowiązku alimentacyjnym. Jednakże rozstrzygnięcie w powyższych sprawach powinno być oparte na prawie dla tych spraw właściwym. W przedmiocie władzy rodzicielskiej winien więc sąd orzec na podstawie prawa wskazanego przez normę z art. 19 § l p.p.m., natomiast rozstrzygnięcie w kwestii obowiązku alimentacyjnego wobec dziecka powinno być oparte na prawie wskazanym przez normę z art. 20 p.p.m. Możliwość wyłączenia małżonka od dziedziczenia w sytuacji, gdy istniały podstawy do rozwodu, lecz rozwód za życia nie został orzeczony, oceniać należy według postanowień statutu spadkowego. Statut ten rozstrzyga również o tym, czy rozwód wywiera wpływ na powołanie małżonka do dziedziczenia opartego na testamencie sporządzonym przed orzeczeniem rozwodu. 5. Dopuścić też należy możliwość analogicznego stosowania art. 18 p.p.m. w innych jeszcze przypadkach ustania małżeństwa niż te, które - przy przyjętym szerokim rozumieniu wyrażenia "rozwód" użytego w tym przepisie - można uznać za objęte wprost zakresem jego regulacji123. Przykład stanowi skazanie jednego z małżonków na karę dożywotniego więzienia, powodujące - według prawa niektórych stanów USA - ustanie małżeństwa ipso iure. 6. Kwestie procesowe w zakresie rozwodu podlegają właściwości legis fori processualis. 122 Za właściwością w tej mierze statutu personalnego osoby rozwiedzionej opowiedział się A. Mączyński: Rozwód, s. 109 i n. Podobnie w innym kontekście tenże: Glosa do postanowienia SN z 2 września 1980 r., l CR 273/80, OSP 1983, z. 9, póz. 192, s. 459. 123 Tak A. Mączyński: Ustanie, s. 149. III. Separacja Separacji (rozdziału od stołu i łoża) nie zna nasze prawo rodzinne (co jakiś czas pojawiają się jednak kolejne projekty wprowadzenia separacji do k.r.o.). Nie uregulowała jej również ustawa z 1965 r. O separacji wspomina konwencja polsko-francuska (art. 8 ust. 3), nakazując stosowanie do niej postanowień konwencji dotyczących rozwodu. Wydaje się, że również na gruncie ustawy z 1965 r. należy opowiedzieć się za poddaniem separacji prawu wskazanemu przez normy z art. 18 p.p.m. Dopuścić też należy, choć jest to w naszej literaturze sporne, możliwość orzeczenia separacji przez sąd polski, jeśli przewiduje ją obce prawo właściwe124. § 36. POCHODZENIE DZIECKA. STOSUNKI PRAWNE POMIĘDZY RODZICAMI A DZIECKIEM Literatura: B. Walaszek: Sądowe ustalenie nieślubnego ojcostwa w polskim prawie międzynarodowym prywatnym, Kraków 1959; tenże: Uznanie dziecka w polskim prawie międzynarodowym prywatnym, Kraków 1959; tenże: Inseminatio artificialis a przepisy kodeksu rodzinnego (z problematyki filiacyjnej), Pal. 1960, nr 5; tenże: Sądowe ustalenia pozamalżenskiego macierzyństwa w polskich normach kolizyjnych, ZNUJ 1962, z. 9; tenże: Ustalenie ojcostwa małżeńskiego w polskim prawie rodzinnym, w polskim prawie międzynarodowym prywatnym i procesowym, Kraków 1962; K. Przybyłowski 1964; T. Rowiński: Glosa do uchwały z SN z 11 X 1963, III CO 23/63, NP 1965, nr 6; K. Przybyłowski 1966; M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, rozdz. V; J. Jodłowski: Konwencja polsko-francuska o prawie właściwym, jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń z zakresu prawa osobowego i rodzinnego, PiP 1970, z. 12; M. Tomaszewski: Umowa polsko-francuska o prawie właściwym, jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń w zakresie prawa osobowego i rodzinnego, NP 1970, nr 9; H. Trammer: Polska jurysdykcja krajowa i prawo właściwe w sprawach o ustalenie ojcostwa pozamalżenskiego, NP 1971, nr 3; J. Jodłowski: Uznawanie i wykonywanie w Polsce wyroków zagranicznych w sprawach o pochodzenie i alimenty, SC 1975, t. XXV-XXVI; M. Tomaszewski: Les regles generales des conflits de lois en matiere de filiation en droit international prive polonais, (w:) La Filiation, Colloque franco-polonais, Poznań 8-10 Octobre 1974, Ossolineum 1977; K. Siehr: Równouprawnienie w zachodnioniemiec-kim prawie międzynarodowym dotyczącym stosunków między rodzicami a dziećmi, SP 1978, z. 3(57); J. Skąpski: Zasada równości pici w odniesieniu do stosunków między rodzicami a dziećmi (tocznie z adopcją) w socjalistycznych systemach prawa międzynarodowego prywatnego ze szczególnym uzwględnieniem prawa polskiego, SP 1978, z. 3(57); J. Jakubowski 1984, rozdz. VII § l; W. Ludwiczak 1990, s. 160 i n.; E. Skrzydło-Tefelska: Uznanie dziecka w prawie prywatnym międzynarodowym, Ossolineum 1990; M. Sośniak 1991, s. 174 i n.; A. Mączyński: Międzynarodowe prawo rodzicielskie w ustawodawstwach państw europejskich, KPP 1992, z. 1-4, s. 114-146. 124 Tak m.in. M. Sośniak 1991, s. 172; A. Mączyński: Rozwód, s. 55 i 56. Pogląd przeciwny wyrazili J. Balicki: Problemy kolizyjne, s. 112; J. Jodłowski: Dwugłos recenzyjny, PiP 1971, z. 7, s. 146 i n.; W. Ludwiczak 1990, s. 159. I. Pochodzenie dziecka A. Prawo właściwe Zagadnienia związane z pochodzeniem dziecka zostały unormowane w art. 19 § 2 p.p.m. Przepis ten przewiduje trzy następujące reguły: a) ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa podlega prawu ojczystemu dziecka z chwili jego urodzenia (art. 19 § 2 zd. l), b) uznanie dziecka podlega prawu państwa, którego dziecko jest obywatelem w chwili jego uznania (art. 19 § 2 zd. 2), c) uznanie dziecka poczętego, lecz jeszcze nie urodzonego, podlega prawu ojczystemu matki (art. 19 § 2 zd. 3). Dwie pierwsze reguły potwierdzają ogólną zasadę właściwości prawa ojczystego dziecka do oceny szeroko rozumianych stosunków pomiędzy rodzicami a dzieckiem. Takie rozwiązanie wyłącza uprzywilejowanie właściwości prawa ojczystego (lub prawa miejsca zamieszkania) ojca dziecka (lub męża matki). Z tego rodzaju uprzywilejowaniem mieliśmy do czynienia na gruncie ustawy z 1926 r. Obie wspomniane wyżej reguły określają miarodajną chwilę (subookreślnik temporalny) dla określenia prawa ojczystego dziecka. Wyłącza to możliwość zmiany statutu, dzięki czemu uzyskuje się w tym zakresie większą pewność prawną125. W dążeniu do zachowania zasady właściwości prawa ojczystego dziecka z chwili zdarzenia, o którego skutki prawne chodzi, reguła druga poddaje uznanie dziecka prawu ojczystemu dziecka z chwili uznania. Ustawa nie wyjaśnia, co należy rozumieć przez "chwilę uznania". Trafnie przyjmuje się w literaturze, iż będzie nią chwila złożenia oświadczenia woli przez uznającego w sposób przewidziany przez właściwe prawo126. Reguła trzecia posługuje się łącznikiem obywatelstwa matki. Jest to zrozumiałe, jeśli się zważy, iż w odniesieniu do uznania dziecka poczętego, lecz nie urodzonego, łącznik obywatelstwa dziecka z natury rzeczy nie nadaje się do wykorzystania. Istnieje zresztą wysokie prawdopodobieństwo, iż dziecko po urodzeniu nabędzie to samo obywatelstwo co matka. Omawiana reguła - odmienię niż dwie pierwsze - nie zawiera wyraźnego określenia chwili miarodajnej dla wyznaczenia prawa właściwego. Należy przyjąć, iż decydujące znaczenie ma powiązanie - za pośrednictwem łącznika obywatelstwa matki - z chwili dokonania uznania. W razie podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa dziecka (w wypadku dwu pierwszych reguł) lub matki (w wypadku reguły trzeciej) znajdzie zastosowanie art. 2 p.p.m. Jeżeli dziecko lub matka są bezpaństwowcami, należy postąpić zgodnie ze wskazówką z art. 3 p.p.m. 125 Por. J. Skąpski: Zasada równości pici, s. 45. 126 Tamże, s. 46. Liczyć się trzeba w omawianym zakresie z możliwością odesłania (art. 4 p.p.m.) ze względu na częste występowanie w obcych systemach prawnych odmiennych rozwiązań. Przykładowo wymienić tu można rozwiązania przewidujące właściwość prawa personalnego męża matki z chwili urodzenia dziecka w sprawach pochodzenia dziecka z małżeństwa lub prawa personalnego matki przy ustalaniu pochodzenia dziecka pozamałżeńskiego. B. Zakres zastosowania prawa właściwego 1. Reguła pierwsza obejmuje wszelkie przesłanki ustalenia lub zaprzeczenia tak ojcostwa, jak i macierzyństwa. Nie ma przy tym znaczenia to, czy dziecko pochodzi z małżeństwa, czy też jest dzieckiem pozamałżeńskim. W wypadku zastosowania omawianej reguły do ustalenia pochodzenia dziecka urodzonego w małżeństwie prawu właściwemu podlega w szczególności domniemanie pochodzenia z małżeństwa (jego charakter i przesłanki, zagadnienie zbiegu dwóch domniemań), kwestia dopuszczalności powództwa o ustalenie pochodzenia oraz zasadniczy skutek ustalenia ojcostwa w postaci więzi rodzinnoprawnej pomiędzy mężem matki jako ojcem dziecka a dzieckiem. Jednym z elementów tej więzi jest stosunek pokrewieństwa. Trzeba tu jednak pamiętać o odrębnym statucie dla stosunków prawnych pomiędzy rodzicami a dzieckiem, określonym w art. 19 § l p.p.m. Problem ważności małżeństwa stanowi w takim przypadku kwestię wstępną, którą rozstrzygać należy zgodnie ze wskazówkami, o których już była mowa wyżej (§ 9). 2. Prawu wskazanemu przez normę z art. 19 § 2 zd. l p.p.m. podlega - o czym już była mowa - zaprzeczenie ojcostwa. Prawo to rozstrzyga o kręgu osób uprawnionych do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, legitymacji biernej, materialnoprawnych przesłankach zaprzeczenia, domniemaniach wpływających na ciężar dowodu, ograniczeniach czasowych zaprzeczenia. 3. Jeżeli prawo wskazane przez normę z art. 19 § 2 zd. l p.p.m. stosowane jest do oceny sądowego ustalenia ojcostwa, prawu właściwemu podlegają: legitymacja czynna i bierna, ewentualny wymóg zgody dziecka na wytoczenie powództwa przez osobę, której służy legitymacja czynna, dopuszczalność sądowego ustalenia ojcostwa po śmierci dziecka, ocena natury prawnej powództwa o ustalenie ojcostwa i jego przesłanki, domniemania prawne, dopuszczalność i przesłanki exceptionis plurium concubentium oraz zasadniczy skutek sądowego ustalenia ojcostwa (powstanie stosunku pokrewieństwa między ojcem a dzieckiem). 4. To, co powiedziano wyżej o ustaleniu i zaprzeczeniu ojcostwa, odnieść można odpowiednio do ustalenia i zaprzeczenia macierzyństwa. 5. Reguła druga i trzecia dotyczą uznania dziecka. Według statutu uznania oceniać należy: kwalifikacje personalne wymagane po stronie uznającego, charakter prawny uznania, prawną doniosłość wad oświadczenia woli, wymóg zgody matki, zgody ustawowego przedstawiciela dziecka lub samego dziecka, treść aktu uznania, dopuszczalność uznania dziecka po jego śmierci, przesłanki unieważnienia lub odwołania uznania. Statutowi temu podlega też zasadniczy skutek uznania w postaci powstania stosunku pokrewieństwa pomiędzy ojcem a dzieckiem. Jeżeli wśród kwalifikacji personalnych wymaganych po stronie uznającego pojawi się odpowiedni stopień zdolności do czynności prawnych, to o tym, czy uznający ma wymaganą zdolność, rozstrzyga jego statut personalny (art. 9 § l p.p.m.). Wymagania dotyczące formy uznania podlegają prawu wskazanemu przez normy z art. 12 p.p.m. Zgodnie z wyrażonym w naszej literaturze poglądem normę z art. 19 § 2 zd. 2 p.p.m. stosować należy odpowiednio do innych podobnych do uznania zdarzeń wpływających na prawne stanowisko dziecka względem rodziców (np. do legitymacji dziecka skutkiem zawarcia przez rodziców małżeństwa po urodzeniu się dziecka, jeśli taki sposób ustalenia przewiduje właściwe prawo merytoryczne)127. II. Stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem A. Prawo właściwe Przepis art. 19 § l p.p.m. poddaje stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem prawu ojczystemu dziecka. Motywy takiego rozwiązania zostały podane już wyżej. W powyższym zakresie mogą również znaleźć zastosowanie przepisy art. 2 i 3 p.p.m. Liczyć się trzeba z możliwością odesłania w związku z występowaniem w obcych systemach kolizyjnych odmiennych rozwiązań (np. właściwości prawa personalnego ojca lub matki). Dodajmy, iż nie ma podstaw do wyłączenia odesłania, jeżeli norma kolizyjna wchodząca w skład ojczystego systemu prawnego dziecka wskazuje prawo merytoryczne za pośrednictwem łącznika obywatelstwa (lub domicylu) męża matki lub domniemanego ojca128. Przepis, o którym mowa, odmiennie niż art. 19 § 2 p.p.m., nie określa wyraźnie chwili, z której powiązanie (obywatelstwo dziecka) ma decydować o właściwości prawa. W literaturze przyjmuje się, iż zasadniczo chodzi tu o każdoczesne prawo ojczyste dziecka. W razie zmiany powiązania rozstrzygającego o właściwości prawa stosować należy ogólne zasady dotyczące zmiany statutu. W tych też ramach nie jest wykluczone - ze względu na 127 Tak K. Przybyłowski 1964, s. 49, przyp. 114; J. Skąpski: Zasada równości pici, s. 46. 128 Por. J. Skąpski: Zasada równości pici, s. 47 i 48. szczególne okoliczności konkretnej sprawy, zwłaszcza zaś interes dziecka - zastosowanie prawa, pod którego rządem dany stosunek prawny powstał, mimo że prawo to nie jest już aktualnym prawem ojczystym dziecka129. B. Zakres zastosowania prawa właściwego Statut stosunków między rodzicami a dzieckiem obejmuje w szczególności wszystkie kwestie dotyczące władzy rodzicielskiej (przysługiwanie władzy rodzicielskiej, jej treść i wykonywanie, zawieszenie, ograniczenie, pozbawienie lub ustanie). Według postanowień tego statutu ustalać należy miejsce zamieszkania dziecka (dla celów merytorycznych, a nie kolizyjnych). Na ogół też omawianemu statutowi poddawana jest kwestia nabycia przez dziecko nazwiska, z tym, że należy w takim wypadku brać pod uwagę prawo ojczyste dziecka z chwili zdarzenia, które wywiera wpływ na nabycie lub zmianę nazwiska. Jedynie w wypadku uznania dziecka poczętego, lecz jeszcze nie urodzonego, o nazwisku dziecka rozstrzygać będzie jego prawo ojczyste z chwili urodzenia. Zmiana statutu nie powinna prowadzić do zmiany nazwiska. Wypada zauważyć, iż do podobnych w zasadzie rezultatów prowadziłoby poddanie kwestii nabycia lub zmiany nazwiska statutowi pochodzenia (art. 19 § 2 p.p.m.). Do zakresu normy z art. 19 § l p.p.m. nie należą (jest to jednak sporne) roszczenia alimentacyjne między rodzicami a dziećmi, gdyż podlegają one statutowi alimentacyjnemu (art. 20 p.p.m.)130. III. Unormowania konwencyjne l. Większość bilateralnych konwencji podpisanych przez Polskę przyjęła dla stosunków prawnych między rodzicami a dzieckiem (co niekiedy obejmuje także kwestię pochodzenia) właściwość prawa tej strony konwencji, której obywatelem jest dziecko. Rozwiązanie takie występuje w konwencjach z: Bułgarią (art. 26), b. Jugosławią (art. 28), Mongolią (art. 29), Kubą (art. 28 ust. l i 2), KRL-D (art. 20 ust. l), Białorusią (art. 30 ust. l i 2), Wietnamem (art. 28), Węgrami (art. 34 z zastrzeżeniem, że jeżeli dziecko zamieszkuje na obszarze drugiej strony stosuje się prawo tej strony, gdy jest ono korzystniejsze dla dziecka) i z b. Czechosłowacją (z zastrzeżeniem jednak, iż w sytuacji gdy obywatelstwo dziecka jest nieznane, stosuje się prawo tej strony konwencji, na której terytorium dziecko ma miejsce zamieszkania, art. 29 ust. l). 129 Por. J. Skąpski: Zasada równości pici, s. 45 i autorzy powołani tamże w przyp. 10. 130 Podobnie M. Tomaszewski: Les regles, s. 239 i n.; W. Ludwiczak 1990, s. 166 (odmiennie na s. 160); J. Jakubowski 1984, s. 146. Odmiennie M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, s. 281 (rozdz. oprać, przez B. Walaszka); M. Sośniak 1991, s. 177; J. Skąpski: Zasada równości pici, s. 45. W konwencji z b. Czechosłowacją odrębnie uregulowano ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka, poddając je prawu tej strony konwencji, której obywatelem jest matka dziecka w chwili jego urodzenia. Jeżeli obywatelstwo matki jest nieznane, stosuje się prawo tej strony konwencji, na której terytorium dziecko się urodziło. Wystarczy jednak zachowanie formy uznania przewidzianej przez prawo tej strony, na której terytorium uznanie ma być lub było dokonane (art. 29 ust. 2). Unormowanie zbliżone do przyjętego w konwencji polsko-węgierskiej przewiduje konwencja polsko-rumuńska (art. 26 i 27). Konwencja z b. ZSRR stosunki między dzieckiem pozamałżeńskim a jego matką i ojcem poddaje prawu strony konwencji, której obywatelem jest dziecko (art. 32). Odmienne reguły przyjęto dla stosunków między rodzicami a dziećmi małżeńskimi. Pierwszeństwo przyznano prawu strony konwencji, na której obszarze rodzice i dzieci mają wspólne miejsce zamieszkania (art. 31 ust. l). Jeżeli którekolwiek z rodziców lub dzieci ma miejsce zamieszkania na obszarze drugiej strony konwencji, właściwe jest prawo tej strony, której obywatelem jest dziecko (art. 31 ust. 2). Gdy dziecko będące obywatelem jednej strony konwencji zamieszkuje na obszarze drugiej strony, stosuje się prawo tej strony, jeżeli jest ono bardziej korzystne dla dziecka (art. 31 ust. 3). Konwencja polsko-ukraińska stosunki między rodzicami i dziećmi (w tym roszczenia alimentacyjne na rzecz dzieci) poddaje prawu tej strony konwencji, której obywatelem jest dziecko (art. 28 ust. l). Jednakże według niej ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka od określonej osoby podlega prawu tej strony konwencji, której obywatelem jest matka dziecka (art. 28 ust. 2 zd. l). Wystarczy zachowanie formy uznania dziecka przewidzianej przez prawo tej strony konwencji, na której terytorium uznanie ma być lub było dokonane (art. 28 ust. 2 zd. 2). Zbliżone unormowanie zawiera konwencja polsko-łotewska (art. 31 ust. l i 2) i polsko-litewska (art. 29 ust. l i 2). Według konwencji polsko-francuskiej stosunki między rodzicami a dziećmi podlegają prawu tej strony konwencji na której terytorium mają oni miejsce zamieszkania (art. 10 ust. l). Jeżeli rodzice lub jedno z rodziców zamieszkują na terytorium jednej strony, a dziecko na terytorium drugiej, ich stosunki podlegają prawu tej strony, której obywatelem jest dziecko (art. 10 ust. 2). Stosunki prawne między dzieckiem pozamałżeńskim, a jego ojcem i matką podlegają prawu tej strony konwencji, której obywatelem jest dziecko. Konwencja polsko-austriacka (art. 29) poddaje pochodzenie dziecka z małżeństwa prawu strony, której obywatelstwo posiadali małżonkowie (lub byli małżonkowie) w czasie urodzenia się dziecka. Jeżeli w tym czasie nie byli oni obywatelami tej samej strony, właściwe jest prawo strony, której obywatelstwo posiadali ostatnio. Dla ustalenia pochodzenia dziecka pozamałżeń- skiego właściwe jest prawo tej strony, której obywatelstwo posiadała matka w czasie urodzenia się dziecka. Z kolei stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem pochodzącym z małżeństwa - zgodnie z art. 29 ust. 2 konwencji polsko-austriackiej - podlegają prawu strony, której obywatelstwo posiadają rodzice. Prawo to stosuje się również, gdy jedno z rodziców utraciło to obywatelstwo, a drugie z rodziców i dziecko obywatelstwo to posiadają. Jeżeli rodzice nigdy nie byli obywatelami tej strony, wówczas roszczenia dziecka o utrzymanie podlegają prawu strony, na której obszarze dziecko posiada miejsce stałego pobytu. Według art. 29 ust. 4 konwencji polsko-austriackiej stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem pozamałżeńskim podlegają prawu strony, której obywatelstwo posiadają matka i dziecko. Jeżeli matka utraciła to obywatelstwo, a dziecko je posiada, właściwe jest prawo strony, której obywatelem jest dziecko. Stosownie do art. 29 ust. 3 konwencji z Austrią ustalenie pochodzenia dziecka pozamałżeńskiego podlega prawu tej strony konwencji, której obywatelem była matka w czasie urodzenia się dziecka. 2. Trzeba też zwrócić uwagę na Konwencję o prawach dziecka, przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 r. (ustawa ratyfikacyjna z 21 września 1990 r., Dz.U. z 1991 r., Nr 16, póz. 71; Dz.U. z 1991 r., Nr 120, póz. 526 i 527); Konwencję o właściwości organów i prawie właściwym w zakresie ochrony małoletnich, sporządzoną w Hadze 5 października 1961 r., do której Polska przystąpiła 26 maja 1993 r. (Dz.U. z 1995 r., Nr 106, póz. 519); Konwencję dotyczącą cywilnych aspektów, uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzoną w Hadze 25 października 1980 r. (Dz.U. z 1995 r., Nr 108, póz. 528) oraz Europejską Konwencję o uznaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz o przywracaniu pieczy nad dzieckiem, sporządzoną w Luksemburgu 20 maja 1980 r. (Dz.U. z 1996 r.. Nr 31, póz. 134 i 135). § 37. PRZYSPOSOBIENIE Literatura: E. Mędrzycka, K. Olejniczak: Przysposobienie dzieci polskich przez cudzoziemców, Pal. 1960, nr 9; K. Przybyłowski 1964 i 1966; B. Walaszek: Przysposobienie w polskim prawie rodzinnym oraz w polskim prawie międzynarodowym prywatnym i procesowym. Dokonanie i skutki, Warszawa 1966; tenże: Rozwiązanie przysposobienia w polskim prawie rodzinnym oraz w polskim prawie międzynarodowym prywatnym i procesowym, S.C. 1966, t. VIII; W. Ludwiczak: Stosunki między rodzicami a dziećmi, przysposobienie oraz opieka i kuratela w umowach o wzajemnym obrocie prawnym między państwami socjalistycznymi, SP 1967, z. 17; T. Ereciński: Glosa do postanowienia SN z 9 II 1972, III CR 115/71, PiP 1973, z. 5; A. Mączyński: Glosa do orz. SN z 9 II 1972. III CRN 115/71, NP 1974, nr 3; J. Ciszewski: Praktyka sądów w sprawach o przysposobienie obywateli polskich przez cudzoziemców i osoby zamieszkałe za granicą, PWS 1977, nr 13; J. Skąpski: Zasada równości pici w odniesieniu do stosunków między rodzicami a dziećmi (łącznie z adopcją) w socjalis- tycznych systemach prawa międzynarodowego prywatnego ze szczególnym uwzględnieniem prawa polskiego, SP 1978, z. 3(57); K. Potrzobowski: Glosa do orz. SN z 2 VI 1980, I CR 124/80, OSP 1981, z. 6; B. Gnela: Przysposobienie obywateli polskich przez cudzoziemców w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, Pal. 1988, nr 10; tejże: Glosa do orz. SN z 21 VI 1985, III CRN 58185, NP 1988, nr 10-12, tejże: Glosa do orz. SN z 12 XII 1986, I CR 368186, Pal. 1989, nr 3; B. Gnela: Glosa do postanowienia SN z 2 VI 1980, I CR 124180, OSP 1990, z. 12, póz. 212; A. Mączyński: L'adoption international, (w:) Rapports poionais presentes au treizieme Congres international de droit compare, Ossolineum 1990; M. Pazdan: L'adoption en droit international prive poionais (w:) Rapports poionais presentes au treizieme Congres international de droit compare, Ossolineum 1990; tenże: Przysposobienie w konwencji polsko-jugoslowiańskiej z 1960 roku, SIS 1990, t. 14; E. Holewińska-Łapińska: "Adopcja zagraniczna" w świetle Konwencji Praw Dziecka, Pal. 1991, nr 3-4; M. Sośniak 1991, s. 179 i n.; E. Holewińska-Łapińska: Glosa do orz. SN z 2 X 1991, III CZP 92/91, OSP 1992, z. 5, póz. 105; A. Zieliński: Nowa konwencja haska w sprawie przysposobienia międzynarodowego, PiP 1993, z. 9, s. 3-13; E. Holewińska-Łapińska: Adopcja zagraniczna - projektowana zmiana prawa polskiego, (w:) Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego (Księga Tomasza Dybowskiego) "Studia luridica" 1994, t. 21, s. 237-245; A. Mączyński: Konwencja o prawach dziecka a polskie przepisy o przysposobieniu, (w:) Z zagadnień wspól-czesnego prawa cywilnego (Księga Tomasza Dybowskiego) "Studia luridica" 1994, t. 21, s. 229-236; A. Zieliński: Przysposobienie międzynarodowe, (w:) Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego (Księga Tomasza Dybowskiego) "Studia luridica" 1994, t. 21, 1994, s. 219-228; E. Holewińska-Łapińska: Adopcje zagraniczne w praktyce polskich sądów. Warszawa 1998. I. Prawo właściwe 1. Unormowanie właściwości prawa w zakresie przysposobienia jest na świecie zróżnicowane. Dużym powodzeniem cieszy się łącznik obywatelstwa, jednak istnieją rozbieżności co do tego, czyje obywatelstwo ma decydować: obywatelstwo przysposabiającego czy też przysposabianego. Wśród rozwiązań kompromisowych można wyróżnić takie, które zmierzają do ustanowienia rozdzielnej właściwości prawa ojczystego przysposabiającego i przysposobionego oraz takie, które w szerszym lub węższym zakresie przyjmują kumulatywną właściwość obu praw ojczystych. Rzadziej w roli samodzielnego łącznika występuje w omawianym zakresie domicyl. Dość rozpowszechnione jest rozwiązanie przewidujące właściwość legis fori, przy czym jurysdykcję krajową wyznacza łącznik domicylu lub zwyczajnego pobytu wnioskodawcy, często jednak z zastrzeżeniem wyjątków na rzecz prawa personalnego przysposabiającego lub przysposabianego. Zdarzają się też rozwiązania ujęte bardziej szczegółowo i rozróżniające właściwość prawa w zależności od różnych okoliczności, np. od tego, czy chodzi o obywateli własnych czy obcych. Można również napotkać oddzielne prawidła dotyczące przyspobienia wspólnego. 2. W myśl postanowień ustawy z 1965 r. przysposobienie podlega prawu ojczystemu przysposabiającego (art. 22 § l p.p.m.), nie może jednak nastąpić bez zachowania przepisów prawa ojczystego osoby, która ma być przysposobiona, dotyczących zgody tej osoby, jej przedstawiciela ustawowego, zezwolenia właściwego organu państwowego lub ograniczeń przysposobienia związanych ze zmianą dotychczasowego miejsca zamieszkania na miejsce zamieszkania w innym państwie (art. 22 § 2 p.p.m.). Wypada zauważyć, iż ograniczenie przysposobienia ze względu na mającą nastąpić - w związku z przysposobieniem - zmianę miejsca zamieszkania dziecka w Polsce na miejsce zamieszkania za granicą przewiduje art. 1142 polskiego k.r.o. (po noweli z 26 maja 1995 r., Dz.U. z 1995 r., Nr 83, póz. 417). Na mocy art. 22 § 2 p.p.m. przepis ten należy stosować w sytuacji, gdy cudzoziemiec pragnie przysposobić dziecko mające polskie obywatelstwo. Jeżeli przysposabiający lub przysposobiony jest bezpaństwowcem, uwzględnia się w miejsce prawa ojczystego - prawo miejsca zamieszkania (art. 3 p.p.m.). Trzeba też w zakresie przysposobienia liczyć się z odesłaniem (art. 4 p.p.m.). 3. Polska jest obecnie stroną następujących konwencji multiiateralnych dotyczących przysposobienia: 1) Europejskiej konwencji o przysposobieniu dzieci, sporządzonej w Strasburgu 24 kwietnia 1967 r. (weszła w życie w stosunku do Polski 22 września 1996 r. - J. Ciszewski: Obrót prawny z zagranicą, t. I, Sopot 1997, s. 666-674), 2) Konwencji o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego, sporządzonej w Hadze 29 maja 1993 r. (weszła w życie w stosunku do Polski l października 1995 r., J. Ciszewski: Obrót..., s. 501-514). 4. Postanowienia dotyczące przysposobienia spotkać można w licznych bilateralnych konwencjach podpisanych przez Polskę. Najczęściej spotykane rozwiązanie przedstawia się następująco: - reguła l: przysposobienie podlega prawu strony konwencji, której obywatelem jest przysposabiający, - reguła 2: jeżeli przysposobiony jest obywatelem drugiej strony konwencji, prawo tej strony winno być brane pod uwagę, gdy przewiduje wymóg zgody osoby, która ma być przysposobiona, zgody jej przedstawiciela ustawowego lub właściwego organu państwowego, - reguła 3: jeżeli przysposobienia dokonują małżonkowie, z których jedno jest obywatelem jednej, a drugie - obywatelem drugiej strony konwencji, wówczas przysposobienie powinno odpowiadać wymaganiom przewidzianym w prawach (powinno być dokonane zgodnie z prawem) obu stron konwencji. Rozwiązanie takie przewidują konwencje z: b. ZSRR (art. 34), Węgrami (art. 36), b. Czechosłowacją (art. 31), Rumunią (art. 29), Mongolią (art. 31), Kubą (art. 21), KRL-D (art. 21), Białorusią (art. 32, z tym jednak, że jeżeli przysposabiający będący obywatelem jednej strony konwencji ma miejsce zamieszkania na terytorium strony drugiej - właściwe jest prawo strony drugiej, nadto regułę 2 uzupełniono jeszcze o ograniczenia przysposobienia z powodu zmiany miejsca zamieszkania), Bułgarią (art. 28), Litwą (art. 31 z podobnymi uzupełnieniami jak w konwencji polsko-białoruskiej), Łotwą (art. 33, podobne uzupełnienia jak w konwencji z Litwą, nadto zaś w sytuacji gdy małżonkowie mają miejsce zamieszkania na terytorium jednej strony zamiast prawa wskazanego przez regułę trzecią, stosuje się prawo miejsca zamieszkania) i Ukrainą (art. 30 z podobnymi uzupełnieniami jak w konwencji z Łotwą). Redakcja wymienionych postanowień nie jest jednolita. Największe różnice dotyczą sposobu ujęcia reguły 3, obejmującej przysposobienie dokonane przez małżonków, z których każdy jest obywatelem innej strony konwencji. Występujące w omawianych konwencjach sformułowania można ująć w następujące trzy grupy: a) "przysposobienie powinno być dopuszczalne" (konwencja polsko-wę-gierska), "muszą być spełnione wymagania" (konwencje z b. Czechosłowacją, Białorusią, Litwą, Łotwą, Ukrainą) lub "dopełnione warunki" (konwencja polsko-bułgarska) albo też "przysposobienie powinno być zgodne z wymaganiami obu stron konwencji" (konwencje z Kubą, Mongolią i Wietnamem), b) przysposobienie powinno odpowiadać prawu obu stron konwencji (konwencja Polska-ZSRR), c) przysposobienie następuje (konwencja polsko-rumuńska) lub powinno być dokonane (konwencja Polska - KRL-D) zgodnie z prawem obu stron konwencji. We wszystkich wymienionych przypadkach mamy do czynienia z kumulatywną właściwością dwu różnych sytemów prawnych. Nasuwa się jednak pytanie, czy zakres kumulatywnego stosowania obu wchodzących w grę systemów prawnych należy we wszystkich przypadkach ujmować jednakowo, czy też możliwe są tu jakieś różnice. Przepisy wymienione w pkt. a) ograniczają zakres kumulatywnego stosowania dwu systemów prawnych jedynie do przesłanek adopcji. Stwarza to wprawdzie - jak w każdym przypadku kumulatywnego stosowania dwu systemów prawnych - trudności, jednakże są tu trudności przezwyciężalne. Jednocześnie zaś - w przypadkach, o których mowa - sam stosunek przysposobienia mógłby podlegać jednolitemu statutowi adopcyjnemu. Brak jednak wskazówek, na podstawie jakich czynników (okoliczności) ów jednolity statut adopcyjny ustalać. Pozostaje więc do wykorzystania postanowienie wyrażające regułę l, która do jednolitości nie prowadzi, gdyż odwołuje się do obywatelstwa adoptującego, a w omawianych sytuacjach chodzi przecież o dwoje przysposabiających, mających w dodatku różne obywatelstwo. Postanowienia konwencyjne ujęte w pkt. b) i c), jakkolwiek różnią się między sobą nieco swoim brzmieniem, zmuszają do kumulatywnego stosowania dwu różnych systemów prawnych - na podstawie reguły 3 - nie tylko do oceny przesłanek przysposobienia, lecz również samego stosunku przysposobienia. Ze względu na różnice zachodzące pomiędzy normami prawa materialnego (rodzinnego), regulującymi przysposobienie, w państwach, o które chodzi, sąd orzekający przysposobienie będzie musiał pokonać nie lada trudności. Orzekając o przysposobieniu i nadając odpowiedni kształt stosunkowi przysposobienia musi wszak stosować normy często różniące się, należące do różnych systemów prawnych. Trudnościom, o których mowa, starano się zapobiec w konwencji polsko--austriackiej. W myśl art. 30 ust. l zd. 2, jeżeli przysposobienia dokonują małżonkowie, z których jeden jest obywatelem jednej strony, drugi zaś obywatelem drugiej strony konwencji, wówczas właściwe jest prawo tej strony, na której obszarze adopcja następuje. Co do pozostałych kwestii w konwencji znalazły się postanowienia odpowiadające wymienionym wyżej regułom l i 2. Odmienne rozwiązania znalazły się w konwencji polsko-francuskiej. W myśl art. 12 ust. l tej konwencji: "warunki i skutki przysposobienia podlegają prawu [...] strony, na której terytorium zamieszkują przysposabiany i- przysposabiający lub małżonkowie wspólnie przysposabiający". "Jeżeli przysposabiający lub małżonkowie wspólnie przysposabiający zamieszkują na terytorium jednej [...] strony, przysposabiany - na terytorium drugiej strony, warunki i skutki przysposobienia podlegają prawu [...] strony, na której terytorium następuje przysposobienie" (art. 12 ust. 3). Jeszcze inne rozwiązanie przyjęto w konwencji podpisanej przez Polskę z b. Jugosławią. Według art. 30 ust. l tej konwencji: "jeżeli przysposabiający jest obywatelem jednej [...] strony, przysposabiany zaś obywatelem drugiej [...] strony, dla przysposobienia i jego rozwiązania konieczne jest zachowanie materialnych warunków przewidzianych przez prawo obu [...] stron". II. Stosunek normy z art. 22 § 2 do normy z art. 22 § l p.p.m. Wątpliwości powstają przy ocenie stosunku normy z art. 22 § 2 do normy z art. 22 § l p.p.m. Nasuwa się mianowicie pytanie, czy przepis art. 22 § 2 p.p.m. wyłącza131 - w zakresie przez siebie normowanym - art. 22 § l p.p.m., czy też wprowadza dodatkową kompetencję prawa przez siebie wskazanego niezależnie od tego, jakie w tej mierze stanowisko zajmuje prawo wskazane przez normę z art. 22 § l p.p.m.132 131 Tak można rozumieć orz. SN z 9 II 1972 r., CRN 115/7, OSN 1972, nr 7-8, póz. 147 (glosa T. Erecińskiego, PiP 1973, z. 5, s. 164 i n. i A. Mączyńskiego, NP 1974, nr 3, s. 369 i n.). W takim też kierunku M. Sośniak: Precis de droit internationa! prive polonais, Ossolineum 1976, s. 198; M. Sośniak 1991, s. 179. 132 Kumulatywną właściwość dwu systemów prawnych w omawianym przypadku przyjmują: J. Jakubowski 1984, s. 35; W. Ludwiczak 1990, s. 165. Na potrzebę stosowania prawa bardziej rygorystycznego (przy założeniu, iż reguła węższa z art. 22 § 2 nie wyłącza reguły szerszej z art. 22 § l p.p.m.) zwraca uwagę A. Mączyński: L'adoption, s. 85. Przepis art. 22 § 2 p.p.m. obejmuje swym zakresem tylko niektóre przesłanki przysposobienia po stronie przysposabianego, a mianowicie: wymóg jego zgody, wymóg zgody jego przedstawiciela ustawowego, zezwolenia właściwego organu państwowego lub ograniczenia przysposobienia związane ze zmianą dotychczasowego miejsca zamieszkania na miejsce zamieszkania w innym państwie. Stanowi on, iż przysposobienie nie może nastąpić bez zachowania przepisów prawa ojczystego osoby, która ma być przysposobiona, przewidujących wymienione w nim wymagania lub ograniczenia. Nie ulega wątpliwości, że inne przesłanki przysposobienia dotyczące osoby, która ma być przysposobiona, nie wymienione w art. 22 § 2 (np. wiek przysposabianego133, jego stan cywilny), będą wymagane wyłącznie wtedy, gdy przewiduje je statut adopcyjny (art. 22 § l p.p.m.). Natomiast w zakresie przesłanek wymienionych w art. 22 § 2 p.p.m. należy - jak się wydaje - brać pod uwagę zarówno stanowisko legis adoptionis (prawa wskazanego przez normę z art. 22 § l p.p.m.), jak i prawa wskazanego przez normę z art. 22 § 2 p.p.m. Oznacza to, iż oba systemy prawne rozstrzygają, która spośród wymienionych przesłanek jest wymagana w danym przypadku (wystarczy, iż jedno z wchodzących w grę praw ustanawia odpowiedni wymóg), jak i o tym, czy przesłanka, o którą chodzi, została spełniona. Mamy tu więc do czynienia z równoległą (i tylko w tym sensie kumulatywną) właściwością dwu systemów prawnych, stosowanych jednak oddzielnie. W procesie stosowania prawa nie dochodzi w omawianych przypadkach do tworzenia syntezy norm należących do różnych systemów prawnych, tak jak gdyby pochodziły od jednego ustawodawcy, lecz normy każdego z tych systemów stosowane są samodzielnie (zachowują więc swoją odrębność). Nie wydaje się, by normie z art. 22 § 2 p.p.m. należało przyznawać jedynie rolę normy uzupełniającej134, która dochodzi do głosu w sytuacji, gdy statut adopcyjny ustalony na podstawie art. 22 § l p.p.m. nie przewiduje wymagań, o których mowa w art. 22 § 2 p.p.m., ani też, by norma z art. 22 § 2 p.p.m. - w zakresie przez siebie regulowanym - wyłączała zastosowanie normy z art. 22 § l p.p.m. Kwestię stosunku normy z art. 22 § 2 p.p.m. do normy z art. 22 § l p.p.m. trzeba jednak uznać za kwestię dyskusyjną. 133 Jednakże niektórzy autorzy kwestię wieku przysposabianego poddają statutowi personalnemu osoby, o którą chodzi (art. 9 § l p.p.m.). Tak m.in. E. Mędrzycka, K. Olejniczak: Przysposobienie, s. 10; B. Walaszek: Przysposobienie, s. 191; E. Wierzbowski 1971, s. 264; J. Ciszewski: Praktyka sądów, s. 92; K. Potrzobowski: Glosa, s. 267. Tak też orz. SN z 2 VI 1980 r., I CR 124/80, OSN 1981, nr l, póz. 13. 134 Taką rolę przypisują art. 22 § 2 p.p.m. B. Walaszek: Przysposobienie, s. 294; B. Gnela: Przysposobienie, s. 12 (jej zdaniem - w odniesieniu do wymogu zgody przysposabianego - prawo ojczyste tego ostatniego stosuje się dopiero wtedy, gdy prawo ojczyste przysposabiającego zgody adoptowanego nie wymaga). III. Zakres statutu adopcyjnego 1. Wyrażenie "przysposobienie" występujące w art. 22 p.p.m. należy rozumieć szeroko. Obejmuje ono wszystkie instytucje, których celem jest doprowadzenie do powstania pomiędzy zainteresowanymi osobami stosunku podobnego do tego, jaki istnieje pomiędzy rodzicami a dziećmi, jednakże stosunku nie opartego na pochodzeniu135. Norma z art. 22 p.p.m. obejmuje również instytucje różniące się znacznie od instytucji przysposobienia w ujęciu prawa polskiego. Do jej zakresu trzeba więc przyporządkować także przysposobienie, do którego dochodzi w wyniku zawarcia umowy (a więc nie na podstawie orzeczenia sądu) oraz przysposobienie osoby pełnoletniej136. Z kolei instytucje spełniające wyłącznie funkcje opiekuńcze, bez względu na swą nazwę, należą do zakresu normy z art. 23 p.p.m. 2. Polska ustawa nie unormowała oddzielnie przysposobienia dokonywanego wspólnie przez małżonków. Oznacza to, że przepis art. 22 ustawy z 1965 r. odnosi się także do przysposobienia wspólnego137. Stwarza to poważne trudności w sytuacji, gdy małżonkowie mają różne obywatelstwo. Można wprawdzie twierdzić, iż przesłanki przysposobienia wymagane po stronie przysposabiających powinny być oceniane oddzielnie dla każdego z nich według ich prawa ojczystego i że to samo można odnieść do pozostałych przesłanek przysposobienia (także tych wymaganych po stronie przysposabianego), ale i tak nie da się uniknąć łącznego stosowania obu wchodzących w grę systemów prawnych do oceny dalszych kwestii, z wszystkimi łączącymi się z tym niedogodnościami i koniecznością uciekania się do instytucji dostosowania i wypracowanych w jej ramach sposobów postępowania. 3. Dokonanie przysposobienia podlega statutowi adopcyjnemu ustalonemu według chwili, w jakiej do przysposobienia dochodzi (w tym zakresie 135 Por. M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, s. 300 i n. (odpowiedni rozdział opracował B. Walaszek); B. Walaszek: Przysposobienie, s. 91 i n. 136 Słusznie SN w orz. z 2 VI 1980 r., I CR 124/80 OSN 1981, z. l, póz. 13 nie uznał za sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego PRL, przysposobienia osoby pełnoletniej. Por. W. Ludwiczak 1990, s. 164 (postuluje on jednak zachowanie daleko idącej czujności przez sąd) oraz glosy do tego orzeczenia K. Potrzobowskiego, OSP 1981, z 6 i B. Gneli, OSP 1982, z. 12 oraz glosę B. Gneli do orz. SN z 13 XII 1986 r., I CR 368/86, Pal. 1989, nr 3, 126 i n. 137 Jednakże B. Gnela: Przysposobienie obywateli polskich, s. 8, uważa, że przez prawo ojczyste małżonków należy rozumieć prawo właściwe w myśl art. 17 § l lub § 3 p.p.m., gdyż z kolizyjnego punktu widzenia "przysposobienie wspólne jest sprawą każdego z małżonków z osobna"; za zastosowaniem art. 17 § 3 p.p.m. w wypadku przysposobienia wspólnego przez małżonków o różnym obywatelstwie opowiedział się też A. Mączyński: L'adoption, s. 87 . Z kolei K. Przybyłowski 1966, s. 26, wyraził pogląd, iż: "w razie przysposobienia przez małżonków nie będących obywatelami tego samego państwa, należy adopcję dokonaną przez każdego z małżonków oceniać według jego prawa ojczystego". mamy więc do czynienia ze statutem niezmiennym). Podobnie też chwilę miarodajną dla określenia prawa ojczystego przysposabianego, które dochodzi do głosu na podstawie art. 22 § 2 p.p.m., stanowi chwila przysposobienia. Z kolei wzajemne prawa i obowiązki stron stosunku przysposobienia (treść stosunku przysposobienia) podlegają w zasadzie każdoczesnemu (aktualnemu) statutowi adopcyjnemu138. Nie są tu jednak wykluczone wyjątki uzasadnione szczególnymi okolicznościami konkretnego przypadku. Zezwalają wszak na to reguły wykształcone w ramach instytucji zmiany statutu. Rozwiązanie przysposobienia ocenić należy według statutu adopcyjnego z chwili rozwiązania. 4. Statut adopcyjny określa sposób przysposobienia (rodzaj zdarzenia powodującego powstanie stosunku przysposobienia). Jeżeli zgodnie z postanowieniami tegoż statutu przysposobienie następuje w drodze orzeczenia sądu, wszystkie kwestie dotyczące postępowania podlegają legi fori proces-sualis. Także wtedy, gdy obcy statut adopcyjny przyznaje kompetencję w zakresie przysposobienia innemu organowi państwowemu niż sąd, przysposobienie w Polsce może nastąpić tylko na podstawie orzeczenia sądowego. Co do jurysdykcji por. art. 1101 k.p.c. 5. Statutowi adopcyjnemu podlegają materialnoprawne przesłanki przysposobienia wymagane zarówno po stronie przysposabiającego, jak i po stronie przysposabianego. Chodzi tu m.in. o kwestię, kto może przysposobić (wiek przysposabiającego139, jego stan cywilny, staż małżeński przysposabiających wspólnie małżonków i inne kwalifikacje osobiste wymagane od kandydatów na przysposabiających), kogo można przysposobić, jaka powinna istnieć różnica wieku między przysposabiającymi i przysposabianymi, czy istniejący między nimi węzeł pokrewieństwa nie stoi na przeszkodzie przysposobieniu140, czyja zgoda jest wymagana, a także o cel, któremu przysposobienie ma służyć. Jeżeli jednak statut przysposobienia przewiduje, iż przysposobić może jedynie osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, to ustalenie, czy przesłanka ta zachodzi, powinno nastąpić na podstawie prawa wskazanego przez normę kolizyjną miarodajną do zdolności (art. 9 § l p.p.m.). W sytuacji, gdy statut przysposobienia zezwala na wspólne przysposobienie 138 Por. M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, s. 295; M. Sośniak 1991, s. 179; A. Mączyński: L'adoption, s. 78 i 85. Odmiennie - za niezmiennością statutu adopcyjnego - opowiedział się J. Jakubowski 1984, s. 148. 139 Odmiennie B. Walaszek: Przysposobienie, s. 232 (opowiedział się on za paralelnym stosowaniem statutu adopcyjnego i statutu personalnego przysposabiającego). 140 Zbyt rygorystycznie brzmi wypowiedź SN w orz. z 21 VI 1985 r., III CR 58/85, NP 1988, nr 10-12, s. 248 i n. (z glosą B. Gneli), iż "sąd polski nie może uznać orzeczenia zagranicznego o przysposobieniu między rodzeństwem ze względu na jego sprzeczność z podstawowymi zasadami porządku prawnego PRL". jedynie małżonkom, stwierdzenie, czy między osobami pragnącymi przysposobić wspólnie tego rodzaju węzeł zachodzi, nastąpi na podstawie prawa merytorycznego wskazanego przez miarodajne w tej mierze normy kolizyjne (art. 14 i 15 p.p.m.). Podobnie też należy postąpić w odniesieniu do wymogu bezdzietności po stronie przysposabiającego, jeśli wymóg taki przewiduje właściwe prawo obce. Należy wówczas brać pod uwagę stanowisko prawa wskazanego przez normę kolizyjną z art. 19 § 2 p.p.m. 6. Statutowi adopcyjnemu podlega ocena typu (rodzaju) przysposobienia. Według jego postanowień należy więc ustalać, czy przysposobienie jest przysposobieniem rozwiązalnym, czy też nierozwiązalnym oraz czy przysposobienie ma charakter przysposobienia pełnego, czy niepełnego i jakie to rodzi konsekwencje w sferze rodzinnoprawnej. Pojawia się tutaj pokusa, by w kwestii rozwiązywalności przysposobienia brać pod uwagę stanowisko statutu adopcyjnego z chwili dokonania przysposobienia. Taki punkt widzenia nie jest jednak pozbawiony wątpliwości. Statut adopcyjny obejmuje zagadnienia związane ze zmianą nazwiska (lub także imienia) przysposobionego. Jego ocenie należy poddać kwestię wpływu przysposobienia na więzy łączące przysposobionego - w sferze rodzinnoprawnej - z jego rodziną naturalną. Także treść stosunku przysposobienia należy zasadniczo do zakresu statutu adopcyjnego. Jego postanowienia rozstrzygają więc, czy przysposabiającemu przysługuje względem przysposobionego władza rodzicielska i jaką ma treść, jakie obowiązki rodzinne ciążą na przysposobionym. Do zakresu tego statutu - choć nie jest to wolne od wątpliwości - należy zaliczyć wzajemne uprawnienia i obowiązki alimentacyjne między przysposabiającym i przysposobionym141. Jeżeli według statutu adopcyjnego przysposobienie nie prowadzi do całkowitego zerwania więzów pomiędzy przysposobionym a jego rodziną naturalną, obowiązek alimentacyjny pomiędzy nim a jego krewnymi lub powinowatymi podlega prawu wskazanemu przez normę z art. 20 p.p.m. 7. Z większą ostrożnością należy odnieść się do innych skutków przysposobienia. Tak w szczególności o tym, czy przysposobienie stanowi przeszkodę do zawarcia małżeństwa, rozstrzyga prawo wskazane przez normę z art. 14 p.p.m. Z kolei o tym, czy do kręgu spadkobierców ustawowych po przysposabiającym (lub jego krewnych) należy przysposobiony (i jego zstępni), decyduje zasadniczo statut spadkowy {lex successioniś). Jeżeli statut spadkowy przewiduje wyraźnie dziedziczenie przysposobionego (lub jego zstępnych), kwestia, czy dana osoba jest przysposobionym (lub jego zstępnym), stanowi kwestię wstępną, którą należy rozstrzygnąć w sposób wyżej wskazany (por. rozdz. III § 9). Gdy natomiast w prawie właściwym dla dziedziczenia brak wyraźnych przepisów dotyczących dziedziczenia przysposobionych (np. dlatego, że prawu 141 Odmiennie - za analogią z art. 20 p.p.m. - opowiedział się W. Ludwiczak 1990, s. 168. temu przysposobienie jest nie znane), powstaje kwestia, jak należy rozumieć występujące w tych przepisach postanowienia dotyczące dziedziczenia dzieci, czy dziecko w rozumieniu tych przepisów oznacza także dziecko przysposobione. Chodzi tu więc w istocie rzeczy o ocenę równowartości pojęć (tzw. substytucję pojęć lub instytucji prawnych). Na tej drodze może - jak się zdaje - dojść do powołania do dziedziczenia przysposobionego lub jego zstępnych. Jest to jednak wyłącznie problem odpowiedniej interpretacji legis successionis. Potrzeba podjęcia podobnych zabiegów pojawić się może w sytuacji, gdy lex successionis różnicuje powołanie do dziedziczenia w zależności od tego, czy przysposobienie ma charakter pełnego czy niepełnego. O tym, czy przysposabiający i jego krewni dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych, decyduje w zasadzie statut spadkowy, w tym bowiem wypadku chodzi o określenie kręgu osób powołanych do dziedziczenia po przysposobionym. Jeżeli statut spadkowy nie przewiduje dziedziczenia przysposabiającego (i jego krewnych) po przysposobionym (i jego zstępnych), należy to uszanować. Nie wydaje się, aby we wspomnianych wyżej przypadkach należało liczyć się ze stanowiskiem legis adoptionis. Nieco inaczej trzeba natomiast spojrzeć na kwestię dziedziczenia przysposobionego po jego krewnych naturalnych. W gruncie rzeczy chodzi tu bowiem o pytanie, czy przysposobienie spowodowało całkowite czy też jedynie częściowe zerwanie więzów przysposobionego z jego rodziną naturalną. Ta kwestia zaś podlega zasadniczo statutowi adopcyjnemu. 8. W sytuacji, gdy statut adopcyjny przewiduje dokonanie lub rozwiązanie przysposobienia w drodze umowy, należy brać pod uwagę - przy ocenie zdolności i formy - prawo wskazane przez miarodajne w tej mierze normy kolizyjne (art. 9 § l i art. 12 p.p.m.). § 38. ALIMENTACJA Literatura: E. Wierzbowski: O ustalaniu wysokości alimentów i ich egzekucji w wypadku zamieszkiwania jednej ze stron za granicą, BMS 1956, nr 11; tenże: Rozpoznanie powództw o alimenty na rzecz obywateli radzieckich, NP 1956, nr 10; W. Ludwiczak: Glosa do orzeczenia SN z 26 kwietnia 1958 r., 3 CR 135158, PiP 1958, z. 8-9, s. 469 i n.; J. Pręczkowski: Alimenty z zagranicy, "Prawo i Życie" 1962, nr 3/151; E. Wierzbowski: Konwencja nowojorska o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą, NP 1962, nr 6; W. Skierkowska: Konwencja o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą w praktyce sądów wojewódzkich, BMS 1963, z. l; H. Trammer: Haskie konwencje "alimentacyjne". Księga Pamiątkowa ku czci Kamila Stefki, Warszawa-Wrocław 1967; T. Ereciński: Glosa do orzeczenia SN z 26 VI 1968, II CZ 118/68, PiP 1969, z. 12; M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969; W. Skierkowska: Międzynarodowe postępowanie cywilne w sprawach alimentacyjnych. Warszawa 1972; J. Jodłowski: Uznanie i wykonanie w Polsce wyroków zagranicznych w sprawach o pochodzenie i alimenty, SC (Księga W. Siedleckiego), 1975, t. XXV-XXVI; T. Ereciński: Glosa do postanowienia SN z 9 VI 1973, I CZ 51/73, NP 1976, nr l; K-. Piętrzy kowski: Międzynarodowe aspekty funduszu alimentacyjnego, NP 1976, nr 4; J. Ciszewski: Glosa do wyroku SN z 10 IX 1976, III CRN 55/76, PiP 1977, z. 11; J. Jodłowski: Uznanie i wykonanie zagranicznych orzeczeń sądowych w Polsce na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego, Warszawa 1977 (wkładka do Pal.); A. Mączyński: Glosa do postanowienia SN z 11 marca 1976 r., IV CZ 14/76, OSP 1977, z. 10, póz. 162, s. 408 i n.; K. Zawada: Klauzula porządku publicznego w prawie prywatnym międzynarodowym (na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i spadkowego), NP 1979, nr 4; J. Ciszewski: Zabezpieczenie płatności świadczeń alimentacyjnych należnych od osób wyjeżdżających za granicę. Pal. 1981, nr 10-12; T. Ereciński: Glosa do postanowienia SN z 5 I 1982. IV CZ 176/81, PiP 1984, z. 3; W. Skierkowska: Z badań akt sądowych w sprawach alimentacyjnych z elementem zagranicznym, ZN IBPS 1984, z. 21-22; J. Ciszewski: Obrót prawny w sprawach cywilnych między PRL a RFN na podstawie Konwencji haskiej z 1954 r. i Konwencji nowojorskiej z 1956 r., "Zeszyty Niemcoznawcze PISM" 1987; J. Ciszewski: Roszczenia alimentacyjne obywateli polskich w orzecznictwie sądów RFN, Pal. 1990, nr 2-3; W. Ludwiczak 1990, s. 166 i n. I. Prawo właściwe l. W ustawie z 1965 r. w sposób wyraźny zostały uregulowane jedynie roszczenia alimentacyjne oparte na węźle pokrewieństwa i powinowactwa. W myśl art. 20 p.p.m.: "roszczenia alimentacyjne między krewnymi lub powinowatymi podlegają prawu ojczystemu osoby uprawnionej do alimentacji". Jednakże, zgodnie z art. 21 p.p.m., "roszczenia matki przeciwko ojcu dziecka nie pochodzącego z małżeństwa, związane z poczęciem i urodzeniem się dziecka, podlegają prawu ojczystemu matki". Jeżeli osoba, której obywatelstwo - na podstawie art. 20 i 21 p.p.m. - rozstrzyga o właściwości prawa jest bezpaństwowcem, w miejsce prawa ojczystego należy brać pod uwagę prawo miejsca zamieszkania osoby, o którą chodzi (art. 3 p.p.m.). W braku miejsca zamieszkania bezpaństwowca lub gdy jego miejsca zamieszkania nie można ustalić, stosuje się prawo polskie (art. 7 p.p.m.). W wypadku podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa osoby, o którą chodzi, postępować należy zgodnie ze wskazówkami zawartymi w art. 2 p.p.m. Brak zarówno w art. 20, jak i w art. 21 p.p.m. wyraźnej wskazówki co do subokreślnika temporalnego wyrażonych w tych przepisach norm kolizyjnych. Nie powinno jednak ulegać wątpliwości, iż norma z art. 20 p.p.m. przewiduje właściwość każdoczesnego statutu alimentacyjnego. W razie zmiany statutu i dochodzenia zaległych roszczeń alimentacyjnych, roszczenia przysługujące za okres, który pozostawał pod "rządami" poprzedniego statutu, należy oceniać według postanowień tego statutu. Nowy statut stanowić będzie podstawę rozstrzygnięcia w odniesieniu do roszczeń za okres od chwili zmiany statutu i obowiązku przyszłych świadczeń alimentacyjnych. Odmiennie należy - jak się wydaje - interpretować przepis art. 21 p.p.m. W związku z tym, iż chodzi tu o roszczenia związane z poczęciem i urodzeniem dziecka, zasadniczo o właściwości prawa powinno decydować powiązanie z chwili urodzenia się dziecka lub wyjątkowo z chwili orzekania, jeśli sprawa dotyczy roszczeń związanych z poczęciem dziecka i jest rozstrzygana przed urodzeniem się dziecka, co w praktyce zdarzyć się może rzadko. 2. Ustawa z 1965 r. nie reguluje wyraźnie właściwości prawa do oceny roszczeń alimentacyjnych opartych na węźle małżeństwa. Wydaje się, iż rozstrzygnięcie powinno zależeć od tego, czy chodzi o roszczenia w czasie trwania małżeństwa, czy też po jego rozwiązaniu. Wzajemne uprawnienia i obowiązki alimentacyjne małżonków w czasie trwania małżeństwa należy zaliczyć do zakresu normy kolizyjnej z art. 17 p.p.m. (statut stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami). Z kolei wzajemne uprawnienia i obowiązki alimentacyjne małżonków rozwiedzionych podlegają statutowi rozwodowemu (art. 18 p.p.m.). W wypadku unieważnienia małżeństwa ewentualne wzajemne uprawnienia i obowiązki osób, które pozostawały w unieważnionym małżeństwie, oceniać należy według statutu unieważnienia małżeństwa (art. 16 p.p.m.). Rozwiązanie takie wydaje się uzasadnione także wtedy, gdy przepisy prawa właściwego do oceny unieważnienia małżeństwa nakazują w omawianym zakresie stosować odpowiednio przepisy o rozwodzie. 3. Wątpliwości budzi przynależność roszczeń alimentacyjnych opartych na węźle przysposobienia. Wchodzi tutaj bowiem w grę bądź analogia z art. 20 p.p.m., bądź stosowanie statutu adopcyjnego (art. 22 § l p.p.m.). Trafne - choć nie pozbawione wątpliwości - wydaje się drugie rozwiązanie. 4. Polska jest stroną multiiateralnej Konwencji o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą, sporządzonej w Nowym Jorku 20 czerwca 1956 r. (Dz.U. z 1961 r., Nr 17, póz. 87, żal.). Praktyczne znaczenie Konwencji ze względu na przystąpienie do niej znacznej liczby państw jest duże. Ułatwia ona dochodzenie roszczeń alimentacyjnych za granicą bez względu na rodzaj podstawy roszczenia. Konwencja nie reguluje bezpośrednio właściwości prawa w omawianym zakresie. Zawiera jednak wskazówkę, w myśl której "przy rozstrzyganiu wszelkich spraw o alimenty oraz wszelkich kwestii wynikających w związku z tym, należy stosować prawo państwa, do którego należy zobowiązany, włącznie z przepisami międzynarodowego prawa prywatnego tego państwa" (art. 26 ust. 3). Zgodnie z oświadczeniem rządowym z 7 stycznia 1961 r. (Dz.U. Nr 17, póz. 88) osoba uprawniona do zgłoszenia roszczenia alimentacyjnego przeciwko osobie zobowiązanej, przebywającej za granicą, może złożyć wniosek w tej sprawie w sądzie wojewódzkim, w którego okręgu ma ona miejsce zamieszkania. Polska jest już stroną dwu dalszych konwencji dotyczących alimentacji: l) Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych, sporządzonej w Hadze 2 października 1973 r. (weszła w życie w stosunku do Polski l maja 1996 r. - J. Ciszewski: Obrót prawny z zagranicą Sopot 1997 t. I, s. 438-445), 2) Konwencji dotyczącej uznawania i wykonalności orzeczeń odnoszących się do obowiązków alimentacyjnych, sporządzonej w Hadze 2 października 1973 r. (weszła w życie w stosunku do Polski l lipca 1996 r. -J. Ciszewski: Obrót..., t. I, 1997, s. 446-457). Oto wybrane postanowienia konwencji haskiej o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych z 1973 r.: Rozdział I. Zakres stosowania konwencji Artykuł l Niniejszą konwencję stosuje się do zobowiązań alimentacyjnych wynikających ze stosunków rodzinnych, pokrewieństwa, małżeństwa i powinowactwa łącznie z zobowiązaniem wobec dziecka nie pochodzącego z małżeństwa. Artykuł 2 Niniejsza konwencja reguluje wyłącznie kolizje praw w zakresie zobowiązań alimentacyjnych. Orzeczenia wydane przy zastosowaniu niniejszej konwencji nie mają wpływu na istnienie żadnego ze stosunków, o których mowa w artykule l. Artykuł 3 Prawo wskazane przez niniejszą konwencję stosuje się bez wymagania wzajemności i niezależnie od tego, czy jest to prawo umawiającego się państwa. Rozdział II. Prawo właściwe Artykuł 4 Zobowiązania alimentacyjne wymienione w artykule l podlegają prawu wewnętrznemu miejsca stałego pobytu osoby uprawnionej do alimentacji. W razie zmiany miejsca stałego pobytu wierzyciela stosuje się prawo wewnętrzne nowego miejsca stałego pobytu od chwili, w której nastąpiła zmiana. Artykuł 5 Jeżeli na podstawie prawa określonego w artykule 4 wierzyciel nie może uzyskać alimentów od dłużnika, stosuje się ich wspólne prawo ojczyste. Artykuł 6 Jeżeli na podstawie prawa określonego w artykułach 4 i 5, wierzyciel nie może uzyskać alimentów od dłużnika, stosuje się prawo wewnętrzne organu orzekającego w sprawie. Artykuł 7 W wypadku zobowiązań alimentacyjnych pomiędzy krewnymi w linii bocznej lub powinowatymi, dłużnik może sprzeciwić się żądaniu wierzyciela, jeżeli taki obowiązek nie istnieje według ich wspólnego prawa ojczystego, a jeżeli nie mają wspólnego obywatelstwa - według prawa wewnętrznego miejsca stałego pobytu dłużnika. Artykuł 8 Niezależnie od postanowień artykułów 4-6 w umawiającym się państwie, w którym orzeczono lub uznano rozwód, prawo zastosowane do rozwodu jest właściwe dla zobowiązań alimentacyjnych pomiędzy rozwiedzionymi małżonkami oraz dla zmiany orzeczeń dotyczących takich zobowiązań. Ustęp poprzedzający ma zastosowanie również do separacji i unieważnienia małżeństwa lub stwierdzenia jego nieważności. Artykuł 9 Prawo instytucji publicznej do zwrotu świadczeń wypłaconych wierzycie-Iowi podlega prawu, któremu podlega ta instytucja. Artykuł 10 Prawo właściwe dla zobowiązania alimentacyjnego określa między innymi: 1) czy i w jakim zakresie oraz od jakiej osoby wierzyciel może żądać alimentów; 2) kto jest uprawniony do wszczęcia postępowania w sprawie alimentów oraz jaki jest termin przedawnienia; 3) zakres zobowiązania alimentacyjnego dłużnika, jeżeli instytucja publiczna dochodzi zwrotu świadczeń wypłaconych wierzycielowi. Artykuł 11 Można odmówić zastosowania prawa wskazanego przez niniejszą konwencję jedynie wówczas, jeżeli byłoby to oczywiście sprzeczne z porządkiem publicznym. Jeżeli nawet prawo właściwe stanowi inaczej, przy określaniu wysokości alimentów bierze się pod uwagę potrzeby wierzyciela i możliwości majątkowe dłużnika. Rozdział III. Przepisy różne Artykuł 12 Przepisów niniejszej konwencji nie stosuje się do alimentów dochodzo-nych w umawiającym się państwie, jeżeli dotyczą okresu sprzed wejścia w życie konwencji w stosunku do tego państwa. Artykuł 13 Każde umawiające się państwo może, zgodnie z artykułem 24, zastrzec sobie prawo stosowania niniejszej konwencji jedynie do zobowiązań alimentacyjnych: 1) pomiędzy małżonkami i byłymi małżonkami; 2) w stosunku do osoby, która nie ukończyła 21 lat życia i nie zawarła małżeństwa. Artykuł 14 Każde umawiające się państwo może, zgodnie z artykułem 24, zastrzec sobie prawo niestosowania niniejszej konwencji do zobowiązań alimentacyjnych: 1) pomiędzy krewnymi w linii bocznej; 2) pomiędzy powinowatymi; 3) pomiędzy małżonkami rozwiedzionymi lub w stosunku do których została orzeczona separacja, jak również pomiędzy małżonkami, których małżeństwo zostało unieważnione lub została stwierdzona jego nieważność, jeżeli rozwód, separacja, unieważnienie lub stwierdzenie nieważności zostało orzeczone zaocznie w państwie, w którym strona nie biorąca udziału w postępowaniu, nie miała miejsca stałego pobytu. Artykuł 15 Umawiające się państwo może, zgodnie z artykułem 24, zgłosić zastrzeżenie, że jego organy będą stosowały swoje prawo wewnętrzne, jeżeli wierzyciel i dłużnik są obywatelami tego państwa, a dłużnik ma tam miejsce stałego pobytu. Artykuł 16 Jeżeli prawo państwa, mającego w dziedzinie zobowiązań alimentacyjnych dwa lub więcej systemów prawnych terytorialnego lub osobowego stosowania, nakazuje brać pod uwagę łącznik miejsca stałego pobytu wierzyciela albo dłużnika lub wspólne prawo ojczyste, należy stosować system prawny wskazany przez obowiązujące przepisy w tym państwie lub w ich braku system, z którym zainteresowane osoby są najściślej związane. Artykuł 17 Umawiające się państwo, w którym różne jednostki terytorialne mają własne przepisy prawa w dziedzinie zobowiązań alimentacyjnych, nie jest zobowiązane do stosowania niniejszej konwencji do kolizji praw dotyczącej wyłącznie jego jednostek terytorialnych. Artykuł 18 Niniejsza konwencja zastępuje w stosunkach pomiędzy państwami, które są jej stronami, Konwencję o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych wobec dzieci, sporządzoną w Hadze dnia 24 października 1956 r. Jednakże ustęp poprzedzający nie ma zastosowania do państwa, które wskutek zastrzeżenia przewidzianego w artykule 13, wyłączyło stosowanie niniejszej konwencji do zobowiązań alimentacyjnych wobec osób, które nie ukończyły 21 lat i nie zawarły małżeństwa. Artykuł 19 Niniejsza konwencja nie narusza innych umów międzynarodowych zawierających postanowienia w sprawie zagadnień uregulowanych w niniejszej konwencji, których umawiające się państwo jest lub stanie się stroną. 5. Oddzielnie wspomnieć trzeba o unormowaniach zamieszczonych w niektórych bilateralnych konwencjach podpisanych przez Polskę. Na tle konwencji polsko-bułgarskiej trzeba przyjąć, iż roszczenia alimentacyjne dzieci przeciwko rodzicom należą do zakresu normy określającej prawo właściwe dla stosunków między rodzicami a dziećmi (art. 26). Oddzielnie unormowano właściwość prawa dla roszczeń alimentacyjnych rodziców wobec dzieci (według art. 27 A stosuje się w tej mierze prawo tej strony konwencji, na terytorium której ma miejsce zamieszkania osoba uprawniona) oraz obowiązków alimentacyjnych między krewnymi i między osobami, których małżeństwo zostało rozwiązane lub unieważnione, jak również między przysposabiającym a przysposobionym (zgodnie z art. 29 ust. l właściwe jest prawo umawiającej się strony, której obywatelem jest osoba uprawniona). W konwencji z b. ZSRR normy dotyczące stosunków między rodzicami i dziećmi (art. 31 ust. l, 2 i 3) obejmują także roszczenia alimentacyjne (dzieci przeciwko rodzicom); oddzielny przepis poddaje roszczenia alimentacyjne przeciwko pełnoletnim dzieciom prawu tej strony konwencji, na której terytorium zamieszkuje osoba ubiegająca się o alimenty. Podobnie też - na tle konwencji polsko-węgierskiej - roszczenia alimentacyjne dzieci przeciwko rodzicom przyporządkować należy do zakresu normy dotyczącej stosunków między rodzicami a dziećmi (art. 34); oddzielny przepis przewiduje dla spraw o roszczenia alimentacyjne na rzecz rodziców właściwość prawa tej strony konwencji, na której terytorium ma miejsce zamieszkania osoba uprawniona do alimentów (art. 35 A). W myśl art. 29 ust. l konwencji z b. Czechosłowacją roszczenia alimentacyjne dzieci przeciwko rodzicom podlegają prawu tej strony konwencji, której obywatelem jest dziecko; jeżeli jednak obywatelstwo dziecka jest nie znane, stosuje się prawo tej strony konwencji, na której terytorium dziecko ma miejsce zamieszkania. W sprawach o inne roszczenia alimentacyjne z zakresu prawa rodzinnego właściwe jest prawo tej strony konwencji, na której terytorium ma miejsce zamieszkania osoba ubiegająca się o alimenty. Konwencja polsko-białoruska roszczenia alimentacyjne dzieci względem rodziców poddaje prawu strony konwencji, której obywatelem jest dziecko (art. 30 ust. l). Dla innych roszczeń alimentacyjnych właściwe jest prawo tej strony konwencji, na której terytorium ma miejsce zamieszkania "osoba ubiegająca się o alimenty" (art. 31 ust. l). Podobne unormowania zawierają konwencje podpisane z Litwą (art. 29 ust. l i 30 ust. l), Łotwą (art. 31 ust. l i 32 ust. l) i Ukrainą (art. 28 ust. l i 19 ust. l). II. Zakres zastosowania prawa właściwego 1. Prawo, któremu podlega ocena roszczenia alimentacyjnego, rozstrzyga o jego przesłankach, rozmiarze i sposobie określenia wysokości świadczeń alimentacyjnych142. Zgodnie z tym prawem należy ustalać kolejność zobowiązanych do alimentacji143. Jeżeli obowiązki alimentacyjne różnych osób względem określonej osoby, opierające się na odmiennych podstawach, podlegają różnym (i różniącym się) systemom prawnym, mogą pojawić się trudności przy stosowaniu prawa właściwego, np. na tle odmiennego ujęcia kolejności zobowiązań do alimentacji. Trudności te należy usuwać w drodze zabiegów noszących miano "dostosowania" (por. rozdz. III § 15 II). 2. Do zagadnień spornych należy kwestia stosunku normy z art. 20 p.p.m. do normy z art. 19 § l p.p.m. Chodzi tu o pytanie, czy roszczenia alimentacyjne w stosunkach pomiędzy rodzicami a dziećmi należy objąć zakresem statutu alimentacyjnego (art. 20), czy też statutu stosunków między rodzicami a dziećmi (art. 19 § l). Trafny wydaje się pogląd przyjmujący, iż roszczenia, o których mowa, podlegają prawu wskazanemu przez normę z art. 20 p.p.m. Rozwiązanie to pozwala uniknąć poddania roszczeń alimentacyjnych rodziców przeciwko 142 W orzeczeniach z 26 VI 1968 r" II CZ 118/68, OSN 1969, nr 5, póz. 95 (glosa T. Erecińskiego, PiP 1969, z. 12) i z 9 VII 1973 r., I CZ 51/73, NP 1976 nr l (z glosą T. Erecińskiego) Sąd Najwyższy nie zaliczył do podstawowych zasad porządku prawnego PRL sposobu określenia i zasądzenia alimentów. Oznacza to, iż dopuszczalne jest w Polsce ułamkowe (procentowe) w stosunku do zarobków zobowiązanego określenie wysokości świadczeń alimentacyjnych, o ile przewiduje to obce prawo właściwe. Orzeczenia te spotkały się na ogół z aprobatą. Por. T. Ereciński w cyt. glosach; J. Jod-łowski: Uznanie i wykonanie zagranicznych, s. 35; K. Zawada: Klauzula, s. 76. Częściowo krytycznie wypowiedziała się W. Skierkowska: Międzynarodowe postępowanie, s. 110 przyp. 20. 143 Odrębnym zagadnieniem jest kwestia zabezpieczenia płatności świadczeń alimentacyjnych na wypadek wyjazdu za granicę dłużnika alimentacyjnego. Odnotować należy obfitą judykaturę dotyczącą różnych aspektów tej sprawy. Por. orz. SN z 19 V 1972 r., II CZ 105/72, OSN 1972, nr 12, póz. 222; orz. SN z 30 V 1985 r., III CZP 26/85, OSN 1986, nr 4, póz. 45; orz. SN z 31 I 1986 r., III CZP 69/85, OSN 1987, nr l, póz. 3; uchw. pełnego składu Izby Cywilnej i Administracyjnej SN z 16 XII 1987 r., III CZP 91/86, OSN 1988, nr 4, póz. 142; orz. SN z 19 IV 1988 r" III CZP 26/88, OSP 1991, z. l, póz. 4 (z glosą E. Budnej); uchw. Składu Siedmiu Sędziów SN - Izby Cywilnej z 24 V 1990 r., III CZP 21/90, OSP 1991, z. l, póz. l; orz. SN z 26 VII 1990 r., III CZP 36/90, OSP 1991, z. 3, póz. 75 (z glosą A. Oleszki). dzieciom prawu ojczystemu dziecka (do czego prowadziłoby stosowanie w omawianym zakresie normy z art. 19 § l p.p.m.). 3. W końcu wypada zauważyć, że art. 21 p.p.m. nie ogranicza swego zasięgu do roszczeń alimentacyjnych, lecz dotyczy wszelkich roszczeń matki przeciwko ojcu dziecka nie pochodzącego z małżeństwa, związanych z poczęciem i urodzeniem się dziecka. § 39. OPIEKA l KURATELA Literatura: K. Lipiński: Kompetencja władzy opiekuńczej krajowej w stosunku do obywateli polskich zamieszkałych za granicą, PiP 1949, z. 4; K. Przybyłowski 1964; K. Przybyłowski 1966; W. Ludwiczak: Stosunki między rodzicami a dziećmi, przysposobienie oraz opieka i kuratela w umowach o wzajemnym obrocie prawnym między państwami socjalistycznymi, SP 1967, z. 17; M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, rozdz. VII; A. Mączyński: Glosa do uchwaly SN z 24 września 1979, III CZP 53/79, PiP 1980, z. 10, s. 137-142; J. Jakubowski 1984, rodź. VII § l; W. Ludwiczak 1990, rodź. XII; M. Sośniak 1991, s. 181 i n. I. Prawo właściwe l. W myśl art. 23 § l p.p.m.: "opieka podlega prawu ojczystemu osoby, dla której jest lub ma być ustanowiona". Z kolei art. 23 § 2 zd. l p.p.m. stanowi, iż "przepis paragrafu poprzedzającego stosuje się odpowiednio do kurateli". O wyjątku przewidzianym w zdaniu 2 art. 23 § 2 będzie mowa w dalszych rozważaniach. Jeżeli podopieczny (pupil) jest bezpaństwowcem, opieka lub kuratela - na podstawie art. 3 p.p.m. - podlegają prawu miejsca zamieszkania pupila; w braku miejsca zamieszkania lub gdy miejsca zamieszkania pupila ustalić nie można - stosownie do art. 7 p.p.m. - stosuje się prawo polskie. W wypadku wielorakiego obywatelstwa pupila postąpić należy zgodnie ze wskazówkami zawartymi w art. 2 p.p.m. Nie jest wykluczone w omawianym zakresie odesłanie (art. 4 p.p.m.). Tak w szczególności, jeśli normy kolizyjne państwa, którego obywatelem jest podopieczny, poddają uprawnienia opiekuna do zarządu majątkiem podopiecznego właściwości legis rei sitae, należy to prawo zastosować. Może tu wchodzić w grę zarówno odesłanie dalsze, jak i zwrotne. W zakresie opieki i kurateli - jak to wynika z art. 23 § l p.p.m. - działa zasada właściwości każdoczesnego statutu. Zmiana obywatelstwa podopiecznego (lub jeśli jest on bezpaństwowcem - zmiana jego miejsca zamieszkania) pociągnie za sobą zmianę statutu. Według postanowień nowego statutu trzeba oceniać, czy stosunek opieki lub kurateli trwa nadal i jaką ma treść oraz czy nie zachodzi potrzeba wprowadzenia zmian w jego ukształtowaniu. 2. Przed objęciem opieki przez opiekuna istnieje możliwość wydania przez sąd polski odpowiednich zarządzeń dla ochrony osoby i majątku podopiecznego, jeżeli wymaga tego jego dobro (art. 147 k.r.o.). 3. Odmiennie uregulowana została kuratela do załatwienia poszczególnej sprawy (cum ad actum). W myśl art. 23 § 2 zd. 2 p.p.m. dla kurateli tego rodzaju właściwe jest prawo, któremu sprawa, o którą chodzi, podlega (właściwość legis causae). 4. Polska jest stroną Konwencji haskiej dotyczącej uregulowania opieki nad małoletnimi z 12 czerwca 1902 r. (Dz.U. z 1929 r., Nr 80, póz. 596) oraz Konwencji haskiej dotyczącej ubezwłasnowolnienia i analogicznych zarządzeń opiekuńczych z 17 lipca 1905 r. (Dz.U. z 1929 r.. Nr 80 póz. 598). Obie konwencje przewidują w regulowanym przez siebie zakresie zasadniczo właściwość prawa ojczystego osoby, o którą chodzi. Wprowadzają jednak od tej zasady odstępstwa (dotyczy to zwłaszcza konwencji pierwszej). Polska jest nadto stroną Konwencji haskiej o właściwości organów i prawie właściwym w zakresie ochrony małoletnich z 5 października 1961 r. (Dz.U. z 1995 r.. Nr 106, póz. 519), Konwencji o prawach dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 r. (Dz.U. z 1991 r.. Nr 120, póz. 526 i 527) oraz Konwencji haskiej dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę z 25 października 1980 r. (Dz.U. z 1995 r., Nr 108, póz. 528). Oto wybrane postanowienia Konwencji o właściwości organów i prawie właściwym w zakresie ochrony małoletnich z 5 października 1961 r.: Artykuł l Z zastrzeżeniem postanowień artykułów 3, 4 i 5 ustęp 3 niniejszej konwencji, organy sądowe i administracyjne państwa miejsca stałego pobytu małoletniego są właściwe do podejmowania środków zmierzających do ochrony jego osoby lub majątku. Artykuł 2 Organy właściwe w myśl postanowień artykułu l podejmują środki przewidziane przez ich prawo wewnętrzne. Ustawodawstwo to określa warunki podejmowania, zmiany i uchylania powyższych środków. Reguluje ono również ich skutki zarówno w zakresie stosunków między małoletnim a osobami lub instytucjami, zobowiązanymi do jego ochrony, jak i w odniesieniu do osób trzecich. Artykuł 3 Stosunek władzy wynikający z mocy samego prawa z ustawodawstwa wewnętrznego państwa, którego małoletni jest obywatelem, jest uznawany we wszystkich umawiających się państwach. Artykuł 4 Jeżeli organy państwa, którego małoletni jest obywatelem, uznają, że interes małoletniego wymaga tego, mogą one, po zawiadomieniu organów państwa miejsca jego stałego pobytu, podjąć, na mocy swego ustawodawstwa wewnętrznego, środki zmierzające do ochrony jego osoby lub jego majątku. Ustawodawstwo to określa warunki podjęcia, zmiany i uchylenia powyższych środków. Reguluje ono również ich skutki zarówno w zakresie stosunków między małoletnim a osobami lub instytucjami zobowiązanymi do jego ochrony, jak i w odniesieniu do osób trzecich. Wykonanie podjętych środków jest zapewniane przez organy państwa, którego małoletni jest obywatelem. Środki podjęte na mocy ustępów poprzedzających niniejszego artykułu zastępują ewentualne środki podjęte przez organy państwa, w którym małoletni ma miejsce stałego pobytu. Artykuł 5 W wypadku zmiany miejsca stałego pobytu małoletniego z jednego umawiającego się państwa na inne, środki podjęte przez organy państwa dawnego miejsca stałego pobytu pozostają w mocy, dopóki organy państwa nowego miejsca stałego pobytu nie uchylą ich lub nie zmienią. Środki podjęte przez organy państwa dawnego miejsca stałego pobytu mogą być uchylone lub zmienione tylko po wcześniejszym zawiadomieniu powyższych organów. W wypadku zmiany miejsca pobytu przez małoletniego pozostającego pod ochroną organów państwa, którego jest obywatelem, środki przez nie podjęte na mocy ich ustawodawstwa wewnętrznego pozostają w mocy w państwie nowego miejsca stałego pobytu. Artykuł 6 Organy państwa, którego małoletni jest obywatelem, mogą, po uzgodnieniu z organami państwa, w którym ma on miejsce stałego pobytu lub posiada majątek, powierzyć tym ostatnim wykonanie podjętych środków. To samo prawo przysługuje organom państwa miejsca stałego pobytu małoletniego w odniesieniu do organów państwa, w którym małoletni posiada majątek. Artykuł 7 Środki podjęte przez organy właściwe na mocy artykułów poprzedzających niniejszej konwencji są uznawane we wszystkich umawiających się państwach. Jeżeli jednak te środki obejmują czynności egzekucyjne w państwie innym niż to, w którym zostały podjęte, ich uznanie i wykonanie podlega bądź ustawodawstwu wewnętrznemu państwa, w którym egzekucja ma mieć miejsce bądź konwencjom międzynarodowym. Artykuł 8 Niezależnie od postanowień artykułów 3, 4 i 5 ustęp 3 niniejszej konwencji, organy państwa miejsca stałego pobytu małoletniego mogą podjąć środki mające na celu ochronę w wypadku, gdy małoletniemu grozi poważne niebezpieczeństwo na osobie lub majątku. Organy innych umawiających się państw nie są zobowiązane do uznania tych środków. Artykuł 9 We wszystkich nagłych wypadkach organy każdego z umawiających się państw, na którego terytorium znajduje się małoletni lub należący do niego majątek, podejmują niezbędne środki mające na celu ochronę. Środki podjęte w wyniku zastosowania ustępu poprzedzającego podlegają uchyleniu, z zastrzeżeniem ich ostatecznych skutków, z chwilą gdy organy właściwe na mocy niniejszej konwencji podejmą środki wymagane przez sytuację. Artykuł 10 Jeżeli jest to możliwe, w celu zapewnienia ciągłości systemu środków zastosowanych do małoletniego, organy umawiającego się państwa podejmą w stosunku do niego środki dopiero po dokonaniu wymiany poglądów z organami innych umawiających się państw, których decyzje nadal pozostają w mocy. Artykuł 11 Wszystkie organy, które podjęły środki na mocy postanowień niniejszej konwencji, informują o tym niezwłocznie organy państwa, którego małoletni jest obywatelem, a w stosownych wypadkach, organy państwa miejsca jego stałego pobytu. Każde umawiające się państwo wyznaczy organy, które mogą bezpośrednio udzielać i przyjmować informacje określone w ustępie poprzedzającym i zawiadomi o tym Ministerstwo Spraw Zagranicznych Holandii. Artykuł 12 Dla celów niniejszej konwencji, słowo "małoletni" oznacza każdą osobę tak określoną przez ustawodawstwo wewnętrzne państwa, którego jest ona obywatelem, jak i przez ustawodawstwo wewnętrzne miejsca jego stałego pobytu. Artykuł 13 Niniejszą konwencję stosuje się do wszystkich małoletnich, którzy mają miejsce stałego pobytu w jednym z umawiających się państw. Jednakże uprawnienia przyznane przez niniejszą konwencję organom państwa, którego małoletni jest obywatelem, są zastrzeżone dla umawiających się państw. Każde umawiające się państwo może sobie zastrzec ograniczenie stosowania niniejszej konwencji do' małoletnich, którzy są obywatelami jednego z umawiających się państw. Artykuł 14 Dla celów niniejszej konwencji, jeżeli ustawodawstwo wewnętrzne państwa, którego małoletni jest obywatelem, stanowi niejednolity system, pojęcie "ustawodawstwo wewnętrzne państwa, którego małoletni jest obywatelem" oraz pojęcie "władze państwa, którego małoletni jest obywatelem" oznaczają ustawodawstwo i władze określone przez obowiązujące zasady tego systemu, a w braku takich zasad - najbardziej ścisły związek łączący małoletniego z jednym z prawodawstw składających się na ten system. Artykuł 15 Każde umawiające się państwo może sobie zastrzec właściwość swoich organów powołanych do rozstrzygania wniosków o unieważnienie, rozwiązanie lub rozluźnienie związku małżeńskiego między rodzicami małoletniego w celu podjęcia środków mających na celu ochronę jego osoby lub jego majątku. Organy innych umawiających się państw nie są zobowiązane do uznawania tych środków. Artykuł 16 Postanowienia niniejszej konwencji mogą być uchylone w umawiających się państwach tylko wtedy, gdy ich stosowanie jest wyraźnie niezgodne z porządkiem publicznym. Artykuł 17 Niniejszą konwencję stosuje się tylko do środków podjętych po jej wejściu w życie. Stosunki władzy wynikające z mocy samego prawa według prawa wewnętrznego państwa, którego małoletni jest obywatelem, są uznawane od chwili wejścia w życie niniejszej konwencji. Artykuł 18 W stosunkach między umawiającymi się państwami niniejsza konwencja zastępuje konwencję o uregulowaniu opieki nad małoletnimi podpisaną w Hadze dnia 12 czerwca 1902 r. Nie jest ona sprzeczna z postanowieniami innych konwencji wiążących umawiające się państwa w chwili jej wejścia w życie. Wypada dodać, iż Polska złożyła zastrzeżenie z art. 15 ust. l konwencji, zgodnie z którym zastrzegła właściwość swoich organów sądowych w zakresie rozstrzygania wniosków o unieważnienie, rozwiązanie lub rozluźnienie związku małżeńskiego między rodzicami małoletniego oraz do podejmowania środków mających na celu ochronę w odniesieniu do jego osoby lub majątku. 5. Rozbudowane postanowienia dotyczące opieki i kurateli zawierają bilateralne konwencje podpisane przez Polskę z: b. ZSRR (art. 37-40), Węgrami (art. 37-39), Rumunią (art. 33-35), Bułagarią (art. 30-34), b. Jugosławią (art. 22-24), Francją (art. 15-18), Mongolią (art. 34-37), Austrią (art. 31-35), Kubą (art. 30), KRL-D (art. 22-23), b. Czechosłowacją (art. 32-34), Białorusią (art. 33-35), Litwą (art. 32-34), Łotwą (art. 34-36), Ukrainą (art. 31) i Wietnamem (art. 34-36). Większość wymienionych konwencji zawiera oddzielne uregulowanie ubezwłasnowolnienia; tak w szczególności konwencje z: b. ZSRR (art. 23-26), Węgrami (art. 40-43), Rumunią (art. 30-32), Bułgarią (art. 17-20), b. Jugosławią (art. 21), Kubą (art. 20-22), KRL-D (art. 16) i b. Czechosłowacją (art. 21-23), Wietnamem (art. 33), Ukrainą (art. 22), Łotwą (art. 23-25), Litwą (art. 21-23) i Białorusią (art. 22-24). II. Zakres zastosowania statutu opieki lub kurateli l. Przede wszystkim zachodzi potrzeba odgraniczenia zakresu działania norm kolizyjnych z art. 9 § l p.p.m. oraz z art. 23 § 2 zd. l p.p.m. Wydaje się, że statutowi opieki lub kurateli podlegają wszystkie akty (zarządzenia) o charakterze opiekuńczym, jakie względem określonej osoby wolno przedsięwziąć. Dotyczy to m.in. znanego niektórym systemom prawnym upełnolet-nienia lub uwłasnowolnienia. Statut, o którym mowa, określa przesłanki tego rodzaju aktów oraz wyznacza organ do tego uprawniony. Jednakże wpływ tych aktów na zdolność do czynności prawnych danej osoby oceniać należy według jej statutu personalnego (czyli prawa wskazanego przez normę z art. 9 § l p.p.m.). Zakresem normy kolizyjnej z art. 23 § l i § 2 zd. l p.p.m. należy też objąć instytucję ubezwłasnowolnienia. Statut opieki lub kurateli rozstrzyga więc o przesłankach i rodzaju ubezwłasnowolnienia oraz o pieczy nad ubezwłasnowolnionym. Wpływ ubezwłasnowolnienia na zdolność do czynności prawnych ubezwłasnowolnionego podlega statutowi personalnemu osoby, o którą chodzi. W zakresie postępowania o ubezwłasnowolnienie obowiązuje zasada właściwości legis fori processualis. 1. Statut opieki uzależnia na ogół ustanowienie opiekuna od tego, by dziecko nie pozostawało pod władzą rodzicielską. Ocena istnienia tej przesłanki nastąpi według prawa wskazanego przez normę z art. 19 § l p.p.m. 3. Brak przeszkód do respektowania na naszym terenie przepisów obcego prawa właściwego (statutu opieki lub kurateli) przewidujących ustanowienie opieki ex legę (bez orzeczenia sądu). 4. Statut opieki lub kurateli określa kwalifikacje wymagane od kandydata na opiekuna144 lub kuratora, rozstrzyga o wyborze i zwolnieniu opiekuna lub kuratora, zakresie przysługującej im pieczy względem pupila, nadzorze nad wypełnianiem przez nich uprawnień i obowiązków, a także o ewentualnym wymogu zatwierdzenia czynności opiekuna przez organ państwowy (lub radę familijną). Także stosunki pomiędzy podopiecznymi a opiekunem lub kuratorem podlegają omawianemu statutowi. Rozdział IX 144 W uchwale z 2 X 1991, III CZP 92/91, OSP 1992, z. 5, póz. 105 (z glosą E. Holewiń-skiej-Łapińskiej) Sąd Najwyższy udzielił następującej odpowiedzi na pytanie prawne: "Sąd opiekuńczy może na podstawie art. 109 § 2 k.r.o. powierzyć wykonywanie bieżącej pieczy nad dzieckiem obywatelowi państwa obcego". W uzasadnieniu powołał się m.in. na Konwencję praw dziecka. SPRAWY SPADKOWE § 40. STATUT SPADKOWY Literatura: J. Balicki: Problemy kolizyjne prawa spadkowego. Warszawa 1963; E. Wierzbow-ski: Spadki po cudzoziemcach zmarłych w Polsce, NP 1963, nr 11; K. Przybyłowski 1964; B. Walaszek: Dziedziczenie ustawowe pozostałego przy życiu małżonka wedle polskiego prawa spadkowego. Księga Przybylowskiego; K. Przybyłowski 1966; J. Fabian: Statut spadkowy w nowym prawie prywatnym międzynarodowym, PiP 1968, z. 11; J. Jodłowski: Jurysdykcja krajowa w sprawach spadkowych w świetle kodeksu postępowania cywilnego, SC 1969, t. XIII-XIV; M. Sośniak: Le probleme des succession d'apres les regles polonaises de droit international prive, PYIL 1971, vol. II; M. Pazdan: Zasięg jurysdykcji krajowej w sprawach spadkowych, SC 1972, t. XX; tenże: Dziedziczenie ustawowe w prawie prywatnym międzynarodowym. Metody regulacji właściwości prawa. Katowice 1973; tenże: Kolizyjno-prawna problematyka nabycia spadku, SC 1974, t. XXIII; tenże: Zdolność dziedziczenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, 1974, t. XXIV; tenże: Niegodnosć dziedziczenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, NP 1974, nr 2; M. Sośniak: Les principes du droit international prive polonais relative a la succession, DPC 1973, nr 2; tenże: Normy polskogo mieżdunarodnogo czastnogo prawa w oblasti nasiedowani-ja, SPP 1975, nr 2; M. Pazdan: Zagadnienia kolizyjno-prawne powołania do dziedziczenia, SP 1976, z. l -2; J. Ciszewski: Glosa do postanowienia SN z 27 I 1977, III CRN 337/76, Pal. 1977, nr 10; M. Bączyk: Glosa do orzeczenia SN z 10 X 1984, II CR 296/84, NP 1985, nr 9; M. Pazdan: Umowny dzial spadku w prawie prywatnym międzynarodowym, (w:) Prace z prawa cywilnego (Księga J. S. Piastowskiego), Wrocław-Warszawa 1985; T. Dźunov: Sprawy rodzinne i spadkowe w prawie prywatnym międzynarodowym SFRJ, SIS 1990, t. 14; W. Ludwiczak 1990, s. 224 i n.; M. Pazdan: Sprawy spadkowe w konwencji polsko-jugostowiańskiej z 1960 roku, SIS 1990, t. 14; M. Sośniak 1991, s. 183 i n.; M. Pazdan: Professio iuris w szwajcarskim i niemieckim międzynarodowym prawie spadkowym. Księga Skapskiego, s. 321-355; M. Pazdan: Czynności notarialne w międzynarodowym prawie spadkowym, "Rejent" 1998, nr 4, s. 99-115. I. Prawo właściwe l. W polskiej ustawie z 1965 r. statut spadkowy (lex succesionis) określa art. 34. W myśl tego przepisu: "w sprawach spadkowych właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci". Dziedziczenie po bezpaństwowcu podlega prawu miejsca jego zamieszkania w chwili śmierci (art. 3 p.p.m.), w braku miejsca zamieszkania stosuje się prawo polskie (art. 7 p.p.m.). Wyjątek od zasady wyrażonej w art. 34 p.p.m., dotyczący ważności testamentu i innych czynności prawnych na wypadek śmierci (mortis causa), przewiduje art. 35 p.p.m. Przepis ten określa statut czynności prawnych na wypadek śmierci. Będzie o nim mowa w dalszych rozważaniach. 2. Właściwość prawa ojczystego spadkodawcy dla spraw spadkowych przewiduje wiele obcych systemów prawnych. Licznie reprezentowane są jednak również odmienne rozwiązania. Wśród nich spotkać można uregulowania gwarantujące, podobnie jak nasze prawo, jednolitość statutu spadkowego (np. systemy posługujące się łącznikiem domicylu) oraz takie, które prowadzą do kolizyjnego rozczłonkowania spadku (wielości statutów spadkowych) na skutek dopuszczenia do głosu obok siebie dwu łączników; chodzi tu o systemy, które dziedziczenie nieruchomości poddają legi situs, a dziedziczenie ruchomości - legi domicilii lub legi patriae spadkodawcy. 3. Właściwość prawa ojczystego spadkodawcy z chwili śmierci w zakresie spraw spadkowych przewidują podpisane przez Polskę bilateralne konwencje o pomocy prawnej z: Węgrami (art. 47 ust. l), b. Jugosławią (art. 36), Mongolią (art. 42), Austrią (art. 39 ust. 2, art. 40 ust. 4 i art. 41 ust. 2), Kubą (art. 34 ust. l z ogr. w ust. 2), Libią (art. 21) i z KRL-D (art. 25 ust. 2). Chodzi tu oczywiście o prawo tej strony konwencji, której obywatelem był spadkodawca w chwili śmierci. Odmienne rozwiązanie przyjęto w konwencjach podpisanych z: b. ZSRR (art. 42), Białorusią (art. 42 ust. l i 2), Litwą (art. 40 ust. l i 2), Łotwą (art. 42 ust. l i 2), Ukrainą (art. 37 ust. l i 2) i Wietnamem (art. 41 ust. l i 2), b. Czechosłowacją (art. 40 ust. l i 2) i Bułgarią (art. 35 A). Według tych konwencji jedynie dziedziczenie ruchomości podlega prawu państwa (strony konwencji), którego obywatelem był spadkodawca w chwili śmierci, natomiast dziedziczenie nieruchomości oceniać należy według prawa państwa (strony konwencji), na którego obszarze nieruchomości są położone (właściwość legis rei sitae). Większość wspomnianych konwencji, poza ogólną normą kolizyjną dotyczącą spraw spadkowych, zawiera jeszcze nadto normy określające prawo właściwe dla rozmaitych kwestii szczegółowych (rozrządzeń ostatniej woli, dziedziczenia państwa i innych). II. Zakres statutu spadkowego A. Przesłanki dziedziczenia a) Otwarcie spadku Otwarcie spadku podlega statutowi spadkowemu. Statut ten rozstrzyga zarówno o przyczynie (lub przyczynach), chwili, jak i o skutkach otwarcia spadku. Jednakże domniemania dotyczące życia i śmierci podlegają statutowi personalnemu osoby, o którą chodzi. b) Zdolność dziedziczenia 1. Ogólne wymagania odnoszące się do zdolności prawnej kandydata na spadkobiercę, będącego osobą fizyczną, a więc wymagania, od których zależy możność stania się podmiotem praw i obowiązków jakichkolwiek i na jakiejkolwiek drodze, podlegają statutowi personalnemu osoby, o którą chodzi (art. 9 § l p.p.m.), a nie statutowi spadkowemu. 2. Jedną z nielicznych powszechnie obowiązujących zasad prawa spadkowego wyraża następująca formuła: spadkobiercą może być tylko taka osoba fizyczna, która przeżyła spadkodawcę; z zasady tej wynika, iż spadkobiercą nie może być osoba, która zmarła przed lub równocześnie ze spadkodawcą. Przy ocenie istnienia przesłanek dziedziczenia zachodzi przeto konieczność porównania chwili śmierci spadkodawcy z chwilą śmierci kandydata na spadkobiercę. Porównanie to w praktyce najczęściej nie nastręcza trudności. Zdarzają się jednak sytuacje wyjątkowe, gdy kolejność zgonu mających po sobie dziedziczyć osób nie jest oczywista, np. w przypadku utraty życia przez kilka osób podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa (przypadek tzw. kommorientów). Większość systemów prawnych w celu ułatwienia wyjaśnienia wątpliwości powstających przy ustalaniu kolejności zejścia śmiertelnego kommorientów ustanawia odpowiednie domniemania. Dotyczące kommorientów domniemania podzielić można na dwie grupy: grupę pierwszą stanowią domniemania zmierzające do ustalenia kolejności zejścia śmiertelnego (por. np. art. 720 - 722 k.c. franc.); do grupy drugiej należą, nie zawsze jednakowo ujmowane, domniemania równoczesnej śmierci (por. np. § 25 k.c. austr., art. 32 ust. 2 k.c. szwajc., art. 32 k.c. poi.). Powstaje kwestia, wedle jakich zasad należy ustalać prawo właściwe do oceny relacji między kommorientami, wyrażającej się w pytaniu: kto kogo przeżył? Poszukiwania doktryny i judykatury szły w różnych kierunkach145. Ich główny nurt obracał się wokół alternatywy: decydować ma statut spadkowy czy też statut personalny kommorientów. Były też wysuwane inne propozycje. Wydaje się, iż rozstrzygnięcia poszukiwać trzeba w statucie personalnym odnośnych osób. Zważywszy, iż chodzi tu o porównanie chwili utraty zdolności prawnej dwu (lub kilku) osób, uwzględniać należy statuty personalne obu (lub kilku) osób. W wypadku zderzenia się trudnych do pogodzenia z sobą domniemań dotyczących kommorientów dojdzie do ich wzajemnego wyłączenia się. Jeżeli jednocześnie brak danych umożliwiających ustalenie najbardziej prawdopodobnej chwili śmierci, zachodzi konieczność - w ramach zabiegów mających charakter dostosowania - uzupełnienia norm prawa prywatnego międzynarodowego prawidłem o charakterze merytorycznym. Uzasadnione wydaje się przyjęcie prawidła przewidującego wzajemne wyłączenie w omawianej sytuacji dziedziczenia kommorientów. 145 Co do szczegółów por. M. Pazdan: Zdolność dziedziczenia, s. 93 i n. 3. Wymagania z zakresu zdolności prawnej, które działają jedynie w sferze prawnospadkowej powodując utratę lub ograniczenie możliwości dziedziczenia po kimkolwiek (czyli przyczyny tzw. bezwzględnej niezdolności dziedziczenia), podlegają statutowi spadkowemu. Współcześnie pojawiają się one rzadko. Liczyć się też trzeba z ingerencją w tej mierze klauzuli porządku publicznego. 4. O tym, czy dziecko poczęte (nasciturus) może dziedziczyć, rozstrzyga statut spadkowy. Stosując postanowienia statutu spadkowego do oceny dziedziczenia dziecka poczętego należy brać pod uwagę przede wszystkim, czy prawo to w ogóle dopuszcza (warunkowo) dziedziczenie dziecka poczętego oraz w jakim zakresie je dopuszcza. Jednakże ocena "warunku", od którego ziszczenia się zależy ostateczne uzyskanie przez dziecko poczęte zdolności prawnej, należeć będzie do statutu personalnego dziecka. Niektóre prawodawstwa dopuszczają możliwość ustanowienia spadkobiercą (mocą rozrządzenia ostatniej woli) dziecka w chwili otwarcia spadku jeszcze nie poczętego (nondum conceptus). Nie ulega wątpliwości, iż rozstrzygające w tej mierze znaczenie przyznać należy statutowi spadkowemu. 5. Statutowi personalnemu osoby prawnej podlega ocena, czy dany twór jest osobą (ma osobowość prawną i zdolność prawną) oraz czy osoba prawna mająca dziedziczyć istniała (już i jeszcze) w chwili otwarcia spadku. Niektóre prawodawstwa dopuszczają możliwość ustanowienia spadkobiercą takiej osoby prawnej, która powstanie dopiero po otwarciu spadku. O tym, czy taka możliwość istnieje, rozstrzyga - jak się zdaje - statut spadkowy. Wedle postanowień statutu personalnego osoby, o którą chodzi, trzeba natomiast oceniać, czy zostały spełnione przesłanki niezbędne do jej powstania. Do zakresu działania statutu spadkowego należy przyporządkować kwestię, czy osoba prawna, uważana przez swój statut personalny za osobę prawną istniejącą, może (i pod jakimi warunkami) być spadkobiercą. Dotyczy to także ewentualnego wymogu uzyskania zgody organu państwowego na przyjęcie spadku. c) Niegodność dziedziczenia Niegodność dziedziczenia podlega statutowi spadkowemu. Statut ten rozstrzyga m.in. o sposobie działania niegodności (czy działa ona ipso iure, czy też stwarza jedynie uprawnienie na rzecz określonych osób, którego realizacja wymaga wydania orzeczenia sądowego), jej przesłankach (podstawach) i skutkach. Według legis successionis trzeba też oceniać znaczenie przebaczenia ze strony spadkodawcy146. Dotyczy to także przewidzianego w niektórych systemach prawnych wymogu zachowania określonej formy oraz dopuszczalności stosowania (w drodze analogii) w zakresie przebaczenia przepisów o wadach oświadczenia woli. Jeżeli jednak postanowienia statutu spadkowego wymagają, by przebaczenie nastąpiło w testamencie, to o tym, czy testament, który zawiera przebaczenie, jest ważny, rozstrzyga statut czynności prawnych mortis causa (art. 35 p.p.m.). d) Szczególne zakazy dziedziczenia W prawie merytorycznym niektórych państw spotyka się przepisy wyłączające od dziedziczenia, na podstawie testamentu lub innego rozrządzenia ostatniej woli, osoby, które w okresie poprzedzającym śmierć spadkodawcy pozostawały z nim w bliskich stosunkach. Cel tych przepisów jest jasny: mają one mianowicie zabezpieczać spadkodawcę przed wpływami z zewnątrz na jego ostatnią wolę, chronią zatem swobodę testowania w ostatnich chwilach życia spadkodawcy. Zbliżone do tego są ograniczenia w rozrządzeniu testamentem na rzecz osób sprawujących opiekę. Zakazy tego rodzaju należy oceniać według postanowień statutu spadkowego. Mimo iż obowiązujące prawo polskie zakazów takich nie przewiduje, nie wydaje się konieczna ingerencja klauzuli porządku publicznego w sytuacji, gdy zakaz tego rodzaju pojawia się w postanowieniach obcego prawa właściwego. e) Umowy o zrzeczenie się dziedziczenia Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia podlega zasadniczo statutowi spadkowemu, a więc prawu wskazanemu przez normę kolizyjną z art. 34 p.p.m.; wszelako co do kwestii uregulowanych w art. 35 p.p.m. stosować należy prawo wskazane przez ten przepis (statut czynności prawnych mortis causa). Skutki umowy o zrzeczenie się dziedziczenia oceniane będą według statutu spadkowego. B. Ustalenie zawartości spadku O zasięgu spadku decyduje w głównej mierze statut spadkowy. Z zasady tej wynika - po pierwsze - iż z postanowień legis successionis czerpać należy ogólne reguły, służące w tym prawie do określenia pojęcia spadku (np. art. 922 § l i 2 k.c. poi.), po drugie - statutowi spadkowemu podlegają tzw. długi spadkowe powstające z chwilą śmierci spadkodawcy lub po jego śmierci (np. art. 922 § 3 k.c. poi.), po trzecie - do statutu spadkowego należy sięgać w poszukiwaniu szczegółowych reguł prawnospadkowych; speł- 146 Odmiennie J. Fabian: Statut spadkowy, s. 804, którego zdaniem przebaczenie należy do zakresu normy z art. 35 p.p.m. mających pomocniczą rolę przy ustalaniu zawartości sched spadkowych lub innych korzyści osiąganych ze spadku przez określone osoby (np. art. 993-995 k.c. poi.). Znaczenie ogólne, a więc nie tylko w rozpatrywanym tutaj zakresie, mają następujące dwa prawidła: a) o istnieniu danego prawa lub obowiązku rozstrzyga system prawny, któremu owo prawo lub ów obowiązek podlegają (lex causae), b) lex causae decyduje również o tym, kto jest z tytułu danego prawa uprawniony lub kogo dany obowiązek obciąża. Szczególną doniosłość w rozpatrywanym zakresie ma następujące, trzecie, prawidło: o dziedziczności danego prawa lub obowiązku rozstrzyga statut, któremu - ze względu na swą naturę - dane prawo (podmiotowe) lub obowiązek podlegają (lex causae). Trzeba się również liczyć z tym, iż niekiedy statut, któremu podlega prawo wchodzące do spadku, uzależnia jego nabycie na jakiejkolwiek drodze, a więc również w drodze dziedziczenia, od spełnienia się pewnych szczególnych przesłanek (przesłankę taką stanowi uzyskanie członkostwa spółdzielni, gdy chodzi o nabycie spółdzielczego prawa do lokalu). W tej mierze musi być uwzględniany statut miarodajny dla prawa, o które w danym przypadku chodzi {lex causae). Lex causae określa również losy prawa nie wchodzącego do spadku na wypadek śmierci uprawnionego. C. Powołanie do dziedziczenia Powołanie do dziedziczenia podlega statutowi spadkowemu. Statut ten decyduje zarówno o powołaniu z ustawy (ab intestato), jak i z woli spadkodawcy. Na podstawie postanowień statutu spadkowego należy ustalić krąg spadkobierców ustawowych oraz porządek ich dziedziczenia. Statutowi spadkowemu podlega także ocena transmisji. Wyznaczenie kręgu spadkobierców ustawowych następuje przy użyciu odpowiednich kryteriów (probierzy). W ich roli występują różne typy więzów łączących spadkobierców ze spadkodawcą. Czynniki określające powołanie do dziedziczenia z ustawy, takie jak związek małżeński ze spadkodawcą, pokrewieństwo, stosunek przysposobienia, mają cechy tzw. kwestii wstępnych. Przy ich ocenie należy postępować zgodnie ze wskazówkami przyjętymi dla rozstrzygnięcia kwestii wstępnej (rozdz. III § 9). Nie ma natomiast charakteru kwestii wstępnej węzeł, z którym mamy do czynienia w wypadku powołania do dziedziczenia tzw. wychowańców, czyli osób, które w okresie poprzedzającym śmierć spadkodawcy pozostawały z nim w określonym związku faktycznym (por. art. 532 ust. 5 k.c. Rosji). Węzeł tego rodzaju pozbawiony jest bowiem cechy kolizyjnoprawnej samo-istności (samodzielności). Przesłanki istnienia owego węzła należy oceniać na podstawie miarodajnej w danym przypadku merytorycznej legis sucessionis (tej, która przewiduje powołanie do dziedziczenia na nim oparte). Mamy tu więc do czynienia jedynie z zagadnieniem, które stanowi część kwestii głównej (sprawy spadkowej). Statut spadkowy decyduje bez wątpienia o wielkości udziałów poszczególnych spadkobierców, jak i - co już nie jest niewątpliwe - o charakterze praw przypadających spadkobiercom. Należy jednak uciec się do klauzuli porządku publicznego, jeżeli obce prawo spadkowe przewiduje pierwszeństwo dziedziczenia dzieci małżeńskich w stosunku do dzieci pozamałżeńskich, gdy przyznaje dziecku pozamałżeń-skiemu mniejszy udział w spadku niż dziecku pochodzącemu z małżeństwa lub gdy wyklucza od dziedziczenia dzieci zrodzone ze stosunków kazirodczych lub w wyniku zdrady małżeńskiej (cudzołóstwa). Statut spadkowy rozstrzyga o dziedziczeniu małżonka. Według postanowień tego statutu należy przeto oceniać, czy małżonek w ogóle dopuszczony jest do dziedziczenia ustawowego, wespół z jakimi innymi spadkobiercami dziedziczy, a jakich spadkobierców od dziedziczenia wyłącza. Dopuszczenie małżonka do dziedziczenia dopiero w braku dzieci lub innych zstępnych nie może - jak się wydaje - usprawiedliwiać ingerencji klauzuli porządku publicznego. Odwoływanie się do klauzuli porządku publicznego najczęściej nie będzie uzasadnione nawet wtedy, gdy statut spadkowy pomija całkowicie małżonka przy dziedziczeniu. Z reguły bowiem w sytuacji tego rodzaju interesy majątkowe małżonka na wypadek śmierci współmałżonka zabezpieczone są w inny sposób, np. przez szerokie ujęcie majątkowej wspólności małżeńskiej. Dopiero w sytuacji, gdy małżonek nie otrzymuje nic lub otrzymuje niewiele z tytułu podziału majątkowej wspólności małżeńskiej (bo tej nie przewidywało prawo właściwe dla majątkowych stosunków małżeńskich lub ujmowało ją bardzo wąsko), ani też nie jest zaliczony do kręgu spadkobierców ustawowych, można rozważać, czy nie należy odwołać się do klauzuli porządku publicznego, z tym jednak, iż wpierw trzeba zbadać, czy pretensji małżonka nie da się zaspokoić na innej drodze, np. przez tzw. dostosowanie postanowień statutu majątkowych stosunków małżeńskich i postanowień statutu spadkowego. Statut spadkowy określa przesłanki wyłączenia od dziedziczenia małżonka w sytuacji, gdy istniała podstawa do wytoczenia powództwa o rozwód, lecz rozwód za życia nie został orzeczony. Dopuszczalność unieważnienia małżeństwa po śmierci jednego z małżonków (m.in. czy i w jakim zakresie unieważnienie działa wstecz) ocenić należy według postanowień statutu miarodajnego dla unieważnienia (art. 16 p.p.m.). To samo odnieść można do ustalenia nieistnienia małżeństwa. Za dopuszczalne uznać można przyznanie w sferze prawnospadkowej skutków małżeństwu poligamicznemu, z zastrzeżeniem, iż wszyscy pozostali przy życiu małżonkowie traktowani będą na równi. Taki punkt widzenia jest uzasadniony zwłaszcza wtedy, gdy obcy statut małżeński dopuszcza poligamię. Do postanowień statutu spadkowego należy też zasadniczo sięgnąć przy określaniu losów tzw. spadku bezdziedzicznego. Niektóre bilateralne konwencje podpisane przez Polskę zawierają w tej mierze wyraźne wskazówki. Zgodnie z nimi ruchomości przypadają państwu (stronie konwencji), którego spadkodawca był obywatelem, nieruchomości zaś państwu (stronie konwencji), na którego obszarze są położone. Por. konwencje z: b. ZSRR (art. 43); Węgrami (art. 48); Bułgarią (art. 36 A); Austrią (art. l i 2 protokołu dodatkowego) i b. Czechosłowacją (art. 41), Litwą (art. 41) Łotwą (art. 43), Białorusią (art. 43) i Ukrainą (art. 38). D. Nabycie spadku oraz kwestie związane z nabyciem spadku a) Sposób dziedziczenia Sposób przejścia spadku na spadkobierców oraz sposób uzyskania korzyści ze spadku przez innych beneficjariuszy spadkowych określa statut spadkowy. Zasada ta ma duże praktyczne znaczenie ze względu na znaczne różnice występujące w tej mierze pomiędzy prawodawstwami poszczególnych państw. Statut spadkowy decyduje więc o tym, czy przejście spadku następuje ipso iure w chwili otwarcia spadku, czy też dopiero po zaistnieniu dodatkowych (i jakich) zdarzeń (czy wymagane jest złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku lub faktyczne objęcie spadku we władanie albo odpowiednie orzeczenie sądowe). Wedle jego postanowień należy oceniać sytuację prawną spadku "spoczywającego" {hereditas iacens). Decyduje on również o tym, czy spadek "przechodzi" wpierw na "egzekutora" lub "administratora" spadku i dopiero za ich pośrednictwem, po zaspokojeniu długów, na właściwych beneficjariuszy spadkowych (np. w systemie anglosaskim), czy też bezpośrednio na spadkobierców. b) Przyjęcie lub odrzucenie spadku / Statutowi spadkowemu podlega ocena możności przyjęcia lub odrzucenia spadku (możność ta nie stanowi bowiem elementu zdolności spadkobiercy), dopuszczalność częściowego przyjęcia lub częściowego odrzucenia spadku, treść składanego oświadczenia woli, czasowe granice, w jakich przyjęcie lub odrzucenie spadku może nastąpić (nie wyklucza to możliwości ingerencji klauzuli porządku publicznego w sytuacji, gdy obca lex successionis przewiduje zbyt krótki termin, i to liczony od chwili otwarcia spadku), a także skutki przyjęcia lub odrzucenia spadku. Statut spadkowy decyduje też o tym, czy przyjęcia spadku wprost dokonać może osoba fizyczna nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych. Natomiast o tym, jaką zdolność ma dany spadkobierca, rozstrzyga jego statut personalny. Prawo właściwe do oceny formy dla oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku określa art. 12 p.p.m. Jednakże skutki milczenia spadkobiercy w omawianym zakresie winny być oceniane wyłącznie wedle postanowień statutu spadkowego. Nie wydaje się, by można było jakieś szczególne znaczenie przypisywać w tej mierze prawu miejsca zamieszkania spadkobiercy. Wpływ wad oświadczenia woli na ważność oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku podlega statutowi spadkowemu. c) Stosunki między współspadkobiercami. Odpowiedzialność za długi spadkowe Zarówno stosunki między współspadkobiercami, jak i odpowiedzialność za długi spadkowe należy zasadniczo oceniać wedle legis successionis. Bez znaczenia jest to, czy przepisy właściwego prawa spadkowego są przy regulowaniu stosunków między współspadkobiercami samowystarczalne, czy też regulują te stosunki tylko fragmentarycznie, "odsyłając" w pozostałym zakresie do własnych (a więc nie do legis rei sitae) przepisów prawa rzeczowego (np. art. 1035 naszego k.c.). Wedle statutu spadkowego należy więc m.in. oceniać, czy i pod jakimi warunkami spadkobiercy przysługuje uprawnienie do rozporządzania udziałem w spadku, czy współspadkobiercom służy w takim wypadku prawo pierwokupu, a także w zasadzie funkcjonowanie systemu wyrównywania korzyści pomiędzy współspadkobiercami. Zakresem działania statutu spadkowego należy objąć prawnospadkowe postaci ograniczenia odpowiedzialności typu "cum viribus hereditatis" lub "pro yiribus hereditatis", kwestie związane ze współodpowiedzialnością współspadkobierców, a więc, czy odpowiadają solidarnie, czy też wedle innych zasad, oraz zagadnienie regresów. Statut spadkowy jest też w zasadzie miarodajny do oceny przesłanek i skutków oddzielenia spadku od majątku spadkobiercy (separatio bonorum). Trudności w przeprowadzeniu oddzielenia powstaną jednak wówczas, gdy legi fori instytucja ta jest nie znana. d) Ochrona dziedziczenia Statutowi spadkowemu podlega niewątpliwie ochrona dziedziczenia (he-reditatis petitio). Wedle legis successionis należy przeto oceniać, komu i przeciwko komu służą roszczenia mające na celu ochronę dziedziczenia oraz jaką mają treść. Statut spadkowy określa też legitymację czynną w omawianym zakresie, zasady, wedle których powinno nastąpić rozliczenie między powodem a pozwanym, który władał przez jakiś czas spadkiem; bez znaczenia jest to, czy przepisy prawa spadkowego regulują tę ostatnią kwestię w sposób wyczerpujący, czy też (jak np. art. 1029 § 2 naszego k.c.) nakazują korzystać w tej mierze z postanowień własnego prawa rzeczowego. Samo postępowanie w sprawach, o których mowa, podlega oczywiście legi fori. e) Rezerwa lub zachowek Statutowi spadkowemu podlegają ograniczenia w rozrządzaniu na wypadek śmierci. Wedle postanowień statutu spadkowego należy oceniać m.in. naturę prawną przysługujących określonym osobom uprawnień (rezerwa czy zachowek), krąg osób uprawnionych, wielkość przypadającego udziału w spadku lub wysokość należnej wierzytelności. Bez znaczenia jest stanowisko w tej mierze statutu personalnego uprawnionego. Z polskiego punktu widzenia brak jest podstaw do ingerencji klauzuli porządku publicznego, gdy obcy statut spadkowy nie przewiduje w ogóle rezerwy lub zachowku albo nie przyznaje uprawnień z tego tytułu w sytuacji, w której uprawnienia takie służyłyby według prawa polskiego. Także wydziedziczenie - jako sposób pozbawienia rezerwy lub zachowku - należy w zasadzie oceniać wedle postanowień statutu spadkowego (art. 34 p.p.m.). Jeśli statut spadkowy przewiduje wymóg wydziedziczenia w testamencie, to o tym, czy testament zawierający wydziedziczenie jest ważny, rozstrzyga prawo wskazane przez art. 35 p.p.m. Jednakże wymóg podania w testamencie przyczyny wydziedziczenia obowiązuje tylko wtedy, gdy przewidziany jest w prawie wskazanym przez normę z art. 34 p.p.m. f) Zapis testamentowy Zapis testamentowy podlega w zasadzie statutowi spadkowemu. Dotyczy to zwłaszcza skutków zapisu. Powstaje jednak pytanie, czy zasada ta działa także co do znanego niektórym prawodawstwem (m.in. prawu włoskiemu) zapisu wywołującego bezpośrednio skutki prawnorzeczowe (legatum per vin-dicationem). Nie ulega wątpliwości, iż zapis testamentowy wywoła bezpośrednie skutki prawnorzeczowe, gdy skutki takie łączy z zapisem zarówno statut spadkowy, jak i statut rzeczowy. Chodzi tu oczywiście o statut rzeczowy z chwili otwarcia spadku. Późniejsza zmiana statutu rzeczowego nie może szkodzić skutkom prawnorzeczowym zapisu, które już zaistniały, ani też nie może samoczynnie wywołać skutków prawnorzeczowych, jeśli one do chwili zmiany statutu nie nastąpiły. Za takim rozwiązaniem przemawia konieczność liczenia się ze stanowiskiem statutu rzeczowego przy ocenie nabycia pojedynczego prawa rzeczowego. Jest też oczywiste, że statut spadkowy nie może sam doprowadzić do powstania skutków prawnorzeczowych zapisu (jeśli nawet skutki takie przewiduje) wbrew stanowisku statutu rzeczowego. Do kwestii dyskusyjnych należy zaś pytanie, czy zapis testamentowy wywoła bezpośrednio skutki prawnorzeczowe, jeśli skutki takie wiąże z zapisem statut rzeczowy, podczas gdy stanowisko statutu spadkowego jest w tej mierze odmienne (por. § 29 III. 3). g) Wykonawca testamentu Pozycję prawną wykonawcy testamentu określa statut spadkowy. Ważność rozrządzenia, którego mocą wykonawca testamentu został ustanowiony, jest jedną z kwestii objętych zakresem działania statutu czynności prawnych mortis causa (art. 35 p.p.m.). E. Dział spadku Dział spadku (zarówno umowny, jak i ustawowy) podlega zasadniczo statutowi spadkowemu. Statut ten rozstrzyga, czy współspadkobiercom przysługuje wybór sposobu działu spadku, czy też sądowy dział spadku jest obligatoryjny. Podlega mu oczywiście także umowa o dział spadku. Jednakże zdolność do zawarcia takiej umowy oraz wymagania dotyczące formy podlegają prawu wskazanemu przez oddzielne normy kolizyjne (art. 9 i 12 p.p.m.). O zakresie swobody przysługującej stronom przy kształtowaniu treści umowy o dział spadku decyduje zasadniczo statut spadkowy. W niektórych systemach prawnych napotkać można jednak przepisy ograniczające - głównie ze względu na interes społeczny - podział określonych substratów majątkowych (np. gospodarstw rolnych, majątków rodzinnych, mieszkań). Wskazówek co do ich zasięgu w przestrzeni (w braku wyraźnego uregulowania) należy poszukiwać w ich treści i celach. Doprowadzi to z reguły do następującego rezultatu: pod uwagę należy brać przepisy obowiązujące w miejscu położenia przedmiotów spadkowych, których ograniczenia dotyczą, z tym jednak, iż będą one stosowane jedynie przez sądy państwa, na obszarze którego owe przedmioty się znajdują. Innymi słowy, sądy danego państwa zastosują jedynie własne przepisy tego rodzaju, i to tylko w odniesieniu do przedmiotów spadkowych znajdujących się na obszarze własnego państwa. Przepisy uzależniające podział nieruchomości lub wyodrębnienie działki budowlanej od zgody organu administracyjnego są wyrazem "publicznoprawnego panowania" państwa nad majątkiem spadkowym. Nie wchodzą one w zakres statutu spadkowego, a ich zasięg ogranicza się do obszaru państwa, które je wydało; stosuje się je więc do majątku położonego na obszarze tego państwa. Komplikacje wywołuje rozbieżność w ujmowaniu skutków umownego dziani spadku. Prawo francuskie przyznaje umownemu podziałowi spadku charakter deklaratywny i działanie retroaktywne; współspadkobierca po dziale uważany jest za właściciela rzeczy przypadłych mu w ramach działu od chwili śmierci spadkodawcy. Pod rządem k.c. niem. i na gruncie wielu innych prawodawstw podział tradycyjnie traktowany jest jako wzajemny transfer udziałów ze skutkami od chwili dziani. Jest wątpliwe, czy przewidziane w postanowieniach statutu spadkowego retroaktywne działanie działu spadku będzie skuteczne także poza granicami państwa, o którego prawo chodzi, zwłaszcza względem przedmiotów spadkowych położonych w państwie, którego prawo posługuje się inną konstrukcją (nadaje działowi inny charakter i nie przewiduje jego retroaktywnego działania). Nie jest również możliwe - także w zakresie działu spadku - całkowite wyłączenie doniosłości statutów miarodajnych dla poszczególnych praw wchodzących do spadku. Chodzi tu zwłaszcza o statut rzeczowy, ustalony na podstawie miejsca położenia przedmiotów wchodzących w skład spadku. Wynikające z jego postanowień wymagania dotyczące nabycia prawa własności (np. wydanie rzeczy) lub innych praw rzeczowych muszą być spełnione także wtedy, gdy nabycie własności lub innego prawa rzeczowego następuje w ramach działu spadku. To samo odnosi się do wymagań dotyczących wpisu do ksiąg wieczystych lub innych rejestrów. Zasada właściwości w tej mierze legis rei sitae pozostaje w koincydencji z zasadą właściwości legis fori. § 41. STATUT CZYNNOŚCI PRAWNYCH MORT/S CAUSA L i t e r a t u r a: K. Przybyłowski: Glosa do uchwały SN z 16 X 1963, III CO 50/63, OSP 1964, nr 9; M. Tomaszewski: Konwencja haska o kolizji praw w zakresie formy rozporządzeń testamentowych, NP 1966, nr 5; M. Pazdan: Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, NP 1975, nr 5; M. Sośniak: Z kolizyjnej problematyki spadkobrania testamentowego, SP 1976, z. 1-2; A. Mączyński: Dziedziczenie testamentowe w prawie prywatnym międzynarodowym. Ustawowe i konwencyjne unormowanie problematyki formy. Warszawa - Kraków 1976; A. Mączyński: Glosa do uchwały SN z 31 V 1975, III CZP 78/75, PiP 1978, z. 2; tenże: Kolizyjna problematyka czynności prawnych na wypadek śmierci (zagadnienia wybrane), KSP 1979 (R. XII); M. Pazdan: Umowy dziedziczenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, SIS 1979, t. 5; M. Duży: Prawo właściwe do oceny ważności testamentu według konwencji polsko-jugoslowianskiej z 1960 roku, SIS 1990, t. 14; A. Mączyński: La revocation du testament a la lumiere de la loi sur le droit international prive et de la Convention de la Haye sur les conflits de lois en matiere de formę des dispositions testamenlaires, PYIL 1991-1992, s. 85-99, M. Pazdan: O umowach dziedziczenia zawieranych przed polskimi notariuszami, "Rejent" 1996, nr 4-5, s. 60-79. Por. też literaturę do § 40. I. Prawo właściwe l. Zgodnie z art. 35 p.p.m. o ważności testamentu i innych czynności prawnych na wypadek śmierci rozstrzyga prawo ojczyste spadkodawcy z chwili dokonania tych czynności; wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana. Jeżeli spadkodawca w chwili dokonania czynności prawnej mortis causa był apatrydą, zamiast prawa ojczystego właściwe będzie prawo miejsca zamieszkania spadkodawcy z chwili dokonania czynności (art. 3 p.p.m.); w braku miejsca zamieszkania apatrydy sąd polski - na podstawie art. 7 p.p.m. - zastosuje prawo polskie. Prawo właściwe do oceny formy testamentu określają postanowienia konwencji haskiej z 5 października 1961 r. dotyczącej kolizji praw w przedmiocie formy rozrządzeń testamentowych (Dz.U. z 1969 r. Nr 34, póz. 284). Weszła ona w życie w stosunku do Polski 2 listopada 1969 r. (oświadczenie rządowe z 19 XI 1969, Dz.U. Nr 34, póz. 285). Przepis art. l tej konwencji stanowi, iż testament jest ważny z punktu widzenia wymagań dotyczących formy, jeżeli jest ona zgodna z prawem wewnętrznym: a) miejsca, w którym spadkodawca dokonał rozrządzenia, albo b) obowiązującym w państwie, którego obywatelem był spadkodawca bądź w chwili dokonywania rozrządzenia, bądź w chwili śmierci, albo c) miejsca, w którym spadkodawca miał miejsce zamieszkania bądź w chwili dokonywania rozrządzenia, bądź w chwili śmierci, albo d) miejsca, w którym spadkodawca miał miejsce zwykłego pobytu bądź w chwili dokonywania rozrządzenia, bądź w chwili śmierci, albo e) w odniesieniu do nieruchomości - miejsca ich położenia. Konwencja nie definiuje pojęcia "rozrządzeń testamentowych", lecz nie ulega wątpliwości, iż pojęcie to winno być rozumiane szeroko. Obejmuje więc ono nie tylko rozrządzenia majątkowe spadkodawcy na wypadek śmierci, lecz także - jeśli właściwe prawo na to zezwala - inne jego dyspozycje mortis causa (np. uznanie dziecka, wyznaczenie opiekuna). Jednakże art. 12 konwencji dopuścił możliwość zastrzeżenia przez każde z umawiających się państw, iż z zakresu stosowania konwencji wyłączone będą takie klauzule testamentowe, które według prawa państwa dokonującego zastrzeżenia nie mają charakteru spadkowego. Warto zauważyć, iż Polska z możliwości dokonania takiego zastrzeżenia skorzystała. W myśl art. 4 konwencji jej postanowienia odnoszą się także do formy rozrządzeń testamentowych, dokonanych w tym samym dokumencie przez dwie lub więcej osób. Konwencja nie definiuje pojęcia "formy". Stara się jednak usunąć niektóre wątpliwości. I tak w art. 5 postanawia, że przepisy ograniczające formy rozrządzeń testamentowych, wiążące się z wiekiem, obywatelstwem lub innymi przymiotami osobistymi testatora, uważać należy za przynależne do zakresu formy. Podobnie traktować należy wymagania stawiane świadkom testamentu. Warto jeszcze zwrócić uwagę na postanowienia art. 6 konwencji. Zgodnie z tym przepisem konwencja winna być stosowana nawet w wypadku, gdy zainteresowana osoba nie ma obywatelstwa żadnego z umawiających się państw lub gdy prawo właściwe (na podstawie konwencyjnych norm kolizyjnych) nie jest prawem któregokolwiek z tych państw. Nadto przepis ten podkreśla, iż stosowanie konwencyjnych norm kolizyjnych jest niezależne od jakiegokolwiek warunku wzajemności. Normy kolizyjne dotyczące testamentów, a niekiedy także innych rozrządzeń mortis causa, zawierają niektóre bilateralne konwencje o pomocy prawnej podpisane przez Polskę. Por. konwencje z: b. ZSRR (art. 44), Węgrami (art. 49), b. Jugosławią (art. 37 i 39), Bułgarią (art. 36), Rumunią (art. 38), Austrią (art. 37 i 38), Mongolią (art. 43), Kubą (art. 35), Libią (art. 21 ust. 2), KRL-D (art. 25 ust. 3), b. Czechosłowacją (art. 42), Białorusią (art. 44), Litwą (art. 42), Łotwą (art. 44), Ukrainą (art. 39 i 40) i Wietnamem (art. 42 i 44). II. Zakres statutu czynności prawnych mortis causa 1. Przepis art. 35 p.p.m. jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 34 p.p.m. Statut czynności prawnych mortis causa, ustalony na podstawie normy kolizyjnej z art. 35 p.p.m., jest statutem szczególnym względem ogólnego statutu spadkowego określonego w art. 34 p.p.m. Przepis art. 35 p.p.m. jest przepisem szczególnym także w stosunku do art. 9 § l i art. 12 p.p.m. 2. W art. 35 p.p.m. jest mowa o "testamentach i innych czynnościach prawnych na wypadek śmierci". Przepis ten - poza testamentami - obejmuje bez wątpienia umowy dziedziczenia. Nadto do jego zakresu należy przyporządkować umowę o zrzeczenie się dziedziczenia, umowę darowizny na wypadek śmierci (donatio mortis causa) i inne rzadziej spotykane na świecie czynności prawne mortis causa (np. umowę zobowiązującą do nie-odwołania testamentu, dopuszczalną w niektórych stanach USA). 3. Norma kolizyjna wyrażona w zdaniu l art. 35 p.p.m. dotyczy "ważności" czynności prawnych, o których mowa. Termin ten oznacza ogół przesłanek ważności czynności prawnej. Prawu wskazanemu przez normę kolizyjną z art. 35 zd. l p.p.m. podlega więc ocena: a) dopuszczalności dokonania czynności prawnej określonego rodzaju: warto przy tym pamiętać, że tylko testament jest dopuszczalny niemal powszechnie na świecie, natomiast sytuacja w obrębie innych czynności prawnych mortis causa jest dość zróżnicowana; b) wymagań dotyczących zdolności jako przesłanki ważności tak testamentów, jak i innych czynności prawnych na wypadek śmierci; c) wymagań dotyczących formy; pamiętać jednocześnie należy o normie wyrażonej w zdaniu 2 art. 35 p.p.m. oraz postanowieniach konwencji haskiej z 1961 r. co do formy testamentu; d) wad oświadczenia woli (zarówno przesłanek, jak i skutków); e) dopuszczalnej treści danej czynności prawnej na wypadek śmierci. Z prawa wskazanego przez normę z art. 35 zd. l p.p.m. czerpać też należy wskazówki przy dokonywaniu wykładni oświadczeń woli, wchodzących w skład czynności prawnych, o których tutaj mowa. 4. Skutki czynności prawnych na wypadek śmierci podlegają prawu wskazanemu przez normę z art. 34 p.p.m. (ogólnemu statutowi spadkowemu). Jeżeli jednak w treści czynności prawnej mortis causa spadkodawca obok rozrządzeń o charakterze majątkowym zamieścił postanowienia o charakterze niemajątkowym (uznał dziecko, wyznaczył opiekuna swych dzieci), skuteczność takiego postanowienia oceniana będzie według miarodajnego w danym zakresie prawa (statutu uznania - art. 19 § 2 p.p.m., statutu opieki - art. 23 § l p.p.m.), a nie według statutu spadkowego147. 147 Por. A. Mączyński: Kolizyjna problematyka, s. 73; tenże: Dziedziczenie testamentowe, s. 60 i n. 5. Postanowienia statutu czynności prawnej na wypadek śmierci, regulujące wymagania dotyczące zdolności w zakresie określonej czynności prawnej mortis causa, często posługują się kryteriami, które mogą być wyjaśnione tylko przy zastosowaniu prawa wskazanego przez normę z art. 9 § l p.p.m. Z sytuacją taką mamy do czynienia wówczas, gdy posługują się one takimi zwrotami jak: pełna lub nieograniczona zdolność do czynności prawnych, pełnoletność itp. 6. Norma kolizyjna wyrażona w zdaniu 2 art. 35 p.p.m. obejmuje swym zasięgiem wymagania dotyczące formy czynności prawnych na wypadek śmierci. Jednakże po wejściu w życie konwencji haskiej z 1961 r., regulującej właściwość prawa w zakresie formy testamentów, przepis art. 35 zd. 2 p.p.m. ma praktyczne znaczenie tylko w odniesieniu do innych (niż testament) czynności prawnych na wypadek śmierci, o których zresztą już była mowa. Przepis art. 35 zd. 2 p.p.m. brzmi identycznie jak art. 12 zd. 2 p.p.m. Wypada więc w tym miejscu odesłać do rozważań zawartych w rozdz. V, zwłaszcza co do interpretacji wyrażeń określających łącznik (locus actus) oraz określenia konsekwencji użycia słowa "wystarcza". 7. Konwencja haska z 1961 r. dotycząca formy testamentów pozbawiła praktycznego znaczenia - w zakresie swego działania - przepis art. 35 p.p.m. Nasuwa się jednak pytanie, w jakim stosunku pozostają postanowienia tej konwencji do postanowień konwencji bilateralnych regulujących podobne materie, łączących Polskę z państwami, które jednocześnie są stronami konwencji haskiej. Postanowienia konwencji bilateralnej z reguły wyłączają dotyczące podobnych materii postanowienia konwencji multiiateralnej w stosunkach pomiędzy państwami, które są jednocześnie stronami konwencji bilateralnej i multiiateralnej. Odmienny punkt widzenia wydaje się jednak uzasadniony przy rozpatrywaniu stosunku konwencji haskiej z 1961 r. do postanowień występujących w konwencjach bilateralnych łączących Polskę z państwami, które jednocześnie są stronami konwencji haskiej (konwencje z b. Jugosławią - art. 38 i z Austrią - art. 38). Ze względu na właściwości unormowania przyjętego w konwencji haskiej należy postanowieniom tej konwencji przyznać w zasadzie pierwszeństwo przed postanowieniami wspomnianych wyżej konwencji bilateralnych148. 8. Rozpatrując kwestię dopuszczalności testamentów wspólnych wyróżnić należy dwa pytania: jakie prawo rozstrzyga o dopuszczalności połączenia testamentów kilku osób w jednym dokumencie oraz jakie prawo jest 148 Podobnie M. Sośniak 1991, s. 292. Odmiennie A. Mączyński: Dziedziczenie testamentowe, s. 49; zdaniem tego autora tylko konwencja polsko-austriacka nie wyłącza stosowania postanowień konwencji haskiej, a to dzięki art. 64, który stanowi, że konwencja ta nie narusza innych umów międzynarodowych, obowiązujących jedną lub obie strony od chwili jej wejścia w życie. właściwe do oceny związanych z tym następstw (ograniczenia odwołalności tak połączonych testamentów i ich wzajemne uzależnienie). Odpowiedzi na pierwsze z tych pytań poszukiwać należy w prawie właściwym dla formy (por. art. 41 Konwencji haskiej), odpowiedzi na drugie pytanie udzieli prawo ojczyste spadkodawcy z chwili sporządzenia testamentu149. 9. Norma z art. 35 p.p.m. obejmuje swym zasięgiem także odwołanie testamentu w drodze czynności prawnej. Jednakże o tym, czy dopuszczalne jest odwołanie dokonanej wcześniej czynności prawnej mortis causa rozstrzyga nie prawo ojczyste spadkodawcy z chwili odwołania, ale z chwili dokonania owej wcześniejszej czynności. Normy z art. 35 p.p.m. nie można jednak rozciągać na inne przyczyny pozbawienia skuteczności testamentu (lub innej czynności prawnej mortis causa), zaistniałe po jego sporządzeniu, takie jak: urodzenie się dziecka testatora, zawarcie przez niego małżeństwa. Rozstrzygające w tej mierze stanowisko przyznać należy ogólnemu statutowi spadkowemu, ustalonemu na podstawie art. 34 p.p.m.150 § 42. DZIEDZICZENIE GOSPODARSTWA ROLNEGO POŁOŻONEGO W POLSCE Literatura: J. Rajski: Dziedziczenie gospodarstw rolnych przez obywateli państw obcych, NP 1968, nr 10; H. Trammer: Sprawy czysto majątkowe w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PwHZ 1968, nr 19-20; M. Tomaszewski: Przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych a prawo prywatne międzynarodowe, PiP 1970, z. 12; A. Mączyński: Glosa do uchwały SN z 28 V 1969, III CZP 23/69, NP 1970, nr 12; J. S. Piątowski: Z zagadnień dziedziczenia gospodarstwa rolnego po cudzoziemcu, PiP 1971, z. 12; A. Gola: Realizacja praw spadkowych cudzoziemców w Polsce, PWS 1979, nr l; K. Zawada: Klauzula porządku publicznego w prawie prywatnym międzynarodowym (na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i spadkowego), NP 1979, nr 4; E. Kremer: Cudzoziemiec jako nabywca nieruchomości rolnej lub spadkobierca gospodarstwa rolnego, położonych w Polsce, Pal. 1983, nr 1-2; A. Mączyński: Nowelizacja przepisów szczególnych o dziedziczeniu gospodarstw rolnych a prawo prywatne międzynarodowe, KSP 1986 (R. XIX); C. Sawicz: Obrót prawny z zagranicą, Zielona Góra 1992; M. Pazdan: Przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych z koli-zyjno-prawnego punktu widzenia, (w:) Zagadnienia prawa cywilnego, samorządowego i rolnego (Księga Waleriana Pańki), Katowice 1993, s. 171-191. Por. też literaturę do § 40. Odrębnie trzeba rozważyć problem dziedziczenia gospodarstwa rolnego (lub udziału w gospodarstwie rolnym) położonego w Polsce, gdy wchodzi ono w skład spadku po obywatelu obcego państwa lub bezpaństwowcu 149 Tak A. Mączyński: Kolizyjna problematyka, s. 79; tenże: Dziedziczenie testamentowe, s. 100 i n. 150 Zdaniem A. Mączyńskiego, Kolizyjna problematyka, s. 80 i 81, pożądana jest tutaj kumulacja praw właściwych według art. 34 i 35 p.p.m., w związku z czym anulujące działanie zdarzeń zaistniałych po sporządzeniu testamentu można przyjąć jedynie wówczas, gdy przewiduje je nie tylko ogólny statut spadkowy, lecz również prawo właściwe dla ważności testamentu. z ostatnim miejscem zamieszkania za granicą. Sytuacje tego rodzaju nie należą do rzadkości, głównie ze względu na znaczną liczebność naszej emigracji. Jest rzeczą oczywistą, iż jeśli spadkodawca, po którym pozostało gospodarstwo rolne położone w Polsce, był w chwili śmierci obywatelem polskim, choćby zamieszkałym za granicą lub choćby posiadającym jednocześnie nabyte bez utraty obywatelstwa polskiego obywatelstwo obcego państwa, dziedziczenie po nim, zgodnie z art. 34 p.p.m., podlega prawu polskiemu jako prawu ojczystemu (w przypadku podwójnego obywatelstwa - przy zastosowaniu art. 2 § l p.p.m.). Wątpliwości pojawiają się natomiast wtedy, gdy gospodarstwo rolne położone w Polsce należało do spadkodawcy będącego w chwili śmierci obywatelem obcego państwa lub bezpaństwowcem z ostatnim miejscem zamieszkania za granicą. Powstaje mianowicie pytanie, czy w sytuacji, gdy spadkodawca nie ma obywatelstwa polskiego (ani nie jest bezpaństwowcem z polskim miejscem zamieszkania), a do spadku wchodzi gospodarstwo rolne położone w Polsce, dziedziczenie ustawowe, także w tym zakresie, w jakim dotyczy gospodarstwa rolnego znajdującego się w Polsce, należy oceniać na podstawie art. 34 p.p.m. - wedle prawa ojczystego spadkodawcy (lub prawa miejsca zamieszkania - jeżeli spadkodawca był bezpaństwowcem z ostatnim miejscem zamieszkania za granicą), czy też - ze względu na fakt obowiązywania w Polsce przepisów szczególnych dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych - dziedziczenie takiego gospodarstwa winno się poddać prawu polskiemu w całości lub przynajmniej w tym zakresie, w jakim regulują je obowiązujące w Polsce przepisy szczególne. Powyższe zagadnienie było już rozpatrywane w naszej literaturze. Miał też okazję na ten temat wypowiadać się kilkakrotnie Sąd Najwyższy. Zarówno w literaturze151, jak i w judykaturze152 zdecydowanie przeważa pogląd, iż statutowi spadkowemu, na który składają się przepisy powszechnego prawa spadkowego polskiego lub obcego, podlega także dziedziczenie gospodarstwa rolnego położonego w Polsce, jednak ze zmianami wynikającymi z polskich przepisów szczególnych o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Zgodność poglądów dotyczy jednak tylko samej zasady, nie zaś jej uzasadnienia. Ze względu na sposób uzasadnienia występujące w naszej literaturze zapatrywania dadzą się ująć w trzy następujące grupy: a) wedle poglądu pierwszego, stosując do oceny dziedziczenia zasadniczo prawo ojczyste spadkodawcy, należy, z powołaniem się na klauzulę porządku 151 Por. M. Pazdan: Dziedziczenie ustawowe, s. 133 i n. oraz autorzy tam powołani; W. Ludwiczak 1990, s. 232 i n.; M. Sośniak 1991, s. 191 i 192. 152 Por. uchwała SN z 28 V 1969 r., III CZP 23/69, OSN 1970, z. l., póz. 3, OSP 1970, z. 10, póz. 196 (z glosą M. Pazdana), NP 1970, nr 12 (z glosą A. Mączyńskiego); Ciunet 1974 nr 2, s. 367 i n. (z notą M. Tomaszewskiego). Por. też postanowienie SN z 6 III 1970 r., I CR 3/70, PiP 1971, z. 12, s. 1087 i n., Ciunet, jw. publicznego, uwzględnić polskie przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych153, b) zgodnie z koncepcją drugą stosowanie naszych przepisów szczególnych, dotyczących dziedziczenia gospodarstwa rolnego położonego w Polsce, uzasadnione jest ze względu na wynikającą z art. 24 p.p.m. zasadę właściwości legis rei sitae154, c) trzecie stanowisko przyjmuje, iż polskie przepisy szczególne odnoszące się do dziedziczenia gospodarstwa rolnego powinny być stosowane przy ocenie dziedziczenia gospodarstwa rolnego położonego w Polsce na podstawie niepisanej szczególnej normy kolizyjnej, wprowadzającej wyjątek od normy z art. 34. p.p.m.155 Trafny wydaje się ostatni punkt widzenia. Obowiązujące w Polsce przepisy szczególne dotyczące gospodarstw rolnych zaliczyć można do przepisów, z których treści i celów wynikają wskazówki co do ich zasięgu w przestrzeni. Przepisy te odnoszą się do wszystkich gospodarstw rolnych - bez względu na osobę spadkodawcy - położonych w Polsce, ale też tylko do gospodarstw położonych w naszym kraju. Na ich podstawie możliwe wydaje się sformułowanie szczególnej normy kolizyjnej, korygującej stosowanie prawa właściwego na podstawie ogólnej normy kolizyjnej z art. 34 p.p.m. w tym kierunku, iż prawo to będzie stosowane ze zmianami wynikającymi z polskich przepisów szczególnych dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych, jeśli do spadku wchodzi gospodarstwo rolne położone w Polsce. Skutki zastosowania przepisów szczególnych dotyczących dziedziczenia gospodarstwa rolnego koryguje art. XXIII § l przep. wprow. k.c. Przepis ten stanowi: "spadkobiercom lub zapisobiorcom będącym obywatelami państwa obcego, których prawa do gospodarstwa rolnego zostały wyłączone lub ograniczone na podstawie przepisu szczególnego, należy się od spadkobierców, na których rzecz to wyłączenie lub ograniczenie nastąpiło, równowartość pieniężna spadku lub zapisu w takim zakresie, w jakim spadek - po odliczeniu długów - lub zapis przypadałby spadkobiercom lub zapisobiorcom będącym obywatelami państwa obcego, gdyby ich prawo do dziedziczenia lub otrzymania zapisu nie zostało wyłączone lub ograniczone. Przepis ten stosuje się pod warunkiem istnienia wzajemności w państwie, którego obywatelem jest spadkobierca lub zapisobiorca uprawniony do otrzymania równowartości pieniężnej". 153 Tak J. Fabian: Statut spadkowy, s. 806; J. S. Piątowski: Z zagadnień dziedziczenia, s. 995 i n. Por. też A. Mączyński: Glosa, s. 1869. 154 Tak H. Trammer: Sprawy czysto majątkowe, s. 16 i 17. W podobnym duchu A. Mączyński: Nowelizacja, s. 122, z uzasadnieniem, iż kwestię ograniczeń należy rozstrzygać na podstawie norm merytorycznych legis causae; w odniesieniu do gospodarstwa rolnego położonego w Polsce ową legem causae stanowi prawo polskie (art. 24 p.p.m.). 155 Tak M. Tomaszewski: Przepisy szczególne, s. 925; M. Pazdan: Dziedziczenie ustawowe, s. 144-150. Norma z art. XXIII przep. wprow. k.c. może być traktowana jako norma merytoryczna naszego prawa prywatnego międzynarodowego. Normy tego rodzaju same wyznaczają zakres swego stosowania. Przepis ten należy stosować w każdym wypadku, gdy na podstawie polskich przepisów szczególnych o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego doszło do wyłączenia lub ograniczenia praw spadkobierców lub zapisobiorców, będących obywatelami państwa obcego, a więc także wtedy, gdy przepisy te były stosowane jako przepisy szczególne w stosunku do zasadniczo właściwego obcego prawa spadkowego. USTAWA z dnia 12 listopada 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, póz. 290; zm. Dz.U. z 1995 r., Nr 83, póz. 417, art. 4) I. Przepisy ogólne Art. l. § l. Ustawa niniejsza określa prawo właściwe dla międzynarodowych stosunków osobistych i majątkowych w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy. § 2. Przepisów ustawy niniejszej nie stosuje się, jeżeli umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, postanawia inaczej. Art. 2. § l. Jeżeli ustawa przewiduje właściwość prawa ojczystego, obywatel polski podlega prawu polskiemu, chociażby prawo innego państwa uznawało go za obywatela tego państwa. § 2. Cudzoziemiec mający obywatelstwo dwóch lub więcej państw podlega, jako prawu ojczystemu, prawu tego z nich, z którym jest najściślej związany. Art. 3. Jeżeli ustawa przewiduje właściwość prawa ojczystego, a obywatelstwa danej osoby ustalić nie można albo osoba ta nie ma obywatelstwa żadnego państwa, stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się jej miejsce zamieszkania. Art. 4. § l. Jeżeli prawo obce, wskazane jako właściwe przez ustawę niniejszą, każe stosować do danego stosunku prawnego prawo polskie, stosuje się prawo polskie. § 2. Jeżeli obce prawo ojczyste, wskazane jako właściwe przez ustawę niniejszą, każe stosować do danego stosunku prawnego inne prawo obce, stosuje się to inne prawo. Art. 5. Jeżeli w państwie, którego prawo jest właściwe, obowiązują różne systemy prawne, prawo tego państwa rozstrzyga, który z tych systemów stosować należy. Art. 6. Prawa obcego stosować nie można, jeżeli jego stosowanie miałoby skutki sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej. Art. 7. Jeżeli nie można ustalić okoliczności, od których zależy właściwość określonego prawa obcego, albo jeżeli nie można stwierdzić treści właściwego prawa obcego, stosuje się prawo polskie. Art. 8. Cudzoziemcy mogą mieć w Polsce prawa i obowiązki na równi z obywatelami polskimi, chyba że ustawa stanowi inaczej. II. Osoby Art. 9. § l. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej podlega jej prawu ojczystemu. § 2. Zdolność osoby prawnej podlega prawu państwa, w którym osoba ta ma siedzibę. § 3. Jednakże, gdy osoba prawna lub fizyczna dokonywa czynności prawnej w zakresie swego przedsiębiorstwa, jej zdolność podlega prawu państwa, w którym znajduje się siedziba tego przedsiębiorstwa. Art. 10. Jeżeli cudzoziemiec niezdolny według swego prawa ojczystego dokonał w Polsce czynności prawnej mającej wywrzeć skutek w Polsce, zdolność cudzoziemca podlega w tym zakresie prawu polskiemu, o ile wymaga tego ochrona osób działających w dobrej wierze. Przepisu tego nie stosuje się do czynności prawnych z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa spadkowego. Art. 11. § l. Do uznania osoby zaginionej za zmarłą stosuje się jej prawo ojczyste. To samo dotyczy stwierdzenia zgonu. § 2. Jeżeli jednak w sprawie o uznanie cudzoziemca za zmarłego lub o stwierdzenie jego zgonu orzeka sąd polski, stosuje się prawo polskie. III. Forma czynności prawnej Art. 12. Forma czynności prawnej podlega prawu właściwemu dla tej czynności. Wystarcza jednak zachowanie normy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana. IV. Przedawnienie roszczeń Art. 13. Przedawnienie roszczenia podlega prawu właściwemu dla tego roszczenia. V. Małżeństwo Art. 14. O możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste. Art. 15. § l. Forma zawarcia małżeństwa podlega prawu państwa, w którym jest ono zawierane. § 2. Jednakże, gdy małżeństwo jest zawierane poza granicami Polski, wystarcza zachowanie formy wymaganej przez prawa ojczyste obojga małżonków. Art. 16. Do unieważnienia małżeństwa stosuje się prawo określone w art. 14 i 15. Art. 17. § l. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami podlegają ich każdoczesnemu wspólnemu prawu ojczystemu. Każdoczesne wspólne prawo ojczyste stron rozstrzyga także o dopuszczalności zawarcia, zmiany lub rozwiązania majątkowej umowy małżeńskiej. § 2. Stosunki majątkowe wynikające z majątkowej umowy małżeńskiej podlegają wspólnemu prawu ojczystemu stron z chwili jej zawarcia. § 3. W braku wspólnego prawa ojczystego małżonków prawem właściwym jest prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania, a gdy małżonkowie nie mają miejsca zamieszkania w tym samym państwie, właściwe jest prawo polskie. Art. 18. Dla rozwodu właściwe jest wspólne prawo ojczyste małżonków z chwili wystąpienia z żądaniem rozwodu. W braku wspólnego prawa ojczystego małżonków właściwe jest prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania, a gdy małżonkowie nie mają miejsca zamieszkania w tym samym państwie, właściwe jest prawo polskie. VI. Pokrewieństwo Art. 19. § l. Stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem podlegają prawu ojczystemu dziecka. § 2. Ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa podlega prawu ojczystemu dziecka z chwili jego urodzenia. Jednakże uznanie dziecka podlega prawu państwa, którego dziecko jest obywatelem w chwili uznania. Uznanie dziecka poczętego, lecz jeszcze nie urodzonego, podlega prawu ojczystemu matki. Art. 20. Roszczenia alimentacyjne między krewnymi lub powinowatymi podlegają prawu ojczystemu osoby uprawnionej do alimentacji. Art. 21. Roszczenia matki przeciwko ojcu dziecka nie pochodzącego z małżeństwa, związane z poczęciem i urodzeniem się dziecka, podlegają prawu ojczystemu matki. Art. 22. § l. Przysposobienie podlega prawu ojczystemu przysposobiają-cego. § 2. Jednakże przysposobienie nie może nastąpić bez zachowania przepisów prawa ojczystego osoby, która ma być przysposobiona, o ile dotyczą one zgody tej osoby, zgody jej przedstawiciela ustawowego oraz zezwolenia właściwego organu państwowego, a także ograniczeń przysposobienia z powodu zmiany dotychczasowego miejsca zamieszkania na miejsce zamieszkania w innym państwie. VII. Opieka i kuratela Art. 23. § l. Opieka podlega prawu ojczystemu osoby, dla której jest lub ma być ustanowiona. § 2. Przepis paragrafu poprzedzającego stosuje się odpowiednio do kurateli. Jednakże dla kurateli do załatwienia poszczególnej sprawy właściwe jest prawo, któremu sprawa ta podlega. VIII. Własność i inne prawa rzeczowe Art. 24. § l. Własność i inne prawa rzeczowe podlegają prawu państwa, w którym znajduje się ich przedmiot. § 2. Nabycie i utrata własności, jak również nabycie i utrata oraz zmiana treści lub pierwszeństwa innych praw rzeczowych, podlegają prawu państwa, w którym znajdował się przedmiot tych praw w chwili, gdy nastąpiło zdarzenie pociągające za sobą wymienione skutki prawne. § 3. Przepisy paragrafów poprzedzających stosuje się odpowiednio do posiadania. IX. Zobowiązania Art. 25. § l. Strony mogą poddać swe stosunki w zakresie zobowiązań umownych wybranemu przez siebie prawu, jeżeli pozostaje ono w związku z zobowiązaniem. § 2. Jednakże, gdy zobowiązanie dotyczy nieruchomości, podlega ono prawu państwa, w którym nieruchomość jest położona. Art. 26. Jeżeli strony nie dokonały wyboru prawa, zobowiązanie podlega prawu państwa, w którym strony w chwili zawarcia umowy mają siedzibę albo miejsce zamieszkania. Przepisu tego nie stosuje się do zobowiązań dotyczących nieruchomości. Art. 27. § l. Jeżeli strony nie mają siedziby albo miejsca zamieszkania w tym samym państwie i nie dokonały wyboru prawa, stosuje się: 1) do zobowiązań z umowy sprzedaży rzeczy ruchomych lub umowy dostawy - prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę albo miejsce zamieszkania sprzedawca lub dostawca; 2) do zobowiązań z umowy o dzieło, umowy zlecenia, umowy agencyjnej, umowy komisu, umowy przewozu, umowy spedycji, umowy przechowania, umowy składu - prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę albo miejsce zamieszkania przyjmujący zamówienie, przyjmujący zlecenie, agent, komisant, przewoźnik, spedytor, przechowawca lub przedsiębiorstwo składowe; 3) do zobowiązań z umowy ubezpieczenia - prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę zakład ubezpieczeń; 4) do zobowiązań z umowy o przeniesienie praw autorskich - prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę albo miejsce zamieszkania nabywca tych praw. § 2. Jeżeli nie można ustalić siedziby albo miejsca zamieszkania strony określonej w paragrafie poprzedzającym, stosuje się prawo państwa, w którym umowa została zawarta. § 3. Do zobowiązań z umów zawieranych w zakresie przedsiębiorstwa, zamiast prawa państwa, w którym ma siedzibę osoba prawna albo miejsce zamieszkania osoba fizyczna, stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się siedziba przedsiębiorstwa. Art. 28. Do zobowiązań z umów giełdowych stosuje się prawo obowiązujące w siedzibie giełdy, chyba że strony dokonały wyboru prawa. Przepis ten stosuje się odpowiednio do zobowiązań z umów zawieranych na targach publicznych. Art. 29. Do zobowiązań z umów nie wymienionych w art. 27 i art. 28 stosuje się, jeżeli strony nie dokonały wyboru prawa, prawo państwa, w którym umowa została zawarta. Art. 30. Przepisy o prawie właściwym dla zobowiązań umownych stosuje się odpowiednio do zobowiązań z jednostronnych czynności prawnych. Art. 31. § l. Zobowiązanie nie wynikające z czynności prawnej podlega prawu państwa, w którym nastąpiło zdarzenie będące źródłem zobowiązania. § 2. Jednakże, gdy strony są obywatelami tego samego państwa i mają w nim miejsce zamieszkania, właściwe jest prawo tego państwa. § 3. Prawo właściwe według przepisów paragrafów poprzedzających rozstrzyga, czy osoba ograniczona w swej zdolności ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym. X. Stosunki pracy Art. 32. Strony mogą poddać stosunek pracy wybranemu przez siebie prawu, jeżeli pozostaje ono w związku z tym stosunkiem. Art. 33. § l. Jeżeli strony nie dokonały wyboru prawa, stosunek pracy podlega prawu państwa, w którym strony w chwili powstania tego stosunku mają miejsce zamieszkania albo siedzibę. Jeżeli praca jest, była lub miała być wykonywana w przedsiębiorstwie pracodawcy, rozstrzyga, zamiast jego miejsca zamieszkania albo siedziby - siedziba przedsiębiorstwa. § 2. Jeżeli strony nie mają miejsca zamieszkania albo siedziby w tym samym państwie i nie dokonały wyboru prawa, stosuje się prawo państwa, w którym praca jest, była lub miała być wykonywana. XI. Spadki Art. 34. W sprawach spadkowych właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci. Art. 35. O ważności testamentu i innych czynności prawnych na wypadek śmierci rozstrzyga prawo ojczyste spadkodawcy z chwili dokonania tych czynności. Wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana. XII. Przepisy końcowe Art. 36. Traci moc ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 r. o prawie właściwym dla stosunków prywatnych międzynarodowych (Prawo prywatne międzynarodowe) (DZ.U. Nr 101, póz. 581). Art. 37. Pozostają w mocy przepisy szczególne dotyczące przedmiotów unormowanych w ustawie niniejszej. Art. 38. Ustawa wchodzi w życie z dniem l lipca 1966 r. SKOROWIDZ RZECZOWY W skorowidzu uwzględniono również nazwiska osób, których poglądy zostały przytoczone w podręczniku. Pogrubionym drukiem zaznaczono te strony, na których dane zagadnienie omówione jest szerzej. Accursius 28 AMricus 28 Alimentacja 226-233 - Konwencja haska o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych 38, 229-232 - Konwencja nowojorska o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych 37, 228 - krewnych 225, 227 - małżonków po rozwiązaniu małżeństwa 210, 228 - małżonków w czasie trwania małżeństwa 228 - oparta na węźle przysposobienia 225, 228 - pomiędzy rodzicami a dziećmi 210, 215, 233-234 - powinowatych 225, 227 - roszczenia matki związane z poczęciem i urodzeniem dziecka 227-228, 234 - zakres zastosowania statutu alimentacyjnego 233-234 d'Argentre, Bertrand 29 Autonomia woli p. Wybór prawa Balduini, Jacobus 27 Bartin, Etienne 54 Bartolus de Sassoferato 27-28 Batiffol, Henr! 32 Beale, J. 32 Bezpaństwowcy (apatrydzi) 49, 86, 89, 212, 241 Bezpodstawne wzbogacenie 156-157 Cavers, David F. 32 Cheshire, G.C. 32 Chwila zawarcia umowy 37, 139 Cook, W.W. 32 Curie, Brainerd 32-33 Czynności prawne - dokonanie 101 - dopuszczalność 92, 101-102, 125 - forma 28-30, 60, 81, 102-105, 109, 120, 126, 163, 176, 200, 209, 214, 251 - istnienie 101, 123 - skutki milczenia adresata oferty 102 - treść 106, 146, 254 - wady oświadczenia woli 78, 105-106, 120, 126, 146, 164, 176, 195, 200, 214, 249, 254 - warunek lub termin 106, 146 - wykładnia oświadczenia woli 146, 147, 254 - zgoda osoby trzeciej 101, 214 Czynności prawne mortis causa - donatio mortis causa 254 - dopuszczalność 254, 255 - forma 81, 103, 252-253, 254-255 - Konwencja haska dotycząca kolizji praw w przedmiocie formy rozrządzeń testamentowych 38, 52, 252-253, 255 - odwołanie testamentu 256 - statut 252-256 - testament 81, 250, 252-256 - testament wspólny 255-256 - umowa o dziedziczenie 53, 245, 254 - umowa o zrzeczenie się dziedziczenia 53, 254 - umowa zobowiązująca do nieodwołania testamentu 259 - zakres zastosowania statutu 254-256 - zdolność testowania 96, 254; nadto p. Spadkowe sprawy. Statut spadkowy Czyny niedozwolone 53, 120, 151-156, 157 - a reżim odpowiedzialności kontraktowej 157-158 - łączniki 151-153 - wielomiejscowość prosta lub złożona 153 - zakres statutu deliktowego 100, 154-155, 165 - zbieg odpowiedzialności ex contractu i ex delicto 155-156, 165 Deklaracja Praw Człowieka 71, 89, 197 Dewizowe prawo 148 Dicey, Albert Venn 32 Dobra osobiste osób fizycznych i prawnych 100 Dostosowanie 78-79, 247 Dostosowanie czynności prawnej do wymagań niewłaściwego prawa (Handein unter fal- schem Recht) 80-81 Dumoulin, Charles 29 Ehrenzweig A.E. 32-33 Ekwiwalentność (równoważność) pojęć lub instytucji prawnych p. Substytucja pojęć lub instytucji prawnych Element obcy (zagraniczny) 21 Firma 100 Forma czynności prawnej p. Czynności prawne Forma zawarcia małżeństwa p. Małżeńskie prawo Fraus legis p. Obejście prawa Huber, Uiryk 29 las retentionis 173 Język kontraktu 147 Kahn, Franz 54 Kary umowne 150 Klauzula porządku publicznego 70-73, 77, 87, 110, 187, 198, 202, 209, 245, 247, 257 Kolizyjnoprawne rozszczepienie sytuacji życiowej 60 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności 187 Kuratela p. Statut opieki i kurateli Kwalifikacja 53-57, 78, 103, 136 - autonomiczna 55, 132 - metody 54-56 - pojęcie 53, 56 - rozgraniczająca 78 - wedle kolizyjnej legis fori (funkcjonalna) 50,55-57, 132, 134, 173 - wedle legis causae 55, 132, 173 - wedle merytorycznej legis f on 50, 54, 173 - wyrażeń określających łącznik 53 - wyrażeń określających zakres 53 - źródła trudności 53 Kwestia cząstkowa (wycinkowa) 60 Kwestia pierwotna (wyjściowa) 60-61 Kwestia wstępna 58-61, 213, 246 Leasing 136, 137 Leflar, R. 33 Legatum per nndicationem p. Spadkowe sprawy Lex cartae sitae 172 Lex causae (pojęcie) 47, 89, 102 Lex dondciKi 47, 86, 132-135, 197, 201 Lexfori41, 73, 110, 160, 201 Lex fori processualis 110, 149, 210, 224, 234 Lex libri sitae 167 Lex lód actus 47, 93-94 Lex lód celebrationis matrimonii 47, 192 Lex lód contractus 47, 116, 133, 135-136 Lex lód delicti commissi 47, 153-154 Lex lód laboris 160 Lex lód protectionis 180 Lex lód soliitionis 116 Lex patriae 31, 47, 85, 89, 94, 186, 196, 201, 212, 218, 227, 234, 241 Lexrd sitae 47, 136-137, 167-168, 196, 234, 242, 258 Lex securitatis 165 Lex yalutae 147-148 Locus regit formom actus 28-29, 102 Łączniki norm kolizyjnych - personalne 46 - pojęcie 43, 46 - przedmiotowe 46 - rodzaje 46-47; nadto p. Miejsce pobytu, Miejsce położenia rzeczy. Miejsce zamieszkania, Miejsce zawarcia umowy. Obywatelstwo, Siedziba przedsiębiorstwa Małżeńskie prawo - alimentacja 195, 200, 210 - forma zawarcia małżeństwa 103, 189, 191-194 - małżeństwa konsularne 193-194 - matrimonium ciaudicans 191 - możność (materialne przesłanki) zawarcia małżeństwa 72, 73, 86, 185-191, 225 - przeszkody jednostronne i dwustronne 188-189 - rozwód 73, 100, 200-210 - separacja 202, 211 - stosunki osobiste i majątkowe 100, 196-200, 210, 247 - unieważnienie małżeństwa 194-196, 247 - ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa 194, 196 - zaręczyny 53, 191, 193 - zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika 193 - zgoda przedstawiciela ustawowego 193 Mancini, Pasouale Stanisiao 31 Mączyński, Andrzej 35, 201, 210, 255 Miejsce pobytu 51 -52, 119, 253 Miejsce położenia rzeczy 52, 136, 169-172, 253 Miejsce zamieszkania 49-51, 53, 214 - jako łącznik posiłkowy 49 - jako łącznik samoistny 49 - pojęcie 50-51 - wielorakie 51 Miejsce zawarcia umowy 52, 53, 135-136 Międzynarodowe Pakty Praw Obywatelskich i Politycznych 71, 89, 187 Mobilia personom seauuntm 167 Morris, John Humphrey Carille 153 Nasdturus p. Osoby fizyczne Nazwisko 100, 210, 225 Negotiorum gestio 156 Niboyet,J.P.32 Niejednolite prawo 64-65 Nienależne świadczenie 156-157 Nieruchomości 136-137, 168-169 Normy kolizyjne - budowa 43-44 - jednostronne 44, 90, 93, 145, 161 - nakaz zastosowania prawa 43, 44 - pierwszego i drugiego stopnia 45, 61-62 - rodzaje 44-45 - zakres 43, 45 - zupełne 44; nadto p. Łączniki norm kolizyjnych, Subokreślnik temporalny Normy merytoryczne prawa prywatnego międzynarodowego 23, 243, 258 Nowa szkoła włoska 31 Obejście prawa 69 Obywatelstwo 48-49, 86, 201, 214 Odesłanie (renwi) 51, 61-64, 94, 198, 208, 213 - częściowe 62 - dalsze 62, 94 - peme 62 - podwójne 63 - przyjęte 62 - złożone 62 - zwrotne 62, 94 Odsetki 149 Opieka p. Statut opieki i kurateli Osoby fizyczne 85-95 - domniemania prawne co do życia i śmierci 87, 90, 243 - dziecko poczęte (nasdturus) 88, 244 - ubezwłasnowolnienie 78, 96, 239 - upełnoletnienie, uwłasnowolnienie 86, 239 - uznanie za zmarłego 86, 89-91 - właściwość legis lód actus 93-94 - właściwość prawa siedziby przedsiębiorstwa 92-93 - zdolność do czynności prawnych 60, 78, 86, 91-95, 109, 120, 163, 200, 209, 251, 255 - zdolność prawna 86-91, 243-244 - zdolność wekslowa i czekowa 86, 94-95; nadto p. Dobra osobiste osób fizycznych i prawnych, Lex patriae, Lex domidlii Osoby prawne 95-100 - fuzja 98 - łączniki 95-97, 99 - międzynarodowe 99-100 - statut personalny 95 i n. - teoria siedziby 86-87 - "ułomne" 99 - zakres zastosowania statutu personalnego 80,98 - zdolność 86, 98, 244 - zmiana statutu 98-99; nadto p. Dobra osobiste osób fizycznych i prawnych, Siedziba przedsiębiorstwa Pajor, Tomasz 35, 151 Pillet, Antoine 32 Pobyt zwykły (stały) 51-52 Pochodzenie dziecka 211-214 - legitymacja 214 - ustalenie ojcostwa lub macierzyństwa 212-214 łączniki 212 zakres zastosowania statutu 213 - uznanie dziecka 212-214 łączniki 212 zakres zastosowania statutu 213-214, 254 - uznanie dziecka poczętego 212 - zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa 212-213 łączniki 212, 213 zakres zastosowania statutu 213 Popiolek, Wojciech 35, 149 Poręczenie 150 Posiadanie 166-178 łączniki 167-178 pojęcie 173 zakres zastosowania statutu 173-176 Posiłkowa właściwość prawa polskiego 47, 73, 75, 86, 152, 160, 227, 234, 241 Prawa na dobrach niematerialnych 178-184 - prawo autorskie 179-182 - prawo wynalazcze 182-184 Prawo bandery 161, 171 Prawo obce - informacje o obcym prawie i obcej praktyce 75 - jako element stanu faktycznego 74, 154 - publiczne 75-77 - stosowanie 57, 73-77 - uwzględnianie 74, 154 - wykładnia 57, 74, 80 Prawo obcych (cudzoziemców) 24, 88-89, 162, 258-259 Prawo personalne 47-48 Prawo prywatne międzynarodowe - w znaczeniu szerokim 22-25 - w znaczeniu wąskim 19-22 - rozwój 26-35 Professio iuris 27 Przedawnienie 79, 109-110 Przedstawicielstwo 106-109 - pełnomocnictwo 107-109 - przedstawicielstwo ustawowe 107 Przekaz 141 Przepisy wymuszające swoją właściwość (lois d'application necessaire, lois d'aplication im- mediat)25, 76, 106, 150, 164 Przybyłowski, Kazimierz 34, 56, 68 Przyrzeczenie publiczne 141 -142 Przysposobienie 217-226 - dokonanie 223-224 - łączniki 218-221 - pojęcie 223 - przesłanki 223-225 - rozwiązanie 224, 226 - skutki 225-226 - wspólne (małżonków) 223 - zakres zastosowania statutu 79, 100, 223-226 Rabel, Ernst 55 Reese, Willis L. M. 33 Res in transitu p. Rzeczowe prawa Restatement II 117 Rozszczepienie statutu kontraktowego (depe- fage) 127, 139-140 Rozwód p. Małżeńskie prawo Rzeczowe prawa 166-178 - konosamenty 177 - łączniki 167-172 - nabycie nieruchomości położonej w Polsce przez cudzoziemca 165-169 - nabycie rzeczy ruchomej od nieuprawnionego do rozporządzania 175 - na prawach 172 - ochrona prawa rzeczowego 175 - ograniczone prawa rzeczowe 169 - pojęcie 173 - res in transitu 171 - stan faktyczny rozciągnięty w czasie 175 - umowa o przeniesienie własności 169 - umowa zobowiązująca do przeniesienia własności 118-122, 133-134, 136-137, 139-140, 169 - zakres statutu rzeczowego 173-176, 252 - zasiedzenie 169, 178 - zmiana statutu rzeczowego 176 - 178; nadto por. Miejsce położenia rzeczy von Savigny, Fryderyk Karol 30-31 Schnitzer, Adolf 116 Separacja p. Małżeńskie prawo Siedziba przedsiębiorstwa 92-93, 99, 100, 117, 133, 145, 159 "Siedziba" stosunku prawnego 30 Skąpski, Józef 35, 124 Sohysiński, Stanisław 35, 140 Sośniak, Mieczysław 35, 153-154 Spadkowe sprawy 21, 65, 157-158, 241-259 - dział spadku 251-252 - dziedziczenie dziecka poczętego 244 - dziedziczenie krewnych 246 - dziedziczenie małżonka 79, 210, 245-248 - dziedziczenie osoby prawnej 244 - dziedziczenie przysposobionych i przysposabiających 79, 225-226 - dziedziczenie wychowańców 246-247 - gospodarstwo rolne położone w Polsce 256-259 - kommorienci 243 - nabycie spadku 248-251 - niegodność dziedziczenia 244-245 - ochrona dziedziczenia 249 - odpowiedzialność za długi spadkowe 249 - otwarcie spadku 242 - powołanie do dziedziczenia 246-249 - przyjęcie lub odrzucenie spadku 248-249 - rezerwa 249-250 - spadek (ustalenie zawartości) 245-246 - spadek bezdziedziczny 248 - stosunki między współspadkobiercami 249 - transmisja 246 - wykonawca testamentu 250-251 - zachowek 158, 249-250 - zakazy (szczególne) dziedziczenia testamentowego 245 - zapis testamentowy 158, 250 - zapis windykacyjny (legatum per vmdicatio-nem) 174, 250 - zdolność dziedziczenia 88, 243-244; nadto p. Czynności prawne mortis causa Statut (pojęcie) 47 Statut deliktowy p. Czyny niedozwolone Statut kontraktowy p. Zobowiązania z umów, Wybór prawa Statut opieki i kurateli 86, 234-240, 254 - wrą ad actwn 235 - łączniki 234-235 - zakres 239-240, 254 Statut personalny 47; nadto p. Osoby fizyczne, Osoby prawne Statut rozwodowy 200-211 - a statut spadkowy 247 - łączniki 201-202 - zakres 209-210; nadto p. Małżeńskie prawo Statut rzeczowy p. Rzeczowe prawa Statut spadkowy (lex successionis) - jednolitość statutu spadkowego 242 - łączniki 241-242 - rozczłonkowanie statutu spadkowego - zakres 79, 242-252 Story, Joseph 29-30 Stosunki między rodzicami a dzieckiem 214-217 - łączniki 214-215 - przedstawicielstwo ustawowe rodziców 215 - zakres 215 Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami p. Małżeńskie prawo Stosunki pracy 108, 117-118, 158-164 - łączniki 159-163 - wypadki przy pracy 165 -zakres zastosowania statutu 163-165; nadto p. Wybór prawa Subokreślnik temporamy 44, 65, 90, 92, 134, 159, 194, 196, 212, 214, 227-228 Substytucja pojęć lub instytucji prawnych 79-80, 226 Szkoła orleańska 29 Szkoła statutowa 27-32 Świadczenie charakterystyczne 116, 130, 138, 140 Teoria praw nabytych 32 Testament p. Czynności prawne mortis causa Trammer Henryk 35, 43, 258 Umowa agencyjna 133 darowizny 136, 137, 169, 254 dostawy 133 dożywocia 137 komisu 133 kooperacyjna 136 najmu 136, 169 o dziedziczenie p. Czynności prawne mortis causa o dzieło 133, 137 o przeniesienie praw autorskich o zrzeczenie się dziedziczenia p. Czynności prawne mortis causa przechowania 133 składu 133 spedycji 133 spółki 136 sprzedaży 133 - energii 134 - Konwencja wiedeńska o umowach międzynarodowej sprzedaży 38, 118-122 - nieruchomości 108, 117, 119, 123, 136-137, 169 - praw 134 - ruchomości 133 ubezpieczenia 133 wydawnicza 135 zamiany 137, 139-140, 169 zlecenia 108, 133, 134, 137, 169 Umowy giełdowe lub zawarte na targach 65, 130-132, 142 konsumenckie 117, 119 licencyjne 140-141 mieszane 137-139 transportowe 133, 143-146 Ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa p. Małżeńskie prawo Ustalenie ojcostwa lub macierzyństwa p. Pochodzenie dziecka Uznanie dziecka p. Pochodzenie dziecka Uznanie państwa 74 Wady oświadczenia woli p. Czynności prawne von Wachter, Cari Georg 30 Właściwość prawa alternatywna 139, 140, 253 łączna 140, 196 posiłkowa 47, 73, 75, 86, 152, 160, 227, 234 równoległa 222 Wolff, Martin 55 Wpis do rejestru Wybór prawa 29, 46, 74, 108, 115, 117, 122-130, 141, 145, 159, 170 a materialnoprawne wskazanie regulacji prawnej (wybór materialnoprawny) 124 charakter prawny 124 częściowy 126-127 dokonanie 123-124 dopuszczalność 125 dorozumiany 123 istnienie 123 klauzule "usztywniające" 128-130 następczy 127-128 ograniczenia 125 pacum de legę utenda 123 przesłanki ważności 125-126 stosowanie prawa wybranego 130 uchylenie 128 warunek lub termin 127 złożony 126-127 zmiana 128 Wygaśniecie zobowiązania 147 Wykładnia oświadczenia woli p. Czynności prawne Wykładnia przepisów pr. pryw. mnr. 52, 57 Wykonanie zobowiązania 148-149 Voet, Jan 29 Voet, Paweł 29 Zachowek p. Spadkowe sprawy Zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa p. Pochodzenie dziecka Zaręczyny p. Małżeńskie prawo Zasada personalizmu 27 Zasada terytorializmu 27, 179-180, 182-183 Zawarcie małżeństwa p. Małżeńskie prawo Zmiana lub rozwiązanie umowy 127- 128, 140 Zmiana statutu 65, 66-69, 98-99, 176-178, 227, 234 Zobowiązania powiązane ze stosunkami pra- wnorzeczowymi 158 Zobowiązania wekslowe i czekowe 142-143 Zobowiązania z jednostronnych czynności prawnych 108, 119, 141-142; nadto p. Wybór prawa Zobowiązania z umów Konwencja rzymska w prawie właściwym dla zobowiązań umownych 33, 77, 117-118 łączniki 117-118, 130-137 metody o posteriori 117 reguły florenckie 116 teoria charakterystycznego świadczenia 116, 130, 132-135, 138, 140 zakres zastosowania statutu kontraktowego 78, 146-150 zasada najściślejszego związku 116-117; nadto p. Wybór prawa Źródła prawa prywatnego międzynarodowego 35-42 akty prawa wewnętrznego 36 prawo zwyczajowe 42 umowy międzynarodowe 37-41 PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAV. l PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRĄ PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAV f PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRĄ PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAV ) PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRĄ PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAV » PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRĄ PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAV i PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRĄ PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAV ) PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRĄ PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAV \ PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRĄ PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAV ! PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRĄ RAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRAV PRAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRĄ RAWO PRAWO PRAWO PRAWO PRA\