encyklopedyczny słownik rehabilitacji 

Przedmowa 

Polska jest tym krajem, w którym rehabilitacja ofiar drugiej wojny światowej i 5-letniej okupacji zaczęła się rozwijać niemalże od zarania istnienia PRL. Rząd Polski czynił ogromne starania, aby rehabilitację ustawić od początku na poziomie odpowiadającym ostatnim światowym doświadczeniom w tej dziedzinie. Na prośbę Rządu Polskiego Narody Zjednoczone udzieliły swej pomocy, tworząc w Warszawie swój Departament Spraw Społecznych. Za pośrednictwem tego departamentu przybywali do kraju eksperci oraz nadchodził obfity materiał informacyjny i naukowy. Zaczęły się też pojawiać coraz liczniejsze polskie publikacje na temat różnych aspektów rehabilitacji. Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej zajęło się rehabilitacją zawodową. Ministerstwo Zdrowia zaczęło wdrażać zasady rehabilitacji do lecznictwa inwalidów i osób niepełnosprawnych. Było to dla Ministerstwa Zdrowia całkiem nowe zadanie. W kraju nie było ośrodków rehabilitacyjnych ani wykwalifikowanego personelu rehabilitacyjnego. W siatce płac służby zdrowia nie uwzględniano etatów dla pracowników potrzebnych w rehabilitacji, takich jak: kinezyterapeuta, psycholog, pracownik socjalny itp. Należy jednak podkreślić, że Ministerstwo Zdrowia zajmowało się w owym okresie dwoma zagadnieniami o doniosłym społecznym znaczeniu, a mianowicie: opanowaniem chorób zakaźnych w kraju i obniżeniem śmiertelności niemowląt. W tej sytuacji rehabilitacja w oczach administratorów nie stanowiła tak pilnej potrzeby jak dwa wspomniane zagadnienia. Dlatego też rehabilitacja w służbie zdrowia zaczęła rozwijać się bez nakazów odgórnych (choć za aprobatą władz) w klinikach i oddziałach ortopedycznych, gdzie potrzeba rehabilitacji ofiar wojny okazała się najbardziej palącą. Rozwijała się z dobrej woli ordynatorów, lekarzy i personelu. Największą trudnością było zorganizowanie pełnego zespołu rehabilitacyjnego. który trzeba było przyuczyć przy łóżku chorego. Najłatwiej było pozyskać i przygotować magistrów wychowania fizycznego. Toteż bardzo wiele placówek ortopedycznych uważało w owym okresie, że rozwiązało zagadnienie rehabilitacji swych chorych, jeśli urządziło salę gimnastyczną i zatrudniło mgra wf. Ta sytuacja przyczyniła się do pewnego wypaczenia treści słowa rehabilitacja. Zaczęto bowiem utożsamiać ćwiczenia ruchowe. a więc funkcjonalną rehabilitację, z rehabilitacją właściwą, która przecież w cięższych przypadkach musiała być pracą Całego zespołu (kompleksową), o czym łatwo zapominano. Drugim nieporozumieniem terminologicznym, które powstało w wym okresie i do dziś jeszcze ujawnia się gdzieniegdzie, jest utożsamianie rehabilitacji z ortopedią. Wynika to stąd. że w pierwszym okresie rzeczywiście w tej specjalności rehabilitacja rozpowszechniła się najżywiej i najszerzej i dała najbardziej przekonywające wyniki. Toteż wszystkie specjalności medyczne, które miały do czynienia z chorobami upośledzającymi sprawność swych chorych, wprowadziły bardzo wcześnie rehabilitację do swego lecznictwa. Uczyniły to również bez nakazów, z własnej dobrej woli. Wśród nich wymienić należy: reumatologię, neurologię, neurochirurgię, kardiologię, pulmonologię, psychiatrię, foniatrię i in. Epidemia choroby Heinego Medina oiumyeitis), która nawiedziła nasz kraj w 1951 r. i w latach następnych, wykazała, że rehabilitacja medyczna może dać na lepsze wyniki tylko wtedy, gdy jest zespolona (kompleksowa), to znaczy ściśle związana z rehabilitacją pedagogiczną, społeczną i zawodową i powinna być kontynuowana aż do uzyskania optymalnego wyniku. Z czasem wyłonił się w naszej służbie zdrowia pewien określony model rehabilitacji, który okazał się przydatny. Model ten uznała w 1970 r. Światowa Organizacja Zdrowia za godny polecenia. Rehabilitacja, dotychczas dowolnie stosowana, stała się wkrótce w kraju obowiązkową częścią leczenia, po dokonanej przez Ministerstwo Zdrowia reorganizacji lecznictwa w 1973 r. (wprowadzenie zespolonej opieki zdrowotnej). Rehabilitacja, jako proces społeczno-medyczny, rozwinęła się w naszym kraju i bardzo szybko wyszła poza zasięg lekarski. Zainteresowały się nią liczne instytucje państwowe i społeczne, dla których problemy osób niepełnosprawnych były bliskie. Wyrazem tego stał się rozwój piśmiennictwa, którego autorami byli: lekarze różnych specjalności, fizjopatolodzy, socjolodzy, kinezyterapeuci, psycholodzy, pedagodzy, ekonomiści, prawnicy, architekci i urbaniści, pracownicy administracyjni i in. Tymczasem słowo "rehabilitacja" wydawało się dla wielu określeniem enigmatycznym, niesprecyzowanym. Wywołało to liczne dyskusje, a nawet dochodziło do nieporozumień. Zaistniała więc potrzeba opracowania encyklopedycznego słownika rehabilitacji. Słowo rehabilitacja pojawiło się u Anglosasów po pierwszej wojnie światowej: było ono wtedy trafnym określeniem łacińskie habilitas oznacza zręczność, sprawność, a przedrostek re zwrotność. Rehabilitacją nazwano w owym czasie przywracanie wojskowym inwalidom wojennym sprawności utraconych w następstwie doznanych okaleczeń. Rozwijała się więc przede wszystkim rehabilitacja zawodowa - rola lekarza była drugorzędną. Rehabilitacja odbywała się w specjalnych ośrodkach, dokąd kierowano inwalidów po zakończeniu leczenia. Po zakończeniu Ii wojny światowej sytuacja ofiar wojny była, szczególnie w Polsce, całkowicie inna niż po I wojnie światowej. Oprócz inwalidów wojskowych, mieliśmy dużą liczbę inwalidów cywilnych - mężczyzn, kobiet, dzieci i starców. Brak w kraju ośrodków rehabilitacyjnych spowodował, że musieliśmy rozpocząć rehabilitację w klinice czy szpitalu już w trakcie leczenia, co miało dużo zalet i przyczyniło się do powstania tzw. polskiego modelu rehabilitacji. Po pewnym czasie rehabilitacja z trzeciej fazy przeszła w drugą fazę leczenia. Rola lekarza wysunęła się teraz na pierwszy plan, on odpowiadał za leczenie i za równoczesną rehabilitację. Słowo rehabilitacja nie bardzo było w Polsce popularne w pierwszych latach powojennych. Gdy jeden z ekspertów zagranicznych zapowiedział w Poznaniu popularny wykład na temat rehabilitacji inwalidów, inwalidzi zbojkotowali wykład sądząc, że mowa będzie o rehabilitacji inwalidów-volksdeutschów. Nawet związki zawodowe odnosiły się początkowo nieufnie do akcji wprowadzenia rehabilitacji. Rozeszła się wśród nich pogłoska, że rehabilitacja polega na obniżeniu rent i na zmuszaniu inwalidów do pracy. Nam lekarzom słowo rehabilitacja wydawało się również niezupełnie właściwe. Coraz bardziej traciło swe pierwotne znaczenie. Cele rehabilitacji zmieniały się i poszerzały. Słowo to nie oddawało tego wszystkiego, co powinno obejmować. U osób starszych celem rehabilitacji nie mogło być przywracanie zdolności do pracy, raczej staranie o zapewnienie niezależności od osób drugich i stworzenie warunków do godziwego życia w społeczeństwie. Dotyczyło to także tych wielu młodszych osób, których kalectwo było ciężkie i nieodwracalne Nie można było również mówić o przywracaniu sprawności dzieciom, które urodziły się z różnymi wadami, np. z brakiem kończyn, gdyż ich nie miały. Odpowiedniejszym słowem byłoby tutaj raczej słowo habilitacja, to znaczy wyrabianie nieukształtowanych sprawności. Termin habilitacja jest jednak niezręczny, kojarzy się bowiem zbytnio z postępowaniem habilitacyjnym w celu uzyskania tytułu docenta. W języku polskim najbardziej odpowiednim określeniem jest, słowo usprawnianie. Można go łączyć dowolnie z przymiotnikiem, np. usprawnianie medyczne, społeczne, zawodowe, psychologiczne. pedagogiczne, usprawnianie mowy itd. W 1969 r. skonsultowałem się z prof. drem Witoldem Doroszewskim i otrzymałem następującą odpowiedź: "W wieku Xix wysiłek tworzenia polskiej terminologii lekarskiej polegał w rozległym zakresie na polonizowaniu terminów obcych, to znaczy na zastępowaniu nazw typu malaria, dyfteryt, takimi nazwami jak zimnica, błotnica itp. Objaw ten tłumaczył się ówczesnymi warunkami politycznymi, był odruchem samoobrony narodowej, źle zresztą skierowanym, bo włączanie się do międzynarodowej terminologii naukowej, uczestniczenie w międzynarodowym ruchu naukowym jest pomnażaniem sił własnego środowiska, a nie jego osłabianiem". Prof. dr W. Doroszewski był przeciwnikiem stosowania słowa rehabilitacja w innym niż pierwotnym (prawnym) znaczeniu, tj. przywracania praw i czci osobom niesłusznie oskarżonym i ukaranym. Prof. W. Doroszewski proponował zamiast słowa rehabilitacja termin rewalidacja, a w poszczególnych przypadkach: reedukacja, readaptacja, resocjalizacja. Rewalidacja (validus - fizycznie sprawny oznaczałaby jednak przywracanie fizycznych sprawności, nie mogłaby więc odnosić się do umysłowych sprawności, ani też do wspomnianych wyżej dzieci z wrodzonymi brakami funkcjonalnymi. Terminy - reedukacja, readaptacja, resocjalizacja są używane, lecz oznaczają tylko część procesu rehabilitacji, a nie jego całokształt. Okazuje się więc, że nie można znaleźć lepszego określenia niż słowo rehabilitacja i trzeba przyjąć, że jest to termin umowny, wyrażający międzynarodowo uzgodnioną treść. Takie stanowisko zajęły międzynarodowe i światowe organizacje rehabilitacyjne. Do takiego stanowiska przyłączył się Polski Komitet Rehabilitacji i Readaptacji Człowieka, powołany przez Polską Akademię Nauk i kierowany przez prof. dra Jana Szczepańskiego, jako prezesa. Gdy komitet ten przystąpił do opracowania "Ekspertyzy o sytuacji ludzi niepełnosprawnych i o stanie rehabilitacji w PRL (Warszawa, październik 1478 r.), rozpoczęły się dyskusje na temat terminologii rehabilitacyjnej. Dużo czasu zabrało uzgodnienie poglądów i ustalenie definicji. Obecnie nie tylko zwiększyło się fachowe piśmiennictwo na tematy rehabilitacyjne, ale wzrosło wymownie zainteresowanie samego społeczeństwa zagadnieniem osób niepełnosprawnych. Wyrazem tego jest choćby niedawne powołanie przy Radzie Ministrów Rady ds. Ludzi Starszych, Inwalidów i Osób Niepełnosprawnych. Ukazanie się Encyklopedycznego słownika rehabilitacji jest niejako odpowiedzią na jego społeczne zapotrzebowanie. Inicjatywę wydania słownika zawdzięczamy Radzie Naukowej Państwowego Zakładu wydawnictw Lekarskich. Jest to szczęśliwa inicjatywa. Podziwiam odwagę autorów, którzy podjęli się pionierskiego opracowania i zebrania odpowiednich haseł. Łatwo można wyobrazić sobie, ile trudu kosztowało autorów uzgadnianie zestawu haseł i ich sformułowania, aby uniknąć powtórzeń. Ostateczną ocenę haseł Encyklopedycznego słownika rehabilitacji redakcja powierzyła prof. dr Kazimierze Milanowskiej, kierownikowi I Kliniki Rehabilitacji Akademii Medycznej w Poznaniu. Prof. Milanowska podjęła się tego ogromnego zadania przy współpracy specjalistów z Am w Poznaniu: dr med. Jadwigi Dembińskiej, dr med. Krystyny Mikulskiej, mgr psychologu Marii Stachowskiej, dr med. Grażyny Wasilewskiej (z Kliniki Rehabilitacji), dr med. Lisieckiej (z Kliniki Psychiatrycznej), doc. dr hab. med. Bożeny Galas-Zgorzalewicz (z Kliniki Neurologii). Z jakąkolwiek opinią spotka się pierwsze wydanie Encyklopedycznego słownika rehabilitacji, nie będzie to miało tak wielkiego znaczenia, jak sam fakt ukazania się tej publikacji, która działać będzie jak przysłowiowy kij w mrowisku. Pojawią się krytyki, korekty i uzupełnienia. Oby było ich jak najwięcej! Wszyscy autorzy zdają sobie sprawę, że dopiero zebranie całości haseł w jedną książkę może ujawnić luki i niedociągnięcia i dać podstawę do opracowania drugiego, właściwego wydania dzieła. Jest to pierwszy tego rodzaju słownik terminologiczny w Polsce. Nie wiem, czy istnieje podobny w jakimkolwiek innym języku. Należy podziękować gorąco zarówno wszystkim autorom za ich ogromny wkład w tworzenie tego dzieła, jak i jego inicjatorom za podjęcie tej ważnej decyzji oraz Państwowemu Zakładowi Wydawnictw Lekarskich za jej zrealizowanie. Ukazanie się tego wydawnictwa będzie miało duże znaczenie z różnych punktów widzenia. Zapoczątkuje uporządkowanie terminologii w tak dynamicznie rozwijającej się dziedzinie, jaką jest rehabilitacja osób starszych, inwalidów i osób niepełnosprawnych. Ułatwi pracę tym wszystkim, którzy, z urzędu czy ze względów naukowych lub zawodowych, zajmują się tym zagadnieniem i przyczyni się do dalszego rozwoju wiedzy z zakresu rehabilitacji. Prof. dr Wiktor Dega Przewodniczący Krajowego Zespołu Specjalistycznego ds. Rehabilitacji oraz Przewodniczący Komisji Rehabilitacji w Komitecie Terapii Doświadczalnej Polskiej Akademii Nauk Poznań, dnia 11 Iv 1984 roku Wprowadzenie Przystępując do pracy nad Encyklopedycznym słownikiem rehabilitacji mieliśmy wiele wątpliwości dotyczących właściwego wywiązania się z trudnych i złożonych zadań, jakie zawsze powstają podczas przygotowania nowych inicjatyw wydawniczych, w których uczestniczy większa liczba współautorów. Dodatkowo sytuację naszą komplikował fakt, że nie mieliśmy wzorca w postaci już opracowanego w polskiej literaturze fachowej słownika z dziedziny, która w ostatnich latach rozwinęła się znacznie, wykorzystując postępy poszczególnych dyscyplin medycznych. Zdawaliśmy sobie sprawę z tego, że skoordynowanie wysiłków kilkudziesięciu autorów reprezentujących nauki medyczne, przyrodnicze i społeczne może przysporzyć sporo nie dających się przewidzieć trudności. Z drugiej zaś strony, pracując w dziedzinie rehabilitacji byliśmy przekonani, że istnieje wielkie zapotrzebowanie społeczne na taką publikację, o czym świadczyły sygnały pochodzące od osób zatrudnionych w placówkach rehabilitacyjnych oraz przygotowujących kadry dla potrzeb tych placówek. Jak wiadomo, każda dyscyplina ma specyficzne dla siebie słownictwo, własne metody i techniki badawcze. To, co jednemu specjaliście wydaje się proste i jasne w obrębie dziedziny stanowiącej przedmiot jego zainteresowań, może okazać się mało dostępne przeciętnemu czytelnikowi nie zorientowanemu szerzej w danej dziedzinie. Stąd w naszej pracy wynikały często takie sytuacje, że musieliśmy przekonywać autorów o konieczności dodatkowego wyjaśniania niektórych określeń i sformułowań. Niekiedy zdarzało się, że dostarczone do Redakcji hasła - mimo wcześniejszej selekcji i wspólnych uzgodnień - powtarzały się i trzeba było długo zastanawiać się, które z nich wybrać. W naszych decyzjach kierowaliśmy się przede wszystkim własnym osądem popartym dodatkowymi konsultacjami ze specjalistami spoza zespołu autorskiego. Zdajemy sobie sprawę, że wszelkie niedoskonałości i braki pod tym względem mogą nas obciążać. Jeśli dotrą do nas głosy wyrażające swój stosunek do niektórych niedociągnięć z tym związanych. postaramy się je uwzględnić przy ewentualnym następnym wydaniu Słownika. Z pewnością Czytelnikom będzie się wydawać, że pewne hasła zostały omówione w sposób nieproporcjonalny - jedne są zbyt rozwlekłe, inne zbyt skrótowe. Pod tym względem staraliśmy się zostawiać autorom możliwie szeroki margines swobody, ingerując tylko w przypadku rażących dysproporcji. Niektóre hasła mogą budzić wątpliwości, że nie wiążą się bezpośrednio tematycznie z problematyką rehabilitacji, że należą raczej do kategorii różnych działów terapii lub diagnozy. Warto jednak wziąć pod uwagę fakt, że wszystkie hasła zostały dobrane na podstawie częstości występowania w teorii i praktyce rehabilitacyjnej, która coraz bardziej staje się - podobnie jak profilaktyka - jednym z ważnych etapów w poszczególnych specjalnościach medycznych. Zostawialiśmy decyzję o włączeniu tych haseł autorom, uznając, że będąc reprezentantami różnych specjalności medycznych najlepiej orientują się, czy dane hasło warto szerzej omawiać, czy też je tylko zasygnalizować uważając, że Czytelnik posiada możliwość rozszerzenia swej orientacji w tym zakresie, sięgając do innych źródeł. Staraliśmy się w zasadzie nie przedstawiać biografii osób, posiadających zasługi w dziedzinie rehabilitacji. Zrobiliśmy jednak kilka wyjątków od tej zasady, kierując się myślą, że Czytelnik chciałby rozszerzyć swą wiedzę, sięgając do publikacji tych osób, które na trwałe weszły do nauki w interesującej nas dziedzinie. Zrezygnowaliśmy również - ze względu na brak miejsca - z podawania źródeł bibliograficznych, choć rozumiemy, że w wielu przypadkach byłoby to celowe i pożyteczne. Bardziej znane określenia zaczerpnięte z leksykonu nozologicznego zostały podane w języku łacińskim, ponieważ wydawało się nam, że może to ułatwić identyfikowanie niektórych pojęć związanych z jednostkami chorobowymi, mającymi zastosowanie w postępowaniu rehabilitacyjnym. Z pewnością przydałyby się także synonimy poszczególnych haseł w języku angielskim lub innych językach kongresowych, co miałoby swe głębokie uzasadnienie. Przypuszczamy, że w jednym z następnych wydań uda nam się zrealizować plan, by wszystkie hasła wzbogaciły się przynajmniej o jeden synonim w języku angielskim. Redakcja rozważała celowość dołączenia materiału ilustracyjnego, umożliwiającego lepiej zrozumieć treść niektórych haseł. Ze względów technicznych oraz wskutek naglących terminów zmuszeni byliśmy zrezygnować z rycin. Sądzimy, że w następnym wydaniu będzie to możliwe. Mimo najlepszych starań, jakie towarzyszyły przygotowaniu Słownika, nie udało się uniknąć niedociągnięć zarówno w kompozycji, jak i treści oddanego do rąk Czytelnika dzieła. Chcieliśmy zawrzeć w nim podstawowy zasób informacji zgodny z aktualną wiedzą dotyczącą szerokiego wachlarza zagadnień rehabilitacji. Z pewnością zabrakło w tym opracowaniu niektórych haseł, a z kolei zamieszczone mogą się wydawać mniej potrzebne. Jak zwykle w przypadku pierwszych prób w tego typu publikacji dopiero głosy Czytelników i ich ocena pozwalają zorientować się lepiej, jakie modyfikacje powinny być dokonane. Będziemy wdzięczni za nadsyłanie na adres Redakcji uwag, które pozwolą nam wprowadzić konieczne uzupełnienia i wzbogacenia w następnym wydaniu Słowniku. Jeśli mimo wszystko Słownik ten okaże się pomocny specjalistom, praktykom, osobom zajmującym się działalnością rehabilitacyjną i dydaktyczną - cel, jaki sobie postawili wydawcy, redaktorzy i autorzy, będzie osiągnięty. Tadeusz Gałkowski, Jerzy Kiwerski + A abazja; niemożność chodzenia lub zaburzenia chodu z tendencją do padania w tył, często z - astazją. Może występować jako konwersyjny objaw w nerwicy histerycznej, a także w chorobach móżdżku i płatów czołowych. (Z. K., T. S.) aberracje chromosomów; nieprawidłowe przemieszczenie się (translokacja), zmiany w budowie (delecja), posiadanie niewłaściwej liczby ch. (poliploidia). Niekiedy z a. ch. łączy się obecność pewnych charakterystycznych cech dermatoglifów (linii papilarnych dłoni). A. ch. często wiążą się z upośledzeniem umysłowym (T. G.) absence - napad padaczkowy mały abulia; upośledzenie zdolności do podejmowania decyzji i działania. Występuje w tzw. zespole apatyczno-abulicznym, w - depresjach, - zespołach psychoorganicznych, szczególnie przy uszkodzeniu płatów czołowych mózgu. (Z. K., T. S.) adaptacja; przystosowanie: w znaczeniu ogólnym: 1Ď) adekwatna zmiana zachowania w zależności od określonej sytuacji i warunków życiowych, pozwalająca na optymalne funkcjonowanie; 2Ď) reakcja przystosowawcza do określonej sytuacji bodźcowej. Pojęcie a. występuje w różnych naukach: biologii, psychologii i socjologii. W rehabilitacji osób niepełnosprawnych szczególne znaczenie ma - a. psychiczna i - a. społeczna. (T. M.) adaptacja psychiczna; w odniesieniu do osób niepełnosprawnych (inwalidów) - proces wewnętrznych przemian (psychicznych), który zapewnia im funkcjonowanie w warunkach niepełnosprawności (inwalidztwa). Przebiega on; 1Ď) w sferze intelektualnej - polega na modyfikacji wyobrażeń, pojęć i sądów o samym sobie i otaczającym świecie (ukształtowanie lub zmodyfikowanie obrazu samego siebie), a w związku z tym przyjęcie nowego (zmienionego) systemu wartości, ocen, nastawień i oczekiwań od ludzi i świata zewnętrznego; 2Ď) w sferze emocjonalnej - polega na przywróceniu normalnej struktury emocjonalnej, a więc adekwatnych reakcji emocjonalnych, wytworzeniu odporności (tolerancji) na sytuacje trudne, wykorzystaniu emocji jako motywów działania prowadzącego do defrustracji i pokonywania trudności; 3Ď) w sferze behawioralnej - polega na zmianie zachowania i dostosowaniu się do wymogów i ograniczeń wynikających z niepełnosprawności (inwalidztwa). A. p. łączy się z - adaptacją społeczną. (T. M.) adaptacja społeczna osób niepełnosprawnych; przystosowanie do warunków życiowych zmienionych wskutek kalectwa i przez to wymagających zmodyfikowania własnych postaw osoby niepełnosprawnej; także odpowiednie zmiany stosunku, jaki przejawia najbliższe otoczenie. Mimo zakończonego procesu rehabilitacji leczniczej inwalida może nie uzyskiwać wszystkich korzyści z tym związanych, jeśli nie zostały stworzone warunki niezbędne dla przystosowania społecznego. Bariery społeczne, takie jak: niewłaściwe postawy, krzywdzące uprzedzenia, nieznajomość lub niedocenianie potrzeb osoby niepełnosprawnej mogą stanowić poważną przeszkodę w procesie adaptacji społecznej. Zob. też postawy wobec inwalidów (T. G.) adaptacja stanowiska pracy - przystosowanie stanowiska pracy adaptcja starego człowieka; nabywanie przez ustrój zdolności do życia w określonym środowisku. Jednym z kryteriów medycznych i psychologicznych starości jest przebieg procesu adaptacji. Wraz ze starzeniem się czas adaptacji sukcesywnie wydłuża się. Adaptacja psychiczna człowieka starego, jej czas i skuteczność zależą: od stopnia aprobaty nowej sytuacji, jej odmienności, satysfakcji, nagrody, która czeka po zaadaptowaniu się, realności celu i pomocy środowiska. Wydaje się, że problem adaptacji jest jednym z kluczowych zagadnień gerontologii. W odniesieniu do procesów społecznych można używać pojęcia przystosowanie społeczne na określenie celowego dążenia człowieka starego do lepszego wzajemnego przystosowania się do środowiska społecznego. Należy podkreślić, że starzenie się i adaptacja są to procesy przeciwstawne. Starzenie to petrytikacja, adaptacja zaś jest wyrazem gotowości do akceptacji częstych zmian. (J.S.-P.) adaptacja zawodowa inwalidów; ważny element rehabilitacji zawodowej polegający na przystosowaniu się inwalidów do wymagań pracy i środowiska pracy. Odnosi się ona w szczególności do młodych inwalidów, przystępujących po raz pierwszy do pracy lub inwalidów zmieniających pracę. A. z. przejawia się w efektywnym wykonywaniu zadań zawodowych i właściwym zachowaniu się w sytuacjach pracy, jak też w satysfakcji z pracy. O a. z. inwalidów decydują takie czynniki, jak: 1Ď) przygotowanie inwalidy do pracy; 2Ď) dobór rodzaju i warunków pracy uwzględniających obniżoną zdolność do pracy, a także zainteresowania i aspiracje zawodowe inwalidy; 3Ď) przygotowanie środowiska do współdziałania (współpracy) z inwalidą. Szczególne znaczenie dla a. z. inwalidów ma właściwa opieka rehabilitacyjno-socjalna nad inwalidami, zwłaszcza w początkowym okresie zatrudnienia. Obowiązek ten spoczywa na zakładowych służbach wewnątrzzakładowej komisji do spraw zatrudnienia i rehabilitacji inwalidów, przemysłowej służbie zdrowia) oraz zespołach rehabilitacyjnych w spółdzielniach inwalidów. (T. M.) adiadochokineza; niemożność wykonania lub - częściej - spowolnienie ruchów naprzemiennych. (J. K.) aerosoloterapia;stosowanie w celach leczniczych do inhalacji leków i innych substancji (sole) rozpuszczonych w wodzie. Roztwór jest rozpylany w taki sposób, aby otrzymać cząsteczki o średnicy ok. 1 mikrometra (aerosol). (l. J.) afazja; zaburzenie mowy wynikające z uszkodzenia mózgu. W klasycznym podziale rozróżnia się a. motoryczną i sensoryczną. Pierwsza dotyczy ograniczenia lub zniesienia zdolności wypowiadania się; zwana jest też a. ruchową. Została opisana po raz pierwszy w 1861 r. przez francuskiego neurologa P. Broca, który przedstawił objawy występujące u pacjenta z uszkodzeniem mającym miejsce w trzecim zakręcie płata czołowego lewej (dominującej) półkuli mózgu. W 1874 r. C. Wernicke, niemiecki lekarz, przedstawił spostrzeżenia dotyczące lokalizacji uszkodzenia mózgu, które wywołują a. sensoryczną, polegającą na niezdolności rozumienia tego, co pacjent słyszy. Uszkodzenia te obejmowały tylną część wyższego zwoju w płacie skroniowym. Okolica mózgu odpowiedzialna za zaburzenia mowy typu a. motorycznej nosi odtąd nazwę ośrodka Broca, a zaburzenia o charakterze a. sensorycznej (czuciowej) wiązane są z okolicą Wernickego. Postępy wiedzy w zakresie neuropsychologii, neurolingwistyki oraz neurochirurgii przyczyniły się do wyróżnienia wielu składników istotnych dla rozpoznania i szczegółowego analizowania różnych postaci a. Wiele wartościowych danych na temat natury i rodzaju występujących objawów można uzyskać podczas obserwowania dynamiki zmian w trakcie rehabilitacji. Istnieją rozbudowane programy postępowania rehabilitacyjnego, w których istotną rolę odgrywają elementy równoległego oddziaływania na funkcje myślenia i tworzenia symboli słownych. (T. G.) afazja amnestyczna; a. nominalna; anomia; zaburzenie pamięci nazw i pojęć przy zachowanej zdolności różnicowania znaczenia słów i łatwej aktualizacji nazwy po podpowiedzeniu pierwszej sylaby. (S. Z.-Ch.) afazja całkowita; a. totalna; zniesienie wszystkich funkcji mowy z niemożnością porozumiewania się, także za pomocą mimiki i gestów (amimia). (S. Z.-Ch.) afazja czołowa - afazja ruchowa afazja czuciowa sensoryczna; a. skroniowa; a. recepcyjna; wybiórcze zaburzenie rozumienia mowy przy zachowanym słuchu i możności mówienia. Percepcja wypowiedzi słownej może być całkowicie zniesiona (głuchota słowna - całkowita niemożność identyfikacji dźwięków mowy) lub w różnym stopniu zaburzona. Może to być zaburzenie identyfikacji słów z przedmiotem albo czynnością, niemożność różnicowania przedmiotów o podobnym brzmieniu, bądź też niemożność rozumienia jedynie rozwiniętych wypowiedzi o złożonych konstrukcjach fleksyjnych przy prawidłowym rozumieniu poszczególnych słów i krótkich zdań. Utrata kontroli nad związkiem znaczeniowym słowa z przedmiotem wypowiedzi może wtórnie zaburzać ekspresję słowną (tworzenie wypowiedzi składających się z niepowiązanych znaczeniowo, lecz poprawnych artykulacyjnie słów lub oderwanych części zdań, bądź też tworzenie neologizmów składających się ze szczątków różnych wyrazów - tzw. a. żargonowa). (S. Z.-Ch.) afazja dynamiczma; zaburzenie mowy spontaniczne i niemożność tworzenia rozwiniętych wypowiedzi na żądany temat, przy zachowanej zdolności powtarzania słów i lakonicznych odpowiedzi na pytania (jedna z form - afazji ruchowej). (S. Z.-Ch.) afazja motoryczna - afazja ruchowa afazja nominalna - afazja amnestyczna afazja recepcyjna - afazja czuciowa afazja rozwojowa - alalia afazja ruchowa; a. motoryczna; a. czołowa; wybiórcze zaburzenie czynności mowy, zdolności wyrażania myśli słowami. Ekspresja słowna może być całkowicie zniesiona (a. totalna) bądź w różnym stopniu zaburzona;zaburzenie artykulacji głosek, niemożność płynnego łączenia ich w sylaby i słowa, niemożność tworzenia rozwiniętych wypowiedzi. (S. Z.-Ch.) afazja sensoryczna - afazja czuciowa afazja skroniowa - afazja czuciowa afazja totalna - afazja całkowita afiliacja; potrzeba nawiązywania bliskich kontaktów społecznych i przynależności do kogoś lub do jakiejś grupy. A. łączy się z poczuciem niepewności co do własnych przedsięwzięć i potrzebą wzmocnienia poczucia swej tożsamości. Potrzeba a. charakteryzuje osoby ze słabszym "ja". (T. G.) afonia; brak głosu; występuje w wyniku takich przyczyn, jak: operacyjne usunięcie strun głosowych, pod wpływem przeciążenia narządu głosu, wskutek przewlekłego zapalenia krtani i z innych powodów. A. może też być następstwem silnych przeżyć emocjonalnych, pod wpływem których występuje zwiotczenie i niedowład czynnościowy mięśni krtani. Zob. też krtań, wycięcie. (T. G.) agnozja; niezdolność rozpoznawania przedmiotów spowodowana zmianami organicznymi w mózgu. Łączyć się może z apraksją i afazją. Wyróżnia się a. słuchową, czyli niezdolność rozpoznawania słów i dźwięków, a. wzrokową, a. dotykową. Istnieją metody służące specjalnie do oceny różnego rodzaju a., stosowane w przypadku dzieci i dorosłych, u których podejrzewa się mniej lub bardziej nasilone uszkodzenia centralnego układu nerwowego. A. jest zaburzeniem ograniczającym znacznie rozwój funkcji porozumiewania się i rozwój umysłowy dziecka. Wraz z ustępowaniem a. obserwuje się poprawę w zakresie zdolności językowych. (T. G.) agnozja dotykowa; astereognozja;niemożność rozpoznawania przedmiotu za pomocą dotyku, przy niezaburzonym czuciu powierzchownym i głębokim. (S. Z.-Ch.) agnozja słuchowa; niemożność rozpoznawania dźwięków, bezpośrednia przyczyna afazji czuciowej. (S. Z.-Ch.) agnozja topograficzna; autotopagnozja; brak orientacji w zakresie własnego ciała. (S. Z.-Ch.) agonista; protagonista; w układzie ruchu - mięsień wykonujący właściwy skurcz dla uzyskania zamierzonego ruchu. (J. K.) agrafia; zaburzenie zdolności pisania przy prawidłowym intelekcie i zachowanej sprawności rąk. (S. Z.-Ch.) agramatyzm; zaburzenia w zakresie poprawnego - pod względem gramatycznym - formułowania wypowiedzi słownych. A. występuje w niektórych zaburzeniach mowy pochodzenia ośrodkowego (mózgowego). Chory może myśleć poprawnie i wyrażać ogólny sens wypowiedzi w sposób zrozumiały, lecz nie potrafi zbudować zdania całkowicie poprawnego gramatycznie. (T. G.) agrawacja; wyolbrzymianie (świadome lub podświadome) przez chorego przeżywanych dolegliwości i zaburzeń. Może występować w chorobach somatycznych, w - nerwicach, w - depresji, w - psychozach reaktywnych i innych zaburzeniach psychicznych. Wystąpieniu i utrwalaniu a. sprzyja sytuacja, w której głębokość zmian chorobowych może przynieść choremu korzyści (np. odszkodowanie, renta). (Z. K., T. S.) agresja; wrogie zachowanie fizyczne lub słowne skierowane wobec otoczenia lub wobec siebie (autoagresja), wywołane psychicznymi stanami emocjonalnymi, takimi jak: gniew, strach, lęk, napięcie, rozdrażnienie. A. może być skierowana na osobę lub przedmiot wywołujący te emocje lub na obiekt zastępczy. W zaburzeniach psychicznych a. występuje najczęściej: w - zespole paranoidalnym np. jako próba obrony przed domniemanym prześladowcą. w depresji, najczęściej jako próba samobójcza, w manii, gdy otoczenie usiłuje ograniczyć patologiczną aktywność chorego. w zespole psychoortinicznym. na skutek wybuchowości, drażliwości, dysforii, oraz w zaburzeniach osobowości. (Z. K., T. S.) akalkulia; utrata zdolności liczenia i rachowania. (S. Z.-Ch.) akceleracja rozwoju; zjawisko przyspieszania procesów rozwojowych, obserwowane w różnych społeczeństwach lub grupach społecznych. zachodzące pod wpływem urbanizacji, zmian w sposobie żywienia. uprzemysłowienia. A.r. nie zawsze jest zjawiskiem korzystnym i nie ma charakteru liniowego. Stanowi przedmiot zainteresowań antropologów i fizjologów,jeśli chodzi o rozwój fizyczny dzieci i młodzieży. A. r. umysłowego i emocjonalnego jest obserwowana w ostatnich latach przez psychologów i poddawana długofalowym badaniom w zespołach wielospecjalistycznych. (T. G.) akceptacja inwalidztwa; jest postawą zapewniającą pozytywny stosunek do rehabilitacji oraz zmian, jakie wiążą się z potrzebami przystosowania się do nowych warunków życia. Wiele osób, zwłaszcza dotkniętych kalectwem wskutek wypadku lub zabiegu chirurgicznego, nie może się pogodzić z nagle zaistniałą sytuacją, w jakiej się znaleźli. Doniosłą rolę w zaakceptowaniu przez osobę niepełnosprawną zaistniałej sytuacji i wszystkich konsekwencji łączących się z kalectwem odgrywa oddziaływanie psychoterapeutyczne prowadzone od samego początku oraz łączone z rehablitacją leczniczą. (T. G.) akcja nieprzetartego szlaku; wykorzystanie zajęć prowadzonych w ramach organizacji harcerskiej do oddziaływań wychowawczych na dzieci i młodzież niepełnosprawną. Drużyny harcerskie organizowane są np. przy placówkach szkolnictwa specjalnego, przy szpitalach i sanatoriach, w których przebywają na leczeniu i rehabilitacji dzieci i młodzież niepełnosprawna. (T. G.) akrocefalia; skrócenie czaszki w wymiarze przednio-tylnym, związane z przedwczesnym zrośnięciem szwu wieńcowego; towarzyszy mu nieraz zniekształcenie kości twarzy. A. łączy się z upośledzeniem umysłowym. Zob. też anomalie somatyczne. (T. G.) akton; mięsień lub część (np. głowa) mięśnia, którego włókna mają jednakowy lub zbliżony kierunek przebiegu względem osi obrotu w stawach, ponad którymi przebiega. A. składa się z setek lub tysięcy - jednostek motorycznych. Liczba pobudzonych jednostek motorycznych decyduje o wartości siłowej a. A. są np. wszystkie głowy mięśnia czworogłowego uda, część przednia, środkowa i tylna mięśnia naramiennego. Zob. też: funkcjonalność mięśnia; funkcja mięśnia; klasa mięśnia. (A. K.) aktywizacja zawodowa inwalidów - zatrudnienie inwalidów aktywność bioelektryczna mięśnia; wytwarzanie potencjałów elektrycznych w czasie czynności włókien mięśniowych - jednostki motorycznej mięśnia. Są to prądy o częstotliwości od kilku Hz do kilku kHz. o napięciu od kilku V do kilku mV. Rejestracja tych prądów nazywa się - elektromiografią. A. K.) aktywność fizyczna niedostateczna; hipokineza; powoduje zmiany czynności fizjologicznych, głównie przemiany materii i krążenia, ułatwiające powstawanie niektórych chorób, w tym miażdżycy i związanych z nią chorób układu krążenia. Najszybsze narastanie niekorzystnych zmian występuje przy zupełnym unieruchomieniu. Głębokość i trwałość tych zmian zależy od stopnia i czasu trwania hipokinezji i od tego, czy występowała ona w okresie rozwojowym czy później. Wykazano, że zagrożenie chorobą wieńcową i nagłym zgonem w przebiegu tej choroby jest odwrotnie proporcjonalne do wysiłku fizycznego w pracy zawodowej. I tak zagrożenie nagłym zgonem u ludzi pracujących z najmniejszym wysiłkiem fizycznym jest 3,5 razy większe niż u pracujących w stanie maksymalnego wysiłku. U ludzi wytrenowanych, przystosowanych do dużego wysiłku, przemiana materii jest nastawiona anabolicznie i wvstępuje parasympatykotonia. U tych ludzi zaprzestanie wysiłków wiedzie do otyłości. A. f. niedostateczna jest zaliczana do - czynników zagrożenia (ryzyka) chorób układu krążenia i często łączy się z innymi czynnikami zagrożenia, takimi jak: otyłość, hipercholesterolemia, glikozuria i in., ponieważ wysiłek fizyczny, jako najważniejsza pozycja rozchodu w bilansie energetyczym, przyczynia się do regulacji poziomu tłuszczów, cholesterolu i cukru we krwi. Jako wystarczający dla utrzymania zdrowia przyjmuje się wysiłek przyspieszający akcję serca u mężczyzn do 120 uderzeń na minutę (2¬7¦Hz) przez 20 minut codziennie, zaś u kobiet o 15 do 20% mniejszy. (J. L.) aktywność zawodowa starych ludzi; kontynuowanie bądź podejmowanie pracy zawodowej przez osoby, które osiągały wiek emerytalny. Obowiązujące w Polsce ogólne zasady granicy wieku produkcyjnego wynoszą: dla kobiet - 60 lat, a dla mężczyzn - 65 lat. Istnieją jednak pewne odstępstwa dla poszczególnych grup zawodowych bądź to ze względu na szczególnie trudne warunki pracy (np. górnicy), bądź też specjalne predyspozycje i sprawności niezbędne do wykonywania danej pracy (np. piloci). Problem a. z. starych ludzi rozpatrywany jest najczęściej w dwóch aspektach: ekonomicznym - jako kwestia proporcji między liczbą ludności w wieku produkcyjnym a liczbą osób w wieku poprodukcyjnym, i psychospołecznym - wiążącym się z potrzebą aktywnego działania człowieka oraz poczucia przydatności społecznej. Wskaźnik aktywności zawodowej ludzi starych na wsi kształtuje się od lat na poziomie średnio 85-u, w mieście natomiast podlega silnym wahaniom w zależności od sytuacji na rynku pracy. (J. S.-P.) akumetria - audiometria słowna akupunktura; metoda leczenia (zapożyczona z medycyny chińskiej) za pomocą wkłuwania, w ściśle określone miejsca skóry, cienkich srebrnych lub złotych igieł; a. stosowana w Polsce głównie w leczeniu zespołów bólowych. (S. Z.-Ch.) alalia; afazja rozwojowa; występuje u dzieci przed zakończonym rozwojem mowy. Charakteryzuje się trudnościami w rozumieniu przez dziecko mowy, w powtarzaniu usłyszanych przez nie wypowiedzi i ograniczeniami zdolności głośnego wypowiadania się. U dzieci z a. nie występują cechy pierwotnego upośledzenia umysłowego, choć zdarza się, że są one uważane za upośledzone. Istnieje wiele uwarunkowań tego typu odchyleń od normy, a ustalenie przyczyn powstawania a. udaje się nieraz dopiero w trakcie postępowania usprawniającego. (T. G.) aleksja; utrata zdolności czytania przy prawidłowym intelekcie i zachowanej ostrości wzroku (wariant agnozji wzrokowej). (S. Z.-Ch.) alfabet palcowy; system znaków oparty na ruchach i układach palców, w którym poszczególnym głoskom odpowiadają osobne ułożenia lub ruchy palców. A.p. oddaje usługi w przekazywaniu informacji i kształceniu osób głuchych. Znany jest także pod nazwą daktylografii (daktylologii) i często stanowi środek uzupełniający dla mowy migowej, gdy chodzi o przekazanie takich danych, które nie dadzą się określić gestami, jak: nazwiska, liczby, daty itp. (T. G.) alkoholizacja; podawanie alkoholu drogą pozajelitową w celach leczniczych. W rehabilitacji a. stosowana niekiedy w leczeniu spastyczności, jak również zespołów bólowych. (S. Z.-Ch.) alkoholizacja mięśni; wstrzykiwanie 30-procentowego alkoholu w punkty motoryczne mięśni. (S. Z.-Ch.) alkoholizacja nerwów i zwojów; nastrzykiwanie odcinka nerwu lub zwoju nerwowego 80-procentowym roztworem alkoholu w celu okresowego wyłączenia jego czynności. (S. Z.-Ch.) alkoholizm; uzależnienie od alkoholu polegające m.in. na: utracie kontroli nad piciem, przeżywaniu objawów głodu alkoholowego,skoncentrowanie myśli na piciu alkoholu i używaniu go w sposób przekraczający kulturowe wzorce przyjęte w środowisku pijącego oraz utracie zdolności reagowania na sankcje społeczne (na zagrożenie utratą pracy, rozwodem itp.), występowaniu po wytrzeźwieniu zespołu abstynencyjnego (tj. pocenia się, nudności, wymiotów, drżenia, lęków, rozdrażnienia). Czasem w zespole abstynencyjnym występują elementy lub pełen obraz - majaczenia alkoholowego lub napady drgawkowe. W przebiegu a. tolerancja na alkohol zmienia się (zwiększa lub zmniejsza). W nadużywaniu alkoholu wyróżnia się fazy: wstępną i ostrzegawczą, w których występuje epizodyczne, później nawykowe picie nadmierne, i fazę nałogu alkoholowego, w której w pełni ujawnia się zespół uzależnienia od alkoholu. A. w Polsce jest zjawiskiem powszechnym, co wiąże się m.in. z tradycyjnym kodeksem obyczajowym i społecznym przymusem picia. Zmiana norm obyczajowych - usunięcie alkoholu z uroczystości rodzinnych, towarzyskich, z zakładów pracy - jest podstawowym czynnikiem profilaktyki a. Przeciętnie co dziesiąta osoba "zwyczajowo" nadużywająca alkoholu przechodzi w fazę uzależnienia. W przebiegu alkoholizmu wystąpić mogą psychozy alkoholowe, takie, jak: - majaczenie. halucynoza alkoholowa (utrzymujące się omamy słuchowe), psychoza Korsakowa (trwała utrata zdolności zapamiętywania z wypełnieniem luk pamięciowych - konfabulacjami, której towarzyszy zwykle zapalenie wielonerwowe), otępienie. A. przejawia się też zmianami somatycznymi (marskość wątroby, nieżyty żołądka, nieżyt krtani), wskutek których długość życia alkoholików jest o 10-22 lat krótsza od oczekiwanego. Do skrócenia życia przyczynia się też kilkakrotnie zwiększona wypadkowość w tej grupie osób i częstość samobójstw, 3-9 razy wyższa niż w ogólnej populacji. Leczenie polega na wielostronnym oddziaływaniu psychospołecznym (szczególnie w przypadkach z objawami psychodegradacji) i medycznym, a także psychoprofilaktycznym wobec rodziny. (Z. K., T. S.) alloplastyka sprężynowa; metoda operacyjna leczenia urazowych uszkodzeń kręgosłupa (wprowadzona do praktyki klinicznej przez Weissa), polegająca na zastąpieniu rozerwanych więzadeł kręgosłupa -parą sprężyn połączonych z haczykami zaczepionymi na łukach kręgów (zwykle dwa kręgi powyżej i dwa poniżej miejsca uszkodzenia). A.s. jest szczególnie przydatna w leczeniu zwichnięć oraz złamań kręgów fleksyjnych bądź kompresyjno-fleksyjnych, przebiegających z zachowaniem całości wyrostków stawowych i tylnej części złamanego trzonu. Metoda ta, przywracając elastyczną stabilność kręgosłupa, pozwala na podjęcie wczesnej pionizacji biernej (łóżka żywieckie, stoły pionizacyjne) oraz czynnej (zwykle w 3-4 tygodnie od urazu). Umożliwia ona znaczne skrócenie czasu hospitalizacji po osiągnięciu możliwie pełnej sprawności funkcjonalnej chorego (zależnej od wysokości i stopnia uszkodzenia układu nerwowego). (J. K.) ambitendencja; dążenie do jednoczesnej realizacji sprzecznych ze sobą celów. Może się łączyć z - ambiwalencją; a. występuje w schizofrenii, nerwicach, zaburzeniach osobowości. (Z. K., T. S.) ambiwalencja; jednoczesne przeżywanie sprzecznych stanów emocjonalnych, np. miłości i nienawiści. W stanach patologii występuje w schizofrenii, nerwicach, zaburzeniach osobowości, często łącznie z - ambitendencją. (Z. K., T. S.) ambiwalencja uczuć; zmieniające się bez logicznego uzasadnienia reakcje uczuciowe, stanowią jeden z charakterystycznych objawów schorzenia psychicznego. A.u. może powodować poważniejsze trudności w kontrolowaniu interakcji społecznych i ogranicza zdolność przystosowania się do otoczenia. (T. G.) amencja - splątanie Amerykańskie Towarzystwo do Spraw Upośledzenia Umysłowego; organizacja mająca duży wkład w rozwój badań związanych z różnymi aspektami diagnozy, wychowania, leczenia i rehabilitacji osób upośledzonych umysłowo. Z inicjatywy tego towarzystwa opracowane zostały rozmaite metody oceny (m.in. Skala zachowania przystosowawczego dzieci i młodzieży). Również na jego zlecenie ustalono zasady i stworzono nową 5-stopniową klasyfikację upośledzenia umysłowego, na której wzorowana jest klasyfikacja 4-stopniowa, zalecana w krajach europejskich przez Światową Organizację Zdrowia. (T. G.) amnezja; objaw z kręgu zaburzeń pamięci, niemożność przypomnienia sobie okresu, w którym występowały zaburzenia świadomości (np. po urazach mózgu, zatruciach, w padaczce). Może obejmować pewien okres przed chorobą - wtedy jest to a. wsteczna. (Z. K., T. S.) amplituda dźwięku; cecha akustyczna odpowiadająca natężeniu bodźca. Jest to maksymalne odchylenie drgających cząsteczek od stanu spoczynkowego, ilustrowane na wykresie sinusoidalnym pionowymi wychyleniami w stosunku do linii poziomej. Od wielkości a. zależy siła słyszanych dźwięków. (T. G.) amputacja; amputatio; odcięcie; operacyjne usunięcie jakiegoś organu, kończyny lub jej części. Rozróżniamy: a. otwartą - odjęcie kończyny z pozostawieniem rany pooperacyjnej, zamknięcie rany następuje w późniejszym terminie, lub też rana goi się przez ziarninowanie, oraz a. zamkniętą - odjęcie kończyny z zeszyciem rany operacyjnej (powięzi, skóry) w czasie pierwszej operacji, uformowanie kikuta. A. w zakresie kończyn górnych i dolnych są przeprowadzane na różnych wysokościach. Szczególnym przypadkiem są a. palców ręki dłoni i stóp. Z. N.) amputacja mioplastyczna; amputatio mioplastica; polega na uzyskaniu dobrze ukrwionego i bezbolesnego kikuta, o ustalonych i zrównoważonych przyczepach obwodowych mięśni, przez zeszycie antagonistycznych grup mięśniowych z sobą i z obwodowym odcinkiem kości. Kikut uformowany mioplastycznie jest warunkiem korzystania z protezy pełnokontaktowej. (Z. N.) analiza akustyczna; rozłożenie na podstawowe parametry (częstotliwości i natężenia) zarejestrowanego na taśmie magnetofonowej zapisu dźwiękowego. Powstaje wówczas widmo akustyczne (spectrum) dźwięku. A. a. jest metodą pomocniczą w diagnostyce niektórych zaburzeń mowy i głosu; stosowana jest dość często w rehabilitacji foniatrycznej. (T. G.) analiza czynnikowa; metoda ilościowego opracowywania wyników badań psychologicznych, wykorzystująca podejście korelacyjne i szukająca czynników warunkujących zaistniałe współzależności między wynikami badań. Przy poszukiwaniu wspomnianych czynników a.c. posługuje się także zasadami i metodami analizy trygonometrycznej. Od czasów swych prekursorów, G.H. Thomsona (1939Ď) i L. L. Thurstone'a (1947Ď), a. c. wzbogaciła swą metodykę i stale doskonali swe metody. (T. G.) analiza mikroruchów; ma zastosowanie w operacjach bardzo krótkich, wielokrotnie się powtarzających. Metoda ta rejestruje czynności wykonane w ułamkach sekund. Frank B. Gilberth rozdzielił ruchy na elementy (atomy), które nazwał "therblingami" (od nazwiska Gilberth czytanego wspak). Są one następujące: transport bez ładunku; chwycenie; trzymanie; puszczenie; nastawianie; złączenie; rozłączenie; ustawienie; szukanie; wybranie; planowanie; kontrola; wykonywanie; postój nieunikniony; postój do uniknięcia; odpoczynek. Stosowanie tak precyzyjnego podziału pozwala na bardzo dokładną segregację, a następnie na opracowanie najlepszych wzorców ruchów, pozwalających robotnikowi na wykonanie powtarzających się czynności z minimalnym wysiłkiem i zmęczeniem. Jest to jednak metoda bardzo pracochłonna i wymagająca dużego doświadczenia. Powinna być stosowana, gdy występuje upośledzenie sprawności palców ręki i chodzi dosłownie o ułamki sekund. (Z. N.) analiza pracy; badanie procesu pracy pod względem wymagań (fizycznych. psychicznych i społecznych) stawianych pracownikowi, warunków pracy, jej organizacji, przebiegu i niezbędnego wyposażenia (surowców, narzędzi itd.). A. p. dokonuje się dla różnych celów, np. doboru pracowników, szkolenia zawodowego, wydajności pracy, bezpieczeństwa i higieny pracy. W ujęciu szczegółowym a.p. odnosi się do konkretnego stanowiska pracy czy zawodu. Ma ona duże znaczenie dla celów rehabilitacji zawodowej, a więc możliwości pracy na danym stanowisku lub w danym zawodzie. Zob. też analiza stanowiska pracy. (T. M.) analiza stanowiska pracy (zawodu); badanie mające na celu zebranie i usystematyzowanie informacji o wykonywanej pracy na danym stanowisku lub w zawodzie. Szczególne znaczenie ma ona w rehabilitacji zawodowej, gdy chodzi o ustalenie czy na danym stanowisku pracy (zawodzie) może pracować inwalida lub inna osoba o obniżonej zdolnośsi do pracy. A. s. pracy obejmuje takie czynniki, jak: 1Ď) rodzaj występujących czynności i operacji oraz używanych narzędzi i maszyn; 2Ď) warunki pracy; 3Ď) wymagane sprawności fizyczne i psychiczne; 4Ď) obciążenie fizyczne i psychiczne; 5Ď) kwalifikacje zawodowe; 6Ď) możliwości - przystosowania stanowiska pracy dla potrzeb różnych kategorii inwalidów. Wynikiem a. s. pracy jest tzw. charakterystyka stanowiska pracy zawierająca wszystkie niezbędne informacje o pracy na tym stanowisku. Zgodnie z instrukcją Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 12. VII. 1966 r. (Dz. Urz. M zios nr 17, poz. 72Ď) zakłady pracy zobowiązane są do sporządzania charakterystyk stanowisk pracy. Służą one m in. do typowania stanowisk pracy dla inwalidów. Zob. też: analiza pracy; system zatrudniania inwalidów; zatrudnienie inwalidów. (T. M.) anamneza; zbiór informacji na temat indywidualnych dotychczasowych losów badanej osoby, zebranych za pomocą dokładnego wywiadu, rozmowy, kwestionariusza. Dane te porównuje się z wynikami aktualnie przeprowadzanych badań, aby uzyskać możliwie pełny obraz prognozy. (T. G.) anartria; całkowita niemożność tworzenia artykułowanych dźwięków mowy, spowodowana uszkodzeniem aparatu artykulacyjnego; mięśni warg, języka, krtani; dlatego nigdy nie występuje jako izolowany objaw, a jako element zespołu opuszkowego i pseudoopuszkowego. Rozumienie mowy, pismo, czytanie, "mowa wewnętrzna" - pozostają nie zaburzone. (S. Z.-Ch.) anencefalia; bezmózgowie; brak mózgu u noworodka jako wynik wczesnego zadziałania, w pierwszych tygodniach ciąży, uszkadzających czynników na tworzące się zawiązki ośrodkowego układu nerwowego. Dla a. przyjmuje się granice wieku zarodka od 24 do 26 dni. Czynniki działające do 16 tygodnia ciąży mogą powodować uszkodzenia zarodka zwane embriopatiami. Powyżej tego okresu mamy do czynienia z uszkodzeniami płodu (fetopatiami). (T. G.) ankyloglossia - język przyrośnięty Anochin Piotr (ur. 1898 r.); radziecki neurofizjolog, specjalista z zakresu kompensacji. (A. Z.) anoksja; niedobór tlenu w tkance mózgu, który jest bardzo czuły na to ograniczenie. Nasilona a. doprowadza do utraty przytomności, natomiast trwająca 3-5 min może spowodować nieodwracalne zmiany patologiczne w mózgu. A. występuje także w wyniku zatrzymania oddechu, czyli - asfiksji. Dwutlenek węgla, zalegający wskutek tego we krwi, podnosi się do groźnego poziomu przekraczającego 74 hPa i zatruwa ośrodki mózgowe. A. łączy się u noworodków z zamartwicą siną lub bladą, które są niebezpieczne dla życia i dalszego prawidłowego rozwoju dziecka. Te incydenty okołoporodowe ze względu na swą szkodliwość są ważnymi informacjami, o które pyta się podczas zbierania danych anamnestycznych od rodziców dziecka. (T. G.) anomalie somatyczne; nieprawidłowości w budowie ciała. Występują częściej u dzieci upośledzonych umysłowo, autystycznych oraz przejawiających nadmierną pobudliwość. Z poważniejszych a.s. wymienić należy zniekształcenia w budowie czaszki i twarzy typowe dla zespołu Crouzona. Towarzyszą im: wytrzeszcz gałek ocznych, wzmożone ciśnienie śródczaszkowe i czasami uszkodzenie wzroku. Nierzadko zdarza się w tym zespole uszkodzenie układu nerwowego i upośledzenie umysłowe. Wśród innych anomalii, wyróżniających się charakterystycznym kształtem czaszki oraz zrośnięciem palców dłoni i stóp, jest zespół Aperta, w którym także występuje upośledzenie umysłowe. Innym typem a. s. jest charakterystyczne zniekształcenie całego kośćca zwane achondroplazją, wyróżniające się niskim wzrostem, krótkimi kończynami, dużą głową z wypukłym czołem. Duże zniekształcenia kośćca występują z powodu wrodzonych wad związanych z nieprawidłowym kostnieniem oraz łamliwością kości. Nieraz towarzyszą tej a. s. upośledzenie umysłowe i zaburzenia słuchu. Istnieje wiele nieznacznych odchyleń od normy w zakresie budowy ciała: zbyt wysklepione podniebienie, przyrośnięte płatki uszne, częściowo zrośnięte palce stóp, skrzywiony do środka mały palec ręki, szerokie rozstawienie oczu i inne a. s. (T. G.) anomia - afazja amnestyczna anoreksja; anorexia nerwosa; brak łaknienia na tle psychogennym, opisany po raz pierwszy przez angielskiego lekarza W. Gulla (1874Ď). A. jest uwarunkowana, podobnie jak i inne zaburzenia psychosomatyczne, przeżywanymi konfliktami. Do a. mogą dołączyć się zakłócenia funkcji wegetatywnych (wewnętrznego wydzielania). W przypadku a. prowadzi się leczenie psychoterapeutyczne i odpowiednie oddziaływanie na środowisko rodzinne. (T. G.) antagonista; w narządzie ruchu mięsień działający w kierunku przeciwnym do mięśnia wykonującego ruch, zwanego protagonistą. A. w każdym ruchu czynnym zapewnia płynność i koordynację. (A. 2.) antropometria funkcjonalna - antropotechnika antropometria klasyczna; polega na pomiarach ciała opartych na dobrze zdefiniowanych punktach antropometrycznych: pomiary są wykonywane na osobie stojącej lub siedzącej, wyprostowanej, która trzyma głowę w pozycji "frankfurckiej". Przestrzenną orientację opisu ciała ułatwia układ prostopadłych płaszczyzn, związany z osią symetrii ciała. Płaszczyzna strzałkowa dzieli ciało na część lewą i prawą, zaś płaszczyzna czołowa dzieli je na część tylną i przednią. Z płaszczyzn poziomych szczególną rolę odgrywa płaszczyzna służąca do ustalenia pozycji głowy, zwaną frankfurcką, wyznaczona przez trzy punkty: lewy i prawy tragion oraz najniższy punkt lewego oczodołu. Klasyczne pomiary antropometryczne są wykonywane bezpośrednio za pomocą antropo etru, cyrkli kabłąkowych i prostych, suwaka oraz taśmy. A. k. jest dostosowana do statycznego opisu ciała, zaś dla scharakteryzowania człowieka czynnego, np. wykonującego pracę, potrzebne są inne metody, które są tworzone w ramach antropometrii funkcjonalnej, określanej także jako - antropotechnika. (Z. N.) antropotechnika; w krajach anglosaskich określana także jako inżynieria ludzka albo zhumanizowana technika. Domeną jej zainteresowania są: 1Ď) zasięgi ruchów kończyn przy dowolnej postawie; 2Ď) postawa ciała determinowana przez wykonywaną czynność; 3Ď) ruchy ciała, głównie kończyn. Metody pomiarowe stosowane w czasie badań antropotechnicznych są wykorzystywane w projektowaniu inżynierskim i służą dostosowywaniu stanowisk pracy w sensie zapewnienia prawidłowych stosunków przestrzennych dla operatorów tych stanowisk. (Z. N.) aparat słuchowy; w potocznym rozumieniu urządzenie wzmacniające słuch, inaczej proteza słuchowa. Rozróżnia się a. s. indywidualne, noszone przez osoby z uszkodzonym słuchem, oraz stołowe, inaczej stacyjne, instalowane w pomieszczeniach (najczęściej w klasach szkolnych). Ten drugi rodzaj a. s. posiada lepszą zdolność wzmacniania, najczęściej a. s. stacyjne łączone są z mikrofonem i pulpitem dyspozycyjnym osoby prowadzącej zajęcia szkolne. Dzięki postępowi elektroniki akustycznej z każdym rokiem doskonali się charakterystyka a. s., które odznaczają się obecnie dużą wiernością przenoszenia dźwięku i znaczną siłą wzmacniania. Aby móc dobrze dobrać a. s., należy przeprowadzić specjalne badania audiometryczne określające tzw. zysk akustyczny. istotnym wskaźnikiem przesądzającym o korzyści jaką dać może a. s., jest stosunkowo obszerne tzw. pole dynamiczne mowy, określające w badaniu audiometrycznym przy użyciu a. s. obszar mieszczący się pomiędzy krzywą progową słuchu a krzywą bólu. Produkowane w ostatnich latach a. s. odznaczają się miniaturyzacją, są funkcjonalne i mało widoczne. Dziedzina zajmująca się zagadnieniami wykorzystywania a. s. przez osoby głuche - audioprotetyka, rozwinęła się ostatnio znacznie. Istnieją naukowe towarzystwa audioprotetyków, organizuje się międzynarodowe konferencje na ten temat, publikuje się liczne wydawnictwa z tego zakresu. Duże zasługi w dziedzinie rozwijania badań naukowych nad wykorzystaniem a. s. ma Międzynarodowe Biuro Audiofonologii. Zob. też: audiologia, audiometr. (T. G.) appoggio - podparcie oddechowe apreksja; niezdolność wykonywania ruchów celowych występująca przy prawidłowym intelekcie i zachowanej sprawności rąk, wynikająca z innych przyczyn niż porażenie, brak koordynacji ruchowej, niedowłady. A. ideacyjna polega na zaburzeniu w tworzeniu pojęcia danego ruchu. Objawy a. występują przy ogniskowych uszkodzeniach mózgu i towarzyszą często - afazji i - agnozji. (T. G., S. Z.-Ch.) aquavibron; uniwersalny aparat do masażu wibracyjnego. Drgania membrany w tym aparacie wywołane strumieniem wody z sieci wodociągowej przenoszone są na żądaną okolicę ciała. A. wykorzystywany jest do masażu w stanach pourazowych, w chorobach gośćcowych i niektórych schorzeniach obwodowego układu nerwowego oraz skóry (A. Z.) arsonwalizacja; zabieg wykorzystujący prądy elektryczne wysokiej częstotliwości w celu wytworzenia ciepła w chorych tkankach, głównie w naczyniach włosowatych i zakończeniach nerwowych w skórze. Pozwala uzyskać niewielką ilość ciepła. Miejscowo stosowana w nerwobólach i zaburzeniach w obwodowym krążeniu krwi. OgóInie - w bezsenności, nerwicy wegetatywnej, dolegliwościach okresu przekwitania. (A. Z.) arteriosclerosis obliterans, (A. O.); - stwardnienie tętnic zarostowe asekuracja; czynności fizjoterapeuty, zapewniające bezpieczeństwo pacjentom podczas wykonywania ćwiczeń. Istnieje asekuracja bierna i czynna. Przy a. biernej asekurujący nie ma bezpośredniego kontaktu fizycznego z asekurowanym. Przy a. czynnej fizjoterapeuta cały czas podtrzymuje ćwiczącego. A. ma istotne znaczenie w ćwiczeniach o dużym stopniu ryzyka, np. podczas nauki chodzenia, wchodzenia i schodzenia po schodach, ćwiczeń w wodzie. Prawidłowa a. dzięki zapewnieniu choremu poczucia bezpieczeństwa przyspiesza opanowanie potrzebnych umiejętności. (A. Z.) asfiksja; zatrzymanie oddechu u noworodka, które może spowodować zagrożenie życia lub prawidłowego rozwoju wskutek ewentualnego zatrucia mózgu. (T. G.) astazja; niemożność utrzymania pozycji stojącej, występuje zwykle wraz z - abazją. Może stanowić objaw konwersyjny w nerwicy histerycznej, występuje także w chorobach móżdżku, płatów czołowych, błędnika. (Z.K., T. S.) astenia; osłabienie odporności nerwowej. Jedna z postaci nerwicy charakteryzująca się zwiększoną podatnością na frustrację, niezdolnością przeciwstawiania się przeszkodom życiowym, poddawaniem się losowi. A. według typologii Kretschmera wiąże się z podatnością na zaburzenia psychiczne. (T. G.) astenia mózgowa; konsekwencja chorób zapalnych mózgu lub opon, a także innych schorzeń (ciężkich zatruć, niedożywienia, urazów mechanicznych), polegająca na osłabieniu aktywności intelektualnej dziecka. Dzieci z a. m. uczą się wolniej i z większym trudem, przejawiają większą od zdrowych rówieśników męczliwość i pobudliwość nerwową, wyróżniają się dysharmonijnym rozwojem. (T. G.) astereognozja - agnozja dotykowa astma oskrzelowa - dychawica oskrzelowa atetoza; zespół ruchów mimowolnych najczęściej występujących w przeciwstawnych częściach ciała. Charakteryzuje się powolnością przebiegu i doprowadza do niezwykłych ułożeń kończyn (w nadmiernym powolnym wyproście, zgięciu lub skręcie) lub groteskowych powolnych gestów głowy i grymasów twarzy. (S.Z.-Ch.) audiofonologia; dziedzina wiedzy łącząca w sobie elementy audiologii i fonologii, starająca się badać zjawiska percepcji i ekspresji mowy w powiązaniu z danymi dotyczącymi właściwości narządu słuchu. A. rozwinęła się w wielu krajach europejskich jako dyscyplina zajmująca się różnymi aspektami głuchoty i jej konsekwencji dla porozumiewania się, funkcjonowania społecznego i przystosowania. Międzynarodowe Biuro Audiofonologii, którego Polska jest członkiem, wniosło znaczący wkład w ujednolicenie terminologii, klasyfikacji i protezowania oraz diagnostyki audiologicznej. (T. G.) audiologia; nauka zajmująca się diagnozą, różnicowaniem oraz rehabilitacją osób z uszkodzeniami słuchu. Tradycyjnie a. stanowi specjalność medyczną związaną najbardziej z laryngologią, lecz w ostatnich latach doniosły wkład w tę dziedzinę był dziełem fizyków, psychologów, techników. A. czerpie bogato z dorobku akustyki fizjologicznej, elektroniki, teorii informacji. Można wyróżnić a. kliniczną, zajmującą się potrzebami praktyki w zakresie diagnozy, protezowania i rehabilitacji, oraz a. doświadczalną, której zainteresowania skupiają się wokół problematyki badawczej. Dzięki rozbudowanej technice badań audiometrycznych a. ustanowiła kilka systemów klasyfikacji stopnia ubytków słuchu w zależności od celów, jakim służą. Wśród obiektywnych metod a. należy wymienić rejestrowanie reakcji za pomocą odruchu psychogalwanicznego, wykorzystywanie reakcji mięśni na przepływ prądu elektrycznego (chronaksymetria) oraz - audiometria reakcji wywołanych (Era). Technika badań audiologicznych opiera się na rejestrowaniu i wykreślaniu tzw. krzywych progowych słyszalności dla każdego ucha osobno. Określa się w ten sposób przewodnictwo powietrzne i kostne, wykorzystując słuchawki oraz wibratory. Ponadto ważnym elementem oceny jest określenie tzw. pola dynamicznego słuchu, stanowiącego obszar rozciągający się między progiem słuchu a krzywą dla bólu wywołanego wzmacnianymi dżwiękami. Zbyt małe pole dynamiczne uniemożliwia zastosowanie protezy słuchowej, ponieważ wzmocnienia mogą nie być tolerowane przez osobę badaną. Obszernym działem audiologii są aparaty stacyjne wzmacniające słuch instalowane w placówkach szkolnych, z których korzystają dzieci i młodzież z ubytkami słuchu, oraz aparaty indywidualne stosowane u poszczególnych osób. Ostatnio aparaty te, dzięki postępowi technicznemu, uległy znacznej miniaturyzacji i odznaczają się dużymi walorami akustycznymi. A. doświadczalna wzbogaciła swą wiedzę dzięki badaniom na zwierzętach, u których doświadczalnie bada się wpływ zniszczenia niektórych struktur anatomicznych dla percepcji dźwięku. Koordynacją oraz wymianą doświadczeń naukowych w skali światowej zajmuje się Międzynarodowe Towarzystwo Audiologii, organizujące okresowo kongresy i wydające własne pismo "Audiology". (T. G.) audiometr; aparat służący do szczegółowej oceny stopnia i jakości ubytków słuchu. W ocenie audiometrycznej bierze się pod uwagę częstotliwość słyszanych tonów oraz ich natężenie. Na podstawie badania sporządza się wykres (audiogram) oparty na tych dwóch parametrach. W standardowych badaniach audiometrycznych stosuje się tzw. tony czyste, mające charakterystykę sinusoidalną. Niekiedy, zwłaszcza dla potrzeb oceny przydatności protezy słuchowej, w badaniu audiometrycznym zamiast tonów stosuje się bodźce słowne, określając procent słyszanych słów o odpowiednim natężeniu, które w a. mierzone jest w decybelach. Dzięki postępowi techniki elektroakustycznej aparatura audiometryczna jest stale doskonalona. (T. G.) audiometria reakcji wywołanych; metoda obiektywnego badania słuchu zbliżona do zapisu elektroencefalograficznego, w której dokonuje się rejestracji tzw. potencjałów bioelektrycznych za pomocą elektrod umieszczonych na szczycie czaszki (vertex potentialis A. r. wywołanych, znana pod skrótem Era, opiera się na uśrednionych przez komputer zapisach reakcji mózgowych w postaci krzywych na ekranie oscyloskopu. W zapisach tych można analizować charakterystyczne cechy tych reakcji, jak: amplitudę, czas trwania i czas latencji, określając istotne różnice indywidualne oraz wynikające ze stwierdzanych wcześniej u badanej osoby zaburzeń w procesach integracji lub przekształcania bodźców w ośrodkowym układzie nerwowym. A.r. wywołanych stosowana jest w naszym kraju w kilkunastu ośrodkach do celów badawczych i klinicznych. (T. G.) audiometria słowna; metoda audiologiczna służąca do oceny stopnia rozumienia wypowiedzi słownych przez osobę posiadającą ubytki słuchu. A. s., zwana inaczej akumetrią, posługuje się listami słów (zrównoważonych fonetycznie), na podstawie których określa się procent prawidłowo słyszanych słów na odpowiednim poziomie natężenia (w decybelach). W a.s. występują dwa parametry - procent słów i natężenie, za pomocą których sporządza się wykres zbliżony do krzywej progowej słyszalności. Osobie badanej metodą a. s. poleca się powtarzać usłyszane słowa. (T. G.) audiometria tonalna; metoda audiologiczna posługująca się dla wykreślenia krzywej progowej słuchu dwoma parametrami, tj. częstotliwością tonu (liczbą drgań na sekundę określaną w hercach - Hz) oraz natężeniem mierzonym w decybelach (dB). Bodźcami stosowanymi w a.t. są tony proste, mające charakterystykę sinusoidalną. Zob. też audiologia. (T. G.) audiomutitas - słuchoniemota automatyzm; odruchowe wykonywanie czynności bez udziału świadomości, zdolność do samoczynnego funkcjonowania. (S. Z.-h.) automatyzm pęcherza - pęcherz moczowy automatyczny automatyzm rdzenia; obronny, bezwarunkowy odruch skrócenia kończyny dolnej z potrójnym zgięciem w 3 stawach, niekiedy z towarzyszącym mu opróżnieniem pęcherza i odbytnicy (odruch masowy), występujący w odpowiedzi na obwodowo działający bodziec czuciowy w przypadku przerwania połączeń nerwowych rdzenia kręgowego z położonymi wyżej odcinkami ośrodkowego układu nerwowego. (S. Z.-Ch.) automatyzm ruchowy; złożona reakcja odruchowa leżąca u podstaw czynności ruchowej człowieka i zwierząt. Do najważniejszych a. r. należą: a. rdzenia i a. statokinetyczny. A. r. podlegają kontroli świadomości w toku rozwoju filo- i ontogenetycznego. Zaburzenie kontroli świadomości nad a. r. może nastąpić w wyniku ogniskowych, zwłaszcza wczesnych uszkodzeń mózgu (np. w porażeniu mózgowym dziecięcym) oraz w przypadkach przyćmienia świadomości (np. w - przypadkach padaczki). (S. Z.-Ch.) automatyzm ruchowy padaczkowy; mimowolne powtarzające się czynności ruchowe. bardziej lub mniej skoordynowane, niekiedy przypominające zwykłe czynności życia codziennego, występujące w stanie - zamroczenia, w czasie lub po napadzie padaczkowym. Najczęściej a. r. padaczkowy jest częścią składową napadów częściowych złożonych (psychoruchowych). (W. K.) automatyzm statokinetycny; oparty na odruchach równowagi zapewnia kontrolę nad środkiem ciężkości ciała (przeciwstawienie się sile bezwładności i przyciągania ziemi), pozwalając uzyskać i utrzymać pozycję pionową, także w czasie złożonych aktów ruchowych (chodzenia, tańca, biegu). Do tej grupy należy automatyczna regulacja długości i rytmu kroków; prawidłowe współdziałanie różnych odcinków ciała (synergia) i harmonijna współpraca różnych grup mięśniowych w czasie wykonywania ruchów złożonych (koordynacja). (S. Z.-Ch.) automatyzm statyczny oparty na odruchach postawy zapewnia prawidłową pozycję (ułożenie) ciała przy złożonych aktach ruchowych (podczas pracy, walki itp.). (S. Z.-Ch.) autotopagnozja - agnozja topograficzna autotrening; samodzielne, systematyczne ćwiczenia fizyczne i ćwiczenia woli mające na celu uzyskanie maksymalnej sprawności lub optymalnej adaptacji. (S. Z.-Ch.) autyzm; odsunięcie się od świata realnego lub całkowite zerwanie kontaktów z rzeczywistością i zamknięcie się we własnym świecie przeżyć. A. stanowi jeden z podstawowych objawów - schizofrenii. (Z. K., T. S.) autyzm dziecięcy; zespół zaburzeń odznaczający się trudnościami w nawiązywaniu przez dziecko kontaktu afektywnego z otoczeniem, charakteryzujący się poważnym nieprzystosowaniem społecznym i wymagający wczesnej, systematycznie prowadzonej interwencji wychowawczej. Opisany został po raz pierwszy w 1943 r. przez amerykańskiego psychiatrę L. Kannera. Statystyki europejskie podają wskaźnik rozpowszechnienia tego zespołu wynoszący 1Ď:2000. Występuje 4 razy częściej u chłopców niż u dziewczynek i uznawany jest za wadę wrodzoną. Większość badaczy zajmujących się etiologią tych zaburzeń jest zdania, że mają one tło organiczne, związane prawdopodobnie z patologicznym metabolizmem. Zachowanie dzieci autystycznych charakteryzują: dziwaczność, skłonność do perseweracji, ruchy stereotypowe (autostymulacyjne). W ich mowie obserwuje się echolalię, zmienione tempo wypowiedzi, czasami całkowity brak możliwości porozumiewania się. Większość z nich przejawia obniżony poziom intelektualny, co sprawia, że bywają utożsamiane z dziećmi upośledzonymi umysłowo. Niektóre spośród tych dzieci odznaczają się wybiórczymi zdolnościami, którymi zaskakują otoczenie. Wymagają w postępowaniu rehabilitacyjnym indywidualnego podejścia i wykorzystywania szerokiego zestawu środków. Podstawową zasadą realizowaną z dodatnimi wynikami jest zapewnienie udziału rodziców w programie usprawniania. (T. G.) B badania dynamometryczne i ergometryczne; obiektywna metoda oceny siły mięśni wykonujących dany ruch. Pomiary dynamometryczne wykonuje się za pomocą różnego typu dynamometrów: sprężynowych lub specjalnie skonstruowanych w oparciu o technikę tensometrii elektrooporowej przyrządów pomiarowych. Najprostszym urządzeniem używanym do pomiarów dynamometrycznych jest zestaw bloczkowo-ciężarkowy. Pomiary dynamometryczne pozwalają na kontrolę przyrostu siły mięśniowej oraz na dobór właściwego obciążenia w czasie ćwiczeń i pracy bez wywoływania szkodliwych następstw wynikających z przeciążenia. B. e. mają na celu ustalenie, jaką pracę jest w stanie wykonać określona grupa mięśni. Do tego celu używa się ergometr ręczny lub rowerowy. W b. e. należy najpierw oznaczyć za pomocą dynamometru opór maksymalny dla badanej grupy mięśni, a następnie wykonywać określony ruch z oporem równym połowie oporu maksymalnego, aż do wystąpienia zmęczenia. Znając wielkość obciążenia podczas pracy oraz drogę, która została wykonana, oblicza się w kilogramometrach wielkość wykonanej pracy. B. e. pozwalają na ustalenie - przed rozpoczęciem pracy zawodowej przez inwalidę -jego możliwości fizycznych do jej wykonywania. (Z. N.) badania longitudialne; badania podłużne: odnoszące się do prac prowadzonych przez dłuższy czas, gdy można uchwycić dynamikę zmian występujących u badanych osób. Są tu badania podejmowane często w zespole wielospecjalistycznym, wymagające poważniejszych nakładów finansowych i mające dużą wartość poznawczą. (T. G.) badania podłużne - badania longitudinalne badanie elektroencefalograficzne; metoda badania czynności bioelektrycznej mózgu polegająca na odbieraniu za pomocą systemu elektrod przymocowanych do skóry głowy pacjenta, wzmacnianiu, zapisywaniu i analizie potencjałów mózgowych. B. e. jest jedną z podstawowych metod badawczych w diagnostyce chorób układu nerwowego, m. in. padaczki. (W. K.) badanie pracy; przeprowadza się dla potrzeb rehabilitacji zawodowej (przemysłowej); jest to badanie czynności wykonywanych przez człowieka w związku z realizacją celów produkcyjnych. Metody b.p. opierają się w większości przypadków na: 1Ď) bezpośrednich obserwacjach funkcjonowania układu człowiek-maszyna lub układu człowiek-praca oraz jego otoczenia; 2Ď) pomiarach natężenia działania czynników materialnego środowiska pracy i ocenie tego działania; 3Ď) pomiarach czasu potrzebnego do wykonania operacji lub czynności; 4Ď) pomiarach stanowiska pracy (tzn. zasięgu kończyn, odległości i wysokości pola pracy, wymiarach krzesła itp.), tzw. wymiarowanie stanowiska roboczego; 5Ď) wywiadach z operatorami maszyn (lub osobami pracującymi na badanym stanowisku), a także z personelem kierowniczym; 6Ď) analizie wydarzeń krytycznych (wypadków, awarii) oraz błędów popełnianych przez ludzi; 7Ď) badaniach (psychologicznych. fizjologicznych, lekarskich) pracowników; 8Ď) ocenie wysiłku fizycznego i psychicznego za pomocą metod przybliżonych; 9Ď) analizie stanowisk roboczych i pomieszczeń pracy; 10Ď) analizach modelowych, podczas których w różnej skali wykonuje się badania podobne do podanych w poprzednich punktach. Rzadko udaje się zastosować pełny zestaw wskazanych metod badań, co umożliwiłoby wielostronną kontrolę ich wyników. Najbardziej wskazane są badania zespołowe. (Z. N.) balizm; zespół ruchów mimowolnych obejmujących mięśnie tułowia i kończyn o charakterze ruchów obrotowych. Najczęściej występuje jednostronnie (hemibalizm). Zob. też hiperkineza. (S. Z.-Ch.) balkonik wysoki z podparciem pachowym; typ balkonika do nauki chodzenia, służący pacjentom z niedowładami znacznego stopnia, gdy funkcja kończyn górnych jest na tyle upośledzona, że nie zabezpiecza pacjenta przed upadkiem (np. sclerosis multiplex, dystrophia musculorum progressiva); pacjent musi być dodatkowo podtrzymany pod pachami. Wysokość podparcia pod pachami jest dowolnie regulowana. Balkonik ten ma cztery punkty podparcia, zakończone kółkami ułatwiającymi przesuwanie się. (R. S.) balkoniki z podparciami dłoniowymi; służą do nauki chodzenia po przebytych chorobach upośledzających funkcję kończyn dolnych. Produkowane są następujące rodzaje balkoników: z czterema punktami podparcia; dwa przednie zakończone kółkami, dwa tylne zabezpieczone nakładkami gumowymi (najczęściej stosowany); z trzema punktami podparcia na kółkach i z hamulcami ręcznymi w dwóch tylnych kółkach. Używany przez pacjentów z prawidłowym chwytem dłoni, mniejszy i łatwiejszy w obsłudze od poprzednio wymienionego; z czterema punktami podparcia zakończonymi kółkami oraz ze stolikiem umieszczonym w przedniej części (do przewożenia drobnych przedmiotów lub naczyń); z czterema punktami podparcia zabezpieczonymi nakładkami gumowymi do chodzenia po schodach. "Nogi" balkonika są ustawione nierównolegle, zaś poręcz jest na krawędziach pochylona ku dołowi tak, że na stopniach schodów pochylona część poręczy jest położona poziomo, co zapewnia pewne podparcie. (R. S.) balneoterapia; metoda leczenia fizykalnego za pomocą naturalnych środków leczniczych, do których zalicza się: kąpiele, wody mineralne, słońce i powietrze. B. stosowana jest zwykle jako środek leczniczy w uzdrowiskach. (A. Z.) barierki; długie poręcze wolnostojące, trwale przymocowane do podłoża, stosowane do nauki chodzenia w przypadkach znacznych niedowładów lub porażeń kończyn dolnych, niedowładów połowiczych lub zaburzeń równowagi. (S. Z.-Ch.) bariery architektoniczne i urbanistyczne; niedostosowanie środowiska (otoczenia) osoby niepełnosprawnej do jej możliwości, utrudniające, zwłaszcza w przypadkach uszkodzonego narządu ruchu lub obniżonej wydolności wysiłkowej (ludzie w wieku starszym), normalne w nim funkcjonowanie, to jest wykonywanie podstawowych czynności życia codziennego przy ograniczonych sprawnościach manipulacyjnych i lokomocyjnych. Rozróżnia się: 1Ď) bariery architektoniczne występujące w miejscu zamieszkania osoby niepełnosprawnej (w mieszkaniu i budynku), np. brak różnych poręczy i uchwytów w łazience umożliwiających swobodne korzystanie z wanny czy sedesu. niedostateczne parametry otworów wejściowych wind, pomieszczeń sanitarnych; 2Ď) bariery urbanistyczne w miejscowości, w której mieszka osoba niepełnosprawna (np. zbyt wysokie schody bez specjalnych podjazdów i zjazdów dla wózków inwalidzkich, szczególnie ważne przy przejściach podziemnych, wejściach do sklepów itp.). Zniesienie b. a. i urbanistycznych stanowi ważny element w rehabilitacji osób niepełnosprawnych, warunkujący w znacznym stopniu ich usamodzielnienie i społeczną integrację. (T. M.) bariery psychologiczne w rehabilitacji; przeszkody, jakie w rehabilitacji stwarzają niewłaściwe postawy społeczne, brak zrozumienia realnych potrzeb, praw i sytuacji osób niepełnosprawnych. Niedocenianie tych potrzeb i lekceważenie obowiązków, jakie ma do spełnienia wobec osób niepełnosprawnych społeczeństwo, prowadzi do zaniedbań w zakresie organizowania usług, pomocy specjalistycznej oraz udogodnień przeznaczonych dla inwalidów dorosłych i dzieci niepełnosprawnych. Wokół nich panują wciąż uprzedzenia i niczym nie uzasadnione przekonania o całkowitej nieporadności, mimo że większość inwalidów może stać się samowystarczalna pod względem ekonomicznym. Wskutek tego typu sytuacji, panującej w większości krajów, osoby niepełnosprawne pozostają często w izolacji, są ze strony najbliższych także traktowane jak niepotrzebne jednostki, oczekujące pomocy, a nic w zamian z siebie nie dające społeczeństwu. W krajach, gdzie istnieje wysoki poziom zrozumienia zadań, jakie stoją przed społeczeństwem w stosunku do osób niepełnosprawnych, ich sytuacja jest pomyślniejsza i programy rehabilitacji można realizować bez większych przeszkód. (T. G.) bezmózgowie - anencefalia bezpieczeństwo w sporcie inwalidów; opiera się na podstawowym założeniu, że sport nie może wpływać ujemnie na stan fizyczny i psychiczny inwalidy, pogłębiać jego inwalidztwa lub powodować nowe urazy czy kalectwa. B. w sporcie inwalidów uzależnione jest od szeregu czynników. Są to: właściwy dobór konkurencji dla określonego kalectwa, dobry stan ogólny zawodnika i odpowiednie przygotowanie do zawodów, dogłębna znajomość przez instruktora psychofizycznych możliwości inwalidy. Czynniki techniczne i organizacyjne to: wysokiej jakości sprzęt sportowy i zaopatrzenie ortopedyczne, odpowiednie przygotowanie boiska (sali) i usunięcie barier architektonicznych oraz przeszkód, poznanie przez zawodnika terenu odbywanej imprezy, sprawna organizacja imprezy z udziałem przeszkolonej kadry i sędziów. Do przedstawionych czynników b.w sporcie inwalidów zaliczyć należy: samopoczucie zawodnika oparte na dobrym wypoczynku, świadomość uczestniczenia w konkurencji dobrze opanowanej, brak ze strony organizatorów wymagań zwycięstwa za wszelką cenę, zaufanie do trenera, życzliwa atmosfera otoczenia itp. (.l. D.) bezwład połowiczy; hemiplegia; porażenie kończyn po stronie przeciwnej do uszkodzenia dróg piramidowych - najczęściej w obrębie torebki wewnętrznej. Najczęstszą przyczyną torebkowego bezwładu połowiczego jest krwotok z jednej z gałązek tętnicy środkowej. (S. Z.-Ch., J. K.) biblioterapia; jedna z metod - psychoterapii wykorzystująca różne formy twórczości literackiej (poezję, twórczość beletrystyczną, materiały informacyjne - np. prasę, sztuki teatralne, film itp.) do celów terapeutycznych. Stosowana jest zarówno w psychoterapii indywidualnej, jak i grupowej. Wyróżnia się b. bierną i czynną. Terapeutyczna rola literatury nie ogranicza się do typowych form psychoterapii. Dla czytelnika, szukającego rozwiązania swych problemów, odpowiedni utwór literacki dostosowany nie tylko do rodzaju trudności, ale przede wszystkim do zainteresowań, upodobań literackich i nawyków kulturowych, może skutecznie spełniać rolę bezosobowego terapeuty. (Z. K., T. S.) bilans energetyczny organizmu ludzkiego; uzależniony jest od mechanizmów, które z jednej strony zabezpieczają jakość i ilość doprowadzanego pożywienia, a z drugiej regulują wielkość przemian energetycznych zachodzących u człowieka. Źródłem energii dla organizmu człowieka jest utlenianie - za pomocą tlenu atmosferycznego - wodoru zawartego w substancjach pokarmowych. Utlenianie wodoru jest reakcją silnie egzoergiczną, która w ustroju zachodzi etapami, izotermicznie, przy czym wyzwalana energia chemiczna jest magazynowana w tzw. związkach wysokoenergetycznych, jak: Atp, Adp, fosfokreatyna i in. Wspomniane związki przekazują energię chemiczną komórkom, w których przechodzi ona bezpośrednio w inne postacie energii, głównie w cieplną i w mechaniczną. Wartość kaloryczna pokarmów zależy od ilości zawartych w nich węglowodanów, białek i tłuszczów. Ustrój nawet w stanie zupełnego spokoju zużywa pewną ilość energii na podtrzymanie niezbędnych dla życia procesów. Wielkość tej energii odpowiada tzw. podstawowej przemianie materii. Poziom jej zależy od wieku, płci, wzrostu i masy ciała. U osób dorosłych wartość podstawowej przemiany materii wynosi od 6280 do 7536 kJ na dobę. Na mięśnie w stanie spoczynku przypada około 25% podstawowej przemiany materii. Zależnie od intensywności wykonywanej pracy poziom przemian energetycznych w ustroju może gwałtownie wzrastać, wielokrotnie przekraczając wartości notowane w spoczynku. W tych warunkach na mięśnie przypada 70%, a niekiedy 95% całkowitego zużycia energii. (Z. N.) bilanse zdrowia; system okresowej oceny stanu zdrowia dzieci realizowany w placówkach leczniczych (pediatrycznych). Są to badania, których schemat został opracowany w Instytucie Matki i Dziecka, mające na celu wykrycie i zewidencjonowanie wszelkich poważniejszych odchyleń od normy występujących w wieku rozwojowym i wymagających specjalistycznej opieki, w tym także rehabilitacji. Do sprawowania tej opieki u dzieci w wieku szkolnym zobowiązano wszystkich lekarzy szkolnych, którzy mają im zapewnić tzw. czynne poradnictwo. Na podstawie analizy dotychczasowej dokumentacji, serii badań testowych uzupełnionych dodatkowymi specjalistycznymi badaniami. B. z. opracowywane są na specjalnym arkuszu w formie wniosku określającego dalsze potrzeby w zakresie opieki lekarskiej i wychowawczej. (T. G.) Binet Alfred (1857-1911Ď); psycholog francuski, założyciel i długoletni kierownik pierwszego we Francji Laboratorium Psychologicznego w Paryżu, twórca - wspólnie z Th. Simonem - pierwszej baterii testów służących do oceny inteligencji dziecka; została ona opublikowana po raz pierwszy w 1905 r. i była wykorzystywana do wykrywania upośledzenia umysłowego u dzieci w celu skierowania ich do szkół specjalnych. (T. G.) bioenergia; zasób rezerw tkwiących w organizmie, które mogą być wykorzystywane w procesie przywracania równowagi nerwowej, zachwianej lub naruszonej wskutek przeżyć stresowych lub wyczerpania. B. jest wzmacniana za pomocą specjalnych form oddziaływania psychoterapeutycznego. zbliżonych do relaksacji i wykorzystujących techniki grupowe, psychoterapeutyczne. (T. G.) biofeedback; metoda kontrolowania własnego stanu psychofizycznego. wykorzystująca mniej lub bardziej złożoną rejestrację elektrofizjologiczną w celu uzyskania optymalnego stanu relaksacji. B. sprzyja opanowaniu umiejętności wypoczywania i odzyskiwania sił. B. w ostatnich latach został rozpowszechniony (zwłaszcza w Usa) wśród szerokich kręgów społecznych, jako sposób zapobiegania stanom wyczerpania i załamaniom nerwowym. Prowadzi się liczne badania nad b., pozwalające określić rozmaite jego uwarunkowania i parametry psychofizjologiczne. B. znajduje bogate zastosowanie w programach rehabilitacyjnych. (T. G.) bioinżynieria; inżynieria biologiczna i medyczna; celem b. jest wykorzystanie współczesnej techniki dla potrzeb człowieka chorego, a przede wszystkim człowieka poszkodowanego na zdrowiu, jego rehabilitacja i przywrócenie możliwości udziału w życiu codziennym i pracy zawodowej. Cechą dominującą b. jest interdyscyplinarność badań, wymagająca udziału specjalistów różnych dyscyplin podstawowych i stosowanych takich, jak: mechanika wraz z biomechaniką, elektronika wraz z elektroniką medyczną, akustyka, biologia, fizjologia, anatomia. elektro- i neurofizjologia, elektroencefalografia, elektrokardiografia, informatyka medyczna, automatyka medyczna, radiologia, ortopedia, rehabilitacja, pomocnicze dyscypliny konstrukcyjne i technologiczne i inne. Listę tę należy traktować jako otwartą i ulegającą stałemu rozszerzeniu. (Z. N.) biomanipulator; urządzenie techniczne przeznaczone do wykonywania niektórych funkcji ruchowych kończyn górnych człowieka przy wykorzystaniu potencjałów mioelektrycznych jako źródła sterowania. W szczególnym przypadku jeżeli b. służy do częściowej restytucji utraconych funkcji kończyny człowieka, nazywa się bioprotezą. (A. K.) biomaszyna; organizm ludzki w ujęciu systemowym. Analogicznie do maszyn technicznych system ten składa się z takich zasadniczych układów, jak: układ ruchu (kości, stawy, mięśnie), układ zasilania (pokarmowy, oddechowy i krążenia) oraz układ sterowania (ośrodkowy układ nerwowy, układ dokrewny). Układ ruchu poprzez swe funkcje ruchowe wykonuje pracę.Układ zasilania dostarcza mu niezbędnych do tego substancji energetycznych i tlenu, a odbiera resztki energetyczne i Coi, które wydala na zewnątrz. Podobnie zaopatrywany jest też układ sterowania. Obydwa te układy są kierowane przez odpowiednie bodźce z układu sterującego. Prawidłowe sterowanie jest możliwe przy dopływie właściwych informacji o aktualnym stanie (przebiegu procesów) poszczególnych składowych tych układów. Informacje te są zbierane przez receptory (interoreceptory) i drogami czuciowymi (dośrodkowymi) przekazywane do układu sterującego - są to kanały - informacyjne. System jako całość uzyskuje informacje o środowisku zewnętrznym poprzez eksteroreceptory (telereceptory i kontaktoreceptory). Między poszczególnymi układami systemu istniej sprzężenia zwrotne. Dla potrzeb fizjoterapii szczególnie istotne jest sprzężenie układu ruchu z układem zasilania (poprzez układ sterowania): każdy akt ruchu oddziałuje na układ zasilania, jego intensywność jest proporcjonalna do pracy i mocy danego ruchu - sprawność). Patologia zakłócająca lub wykluczająca jakąś czynność może wystąpić w każdym miejscu systemu: zarówno w obrębie efektorów układu ruchu i układu zasilania, jak i układu sterowania oraz w kanałach informacyjnych i kanałach energetycznych. Zob. też kanały energetyczne. (A. K.) biomechanika; nauka badająca rezultat działania zewnętrznych i wewnętrznych sił na organizm żywy, traktując go jako narzędzie wykonujące określoną pracę. Zajmuje się związkami pomiędzy układem ruchu i układem sterowania, w szczególności badaniami struktury morfologicznej układu ruchu pod kątem ich kinematycznych, dynamicznych i statycznych właściwości oraz dla potrzeb medycyny, rehabilitacji, ergonomii, a zwłaszcza wychowania fizycznego i sportu, a także badaniami stateczności ciała ludzkiego w różnych pozycjach i strukturze jego ruchów. W dziedzinie rehabilitacji fizycznej ("ruchowej") b. zajmuje się głównie badaniem, analizą i oceną postawy ciała, siły mięśniowej i jej momentów, ruchliwością łańcuchów biokinematycznych, powstawaniem i działaniem - biomechanizmów chwilowych, strukturą ruchów lokomocyjnych oraz innych czynności ruchowych, ćwiczeń leczniczych, a ostatnio coraz częściej badaniem wielkości obciążeń fizycznych miejscowych i ogólnych. Powstają coraz to nowe działy i specjalności b., np.: b. protezowania, b. ćwiczeń fizycznych. b. ergonomiczna, b. sportu itp. Zob. też biomaszyna. (A. K.) biomechanika pracy produkcyjnej; stawia sobie następujące zadania: 1Ď) analizę ruchów z punktu widzenia kinematyki, tj. przemieszczania się robotnika i jego narzędzi pracy w cyklu produkcyjnym. Ruchy ocenia się na podstawie wielkości mechanicznych, jak: droga ruchu, czas wykonywanej pracy oraz prędkość i przyspieszenie tego ruchu. Wielkości te pozwalają również na określenie rytmu i tempa pracy robotnika; 2Ď) analizę rozwijanych sił mięśni i ich współzależności z siłami zewnętrznymi, pokonywanymi przez robotnika, jak: siła tarcia, siła ciężkości i bezwładności obrabianych przedmiotów. Miernikiem wielkości tych sił przeważnie jest siła nacisku (reakcji podłoża), jaką robotnik wywiera na otaczające go stanowisko robocze; 3Ď) określenie charakteru pracy mięśni, od którego zależą zarówno wielkości rozwijanych sił, jak i procesy wpływające na zmęczenie mięśni. Jeśli moment sił zewnętrznych jest równy momentowi siły mięśni, nie ma ruchu w stawach i długość mięśni pozostaje bez zmian. Mówimy wtedy o izometrycznym (statycznym) charakterze pracy mięśnia. Jeśli moment siły mięśni jest większy, ruch w stawie odbywa się w kierunku działających mięśni, które ulegają skróceniu. Mięśnie wykonują wtedy pracę koncentryczną. Pracę ekscentryczną wykonują mięśnie, gdy wielkość momentu sił zewnętrznych przewyższa moment siły mięśni, wskutek czego następuje wydłużenie ich włókien; 4Ď) wyznaczanie pracy użytecznej (mechanicznej), którą określa się biorąc pod uwagę pokonywanie oporów użytkowych przy warsztacie pracy oraz określanie sprawności produkcyjnej jako stosunek pracy użytecznej do włożonej przez robotnika (w sensie fizjologicznym). (Z. N.) biomechanizm; łańcuch biokinematyczny, w którym przy jednym członie nieruchomym, tzw. podstawie, pozostałe człony wykonują określone ruchy. W układzie ruchowym człowieka podstawę tworzy zwykle więcej niż jeden człon (np. obręcz barkowa wraz z kręgosłupem dla łańcucha biokinematycznego kończyny górnej). B. chwilowy mieści się w danym przedziale czasowym. W trakcie wykonywania zadania ruchowego zmienić się może liczba członów składowych łańcucha biokinematycznego, jak i podstawy, np.: unoszenie kończyny górnej w płaszczyźnie strzałkowej do pionu w zakresie ok. 90 st. - łańcuch biokinematyczny tworzy wtedy cała kończyna górna, a podstawą jest obręcz barkowa. Powyżej tego kąta łańcuch wydłuża się o obręcz barkową, a podstawą jest tułów. (A. K.) bionika; nauka wykorzystująca do zastosowań technicznych i projektowania rozmaitych urządzeń zjawiska zaobserwowane w świecie istot żywych. Dzięki pracom badawczo-projektowym z zakresu b. powstały cenne rozwiązania, oddające usługi w różnych działach techniki. Znane są także, oparte o zasady cybernetyki, modele opracowane przez bioników symulujące rozmaite funkcje organizmów żywych. (T. G.) bioortotyka; dział bioinżynierii zajmujący się budową aparatów ortopedycznych wyposażonych w mechanizmy sterowane miopotencjałami. (A. K.) blajndyzmy - blindyzmy blindyzmy; blajndyzmy; formy zachowania się niewidomych przejawiające się w wykonywaniu pewnych stereotypowych, niepotrzebnych, bezcelowych ruchów lub czynności, np. kołysanie się, potrząsanie głową, kręcenie się w kółko, wyciąganie rąk do przodu, zbytnie podnoszenie nóg przy chodzeniu. Do b. zalicza się również brak pewnych form zachowania u niewidomych, które występują u widzących, np. brak gestykulacji i mimiki przy mówieniu, brak rytmicznego kołysania ramionami przy chodzeniu. Zachowanie takie ma charakter bardziej lub mniej świadomy, a często nawet zaliczane jest do odruchów warunkowych. Niektóre z tych zachowań są podobne do tzw. tików nerwowych. B. zwykle tłumaczy się koniecznością wyładowania nagromadzonej energii psychomotorycznej na skutek ograniczonej aktywności niewidomych. (T. M.) blokady; zabiegi okresowo przerywające przewodnictwo w obwodowym układzie nerwowym (zwojach, korzonkach, pniach nerwowych) przez miejscowe wstrzykiwanie różnych środków farmakologicznych (najczęściej znieczulających; głównie nowokainy) w celu zniesienia przewlekłych zespołów bólowych lub uzyskania tzw. znieczulenia przewodowego w chirurgii. Zob. też: alkoholizacja; fenolizacja. (S. Z.-Ch.) błędy wychowawcze wobec dzieci niepełnosprawnych; wielu rodziców dzieci niepełnosprawnych popełnia powszechne błędy, traktując takie dzieci jak jednostki, które trzeba wyręczać we wszelkich czynnościach. Taka postawa nie sprzyja wytwarzaniu poczucia samowystarczalności i ćwiczeniu się dziecka w opanowywaniu podstawowych nawyków w zakresie samoobsługi i ważnych dla dalszego życia umiejętności. Inny rodzaj niewłaściwego traktowania potrzeb wychowawczych dziecka niepełnosprawnego to nadmierne obciążanie go zadaniami celem uzyskania w jego ogólnym stanie poprawy. Taka postawa może być podyktowana troską rodziców i chęcią pełnego wykorzystania wskazówek specjalistów, doprowadza do przeforsowania dzieci i zniechęca je do podejmowania wysiłków. Niekiedy rodzice przez izolowanie niepełnosprawnego dziecka od zagrażającego - ich zdaniem - grona rówieśników doprowadzają do wytworzenia się niekorzystnych dla przystosowania społecznego cech. W późniejszym okresie mogą one znacznie utrudniać proces integracji z normalnym środowiskiem. Rekompensując brak kontaktów rówieśniczych nadmierną opieką i zaangażowaniem rodzice doprowadzają do powstania silnej więzi emocjonalnej z dzieckiem, przeszkadzającej w osiągnięciu niezależności osobistej. (T. G.) bowling; gra wywodząca się z kultury anglosaskiej o dużym znaczeniu w rekreacji fizycznej. W grze uczestniczą dwie drużyny po 2 zawodników. Zasadą gry jest umieszczenie kuli (bili) najbliżej małej kulki znajdującej się na trawie. (J. D.) ból; przykre wrażenie psychofizyczne stanowiące w fizjologii jeden z rodzajów czucia (czucie nociceptywne), za pośrednictwem którego organizm uzyskuje informacje o działaniu czynników szkodliwych, zagrażających jego równowadze biofizycznej. Towarzyszy on prawie wszystkim procesom chorobowym i mobilizuje liczne mechanizmy obronne ustroju (lęk, reakcje wegetatywne). W patologii ból może ponadto powstawać samoistnie pod wpływem różnorodnych bodźców warunkowych, niezależnie od działania czynnika szkodliwego, niekiedy odległego w czasie lub nieuchwytnego (niektóre neuralgie, bóle fantomowe). Staje się wówczas niejako chorobą samą w sobie, a jego usunięcie równa się wyleczeniu. (S. Z. Ch.) ból, metody zwalczania; stosowane są w zależności od rodzaju wybranej terapii. Dzielą się na m. farmakologiczne: doustne i pozajelitowe środki przeciwbólowe, wspomagane przez neuroleptyki, tymoleptyki i leki trankwilizujące oraz niekiedy działanie steroidów obniżających percepcję bólową; miejscowe środki znieczulające w postaci - blokad, - jontoforezy lub infiltracji; m. fizykoterapeutyczne: zabiegi cieplne (Dkf, napromienianie, okłady parafinowe),akupunktura i jej najnowsze odpowiedniki,elektrostymulacja i elektroakupunktura; m. psychoterapeutyczne: - autotrening i czynna - psychoterapia grupowa; m. chirurgiczne:sympatektomia, - neurotomia - radikulotomia, komisurotomia, - chordotomia, - hipofizektomia, - talamektomia, - topektomia, - gyrektomia, - lobotomia czołowa. (S. Z.-Ch.) brevicollis - krótka szyja wrodzona bronchodilatatory; leki rozszerzające oskrzela należą głównie do dwóch grup farmakologicznych: 1Ď) leki stymulujące głównie receptory beta adrenergiczne w oskrzelach (Astmopent, Salbutamol i inne), 2Ď) pochodne purynowe (aminofilina). B. grupy pierwszej podawane są najczęściej w inhalacji, ze specjalnych firmowych dozowników wytwarzających aerosol. Działanie ich polega na zniesieniu skurczu mięśni gładkich oskrzela. Zmniejszają one także opór naczyń płucnych i mogą działać profilaktycznie w przypadkach zagrażającego zespołu serca płucnego. (J. J.) bronchofiberoskopia; wziernikowanie oskrzeli bronchofiberoskopem, którego podstawową część stanowi specjalny, giętki światłowód, zbudowany z włókna szklanego. (J. J.) brochografia; badanie radiologiczne oskrzeli polegające na wykonaniu odpowiednich zdjęć rentgenowskich po uprzednim wprowadzeniu do oskrzeli specjalnego środka kontrastowego (pochłaniającego promienie rentgenowskie). Pozwala uwidocznić kształt i przebieg oskrzeli. (J. J.) bronchoskopia; wziernikowanie oskrzeli za pomocą bronchoskopu (rodzaj rurki ze specjalnym oświetleniem i układem optycznym) w celach diagnostycznych (oglądanie oskrzeli, pobieranie materiału do badań) i terapeutycznych (np. usuwanie ciała obcego). (J. J.) C case work - metoda indywidualnego przypadku cechy dystynktywne języka; te cechy, które stanowią ważną w procesie porozumiewania się wskazówkę, różnicującą między sobą elementy fonologiczne,graficzne, syntaktyczne. C. d. języka w odniesieniu do głosek to ich charakter dźwięczny lub bezdźwięczny, nosowy -ustny, zwarte -otwarte. Każdy fonem można rozpatrywać z punktu widzenia kilku opozycyjnych c. d. W niektórych przypadkach (w zależności od położenia głoski w wyrazie) opozycyjne c. d. mogą ulegać neutralizacji. Znajomość c.d. języka stanowi istotną orientację dla rehabilitacji logopedycznej. (T. G.) cechy dźwięku; wartości akustyczne decydujące o tym, jak odbieramy bodźce słuchowe. Wśród c. d. wymienić można jako podstawowe: wysokość, natężenie, czas trwania, barwa, głośność, kierunek źródła dźwięku. Odczuwanie rozmaitych cech dźwięku zależy od środowiska, w jakim występują, oraz od indywidualnych zdolności odbiorcy. Choć w praktyce audiometrycznej posługujemy się skalą logarytmiczną, to jednak występują pewne odstępstwa od prawa logarytmicznego, wynikające ze specyficznej zależności między częstotliwością a natężeniem tonu. Odczuwanie głośności inaczej kształtuje się w zakresie tonów o wysokiej i niskiej częstotliwości. (T. G.) cechy motoryczne lub fizyczne; określają wielostronnie możliwości ruchowe człowieka. Łączą składowe sprawności ruchowych o jednakowych parametrach fizjologicznych, biomechanicznych i psychicznych, które muszą być mierzone w ten sam sposób. Do podstawowych c. m. zalicza się siłę, wytrzymałość i szybkość. W kinezyterapii najbardziej użyteczne: siła, wytrzymałość. Siła jako c. m. człowieka jest zdolnością pokonywania oporu zewnętrznego lub przeciwdziałania mu kosztem wysiłku pracujących mięśni. Wytrzymałość jako c. m. jest to zdolność do długotrwałego wykonywania pracy fizycznej bez obniżania jej wydajności. (A. Z.) cele rehabilitacji przemysłowej; 1Ď) przywrócenie możliwości pełnej zdolności do pracy produkcyjnej pracownikowi upośledzonemu fizycznie i psychicznie w wyniku doznanego urazu czy przebytej choroby; 2Ď) niedopuszczenie do powstania zjawisk patologicznych, związanych z występującymi mechanizmami adaptacji do środowiska i warunków pracy: 3Ď) poprawa ogólnej kondycji stale lub długotrwale poszkodowanego na zdrowiu pracownika; 4Ď) przeprowadzenie wszechstronnej oceny zdolności do pracy pracownika, stale lub długotrwale poszkodowanego na zdrowiu, z uwzględnieniem jego sprawności fizycznej. wydolności wysiłkowej, funkcji intelektualnych, cech charakteru i innych cech osobowości; 5Ď) wskazanie pracownikowi ze stałym lub długotrwałym upośledzeniem sprawności psychofizycznej możliwości zmiany zawodu lub szkolenia w innym zawodzie w przypadku, gdy powrót do poprzednio wykonywanej pracy jest przeciwwskazany ze względów zdrowotnych. (Z. N.) Centralny Związek Spółdzielni Inwalidów; niezależny i samorządny związek zrzeszający - spółdzielnie inwalidów i ich wojewódzkie i regionalne związki. Władzami związku jest krajowy zjazd delegatów, który wybiera Rada Czsi, sprawująca władzę w okresie między zjazdami. Rada z kolei powołuje zarząd, który na bieżąco kieruje sprawami związku. Aktualnie związek zrzesza ponad 430 spółdzielni inwalidów i 17 regionalnych i wojewódzkich związków. W celu rozwiązywania szeregu problemów związanych z działalnością rehabilitacyjną i gospodarczą (produkcyjną) w ramach Czsi działają wyspecjalizowane instytucje, jak: Zakład Badawczy CZSI i Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy. Czsi wydaje również szereg fachowych periodyków, np.: kwartalnik "Problemy Rehabilitacji Zawodowej", "Biuletyn Informacyjny - Rehabilitacja Zawodowa Inwalidów". Zob. też: spółdzielczość inwalidzka. (T. M.) Centralny Związek Spółdzielni Niewidomych; niezależny i samorządny związek zrzeszający - spółdzielnie niewidomych w całym kraju. Władzami związku są: 1Ď) Krajowy Zjazd Delegatów, 2Ď) Rada CZSN, wybierana przez Zjazd, sprawująca władzę w okresach między zjazdami; 3Ď) Zarząd CZSN kierujący na bieżąco sprawami związku. Aktualnie Czsn zrzesza około 30 spółdzielni, zatrudniających ok. 10000 niewidomych. Wydaje też pismo "Niewidomy Spółdzielca" (T. M.) centyle (percentyle); jednostki pomiaru używane w ocenach psychologicznych. Skale centylowe powstają przez podzielenie zebranych wyników na sto równych części, które z kolei dzieli się na kilka równych przedziałów, aby im przyporządkować wyniki układające się od najlepszych do najgorszych. Opierając się na normach centylowych sporządza się także rangi, wykorzystując prawidłowość rozkładania się poszczególnych wyników. (T. G.) chałupnictwo - praca nakładcza inwalidów charakteropatia; zaburzenia - osobowości występujące w przypadkach organicznego uszkodzenia mózgu. Ch. nie jest pojęciem ogólnie przyjętym, zaliczana jest do - zespołu psychoorganicznego. (Z. K., T. S.) charakteropatia padaczkowa; zaburzenia lub trwałe zmiany struktury osobowości, charakteru, temperamentu, sfery uczuciowej, będące skutkiem organicznych uszkodzeń mózgu u chorych na padaczkę. Termin ch.p., obecnie coraz rzadziej używany, wiązał się z mylnym poglądem, iż większość chorych cechuje swoiste zaburzenia charakterologiczne. Wiemy obecnie, że zaburzenia te występują u nielicznych chorych i nie są one swoiste dla padaczki. (W. K.) charakterystyka stanowiska pracy - analiza stanowiska pracy charakterystyka stanowiska rehablitacyjno-produkcyjnego w warsztacie rehabilitacji przemysłowej; powinna zawierać dane dotyczące: nazwy stanowiska; zastosowania do celów terapii pracą, przeznaczenia do celów produkcyjno-usługowych; niezbędnej powierzchni, warunków bezpieczeństwa i higieny pracy, rodzaju i liczby podstawowego wyposażenia produkcyjnego, daty zainstalowania stałych adaptacji i ich rodzaju, stałych środków pomocniczych, rodzaju i liczby, elementów i sposobów regulacji, środków kontroli (mierniki i liczniki); wymagań nadzoru. Ch.s. rehabilitacyjno-produkcyjnego opracowuje zespół rehabilitacyjny, który może się opierać na instrukcji obowiązującej w przemysłowej służbie zdrowia. Na podstawie przeprowadzonej ch. s. rehabilitacyjno-produkcyjnego rozróżniamy: stanowiska typowe; stanowiska adaptowane (z odpowiednio przystosowanymi rękojeściami i uchwytami); stanowiska specjalne (z celowo uwarunkowanymi instalacjami do ćwiczeń kończyn dolnych nie występującymi w warunkach typowych). Przeprowadzenie dokładnej ch. s. rehabilitacyjno-produkcyjnego ułatwia poważnie organizację pracy stosowaną w ramach terapii pracą. (Z. N.) charłactwo; wyniszczenie somatyczne organizmu wskutek przebytych lub toczących się procesów chorobowych. Ch. obserwuje się u dzieci wzrastających w pierwszych miesiącach życia w niepomyślnych warunkach środowiskowych, a także w następstwie ciężkich schorzeń układu nerwowego, gruczołów wydzielania wewnętrznego i in., ograniczających zdolność przyswajania pokarmu. Z powodu niedostatecznego zaopatrzenia mózgu w substancje odżywcze nierzadko u dzieci z objawami ch. dochodzi do upośledzenia umysłowego. (T. G.) chodnik ruchomy; stosowany przy próbach wysiłkowych w schorzeniach układu krążenia. Pozwala na badanie wysiłku fizjologicznego, marszowego, o różnej szybkości i o różnym nachyleniu bieżni, symulującym wychodzenie pod górę. Wysiłek taki obciąża układ krążenia, nie przeciążając układu mięśni szkieletowych. Wadą ch. r. jest jego wysoka cena, zajmowanie stosunkowo dużej powierzchni, hałaśliwość (mniejsza w nowszych typach). Płynna i dokładna regulacja szybkości chodnika i jego nachylenia pozwala na łatwe uzyskanie obciążeń o różnej intensywności i przebiegu. Najczęściej stosuje się obciążenia zaproponowane przez R. A. Brucea. Jest to pięciostopniowa próba, bez przerw na odpoczynek, zaś szybkość i nachylenie chodnika zwiększa się co 3 minuty. 1 st. - szybkość 3¬7¦km¬8¦h, nachylenie 5% (ok. 50¬7¦W), Ii st. - 3¬7¦km¬8¦h i 10% (ok. 75¬7¦W), Iii st. - 4,5¬7¦km¬8¦h i 12% (ok. 100¬7¦W), Iv st. - 6¬7¦km¬8¦h i 14% (ok. 150¬7¦W), V st. - 7 km¬8¦h i 16% (ok. 250¬7¦W). (J. L.) chordotomia; operacyjne przecięcie wstępujących szlaków nerwowych przewodzących czucie bólu w rdzeniu kręgowym. (S. Z.-Ch.) chorea - pląsawica choreoterapia wykorzystywanie tańca jako metody - psychoterapii grupowej. Walory terapeutyczne ch. wiążą się z wytwarzaniem więzi grupowej, ekspresją emocji, poprawą sprawności ruchowej, poprawą nastroju. (Z. K., T. S.) choroba; reakcja organizmu na działanie czynników chorobotwórczych (drobnoustroje, pasożyty, zatrucia wewnątrz i zewnątrzpochodne itd.), objawiająca się zaburzeniami w jego funkcjonowaniu i współdziałaniu poszczególnych jego narządów. Zmiany te mogą mieć charakter ogólny lub dotyczyć tylko jednego narządu. Każda ch. ma swój początek. przebieg i zejście. Zejście ch. może być pomyślne - całkowity lub prawie całkowity powrót do zdrowia, połowiczne - przejście w chorobę przewlekłą, lub niepomyślne, kończące się inwalidztwem lub śmiercią. (T. M.) choroba afektywna dwubiegunowa; psychoza maniakalno-depresyjna; kolejno występujące okresy depresji i manii lub częściej występuje jeden z tych zespołów. Depresję w ch. a. dwubiegunowej cechuje, poza obniżeniem nastroju, spowolnienie wszystkich procesów psychicznych, znaczne zahamowanie ruchowe, niski poziom lęku, nasilone zaburzenia procesów metabolicznych pochodzenia limbiczno-podwzgórzowego i rytmów biologicznych, m.in. snu. W ciężkich przypadkach może dojść do stanu osłupienia depresyjnego i - mutyzmu.Faza maniakalna może mieć słabe nasilenie (stan submaniakalny), czasem jednak nasilenie objawów manii doprowadza do - splątania. Objawy zarówno w manii, jak i w depresji narastają i ustępują stopniowo, przy czym poszczególne objawy narastają i ustępują nie równolegle, np. może utrzymywać się jeszcze znaczne obniżenie nastroju, a ustąpić zahamowanie ruchowe, co sprzyja realizacji tendencji samobójczych - stąd konieczność zapewnienia choremu troskliwej opieki w ciągu całego rzutu choroby. Po szczególne fazy trwają zwykle kilka miesięcy i przedzielone są na ogół okresami pełnego zdrowia. Jedna faza może przechodzić w drugą bez okresu remisji (np. depresja w manię lub odwrotnie). Średnio występuje 6-7 nawrotów w ciągu życia, częściej na wiosnę i jesienią. Ch. a. dwubiegunowa należy do psychoz endogennych, a czynniki egzogenne, m. in. choroby somatyczne i przeżycia traumatyzujące, w wielu wypadkach odgrywają rolę czynników wyzwalających rzut choroby. Podkreślana jest rola czynników konstytucjonalnych - ch. a. dwubiegunowa występuje częściej u osób o pyknicznej budowie ciała i cyklotymicznych cechach osobowości (syntonicznych, energicznych optymistów, mających dobry kontakt z ludźmi, czasem wybuchowych, skłonnych do konfliktów). W leczeniu ch. a. dwubiegunowej stosuje się z dobrymi wynikami leki przeciwdepresyjne, czasem elektrowstrząsy. W zapobieganiu nawrotom dużą skuteczność wykazują sole litu. (Z. K., T. S.) choroba afektywna jednobiegunowa; depresja fazowa; przejawia się występowaniem nawracających, trwających zwykle kilka miesięcy stanów - depresji wyrażających się obniżeniem nastroju, zaburzeniami napędu psychoruchowego oraz zaburzeniami: rytmu snu i czuwania, łaknienia, popędu płciowego, regulacji hormonalnej i wegetatywnej. Dość często przebiega z lękiem, pobudzeniem ruchowym, urojeniami depresyjnymi. Objawy narastają stopniowo i również stopniowo ustępują. Występują dobowe wahania nastroju - najgorsze samopoczucie jest rano, stosunkowo lepiej czuje się chory wieczorem. Ch. a. jednobiegunowa rozpoczyna się zwykle później niż choroba afektywna dwubiegunowa (dość często w piątym dziesiątku lat życia). Liczba faz jest mniejsza niż w tej ostatniej. Wiele przypadków ch.a. jednobiegunowa rozpoznawano dawniej jako depresję inwolucyjną, której obecnie nie wydziela się jako odrębnej jednostki. Ch. a. jednobiegunowa występuje częściej u kobiet niż u mężczyzn. U jej podłoża stwierdza się czynniki dziedziczne, jednak wystąpieniu faz depresji towarzyszą często czynniki wyzwalające, takie jak: poród, okres przekwitania, choroby somatyczne - szczególnie infekcje wirusowe, zabiegi operacyjne, urazy czaszki, traumatyzujące czynniki psychiczne. Ch.a. jednobiegunowa występuje częściej u osób zamkniętych w sobie, nieufnych, astenicznych, skłonnych do smutku, lęku,pesymizmu, perfekcjonizmu, słabo tolerujących zmiany w środowisku. W leczeniu ch. a. jednobiegunowej stosuje się leki przeciwdepresyjne (łączone w razie potrzeby z neuroleptykami lub środkami anksjolitycznymi). Stosowane też bywają elektrowstrząsy. Ze względu na duże zagrożenie samobójstwem należy chorym zapewnić szczególnie troskliwą opiekę. W większości przypadków w okresie między fazami depresji chorzy zachowują pełną sprawność psychiczną i fizyczną, w części przypadków utrzymują się przewlekłe zaburzenia nastroju. (Z.K., T. S) choroba Blounta; jałowa martwica kłykcia przyśrodkowego piszczeli. Następstwem procesu chorobowego jest szpotawość kolana. Wyróżnia się dwa typy schorzenia: dziecięcy - występujący zwykle obustronnie u dzieci między 1 a 3 rokiem życia; młodzieńczy - umiejscowiony zwykle jednostronnie u dzieci w wieku 6 -13 lat. Ch. B. charakteryzuje się postępującym szpotawym zagięciem kończyny poniżej kolana, kolano wykazuje pełen zakres ruchów,jest niebolesne. Leczenie: typu dziecięcego - zakaz przeciążania kończyny, wyczekiwanie (nierzadko z biegiem czasu oś kończyny ulega samoistnemu wyprostowaniu); typu młodzieńczego - osteotomia korekcyjna, przywracająca prawidłową oś kończyny. (J. K.) choroba Bourneville'a - stwardnienie guzowate choroba Buergera - zapalenie naczyń zakrzepowo-zarostowe choroba Downa; mongolizm; jest zaburzeniem chromosomalnym (trisomia chromosomu 21Ď); występuje raz na 700 urodzeń. Duże znaczenie ma tu wiek matki. W grupie wieku do 25 lat częstość urodzenia dziecka z ch. D. 1Ď:2000, a u matek powyżej 40 roku życia 1Ď:45. Dzieci z chorobą Downa charakteryzują się upośledzeniem umysłowym najczęściej w stopniu umiarkowanym i znacznym, oraz charakterystycznymi cechami budowy ciała. Zespół Downa odznacza się tym, że można go wykryć zaraz po urodzeniu się dziecka. Ma to duże znaczenie dla postępowania rehabilitacyjnego, które można wcześnie rozpocząć. (T. G.) choroba Heinego i Medina; wirusowe zapalenie przednich rogów rdzenia kręgowego, powodujące niesymetryczne niedowłady wiotkie mięśni. Leczenie w okresie ostrym - objawowe; zapewnienie pacjentowi bezwzględnego spokoju, unieruchomienie i częsta, ostrożna zmiana pozycji porażonych kończyn zapobiegająca rozciąganiu mięśni; po ustąpieniu gorączki - zabiegi cieplne, - kocowanie; w okresie zdrowienia - ćwiczenia, elektrostymulacja; w okresie utrwalonych porażeń - operacyjne zabiegi korekcyjne, zaopatrzenie ortopedyczne. (S. Z.-Ch.) choroba niedokrwienna serca - choroba wieńcowa choroba Osgooda i Schlattera; jałowa martwica guzowatości piszczeli. Rozwija się u chłopców w wieku pokwitania (12-15 lat), łączy się najczęściej z urazem (gra w piłkę, skoki). Objawy: bolesność guzowatości, obrzęk, ból nasilający się przy wykonywaniu wyprostu w stawie kolanowym z oporem lub przy pełnym zgięciu kolana. W obrazie rtg: nieregularność zarysów guzowatości, nieznaczne oddzielanie się jej nasady, w późniejszym okresie - fragmentacja. Leczenie: wskazane jest unieruchomienie kończyny na kilka tygodni w szynie gipsowej. Zakaz przeciążania kończyn przez kilka miesięcy (skoki, biegi). Rzadko konieczne jest leczenie operacyjne (wyłyżeczkowanie ogniska, usunięcie wolnych fragmentów kostnych). (J. K.) choroba oskrzelowo-płucna; stan, w którym występują objawy rozlanego zwężenia oskrzeli, charakteryzujący się klinicznie kaszlem, odpluwaniem wydzieliny z oskrzeli, dusznością wysiłkową i spoczynkową, obniżeniem tolerancji wysiłku, sinicą. Objawy te występują okresowo lub stale w różnym nasileniu. Zwykle nieobecne w początkowym okresie choroby, kiedy to jedynie badania czynnościowe mogą wykazać zaburzenia funkcji płuc. Termin ten obejmuje: dychawicę oskrzelową, - zapalenie oskrzeli przewlekłe i - rozedmę płuc. (J. J.) choroba Parkinsona; powoli postępujący zespół chorobowy, na który składa się: hipokineza, wzmożenie napięcia mięśni i drobnofaliste drżenie spoczynkowe rąk, a niekiedy i głowy. Występuje w następstwie: śpiączkowego zapalenia mózgu, miażdżycy naczyń mózgowych, zatrucia tlenkiem węgla i manganem, zatrucia lekowego (najczęściej rezerpiną i chloropromazyną). (S. Z.-Ch.) choroba Perthesa; jałowa martwica głowy kości udowej u dzieci. Występuje najczęściej u chłopców między 5 a 14 rokiem życia, dotyczy przeważnie jednego biodra. Istotą schorzenia są zaburzenia ukrwienia głowy kości udowej doprowadzające do jej martwicy. Etiopatogeneza schorzenia nie jest dokładnie poznana. W przebiegu schorzenia wyróżnia się zwykle cztery okresy: wczesny (2-3 miesiące), okresowe utykanie, nieznaczne bóle (częściej stawu kolanowego niż biodrowego), ograniczenie odwodzenia, wyprostu, rotacji wewnętrznej. Chory rzadko w tym okresie trafia do lekarza ze względu na niewielkie nasilenie, przejściowy charakter dolegliwości. W obrazie rtg - nieznaczne poszerzenie szpary stawowej, wywołane obrzękiem tkanek miękkich śródstawowych. W końcu tego okresu może być zauważalne nieznaczne spłaszczenie głowy kości udowej, ślady drobnych złamań podchrząstkowych; sklerotyzacji (6-10 miesięcy), głowa kości udowej ulega dalszemu spłaszczeniu, kontury jej stają się nierówne, struktura kostna niejednorodna. Proces martwiczy obejmuje całą głowę, również przynasada staje się nierówna, zagęszczona. W tym okresie narastają dolegliwości bólowe, następuje ograniczenie ruchów. Może wystąpić przykurcz biodra w przywiedzeniu, zgięciu, rotacji wewnętrznej; fragmentacji (6-18 miesięcy),głowa kości udowej ulega rozkawałkowaniu z różną liczbą i kształtem fragmentów kostnych; niekiedy zanika zupełnie. Długotrwały okres fragmentacji (powyżej 16 miesięcy) rokuje źle, im jest krótszy, tym rokowanie korzystniejsze; odbudowy (8-36 miesięcy), przy właściwym, wczesnym leczeniu - z odbudową kulistej głowy o prawidłowym utkaniu. Przy opóźnionym leczeniu, mniej korzystnym zejściu procesu chorobowego, głowa pozostaje zniekształcona. Przyśrodkowy odcinek głowy jest zwykle dziobiasto wydłużony, panewka eliptycznie zniekształcona, biodro w znacznym stopniu szpotawe. W takim biodrze wcześnie rozwijają się zmiany zwyrodnieniowo-zniekształcające. Leczenie. Zasadniczym elementem postępowania leczniczego w ch. P. jest wczesne i długotrwałe odciążenie chorego stawu. W okresie ostrym, gdy występują bóle oraz przykurcze, najlepszą formą odciążenia jest leżenie z wyciągiem pośrednim założonym na chorą kończynę, bezwzględny zakaz wstawania, klękania, chodzenia. Wskazane są natomiast ćwiczenia stawu i całej kończyny w odciążeniu. W późniejszym okresie odciążenie stawu próbuje się uzyskać, stosując odciążające aparaty ortopedyczne typu Thomasa, z zawieszeniem kończyny w - pętli Snydera lub chodzenie o kulach z podwyższeniem obcasa po stronie zdrowej. Często jednak nie zapobiega to postępowi choroby i zniekształceniu głowy kości udowej. W leczeniu operacyjnym podejmuje się próby pobudzenia unaczynienia przez nawiercanie szyjki i głowy kości udowej, wprowadzanie grotów, przeszczepów kostnych. Podejmowane są również próby zmiany ustawienia głowy w panewce drogą osteotomii międzykrętarzowej, podkrętarzowej lub osteotomii miednicy (Salter). Leczenie usprawniające w takich przypadkach, jak w - zwichnięciu wrodzonym stawu biodrowego. (J. K.) choroba przewlekła; choroba o długotrwałym przebiegu bez perspektyw na szybkie i pomyślne jej wyleczenie. Objawia się ona długotrwałym zaburzeniem w funkcjonowaniu organizmu z przemiennymi okresami polepszania i pogarszania się stanu zdrowia. Osoby dotknięte ch. p. zaliczane są z reguły do jednej z grup inwalidów. (T. M.) choroba Reitera; zespół chorobowy charakteryzujący się triadą objawów: zapaleniem stawów o typie reumatoidalnym, zapaleniem cewki moczowej i zapaleniem spojówek. Występuje głównie u młodych mężczyzn w trzeciej dekadzie życia, rzadziej starszych, wyjątkowo u kobiet i dzieci. Chorobę może poprzedzać biegunka. W większości przypadków pierwszym objawem jest zapalenie cewki moczowej, zwykle bez zakażenia chorobą weneryczną. Rzadziej pierwszym objawem jest zapalenie spojówek lub zapalenie stawów. Objawy ustępują zwykle po kilku miesiącach, jednakże u większości chorych stwierdza się nawroty choroby od kilku miesięcy do kilku lat. Są one zwykle krótsze i o łagodniejszym przebiegu od pierwszego rzutu choroby. Leczenie: antybiotyki z grupy tetracyklin, Butapirazol, Perclusone. W przypadkach przewlekłych - rehabilitacja lecznicza, jak w reumatoidalnym zapaleniu stawów. (A. S.) choroba Scheuermanna; kifoza młodzieńcza; polega na powolnym zaginaniu się ku przodowi dolnego odcinka kręgosłupa piersiowego. Występuje częściej u chłopców w wieka 13-17 lat, rzadziej u dziewcząt w wieku 12-15 lat. Etiologia nie jest wyjaśniona, dominują dwa poglądy: a) zaliczający te zmiany do martwic jałowych. b) odnoszący objawy choroby do zaburzeń kostnienia. Zmiany chorobowe dotyczą zarówno nasad trzonów kręgów, jak i krążków międzykręgowych, obejmują zwykle kilka sąsiednich kręgów w środkowym lub dolnym odcinku piersiowym, rzadziej - górnym lędźwiowym. Na skutek zmniejszenia odporności nasad trzonów dochodzi do wciskania się zawartości krążka międzykręgowego do gąbczastej tkanki kostnej trzonów. Takie wypuklenia krążka, zwane węzłami lub guzkami Schmorla, występują głównie w części przedniej i środkowej trzonów. Objawy: pochylenie ku przodowi (okrągłe plecy), uczucie zmęczenia, niezbyt nasilone dolegliwości bólowe. Leczenie: ćwiczenia mięśni grzbietu korygujące postawę, odciążenie (częste odpoczynki w pozycji leżącej na plecach na płaskim podłożu). Stosowanie gorsetu z reguły nie chroni przed narastaniem zniekształcenia. (J. K.) choroba sieroca; zespół zaburzeń w zachowaniu dziecka, występujący wskutek pozbawienia opieki macierzyńskiej. Zob. te hospitalizm. (T. G.) choroba Sprengela; wrodzone wysokie ustawienie łopatki. Jest następstwem zatrzymania etapu rozwojowego, w którym łopatka z odcinka szyjnego, gdzie znajdują się jej zawiązki, obniża się do właściwego dla niej poziomu. Często przyśrodkowo-górny kąt łopatki łączy się pasmem łącznotkankowym. chrzęstnym lub kostnym z wyrostkami kolczystymi kręgosłupa szyjnego. Wraz z łopatką pozostaje w górze bark, co powoduje zniekształcenie obrysów karku, barku, klatki piersiowej. Leczenie polega na operacyjnym usunięciu połączeń między łopatką a kręgosłupem i ściągnięciu łopatki do właściwego poziomu, a następnie przytwierdzeniu jej do żeber: U dzieci starszych konieczne jest przecięcie obojczyka, w celu uniknięcia nadmiernego naciągnięcia splotu barkowego. (J. K.) choroba szpitalna - instytucjonalizm choroba św. Walentego - padaczka choroba Taya-Sachsa; idiotyzm amaurotyczny; spowodowany jest zaburzeniami w przemianie tłuszczowej uwarunkowanymi genetycznie; występuje najczęściej w rodzinach żydowskich. Ujawnia się między 3 a 10 miesiącem życia i łączy z głębokim upośledzeniem umysłowym i ślepotą (amaurosis); kończy się zejściem śmiertelnym. (T. G.) choroba wieńcowa; choroba niedokrwienna serca, powstaje wówczas, gdy przez mięsień sercowy przepływa niedostateczna ilość krwi (tlenu) w stosunku do zapotrzebowania. Rozróżnia się postać ch. w. z przejściowymi objawami bólowymi, ustępującymi po zmniejszeniu zapotrzebowania na tlen (zmniejszenie emocji lub wysiłku), zwaną dusznicą bolesną, oraz postać ch. w. z nieustępującymi objawami bólowymi, spowodowanymi martwicą części mięśnia serca w wyniku znacznego, długo trwającego niedotlenienia - jest to - zawał serca. W etiologii ch. w. znaczny udział ma miażdżyca, w wyniku której dochodzi do zwężenia światła naczyń oraz podwyższenia poziomu adrenaliny, co jest czynnikiem wpływającym na zwiększenie zapotrzebowania na tlen w mięśniu sercowym. W ch.w. wyodrębniono czynniki usposabiające do jej powstania, zwane czynnikami zagrożenia lub ryzyka. (J. Ł.) choroba zwyrodnieniowa stawów; charakteryzuje się zmianami destrukcyjnymi chrząstek stawowych, spowodowanymi ich starzeniem się, uszkodzeniem mechanicznym, toksycznym i in. Zmiany towarzyszące - odczynowe lub nowotworzenie kości na styku jej z chrząstką (osteofity). Powodują one dolegliwości bólowe, nasilone przy ruchach, upośledzenie ruchomości i funkcji stawów. Schorzenie dotyczy najczęściej osób po 50 roku życia, przebiega bez ogólnego odczynu zapalnego w ustroju (podwyższenia temperatury ciała, przesunięć w składzie białek, przyspieszenia opadania krwinek, przesunięć w obrazie morfologii krwi). Najpoważniejszy problem kliniczny stanowią - zmiany zwyrodnieniowe w stawach biodrowych, kolanowych oraz kręgosłupa. (A. S, J. K.) choroby demielinizacyjne; grupa chorób, których wspólną cechą jest pierwotny rozpad osłonek mielinowych włókien nerwowych w ośrodkowym układzie nerwowym (stwardnienie rozsiane, choroba Schildera,choroba Balo, choroba Devica). (S. Z.-Ch.) choroby naczyniowe mózgu i rdzenia; ogniskowe i rozlane uszkodzenia układu nerwowego występujące jako powikłanie chorób naczyń, głównie miażdżycy i nadciśnienia tętniczego. (S. Z.-C,h.) choroby nerwowe; grupa chorób o najczęstszych wskazaniach do rehabilitacji, szczególnie w przypadkach ogniskowego uszkodzenia układu nerwowego (udar mózgu, - uraz czaszkowo-mózgowy, - guzy mózgu, - guzy rdzenia) oraz inne o nie postępującym lub powoli postępującym przebiegu. (S. Z.-Ch.) choroby nerwowo-mięśniowe; niejednorodna grupa chorób charakteryzująca się wspólnymi cechami klinicznymi: osłabieniem, zanikiem i wiotkością mięśni, brakiem odruchów oraz przeważnie postępującym przebiegiem. Należą do niej: miopatie (miopatie pierwotne - genetycznie uwarunkowane i miopatie objawowe - hormonalne i polekowe), rdzeniowy - zanik mięśni, - zapalenie wielomięśniowe i - polineuropatie. (S. Z.-Ch.) choroby płucne; z dużej liczby chorób pneumonologicznych ze względu na rangę problemu i wynikające stąd potrzeby diagnostyczne, terapeutyczne,rehabilitacyjne, organizacyjne, ekonomiczne i społeczne można wydzielić gruźlicę układu oddechowego i przewlekłe choroby układu oddechowego. Przewlekłe choroby układu oddechowego dzielą się na - nieswoiste i inne, jak: pylice (mogące mieć charakter chorób zawodowych), rak płuc i oskrzeli, marskość płuc, ropnie płuc, grzybice płuc itp. rzadziej występujące choroby. Pod względem rokowania wyróżnia się ch.p. o zasadniczo dobrym rokowaniu (gruźlica), o rokowaniu niepewnym (dychawica oskrzelowa) i zasadniczo złym (inne przewlekłe choroby układu oddechowego). Pod względem zaburzeń czynnościowych wyróżnia się choroby układu oddechowego z przewagą zaburzeń wentylacyjnych o charakterze restrykcji, obturacji lub mieszanym i z przewagą innych zaburzeń czynności płuc. Dla potrzeb rehabilitacji określenie charakteru zaburzeń czynnościowych w ramach rozpoznania klinicznego jest niezbędne. Istotne jest także uwzględnienie wieku chorego, ponieważ potrzeby w zakresie rehabilitacji edukacyjnej i zawodowej są zasadniczo różne u dzieci, młodzieży i osób aktywnych zawodowo. Ze względów epidemiologicznych istotne jest określenie zakaźności tych chorób dla otoczenia. (J. J.) choroby psychiczne - psychozy choroby społeczne; choroby występujące masowo w danej społeczności, a mające powiązanie z jej warunkami życiowymi i społecznymi. Na ogół mają one charakter chorób przewlekłych. Nie jest to ściśle określona grupa chorób, lecz podlegająca zmianom. Aktualnie w Polsce do ch. s. zalicza się choroby: układu krążenia, nowotworowe, weneryczne, psychiczne i in. (T. M.) choroby układu oddechowego - nieswoiste przewlekłe; wg klasyfikacji Who (sympozjum w Moskwie 1962 r.) do ch. u. o. tego typu zalicza się: przewlekłe zapalenie oskrzeli, zespoły zaporowe odwracalne (dychawica) i nieodwracalne, rozedmę płuc, rozstrzenie oskrzeli, przewlekłe zapalenie płuc i zwłóknienie płuc. Wyróżnienie tej grupy spowodowane jest częstością występowania tych chorób we wszystkich przedziałach wieku i trudnościami diagnostycznymi często uniemożliwiającymi właściwe rozpoznanie bez kosztownych badań diagnostycznych. Ch. u. o. nieswoiste przewlekłe stanowią problem społeczny, ekonomiczny i organizacyjny, ponieważ przeciętnie w ciągu 5 lat od momentu zauważenia pierwszych objawów u chorego uznawane jest trwałe inwalidztwo. Chorzy wymagają specjalistycznej opieki medycznej, zróżnicowanego postępowania rehabilitacyjnego, często pomocy społecznej. (J. J.) choroby zawodowe; ch. spowodowane rodzajem wykonywanej pracy (zawodu) lub warunkami, w których jest ona wykonywana. Niektóre ch. z. związane są z długotrwałym wykonywaniem określonych zawodów, np. żylaki i płaskostopie u osób, których praca wykonywana jest w pozycji stojącej, pylica węglowa u górników, zaćma u hutników. Ch. z. mają z reguły charakter chorób przewlekłych i powodują znaczne obniżenie zdolności do pracy. Często są one przyczyną inwalidztwa. (T. M.) choroby zwyrodnieniowe układu nerwowego; niejednorodna grupa chorób, których przyczyną są zmiany wsteczne w tkance nerwowej, powstające niejako samoistnie, tzn. bez działania znanego czynnika szkodliwego. Klinicznie charakteryzują się różnorodnością objawów i postępującym przebiegiem. (S. Z.-Ch.) chód; rytmiczne, naprzemianstronne ruchy kończyn dolnych, pozwalające na przesuwanie ciała z miejsca na miejsce. Ch. jest czynnością złożoną, automatyczną, składającą się z dwóch faz identycznych dla obu kończyn: wykroku i podporu; w trakcie tego cyklu zachodzi moment utrzymania ciała w równowadze na jednej kończynie. Prawidłowy chód wspomagany jest współpracą naprzemianstronną kończyn dolnych i balansowaniem tułowia ułatwiającym utrzymanie równowagi. Ch. to jedna z najbardziej użytecznych konkurencji sportowych inwalidów, zwłaszcza niewidomych (grupa startowa inwalidów I), po amputacjach kończyn dolnych (grupa startowa III), a także grupy startowe V. Rehabilitacyjne wartości ch.: samodzielność w poruszaniu się, uczestniczenie inwalidy w wielu czynnościach życia codziennego, możliwości wykonywania wielu czynności zawodowych kończynami dolnymi, integracja w rekreacji fizycznej, działanie na ekonomikę i estetykę ruchu, szybkość poruszania się itp. Niektóre rodzaje inwalidztwa wymagają ponocy technicznej w postaci laski lub kul. Współzawodnictwo sportowe w ch. jest okazją sprawdzenia swoich możliwości w stosunku do innych zawodników. C h. niewidomych (grupa startowa I) w sporcie: 400¬7¦m na czas po owalu boiska pomagając sobie specjalną - laską długości 2 m trzymaną w prawej ręce. Ch. głuchych (grupa startowa Ii) w sporcie: konkurencje sportowe identyczne jak osób zdrowych. Wartości rehabilitacyjne: integracja, zwalczanie kompleksów inwalidy, poprawa poruszania się, wspomaganie kompensacyjne (słuch). Ch. amputowanych (grupa startowa Iii) w sporcie: klasy startowe 1 - 4, różne dystanse wg przepisów ogólnie obowiązujących, klasy startowe 5 - 100 i 1000¬7¦m na czas, klasa startowa 6 - 100 i 1000¬7¦m na czas, klasa startowa 7 - 100¬7¦m na czas, klasa startowa 8 - 60 lub 100¬7¦m na czas, klasy startowe 9 i 10 (w zależności od miejsca amputacji) - najczęściej 60 lub 100¬7¦m na czas. Próbą wykazania sprawności w ch. i estetyki poruszania się jest - ch. stylowy. Wartości rehabilitacyjne: umiejętność poruszania się w protezie w różnych warunkach terenowych, podnoszenie sprawności w pokonywaniu przeszkód spotykanych na co dzień, skracanie czasu przemieszczania się z miejsca na miejsce, dbałość o estetykę i ekonomikę ruchu, wartości integracyjne. Zob. też grupy startowe inwalidów. (J. D.) chód stylowy; zestaw różnych ćwiczeń dla osób z amputacją kończyn dolnych na różnych poziomach, mający na celu wykazanie przez inwalidów sprawności poruszania się w różnych warunkach i umiejętności radzenia sobie przy pokonywaniu przeszkód. Ch. s. nie jest klasyczną konkurencją sportową. Stosowany bywa we współzawodnictwie w oparciu o kryteria takie, jak: ekonomika i estetyka poruszania się w protezie, prawidłowość wykorzystania laski lub kuli łokciowej, umiejętność wykonywania zwrotów, obrotów, pokonywania przeszkód spotykanych na co dzień itp.Najczęściej stosowana punktacja polega na odejmowaniu w zależności od stopnia błędu 1-3 punktów od sumy 50 punktów. Ch. s. jest atrakcyjną formą współzawodnictwa, pozwalającą na samoocenę w stosunku do innych zawodników; mobilizuje do dalszego usprawniania, stanowi ważny czynnik w rehabilitacji. (J. D.) chód, zaburzenia; ataktyczny - spowodowany zaburzeniami równowagi; brodzący - w wyniku niedowładu stóp; histeryczny - demonstracyjnie nieprawidłowy, nie uwarunkowany zmianami organicznymi; kaczkowaty - spowodowany niedowładem mięśni obręczy biodrowej (np. w dystrofii mięśniowej) lub zwichnięciem stawów biodrowych; kangurowy - o kulach z jednoczesnym przestawianiem obu kończyn, najczęściej występuje w porażeniu kończyn dolnych i dolnej części tułowia: koszący - z pociąganiem stopą po podłożu, typowy dla niedowładu połowicznego: nożycowy - na palcach, z nadmiernym przywiedzeniem i krzyżowaniem kończyn, spowodowany niedowładem spastycznym (występuje głównie w porażeniu mózgowym dziecięcym); spastyczny - z pociąganiem stóp po podłożu i nie dostatecznym zginaniem kończyn w stawach: parkinsonowski - powolny, drobnymi kroczkami, z obciążeniem przodostopia i pociąganiem stopami po ziemi; tylnosznurowy - ataktyczny, spowodowany zaburzeniem czucia głębokiego (zamknięcie oczu wybitnie nasila zmiany). (S. Z.-Ch.) chromosom; drobna struktura rozpoznawalna za pomocą technik spektroskopowych, znajdująca się w jądrze komórki. Liczba ch. jest stała dla poszczególnych gatunków. Każdy ch. jest molekułą Dna (kwasu dezoksyrybonukleinowego) i bierze udział w przekazywaniu cech rodziców potomstwu. Wyróżniamy ch. somatyczne (autosomy) i ch. płciowe. Dla celów poradnictwa genetycznego przeprowadza się badania diagnostyczne, mające na celu przekonanie się, czy mogą wystąpić u potomstwa tzw. aberracje chromosomowe, związane z możliwością poważnego upośledzenia umysłowego lub innych wad wrodzonych. (T. G.) chwiejność uczuciowa; zbytnia łatwość przechodzenia z jednego nastroju do drugiego, np. z wesołości w gniew, z radości do smutku. Występuje w - zespole psychoorganicznym, czasem w nerwicach, np. w histerii. (Z. K., T. S.) chwyt; ujęcie ręką przedmiotu. Niektóre chwyty są wykonywane całą ręką, inne tylko palcami. Każdy ruch chwytania ma inną skalę motoryczną, jest oparty na innym układzie pobudzeń, stosownie do kształtu i rodzaju chwytanego przedmiotu oraz zamierzonej pracy. Z punktu widzenia mechanicznego w każdej czynności chwytnej ręki można wyodrębnić trzy elementy, którymi są: - jakość chwytu, - siła chwytu, - zręczność manipulacyjna. (Z. N.) ciepłolecznictwo; metoda leczenia fizykalnego, polegająca na doprowadzeniu do tkanek energii cieplnej. (A. Z.) ciśnienie płucne; wartość c. p. zależy od rytmu serca. U chorych z migotaniem przedsionków wskaźnik obniżenia się c. p. jest wyraźnie mniejszy. aniżeli u chorych z rytmem zatokowym. Po efektywnej kardiowersji elektrycznej wartości ciśnienia są takie same w obu grupach chorych. Najwyraźniejsze objawy obniżenia się c. p. występują bezpośrednio po zabiegu i nie ulegają zmianom w miarę upływu czasu. Wpływ rehabilitacji na c. p. jest widoczny tylko w okresie wczesnym, gdy obniżenie c. p. występuje częściej aniżeli u chorych nie poddanych ćwiczeniom; również jego wartości są różne i zależą od wyników poprawy hemodynamicznej krążenia. W kilka lat po operacji i rehabilitacji u części chorych obserwuje się dalszy spadek ciśnienia w przedsionku lewym. (L. W.) coxarthrosis - zwyrodnieniowowytwórcze zmiany stawów biodrowych cybernetyka; w szerszym znaczeniu dział wiedzy o sterowaniu, w węższym - o układach odznaczających się znacznym stopniem samosterowości, jak np. cybernetyka maszyn lub organizmów. Bada ona dwa rodzaje procesów: przetwarzanie informacji i sterowanie. Typowym układem cybernetycznym jest układ człowiek-maszyna, lub układ człowiek-praca. Ośrodkowy układ nerwowy jest układem przetwarzającym uzyskane informacje i sterującym organizm. C. znajduje coraz szersze zastosowanie w diagnostyce lekarskiej, a także w toku terapii. (Z. N.) czas; jako wielkość fizyczna jest zmienną niezależną, która w wielu zjawiskach fizjologicznych, ważnych z ergonomicznego punktu widzenia, odgrywa podstawową rolę. Pochodne fizjologiczne względem cz. można rozpatrywać w różnych przedziałach cz., od milisekund począwszy, a skończywszy na dziesiątkach lat. (Z. N.) czas pracy; opierając się na rezultatach licznych badań ergonomicznych wprowadzono 8-godzinny dzień pracy. Wieloletnie doświadczenia wykazały, że taki cz.p. nie wpływa ujemnie na zdrowie pracujących, przynajmniej w większości prac w przemyśle. (Z. N.) czas reakcji; cz. r. prostej jest to czas potrzebny do zareagowania na prosty sygnał; cz.r. złożonej jest to czas potrzebny do zareagowania w przypadku dokonywania wyboru pomiędzy kilku jednocześnie nadawanymi sygnałami. Cz. r. zależy od rodzaju bodźców (wzrokowy, słuchowy), jego natężenia, wprawy, subiektywnych właściwości człowieka. Czynnikiem określającym czas reakcji mogą być różne elementy drogi, którą sygnał przebiega od receptora do narządu wykonawczego (efektora), tzn. do mięśnia. Drogę tę nazywa się łukiem odruchu. Składa się ona z 5 elementów, a mianowicie: 1Ď) receptora. 2Ď) drogi dośrodkowej (czyli włókna nerwowego, którym receptor przekazuje sygnały do ośrodkowego układu nerwowego), 3Ď) centrali, tzn. ośrodkowego układu nerwowego, 4Ď) drogi odśrodkowej, 5Ď) efektora. (Z. N.) czas użyteczny; przedział czasu, który decyduje o tym, czy receptor zostanie pobudzony przez bodziec. Jest to najkrótszy czas niezbędny do tego, aby działający bodziec wywołał pobudzenie receptora. Nawet bardzo silne bodźce, zdolne do uszkodzenia receptora, nie pobudzają go, jeśli będą działały zbyt krótko. W zależności od rodzaju receptora cz. u. może trwać od milisekund do sekund. (Z.N.) czas wolny; czas, który może być spożytkowany bądź na swobodny wypoczynek, bądź na aktywność innego rodzaju poza pracą zarobkową i kształceniem. Używa się zamiennie określeń: wczasy, rekreacja, wypoczynek. Najczęstsze formy rekreacji to: odpoczynek, zabawa i realizowanie indywidualnych zamiłowań (hobby). Czynności rekreacyjne nie zawsze są realizowane w sposób samorzutny, lecz wymagają celowych zabiegów wychowawczych, stosowania odpowiednich metod i udziału różnych instytucji. Zarówno rodzina, jak i szkoła stwarzają możliwości wypoczynku, zabawy i relaksu. Wymienić należy możliwości rekreacyjne zajęć pozaszkolnych - świetlice, kluby, koła zainteresowań itp. Dużą rolę w organizowaniu c. w. odgrywają środki masowego przekazu, ogranizacje młodzieżowe i różne stowarzyszenia, ruchy amatorskie, placówki kulturalne i wreszcie zakłady pracy organizujące wypoczynek świąteczny i urlopy pracownicze. (J. M.) częstotliwość dźwięku; liczba okresów (cykli) na sekundę mierzona w praktyce audiologicznej w hercach (Hz), która im jest większa, tym wyższa jest wysokość tonu. C.d. stanowi jeden z podstawowych parametróww audiometrycznym badaniu słuchu i jest istotnym elementem oceny w zaburzeniach słuchu. Istnieje znacząca zależność pomiędzy c. d. a natężeniem, jeśli chodzi o głośność tonów audiometrycznych. (T. G.) człon biokinematyczny; pojęcie przyjęte z teorii maszyn i mechanizmów do oznaczania podstawowych elementów struktury - biomechanizmu. W tym ujęciu członami są kości, traktowane jako ciała sztywne. W praktyce c. b. są to części układu ruchu, np. ramię, przedramię, paliczek palca, głowa, miednica. Stawy łączą c. b. w pary biokinematyczne i determinują ich -, ruchomość (np. para: ramię-staw łokciowy-przedramię). (A. K.) CZSI - Centralny Związek Spółdzielni Inwalidów CZSN - Centralny Związek Spółdzielni Niewidomych czynnik Rh - niezgodność grupy krwi; występuje wówczas, gdy w wyniku dziedziczenia przez płód dodatniego czynnika Rh od ojca i przedostania się krwinek Rh (plus) do krwiobiegu matki wytwarzają się u niej przeciwciała, ponieważ posiada ona czynnik Rh minus. Pierwsze dziecko urodzone z niezgodnością czynnika Rh rodziców nie musi wykazywać odchyleń od normalnego rozwoju, lecz ryzyko ich powstania zwiększa się z każdą następną ciążą. Występuje przekazywanie czynnika Rh plus przez geny dominujące. W wyniku niezgodności czynnika Rh, o której mowa, mogą wystąpić u dziecka takie anomalie, jak: głuchota, upośledzenie umysłowe, porażenia mózgowe. (T. G.) czynniki fizykalne; różne postacie energii, które w sposób sobie właściwy oddziałują na ustrój. Dzielą się na naturalne i sztuczne. Do najistotniejszych zalicza się termiczne, fotochemiczne, mechaniczne i kinetyczne.Efektem działania cz. f jest odczyn powstający w tkankach. Może mieć charakter miejscowy albo ogólny, zależnie od ilości dostarczonej energii,od czasu jej działania i od właściwości oraz stanu czynnościowego tkanki poddanej działaniu cz. f. Przy stosowaniu cz. f. w celach leczniczych ważna jest odpowiednia dawka energii dostarczonej w czasie zabiegu. Zbyt duża - wywołuje niekorzystne zmiany w tkankach, np. poparzenia. (A. Z.) czynniki jatrogenne w rehabilitacji; postępowanie szkodliwe z punktu widzenia zdrowia psychofizycznego i usprawniania, które w sposób niezamierzony spowodowało niekorzystne zmiany w ogólnym stanie osób niepełnosprawnych poddanych rehabilitacji. Przykładem c.j. w rehabilitacji może być niewłaściwie przeprowadzone protezowanie, które spowodowało uszkodzenia dodatkowe danego narządu, lub przeforsowanie ćwiczeniami rehabilitacyjnymi. (T. G.) czynniki nadawania i spostrzegania sygnałów; można podzielić na psycho-fizjologiczne (dotyczące procesu spostrzegania do chwili, w której sygnał dojdzie do oka) oraz organizacyjno-techniczne (oświetlenie, czystość powietrza, ustawienie maszyny i człowieka, odległość między punktami obserwacji a okiem), przy czym te ostatnie są w znacznym stopniu uwarunkowane poprzednio omawianymi (- sygnał w pracy). Ten podział czynników przesądza również o tym, jakie nauki zajmują się ich badaniem i kształtowaniem (psychologia pracy, fizjologia pracy, nauki techniczne, teoria organizacji, teoria informacji i in.). Byłby on wystarczający, gdyby w układzie człowiek-maszyna można byto poprzestać tylko na regulacji samego procesu spostrzegania, który można by nazwać głównym, nie biorąc pod uwagę innych procesów o charakterze ubocznym. Chodzi o to, że proces spostrzegania może mieć zarówno pożądane skutki, a więc powodować dalsze procesy zachodzące w układzie człowiek-maszyna prowadzące do osiągnięcia celu działania układu, jak i niepożądane w stosunku do obu zasadniczych elementów układu. Na przykład "kanał" (fale świetlne) może być za silny, tzn. może oddziaływać już nie tylko jako kanał informacyjny, lecz także jako czynnik działający niekorzystnie na receptor sygnału - oko, może powodować jego choroby lub przejściowe zmniejszenie jego wrażliwości. Ponadto niepożądanym skutkiem ubocznym procesu spostrzegania może być np. olśnienie oka, podczas którego pracownik przez co najmniej kilka minut czy sekund nie widzi i może w tym czasie potknąć się, upaść. uderzyć lub wsadzić rękę między obrabiające się elementy maszyny, doznając urazu. (Z. N.) czynniki ryzyka - czynniki zagrożenia czynniki zagrożenia; czynniki ryzyka; cechy, objawy lub sposoby zachowania się ludzi sprzyjające zachorowaniu na chorobę wieńcową i inne choroby układu krążenia. Do cz. z. zalicza się: wiek od 40 do 60 lat, płeć męska - nadciśnienie tętnicze - hipereholesterolemię, - palenie tytoniu, hiperglikemię, zachowanie typu A i bodźce psychospołeczne wywołujące stres, - aktywność fizyczną niedostateczną, - otyłość, - hiperurikemię oraz inne o dużo mniejszym lub wątpliwym znaczeniu. Jednoczesne występowanie kilku cz. z. zwiększa prawdopodobieństwo zachorowania kilkadziesiąt razy. Opracowano logistyczne równanie regresji, pozwalające obliczyć prawdopodobieństwo zachorowania; na tej podstawie wyodrębnia się osoby najbardziej zagrożone w celu poddania ich działalności zapobiegawczej. W wielu krajach obserwuje się od kilku lat postępujący spadek zachorowań na chorobę wieńcową, co wiąże się z profilaktyką w zakresie cz. z. Zwalczanie cz.z. należy do profilaktyki schorzeń układu krążenia, a jego profilaktyka wtórna powinna być prowadzona wraz z rehabilitacją chorych z tymi chorobami. (L. W.) czynność mięśnia; 1Ď) w znaczeniu fizjologicznym - skurcz mięśnia, polegający na przesuwaniu filamentów (nici aktyny i miozyny). Rozróżnia się skurcz izometryczny, gdy mięsień kurczy się bez zmiany długości, skurcz izotoniczny, gdy mięsień zmienia długość bez zmiany napięcia, skurcz auksotoniczny, gdy mięsień zmienia napięcie i długość; 2Ď) w znaczeniu biomechanicznym - równość względnie nierówność momentu sił zewnętrznych z momentem sił mięśniowych: a) czynność koncentryczna albo pokonująca: moment sił mięśniowych jest większy od momentu sił zewnętrznych, w tej czynności mięśnie skracając się wykonują swą nominalną funkcję, np. zginacze zginają się; b) czynność ekscentryczna albo ustępująca: moment sił mięśniowych jest mniejszy od momentu sił zewnętrznych, mięśnie wydłużają się. Ruch jest wtedy zgodny z kierunkiem działania momentu sił zewnętrznych; c) czynność równoważąca: moment sił mięśniowych jest równy momentowi sił zewnętrznych, co odpowiada skurczowi izometrycznemu. Brak jest ruchu w stawach. Obie pierwsze czynności są czynnościami dynamicznymi; czynność równoważąca jest czynnością statyczną. (A. K.) czynność wyrównawcza - kompensacja czynności nerwowe wyższe; zespół czynności psychicznych związanych z funkcją kory mózgowej ludzi (lewej półkuli mózgu u osób praworęcznych), umożliwiający pracę twórczą i wyrażanie myśli oraz porozumiewanie się za pomocą symboli dźwiękowych, graficznych i gestowych. Należą do nich: mowa i związane z nią pismo, czytanie, rachowanie i rysowanie; orientacja w przestrzeni i pamięć sekwencji ruchów celowych, stanowiących podstawę pracy twórczej (praksja); poczucie rytmu i harmonii dźwięków. Wskutek ogniskowych uszkodzeń kory, każda z wymienionych czynności może ulec wybiórczemu zaburzeniu, powodując: - afazję, - agrafię, - aleksję, - akalkulię, apinksję (utratę możliwości rysowania),apraksję, amimię, amuzję. Zaburzenia wyższych cz.n. ulegają pełnej lub częściowej kompensacji w przebiegu usprawniania. (S. Z.-Ch.) czynności ruchowe; z punktu widzenia działania człowieka dzielimy na ruchy: a) docelowe; b) powtarzalne; c) ciągłe; d) seryjne. Ruchy docelowe polegają na sięganiu do urządzeń sterujących w celu zadziałania nimi lub po określony przedmiot. Czas wykonywania ruchów docelowych jest w zasadzie proporcjonalny do ich zasięgu (długości). Ruchy docelowe mogą być wykonywane pod kontrolą wzroku lub bez niej. Szybkość i dokładność ruchów docelowych zależą w dużym stopniu od ich kierunku w przestrzeni, przy czym istnieje wyraźna tendencja do przeceniania odległości przy wykonywaniu bez kontroli wzroku ruchów krótkich i niedoceniania jej przy długich ruchach. Dla potrzeb terapii pracą niejednokrotnie zmienia się kierunek i rozmiary przestrzenne ruchu docelowego.Ruchy powtarzalne są to kolejno powtarzane jednakowe ruchy pojedyncze, np. naciskanie pedału prasy, obracanie pokrętła, wiercenie ręczną wiertarką. Ruchy te angażują stale te same mięśnie lub grupy mięśni, a szybkość ich mierzy się częstotliwością (liczba ruchów w jednostce czasu). Ten rodzaj ruchów jest również szeroko stosowany w terapii pracą. Ruchy ciągłe są to ruchy, których cechy (szybkość, dokładność) uzależnione są od aktualnych okoliczności wykonywanej pracy. Są to na ogół ruchy sterowania w procesach śledzących, jak np. toczenie z ręcznym posuwaniem. Ruchy seryjne są to ruchy złożone, składające się z pewnej liczby ruchów pojedynczych, wykonywanych w określonej kolejności. Kolejność ta może być stała dla danego urządzenia, lub też zmienna, w zależności od okoliczności zachodzących aktualnie w procesie pracy. Na szybkość ruchów seryjnych wielki wpływ ma trening i nabyta wprawa. Poza wymienionymi wyróżnić można jeszcze jeden rodzaj ruchów. Są to ruchy mające na celu utrzymanie pozycji całego ciała lub położenia poszczególnych jego części (np. kończyn, głowy). Ruchy te mające charakter wahań lub drżenia spowodowane są naprzemiennym napinaniem mięśni antagonistycznych (np. zginaczy i prostowników). Angażują one znaczną część wydatku energetycznego człowieka, choć nie przynoszą efektów w postaci pracy użytecznej. Dlatego przy projektowaniu stanowisk pracy należy dążyć do wyeliminowania pozycji, w których ruchy te mogłyby wystąpić z nadmierną intensywnością. (Z. N.) Ć ćwiczenia bierne; stosowane w celu utrzymania prawidłowego zakresu ruchu w stawach pozbawionych możliwości wykonywania ruchu czynnego wskutek niedowładów lub porażeń mięśniowych. Wpływają korzystnie na krążenie obwodowe, wspomagając odpływ krwi żylnej z obwodu. Wykonywane są przez fizjoterapeutę bez czynnego udziału ćwiczonego. Ruch musi być prowadzony w pełnym zakresie, liczba powtórzeń ruchu w każdej płaszczyźnie od 30 do 50. Ć. b. należą do kinezyterapii indywidualnej. (A. Z.) ćwiczenia czynne oporowe; stosowane w celu zwiększenia siły mięśniowej tych grup mięśniowych, w których siła z różnych przyczyn została nieznacznie osłabiona. Do ć. cz. oporowych kwalifikują się mięśnie swobodnie pokonujące masę części ciała, którą zawiadują ruchowo, z dodatkowym oporem zewnętrznym. Opór może być dozowany ręką fizjoterapeuty za pomocą przyborów (ciężarki, sprężyny) bezpośrednio zawieszanych na kończynie lub pośrednio, kiedy łączy się z ćwiczoną częścią ciała za pośrednictwem systemu bloczków i linek (tzw. system bloczkowo-ciężarkowy). W ć. cz. oporowych trzeba dobrać właściwą pozycję wyjściową, umożliwiającą wykonanie ruchu w płaszczyźnie prostopadłej do podłoża. Odpowiednia stabilizacja przyśrodkowej, nie ćwiczonej części ciała, do podłoża zapewnia pracę żądanej grupy mięśniowej i bezpieczeństwo. Zapewnia się ją za pomocą skórzanych pasów, płóciennych podwieszek lub podtrzymywanie przez fizjoterapeutę. Dobór właściwych obciążeń w ć.cz. oporowych jest istotny dla uzyskania pozytywnego wyniku. Jego wielkość w zależności od wskazań leczniczych powinna wahać się między 75 a 100% aktualnych, maksymalnych możliwości siłowych ćwiczonej grupy mięśniowej. Opór zawarty w tym przedziale nazywa się oporem maksymalnym. Czynnikami istotnymi w ć. cz oporowych są: jednostkowy czas treningu, tempo wykonywania ćwiczeń, liczba serii w jednostce treningowej (seria - liczba powtórzeń ćwiczenia wykonana jednorazowo bez przerwy wypoczynkowej, w określonym tempie), liczba powtórzeń w serii, czas przerw między seriami, liczba dni treningowych w tygodniu. Ć. cz. oporowe angażujące jedną lub kilka grup mięśniowych zalicza się do kinezyterapii indywidualnej. (A. Z.) ćwiczenia czynne w odciążeniu; stosuje się je w celu zwiększenia siły grup mięśniowych, gdy jej zmniejszenie nie pozwala na czynne pokonanie przez nie ciężaru kończyny (lub jej części) sterowanej przez nie. Ć.cz. w odciążeniu można prowadzić pomimo występowania bólu i przy niepełnych zrostach kostnych po złamaniach. Odciążenie osiąga się przez stosowanie systemu bloczkowo-ciężarkowego lub przy pomocy ręcznej fizjoterapeuty przez wykonywanie ruchów na płaszczyznach poślizgowych, w wodzie. Pozycje wyjściowe w ć. cz. w odciążeniu należy tak dobierać, by płaszczyzna wykonywanego ruchu była równoległa do podłoża. Ruch musi być wykonywany w pełnym fizjologicznym zakresie, a liczba powtórzeń ćwiczenia w każdej płaszczyźnie duża, mierzona nie liczbą powtórzeń, a czasem ich wykonania (od 1O do 15 min). Ć. cz. w odciążeniu zalicza się do kinezyterapii indywidualnej (A. Z.) ćwiczenia czynne wolne; stosowane są w celu zwiększenia siły mięśniowej grup mięśniowych częściowo osłabionych. Stanowią ogniwo pośrednie w działaniu zmierzającym do uzyskania pełnego powrotu funkcji siły w ćwiczonych mięśniach. Polegają na pokonywaniu ciężaru części ciała, którą porusza ćwiczona grupa mięśniowa. Dodatkowo powodują poprawę czucia głębokiego i koordynacji ruchu. Pozycja wyjściowa w ć. cz. wolnych musi być tak dobrana, by płaszczyzna ruchu była prostopadła do podłoża. Ć. cz. wolne zalicza się do kinezyterapii indywidualnej. (A. Z.) ćwiczenia czynno-bierne; stosowane są w celu zwiększenia zakresu ruchu w stawach przez czynne rozluźnienie napiętych grup mięśniowych, przeciwdziałających ruchowi na skutek czynnika bólowego. Ruch prowadzony jest biernie ręką fizjoterapeuty w tempie wolnym, a ćwiczony pacjent stara się czynnie rozluźnić właściwe grupy mięśniowe. Ć.cz.-b. należą do kinezyterapii indywidualnej. (A. Z.) ćwiczenia fizyczne dla ludzi starszych; mogą być prowadzone indywidualnie i w grupach, organizowanych np. przez ogniska Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej, w - klubach seniora, - państwowych domach pomocy społecznej dla ludzi starszych, w ośrodkach wczasowych i sanatoriach. Właściwy dobór ć. f. i odpowiednie ich dawkowanie wymaga odpowiedniego przygotowania od specjalisty wychowania fizycznego i lekarza. Obciążenie wysiłkiem fizycznym i ć.f. osoby starszej (ale całe życie ćwiczącej) nie stwarza takich problemów, jakie stwarza rozpoczynanie zajęć dla tych osób, które nigdy nie ćwiczyły i mało się poruszają. Tempo ćwiczeń powinno być dostosowane do indywidualnego stanu ćwiczących, intensywność ćwiczeń powinna narastać stopniowo, a w drugiej części jednostki lekcyjnej obniżać się. Podczas ć.f., które powinny trwać początkowo 20 min i być stopniowo wydłużane do 30-40 min, należy stosować dużo ćwiczeń oddechowych i rozluźniających. W grupach osób mniej sprawnych i z niską - wydolnością fizyczną stosuje się ćwiczenia w pozycji siedzącej na krześle lub w leżeniu. Osoby sprawne i o dobrej wydolności mogą ćwiczyć intensywnie i uprawiać niektóre sporty lub wysiłki o charakterze wytrzymałościowym, pozwalające utrzymać wysoką wydolność, jak: marsze, truchty, pływanie, wioślarstwo. jazda na rowerze, narciarstwo nizinne, tańce. Osobom starszym przeciwwskazane są ćwiczenia szybkościowe, np. biegi krótkie, ć.f. w bezdechu, skoki, nagłe skłony głowy w dół, nagłe skłony tułowia do tylu. U osób starych unieruchomionych i z zanikami mięśniowymi stosowanie ćwiczeń izometrycznych może doprowadzić do zwiększenia masy i siły mięśniowej. Należy pamiętać, że ć. f. prowadzone w przyjaznej, pogodnej atmosferze poprawiają nie tylko stan fizyczny, ale także samopoczucie osób starszych, przeciwdziałają osamotnieniu i izolacji oraz znoszą takie dolegliwości, jak: bóle i zawroty głowy, bezsenność, zmniejszone łaknienie, bóle stawów. (H. Sz.) ćwiczenia ipsilateralne; ćwiczenia czynne oporowe z grupy ćwiczeń synergistycznych, w których wynik ćwiczenia w postaci napięcia mięśniowego zostaje przeniesiony na sąsiednie zespoły mięśniowe tej samej kończyny. Stosuje się je wtedy, gdy nie można bezpośrednio oddziaływać na wybrane mięśnie. Ich zadaniem jest opóźnianie powstawania prostych zaników z nieczynności. Zalicza się je do kinezyterapii indywidualnej. (A. Z.) ćwiczenia kaszlowe; polegają na nauce skutecznego kaszlu między innymi przez ćwiczenia oddechowe. Bardzo głęboki zatrzymany wdech wyzwala zwykle odruch kaszlowy. (J. J.) ćwiczenia kontralateralne; wykonuje się je w celu uzyskania napięcia mięśniowego w kończynie, w której działanie bezpośrednie nie jest możliwe, np. z powodu unieruchomienia jej w opatrunku gipsowym. W ć. k. wykonuje się ruchy z maksymalnym oporem przeciwną kończyną. Ć.k. należą do grupy ćwiczeń synergistycznych, a więc do kinezyterapii indywidualnej (A. Z.) ćwiczenia mięśni szkieletowych u chorych po komisurotomii mitralnej; stanowią, obok ćwiczeń oddechowych, ważny element rehabilitacji pooperacyjnej. Długotrwała wada mitralna z objawami niewydolności układu krążenia powoduje gorsze ukrwienie układu mięśniowego, a to prowadzi do ich zwiotczenia, nużliwości i zaników, zwłaszcza u chorych długotrwale przebywających w łóżku. Po udanym zabiegu chirurgicznym, kiedy warunki hemodynamiczne uległy poprawie, istnieją wszelkie przesłanki do rozpoczęcia ć. m. szkieletowych przy odpowiednim nadzorze kardiologicznym. Bezpośrednio po zabiegu wykonuje się bierne ćwiczenia kończyn poprzedzone masażem, co powoduje poprawę krążenia obwodowego. W miarę cofania się objawów wywołanych operacją pionizuje się chorego i rozpoczyna ostrożnie ćwiczenia czynne przy łóżku oraz naukę chodzenia. Po okresie rekonwalesceneji dalszą rehabilitację prowadzi się w warunkach uzdrowiskowych pod nadzorem kinezyterapeuty i lekarza. Ć. m. szkieletowych prowadzi się w taki sposób i pod takim obciążeniem, by nie wywołać uczucia zmęczenia, lub też zniechęcenia do ich stosowania. Oprócz ćwiczeń indywidualnych lub grupowych w sali gimnastycznej stosuje się ćwiczenia terenowe, które polegają na pokonywaniu drogi o określonej długości i nachyleniu do poziomu. Poprawa siły mięśniowej ułatwia chorym poruszanie się i stanowi ważny element psychoterapii. Po opuszczeniu szpitala uzdrowiskowego zaleca się chorym dalszy ciąg ćwiczeń w warunkach domowych przy okresowej kontroli ambulatoryjnej oraz samokontroli. (L. W.) ćwiczenia oddechowe; mają zapewnić prawidłowe funkcjonowanie układu oddechowego przez zwiększenie ruchomości klatki piersiowej i poprawę siły mięśni oddechowych, głównie przepony i mięśni międzyżebrowych zewnętrznych. Ważnym elementem ć.o. są pozycje ułożeniowe, które pozwalają celowo blokować odpowiednie części układu oddechowego, by umożliwić działanie innym, ważnym z leczniczego punktu widzenia. Te specjalne ułożenia określa się mianem pozycji drenażowych. Stosując je można osiągnąć niższe jednostronne ustawienie przepony, eliminację bądź ograniczenie ruchów oddechowych wybranego segmentu klatki piersiowej, prawidłowy odpływ wydzieliny z oskrzeli oraz zapobieganie niekorzystnym zmianom pochodzenia pooperacyjnego, które mogą powstawać w tkance płucnej, kośćcu klatki piersiowej i w obrębie kręgosłupa piersiowego. Ważnym elementem ć.o. są różne formy bezdechów, które oddziałują kształtująco na klatkę piersiową, co poprawia jej sprawność oddechową i pośrednio wydolność fizyczną. Ć. o. stosowane w celu poprawy funkcji układu oddechowego zalicza się do kinezyterapii indywidualnej. Ć.o., które są konsekwencją wysiłków fizycznych o charakterze ogólnym i z których wynika poprawa wydolności ogólnej, zaliczane są do kinezyterapii ogólnej. (A. Z.) ćwiczenia ogólnokondycyjne; mają podnieść na możliwie najwyższy poziom wydolność fizyczną człowieka niepełnosprawnego przez zwiększoną aktywność ruchową części ciała nie objętych procesem chorobowym. Stanowią zasadniczą grupę ćwiczeń kinezyterapii ogólnej. Prowadzone są zbiorowo (w grupach), w salach gimnastycznych. lub w przystosowanych pomieszczeniach z wykorzystaniem przyborów i przyrządów. Jeżeli warunki klimatyczne pozwalają, należy je prowadzić na powietrzu poza budynkiem. Liczebność grupy zależy od wielkości pomieszczenia. Każdy ćwiczący powinien mieć miejsce o powierzchni 4 m kw. Ze względu na konieczność asekuracji w czasie ćwiczeń, na dbałość o poprawne ich wykonanie - grupa nie powinna liczyć więcej niż 20 osób na jednego prowadzącego. Czas trwania ćwiczeń od 20 min. (dla dzieci w wieku przedszkolnym) do 90 min (dla osób w pełni wydolnych, dorosłych). Dobór grupy taki, jak w ćwiczeniach w wodzie. Zajęcia w zależności od wieku i sprawności fizycznej ćwiczących prowadzi się w formie zabawowej, gier i zabaw ruchowych, zadaniowej i przystosowanego do potrzeb leczenia treningu sportowego. Ćwiczenia w zespole, często z elementami współzawodnictwa, działają na ćwiczących mobilizująco, co podnosi ich skuteczność. (A. Z.) ćwiczenia redresyjne; wykonuje się je w celu likwidacji stawowych ograniczeń ruchu przy użyciu siły zewnętrznej, którą zawsze jest ręka fizjoterapeuty. Wejście w granice bólu jest czynnikiem charakteryzującym te ćwiczenia i jednocześnie różniącym je od ćwiczeń biernych. Ć.r. powinny być prowadzone po przygotowaniu tkanek, które będą poddane redresji. Przygotowanie to polega na rozluźnieniu tkanek przez zabiegi cieplne i¬8¦lub masaż. Ć. r. wykonujemy w pozycjach izolowanych przy dobrej stabilizacji bliższego odcinka kończyny poddawanej redresji. Ć. r. należą do kinezyterapii indywidualnej. (A. Z., J.K.) ćwiczenia relaksacyjne; mogą mieć charakter ogólnoustrojowy i lokalny. Większe znaczenie przypisuje się ć. r. o oddziaływaniu ogólnym. Celem ich jest relaksacja (odpoczynek) całego ciała, wyrażona odczuciem ciężkości, bezwładu i zmniejszoną możliwością percepcji bodźców pochodzących ze środowiska zewnętrznego. Prowadzenie tych ćwiczeń wymaga spełnienia wielu warunków, z których najważniejszy jest dobór odpowiedniej pozycji wyjściowej, zapewniający dobre podparcie całego ciała, co stwarza poczucie wygody. Dlatego najczęściej stosuje się pozycje wyjściowe w leżeniu. Tempo ć.r. wolne, komendy podawane głosem spokojnym. Ć.r. powinny być prowadzone poza salami chorych w przyjemnym otoczeniu bez drażniących bodźców głosowych i świetlnych. Może im towarzyszyć dyskretny podkład muzyczny. (A. Z.) ćwiczenia rozciągające; mają na celu zwiększenie amplitudy ruchów oddechowych,zwłaszcza w przypadku zrostów opłucnej. Charakter ćwiczeń podobny do ćwiczeń uruchamiających. (J. J.) ćwiczenia samowspomagane; są ćwiczeniami kombinowanymi. Wykonuje je pacjent, wykorzystując zdrowe kończyny najczęściej górne, do biernego prowadzenia ruchu w porażonych częściach ciała. Dla kończyn prowadzących ruch są to ćwiczenia czynne, natomiast dla chorych - bierne.Wspomaganie może mieć charakter pośredni, kiedy odbywa się za pomocą systemu bloczkowo-ciężarkovego lub bezpośredni, kiedy zdrowa kończyna górna prowadzi ruch drugiej, chorej. C. s. zalicza się do kinezyterapii indywidualnej. (A. Z.) ćwiczenia synergistyczne; stanowią grupę ćwiczeń stosowanych w kinezyterapii indywidualnej w celu wywołania napięcia mięśniowego w tych zespołach dynamicznych, w których bezpośrednie działanie ruchem jest niemożliwe, np. z powodu unieruchomienia kończyny w opatrunku gipsowym. Oddziaływanie terapeutyczne ć. s. jest wielorakie, ale głównie mają opóźniać występowanie zaników mięśniowych, powstających wskutek przymusowego bezruchu. Do ć. s. zalicza się ćwiczenia wykorzystujące synergizmy bezwzględne, synergizmy względne, ćwiczenia ipsilateralne i kontralateralne. Ć. s. muszą być wykonywane z maksymalnymi oporami i do pełnego zmęczenia. (A. Z.) ćwiczenia uruchamiające; mają na celu zwiększenie zakresu ruchów oddechowych przepony i żeber. Stosuje się ćwiczenia pogłębionego oddychania w różnych położeniach ciała; w skłonach wykorzystuje się wpływ ruchów kończyn górnych na ruch ścian klatki piersiowej - uniesienie kończyny górnej powoduje uniesienie żeber po tej stronie. Ćwiczenia są synchronizowane z oddychaniem. (J. J.) ćwiczenia w wodzie; w systematyce kinezyterapii zaliczane są do działu ogólnego. Prowadzone są najczęściej zbiorowo (w grupach) w odpowiednio przystosowanych zbiornikach wody (zamocowane na stałe uchwyty i barierki), której głębokość nie powinna przekraczać 150 cm. Grupa pacjentów powinna być jednorodna pod względem jednostki chorobowej, wydolności fizycznej, wieku i płci. Jej liczebność nie powinna przekraczać 10 osób. Czas prowadzenia zajęć, od 45 do 90 min, zależy od formy ich prowadzenia. Ć. w wodzie można prowadzić w formie ścisłej (zadaniowej) albo zabawowej z wykorzystaniem umiejętności pływania chorych. W pierwszym przypadku - temperatura wody musi być wyższa (około 35 st. C), w drugim - niższa (około 24 st. C). Ć. w wodzie wymagają dbałości o higienę ćwiczących i obiektu. Środowisko wodne ma rozległy, korzystny wpływ na prawie wszystkie narządy organizmu. Czynnik termiczny powoduje obniżenie napięcia mięśniowego, zwiększenie przekrwienia mięśni, obniżenie pobudliwości układu nerwowego. Ciśnienie hydrostatyczne zwiększa ucisk na klatkę piersiową i powłoki brzuszne, przez co utrudnia wdech, wzmacniając mięśnie oddechowe. Pozwala także na ćwiczenia oporowe mięśni szkieletowych. Dobrze wpływa na psychikę, ponieważ umożliwia ruchy czynne przy znacznie obniżonej sile mięśniowej. (A. Z.) ćwiczenia wzmacniające mięśnie oddechowe; ćwiczenia przepony, mięśni brzucha i mięśni warunkujących ruch żebrowy podczas pogłębionego oddychania. Stosuje się ćwiczenia wybiórcze, wykorzystując zmiany amplitudy ruchów przepony i żeber w położeniu na boku, w bocznych skłonach kręgosłupa piersiowego, i ćwiczenia symetryczne. Jedne i drugie można wykonać z oporem na skutek nacisku rąk terapeuty, obciążenia woreczkiem z piaskiem, zastosowania specjalnej taśmy elastycznej. (J. J.) D daktylografia - alfabet palcowy daktylologia - alfabet palcowy daltonizm; nierozpoznawanie barw, najczęściej wrodzone i przekazywane dziedzicznie jako cecha recesywna, niekiedy spowodowana urazem lub schorzeniem (siatkówki, nerwu wzrokowego). W ogromnej większości przypadków jest to nierozróżnianie barwy czerwonej i zielonej. Inne zaburzenia percepcji barw (niebieskiej i żółtej) oraz całkowita ślepota barw zdarzają się nader rzadko. Ocenia się, że d. występuje u około 5% mężczyzn i około 0,5% kobiet. D. jest nieuleczalny. Osób dotkniętych d. nie dopuszcza się do wykonywania pewnych zawodów, zwłaszcza związanych z komunikacją (kierowcy, maszyniści kolejowi i in.). (Z. N.) dartchery; połączenie łucznictwa z lotkami. Średnica tarczy (darts) 70 cm, strzelanie z łuków z linii 15 m do tarczy. Wyniki jak przy rzucaniu lotek do tarczy. D. posiada duże wartości rehabilitacyjne - usprawniające kończyny górne, podnoszące precyzję ruchu oraz integracyjne -inwalidzi z różnym rodzajem i stopniem kalectwa uczestniczą w formie zabawowej sportu wraz z ludźmi pełnosprawnymi. Gra popularna w krajach anglosaskich, wprowadzona w Polsce. (J. D.) debilizm; tradycyjna nazwa upośledzenia umysłowego lekkiego stopnia, charakteryzującego się wyraźnie obniżoną sprawnością intelektualną, uniemożliwiającą w większości przypadków sprostanie wymaganiom programu szkoły masowej. Dzieci debilne charakteryzują się trudnościami w myśleniu abstrakcyjnym i ograniczeniami w rozwoju funkcji językowych. (T. G.) Decroly Owidiusz (1871-1932Ď); lekarz belgijski, twórca idei wychowywania dziecka upośledzonego umysłowo przez aktywne uczestnictwo w czynnościach życia codziennego oraz praktyczne zapoznawanie się z pojęciami konkretnych właściwości przedmiotów. Jego koncepcje znalazły wyraz w opisanej metodzie ośrodków zainteresowań, która została wprowadzona w wielu krajach do placówek kształcenia specjalnego. W Polsce propagatorką poglądów Decrolyego była Maria Grzegorzewska. (T. G.) decybel; jednostka w jakiej mierzy się poziom ubytku słuchu, określająca natężenie bodźców dźwiękowych podawanych dla oceny wrażliwości progowej. Decybel nie posiada bezwzględnej wartości; jest wartością umowną i odpowiada ciśnieniu 0,0002 dyny na cm kw. dla tonu o częstotliwości 1000 cykli na sekundę. (T. G.) defekt; uszkodzenie lub wada narządu lub funkcji organizmu mające charakter stały i nieodwracalny, na ogół nie poddający się łatwo leczeniu. D. należy odróżnić od zaburzenia mającego wyłącznie charakter funkcjonalny, od procesu dynamicznego objawiającego się nasileniem i słabnięciem występujących zmian. Rozróżnia się d. fizyczne, - d. psychiczne i - d. sensoryczne. (T. M.) defekt fizyczny; uszkodzenie lub wada fizyczna jakiegoś narządu, np. ruchu (amputacja lub deformacja kończyny). D. f. powstaje na skutek: czynników dziedzicznych lub wrodzonych, chorób lub urazów. (T. M.) defekt psychiczny; nieprzeciętnie niski poziom sprawności lub całkowity jej brak w zakresie funkcji psychicznych, np.: pamięci, inteligencji, mowy. Granice między d. p. a zaburzeniami psychicznymi są bardzo płynne i trudne do precyzyjnego określenia. (T.M.) defekt schizofreniczny; określenie stosowane dawniej w przypadkach przewlekłej - schizofrenii o względnie ustabilizowanym przebiegu, z wysuwającymi się na pierwszy plan: zubożeniem życia afektywnego, obniżeniem aktywności, nasilonymi cechami - autyzmu, ubóstwem zainteresowań. Nasilenie tych objawów może być związane z długoletnim pobytem w szpitalu (-instytucjonalizm). Obecnie termin d. s. wychodzi z użycia, ponieważ słowo defekt zakładało nieodwracalność zmian, które okazały się w wielu przypadkach podatne na współczesne metody leczenia i rehabilitacji. (Z. K., T. S.) defekt sensoryczny; niski poziom wrażliwości lub całkowity brak zdolności odbierania wrażeń zmysłowych, np. niedowidzenie, ślepota, niedosłuch, głuchota. (T. M.) defekty wzroku; uszkodzenie narządu wzroku powodujące znaczne obniżenie jego sprawności funkcjonalnej (obu oczu). Dotyczyć mogą różnych funkcji narządu wzroku: 1Ď) widzenia centralnego, czyli ostrości wzroku, decydującego o widzeniu przedmiotów i ich szczegółów; 2Ď) widzenia obwodowego, czyli pola widzenia, decydującego o orientacji przestrzennej; 3Ď) widzenia stereoskopowego (dwuocznego), zapewniającego widzenie trójwymiarowości przedmiotów jako brył oraz przestrzeni jako głębi i perspektywy; 4Ď) widzenia barwnego (ślepota barwna). Biorąc pod uwagę stopień uszkodzenia narządu wzroku wyróżnia się 2 podstawowe rodzaje d.w.: - ślepotę i - niedowidzenie słabowzroczność). Przyczynami d. w. mogą być: 1Ď) czynniki dziedziczne (uwarunkowanie genetyczne), powodujące przekazywanie d.w. dzieciom przez rodziców; 2Ď) czynniki wrodzone, a więc choroby i urazy matki w czasie ciąży; 3Ď) choroby oczu (jaglica, jaskra, odklejenie siatkówki, zaćma) lub ogólne, głównie zakaźne (cukrzyca, gruźlica, schorzenia nerek); 4Ď) różnego rodzaju urazy. (T. M.) defekty zmysłowe defekty - sensoryczne defektologia; nauka o kalectwie i brakach fizycznych albo psychicznych, stanowiąca teoretyczną, kompleksowo ujmowaną podstawę rewalidacji. D. oparta jest na badaniach psychologicznych, biologicznych, fizjologicznych, medycznych, pedagogicznych, socjologicznych oraz zastosowuje urządzenia techniczne do rewalidacji upośledzonych. D., jako nauka integrująca wyniki wszechstronnych badań dotyczących cech i rozwoju ludzi upośledzonych oraz ich nauczania, wychowania, leczenia, adaptacji społecznej i rewalidacji zawodowej, ma orientację głównie biologiczną. Termin ten stanowi synonim uprawianej w Polsce pedagogiki specjalnej lub rewalidacyjnej, a używany jest również w Zsrr, w Czechosłowacji, na Węgrzech i w Bułgarii. Nazwa d. była krytykowana przez Marię Grzegorzewską i Janinę Doroszewską, które uważały, że jest ona zbyt ogólna i pejoratywna w stosunku do dzieci, sugerując nieodwracalność defektu, co jest zaprzeczeniem celów rewalidacyjnych. Nie podważa to jednak zasadności nauki interdyscyplinarnej, uogólniającej wyniki szczegółowych badań dla opisu i wyjaśnienia zjawisk związanych z rewalidacją. D. pozwala na skoordynowanie badań zespołowych, rozszerzonych i pogłębionych merytorycznie, na rozwiązywanie złożonych problemów etiologii i skutków zaburzeń oraz ich korekcję. D. wyróżnia defekt pierwotny, tj. uszkodzenie organiczne upośledzające funkcjonowanie jednostki, oraz defekty wtórne, powstające na skutek błędów i zaniedbań wychowawczych i środowiskowych, które można zniwelować bądź do nich nie dopuścić przez prawidłowe oddziaływanie wychowawczo-terapeutyczne. W Moskwie istnieje od 1925 r. Instytut Defektologii. (Z. S.) deficyty parcjalne; termin wprowadzony w naszym kraju przez Halinę Spionek, oznaczający brak, ubytek funkcjonalny w jakimś zakresie utrudniający harmonijny rozwój fizyczny lub psychiczny dziecka oraz proces uczenia się - a zatem przystosowanie szkolne. D. p. są powodem zaburzeń w rozwoju dziecka lub dysharmonii tego rozwoju. Wyróżnia się najczęściej występujące d.p.: zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej. zaburzenia analizy i syntezy słuchowej, zaburzenia mowy, zaburzenia lateralizacji, zaburzenia motoryki, globalne obniżenie poziomu rozwoju umysłowego do granicy upośledzenia, zaburzenia emocjonalne i nerwicowe utrudniające dostosowanie społeczne dziecka. D. p. spowodowane są encefalopatią albo funkcjonalnym zaburzeniem bądź niedojrzałością. Podlegają skutecznemu wyrównaniu w procesie reedukacji, czyli nauczania usprawniającego o specyficznej metodyce, oraz wychowaniu fizycznemu: Reedukacja deficytów, ustalonych na podstawie diagnostycznego badania metodyczno - psychologiczno - pedagogicznego, powinna być podjęta wcześnie, a odbywa się zwykle w szkolnych zespołach wyrównawczych w okresie nauczania początkowego albo na terenie poradni wychowawczo-zawodowych. Organiczona geneza d.p. utrudnia proces reedukacji. W przypadku tła funkcjonalnego łatwiejsze jest skuteczne wyrównywanie i korygowanie zaburzeń. (Z. S.) deformacje; d. czynności ludzkich w sytuacjach trudnych i stresowych są następujące: a) hipermobilizacja (zwiększona mobilizacja sił); b) zaburzenia orientacji; c) zaburzenia proporcji między czynnościami wytwórczymi i pomocniczymi; d) rozpad struktury funkcjonalnej (dezintegracja czynności); e) narastanie postawy obronnej; f) rezygnacja. (Z. N.) defrustracja; działalność o charakterze psychopedagogicznym, zmierzająca do przeciwdziałania stanom frustracji (wywołanym m.in. stresem inwalidztwa). Polega na wyzwalaniu inwalidy z przykrego poczucia bezsilności i udaremnienia dążeń, z poczucia krzywdy i inności w stosunku do pełnosprawnych ludzi. D., przez oddziaływanie psychoterapeutyczne, przez praktyczne rozwiązanie problemów inwalidy z zastosowaniem kompensacji społecznej, racjonalizacji stanów emocjonalnych, transformacji i sublimacji celów życiowych, a także przez rekonstrukcję systemu wartości, jest podstawowym elementem rehabilitacji psychicznej inwalidy umożliwiającym samoakceptację. (Z. S.) degeneracja, symptomy; oznaki w budowie anatomicznej świadczące o cechach zwyrodnieniowych, występujące częściej u osób upośledzonych umysłowo niż w ogólnej populacji. Niektóre postacie upośledzenia umysłowego, zwłaszcza te, które wiążą się z zaburzeniami endokrynologicznymi oraz anomaliami chromosomalnymi, wyróżniają się s. d. W przeszłości uważano, że osoby o skłonnościach kryminalnych wyróżniają się fizycznymi s. d. (T. G.) Deklaracja Praw Inwalidów; deklaracja przyjęta przez sesję plenarną Organizacji Narodów Zjednoczonych w dniu 9. XII. 1975 r., zawierająca wykaz praw przysługujących inwalidom, a zwłaszcza zapewnienie im standardu życiowego na odpowiednim poziomie, rehabilitacji leczniczej i zaopatrzenia ortopedycznego, przygotowania do pracy, zatrudnienia dostosowanego do ich możliwości psychofizycznych,zabezpieczenia społecznego i uczestnictwa w życiu społecznym. Wzywa ona również do podejmowania akcji na szczeblu narodowym i międzynarodowym, których celem ma być tworzenie warunków do realizacji praw ujętych w Deklaracji. (T. M.) Deklaracja Praw Osób Głucho-Niewidomych; deklaracja przyjęta przez przedstawicieli 30 państw biorących udział w konferencji poświęconej rehabilitacji głucho-niewidomych, która odbyła się w sierpniu 1977 r. w Stanach Zjednoczonych. Określa ona prawa głucho-niewidomych do rehabilitacji, pracy, zabezpieczenia społecznego, udziału w życiu kulturalnym i społecznym. (T. M.) Deklaracja Praw Osób Upośledzonych Umysłowo; opracowana przez UNESCO w 1971 r., wymienia dwa kryteria uzasadniające konieczność rehabilitacji osób upośledzonych, a mianowicie: 1Ď) dziecko upośledzone ma prawo do nauki i opieki z racji swego człowieczeństwa, a celem rehabilitacji jest rozwój jednostki, jej szczęście osobiste i niezależność społeczna; 2Ď) rehabilitacja ma na celu zredukowanie obciążeń społeczeństwa, wynikających z upośledzeń i niezdolności do pracy niektórych jego członków. W 1976 r. Komitet Ekspertów Zdrowia Psychicznego przy Światowej Organizacji Zdrowia opracował raport w sprawie organizacji usług dla opóźnionych umysłowo zarówno pedagogicznych, jak psychologicznych, socjologicznych i technicznych. W latach 1973 i 1976 w Polsce Moiw wydało "Wytyczne w sprawie organizacji kształcenia specjalnego i pomocy dzieciom z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi. (Z. S.) delirium - majaczenie demencja; otępienie; obniżenie sprawności umysłowej związane z przebytym schorzeniem psychicznym lub nerwowym. Stany dementywne występują zwykle w konsekwencji organicznych uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego i towarzyszą zaawansowanym stadiom niektórych postępujących chorób lub procesów toczących się w mózgu. Określeniem otępienie wczesne (dementia praecox) nazwano w Xix w. schizofrenię. D. starcza odnosi się do osłabienia lub obniżenia aktywności i sprawności umysłowej, najczęściej w efekcie zmian arteriosklerotycznych, i przejawia się najwyraźniej w brakach pamięci. D. należy odróżnić od upośledzenia umysłowego, występującego u dzieci, których rozwój został zahamowany wskutek trwałego, wrodzonego lub nabytego uszkodzenia. Niezależnie od pierwotnego upośledzenia umysłowego u dzieci tych, pozbawionych specjalnej stymulacji wychowawczej, można obserwować wtórne obniżanie się poziomu inteligencji, które z latami przybiera cechy zbliżone do d. Brak poprawy w leczeniu przewlekłych schorzeń psychicznych doprowadza często do zmian dementywnych zaznaczających się apatią, biernością, zmniejszeniem energii psychicznej i wyraźnie gorszym funkcjonowaniem intelektualnym. Stwarzanie okazji do podejmowania samodzielnych zadań, z których można uzyskać osobistą satysfakcję, zapobiega w dużej mierze stanom dementywnym u osób po przebytych chorobach psychicznych. D. prowadzi także do obniżenia sprawności intelektualnej w porównaniu z poziomem osiągniętym przez jednostkę przed zadziałaniem czynnika uszkadzającego ośrodkowy układ nerwowy. Zaburzeniom sprawności intelektu towarzyszą najczęściej ubytki pamięci, uwagi, życia uczuciowego (- zespół psychoorganiczny). Wyróżnia się d. globalne i d.wysepkowe (lakunarne) - gdy uszkodzone są głębiej tylko niektóre sprawności psychiczne. Głębokość zmian dementywnych może być różna. W lżejszych przypadkach stosunkowo dobrze zachowane są dawniej nabyte wiadomości i umiejętności przy trudnościach uczenia się. męczliwości, rozpraszalności uwagi i zwolnieniu procesów myślowych. W najcięższych przypadkach chory jest niezdolny do zaspokajania elementarnych potrzeb życiowych i do kontrolowania reakcji popędowych. (T. G., Z. K., T. S.) depresja; zespół depresyjny; obniżenie nastroju pochodzenia chorobowego. głębsze i dłużej trwające niż prawidłowe reakcje emocjonalne na trudności lub nieszczęścia spotykane w życiu. D. przejawia się przygnębieniem, przeżywaniem smutku i cierpienia, ujemnym zabarwieniem uczuciowym wszystkich przeżyć, utratą zdolności do przeżywania przyjemnych stanów emocjonalnych. W wielu postaciach d. występuje - lęk. Zaburzeniom w sferze życia uczuciowego towarzyszą: poczucie niewydolności psychicznej i fizycznej, pesymistyczna ocena własnej osoby, przekonanie o beznadziejności sytuacji własnej i osób bliskich, o bezcelowości życia, często myśli samobójcze. Niebezpieczeństwo samobójstwa jest wysokie szczególnie w początku choroby i w okresie ustępowania objawów. Urojenia depresyjne: winy, małej wartości, hipochondryczne, niekiedy nihilistyczne (wszystko zginęło, przestało istnieć). Tok myśli w depresji jest zwolniony, chory ma trudności w skupieniu uwagi, w zapamiętywaniu. Mówi wolno, cicho, porusza się powoli, zwykle w charakterystycznej postawie - przygarbiony, z opuszczoną głową. Mimika jest uboga, wyraz twarzy smutny. Upośledzeniu ulega aktywność zawodowa, towarzyska i w innych dziedzinach życia. W d. chory przejawia niepokój ruchowy (wykonuje drobne ruchy rąk, manipulacje przedmiotami, zmienia często pozycje ciała, chodzi po pokoju, wykonuje wiele zbędnych czynności). Pobudzenie ruchowe zwykle z próbą dokonania samobójstwa może wystąpić w d. nagle. Chęć pozbawienia się życia może być przyczyną odmowy jedzenia lub przyjmowania leków. W d. występuje szereg zaburzeń somatycznych: bezsenność (płytki przerywany sen, wczesne budzenie się z uczuciem zmęczenia), spadek łaknienia, chudnięcie. zaparcie, obniżenie popędu seksualnego. zaburzenia czynności gruczołów dokrewnych, bóle głowy, bóle w okolicy serca i inne dolegliwości. Czasem dolegliwości te wysuwają się na pierwszy plan, a nie ujawnia się wyraźnie obniżenie nastroju. Jest to wtedy depresja bez depresji, depresja markowana, w której łatwo o pomyłkę diagnostyczną. (Z. K., T. S.) depresja endogenna - choroba afektywna jednobiegunowa; - choroba afektywna dwubiegunowa depresja fazowa - choroba afektywna jednobiegunowa depresja reaktywna; reakcja depresyjna; psychogenna postać - depresji należąca do - psychoz reaktywnych, w której początek choroby i treść przeżyć chorego ma wyraźny związek z urazem psychicznym, a dalszy przebieg zależy od utrzymywania się sytuacji traumatyzującej. W d. r. występują zaburzenia nastroju wyrażające się często dysforią, drażliwością, gniewem, płaczem. Wystąpić może wyolbrzymiony strach przed nierealnymi czasem niebezpieczeństwami, nie ma natomiast bezpostaciowego lęku. Częste są myśli, tendencje, próby samobójcze. Nie ma tu, jak w innych depresjach, głębokiego przygnębienia, poczucia winy, a jest przeżywane, żywo demonstrowane poczucie krzywdy, żal wobec otoczenia i losu. Urazem wywołującym d. r. jest zwykle strata lub zagrożenie stratą osoby, przedmiotu lub pozycji społecznej będących przedmiotem miłości lub pożądania, zajmujących w indywidualnym systemie wartości chorego poczesne miejsce. Może to być zarówno zgon lub odejście osoby bliskiej, jak pozbawienie wolności, przejście na rentę i in. W leczeniu d.r. istotną rolę odgrywa usunięcie czynników traumatyzujących, psychoterapia; objawowo - leczenie farmakologiczne. (Z. K., T. S.) deprywacja; występuje wtedy, gdy brak jest w otoczeniu podstawowych elementów potrzebnych do normalnego funkcjonowania organizmu, wskutek czego siły człowieka słabną. Przykładem d. mogą być: głód, brak snu, brak tlenu, brak percepcji zmysłowej, a także brak kontaktu z ludźmi (osamotnienie), oderwanie od rodziny lub kraju (tęsknota, nostalgia). (Z. N.) diadochokineza; zdolność wykonywania szybkich, naprzemiennych ruchów. Zob. też adiadochokineza. (S. Z.-Ch.) diagnostyka fukcjonalna; ocena stopnia zaburzeń funkcji narządu niezależnie od stopnia i przyczyny jego uszkodzenia. (S. Z.-Ch.) diagnoza psychologiczna w rehabilitacji pozawałowej; możliwie pełna informacja o stanie psychicznym chorego, pozwalająca sterować rehabilitacją we wszystkich jej działach i na wszystkich etapach. D. p. w rehabilitacji pozawałowej obejmuje: dane o poziomie lęku, nastroju, o postawie wobec choroby, leczenia i rehabilitacji, problemy rodzinne, seksualne, zawodowe, sposób korzystania z wolnego czasu, zachowanie się fizjologicznych składników emocji, jak: napięcie mięśniowe, mimika, oddech, potliwość dłoni, sen itp. Podstawową metodą diagnostyczną jest wywiad połączony z obserwacją. Zaleca się przeprowadzenie wywiadu co najmniej czterokrotnie: w pierwszych dniach po zawale, kilka dni przed opuszczeniem szpitala, około dwa tygodnie po opuszczeniu szpitala i w terminie przewidywanego powrotu do pracy. Wywiad powinna przeprowadzać ta sama osoba - może to być lekarz, psycholog, przeszkolona pielęgniarka, pracownik socjalny. Aby skrócić badania i ujednolicić techniki diagnostyczne opracowano specjalne kwestionariusze i testy do stosowania u chorych po zawale serca. 1. Kwestionariusz Postaw Wobec Choroby (Kpwh) K. Wrześniewskiego. Składa się z 53 pozycji; wynik pozwala wyróżnić trzy rodzaje postaw: korzystną, niekorzystną, ambiwalentną. W postawie niekorzystnej można odróżnić postawę z dominującym brakiem akceptacji rozpoznania i postępowania medycznego (zaprzeczenie) i postawę z dominacją lęku. 2. Krótka Skala Oceny Nastrojów (Kson) J. Tylki i A. Kaczmarek, do mierzenia reakcji depresyjnej chorego. Skala składa się z 16 twierdzeń, wynik pozwala pośrednio ocenić efekt rehabilitacji; badanie trwa ok. 10 minut. 3. Kwestionariusz opracowany przez Radę Rehabilitacyjną Międzynarodowego Towarzystwa Kardiologicznego. Na jego podstawie powstała w wersji polskiej skala do oceny nasilenia lęku - "samoocena". 4. Skala przystosowania w chorobach serca D. M. Rumbaugha, prognozująca podejmowanie pracy zawodowej przez chorych ze schorzeniami kardiologicznymi. (J. Ł.) diagnoza społeczna; zespół czynności rozpoznawania społecznych uwarunkowań losów jednostki na tle jej środowiska rodzinnego, szkolnego, w miejscu pracy i sąsiedztwie. D. s. stosowana jest do rozpoznawania przyczyny niezadowalającego przystosowania jednostki. grupy społecznej, bądź też całego środowiska lokalnego. D. s. przeprowadza się za pomocą wywiadu środowiskowego; jest on głównym, ale nie jedynym narzędziem badawczym d. s. (J. M.) diagnoza zawodowa; wynik określonego postępowania badawczego w formie orzeczenia, zawierający ocenę zdolności do pracy oraz wskazania dotyczące rodzaju kształcenia zawodowego lub pracy zawodowej oraz jej warunków. Postępowanie diagnostyczne powinno obejmować badania lekarskie, psychologiczne i ocenę czynników środowiskowych (społecznych), które mogą mieć wpływ na d.z. Prawidłowa d. z. ma szczególne znaczenie dla osób niepełnosprawnych (inwalidów), u których występują znaczne ograniczenia zdolności do pracy zawodowej. Błędna d. z. może doprowadzić do rozczarowania, a jej korekta wymaga wiele wysiłku. (T. M.) diatermia; leczenie prądami wielkiej częstotliwości, które wywołują głębokie przegrzanie tkanek. D. długofalowa przeznaczona jest do przegrzewania tkanek miękkich, tzn. skóry, tkanki podskórnej. D. krótkofalowa oddziałuje na tkanki o dobrym przewodnictwie elektrycznym, takie jak krew, naczynia krwionośne lub dobrze ukrwione, tzn. tkanka mięśniowa i łączna. Źródłem prądu są aparaty, z których płynie on przewodowo do elektrod przykładanych na wybrane okolice ciała. Przepływ prądu między elektrodami przez znajdujące się między nimi tkanki powoduje ich przegrzanie. (A. Z.) dislocatio - przemieszczenie dławica piersiowa - dusznica bolesna dokumentacja kinezyterapeutyczna; zapis planowania i realizacji programu kinezyterapeutycznego dotyczącego poszczególnych pacjentów. Powinna zawierać dane potwierdzone obiektywnymi badaniami. Częstotliwość zapisu informacji zależy od szybkości zmian zachodzących w organizmie pacjenta pod wpływem leczenia. D. k. jest uzupełnieniem historii choroby. Rzetelnie prowadzona może być wykorzystana w opracowaniach naukowych. (A. Z.) dobór pracy; jest ostatecznym celem procesu rehabilitacji zawodowej (przemysłowej). W najogólniejszym ujęciu określany jest jako wskazanie niepełnosprawnemu pracownikowi takiej pracy (zajęcia), która odpowiada jego stanowi zdrowia, przygotowaniu zawodowemu, zainteresowaniom i sytuacji życiowej. Dobór pracy dla niepełnosprawnej osoby opiera się na dwóch podstawowych przesłankach: 1Ď) osoba, pomimo doznanego kalectwa lub nabytej choroby, zachowuje jeszcze określone sprawności, które mogą być wykorzystane w życiu codziennym i w pracy zawodowej; 2Ď) żadna praca nie wymaga od osoby, która ją podejmuje, wszystkich sprawności fizycznych, społecznych, psychicznych i intelektualnych. (Z. N.) dom rencistów; przeznaczony jest dla emerytów oraz rencistów obojga płci, których stan zdrowia nie wymaga stałej opieki lekarskiej bądź pielęgniarskiej. (J. S.-P.) domy dla dorosłych umysłowo upośledzonych; przeznaczone są dla osób umysłowo upośledzonych bez względu na stopień upośledzenia zarówno fizycznie zdrowych i zdolnych do pracy w ramach terapii zajęciowej, jak i przewlekle chorych lub upośledzonych fizycznie, wymagających stałej opieki lekarskiej i pielęgniarskiej. (J. S.-P.) domy dla dzieci niedorozwiniętych umysłowo; przeznaczone dla dzieci w wieku od 3 do 18 lat umysłowo niedorozwiniętych w stopniu znacznym lub głębokim. Podlegają administracyjnie resortowi zdrowia i opieki społecznej. (J. S.-P.) domy dla przewlekle chorych; przeznaczone są dla osób dorosłych obojga płci. dotkniętych przewlekłą chorobą somatyczną lub ciężkim kalectwem fizycznym, których stan zdrowia nie wymaga leczenia szpitalnego, natomiast uzasadnia potrzebę stałej opieki pielęgniarskiej i lekarskiej. (J. S.-P.) domy dla przewlekle chorych ze schorzeniami układu nerwowego; przeznaczone są dla osób dorosłych obojga płci nie wymagających leczenia szpitalnego, u których starość, przewlekła choroba lub ciężkie kalectwo spowodowały konieczność zapewnienia im - poza ogólną opieką - opieki psychiatrycznej. (J. S.-P.) domy dziennego pobytu; stanowią formę pośrednią między opieką w domach pomocy społecznej a pomocą środowiskową. Korzystający z tych placówek przychodzą do nich na kilka godzin dziennie, otrzymują posiłki i korzystają z zajęć świetlicowych. W wielu domach d. p. organizowane są zajęcia rekreacyjno-ruchowe i ćwiczenia fizyczne, odczyty, pogadanki, koncerty. Kontakty towarzyskie i znajdowanie przyjaciół ma nie mniejsze znaczenie dla osób samotnych niż pomoc w zaspokajaniu potrzeb bytowych. Domy d. p. powinny stać się ośrodkami wszechstronnej pomocy ludziom starym. W ośrodkach tych, obok pomieszczeń klubowych, kuchni, sali jadalnej, niezbędny jest gabinet rehabilitacji z odpowiednim wyposażeniem do kinezyterapii, pomieszczenie do terapii zajęciowej, gabinet lekarski. Powinien działać punkt informacyjny i porad prawnych. Domy d. p. w liczbie ok. 100 istnieją w wielu miastach naszego kraju. (H. S.) domy dzienne pomocy społecznej; znajdują się na pograniczu - pomocy środowiskowej i - pomocy społecznej instytucjonalnej. Zapewniają całodzienny pobyt, trzy posiłki, wszystkie formy rekreacji, możliwości terapii zajęciowej, a jednocześnie nie odrywają od dotychczasowego środowiska. Pierwszeństwo do korzystania z d. d. pomocy społecznej mają osoby w wieku emerytalnym, samotne oraz o zmniejszonej sprawności psychofizycznej, którym dom powinien zapewnić pomoc i udział w aktywnych formach współżycia. D. d. pomocy społecznej są odpłatne. Odpłatność ustalana jest od wysokości własnych dochodów (rent i emerytur) osób korzystających z domów. Pełną odpłatnością obciążone są wyłącznie osoby o wyższym wymiarze rent i emerytur. Skierowanie do domów oraz decyzję o wysokości odpłatności wydają organy administracji państwowej szczebla podstawowego. Liczba osób korzystających z d. d. pomocy społecznej wynosi co najmniej 30. Domy powinny być czynne co najmniej 10 godz. dziennie z wyjątkiem niedziel i świąt. Opiekę nad osobami korzystającymi z d.d. pomocy społecznej sprawuje najbliższa przychodnia rejonowa. (J. S.-P.) domy pomocy społecznej; forma instytucjonalna pomocy społecznej konieczna w stosunku do osób, których nie można przystosować w pełni do samodzielnego życia w miejscu ich zamieszkania ze względu na wiek, schorzenia, sytuację życiową, warunki rodzinne, mieszkaniowe, materialne, mimo zastosowania wszystkich form pomocy. Domy p.s. są miejscem stałego pobytu ich mieszkańców, zapewniają - oprócz mieszkania i wyżywienia - pełną opiekę leczniczo-rehabilitacyjną, dostosowane do stanu ich zdrowia zabiegi terapeutyczne. U podstaw organizacyjnych domów p.s. leżą trzy założenia: 1Ď) potrzeba daleko posuniętego zróżnicowania domów pomocy oraz możliwie maksymalne dostosowanie warunków i charakteru domu do sprawności i stanu zdrowia mieszkańców. Poszczególne rodzaje domów specjalizują się w opiece nad określoną kategorią osób; 2Ď) systematycznie zmieniające się proporcje liczby miejsc w poszczególnych typach domów, które muszą kształtować się w zależności od potrzeb społecznych. Spośród wszystkich domów największe potrzeby i najszybsze tempo wzrostu występują w domach dla przewlekle chorych ze schorzeniami układu nerwowego oraz w domach dla umysłowo upośledzonych; 3Ď) domy p. s. są domami rodzinnymi, czynione są więc systematyczne wysiłki, aby domom p. s. wszystkich typów nadać charakter prywatności, aby mieszkańcy domów - o ile tylko jest to możliwe czuli się w nich jak najlepiej. Istnieje obecnie sześć typów domów p. s.: - dom rencistów,dom dla przewlekle chorych, - dom dla niewidomych, - dom dla przewlekle chorych ze schorzeniami układu nerwowego, - dom dla dorosłych umysłowo upośledzonych, dom dla dzieci niedorozwiniętych umysłowo. (J. S.-P.) domy pomocy społecznej dla ludzi starszych; przyjmują na stały pobyt te osoby, które ze względu na wiek, choroby, sytuację życiową, warunki rodzinne, materialne i mieszkaniowe nie mogą pozostawać w dotychczasowym środowisku. Obecnie tą formą pomocy może być objętych około 1% osób w wieku powyżej 65 lat. Około jednej trzeciej miejsc w d. p. społecznej przypada na domy rencistów, do których kieruje się osoby stare jeszcze zdolne do samoobsługi w zakresie ubierania się, przyjmowania posiłków i z zachowaną sprawnością umysłową. Pozostałe dwie trzecie miejsc są przeznaczone dla przewlekle chorych. Domy dla przewlekle chorych mają strukturę szpitalną, gdyż przebywają w nich osoby z dużym stopniem upośledzenia fizycznego, jak również i otępienia starczego. Osoby psychicznie chore są kierowane do zakładów dla psychicznie przewlekle chorych. W domach rencisty świadczone są takie usługi, jak: całodzienne wyżywienie, sprzątanie i pranie, a także ułatwia się usługi fryzjerskie. Zapewniona jest również opieka pielęgniarska stała i lekarska w razie choroby, zajęcia rehabilitacyjne i świetlicowe. W d. p. społecznej przeznaczonych dla przewlekle chorych znajdują się gabinety rehabilitacji zatrudniające specjalistów rehabilitacji ruchowej, techników kinezyterapii, fizykoterapii, terapii zajęciowej. Oprócz lekarzy zatrudnionych w systemie całodobowym bywają zatrudniani psycholodzy. Zachowanie właściwej pogodnej atmosfery w d. p. społecznej jest sprawą niełatwą. Niezbędna jest odpowiednia organizacja życia codziennego pensjonariuszy i ich aktywizacja, do czego przyczynia się w dużej mierze możliwość korzystania z codziennych ćwiczeń fizycznych i zajęć rehabilitacyjnych. Nade wszystko jednak potrzebne jest właściwe, umiejętne i serdeczne podejście całego personelu zatrudnionego w d. p. społecznej. (H. Sz.) doradca rehabilitacyjny; pracownik (z wykształceniem pedagogicznym, psychologicznym, socjologicznym lub prawniczym), do zadań którego należy udzielanie porad w zakresie spraw rehabilitacji leczniczej, zawodowej i społecznej. W praktyce, elementy poradnictwa rehabilitacyjnego są realizowane przez wielu specjalistów pracujących z osobami niepełnosprawnymi, np. lekarzy, psychologów, pedagogów specjalnych, pracowników socjalnych i innych. (T. M.) doradca zawodowy; specjalista (na ogół z wykształceniem pedagogicznym lub psychologicznym), którego zadaniem jest udzielanie pomocy w podjęciu właściwej decyzji wyboru zawodu w oparciu o właściwości psychofizyczne przyszłego pracownika (ocena zdolności do pracy) oraz znajomość wymagań różnych zawodów. Praca d. z. ma szczególne znaczenie dla inwalidów ze znacznie obniżoną zdolnością do pracy. D. z. dla inwalidów pracują w poradniach rehabilitacji zawodowej. Funkcje d.z. dla inwalidów pełnią także inni pracownicy placówek rehabilitacyjnych. Zob. też poradnictwo zawodowe inwalidów. (T. M.) "dotyk na odległość" - "zmysł przeszkód" u niewidomych drenaż oskrzeli; postępowanie mające na celu usunięcie zalegającej wydzieliny z oskrzeli. Polega na wykonaniu w odpowiedniej kolejności następujących działań: 1Ď) podanie bronchodilatatora, 2Ď) upłynnienie wydzieliny oskrzeli przez podanie aerosolu wodnego z dodatkiem mukolityku w postaci inhalacji po uprzednim nawodnieniu chorego, 3Ď) odpowiednie ułożenie chorego tak, aby oskrzela, które mają być drenowane, znajdowały się w pozycji możliwie jak najbardziej pionowej w stosunku do okolicy rozwidlenia tchawicy. Pod wpływem działania siły ciężkości wydzielina będzie spływać do oskrzeli głównych i tchawicy i będzie mogła być odkrztuszona. Prawidłowe ułożenie do drenażu wymaga znajomości przebiegu oskrzeli segmentowych i płatowych w płucach. W zależności od lokalizacji zmian stosuje się różne ułożenia, 4Ď) zastosowanie w pozycji drenażowej pogłębionego oddychania, ćwiczeń kaszlowych i innych, oklepywania i wstrząsania klatki piersiowej. Chory powinien przebywać w pozycji drenażowej co najmniej 30 min. W razie potrzeby zabieg powtarza się kilka razy dziennie. Pozycje drenażowe stosuje się także w celu usunięcia innej płynnej treści z oskrzeli (krew, środki użyte do bronchografii itp.). (J. J.) drgawki; mimowolne skurcze różnych grup mięśni szkieletowych, pochodzenia mózgowego lub rdzeniowego. D. mogą być spowodowane przez zaburzenia metaboliczne (np. niedotlenienie mózgu, hipokalcemia w tężyczce), czynniki toksyczne (np. strychnina), czynniki psychiczne (np. w histerii), jak i przez mechanizm padaczkowy. D. toniczne, w których utrzymuje się długotrwały skurcz mięśni, są charakterystyczne dla I fazy - napadu padaczkowego dużego (grand mal). D. kloniczne, w których występują naprzemienne skurcze i rozkurcze mięśni lub grup mięśni, są charakterystyczne dla Ii fazy napadu padaczkowego dużego. (W. K.) droga; zmiana położenia punktu materialnego względem układu odniesienia. D. liniowa w ruchu postępowym mierzona jest w metrach (m), d. kątowa w ruchu obrotowym mierzona jest w radianach (rad), dawniej w stopniach kątowych, np. kąt przemieszczenia członów pary biokinematycznej zwany - kątem stawowym. (A. K.) drżenia; ruchy mimowolne, zazwyczaj rytmiczne i o niewielkiej amplitudzie, spowodowane naprzemiennymi ruchami mięśni antagonistycznych. (S. Z.-Ch.) drżenia o charakterze trzepotania; grubofaliste ruchy rąk, przypominające ruchy skrzydeł ptaka (charakterystyczne dla choroby Wilsona). (S. Z.-Ch.) drżenia pęczkowe; widoczne przez skórę, nieregularne, powtarzające się, samoistne skurcze mięśni nie doprowadzające do efektu ruchowego kończyny, stanowiące objaw uszkodzenia komórek ruchowych rdzenia (S. Z.-Ch.) drżenia włókienkowe; skurcze pojedynczych włókien mięśniowych, niewidoczne gołym okiem, a uchwytne jedynie w obrazie emg w postaci spontanicznych potencjałów (objaw uszkodzenia komórek ruchowych rdzenia). (S. Z.-Ch.) drżenia zamiarowe; nieregularne, grubofaliste drżenie kończyn górnych, pojawiające się lub nasilające w czasie ruchów zamierzonych (objaw uszkodzenia móżdżku). (S. Z.-Ch.) DS - przestrzeń martwa dusznica bolesna; dławica piersiowa; jest najczęstszą postacią choroby wieńcowej. Głównym objawem jest ból za mostkiem o charakterze dławiącym, ponadto ból może pojawić się w barku, szczęce lub nadbrzuszu. Występować może przy obciążeniach: wysiłkowym, emocjonalnym, termicznym, a ustępuje zwykle po ustaniu obciążenia. Bóle takie mogą pojawiać się okresowo lub tylko przy większych obciążeniach, bądź też przy obciążeniach stosunkowo nieznacznych. Długotrwałe niedokrwienie mięśnia sercowego wiedzie do zmian o charakterze zwyrodnieniowym, widocznych w obrazie ekg, wpływając na stan psychiczny i ograniczając sprawność chorego. D. b. często staje się przyczyną inwalidztwa. W postępowaniu medycznym stosuje się środki farmakologiczne, zwalcza czynniki zagrożenia, zmniejsza obciążenie pracą i in. D. b. może prowadzić do - zawału serca. (J. L.) dychawica oskrzelowa; astma oskrzelowa; przewlekła choroba, w której dominuje duszność występująca napadowo lub przewlekle, spowodowana rozlanym zwężeniem małych oskrzeli w wyniku ich skurczu, obrzęku błony śluzowej i patologicznego wydzielania gęstego, lepkiego śluzu. Wyróżnia się d. o. alergiczną (zewnątrzpochodną) i zespoły dychawicze (d. wewnątrzpochodna). Objawy d. o. alergicznej są spowodowane działaniem na oskrzela mediatorów reakcji alergicznej, uwalnianych z komórek tucznych po kontakcie osób uczulonych z alergenami, najczęściej inhalacyjnymi (np. alergeny kurzu domowego. pyłów organicznych pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego itp). Objawy d. zewnątrzpochodnej są wywołane przez czynniki infekcyjne (d. bakteryjna) i inne (d. wysiłkowa, aspirynowa) znane i nie znane. Patomechanizm objawów w d. zewnątrzpochodnej jest zwykle nie znany. W d. oskrzela wykazują nadreaktywność i reagują skurczem na działanie wielu czynników (histamina, drażniące pary i gazy, zimno itp.). Napady duszności występują z różną częstością; w okresach międzynapadowych nie stwierdza się zmian lub obserwuje się przewlekły stan spastyczny oskrzeli, różnie tolerowany przez chorych. Stan dychawiczy, napad d., który nie ustępuje po podaniu bronchodilatatorów, stan zagrażający życiu. Obturacja w d. jest bezpośrednią przyczyną hipoksemii z dołączającą się hiperkapnią, a w dalszym przebiegu sprzyja rozwojowi rozedmy płuc. Rokowanie w d. jest zawsze poważne, a wyniki leczenia są niepewne. Leczenie polega na eliminacji alergenu, próbach swoistego odczulania w d. alergicznej, podawaniu leków stabilizujących komórkę tuczną (Intal itp.), bronchodilatatorów i kortykoterapii. W okresach dobrego stanu ogólnego prowadzi się rehabilitację czynnościową, psychoterapię. Chorzy na d. o. wymagają dobrych warunków klimatycznych. Praca w zapyleniu, w powietrzu zanieczyszczonym parami i gazami oraz w złych warunkach atmosferycznych jest przeciwwskazana, palenie tytoniu powinno być zabronione. (J. J.) dyfuzja gazów w płucach; przenikanie gazów OĎ; i COĎ; przez przegrodę pęcherzykowo-włośniczkową odbywa się na poziomie pęcherzyków płucnych. Powierzchnię wymiany gazowej stanowi powierzchnia kapilarów płucnych przylegająca do pęcherzyków. D. g. w płucach jest uwarunkowana gradientem ciśnień parcjalnych OĎ; i COĎ; między krwią w kapilarach i powietrzem pęcherzykowym. Gazy te dyfundują w kierunku od wyższego do niższego ciśnienia, tzn. OĎ; przenika z powietrza pęcherzykowego do krwi, a COĎ; z krwi do powietrza pęcherzykowego, zgodnie z różnicą ciśnień. W wyniku tego OĎ; jest pochłaniany w płucach przez krew przepływającą przez naczynia włosowate, a COĎ; jest z tej krwi usuwany do powietrza pęcherzykowego. Wentylacja pęcherzykowa warunkuje uzupełnienie ubytku OĎ; i zmniejszenie nadmiaru COĎ; w powietrzu pęcherzykowym. (J. J.) dyfuzja - zaburzenia i następstwa; zaburzenia d. prowadzą do niedotlenienia krwi tętniczej - hipoksemii, która gwałtownie narasta podczas wysiłku fizycznego i szybko ustępuje po podaniu tlenu. Gwałtownej hipoksemii podczas wysiłku często towarzyszy szara sinica. Bezpośrednie badanie dyfuzji nie jest łatwe. Wielkość pojemności dyfuzyjnej płuc, oznaczana zużyciem tlenku węgla jako gazu wskaźnikowego (D l c o), zależy nie tylko od zaburzeń dyfuzji, ale i innych przyczyn, które zakłócają wymianę gazową. (J. J.) dyfuzja - zaburzenia i przyczyny; zaburzenia d. dotyczą głównie O#;Ď, gdyż C o, dyfunduje znacznie szybciej niż O, (większy współczynnik rozpuszczalności w wodzie niż OĎ;Ď). Powstają one przede wszystkim w wyniku: 1Ď) zmniejszenia powierzchni wymiany gazowej z powodu zmniejszenia liczby drożnych naczyń włosowatych w płucach; 2Ď) zwiększenia prędkości przepływu krwi przez naczynia płuc - skraca się czas kontaktu krwi ze ścianą pęcherzyka i nie dochodzi do pełnego wysycenia krwi tlenem (częstoskurcz napadowy, tyreotoksykoza, choroby gorączkowe); 3Ď) obniżenia pojemności tlenowej krwi (nieprawidłowa hemoglobina, znaczna niedokrwistość, zmniejszenie objętości krwi krążącej); 4Ď) rzadko - z powodu tzw. bloku pęcherzykowo-włośniczkowego, gdzie rzeczywiste albo czynnościowe pogrubienia tej przegrody hamują dyfuzję. Stan taki pojawia się w obrzęku płuc, zatruciach gazami bojowymi itp. (J. J.) dynamometr; urządzenie techniczne służące do pomiaru wartości siły, np. d. sprężynowe, mechaniczne, hydrauliczne, pneumatyczne, tensometryczne, indukcyjne, piezoelektryczne. Są to urządzenia wyskalowane zwykle w jednostkach siły, kilogram siły (kG), niuton (N, 1¬7¦N = 0,9806¬7¦kG). Niektóre d. tensometryczne, indukcyjne, piezoelektryczne umożliwają - zapis analogowy. (A. K.) dynamometria; technika pomiaru sił (np. sił oporu zewnętrznego, sił mięśniowych lub ich momentów) przy zastosowaniu - dynamometru. (A. K.) dysforia; zaburzenia nastroju o przykrym zabarwieniu wyrażające się rozdrażnieniem, wybuchami gniewu, płaczu, - agresją. Nasilenie dysforii bywa nieproporcjonalnie silne do bodźca. D. może pojawić się również bez uchwytnego bodźca zewnętrznego. Występuje głównie w ograniczonych zmianach mózgowych, szczególnie u chorych na padaczkę, a także w - schizofrenii. (Z. K., T. S.) dysglossia dentalis - wady zgryzu dysgrafia; zaburzenia zdolności pisania, występujące najczęściej u dzieci rozpoczynających naukę szkolną. Mimo znajomości poszczególnych liter dzieci z d. nie potrafią poprawnie opanować umiejętności pisania, co sprawia, że czekające ich w szkole zadania przysparzają im poważnych trudności. Badania psychologiczne dzieci z d. wykazują niekiedy częstsze niż u innych dzieci zaburzenia percepcji wzrokowej oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej. Wśród czynników mogących wpływać na d. wymienia się: nieprawidłowo ukształtowaną lateralizację, słabą orientację w schemacie własnego ciała, nieprawidłowe wyodrębnianie figur z tła. Aby zapobiegać d. prowadzi się specjalne zajęcia psychoruchowe w przedszkolach. (T. G.) dysharmonia rozwoju; występująca w profilu rozwojowym dziecka nierównomierność, która może w niektórych przypadkach powodować trudności w ocenie psychologicznej. Wskutek rozmaitych, nie zawsze możliwych do uchwycenia, przyczyn rozwój psychofizyczny przebiega w sposób dysharmonijny. Jeśli nierównomierności te nie ulegają wyrównaniu, lecz nasilają się, wskazane jest zastosowanie oddziaływań, mających na celu podwyższenie poziomu rozwoju tych funkcji, które znacznie odbiegają od przeciętnej. (T. G.) dyskalkulia; zaburzenia w liczeniu związane z mikrouszkodzeniami centralnego układu nerwowego, polegające na tym, że proste operacje cyfrowe przekraczają możliwości osoby, która kiedyś doskonale sobie z tymi zadaniami radziła. Całkowita niezdolność w zakresie liczenia i myślenia matematycznego zwana jest akalkulią. (T. G.) dyskinezja; zaburzenia w wykonywaniu celowych ruchów. występujące pod wpływem uszkodzeń typu neurologicznego. Mogą to być mniej lub bardziej nasilone utrudnienia w ruchach lokomocyjnych lub manipulacyjnych charakterystyczne dla pewnych rodzajów niedowładów lub porażeń. D. może się ujawniać także w postaci niezborności lub złej koordynacji ruchów. (T. G.) dyskopatia; uszkodzenie krążka (krążków) międzykręgowego prowadzące do przepukliny lub wypadnięcia jądra miażdżystego; najczęstsza przyczyna nerwobólu nerwu kulszowego. Leczenie w okresie ostrym: unieruchomienie w pozycji odbarczającej (leżenie na równym podłożu z nogami zgiętymi w stawach biodrowych i kolanowych pod kątem prostym); leki: przeciwbólowe, przeciwzapalne i rozluźniające; witaminy z grupy B. Leczenie w okresie przewlekłym: - fizykoterapia (zabiegi cieplne, elektrolecznictwo) - blokady, balneoterapia (cieplice, kąpiele solankowe), masaż, wyciągi, ćwiczenia gimnastyczne w odciążeniu; w przypadkach braku wyników leczenia zachowawczego i wystąpienia ubytków ruchowych lub zaburzeń zwieraczy - operacyjne usunięcie zmienionej tarczy międzykręgowej. (S. Z.-Ch.) dyslalia; nieprawidłowa artykulacja poszczególnych głosek przy dobrym rozumieniu przez dziecko wypowiedzi słownych. W całkowitej d. dziecko potrafi posługiwać się jedynie kilkoma głoskami w sposób poprawny, zniekształcając pozostałe. D. mogą towarzyszyć trudności w wykonywaniu w sposób poprawny ruchów narządów artykulacyjnych. Czasami d. towarzyszy ogólne obniżenie poziomu umysłowego i łączące się z tym zaburzone różnicowanie słuchowe głosek, gorsza pamięć krótkotrwała, ograniczenie zdolności integrowania bodźców słownych w ośrodkowym układzie nerwowym. Dzieci z d. wymagają długofalowego oddziaływania rehabilitacyjnego i odpowiedniego traktowania przez nauczycieli w szkole. (T. G.) dysleksja; zaburzenia w czytaniu powodujące poważne trudności w nauce szkolnej. Dzieci z d. mogą mieć całkiem normalny poziom umysłowy, lecz nie radzić sobie w opanowaniu umiejętności poprawnego czytania. Przyczyny d. mogą wiązać się z mikrouszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego lub mieć charakter indywidualnych wrodzonych nieznacznych anomalii w integracji, przekształcaniu i różnicowaniu bodźców graficznych. Prowadzone są specjalne ćwiczenia wyrównawcze dla dzieci z d., po uprzednim dokładnym zbadaniu występujących u nich anomalii. Istnieją rozbudowane systemy diagnostyczno-reedukacyjne, mające na celu wykrywanie, diagnozę i postępowanie wyrównawcze zaburzeń w uczeniu się czytania o typie d. (T. G.) dysmelia; defekt dotyczący embrionalnego rozwoju kończyn, przejawiający się pod wpływem rozmaitych czynników uszkadzających. Czynniki te działają uszkadzająco od czwartego do szóstego tygodnia ciąży, wtedy gdy zachodzi proces tworzenia się kończyn. Do czynników tych należy niedobór tlenu, promieniowanie, a także przyjmowanie niektórych uszkadzających embrion środków farmakologicmych. W ostatnich dziesiątkach lat wzrost przypadków dzieci z d. związany był z przyjmowaniem przez matki w okresie ciąży środków neuroleptycznych, m. in. talidomidu. Wczesna rehabilitacja i odpowiednie protezy pozwalają zmniejszyć ujemne następstwa tego typu wad wrodzonych u dzieci. (T. G.) dysonans poznawczy; koncepcja zaczerpnięta z teorii L. Festingera (1957Ď), dotycząca rozbieżności pomiędzy dwoma lub więcej elementami w poznawaniu rzeczywistości. W takiej sytuacji powstaje u człowieka d. p., obejmujący wspomniane elementy, między którymi zachodzi istotna relacja. Występuje wówczas konieczność wzięcia pod uwagę nowych informacji uzupełniających dotychczasowe. (T. G.) dysplazja biodra wrodzona; "dysplasia coxae congenita"; najczęstsza z wad wrodzonych narządu ruchu. Polega na: nieprawidłowym rozwoju stawu biodrowego z niedostatecznym wykształceniem panewki (płytkość panewki, stromość dachu panewki), opóźnionym rozwoju głowy kości udowej, przodoskręceniu szyjki kości udowej. Wczesne objawy dysplazji: - objaw przeskakiwania (Ortolaniego), ograniczone odwodzenie i rotacja wewnętrzna w stawie biodrowym, asymetria fałdów udowo-pośladkowych (małe znaczenie diagnostyczne). W miarę wzrostu dziecka nie leczonego dochodzi do stopniowego wysuwania się głowy kości udowej z panewki, powstaje podwichnięcie lub zwichnięcie biodra. Objawy stają się wówczas wyraźniejsze: skrócenie względne kończyny, uwypuklenie okolicy krętarza większego, ograniczenie odwodzenia uda, nadmierna jego rotacja. Kiedy dziecko zaczyna chodzić, pojawia się - objaw Trendelenburga, w wyniku zbliżenia przyczepów i osłabienia mięśnia pośladkowego średniego, a w wysokich zwichnięciach objaw Duchenne'a. W jednostronnym zwichnięciu chód jest utykający, w obustronnym - kaczkowaty (naprzemienne pochylanie się miednicy w jedną stronę, a barków - w przeciwną). Leczenie. Istotne znaczenie ma wczesne rozpoznanie i podjęcie leczenia. Podejrzenie wrodzonej d. b. skłania do zalecenia utrzymywania nóżek dziecka w pozycji zgięcia i odwiedzenia w stawach biodrowych. Należy zakładać pieluszki w warstwie grubszej i szerszej oraz przestrzegać szerokiego ustawienia nóżek przy czynnościach pielęgnacyjnych (karmienie, noszenie, kąpiel). Bezwzględnie przeciwwskazane jest używanie "becików", krępujących nóżki dziecka w wyproście. W większości przypadków takie proste postępowanie wpływa na prawidłowe wykształcenie głowy kości udowej w panewce i właściwe wykształcenie elementów stawu. Jeśli cechy dysplazji utrzymują się lub dziecko zostało zgłoszone do lekarza późno (po 3 miesiącu życia), stosuje się różnego typu rozwiązania w celu utrzymania ud w zgięciu i odwiedzeniu. Do najczęściej stosowanych aparatów ortopedycznych w Polsce należą: poduszka Frejki, szyna Koszli, szelki Grucy, w których dziecko może swobodnie ruszać kończynami w stawach kolanowych i stopami. Leczenie wrodzonych zwichnięć wymaga stosowania wyciągu, a nierzadko postępowania operacyjnego. Nastawienie zwichnięcia najczęściej dokonuje się przedłużonym wyciągiem, stopniowo zwiększając zgięcie i odwiedzenie ud. Po nastawieniu - unieruchomienie w opatrunku gipsowym. W razie niemożności uzyskania repozycji bądź utrzymania cech dysplazji (nadmierne przodoskręcenie, stromość dachu panewki) - pomimo leczenia zachowawczego - istnieją wskazania do leczenia operacyjnego, np.: osteotomii miednicy sposobem Saltera czy Chiariego, osteotomii kości udowej, mających na celu zcentrowanie głowy w panewce, dobre jej pokrycie dachem i ewentualne usunięcie nadmiernego przodoskręcenia. Po zabiegu operacyjnym zakłada się gipsowy opatrunek biodrowy, z ustawieniem kończyn dolnych w odwiedzeniu. W okresie unieruchomienia prowadzi się ćwiczenia: oddechowe, kończyn górnych, palców stóp, w miarę możliwości - napinanie mięśni pośladkowych i czworogłowych ud. Po kilku tygodniach usuwa się część biodrową opatrunku gipsowego, co umożliwia naukę siadania, wzmocnienie mięśni brzucha, ćwiczenia zgięcia biodra. Po usunięciu opatrunku gipsowego włącza się ćwiczenia stóp, kolan oraz wspomagane - stawów biodrowych, początkowo poza przywodzeniem i ruchami rotacyjnymi. Stopniowo zwiększa się zakres ruchów, włącza ćwiczenia oporowe. Wskazane jest prowadzenie ćwiczeń w formie zabawowej, co pozwala na odwrócenie uwagi od schorzenia, uatrakcyjnienie ich, nawiązanie lepszego kontaktu z dzieckiem. Naukę chodzenia rozpoczyna się zwykle w 3-4 miesiące po zabiegu. (J. K.) dystonia torsyjna; kurcz torsyjny; zespół ruchów mimowolnych, toniczno-skręcających, obejmujących głównie mm. pasa barkowego i miednicy, powodujących nadmierne wygięcie kręgosłupa do przodu (hiperlordoza). Objaw uszkodzenia układu pozapiramidowego. (S. Z.-Ch.) dystrofia mięśniowa; niejednorodna grupa dziedzicznych miopatii, charakteryzujących się postępującym zwyrodnieniem włókien mięśniowych. Oprócz postaci typowych nierzadkie są postacie o przebiegu łagodnym, prawie stacjonarnym z długotrwałym zaoszczędzaniem różnych grup mięśni (dystrofia obręczowo-kończynowa, twarzowo-łopatkowo-ramienna, oczna, obwodowa i inne). Opisano także miopatie o nie postępującym przebiegu (m. nitkowata, central core disease i in.). Leczenie przyczynowe - nie znane. Rehabilitacja nie powoduje regresji zmian, może jednak opóźniać rozwój choroby. Ćwiczenia, korekcyjne zabiegi chirurgiczne i w porę zastosowane zaopatrzenie ortopedyczne przedłużają okres samodzielności ruchowej chorych. Zob. też choroby nerwowo-mięśniowe. (S. Z.-Ch.) dysymulacja - maskowanie dyzartria; zaburzenia mowy w wyniku uszkodzenia dróg nerwowych, ważnych dla przewodzenia i przekształcania impulsów związanych z procesem mówienia. Łącznie z d. mogą występować niedowłady mięśni artykulacyjnych, zaburzenia w koordynacji ruchów i równowadze (w przypadku d. móżdżkowej), niekiedy zanik pewnych grup mięśniowych. D. dość często obserwuje się w dziecięcym porażeniu mózgowym. Postępowanie rehabilitacyjne obejmuje oddziaływania na wiele zaburzonych funkcji, których jednym z najczęstszych objawów jest d. Całkowity brak zdolności mówienia wskutek wyżej wymienionych przyczyn nosi nazwę - anartrii; może ona w miarę poprawy ogólnej chorego przechodzić w d. (T. G.) działalność socjalna; zwana również zakładową działalnością socjalną, obejmuje następujące świadczenia i usługi finansowe z funduszu socjalnego w każdym uspołecznionym zakładzie pracy: 1Ď) usługi związane z wypoczynkiem (wczasy pracownicze indywidualne i rodzinne i organizowanie różnych form turystycznych), wypoczynek dzieci i młodzieży, wypoczynek niedzielno-świąteczny, wycieczki krajowe, zloty, spływy itp., działalność kulturalno-oświatową, imprezy okolicznościowe; 2Ď) świadczenia indywidualne pomocy rzeczowej lub pieniężnej dla pracowników (byłych pracowników) znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej lub dotkniętych wypadkiem losowym, pomocy dla młodych małżeństw w spłacie kredytów Pko na zagospodarowanie się i urządzenie mieszkania; 3Ď) subwencje na rzecz niektórych funduszów i placówek opiekuńczych oraz subwencje na inwestycje socjalne, jak np. zakup dóbr inwestycyjnych służących prawidłowemu funkcjonowaniu urządzeń socjalnych, czy też finansowanie inwestycji w dziedzinie przyzakładowej ubocznej gospodarki rolnej. Struktura potrzeb socjalnych w zakładzie jest zróżnicowana. Zakładowa d. s. powinna służyć zmniejszeniu dysproporcji w poziomie życia rodzin pracowniczych i wyrównaniu szans dostępu do szeregu usług sfery socjalno-kulturalnej. Działalność wielu organizacji społecznych istniejących na terenie zakładu pracy wiąże się z problematyką socjalnych i kulturalnych funkcji zakładu. Korzystają one często również z subwencji funduszu socjalnego, jak również świadczą usługi na rzecz pracowników w ramach d. s. (J. M.) dział służb społecznych; dział w zespołach opieki zdrowotnej, do którego zadań należy: zapewnienie świadczeń opiekuńczo-wychowawczych dzieciom do lat trzech udzielanych przez żłobki i domy małego dziecka, pełna ocena potrzeb pomocy społecznej środowiskowej, organizowanie i zaspokajanie tych potrzeb, zapewnienie świadczeń opiekuńczych udzielanych przez - domy rencistów i - domy dzienne pomocy społecznej, działalność w zakresie rehabilitacji zawodowej inwalidów. W skład d. s. społecznych wchodzi sekcja świadczeń pomocy społecznej, - ośrodek opiekuna społecznego, sekcja opiekuńczo-wychowawcza, sekcja rehabilitacji zawodowej inwalidów. (J. S.-P.). dzieci niepełnosprawne; dzieci u których występuje obniżenie sprawności organizmu powodujące znaczne ograniczenia i utrudnienia w sytuacjach życia codziennego. Odnosi się to także do nauki szkolnej. Dz. n. wymagają specjalnego podejścia wychowawczego i odpowiednich pomocy naukowych. Dla niektórych z tych dzieci jedyną możliwą formą nauczania i wychowania jest specjalna szkoła lub specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy. W zależności od rodzaju niepełnosprawności wśród dz. n. można wyróżnić: niewidome i niedowidzące, głuche i niedosłyszące, upośledzone umysłowo, z uszkodzonym narządem ruchu, przewlekle chore, autystyczne i z innymi rodzajami upośledzenia. (T. M.) dzieci padaczkowe - wychowanie i rehabilitacja; postępowanie rehabilitacyjne w przypadku dzieci z padaczką jest ściśle powiązane z leczeniem i okresową diagnozą. Dlatego w placówkach, w których te dzieci przebywają, zatrudnieni są specjaliści z zakresu takich dyscyplin, jak neurologia i psychiatria dziecięca. Wyniki leczenia kontrolowane są za pomocą zapisów eeg. (T. G.) dzieci trudne; wykazujące zaburzenia w zachowaniu się na tle nerwicowym lub psychopatycznym, albo też wskutek błędów i zaniedbań wychowawczych, negatywnych wpływów środowiska rodzinnego lub rówieśniczego, złych warunków ekonomicznych. D. t. mają poważne problemy w uczeniu się i niepowodzenia szkolne na tle zaburzeń rozwoju psychofizycznego spowodowane deficytami parcjalnymi lub encefalopatią czy globalnym obniżeniem poziomu intelektualnego do dolnej granicy normy. D. t. uczą się w szkołach masowych, potrzebują jednak wzmożonej specjalistycznej opieki pedagogicznej i lekarskiej. Badania H. Spionek wykazały, że dzieci z trudnościami w uczeniu się i zaburzeniami rozwoju i zachowania stanowią ok. 17% populacji szkolnej. D.t. stwarzają rodzicom i nauczycielom wiele problemów i kłopotów, ale równocześnie same żyją pod naciskiem stresu, niepowodzeń, osamotnienia i frustracji. (Z. S.) dzieci urodzone z wysokim wskaźnikiem ryzyka; kategoria dzieci, u których wskutek zaistnienia niepomyślnych dla rozwoju warunków w okresie życia prenatalnego podejrzewa się możliwość wystąpienia poważniejszych wad wrodzonych, dających w efekcie obniżoną sprawność fizyczną lub umysłową. Przebyte przez matkę w okresie pierwszych miesięcy ciąży ciężkie schorzenia infekcyjne, zatrucia, urazy mogą stać się przyczną uszkodzenia płodu i wystąpienia wysokiego wskaźnika ryzyka, że dziecko będzie się rozwijać nieprawidłowo i wymagać stałej opieki lekarskiej i postępowania rehabilitacyjnego. Wczesne identyfikowanie tego typu przypadków oraz wczesna interwencja specjalistyczna stanowią naczelne postulaty profilaktyki w tej dziedzinie (T. G.) "dzieci wilcze"; określenie to odnosi się do dzieci żyjących w skrajnej izolacji, w warunkach poważnego zagrożenia dla ich normalnego rozwoju. Zaniedbania w zakresie wychowania dają znać o sobie we wszystkich sferach rozwoju, a szczególnie mocno zaznaczają się w opóźnieniach rozwoju mowy. Zdarza się, że dzieci, zabrane z warunków wybitnie ograniczających ich możliwości rozwojowe, przez długi czas nie mogą wyrównać efektów zaniedbania i wymagają intensywnych systematycznych wysiłków dla przywrócenia im poziomu przystosowania odpowiadającego zdolnościom ich rówieśników wychowywanych w normalnych warunkach. (T. G.) dzieci z odchyleniami od normy - dzieci niepełnosprawne dziecko chore na padaczkę - zasady wychowania; zasadniczym celem wychowania d.ch. na padaczkę jest ukształtowanie prawidłowej osobowości, niedopuszczenie do wystąpienia dezintegracji społecznej i przygotowanie dziecka do samodzielnego życia i pracy zawodowej, nawet w niekorzystnej sytuacji dalszego stałego występowania napadów. Główne czynniki wpływające na możliwość realizacji ww. celów to: czynniki kliniczne (rodzaj i stopień uszkodzenia mózgu, towarzyszące inne zespoły neuropsychiatryczne, np. upośledzenie umysłowe, rodzaj napadów, pora i częstość występowania, reakcje nerwicowe, działania uboczne leków) i pozakliniczne (postawy wychowawcze rodziców, otoczenia - głównie nauczycieli, poziom wiadomości o padaczce w społeczeństwie i inne). Im większy jest stopień uszkodzenia mózgu, tym niepomyślniej przebiega leczenie i tym trudniej jest osiągnąć założone cele wychowawcze. Należy wówczas dążyć do uzyskania funkcjonowania społecznego dziecka na najwyższym, osiągalnym dla niego poziomie. W większości przypadków padaczki niepowikłanej główne znaczenie ma poziom wiadomości o padaczce i wynikające stąd postawy wobec chorego dziecka. Należy unikać dwu najczęściej spotykanych postaw: nadmiernie opiekuńczej (ograniczania aktywności ruchowej dziecka, nadmiar zakazów i ograniczeń, sztuczne ułatwienia życiowe, stosowanie różnych ulg, wykorzystywanie choroby w celu osiągnięcia różnych korzyści), jak i postawy odrzucającej (brak akceptacji w rodzinie, niechęć, wstydzenie się chorego dziecka, częste kary). Obie te postawy wpływają ujemnie na kształtowanie się osobowości i charakteru dziecka, mogą powodować powstawanie reakcji nerwicowych i zaburzeń zachowania. Należy ułatwiać dziecku przystosowanie się do faktu występowania napadów, uzyskanie wiary we własne siły, wyrobienie nawyku pracy i prawidłowego współżycia w ramach grupy społecznej i osiąganie celów mimo trudności wynikających z choroby. Bardzo ważny jest dobór właściwego zawodu, w którym chory mógłby pracować nawet podczas dalszego powtarzania się napadów. (W. K.) dziki z Aveyronu; chłopiec znaleziony przez J. Itarda, lekarza w Instytucie Głuchych w Paryżu, w lasach Aveyronu we Francji i poddany przez niego intensywnemu wychowaniu. Pod jego wpływem dz. z A. przybrał pionową postawę, nauczył się samoobsługi i rozumienia kilku poleceń, a nawet wydawania artykułowanych dźwięków. Był to chłopiec głęboko upośledzony umysłowo, pozbawiony w dzieciństwie oddziaływania wychowawczego i wpływów kultury, bowiem wzrastał wśród zwierząt. J. Itard w 1801 r. ogłosił wyniki swojej pracy wychowawczej nad dz. z A., co stało się impulsem dla rozwoju oligofrenopedagogiki i szkolnictwa dla upośledzonych umysłowo. (Z. S.) dźwignie kostne; pod względem mechanicznym układ kostno-stawowy tworzy złożony system dźwigniowy. Człony kostne to belki dźwigniowe z osiami obrotu w stawach. W zależności od układu sił przyłożonych do członów rozróżnia się dźwignie jednostronne, gdy siły mięśni i oporu są przyłożone po jednej stronie osi obrotu (np. kości przedramienia-staw łokciowy-siła mięśni zginaczy łokcia Fm-siła ciężkości Q) oraz dwustronne, gdy siły mięśni i oporu są przyłożone po obu stronach osi obrotu (np. miednica-staw biodrowy-siła mięśni odwodzących Fm-siła ciężkości Q, w pozycji stojącej na jednej kończynie dolnej). Siły mięśniowe oraz siły ciężkości wywołują względem osi obrotu w stawie momenty obrotowe. Dźwignia znajduje się w równowadze, gdy suma momentów zewnętrznych i wewnętrznych równa się zeru. (A. K.) E echolalia; powtarzanie usłyszanych zwrotów (pojedynczych słów lub całych zdań) występujące u osób wykazujących zaburzenia w zachowaniu. U małego dziecka, do 3 roku życia, okresowa e. traktowana jest jako zjawisko normalne, związane z rozwojem mowy. E. stanowi objaw występujący u dorosłych schizofreników oraz u dzieci autystycznych, (T. G.) echopraksja; naśladowanie ruchów i czynnośsi obserwowanych u innych osób. E. występuje czasem w - zespołach katatonicznych i niektórych uszkodzeniach o. u. n. (Z. K., T. S.) efektor; narząd, układ lub jego część zdolna do samodzielnego wykonania określonej czynności pod wpływem sygnału sterującego. Istnieją różne narządy wykonawcze, np. mięsień, gruczoł. (A. K.) ekonomiczność ruchów roboczych; polega na stosowaniu ruchów jak najprostszych. W praktyce dzieli się - ruchy robocze na pięć klas: a) ruchy palców; b) ruchy palców i ręki; c) ruchy palców, ręki i przedramienia; d) ruchy palców, ręki, przedramienia i ramienia; e) ruchy palców, ręki, przedramienia, ramienia i całego ciała. Ruchy robocze zaliczone do pierwszych trzech klas (a, b, c) należą do ruchów szybkich, mniej męczących, umożliwiających pracę w pozycji siedzącej. Prace wymagające ruchów drobnych, precyzyjnych, wykonywanych palcami nie mogą przekraczać tempa, do jakiego są one zdolne,i do którego mogą się przystosować bez szybkiego zmęczenia. Żadne ruchy (szczególnie palców) konieczne do wykonywania pracy nie mogą zmieniać, zmniejszać lub pogarszać zmysłu przestrzennego (stereognozji) i zmysłu czucia ruchu (kinestetycznego) lub czucia dotyku, temperatury, bólu itp. Nie mogą też prowadzić do przeczulic, szybkiego zmęczenia mięśni drobnych, przedłużenia czasu reakcji itp. zaburzeń funkcjonalnych. Wszelkie ruchy, a zwłaszcza drobne i precyzyjne, powinny być tak zorganizowane i obliczone, aby pracownik mógł kontrolować ich wykonywanie wzrokiem, tzn. muszą się mieścić w jego polu widzenia. Ruchy robocze zaliczone do klasy d i e występują zwykle przy pracy w pozycji stojącej lub zmiennej i są wykorzystywane przy transporcie materiałów do stanowiska pracy. Ruchy palców, palców i dłoni wokół przegubu, palców, dłoni i przedramienia mają małą amplitudę i są najekonomiczniejsze. Zużycie energii wzrasta w miarę zaangażowania następnych części kończyny górnej i tułowia. Wkład energii nie jest jednakowy i jest uzależniony od funkcji mięśni. Wprawdzie wysiłek statyczny pochłania stosunkowo niewiele energii, to jednak prowadzi zwykle do znacznie szybszego zmęczenia niż wysiłek dynamiczny. Z ekonomicznego punktu widzenia, wszelkie ruchy robocze tak są obliczane i organizowane, aby były zgodne z zasadami określonymi przez fizjologów i organizatorów pracy. (Z. N.) elektroanalgezją; zniesienie bólu za pomocą zabiegów elektroterapeutycznych. Zob. też akupunktura. (S. Z.-Ch.) elektrodiagnostyka; metoda badania pobudliwości tkanek za pomocą prądu stałego i impulsowego w celu diagnostycznym. E. ocenia się głównie tkankę nerwową i mięśniową. (A. Z.) elektrokardiogram wysiłkowy - interpretacja;jedna z wielu form oceny stanu klinicznego choroby wieńcowej. Uzyskany zapis porównuje się z zapisem spoczynkowym. Należy zwrócić uwagę na wszelkie zaburzenia rytmu i przewodnictwa niezależnie od czasu ich utrzymywania się oraz, co ważniejsze, na wszelkie zmiany kształtu i przebiegu odcinków St, zwłaszcza przy obniżeniu poniżej linii izoelektrycznej P - R. Wykonanie oraz ocena ekg spoczynkowego i wysiłkowego muszą stanowić część dokładnego badania klinicznego, przeprowadzonego przez lekarzy dobrze obeznanych z istotą choroby wieńcowej i ograniczeniami tych testów. Najważniejszym objawem niedokrwienia serca jest wystąpienie "zmian niedokrwiennych" przebiegu odcinka ST w ekg spoczynkowym i wysiłkowym. Prawdopodobieństwo, że zmiana ST odpowiada niedokrwieniu mięśnia sercowego, jest tym większe, im bardziej są wyrażone cechy "niedokrwienne" odcinka ST, znaczniejsze jest odchylenie, dłużej utrzymują się zmiany, więcej odprowadzeń wykazuje obecność zmiany, mniejszy wysiłek je wywołuje. Wystąpienie zmian "niedokrwiennych" w ekg powysiłkowym należy interpretować jako następstwo defektu perfuzji w układzie tętnic wieńcowych, zależnego najprawdopodobniej od uniedrożniających zmian miażdżycowych tych tętnic, zwłaszcza jeśli wyłączono inne choroby serca i stany chorobowe zakłócające transport i dysocjację tlenu. W celach diagnostycznych i leczniczych, np. po - próbie Mastera, można przyjąć następujące stopnie niedokrwienia: 1Ď) niedokrwienie wczesne, łagodne lub dyskretne, tam gdzie stwierdza się przemijające wyprostowanie odcinka ST w jednym lub kilku odprowadzeniach z nieznacznym (poniżej 0,05 mV) jego obniżeniem; 2Ď) umiarkowany stopień niedokrwienia, jeśli się stwierdza obniżenie o 0,05 - 0,1 mV odcinka ST o typie "niedokrwiennym" w jednym lub kilku odprowadzeniach; 3Ď) niedokrwienie nasilone, jeśli występuje obniżenie odcinka ST o 0,1 - 0,2 mV w jednym lub kilku odprowadzeniach; 4Ď) niedokrwienie znacznie nasilone, jeśli obniżenie odcinka ST jest większe od 0,2 mV i występują zniekształcenia. a przy tym zmiany pojawiają się przy mniejszym wysiłku. Brak zmian niedokrwiennych w próbie wysiłkowej nie wyklucza w pełni istnienia choroby wieńcowej, nawet w postaci zaawansowanej. Jeśli jednak nie ma dolegliwości klinicznych i stan przedmiotowy jest prawidłowy, może to wskazywać na nieistnienie choroby. (L. W.) elektrolaryngografia; metoda opracowana przez polskiego foniatrę Z. Pawłowskiego w połowie lat sześćdziesiątych, za pomocą której rejestruje się fonację, sporządzając jednocześnie zapis charakterystyki drgań strun głosowych. E. oddaje duże usługi w diagnostyce zaburzeń głosu i stanowi nowoczesną technikę wykorzystywaną także w rehabilitacji. (T. G.) elektrolecznictwo; elektroterapia; dział lecznictwa fizykalnego, w którym do celów leczniczych wykorzystuje się prąd stały i prąd impulsowy małej częstotliwości. (A. Z.) elektromiografia; emg; metoda rejestracji i badania czynności bioelektrycznej mięśni; cenna w diagnostyce i diagnostyce różnicowej chorób mięśni, nerwów obwodowych i rdzenia. Pozwala ocenić charakter, lokalizację i rozległość uszkodzenia oraz śledzić dynamikę procesu chorobowego, stając się jedną z podstaw prognozowania. (S. Z.-Ch.) elekromiogram; zapis czynności bioelektrycznej mięśnia (graficzny i dźwiękowy). W normie - zapis spoczynkowy stanowi linię izoelektryczną (cisza). W miarę stopniowania skurczu mięśnia (od minimalnego napięcia mięśnia do maksymalnego skurczu z oporem) w zapisie pojawiają się najpierw pojedyncze, a następnie coraz bardziej liczne potencjały czynnościowe, które przetransponowane na dźwięk dają charakterystyczne trzeszczenie o zwiększającym się nasileniu. Zależnie od liczby obecnych potencjałów zapis określa się jako: prosty, pośredni, pośredni bogaty i interferencyjny. (S. Z.-Ch.) elektrostymulacja; pobudzenie mięśni lub nerwów bodźcem elektrycznym dla celów diagnostycznych lub terapeutycznych. Stosowana głównie w porażeniach obwodowych. (S. Z.-Ch.) elektroterapia - elektrolecznictwo elementy wspomagajce ortezy kończyny górnej; taśmy gumowe, sprężyny oraz urządzenia zasilane energią pneumatyczną, elektryczną lub temu podobne. Służą do wprawiania w ruch elementów ruchomych - ortezy kończyny górnej w celu poprawy funkcji kończyny przez wspomaganie względnie zastępowanie niesprawnych mięśni. Taśmy elastyczne i sprężyny wykorzystuje się we współdziałaniu z czynną grupą mięśni antagonistów. Obce źródła energii stosowane są do odtworzenia ruchów w przypadku całkowitej niesprawności mięśni i mogą być wykorzystywane we współdziałaniu ze sprężynami lub taśmami gumowymi, spełniającymi rolę brakujących mięśni antagonistów. Zob. też mięsień sztuczny McKibbena. (H. G., T. M.) emerytura; przysługuje pracownikowi, który osiągnie wymagany okres zatrudnienia oraz wiek emerytalny, w czasie zatrudnienia, bądź też w ciągu 5 lat od ustania zatrudnienia. Okres wymagany do uzyskania e. wynosi dla mężczyzn 25 lat pracy, dla kobiet o 5 lat mniej. Wiek emerytalny zależny jest od kategorii zatrudnienia, stąd w pewnych zawodach wynosi on dla mężczyzn od 60 do 65 lat dla kobiet od 55 do 60 lat. Wysokość e. zależy od wysokości zarobku osiągniętego przez pracownika i od jego stażu pracy w Polsce Ludowej. W poszczególnych przypadkach zaliczane są również lata okupacji. W ostatnich latach praktykowane jest zjawisko przechodzenia na wcześniejszą e. E. ogranicza możliwości zatrudnienia oraz zarobek w skali rocznej. (J. M.) emg - elektromiografia empatia; zdolność wczuwania się w emocje i uczucia innych osób, rozumienie sytuacji i położenia drugiej osoby. E. łączy się z postawą altruistyczną, prospołeczną, w przeciwieństwie do tendencji psychopatycznych charakteryzujących się obojętnością i znieczuleniem wobec spraw dotyczących innych. (T. G.) encefalopatia; określenie oznaczające uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, w wyniku którego doszło do obniżenia normalnej aktywności umysłowej, z nierzadko dołączającymi się zaburzeniami zachowania. Dzieci z e. przejawiają dość różnorodny zespół objawów i wymagają dokładniejszych badań diagnostycznych celem ustalenia czynników stanowiących główne tło występujących u nich zaburzeń (T. G) energetyka pracy mięśni; bioenergetyczne procesy przebiegające w dwóch fazach: beztlenowej i tlenowej - bezpośrednie źródło energii dla skurczu mięśni. Faza beztlenowa polega na rozpadzie wysokoenergetycznych wiązań chemicznych kwasu adenoznotrójfosforowego i glikogenu, znajdujących się stale w tkance mięśniowej i płynach ustrojowych. Reakcja ta wytwarza potrzebną do pracy mięśni energię i ciepło. Faza tlenowa polega na dostarczeniu pracującej tkance mięśniowej substratów energetycznych węglowodanów i tłuszczów, które w obecności tlenu w wyniku reakcji chemicznej zamieniane są na energię i ciepło. Faza tlenowa polega na zapewnieniu dostaw energii w wysiłkach długotrwałych. (A. Z.) epilepsja - padaczka epistemologia genetyczna; teoria rozwoju psychicznego opracowana przez wybitnego psychologa szwajcarskiego J. Piageta (1952Ď), który opisał główne stadia rozwoju inteligencji dziecka; zostały one przyjęte przez psychologów we wszystkich krajach. W 1955 r. powstał z jego inicjatywy Międzynarodowy Ośrodek Epistemologii Genetycznej w Genewie, uzyskując pomoc finansową z Fundacji Rockefellera. (T. G.) epiteza; sztuczna część ciała, spełniająca wyłącznie funkcje kosmetyczne, np. sztuczna gałka oczna, sztuczna pierś, peruka, kształtka uzupełniająca wygląd kosmetyczny atroficznej łydki itp. (H. G., T. M.) Era - audiometria reakcji wywołanych ergometr rowerowy (cykloergometr); stosowany w próbach wysiłkowych przy schorzeniach układu krążenia, ma następujące zalety: niski koszt, zajmuje niewiele miejsca, umożliwia wykonanie wysiłkowego zapisu ekg i innych badań. E. r. zastosowany do prób w pozycji leżącej zwiększa bezpieczeństwo chorego i umożliwia prowadzenie badań hemodynamicznych i badań z użyciem cewnika sercowego podczas wysiłku. Istnieją również cykloergometry ręczne dla osób o niesprawnych kończynach dolnych. Wadą e.r. jest to, że wysiłek jest mniej fizjologiczny aniżeli w innych próbach, oraz że występuje zmęczenie mięśni czworogłowych u nie wytrenowanych pacjentów, które to zmęczenie nie pozwala na wykonanie pełnej próby. Intensywność pracy na e. r. dawkuje się oporem i częstością obrotów pedałami (od 30 do 90 na minutę). Wyróżnia się hamowanie mechaniczne (Monarck - Szwecja, Elektron - Polska) i hamowanie elektromagnetyczne (Zimmermann - Nrd i Medicer - Węgry). Stosowane są obciążenia od 25 do 300 W (od 150 do 1800 kGm). Zużycie tlenu można mierzyć bezpośrednio, np. aparatem Spirolit II, lub odczytać z - tabeli nr l. Współczynnik pracy użytecznej na e. r. wynosi około 22%. (J. Ł.) Tabela 1. Obciążenie pracą i zużycie tlenu na próbie na ergometrze rowerowym (wartości przybliżone) Obciążenie pracą: w watach - w kGm¬8¦min - zużycie tlenu w ml¬8¦min 25 - 150 - 600 50 - 300 - 900 75 - 450 - 900 100 - 600 - 1500 125 - 750 - 1800 150 - 900 - 2100 175 - 1050 - 2400 200 - 1200 - 2700 250 - 1500 - 3300 ergonomia; dyscyplina wdrożeniowa, mająca na celu dostosowanie maszyn, urządzeń i innych środków pracy do wymagań fizjologicznych i psychologicznych człowieka. Nie ma praktycznie działalności ludzkiej, w której nie można stosować zasad i rozwiązań ergonomicznych. Prace ergonomiczne mają charakter wielo-lub międzydyscyplinarny, tzn. są połączeniem wysiłku szeregu oddzielnie pracujących specjalistów, lub też syntetyzują w jednym poczynaniu metody badawcze kilku dyscyplin. Do najważniejszych nauk, których osiągnięcia i metody badawcze są wykorzystywane przez e. należą: fizjologia i higiena pracy, psychologia pracy, antropometria w powiązaniu z naukami technicznymi. W działalności ergonomicznej wyróżnia się dwa główne kierunki: e. korekcyjną i e. koncepcyjną. Obie gałęzie e. są ze sobą ściśle związane: e. koncepcyjna nie mogłaby istnieć nie czerpiąc inspiracji z badań prowadzonych w ramach e. korekcyjnej, które wykrywają - wymagające poprawy - błędne rozwiązania konstrukcyjne, technologiczne, czy też organizacyjne. Organizacja działalności ergonomicznej wymaga ścisłej współpracy zespołów i instytucji zajmujących się e. korekcyjną i koncepcyjną. Zespół ergonomiczny w swoich badaniach posługuje się tzw. ergonomiczną listą kontrolną. Celem listy ergonomicznej jest umożliwienie syntetycznej analizy różnych czynników składowych pracy i wydajności oraz czynnościowych reakcji robotnika na obciążenie pracą. Dokładne rozpoznanie możliwości psychofizycznych i postawienie przed organizatorem produkcji i inżynierem technologiem odpowiednich wymagań, służą między innymi prawidłowemu zatrudnieniu robotnika-inwalidy. Ergonomia koncepcyjna zajmuje się ustaleniem założeń techniczno-organizacyjnych nowych i dopiero projektowanych rozwiązań (narzędzi, urządzeń, maszyn czy wreszcie całych obiektów przemysłowych), których celem jest ich optymalizacja z punktu widzenia tak efektywności ich funkcjonowania, jak i warunków wykonywania pracy. Ergonomia korekcyjna zajmuje się analizą już istniejących stanowisk pracy z punktu widzenia ich dostosowania do psychofizycznych możliwości pracowników oraz formułowania zaleceń, mających na celu polepszenie warunków pracy, zmniejszenie występujących obciążeń oraz poprawę wydajności i jakości pracy. W praktyce e. korekcyjna stanowi kontynuację i rozwinięcie tradycyjnych dyscyplin, przede wszystkim medycyny pracy. Zalecenia, formułowane w wyniku analiz ergonomicznych, dotyczą najczęściej poprawy materialnych warunków środowiska pracy (zmniejszenie hałasu lub.drgań, poprawa oświetlenia, polepszenie warunków mikroklimatycznych), lub też wyeliminowanie nadmiernych obciążeń fizycznych i psychicznych, związanych z procesem pracy (mechanizacja ciężkich prac fizycznych, poprawa pozycji przy pracy, poprawa warunków odbioru informacji, usprawmienia w organizacji pracy). Wszelka działalność w zakresie e. korekcyjnej jest wykorzystywana przy konstrukcji pomocy technicznych oraz organizacji stanowisk pracy dla czynnych zawodowo inwalidów. (Z. N.) ergoterapia - terapia pracą psychicznie chorych eugenika; teoria głosząca celowość działań zmierzających do poprawienia psychofizycznych cech osobniczych za pomocą kontrolowania czynników dziedzicznych. Równolegle celem e. jest eliminowanie niepożądanych wpływów dziedzicznych, jakie mogą się ujawnić u potomstwa. Praktyczne rozwiązania związane z e. były dziełem rasistów podczas II wojny światowej, gdy w Trzeciej Rzeszy prowadzone były próby zmierzające do zapewnienia narodowi odpowiedniej liczby przyszłych obywateli "czystych rasowo". (T. G.) Europejskie Igrzyska Sportowe Niewidomych - Eurosport Eurosport; nazwa przyjęta dla Europejskich lgrzysk Sportowych Niewidomych, które odbyły się po raz pierwszy z inicjatywy Polski w Poznaniu w 1977 r, z udziałem 17 reprezentacji. E. zatwierdzony przez Europejski Komitet Regionalny Światowej Rady Pomocy Niewidomym jest stałą imprezą powtarzaną co 4 lata. Kolejny E. odbył się 198I r. w Rfn. Zawodnicy występują w - klasach startowych; konkurencje: lekkoatletyczne, pływanie, - piłka toczona. (J. D.) eutanazja; odebranie komuś życia ze względów humanitarnych w przypadku beznadziejnej choroby, nie dających się znieść cierpień, którym nie można ulżyć. E. jest oficjalnie zakazana prawnie, choć istnieją organizacje starające się ją zalegalizować. Wyróżnia się e. bierną, gdy w przypadku całkowicie beznadziejnych stanów bliskich śmierci nie są podejmowane żadne działania mające na celu przedłużenie życia choremu. W niektórych kręgach społecznych spotkać można zwolenników e. czynnej w odniesieniu do dzieci z bardzo ciężkimi zespołami wad, powodujących konieczność zapewnienia stałej opieki i pielęgnacji. Postawy takie są wyrazem braku zrozumienia całokształtu spraw związanych z sytuacją osób niepełnosprawnych i dowodzą niskiego poziomu kultury moralnej. (T. G.) F farmakomania - uzależnienia lekowe farynogoplastyka; operacja wykonywana z zaleceń foniatrycznych, mająca na celu stworzenie niezbędnych warunków dla prawidłowej czynności zwierającego pierścienia gardłowego, wykonywana m.in. w przypadkach rozszczepów podniebienia. Dzięki f. dochodzi do niezbędnego dla prawidłowej fonacji i artykulacji zwarcia podniebienia z tylną ścianą gardła. Niezależnie d f. zaleca się zarówno przed, jak i po jej wykonaniu postępowanie rehabilitacyjne. (T. G.) fenolizacja; zastosowanie fenolu do blokad, w celu zmniejszenia spastyczności mięśnia. Najczęściej stosuje się roztwór 15-procentowy w etiodanie lub glicerynie podawany podoponowo do korzeni nerwowych lub 3-procentowy pod osłonkę epineuralną chirurgicznie wyizolowanego nerwu obwodowego. (S. Z.-Ch.) fenomenologia upośledzeń; nauka o zjawiskach (objawach) towarzyszących upośledzeniom. Objawy świadczą o rodzaju upośledzenia, a więc np. niemożność widzenia jest objawem ślepoty, brak słyszenia objawem głuchoty, inteligencja poniżej normy objawem upośledzenia umysłowego. Rozpoznanie objawów i ich pomiar są zadaniem diagnozy medycznej, psychologicznej i pedagogicznej. F. u. obejmuje objawy cielesne i zjawiska psychiczne, zachowania przystosowawcze, poziom dojrzałości społecznej i in. Niekiedy objawy pozorują upośledzenie, ujawniają się bez wyraźnych uszkodzeń organicznych systemu nerwowego. Bywa tak w przypadku obniżenia sprawności umysłowej wskutek braku stymulacji rozwoju umysłowego przez środowisko rodzinne, co powoduje opóźnienie rozwojowe dziecka. Niekiedy zjawiska patologiczne pojawiają się jako objaw histerii, a nie choroby lub upośledzenia. (Z. S.) fenyloketonuria; genetycznie uwarunkowane zaburzenia przemiany materii, będące jedną z częstych przyczyn głębszego upośledzenia umysłowego, występujące z częstością raz na 7000 zdrowych urodzeń. F. jest przekazywana potomstwu za pośrednictwem genów recesywnych i stanowi defekt przyswajania fenyloalaniny. Istotnym postępowaniem profilaktycznym w przypadku f. jest jej wczesne wykrywanie i zastosowanie diety z niską zawartością fenyloalaniny, dzięki czemu nie dopuszcza się do uszkodzeń centralnego układu nerwowego. (T. G.) Fes - funkcjonalna elektrostymulacja Fev1 - objętość wydechowa natężona w pierwszej sekundzie fibrothorax; zarośnięcie jamy opłucnej; zespół objawów kliniczno-radiologicznych powstałych na skutek postępującego zwłóknienia opłucnej w procesie zapalnym, np. w - zapaleniu opłucnej wysiękowym. (J. J.) fiksacja; proces uznawany przez klasyczną psychoanalizę za wynik niezaspokojenia lub zbyt małej satysfakcji z zaspokojenia popędów, który prowadzi do nerwicy. F. jest traktowana jako reakcja na frustrację, polegająca na przyjmowaniu sztywnych postaw w myśleniu i działaniu. (T. G.) fiksator; stabilizator; mięsień lub częściej grupa mięśni, która przez wzrost napięcia zabezpiecza funkcjonalnie właściwe ustawienie stawu, niezbędne do prawidłowego wykonania dowolnego ruchu. (A. Z.) filogeneza; rozwój gatunków, ewolucja organizmów żywych. Jest wyninikiem zmian zachodzących zgodnie z prawami genetyki i wpływami środowiskowymi. W przebiegu f. obserwuje się powstawanie coraz bardziej złożonych struktur i kształtowanie się nowych funkcji. Znajomość faktów dotyczących f. ma znaczenie dla analizy psychologicznych i fizjologicznych komponentów zachowania. (T. G.) fizjoterapia; dział lecznictwa wykorzystujący w leczeniu środki działania kinezyterapii, fizykoterapii i masażu. (A. Z.) fizykoterapia; dział lecznictwa wykorzystujący do potrzeb lecznictwa naturalne czynniki fizykalne powstające w urządzeniach wytwarzających energię cieplną, prądy małej i wielkiej częstotliwości, promieniowanie świetlne oraz ultradźwięki. (A. Z.) fleksja; odmiana wyrazów zgodnie z obowiązującymi w danym systemie językowym regułami gramatycznymi. Końcówki fleksyjne wyrazów decydują o ich znaczeniu i są istotnymi elementami w procesie porozumiewania się. F. jest realizowana za pomocą tzw. morfemów gramatycznych, które dzieli się na fleksyjne, słowotwórcze, rdzenne, zob. też morfem. (T.G.) fobia; irracjonalny lęk, wyzwalany przez sytuację lub przedmioty, które ogólnie nie są uważane za zagrażające. Objawy fobii występują w stanach nerwicowych oraz u osób chorych psychicznie. Wyróżnia się różnorodne postacie f., np.: szkolną, lęk przestrzeni otwartych (agorafobia), zamkniętych (klaustrofobia), lęk przed zwierzętami (zoofobia). F. mogą towarzyszyć objawy wegetatywne (pocenie się, przyspieszone tętno) i zdarza się je obserwować u osób zdrowych. (T. G.) foniatria; specjalność medyczna zajmująca się diagnozą, leczeniem i rehabilitacją zaburzeń głosu. Jest to rozumienie terminu f. w ścisłym sensie, natomiast w szerszym znaczeniu odnosi się on do wszelkich zaburzeń mowy. F. wykorzystuje wiadomości z zakresu fizjopatologii głosu, mowy i słuchu do praktyki klinicznej, zajmuje się dziećmi i dorosłymi wykazującymi wszystkie poważniejsze trudności w porozumiewaniu się z otoczeniem. Prace badawcze z tej dziedziny oparte są z jednej strony na doświadczeniu, nawiązując do danych z zakresu akustyki, językoznawstwa, wokalistyki, psychologii i teorii informacji, a z drugiej sięgają do praktyki klinicznej, prezentując wyniki diagnozy, terapii i rehabilitacji prowadzonych przy zastosowaniu określonych metod. Jako dyscyplina wielospecjalistyczna f. może poszczycić się imponującymi osiągnięciami w rehabilitacji dzieci i młodzieży oraz dorosłych cierpiących z powodu ograniczeń w porozumiewaniu się. Warto wspomnieć tu zespołowe podejście do rehabilitacji zaburzeń mowy wskutek rozszczepu podniebienia i wargi, przywracanie głosu po wycięciu krtani, terapię jąkania, rehabilitację w przypadkach ogniskowych uszkodzeń mózgu. F. blisko współpracuje z logopedią, zwłaszcza w zakresie opieki nad mową dzieci w wieku szkolnym. Lekarze foniatrzy są konsultantami w ośrodkach rehabilitacyjnych przeznaczonych dla dzieci z porażeniem mózgowym, dla dzieci upośledzonych umysłowo, dzieci ze zniekształceniami wrodzonymi twarzowo-szczękowymi. (T. G.) formy pośrednie opieki psychiatrycznej; stanowią ważne ogniwo we współczesnym systemie organizacji lecznictwa psychiatrycznego, oparte na zasadach - psychiatrii środowiskowej. Wspólną cechą tych form jest dostosowane do indywidualnych potrzeb i możliwości chorego leczenie i rehabilitacja bez izolowania pacjenta od jego naturalnego środowiska. Następną cechą wspólną jest stwarzanie możliwości adaptacji socjalnej oraz bliskiego kontaktu personelu z rodzinami i znaczącymi osobami z otoczenia chorego. Do f. p. opieki psychiatrycznej zalicza się - oddziały dzienne, - oddziały nocne, - hostele i inne formy chronionych warunków mieszkaniowych, hospitalizację domową (tj. zapewnienie systematycznego leczenia i opieki pielęgniarskiej i lekarskiej w domu pacjenta),opiekę domową i zakłady pracy chronionej spółdzielczości inwalidzkiej. (Z. K., T. S) fotel do ćwiczeń oporowych kończyn dolnych i górnych; można na nim, przy stabilizacji barków, stosować ćwiczenia samowspomagane kończyn górnych i dolnych, ćwiczenia w odciążeniu, w podwieszeniu, z oporem oraz wyciąg redresyjny z rotacją ramienia. Zastosowane urządzenie oporowe dla przedramienia daje możność ćwiczenia supinacji i pronacji w formie ćwiczeń czynnych wolnych i czynnych z oporem. Ruchome podłokietniki pozwalają na wykonywanie rotacji zewnętrznej i wewnętrznej ramion. Kolumienkę do ćwiczeń oporowych można wykorzystać do ćwiczeń z dawkowanym oporem obu kończyn dolnych niezależnie i jednocześnie. Fotel może służyć zarówno, dorosłym, jak i dzieciom. (R. S.) frustracja związana z kalectwem; wskutek kalectwa ograniczającego samodzielność i własną aktywność jednostki, przeżywa ona stale niezaspokojenie wielu potrzeb. Niezaspokojone potrzeby mogą działać stresująco, wyzwalając reakcje typowe dla stanów frustracyjnych. Jeśli odpowiednio wcześnie i skutecznie nastąpiła akceptacja kalectwa i związanych z nim następstw, łatwiej tworzy się tolerancja na frustrację i pozytywne nastawienie do nowych zadań, jakie czekają osobę niepełnosprawną. Nasilone stany frustracyjne utrudniają przebieg rehabilitacji i wymagają specjalnego oddziaływania psychoterapeutycznego. Istnieje kilka metod służących do psychologicznej oceny frustracji, z których najbardziej popularną jest test obrazkowy frustracji - Rosenzveiga. Wśród negatywnych reakcji frustracyjnych wymienia się m. in.: rezygnację, fiksację, depresję, agresję, regresję, represję. Natomiast do pozytywnych reakcji należą: sublimacja, racjonalizacja, aktywizacja, koncentracja na zadaniu, korekcja samooceny. Osiągnięcia w procesie rehabilitacji, jakie stały się udziałem inwalidy, mogą sprzyjać zmniejszaniu się nasilenia przeżyć frustracyjnych i prowadzić do pozytywnych postaw wobec samego siebie i zadań życiowych. Niekiedy frustrację u inwalidów pogłębia niewłaściwe odnoszenie się do niego rodziny oraz osób obcych, z którymi styka się w codziennych sytuacjach. (T. G.) fundusz rehabilitacji inwalidów; fundusz. tworzony w spółdzielniach inwalidów, ich związkach terenowych oraz w Centralnym Związku Spółdzielni Inwalidów. Jest przeznaczony na finansowanie wydatków związanych z rehabilitacją leczniczą, zawodową i społeczną oraz na poprawę warunków życia i pracy inwalidów. Z f. r. inwalidów pokrywane są koszty: turnusów rehabilitacyjno-usprawniających, adaptacji stanowisk pracy, tworzenia zakładów pracy chronionej, przygotowania do pracy itd. Z funduszu tego udzielane są również dotacje i pożyczki dla inwalidów na zakup sprzętu ułatwiającego czynności życia codziennego oraz adaptację mieszkań. Podstawowym źródłem f. r. inwalidów są głównie ulgi z podatku dochodowego, z których korzystają spółdzielnie inwalidów. (T. M.) fundusz socjalny; powszechnie tworzony we wszystkich zakładach gospodarki uspołecznionej. Przeznaczony jest na finansowanie działalności socjalnej załóg pracowniczych. Począwszy od 1974 r. obowiązują zasady finansowania określone ustawą z 23 czerwca I973 r. F. s. tworzony jest: z odpisu ustalonego w stosunku do funduszu płac, z opłat osób i jednostek organizacyjnych korzystających z usług zakładowej działalności socjalnej, ze środków finansowych przekazywanych przez organizacje społeczne oraz z dobrowolnych świadczeń pieniężnych pracowników. Uprawnionymi do korzystania z f. s. są: pracownicy zakładu pracy oraz członkowie ich rodzin, byli pracownicy - renciści i emeryci oraz członkowie ich rodzin, członkowie rodziny pracownika, który zmarł, uczestnicy studiów doktoranckich. F. s. (zwany zakładowym funduszem socjalnym) stanowi cząstkę funduszu spożycia społecznego oddaną przez państwo do zagospodarowania i do podziału na rzecz społeczności zakładowej. Dysponentami f. s. w zakładzie pracy są związki zawodowe i służby pracownicze. Na ogół f. s. nie wystarcza dla wszystkich, dlatego stosowana jest zasada preferencji socjalnych obejmująca grupy osób najbardziej potrzebujących. Korzystanie ze świadczeń i usług f. s. ma charakter fakultatywny (pracownik nie może dochodzić przyznania tych świadczeń na drodze sądowej). W zakładzie pracy obok f. s. istnieją jeszcze: fundusz nagród i fundusz mieszkaniowy, a w spółdzielniach inwalidów - fundusz rehabilitacyjny. Zob. też działalność socjalna. (J. M.) funkcja mięśnia (aktonu); dodatni lub ujemny moment siły, jaki mięsień może rozwinąć względem danej osi obrotu w stawie. F. m. jest jednym z - parametrów funkcyjnych mięśni, np. część przednia mięśnia naramiennego odwodzi lub przywodzi, tzn. rozwija dwa różne co do zwrotu momenty siły względem strzałkowej osi obrotu w stawie ramiennym. Zob. też przeciwstawność funkcji mięśnia. (A. K.) funkcja oddechowa chorych po komisurotomii mitralnej; zależy od efektywności zabiegu. Poprawa hemodynamiki krążenia płucnego, polegająca na zmniejszeniu się zastoju i obniżeniu ciśnienia w krążeniu płucnym, wyraża się w czynności wentylacyjnej zmniejszeniem oporów elastycznych, pracy oddechowej, poprawie wartości zużycia tlenu. (L. W.) funkcja oddechowa chorych po komisurotomii mitralnej - wpływ rehabilitacji; zależy od czasu jej rozpoczęcia. Całokształt badań wentylacji płuc składa się z: badania pojemności życiowej płuc, pojemności wydechowej jednosekundowej (próba Tiffeneau 1 - sek), pomiaru obwodu klatki piersiowej na szczycie wdechu i wydechu oraz pomiaru częstości oddechów w spoczynku. Poprawa tych wskaźników po operacji potęguje się z chwilą rozpoczęcia rehabilitacji, a w jej ramach - ćwiczeń oddechowych. Wcześnie rozpoczęta rehabilitacja (do dwóch miesięcy po zabiegu) powoduje zwiększenie pojemności życiowej płuc dość znacznego stopnia, zaś w mniejszym - choć wyraźnym zakresie - również pozostałych parametrów. U chorych. u których rehabilitację rozpoczyna się w okresie późniejszym, f. o. nie ulega zmianie albo obserwowane zmiany parametrów są nieznaczne. (L. W.) funkcja oddechowa chorych ze zwężeniem lewego ujścia żylnego; jest zależna od stopnia zwężenia i czasu istnienia wady. Z punktu widzenia mechaniki i czynności wentylacyjnej płuc u chorych z zastojem płucnym istnieje wzrost oporów elastycznych, związanych z nadciśnieniem płucnym. Stwierdza się zwiększenie pracy oddechowej, powodujące większe zużycie tlenu w spoczynku. Opory elastyczne decydują u tych chorych o pracy oddychania i są przyczyną oddechu przyspieszonego (tachypnoe) z hiperwentylacją, a ponadto istnieje u nich obniżenie podatności płuc. U chorych ze zwężeniem lewego ujścia żylnego istnieje nadciśnienie w krążeniu płucnym, co powoduje powiększenie wydatku energetycznego dla pokonania oporu elastycznego. Oznaczanie czynności wentylacyjnej płuc wykazuje niewielkie zmniejszenie pojemności życiowej, wyraźniejsze u osób, u których współistnieje zastoinowy nieżyt oskrzeli. Wskaźnik powietrza zalegającego jest znacznie podwyższony, natomiast wskaźnik szybkości powietrza jest prawidłowy albo obniżony. Badanie dyfuzji gazów wskazuje na duży stopień jej upośledzenia, które dotyczy głównie dolnych, nadprzeponowych partii płuc i jest wynikiem istniejących w tym rejonie zmian naczyniowych. Zużycie tlenu jest zwiększone w następstwie wzmożonej pracy oddechowej. (L. W.) funkcjonlna elektrostymulacja; FES; zastosowanie - elektrostymulacji do reedukacji funkcji chodu w przypadku porażenia połowiczego. Specjalnie skonstruowany aparat, składający się z mini-stymulatora, elastycznej pończochy z elektrodami i wkładki do buta z kontaktem, steruje ruchem niedowładnej kończyny drogą elektrycznego drażnienia nerwu strzałkowego w czasie chodzenia; oderwanie pięty od podłoża - włącza stymulator, który działa w fazie przenoszenia kończyn, wprowadzając "poprawkę" do nieprawidłowego stereotypu ruchu poprzez wywołanie zgięcia grzbietowego stopy. Wyłączenie stymulatora następuje w fazie podporowej. (S. Z.-Ch.) funkcjonalność mięśnia (aktonu); jest to suma funkcji, które m. może przejawiać w działaniu na stawy. Na przykład mięsień dwugłowy ramienia: głowa długa spełnia 5 funkcji, tzn. zgina, odwodzi, nawraca w stawie ramiennym, zgina w stawie łokciowym, odwraca w stawie łokciowo-promieniowym. (A. K.) futbol-tenis (nożny tenis); gra zespołowa inwalidów po amputacji kończyn górnych (grupa startowa III) z udziałem dwóch drużyn po sześciu zawodników, w tym dwóch rezerwowych. W czasie gry na boisku przebywa po czterech zawodników - trzech z podwójną amputacją kończyn górnych i jeden z amputacją jednostronną ramienia lub przedramienia. Czas trwania gry 2 x 7 min; dogrywka 2x3 min. Do gry służy piłka siatkowa. O wyborze pola i wyznaczeniu drużyny rozpoczynającej grę decyduje losowanie. Zawody prowadzi sędzia główny i dwóch pomocniczych. Gra rozpoczyna się spoza linii końcowej boiska podaniem nogą piłki, która musi trafić ponad siatką na pole przeciwnika, gdzie może się odbić jeden raz. Drużyna przyjmująca piłkę może trzykrotnie ją podbijać nogami, tułowiem lub głową, po czym piłka powinna być przeniesiona na pole przeciwnika. Zawodnikowi nie wolno kolejno dwukrotnie podbijać piłki; dotknięcie piłki jednocześnie przez dwóch zawodników równoważne jest dwóm odbiciom. Punktacja jak w tenisie stołowym; zmiana zagrywki jak w siatkówce. (J. D.) G galaktozemia; zaburzenia w przemianie węglowodanowej, wskutek czego odkładają się w organizmie nadmierne ilości enzymów galaktozo-1-fosforanu i galaktitolu, które powodują uszkodzenia różnych narządów, między innymi ośrodkowego układu nerwowego, co w efekcie prowadzi do upośledzenia umysłowego. Jeśli chodzi o narządy wewnętrzne, to g. staje się przyczyną powiększenia wątroby i śledziony. Postępowanie lecznicze opiera się na przestrzeganiu diety (pokarmy bez zawartości mleka i produktów mlecznych oraz innych zawierających galaktozę i laktozę). (T. G.) galwanizacja; zabieg fizykalny, w którym do celów leczniczych wykorzystuje się prąd stały. Dawkowanie przewodowe za pomocą różnego typu elektrod. G. stosowana jest w leczeniu nerwobólów, przewlekłych zapaleń nerwów oraz w zaburzeniach krążenia obwodowego. (A. Z.) garb; gibbus; utrwalone wygięcie kifotyczne kręgosłupa, często ze zniekształceniem klatki piersiowej. G. na małym odcinku występuje w gruźliczym zapaleniu kręgosłupa. W następstwie całkowitego lub częściowego niszczenia trzonów w gruźliczym zapaleniu kręgosłupa, powstaje g. gruźliczy (gibbus spondyliticus). Stopień deformacji zależy od umiejscowienia zmian, ich rozległości, a także od sposobu leczenia. Zniszczenie jednego lub dwóch trzonów daje kątową kifozę nieznacznego stopnia; zagięcie wielu trzonów, ich zapadnięcie doprowadza do dużej łukowatej kifozy. Procesy toczące się w gruźliczym zapaleniu kręgosłupa szybko doprowadzają do wystąpienia g. w wyniku naturalnej kompensacji przednich odcinków trzonów na skutek działania sił statycznych. (Z. N) garb żebrowy; gibbus thoracalis; występuje na skutek bocznego skrzywienia i skręcenia piersiowego odcinka kręgosłupa, pochodzenia idiopatycznego. Wada ta pociąga za sobą deformację klatki piersiowej, polegającą na przemieszczeniu żeber do tyłu po stronie wypukłości wygięcia, a do przodu po stronie jego wklęsłości. Stopniowo pogłębiający się skręt kręgów sprawia, że przykręgowe odcinki żeber po stronie wypukłości wygięcia formują tylny g. ż., który może być różnej wielkości: Na przedniej powierzchni klatki piersiowej, po stronie wklęsłości wygięcia, wykształca się garb mniejszych rozmiarów. W odcinku lędźwiowym kręgosłupa - zamiast g. ż. - dochodzi do powstania guzowatego uwypuklenia zniekształcającego symetrię lędźwi. Opisane zmiany w obrębie kręgosłupa, a przede wszystkim klatki piersiowej powodują, że płuco po stronie wklęsłej ulega częściowej rozedmie, a po stronie wypukłej z czasem - marskości. Również serce i duże naczynia przemieszczają się, co wpływa na różnego rodzaju zaburzenia ich funkcji. Obniżenie żebra po stronie wklęsłej oraz kompensacyjne obniżenie przepony zmniejszają pojemność jamy brzusznej, powodując ucisk jej narządów. (Z. N.) gargolizm; zwany inaczej maszkaronizmem z powodu szpetoty rysów twarzy, jest zaburzeniem przemiany węglowodanowej, powodującym upośledzenie umysłowe, niski wzrost, często wady kręgosłupa, upośledzenie słuchu. G. jest zaburzeniem powodowanym przez nadmierne odkładanie się w organizmie substancji złożonych z węglowodanów i białek (mukopolisacharydów), które można wykryć w moczu chorych. (T. G.) genetyczne uwarunkowania głuchoty; występują dość rzadko i są przekazywane zarówno jako cechy dziedziczone recesywnie,jak i dominująco. Mogą się pojawiać u członków rodziny w linii prostej lub bocznej. Badania audiometryczne wykrywają charakterystyczne wysepki głuchoty, świadczące o procesach zwyrodnieniowych w ślimaku - upośledzeniu czynności narządu Cortiego; występuje też niedorozwój błędnika. Nasilenie ubytków słuchu w g. u. głuchych może być rozmaite. O g. u. głuchoty świadczą także wyniki badań audiometrycznych bliźniąt jednojajowych, które wykazują zaskakujące podobieństwa, jeśli chodzi o kształt krzywych progowych. Celem uchwycenia g. u. głuchoty sporządza się tzw. drzewa genealogiczne, oparte na badaniu rodowodów. (T. G.) genu valgum - kolano koślawe geriatria; jedna z dyscyplin medycyny, zajmująca się zjawiskami wynikającymi ze starzenia się organizmu ludzkiego, poszukująca właściwych form terapii i profilaktyki starzenia. Celem g. jest kompleksowe ujęcie spraw zdrowia ludzi starych. W starszym wieku występuje większa zapadalność na przewlekłe choroby, których początek jest niejednoznaczny, trudny do uchwycenia, przebieg zaś cechują odrębności kliniczne. Fizjologiczne starzenie znajduje swój wyraz w obniżonej odporności ustroju. Wyodrębnienie g. jako jednej z dyscyplin medycznych nie jest bezdyskusyjne. Ścierają się dwa poglądy - jeden z nich opowiada się za rozwojem problemów geriatrycznych w poszczególnych dyscyplinach medycznych, drugi za wyodrębnieniem g. jako samoistnej dyscypliny. Kierunek rozwoju g. w świecie zdaje się przesądzać sprawę na rzecz drugiego punktu widzenia. (J. S.-P.) gerontologia; jest nauką o starzeniu się i starości. Rozwój g. w drugiej połowie XX wieku jest związany ze znacznym i szybkim wzrostem odsetka ludzi starych w społeczeństwach, zwłaszcza krajów rozwiniętych. G. jest wielodyscyplinarną dziedziną wiedzy i dzieli się na trzy podstawowe działy: I) g. doświadczalną albo biologię starzenia się; 2Ď) g. kliniczną albo geriatrię i 3Ď) g. społeczną. Przedstawicielami biologii starzenia się są anatomopatolodzy, fizjolodzy, biochemicy, immunolodzy i inni prowadzący badania doświadczalne nad procesami starzenia się i czynnikami warunkującymi ich przebieg; drugi dział g. reprezentują lekarze zajmujący się człowiekiem starym i chorym, zwłaszcza przebiegiem i leczeniem chorób w starszym wieku. G. społeczna ząjmuje się związkiem między warunkami życia ludzi starych, ich sytuacją materialną, mieszkaniową, rodzinną a aktywnością i stanem psychofizycznym; wskazuje materialne i niematerialne potrzeby polityce społecznej, proponując ich realizację - pomocy społecznej. G. społeczną zajmują się: ekonomiści, socjolodzy, psycholodzy, specjaliści rehabilitacji, asystenci socjalni, architekci. Na styku tych trzech działów g. znajduje się - profilaktyka gerontologiczna. (H. Sz.) gibbus - garb gimnastyka poranna; forma ćwiczeń zbiorowych, zaliczanych do kinezyterapii ogólnej. Ich zadaniem jest przywrócenie wszystkim układom organizmu stanu aktywności koniecznej w ciągu dnia. Dodatkową zaletą g. p. jest jej oddziaływanie mobilizująco na pacjentów. Zajęcia powinny być prowadzone poza salami chorych, przy dopływie świeżego powietrza. Tempo ćwiczeń wolne, duża liczba ćwiczeń oddechowych, czas trwania g. p. 15-20 min. (A. Z.) glottis - głośnia głaskanie; technika masażu klasycznego. Każdy zabieg masażu zaczyna się i kończy g. Podczas zabiegu dłoń masażysty powinna calą powierzchnią przylegać do masowanej części ciała i wywierać równomierny ucisk. Działanie g. polega na mechanicznym usuwaniu złuszczonego naskórka, wydzielin gruczołów skóry i na ułatwianiu przemieszczania krwi żylnej i chłonki w kierunku dosercowym. (A. Z.) głoski dźwięczne i bezdźwięczne; kontrastujące głoski, które różnią się między sobą jedną z podstawowych cech dystynktywnych, jaką jest dźwięczność. Do opozycyjnych par tych głosek w języku polskim należą: p - b, f - w, r - d, s - z, c - dz, k - g,.ś - ź,sz - ż,cz - dż,ć - dź oraz spalatalizowane (zmiękczone) formy pochodne od f, t, p, k. (T. G.) głoski szczelinowe; głoski w języku polskim, które odpowiadają jednemu z kryteriów podziału, jakim jest stopień zbliżenia do siebie narządów artykulacyjnych. Należą do nich następujące głoski: f, s, sz, ś, h. Głoski te wyróżniają się od innych (czyli są opozycyjne) jedną z cech wyróżniających (dystynktywnych), która w tej grupie głosek występuje w różnym nasileniu. (T. G.) głoski zwartoszczelinowe; głoski wyodrębnione ze względu na stopień zbliżenia do siebie narządów artykulacyjnych. Należą do nich następujące głoski: c, dz, cz, dż, ć, i dź. Zniekształcenia w artykulacji tych głosek występują dość często u dzieci z różnymi postaciami - dyslalii. Mogą być też wadliwie wymawiane przez osoby źle słyszące, ponieważ wymagają dobrego różnicowania słuchowego. (T. G.) głośnia; glottiis; przestrzeń zawarta między fałdami głosowymi, która w czasie emisji głosu jest zwarta, natomiast podczas oddychania pozostaje rozwarta. Od warunków anatomicznych całej krtani, jej czynności oraz indywidualnych zdolności koordynacyjnych zależą właściwości głosu. (T. G.) głucho-niewidomi; osoby dotknięte równocześnie - głuchotą i - ślepotą. Biorąc pod uwagę czas wystąpienia kalectwa, wśród g.-n. można wyróżnić: 1Ď) głucho-niewidomych od urodzenia; 2Ď) głuchych od urodzenia, którzy utracili wzrok w późniejszym okresie życia; 3Ď) niewidomych od urodzenia, którzy utracili słuch w późniejszym okresie życia; 4Ď) głucho-niewidomych, którzy słuch i wzrok utracili w późniejszym okresie życia, będąc od urodzenia jednostkami normalnie widzącymi i słyszącymi. W szerokim znaczeniu do g.-n. zaliczamy także głuchych niedowidzących i niewidomych niedosłyszących oraz osoby równocześnie niedowidzące i niedosłyszące. G.-n. stanowią bardzo mały promil każdej społeczności. Częściej spotyka się ich wśród ludzi w wieku starszym niż wśród dzieci, młodzieży czy dorosłych. Zob. też głucho-ślepota. (T. M.) głuchota; ograniczenie zdolności słyszenia wskutek uszkodzenia narządu słuchu, utrudniające orientację w otoczeniu i porozumiewanie się z innymi ludźmi. Ubytki słuchu w g. są przedmiotem oceny audiologicznej. Są one określane procentowo przy użyciu specjalnych wskaźników. G. jest kalectwem, które nie dają się rozpoznać na pierwszy rzut oka, a to często prowadzi do przykrych nieporozumień w kontaktach osób słyszących z głuchymi. Obecnie są w powszechnym użyciu aparaty wzmacniające słuch. Przynoszą one dużą pomoc osobom głuchym w życiu codziennym i pracy zawodowej. Międzynarodowe Biuro Audiofonologii opracowało szczegółowe zalecenia odnoszące się do wykorzystania aparatów wzmacniających słuch, a także przyjęta została międzynarodowa klasyfikacja stopni ubytku słuchu. (T. G.) głuchota zawodowa: uszkodzenie narządu słuchu i zmniejszenie wrażliwości słuchowej wskutek hałasów przemysłowych zawierających bodźce akustyczne o zbyt dużym natężeniu, dużej częstotliwości, powodujących uraz akustyczny. Hałasy przemysłowe oddziaływują przeważnie w sposób ciągły, występuje w nich nakładanie się fal akustycznych, co może stać się przyczyną obrzęków, głównie w uchu wewnętrznym, a w dalszym następstwie prowadzi do nieodwracalnych zmian w narządzie słuchu. Pod wpływem hałasu dochodzi do utraty zdolności lokalizacji przestrzennej źródła dźwięku oraz wydłużenia czasu reakcji. U osób pracujących w hałasie szybciej przebiega proces otosklerozy. Istnieją indywidualne cechy tolerancji narządu słuchu na pracę w warunkach hałasu przemysłowego. Osoby pracujące w hałasie powinny nosić specjalne słuchawki chroniące narząd słuchu przed urazami akustycznymi, a także powinny być poddawane okresowym badaniom kontrolnym zapobiegającym powstawaniu g. z. (T. G.) głucho-ślepota; inwalidztwo sprzężone, charakteryzujące się równoczesnym występowaniem - głuchoty - i - ślepoty. W szerszym znaczeniu dotyczy to również - niedowidzenia i - niedosłuchu. Przyczynami g.-ś. mogą być: 1Ď) czynniki wrodzone (choroby matki w okresie ciąży, jak: różyczka, odra, grypa lub choroby weneryczne, urazy matki uszkadzające płód); 2Ď) urazy porodowe powodujące wylew krwi do mózgu; 3Ď) choroby takie, jak: zapalenie mózgu lub opon mózgowych, powikłania pogrypowe itd. (T. M.) głuchota przewodzeniowa i odbiorcza; a) g. przewodzeniowa - uszkodzenie słuchu dotyczące przewodu słuchowego zewnętrznego, ucha środkowego i płynów ucha wewnętrznego. Przyczynami mogą być choroby zapalne ucha lub zesztywnienie połączeń między kosteczkami słuchowymi w uchu środkowym. W badaniu audiometrycznym stwierdza się obniżenie krzywej progowej słuchu dla niższych częstotliwości. b) g. odbiorcza (percepcyjna) ma miejsce pod wpływem uszkodzenia narządu Cortiego i nerwu VIII (słuchowego), biegnącego aż do jąder podkorowych biorących udział w percepcji słuchowej. G. odbiorczej mogą towarzyszyć także zaburzenia równowagi oraz obniżenie krzywej progowej kostnej. Gorzej słyszane są głoski charakteryzujące się wyższymi częstotliwościami. (T. G.) głuchota słowna - afazja czuciowa gonarthrosis - zwyrodnieniowowytwórcze zmiany stawów kolanowych goniografia; pomiar wartości kątów stawowych z jednoczesną rejestracją graficzną, np. goniometrem elektrycznym, co nazywa się elektrogoniografią (egg). (A.K.) goniometr; kątomierz, przyrząd do mierzenia wartości kątowych w stawach. (A. K.) gorączka reumatyczna; jest chorobą ogólnoustrojową, na której obraz kliniczny składają się objawy ogólne o cechach toksemii oraz objawy dotyczące poszczególnych narządów (stawów, mięśnia sercowego, zastawek serca i in.). Istotą schorzenia jest proces zapalny, który ma skłonność do nawrotów w postaci ostrych lub podostrych rzutów chorobowych. G. r.z reguły poprzedzona jest zakażeniem betahemolizującym paciorkowcem grupy A. Najbardziej charakterystycznym objawem choroby jest zapalenie stawów z ich obrzękiem, zaczerwienieniem i bolesnością, uniemożliwiającą ruch w stawie. Proces dotyczy dużych stawów: kolanowych, skokowych, barkowych, nadgarstkowych, łokciowych. Zmiany szybko narastają i szybko ustępują, obejmując kolejny staw, dzięki tej zmienności nie powodują trwałego zaburzenia funkcji stawów. Poza zmianami stawowymi, częstymi i charakterystycznyni objawami tej choroby są: rumień obrączkowy, guzki podskórne, wady zastawkowe serca, pląsawica. Najczęstsze i najbardziej niebezpieczne dla chorego jest objęcie procesem zapalnym serca, który u większości chorych prowadzi do wytworzenia wad zastawkowych serca. Na g.r. najczęściej zapadają dzieci w wieku 6 - I 5 lat. Choroba w okresie ostrego rzutu przebiega zwykle z gorączką, przyspieszonym opadem krwinek, który nierzadko osiąga wartości trzycyfrowe, podwyższonym stężeniem antystreptolizyny 0 (Aso) w surowicy. Leczenie w okresie ostrego rzutu jest spoczynkowe, stosuje się salicylany, penicylinę i jej pochodne, kortykosteroidy (Encorton). Po ustąpieniu ostrego rzutu choroby dzieciom, u których stwierdzono, że proces choroby objął serce, wstrzykuje się profilaktycznie penicylinę o przedłużonym działaniu przez co najmniej 5 lat (A. S., J. K.) gorset; - orteza wykonana z tkaniny gorsetowej, wzmocniona zależnie od potrzeby elastycznymi lekkimi szynami stalowymi, zaopatrzona w adaptacyjne wstawki elastyczne. Może mieć też sznurowadła adaptacyjne. G. zapinany jest na paski lub sznurowany. (H. G., T. M.) g. p. p. (gościec przewlekły postępujący) - zapalenie stawów reumatoidalne gramatyka genratywna Chomskyego; językoznawca amerykański N. Chomsky (1957Ď) wysunął koncepcje dotyczące tworzenia oraz rozumienia wypowiedzi zdaniowych, które spotkały się z dość znacznym zainteresowaniem psycholingwistów i językoznawców. Opisał reguły dotyczące transformacji gramatycznych tworzonych (generowanych) wypowiedzi zdaniowych. Wskazówki transformacyjne, jak podał N. Chomsky w swych następnych pracach (1965Ď), mieszczą się na poziomie tzw. struktury głębokiej, podczas gdy składnik fonologiczny wypowiedzi stanowi strukturę powierzchniową. Poglądy N. Chomskyego na rozwój mowy dziecka podkreślają spontaniczny charakter przyswajania sobie umiejętności językowych, których nabycie jest zaprogramowane w naturze. Teoria Chomskyego bywa wykorzystywana w pracach badawczych z zakresu psycholingwistyki i logopedii (T. G.) grand mal- napad padaczkowy duży grupa społeczna; pewna liczba osób powiązanych systemem stosunków, bardziej lub mniej określonych pozycji i ról, posiadająca własny system wartości i norm regulujących działania poszczególnych osób. W świadomości tych osób g. s. stanowi pewną odrębność. Klasyfikacja grup jest bardzo zróżnicowana. Wyróżniamy grupy liczne, nazywane społecznościami (np. społeczność warszawska, inwalidzka itp.) oraz małe, w których członkowie kontaktują się "twarzą w twarz" (np. koło brydżystów, rodzina itp.). G. s. dzielimy również na grupy pierwotne (np. rodzina, grupa rówieśników, kręgi sąsiedzkie) i na grupy wtórne (np. zakład pracy, szkoła), w których zasadniczą rolę grają bliskość kontaktów i obowiązujące reguły postępowania. Grupy pierwotne odgrywają zasadniczą rolę w kształtowaniu osobowości jej członka, stosunki tam panujące nie są formalne. G. s. można klasyfikować pod kątem możliwości i rozwijania stosunków międzyludzkich. Stąd mamy grupy polityczne, ekonomiczne, religijne, towarzyskie, rodzinne, sąsiedzko-regionalne i wychowawcze. Te ostatnie są grupami celowo powstałymi, sprzyjającymi formowaniu u jej członków wartościowych cech osobowościowych. Inny podział rozróżnia grupy o strukturze demokratycznej, autokratycznej, lub też liberalnej. (J. M.) grupy dyspanseryjne; w szkołach obejmują uczniów wymagających specjalistycznej opieki lekarskiej ze względu na zły stan zdrowia lub większe czy mniejsze dysfunkcje lub schorzenia i deficyty. Wyróżnia się kilkanaście grup dyspanseryjnych funkcjonujących w szkołach, które obejmują dzieci: 1Ď) z wadami wzroku, 2Ď) z wadami słuchu, 3Ď) ze schorzeniami laryngologicznymi, 4Ď) alergicznymi, 5Ď) reumatycznymi, 6Ď) nerwicowymi, 7Ď) z chorobami układu krążenia, 8Ď) układu naczyniowego, 9Ď) pokarmowego, 10Ď) oddechowego, 11Ď) z zaburzeniami mowy i in. Liczebność uczniów znajdujących się w g. d. sięga 15% tej populacji, co świadczy z jednej strony o obniżeniu zdrowotności młodzieży, a z drugiej o wnikliwej opiece lekarskiej w szkołach zapewniającej wykrywalność zaburzeń. Uczniowie z g.d. leczeni ambulatoryjnie są przedmiotem szczególnej opieki pedagogicznej. Są oni wymienieni w wytycznych Ministerstwa Oświaty i Wychowania z 1973 r. jako wymagający specjalnego potraktowania przy kierowaniu do placówek szkolnych, gdzie znajdą odpowiednią pomoc i opiekę w zakresie wychowania i kształcenia. Są to dzieci, które mimo niepełnej sprawności mogą korzystać z programu szkoły masowej, lecz ich potrzeby rozwojowe i wychowawcze winny być w pełni dostrzegane i rozumiane. (T. G., Z. S.) grupy inwalidów; skala - inwalidztwa z uwzględnieniem stopnia niezdolności do wykonywania zatrudnienia i zarobkowania. W Polsce wyodrębniamy 3 g. i. Do III g. i. zalicza się osoby, których możliwości zarobkowe nie zostały ograniczone w sposób istotny na skutek częściowej niezdolności do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia albo pełnej utraty zdolności do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia, jeśli są one jednak zdolne do wykonywania innego zatrudnienia przy wykorzystaniu posiadanych kwalifikacji ogólnych i przygotowania zawodowego. II g. i. obejmuje osoby niezdolne do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia, a I g. i. - osoby, które ponadto wymagają opieki innych osób. Osoby zakwalifikowane do II lub I g.i. mogą być jednak zatrudnione w specjalnie stworzonych dla nich warunkach pracy lub na specjalnych stanowiskach pracy. (T. M.) grupy startowe inwalidów; klasyfikacja dla celów sportowych oparta na skupieniu w określonej g. s. inwalidów osób o typowym pod względem rodzaju poszkodowania. W skład g. s. inwalidów wchodzą - klasy startowe inwalidów uwzględniające stopień i rozległość poszkodowania, co umożliwia współzawodniczenie osób o równych w zasadzie możliwościach fizycznych. Klasyfikacja g. s. inwalidów obowiązuje w większości przepisów i regulaminów krajowych i międzynarodowych oraz rozgrywek igrzysk sportowych inwalidów. Pierwsza g. s. inwalidów - niewidomi, klasy startowe A i B. Druga g. s. inwalidów - głusi, bez zróżnicowań. Trzecia g. s. inwalidów - amputowani, 1O klas startowych. Czwarta g.s. inwalidów - porażenia, 8 klas startowych. Piąta g. s. inwalidów - inne, różne nie ujęte w ww. g. s. inwalidów, 5 klas startowych. Nie objęta międzynarodowym systemem rozgrywek sportowych jest grupa osób upośledzonych umysłowo. W krajowym systemie klasyfikacji występuje oficjalnie jako szósta g.s. inwalidów z 2 klasami startowymi. (J. D.) gruźlica; choroba wywołana przez prątki gruźlicy, chorobotwórcze dla ludzi i zwierząt. Zakażenie odbywa się drogą kropelkową lub pokarmową. Źródło zakażenia stanowią: chorzy ludzie wydalający prątki oraz zwierzęta i zakażona żywność. U części zakażonych rozwija się szybko tzw. g. pierwotna, której najcięższe postacie to zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu oraz g. prosówkowa. Często zarazki umiejscawiają się w układzie limfatycznym przeważnie w węzłach chłonnych płuc i jamy brzusznej i następuje zahamowanie rozwoju choroby. Obecność żywych prątków u zdrowych zakażonych można wykryć za pomocą prób tuberkulinowych, które wykazują istnienie alergii śródzakaźnej. U zakażonych w każdym momencie ich życia, nawet w kilkadziesiąt lat od momentu zakażenia, może rozwinąć się tzw. g. popierwotna i przybrać różne formy kliniczne choroby. Najczęściej obserwuje się różne postacie kliniczne g. płuc, wysiękowe zapalenia opłucnej. Rzadziej g. innych narządów, stawów, kości, nerek, narządu rodnego itp. Źródłem zakażenia są chorzy wydalający prątki, najczęściej podczas kaszlu. Na zakażenie najbardziej wrażliwe są osoby, które nie zetknęły się jeszcze z tym zarazkiem, z ujemnym odczynem tuberkulinowym, szczególnie dotyczy to dzieci i młodzieży, ponieważ w starszych grupach wieku liczba zakażonych znacznie wzrasta (w Polsce). Zapobieganie polega na stosowaniu szczepionki Bcg u niezakażonych (noworodki, dzieci) i izolacji źródeł zakażenia. Leczenie polega na skojarzonym podawaniu leków przeciwprątkowych, których skuteczność jest bardzo wysoka. Leczenie trwa przeciętnie od 6 do kilkunastu miesięcy i wymaga dużej dyscypliny od chorego. Wyleczenie osiąga ponad 90% leczonych. Mimo wyleczenia u części chorych może powstać zmniejszenie rezerw wentylacyjnych. (J. J.) Guttmaun Ludwig (1899-1980Ď); lekarz neurolog, emigrant z Niemiec (Wrocławia) w 1939 r. do Wielkiej Brytanii. Od l942 r. dyrektor Krajowego Centrum Uszkodzeń Kręgosłupa w Aylesbury. Współinicjator lokalnych zawodów sportowych pacjentów centrum rehabilitacji paraplegików w Stoke Mandeville (1944Ď). Zapoczątkowały one igrzyska sportowe paraplegików, które z czasem stały się ruchem o znaczeniu światowym. W 1948 r. odbyło się pierwsze międzynarodowe spotkanie pomiędzy Holandią i Wielką Brytanią, stając się już coroczną imprezą, w której z roku na rok rosła liczba uczestników z krajów wszystkich kontynentów, uzyskując w rezultacie rangę mistrzostw świata. Za sprawą L. Guttmanna od 1960 r. odbywają się co 4 lata paraolimpiady w krajach organizujących igrzyska olimpijskie. Założyciel i długoletni przewodniczący Międzynarodowego Komitetu Igrzysk Stoke Mandeville (The International Stoke Mandeville Games Committee - Ismc) i Międzynarodowej Organizacji Sportu Inwalidów (International Sport Organization for the Disabled - Isod), której współorganizatorem i członkiem jest Polska. Za włożone w rozwój sportu inwalidów zasługi L. Guttmann uhonorowany został najwyższymi odznaczeniami Wielkiej Brytanii. Zob. też organizacje sportowe inwalidów, sport paraplegików. (J. D.) guzy mózgu; ogniska patologicznej tkanki (nowotworowej lub zapalnej, a także pasożyty, naczyniaki, torbiele) powodujące ciasnotę wewnątrzczaszkową. Charakterystyczne objawy - ogólne: bóle głowy i wymioty, bradykardia, zmiany zastoinowe na dnie oczu, niekiedy także zaburzenia świadomości i napady padaczkowe: ogniskowe: niedowład i zaburzenia wyższych czynności nerwowych odpowiednie do lokalizacji uszkodzenia. Leczenie - operacyjne, a następnie zależnie od symptomatologii - rehabilitacyjne i farmakologiczne. (S. Z.-Ch.) guzy nerwów obwodowych; powstają najczęściej wskutek nowotworowego rozrostu osłonek nerwowych, tworząc tzw. nerwiaki (wolno rosnące, otorbione, "łagodne" g. nerwu słuchowego lub g. kanału kręgowego wychodzące z korzonków); nerwiaki mnogie spotyka się w chorobie Recklinghausena. (S. Z.-Ch.) guzy rdzenia; ogniska patologicznej tkanki umiejscowione w kanale kręgowym, zewnątrz- lub wewnątrzrdzeniowo. Charakterystyczne objawy: g. zewnątrzrdzeniowy - uporczywe zespoły bólowe korzeniowe, do których z biegiem czasu dołączają się wolno narastające objawy ubytkowe czuciowe i ruchowe; g. wewnątrzrdzeniowy - szybko narastający zespół poprzecznego uszkodzenia rdzenia z rozszczepiennym zaburzeniem czucia (tylko ból i temperatura) lub ze zniesieniem wszystkich jego rodzajów od poziomu uszkodzenia w dół. Leczenie operacyjne rokuje dobrze w g. zewnątrzrdzeniowych. Chorzy często wymagają długotrwałej rehabilitacji lub adaptacji do wózka inwalidzkiego. (S. Z.-Ch.) gyrektomia; neurochirurgiczne wycięcie określonego zakrętu kory mózgowej. (S. Z.-Ch.) H habilitacja; termin stosowany w piśmiennictwie anglosaskim, oznaczający usprawnianie dzieci z wadami wrodzonymi lub wcześnie nabytymi. Terminu tego używa się dla odróżnienia od rehabilitacji, która odnosi się raczej do przywracania sprawności w zakresie funkcji już kiedyś przez jednostkę opanowanych. Natomiast u małych dzieci niepełnosprawnych mamy do czynienia z wykształceniem wielu nawyków po raz pierwszy i tym uzasadnia się stosowanie terminu habilitacja. (T. G.) hak chwytny protezy kończyny górnej; hakowato wygięte kleszcze przeznaczone do wykonywania szerokiego zakresu czynności. umieszczane na obwodowym końcu protezy kończyny górnej. Wykonuje ruchy robocze w postaci ruchów chwytnych. Rozróżnia się h. ch. protezy kończyny górnej czynne i bierne. Czynne odróżniają się od biernych tym, że wykorzystują - źródło energii protezy kończyny górnej. Czynne h. ch. protezy kończyny górnej dzieli się na: mechaniczne, elektryczne i pneumatyczne, w zależności od rodzaju wykorzystanego źródła energii. (H. G., T. M.) hallux valgus - paluchy koślawe halucynacje - omamy hebefrenia - schizofrenia helioterapia; zabieg leczniczy, w którym wykorzystuje się energię promieniowania słonecznego. Szeroko stosowany w takich schorzeniach, jak np.: gruźlica kostno-stawowa, gruźlica dróg moczowyeh, gruźlica węzłów chłonnych, nieżyty górnych dróg oddechowych, łuszczyca, czyraczność. (A. Z.) hematomyelia - krwotok śródrdzeniowy hemianopsja - niedowidzenie połowicze hemipareza - niedowład połowiczy hemiplegia - bezwład połowiczy hipercholesterolemia; stan, w którym poziom cholesterolu całkowitego we krwi jest podwyższony powyżej 6,5 mmol¬8¦l (250 mg%), co sprzyja powstawaniu chorób układu krążenia. H. jest zaliczana do najważniejszych czynników ryzyka miażdżycy. Przy poziomie cholesterolu 8,66 mmol¬8¦l (335 mg%) prawdopodobieństwo wystąpienia chorób układu krążenia w ciągu najbliższych 8 lat jest od 4 do 6 razy większe niż przy poziomie 4,78 mmol¬8¦l (185 mg%). Cholesterol we krwi występuje w trzech frakcjach. Frakcja o najwyższej gęstości (zwana Hdl) ma znaczenie ochronne, przeciwmiażdżycowe, zaś poziom cholesterolu całkowitego dobrze określa frakcje miażdżycorodne. H. zależy w głównej mierze od sposobu żywienia, a mianowicie od: 1Ď) nadmiernego ogólnego spożycia kalorii; 2Ď) nieprawidłowego składu pożywienia, a więc nadmiaru tłuszczów, zwłaszcza prostych, przy niedoborze potraw o wartościach ochronnych, takich jak niektóre oleje roślinne, jarzyny, sole mineralne, aminokwasy i in. Pojawia się prawdopodobnie także w związku ze stresem i silnymi emocjami agresywno-lękowymi w wyniku uwalniania katecholamin. H. występuje jako objaw towarzyszący cukrzycy, otyłości, nerczycom oraz jako samoistne zaburzenie genetyczne. H. objawowa obejmuje mniej niż 15% wszystkich jej przypadków: zwalczanie polega m. in. na regulacji sposobu żywienia. (J. Ł.) hiperkapnia; zaleganie dwutlenku węgla we krwi tętniczej. Charakteryzuje się podwyższonym ciśnieniem cząstkowym (parcjalnym) dwutlenku węgla we krwi tętniczej. Wartość prawidłowa pC o#; wynosi 4800-5866 Pa. Przyczyny h. - niewydolność oddychania. Przeciwieństwem h. jest hipokapnia. (J. J.) hiperkineza; patologiczny nadmiar ruchów mięśni szkieletowych; zespół ruchów mimowolnych występujący w następstwie uszkodzeń jąder podstawy mózgu (układu pozapiramidowego) w postaci - atetozy, pląsawicy, dystonii, - balizmu, tików, - miokloni lub - drżeń. Zob. też zespół pozapiramidowy. (S. Z.- Ch.) hiperurikemia; podwyższony poziom kwasu moczowego we krwi powyżej 350 mmol¬8¦l (6,0 mg%). Wiąże się z podwyższonym poziomem cholesterolu i z cukrzycą, a niekiedy i z otyłością. Znaczna i długotrwała h. powoduje objawy dny i zaliczana jest do czynników zagrożenia (ryzyka) chorób układu krążenia. Występuje znamiennie częściej u pracowników umysłowych aniżeli fizycznych; ponieważ kwas moczowy należy do związków purynowych, podobnie jak kofeina czy teina, stąd niektórzy łączą h. ze zwiększoną czynnością umysłową. (J. Ł.) hipochondria; doszukiwanie się w fizjologicznych czynnościach organizmu objawów choroby, nadmierne przejmowanie się drobnymi dolegliwościami oraz poświęcanie zbyt wielkiej uwagi sprawom chorób. H. występuje w - zespole depresyjnym, w - nerwicach, czasem w - zespole psychoorganicznym, w - schizofrenii, ale również u osób psychicznie zdrowych. Jeżeli przekonanie o ciężkiej chorobie pozbawione realnych podstaw jest głębokie i niedostępne dla perswazji lub gdy towarzyszy mu cała teoria dotycząca przyczyn i przebiegu dolegliwości stworzona przez chorego, są to już urojenia hipochondryczne. (Z. K., T. S.) hipofizektomia; operacyjne usunięcie przysadki mózgowej. (S. Z.-Ch.) hipokineza; patologiczne ubóstwo ruchów połączone ze spowolnieniem. Zob. też zespół pozapiramidowy. (S. Z.- Ch.) hipokineza a starzenie się; h. w każdym wieku powoduje ujemne zmiany strukturalne i czynnościowe. W badaniach doświadczalnych wykazano, że zwierzęta z ograniczoną aktywnością ruchową szybciej starzeją się i prędzej giną. Kilkutygodniowe zaledwie unieruchomienie powoduje atrofię mięśni i narządów, odwapnienie kości (- osteoporoza), zwolnienie przemiany materii, przewagę procesów katabolicznych ze zwiększonym wydalaniem wapnia, fosforu, potasu, sodu, azotu, dalej zmniejsza się objętość krwi krążącej i płynu pozakomórkowego, wreszcie dochodzi do odwodnienia komórkowego, następuje też zmniejszenie odporności swoistej i nieswoistej. Podobne są kierunki zmian zachodzących w przebiegu starzenia się, a więc: ogólne zwolnienie przemiany materii, odwodnienie tkanek, odkładanie się złogów, odwapnienie kości, zmniejszenie odporności i zdolności adaptacyjnych ustroju. H. przyspiesza starzenie się organizmu. W starszym wieku nawet stosunkowo krótka bezczynność ruchowa może doprowadzić do znacznej atrofii mięśni, osteoporozy, odleżyn, zespołu psychoorganicznego lub depresji. Zaledwie 2-3-tygodniowe leżenie powoduje atrofię mięśni czterogłowych kończyn dolnych. Przy próbach wstawania może dojść do mikrourazów w stawach, a bóle lub wylewy mogą spowodować ponowne unieruchomienie. Dbając o ograniczenie leżenia w łóżku do niezbędnego minimum, należy wybierać taką metodę leczenia, która pozwoli na szybkie uruchomienie chorego, np. po złamaniu szyjki kości udowej - proteza, w przypadku zakrzepu żylnego - podanie środków antykoagulacyjnych i wczesne wstawanie. W razie konieczności unieruchomienia należy równocześnie zapobiegać: odleżynom przez zmianę pozycji, zapaleniu płuc przez ćwiczenia oddechowe, zanikom mięśni przez ćwiczenia izometryczne, które następnie powinny przechodzić w aktywne i oporowe. (H. Sz.) hipoksemia; niedotlenienie krwi tętniczej. Charakteryzuje się obniżonym ciśnieniem cząstkowym tlenu we krwi tętniczej (pO#;Ď); wartość prawidłowa pO#; wynosi 12665-13332 Pa. Przyczyny h. - niewydolność oddychania. (J. J.) hipomochlion; wyniosłość kostna lub podobny element powodujący zwiększenie - kąta działania mięśnia, zatem i - ramienia jego siły (np. rzepka). Brak rzepki zmniejsza wielkość ramienia siły Fm, co znacznie upośledza siłowe działanie mięśnia. (A. K.) histydynemia; zaburzenie przemiany materii przejawiające się w podwyższonym poziomie histydyny we krwi oraz w moczu chorego, opisane przez H. Ghadimiego (1961Ď). Z h. łączy się czasem upośledzenie umysłowe, a częściej zaburzenia mowy i słuchu. W przypadkach h. stwierdza się także niebieskie zabarwienie moczu. (T. G.) homeostaza; właściwość ustroju żywego pozwalająca na utrzymanie względnej stałości środowiska wewnętrznego mimo działających w przeciwnym kierunku czynników środowiska zewnętrznego. Stan h. cechuje względna stałość parametrów chemicznych, fizycznych, fizjologicznych. Zapewnia on prawidłową czynność wszystkich narządów, układów i tkanek podlegających regulacyjnemu działaniu układu nerwowego i humoralnego. (A. Z.) hospitalizm; zespół zaburzeń w zachowaniu, występujący pod wpływem odseparowania dziecka od środowiska rodzinnego w związku z umieszczeniem go w zakładzie leczniczym. Szczególnie wyraźnie h. występuje u małych dzieci, które zostały pozbawione opieki macierzyńskiej w pierwszych dwóch latach życia. Przejawia się on w postaci stanów apatyczno-depresyjnych, w krzyku i płaczu; towarzyszą mu stereotypowe ruchy kiwania się lub kręcenia głową, unikanie kontaktu z innymi osobami. H. obserwuje się często u małych dzieci leczonych szpitalnie z powodu wad wrodzonych. (T. G.) hostel; jedna z form pośrednich opieki psychiatrycznej - mieszkanie, w którym grupy (kilku do kilkunastu) osób niepełnosprawnych psychicznie mieszkają przez pewien czas i uczą się zasad współżycia społecznego, samodzielności i rozwiązywania problemów dnia codziennego przy pomocy odpowiedniego personelu. Inną formą hostelu jest mieszkanie grupowe (środowiskowy dom samopomocy), w którym inwalidzi z powodu zaburzeń psychicznych mieszkają stale, korzystając z niezbędnej, dostosowanej do ich potrzeb opieki i pomocy. Personel hostelu stanowią najczęściej: pielęgniarka, psycholog, pracownik socjalny, lekarz - zwykle w niepełnym wymiarze zatrudnienia, jak również nieprofesjonaliści. H. stanowi formę leczenia i rehabilitacji szczególnie korzystną dla osób, którym zaburzenia psychiczne w istotny sposób utrudniają prawidłowe dostosowanie społeczne do środowiska rodzinnego, pracy itp. (Z. K., T. S.) hydroterpia - wodolecznictwo hypacusis - niedosłuch I idiotyzm; najwyższy stopień upośledzenia umysłowego w tradycyjnej klasyfikacji, charakteryzujący się brakiem samodzielności w działaniu, poważnymi ograniczeniami w rozwoju psychoruchowym i poprawnym myśleniu.Dzieci z i. wymagają stałej opieki i pielęgnacji, dorośli umieszczani są najczęściej w domach pomocy społecznej. (T. G.) idiotyzm amaurotyczny - choroba Taya-Sachsa iloraz inteligencji; wskaźnik pomiaru poziomu intelektualnego osoby badanej ocenianego za pomocą testów. I.i. wprowadził w 1912 r. niemiecki psycholog W. Stern, proponując obliczanie ilorazu powstającego przez podzielenie wieku umysłowego przez wiek chronologiczny. (T. G.) imbecylizm; określenie tradycyjne, które dawniej stosowano w odniesieniu do średniego stopnia upośledzenia umysłowego, niższego od debilizmu. Dzieci imbecylne były dawniej pozbawione opieki szkolnej, dopiero w połowie lat 60. zaczęto tworzyć w Polsce dla tych dzieci placówki pedagogiczne zwane szkołami życia. (T. G.) implantacja rozrusznika serca - wszczepienie rozrusznika serca imprinting; występujący we wczesnym okresie rozwoju osobniczego proces uczenia się, ograniczony do określonych stadiów rozwojowych (okresów krytycznych), w których dana funkcja może być optymalnie wykształcona. Zgodnie z poglądami wybitnego etologa K. Lorenza (1935Ď) wyuczane są na podstawie i. nawyki specyficzne dla danego gatunku i odbywa się to z udziałem bodźców, na które reakcja młodego osobnika jest jakby wdrukowana (imprinting) w jego program rozwoju. W stosunku do dzieci z wrodzonymi upośledzeniami, w postępowaniu rehabilitacyjnym wykorzystywana jest koncepcja i. przy rozwijaniu ważnych dla życia i przystosowania nawyków. (T.G.) impuls siły; inaczej popęd (P), całka siły po czasie P =Fdt. Od wielkości i kształtu popędu zależy przebieg dynamiki danego ruchu, np. popęd pionowej składowej siły reakcji podłoża w chodzie prawidłowym. (A. K.) instruktor do spraw rehabilitacji zawodowej; pracownik - sekcji rehabilitacji zawodowej w zespole opieki zdrowotnej, odpowiedzialny za całokształt spraw związanych z rehabilitacją zawodową osób niepełnosprawnyeh. Do jego zadań należy: 1Ď) ustalenie potrzeb i planów rozwoju rehabilitacji zawodowej; 2Ď) udzielanie świadczeń w zakresie poradnictwa zawodowego, przygotowania do pracy i zapewnienie pracy (zatrudnienia) inwalidom; 3Ď) współdziałanie z instytucjami i placówkami zajmującymi się rehabilitacją zawodową inwalidów. takimi jak: zwykłe zakłady pracy, spółdzielnie inwalidów, zakłady rehabilitacji zawodowej, komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia i inne. Funkcje te z reguły pełnią absolwenci szkół dla pracowników socjalnych i wyższych uczelni z wydziałów psychologii, pedagogiki, socjologii. (T. M.) instytucje pedagogiki specjalnej; zorganizowane są dla celów rewalidacyjnych i obejmują przede wszystkim dzieci i młodzież, ale także dorosłych inwalidów. Podlegają Moiw (przedszkola, szkoły i poradnie), Mzios (szkoły i kursy rehabilitacji zawodowej), Ms (zakłady poprawcze), Zsi (kursy rehabilitacyjne i szkoły zawodowej. W Polsce mamy obecnie ponad 100 przedszkoli specjalnych, ok. 680 szkół specjalnych podstawowych, obejmujących ok. 100 tys. uczniów, ok. 140 zasadniczych szkół zawodowych, ponadto nieliczne licea i technika. Większość szkół specjalnych mieści się w zakładach wychowawczych, gdzie młodzież przebywa w internatach. Kształcenie kadry dla szkolnictwa specjalnego odbywa się w Wyższej Szkole Pedagogicznej Specjalnej oraz w 11 uniwersytetach i Wsp. (Z. S.) instytucjonalizm; choroba szpitalna; zespół niekorzystnych zmian psychicznych wywołanych pobytem w "instytucji totalnej", tj. oderwanej od realnego życia społecznego, zorganizowanej w sposób surowo hierarchiczny, ograniczającej swobodę działania, uniemożliwiającej własną aktywność i pozbawiającej niezbędnego dopływu bodźców. W tych warunkach zdolność odgrywania ról społecznych i potrzeba kontaktów społecznych stopniowo zanikają. Objawami i. są również: zubożenie zainteresowań, spadek aktywności, brak planów na przyszłość, brak ambicji życiowych, brak dbałości o wygląd zewnętrzny. Głębokość objawów i. zależy od: stopnia nasilenia ww. negatywnych cech instytucji, czasu oddziaływania i cech osobowości osoby w niej przebywającej. Szczególnie podatni na i. są chorzy na schizofrenię. Zob. też hospitalizm. (Z, K., T. S.) integracja całkowita; pełne włączenie do społeczeństwa jednostek upośledzonych, odchylonych od normy fizycznej bądź psychicznej. Zgodnie z zasadami i.c. kształcenie dzieci i młodzieży odbywa się w szkołach masowych, gdzie uczą się razem ze swymi pełnosprawnymi rówieśnikami uczniowie upośledzeni umysłowo, niewidomi, głusi, niedowidzący, niedosłyszący, z z dysfunkcją narządów ruchu, chorzy i z organicznymi wadami wrodzonymi, a także niedostosowani społecznie. I.c. zakłada także wspólną pracę w fabrykach i innych instytucjach osób zdrowych i niepełnosprawnych inwalidów, których nie musi się zatrudniać w zakładach pracy chronionej. I. c. realizowana jest eksperymentalnie w krajach skandynawskich i w Stanach Zjednoczonych Ap. Humanitarne wartości i.c. ograniczone są postawami społeczeństwa oraz brakiem środków technicznych i ekonomicznych, umożliwiających inwalidom sprawne funkcjonowanie w normalnych warunkach. Modyfikacją i. c. jest i. częściowa, gdy się zaleca przyjmowanie do szkół masowych i zwykłych zakładów pracy jednostki o mniejszym ograniczeniu sprawności lub już zrewalidowane w okresie pobytu w zakładach i szkołach specjalnych oraz w ośrodkach rehabilitacyjnych. I. częściowa realizowana jest w większości krajów, także w Polsce. (Z. S.) integracja społeczna; określenie oznaczające uczestnictwo w dobrach kulturalnych, prawach i przywilejach społeczeństwa, w którym się żyje. W przypadku osób niepełnosprawnych i.s. odnosi się do możliwie pełnego i aktywnego uczestniczenia w życiu społecznym, co stanowi jeden z głównych celów rehabilitacji. Na przeszkodzie w realizacji tego stoją niewłaściwe postawy i uprzedzenia wobec osób niepełnosprawnych oraz niedocenianie ich możliwości. Ważne zadania w zakresie uzyskania optymalnej integracji społecznej ma do spełnienia asystent socjalny pracujący w ośrodku rehabilitacyjnym. (T. G.) interakcja; wzajemna wymiana wpływów między dwiema osobami, grupami. systemami wchodzącymi ze sobą w kontakt. W znaczeniu statystycznym i. oznacza wywieranie wpływu jednej zmiennej na drugą i jest analizowana przy rozpatrywaniu wzajemnych stosunków między zmiennymi. (T. G.) introspekcja; obserwacja samego siebie w celu uzyskania informacji dotyczących procesów psychicznych i praw nimi rządzących. Własne doświadczenie jednostki jest tu traktowane jako wartościowe źródło wiedzy psychologicznej. I. w tradycyjnej psychologii strukturalnej była uznawana za ważną metodę przynoszącą cenne rezultaty. (T. G.) inwalida; 1Ď) w znaczeniu biologicznym - osoba, u której występuje zniesienie lub znaczne ograniczenie niektórych funkcji i sprawności organizmu. Zmiany te mają z reguły charakter trwały i nieodwracalny oraz są znacznego stopnia. O inwalidztwie orzekają - komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia zaliczające daną osobę do jednej z - grup inwalidów; 2Ď) w znaczeniu społecznym - człowiek, który na skutek uszkodzenia funkcji i sprawności organizmu ma istotne utrudnienia w wykonywaniu czynności życia codziennego, uczęszczaniu do szkoły, w pracy zawodowej oraz w uczestniczeniu w życiu społecznym i w związku z tym wymaga rehabilitacji: Termin i. jest obecnie wypierany przez termin - osoba niepełnosprawna, którego zakres jest jednak znacznie szerszy i mniej precyzyjny. Stosuje się go jednak w odniesieniu do osób, których inwalidztwo ustalone jest w oparciu o kryteria określone w przepisach prawnych, a więc w znaczeniu formalno-prawnym (inwalidztwo prawne) w celu uzyskania pewnych świadczeń czy przywilejów. Zob. też podział inwalidów. (T. M.) inwalida biologiczny; osoba uznana za inwalidę wyłącznie w oparciu o kryteria biologiczne (medyczne), bez uwzględnienia konsekwencji inwalidztwa, np. w sferze pracy zawodowej, życiu społecznym itd. Zob. też inwalida. (T. M.) inwalida cieżko poszkodowany; określenie stosowane w rehabilitacji zawodowej w odniesieniu do osób zaliczonych do I i II grupy inwalidów, a więc niezdolnych do zatrudnienia w zwykłych warunkach pracy lub osób zdolnych do pracy wyłącznie w specjalnych warunkach pracy bez względu na posiadaną grupę inwalidzką. (T. M.) inwalida I grupy - grupy inwalidów inwalida II grupy - grupy inwalidów inwalida III grupy - grupy inwalidów inwalida pracy; pracownik (były lub nadal aktywny zawodowo) zaliczony do jednej z grup inwalidów wskutek - inwalidztwa zawodowego, powstałego w związku z wykonywaniem pracy zawodowej. Inwalidztwo to może powstać na skutek wypadku w pracy, wypadku w drodze do pracy i z pracy, choroby zawodowej będącej wynikiem pracy w szkodliwych dla zdrowia warunkach. (T. M.) inwalida prawny; osoba uznana za inwalidę w oparciu o kryteria ustalone w określonym akcie prawnym. Tego rodzaju charakter mają p. orzeczenia - Komisji Lekarskiej do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia, zaliczające osoby do jednej z - grup inwalidów w celu ustalenia renty. (T. M.) inwalida wojenny; żołnierz zaliczony do jednej z grup inwalidów wskutek inwalidztwa powstałego w związku z działaniami wojennymi lub mającymi charakter wojenny. Za inwalidztwo powstałe w związku z działaniami wojennymi lub mającymi charakter wojenny uważa się inwalidztwo będące następstwem zranień, kontuzji i innych obrażeń lub chorób doznanych w następujących okolicznościach:1Ď) w walce z wrogiem; 2Ď) w walce na froncie lub w związku z pobytem na froncie; 3Ď) wskutek wypadku powstałego w związku z pełnieniem czynnej służby wojskowej w okresie wojny; 4Ď) w czasie pobytu w niewoli lub w obozie dla internowanych; 5Ď) w związku z udziałem w ruchu podziemnym lub partyzanckim oraz pobytem w obozach koncentracyjnych i w więzieniach za udział w tym ruchu. (T. M.) inwalida wojskowy; były żołnierz niezawodowy zaliczony do jednej z grup inwalidów wskutek inwalidztwa powstałego: 1Ď) w czasie odbywania czynnej służby wojskowej w okresie pokoju lub 2Ď) w następstwie chorób czy urazów doznanych w okresie pełnienia tej służby. W szczególności odnosi się do: a) wypadków pozostających w związku z pełnieniem czynnej służby wojskowej; b) chorób zakaźnych panujących w miejscu służbowego pobytu żołnierza; 3Ď) chorób powstałych w wyniku szczególnych właściwości lub warunków służby wojskowej; 4Ď) istotnego pogorszenia stanów chorobowych mających powiązanie ze szczególnymi właściwościami lub warunkami służby wojskowej. (T. M.) inwalida wzroku; najszersze pojęcie używane w stosunku do osób dotkniętych - defektem wzroku. Obejmuje ono zarówno osoby - niewidome - niedowidzące, jak też osoby jednookie lub ze znacznym uszkodzeniem funkcji tylko jednego oka. (T. M.) inwalidztwo; 1Ď) w znaczeniu biologicznym - stan organizmu charakteryzujący się całkowitym zniesieniem lub znacznym ograniczeniem niektórych funkcji i sprawności organizmu, powstały na skutek uszkodzenia struktury narządu (zmiany morfologiczne) lub jego funkcji (zmiany czynnościowe). I. jest w zasadzie stanem trwałym, nieodwracalnym. Stopień i. zależy od liczby i rodzaju funkcji i sprawności, które zostały zniesione lub znacznie ograniczone. W przeciwieństwie do - niepełnosprawności i. jest stanem uszkodzenia funkcji i sprawności w znacznym stopniu; 2Ď) w znaczeniu społecznym - całokształt skutków spowodowanych znacznym uszkodzeniem funkcji i sprawności organizmu, a przejawiających się w formie różnych ograniczeń i znacznych trudności kształcenia się w zwykłych warunkach, w czynnościach życia codziennego, w pracy zawodowej i w życiu społecznym. Zob. też.: rozmiar inwalidztwa; skutki inwalidztwa. (T. M.) inwalidztwo biologiczne; stan zmniejszenia sprawności fizycznej i psychicznej człowieka w wyniku obniżenia lub zniesienia funkcji albo zmniejszenia czynnościowych rezerw ustrojowych na skutek urazu, wypadku lub choroby. Zob. też: inwalidztwo biologiczne aktywne; inwalidztwo biologiczne nieaktywne. (J. J.) inwalidztwo biologiczne aktywne; charakteryzuje się dynamiką zmian czynnościowych w czasie i jest typowe dla chorób przewlekłych, podczas których stan czynnościowy ustroju ulega zmianom, np. w wyniku zaostrzenia choroby, i ma tendencję do pogarszania się. Inwalidzi tego typu zwykle wymagają stałego lub okresowego leczenia oraz równoczesnego stosowania różnych form rehabilitacji w zależności od sytuacji klinicznej, wieku, sytuacji zawodowej, które to czynniki wiążą się z koniecznością odpowiedniej organizacji leczenia i rehabilitacji. (J. J.) inwalidztwo biologiczne nieaktywne; charakteryzuje się stałym zniesieniem czynności organizmu na skutek określonego uszkodzenia i zasadniczo nie ma wpływu na pogarszanie się stanu zdrowia inwalidy. Jest typowe dla pewnego rodzaju kalectwa, np.: po amputacjach, niewidomych, głuchych. Inwalidom tego typu można z powodzeniem stosować terapię etapową wg schematu: leczenie, rehabilitacja lecznicza, rehabilitacja zawodowa. (J. J.) inwalidztwo nabyte; inwalidztwo powstałe na skutek przebytych chorób lub doznanych urazów. Zob. też przyczyny inwalidztwa. (T. M.) inwalidztwo okresowe; termin stosowany w orzecznictwie inwalidzkim w odniesieniu do okresowego przyznania grupy inwalidzkiej. Komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia przyznają status i. o. wówczas, gdy istnieją szanse na poprawienie stanu sprawności organizmu. (T M.) inwalidztwo prawne; inwalidztwo ustalone w oparciu o kryteria sprecyzowane w określonych przepisach prawnych, np. dotyczących świadczeń rentowych, korzystania z ulg w opłatach radiowo-telewizyjnych itp. (T. M.) inwalidztwo spowodowne chorobami układu krążenia; stan całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy, nauki i wykorzystania czasu wolnego wskutek przewlekłej choroby lub wady (kalectwa) serca i naczyń krwionośnych. Główną cechą tego inwalidztwa jest zmniejszenie wydolności wysiłkowej (- tolerancja wysiłku w chorobach układu krążenia). Orzeczenie inwalidztwa opiera się na ocenie ograniczeń wysiłkowych, możliwości psychicznego i socjalnego przystosowania się do nich inwalidy i jego otoczenia oraz na ocenie wymagań wysiłkowych w pracy zawodowej i samoobsłudze. W orzekaniu inwalidztwa ostatnio większego znaczenia nabierają kryteria osobowościowe, społeczne i sytuacjyne niż kryteria fizyczne i medyczne. I. s. chorobami układu krążenia może być orzeczone na stałe lub na czas określony. Trwałe inwalidztwo, bez obowiązku poddawania się okresowym badaniom lekarskim, orzeka się u osób z: chorobą nadciśnieniową z powikłaniami narządowymi. chorobą wieńcową okresu III, niewydolnością krążenia nie reagującą na typowe leczenie. Inwalidzi z chorobami układu krążenia stanowią około 1/3 wszystkich inwalidów w Polsce. W ciągu ostatnich dziesięcioleci wzrosła znacznie liczba inwalidów z powodu choroby wieńcowej, stając się tym samym problemem społecznym. Liczba inwalidów z powodu nabytych wad serca znacznie w tym czasie zmalała; z powodu wrodzonych wad serca jest niewielka i utrzymuje się od lat na jednakowym poziomie lub, jak się wydaje, nieznacznie wzrasta. Inwalidztwo może być uznane i określone przez odpowiednie instytucje społeczne; w Polsce są to Komisje Lekarskie do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia (Kiz). Orzeczenie inwalidztwa wydane przez Kiz stanowi podstawę do uprawnień i świadczeń określonych odrębnymi przepisami. (J. Ł.) inwalidztwo sprzężone; związane z poważnym uszkodzeniem dwu lub więcej narządów i ich funkcji. Przykładami inwalidztwa sprzężonego jest: głucho-ślepota, ślepota połączona z upośledzeniem umysłowym, głuchota połączona ze schorzeniami kardiologicznymi, np. epilepsją z uszkodzeniem narządu ruchu, autyzm dziecięcy z innymi trwałymi anomaliami. (T. M.) inwalidztwo trwałe - niepełnosprawność trwała inwalidztwo w chorobach płucnych; charakteryzuje się często stałą tendencją do pogarszania się stanu chorych. Przyczynami są przede wszystkim; zmniejszenie czynnościowych rezerw oddechowych z następowymi zaburzeniami krążenia, gruźlica płuc oraz ropne choroby układu oddechowego (rozstrzenie oskrzeli, przewlekłe ropnie płuc itp.). (J. J.) inwalidztwo wrodzone; inwalidztwo powstałe w wyniku czynników dziedzicznych i wrodzonych lub w okresie pierwszych lat po urodzeniu, w związku z przebytymi chorobami lub doznanymi urazami. Przy niektórych rodzajach i. w. przyjmuje się, że obejmuje ono przypadki do 4-5 lat po urodzeniu, dotyczy to ślepoty i głuchoty. Zob. też przyczyny inwalidztwa. (T. M.) inwalidztwo zawodowe; inwalidztwo powstałe w związku z wykonywaniem pracy zawodowej, a zwłaszcza na skutek wypadku przy pracy, wypadku w drodze do pracy i z pracy lub choroby zawodowej. (T. M.) inwalidztwo złożone - inwalidztwo sprzężone inżynieria biologiczna i medyczna - bioinżynieria Itard Jean Marie Gaspard (1774 -1838Ď); lekarz w Instytucie Głuchych w Paryżu, wsławił się swymi koncepcjami dotyczącymi możliwości nauczania dzieci upośledzonych umysłowo, które uznawano za niezdolne do uczenia się. Opisał swe doświadczenia zdobyte podczas wychowywania chłopca znalezionego w lasach koło Aveyronu, którego nazwano Wiktorem. W swych wysiłkach nad przywróceniem dziecka społeczeństwu J. Itard położył nacisk na ćwiczenia sfery zmysłów i zdolności ruchowych, a następnie w oparciu o nie rozwijał zdolności intelektualne. (T. G.) J jakość chwytu; zdolność dostosowywania się ręki do przedmiotu, w zależności od celu chwytu. Istnieje wiele typów chwytu. Następujące rodzaje chwytów pozwalają na wykonanie prawie wszystkich czynności związanych z pracą: chwyt palcowo-dłoniowy wielopunktowy, cylindryczny; chwyt palcowo-dłoniowy, wielopunktowy, koncentryczny; chwyt palcowo-opuszkowy, dwupunktowy. szczypczykowy; chwyt palcowoopuszkowy, trójpunktowy. Chwyt palcowodłoniowy, wielopunktowy, cylindryczny może być otwarty lub zamknięty. Służy on do najbardziej okrężnego i ścisłego objęcia palcami: wskazicielem, serdecznym i małym przedmiotu oraz dociśnięcia go do kciuka i jego kłębu oraz do kłębika małego palca. Konieczny stopień zgięcia stawów międzypaliczkowych oraz śródręczno-palcowych zależy od średnicy chwytnego przedmiotu. Przedmiot objęty całkowicie wszystkimi palcami jest trzymany z większą siłą. Ten rodzaj chwytu jest używany na przykład do trzymania noża, szczęk obcążków, kluczy do nakrętek, szczęk nożyc do cięcia blachy oraz dynamicznego poruszania tymi narzędziami. Chwyt palcowo-dłoniowy wielopunktowy, koncentryczny służy do trzymania niektórych narzędzi ślusarskich, np. wkrętaka. Układ wzajemny palców jest różny u różnych osób i stanowi indywidualny wzór. Palce dynamicznej części ręki, tj. kciuk, wskaziciel i palec środkowy, ustawione w lekkim zgięciu w stawach śródręczno-palcowych i międzypaliczkowych ujmują podłużnie rękojeść wkrętaka, przyciskając ją do powierzchni dłoniowej ręki. Palce te, zwrócone w kierunku roboczego końca narzędzia, wspomagają nie tylko chwyt, lecz spełniają przede wszystkim rolę sterującą. Palce serdeczny i mały stanowią rodzaj podpórki stabilizującej część dynamiczną ręki oraz amortyzującej wraz z dłonią nacisk narzędzia. Chwyt palcowo-opuszkowy służy do trzymania drobnych przedmiotów między powierzchnią dłoniową palców a przeciwstawionym kciukiem. W chwycie palcowo-opuszkowym dwupunktowym współdziałają kciuk i wskaziciel, a w chwycie palcowo-opuszkowym trójpunktowym do poprzedniej pracy dołącza się palec środkowy. Wartość obydwóch chwytów zależy między innymi od zdolności abdukcyjno-rotacyjno-opozycyjnej kciuka. Dzięki tej właściwości ruchowej kciuk ustawia się naprzeciw wskaziciela lub palca środkowego i wraz z tymi palcami tworzy jakby obcęgi o bardzo dużej precyzji chwytnej i czynnościowej. Opuszki wymienionych palców ujmują koncentrycznie inne drobne przedmioty, jak np.: śruby, nakrętki, podkładki itp. Chwyty palcowo-dłoniowe wielopunktowe, nazywane także chwytami pewnymi, są używane do pracy siłowej. Pozostałe chwyty palcowo-opuszkowe, określane również jako chwyty precyzyjne, służą do pracy bardziej precyzyjnej. (Z. N.) jamistość rdzenia (rzadziej jamistość rdzenia i opuszki); syringomielia; choroba o niejasnej etiologii (zaburzenie rozwojowe?, uwarunkowana genetycznie glioza rdzenia?), polegająca na tworzeniu się jam wypełnionych płynem, zlokalizowanych najczęściej w środkowej części rdzenia, co powoduje uszkodzenie dróg czuciowych przewodzących czucie bólu i temperatury oraz jąder nerwów ruchowych. znajdujących się w zajętej strefie. Charakterystyczne objawy: rozszczepienne zaburzenie czucia poniżej poziomu uszkodzenia (zniesienie czucia bólu i temperatury, przy zachowanym czuciu dotyku i ułożenia) oraz wiotkie i spastyczne - niedowłady kończyn (- rdzeń kręgowy) ze zmianami troficznymi w stawach (artropatie). Przebieg: bardzo powoli postępujący. Leczenie: operacyjne, napromienianie rtg, rehabilitacja ruchowa. (S. Z.-Ch). jaskrawość - luminancja jasność powierzchniowa - luminancja jąkanie toniczne i kloniczne; dwa typy objawów obserwowanych w mowie osób jąkających się. Pierwszy z nich polega na całkowitych okresach zablokowania czynności mówienia, którym towarzyszy wzmożone napięcie mięśniowe narządów artykulacyjnych. Drugi typ. j. odnosi się do powtarzania sylab lub głosek i towarzyszy mu nieco mniejsze napięcie mięśniowe. Występować mogą naprzemienne u tej samej osoby oba rodzaje objawów. Postępowanie rehabilitacyjne ma na celu doprowadzenie przez odpowiednie ćwiczenia do lepszej koordynacji między czynnościami fonacji, oddychania i artykulacji. Często jako metodę dodatkową stosuje się psychoterapię. (T. G.) jednooczność; defekt wzroku polegający na - ślepocie jednego oka. Osoby jednooczne zaliczane są do Iii grupy inwalidów. (T. M.) jednostka motoryczna mięśnia; jednostka ruchowa; zespół pewnej liczby włókien mięśniowych wraz z neuronem ruchowym alfa sterującym nimi. Stosunek jednego neuronu do liczby włókien mięśnia jest odwrotnie proporcjonalny do precyzji zadań mięśnia (np. w mięśniach ocznych 1:5-10, w mięśniu płaszczkowatym 1:1600Ď). J. m. mięśnia działa na zasadzie, "wszystko albo nic", tzn. pod wpływem nerwowego bodźca ponadprogowego włókna mięśniowe kurczą się maksymalnie. Dawkowanie siły mięśniowej zależy od sumy sił wszystkich aktualnie czynnych j. m. mięśnia. (A. K.) jednostka ruchowa - jednostka motoryczna mięśnia jednostki informacji; najmniejsze jednostki pomiaru, określane jako tzw. bity, od słów angielskich binary digit (podwójny system numeracji), stosowane dla mierzenia zawartości informacji w różnych przekazach. Liczbą bitów określa się zawartość informacyjną różnych tekstów słownych lub pisanych. (T. G.) język przyrośnięty; ankyloglossia; skrócenie wędzidełka językowego znajdującego się pod językiem, co czasami uniemożliwia wymawianie niektórych głosek. Nie zaleca się operacyjnego podcinania wędzidełka językowego, jak to dawniej czyniono, lecz uzyskanie lepszej ruchliwości języka przez ćwiczenia i masaż wibracyjny. (T. G.) jonoforeza - jontoforeza jontoforeza; jonoforeza; wprowadzenie do tkanek za pomocą prądu elektrycznego jonów działających leczniczo. Jony te znajdują się w roztworach chemicznych, zwanych elektrolitami, którymi nasącza się podkłady z gazy i umieszcza między elektrodą a ciałem. (A. Z.) K kalectwo sprzężone; występujące jednocześnie wady wrodzone lub wcześnie nabyte, wymagające szczególnie wnikliwego i wszechstronnego podejścia w postępowaniu diagnostycznym i rehabilitacyjnym. W pediatrii znane są przypadki występowania u dzieci tzw. wad mnogich, które znacznie upośledzają ogólny rozwój i wymagają wczesnego leczenia chirurgicznego, połączonego z rehabilitacją. Zespoły mnogich wad wrodzonych zdarzają się u dzieci upośledzonych umysłowo; poza obniżoną sprawnością umysłową obserwuje się anomalie w budowie ciała i ważnych biologicznie narządów wewnętrznych. Niekiedy te same czynniki etiologiczne powodują rozmaite współwystępujące zespoły wad wrodzonych, lecz jedne z nich są bardziej nasilone, a inne mniej. Wówczas główny kierunek postępowania zespołu rehabilitacyjnego nastawiony jest na podstawowe upośledzenie, choć uwzględnia się także w programie działania potrzeby związane z dodatkowymi upośledzeniami. Wrodzone lub wcześnie nabyte uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego charakteryzują się występującymi w ich konsekwencji sprzężonymi kalectwami. Do charakterystycznych, bardzo poważnych kalectw sprzężonych należy głucho-ślepota. Jednostki dotknięte tym kalectwem nie są w stanie opanować podstawowych nawyków życia codziennego bez specjalnego oddziaływania wychowawczego i rehabilitacyjnego. Szczególnie złożoną i wymagającą wysoko kwalifikowanych specjalistów jest metodyka kształcenia u tych osób umiejętności porozumiewania się (T. G.) kalectwo - defekt fizyczny kalectwo energetyczne; naczynia krwionośne i limfatyczne, które doprowadzają substancje energetyczne oraz tlen do wszystkich narządów człowieka. (A. K.) kanały informacyjne; w - biomaszynie to nerwy i drogi nerwowe, które przekazują informacje do i od ośrodkowego układu nerwowego, gdzie wejściami są receptory zbierające informacje z danego środowiska. W układzie dokrewnym - naczynia krwionośne transportujące hormony jako nośniki informacji. (A. K.) katalepsja; zniesiona zdolność wykonywania ruchów dowolnych, ze wzmożonym napięciem mięśniowym i objawem gibkości woskowej (tj. długotrwałe utrzymywanie nawet bardzo nienaturalnej pozycji). K. może występować w schizofrenii katatonicznej (- schizofrenia), czasem w histerii, stanach hipnotycznych, w zatruciach, po urazach mózgu i in. (Z. K., T. S.) katamneza; badania powtarzane po upływie dłuższego czasu, prowadzone w celu prześledzenia zmian, jakie zaistniały u badanych osób w czasie, który minął od ostatniego badania. Jest to ponowna ocena mająca znaczenie dla określenia efektów dotychczasowych oddziaływań i wpływu innych czynników na aktualny stan badanych osób. Badania katamnestyczne oddają cenne usługi w rehabilitacji, pozwalając się zorientować w efektywności użytych metod postępowania. (T. G.) kąt działania mięśnia; kąt utworzony przez linię łączącą punkt przyczepu mięśnia z osią obrotu w stawie oraz linią styczną do ścięgna mięśniowego lub włókien mięśni płaskich, przechodzącą przez punkt przyczepu ścięgna lub mięśnia. Zob. też hipomochlion. (A. K.) kąt stawowy; w odniesieniu do danej osi obrotu jest to wartość kąta zawartego pomiędzy rzutami osi długich członu rzutowych na płaszczyznę prostopadłą do osi obrotu (zamiast osi długich można przyjąć układy współrzędnych związane z poszczególnymi członami - pary biokinematyczne). (A. K.) kąpiel elektryczno-wodna; fizykalny zabieg leczniczy, w którym prąd stały, za pośrednictwem wody o temperaturze 34 - 36 « C działa na duże powierzchnie ciała. Zabiegi te wykonywane są w specjalnych wannach z materiału izolującego. W ścianach wanien umieszczone są na stałe elektrody. K. e.-w. mogą być całkowite i częściowe, tzw. czterokomorowe. Zabiegi te stosuje się w zespołach bólowych wywołanych zmianami zwyrodnieniowymi kręgosłupa, w nerwobólach i niedowładach mięśniowych. (A. Z.) kąpiel wodna; zabieg leczniczy wykonywany w specjalnych wannach lub przystosowanych basenach. Zależnie od wskazań w k. w. wykorzystuje się jej właściwości fizyczne, tzn. temperaturę (k. w. zimna i ciepła), lepkość i ciśnienie. (A. Z.) kernicterus; żółtaczka jąder podstawy mózgu; występuje w wyniku rozpadu ciałek czerwonych krwi (hemolizy) oraz podwyższonego poziomu bilirubiny we krwi. Rozpad ten powoduje odkładanie się bilirubiny (hiperbilirubinemia) w różnych narządach (także w skórze). Skutkiem bywa zespół porażeń i niedowładów pozapiramidowych, często występuje upośledzenie umysłowe. Szybkie zastosowanie wymiennej transfuzji krwi, nawet u płodu w łonie matki, może zapobiec ujemnym następstwom. K. występuje zwykle w konsekwencji konfiiktu serologicznego. Zob. też czynnik Rh - niezgodność grup krwi. (T. G.) kierowanie dzieci do szkół specjalnych; stanowi złożony i trudny problem psychologiczny i pedagogiczny ze względu na możliwość popełniania pomyłek, które decydują o losie dziecka. Podejmując decyzję o umieszczeniu dziecka w szkole specjalnej bierze się pod uwagę szereg czynników, spośród których jednym z najważniejszych jest to, czy dziecko potrafi sprostać zadaniom, jakie stawia przed nim szkoła masowa. Obecnie kierowanie do szkół specjalnych leży w gestu wojewódzkich poradni wychowawczo-zawodowych, które, opierając się na specjalnych wytycznych Ministerstwa Oświaty i Wychowania, wydają orzeczenia na podstawie badań psychopedagogicznych i lekarskich, kwalifikujące do odpowiedniej szkoły specjalnej. Należy podkreślić, że odpowiednie przepisy dopuszczają także postępowanie rekwalifikacyjne w przypadku, gdy stwierdzi się, że istnieją przesłanki do tego, by dziecko ze szkoły specjalnej mogło znaleźć się w szkole masowej o normalnym programie nauczania. Mimo starań udoskonalenia systemu kierowania do szkół specjalnych wciąż zdarzają się przypadki niewłaściwych decyzji oraz pewnej sztywności w traktowaniu zasad, które rządzą przyjmowaniem i selekcją w szkolnictwie specjalnym. (T. G.) kierunek siły mięśna; styczna do ścięgna lub włókien mięśniowych przechodząca przez punkt przyczepu mięśnia, inaczej jest to prosta, na której "leży" wektor siły mięśniowej, przy czym grot strzałki wskazuje zwrot wektora na danym kierunku. (A. K.) kifoza młodzieńcza - choroba Scheuermanna kikut kończyny; obwodowy element anatomiczno-czynnościowy części kończyny pozostałej po amputacji lub w wyniku braku wrodzonego. W przypadku amputacji części goleni za kikut uważa się pozostałą część goleni pod warunkiem, że zachowany jest ruch w stawie kolanowym. Gdy brak jest tego ruchu, wówczas z punktu widzenia funkcji i możliwości protezowania za anatomiczny kikut goleni traktuje się nadmiernie długi kikut uda. Prawidłowo uformowany i nie wykazujący ograniczeń ruchowych k. k. może częściowo przejąć funkcję brakującej części kończyny bezpośrednio lub za pośrednictwem - protezy. Prawidłowo uformowany ruchomy i nie bolesny kikut stopy może w dostatecznym stopniu spełniać funkcje podpórcze i umożliwia chodzenie bez protezy; ręka po częściowej amputacji w obrębie palców i po odpowiednim usprawnieniu może być wystarczającym substytutem ręki naturalnej. Kikuty ramienia, przedramienia, uda oraz goleni są podstawowym źródłem ruchów protezy (w szczególności przestrzennych i manipulacyjnych). Dzięki zachowanej funkcji czucia głębokiego i powierzchniowego umożliwiają kontrolę ruchów protezy. Zob. też: kikut kończyny dolnej oporowy; miokineplastyka Sauerbrucha; kikut osteoplastyczny Marquardta; kikut przedramienia Krukenberga. (H. G., T. M.) kikut kończyny dolnej oporowy; - kikut kończyny zdolny do osiowego podparcia masy ciała w protezie lub bez protezy, np. kikut stępu po amputacji w obrębie jej dalszej nasady wg Syme'a. (H. G., T. M.) kikut osteoplastyczny Marquardta; długi lub średni kikut ramienia, zagięty hakowato po wykonaniu osteotomii kątowej jego obwodowej części. Ma zastosowanie po obustronnej amputacji w obrębie ramienia, w celu stworzenia warunków zawieszenia na nim leja protezy i maksymalnego wykorzystania zakresu ruchów w stawach barkowych. (H. G., T. M.) kikut przedramieni Krukenberga; uformowany chirurgicznie substytut amputowanej ręki. Plastyczny zabieg kinetyzacji kikuta przedramienia polega na rozdzieleniu obu jego kości i utworzeniu rodzaju kleszczy, rozwieranych i zwieranych za pomocą odpowiednio wykorzystanych mięśni zginaczy i prostowników nadgarstka i palców oraz mięśni pronatorów i supinatorów przedramienia. Ramieniem czynnym kleszczy jest zaopatrzona w odpowiednie mięśnie kość promieniowa kikuta. Sprawność chwytną kikuta podnosi zachowana w jego obrębie funkcja czucia. Głównym wskazaniem do stworzenia k. p. Krukenberga są obustronne amputacje w obrębie przedramion, szczególnie u osób z równoczesnym upośledzeniem wzroku. Zob. też proteza Krukenberga. (H. G., T.M.) kinematyka chodu; część badania prawidłowego chodu człowieka. Określa w wielkościach kątowych położenie poszczególnych części ciała w stosunku do siebie podczas różnych faz chodu, niezależnie od analizy sił, które powodują dany ruch. (A. Z.) kinetyka chodu; część badania prawidłowego chodu człowieka określająca rodzaj i wielkość sił działających w czasie czynności lokomocyjnych. Podczas chodu działają na ciało siły wywierane przez ciążenie (tzw. siły grawitacji) oraz wytwarzane przez napięcie mięśni pracujących w czasie chodu (tzw. siły wewnętrzne). (A. Z.) kinezyterapia; wiedza o wykorzystaniu ruchu jako środka leczniczego. K. najczęściej znajduje zastosowanie w leczniczej rehabilitacji schorzeń narządu ruchu, choć w terapii innych narządów jej przydatność stale się zwiększa. Systematyka k. dzieli ją na trzy główne działy: miejscową (indywidualną), ogólną i na metody kinezyterapeutyczne. Zob. też metody kinezyterapeutyczne. (A. Z.) kinezyterapia indywidualna - kinezyterapia miejscowa kinezyterapia miejscowa; k. indywidualna; obejmuje wszystkie lecznicze oddziaływania ruchu i środków pomocniczych, które dotyczą narządu czy miejsca, gdzie zlokalizowane jest schorzenie. Celem jej jest możliwie pełne przywrócenie utraconych funkcji lub uruchomienie mechanizmów kompensacji lokalnej, które zastąpią utracone funkcje. K. miejscowa nie oddziałuje na wydolność ogólnoustrojową. (A. Z.) kinezyterapia ogólna; wykorzystuje do ćwiczeń zdrowe, nie objęte procesem chorobowym, części ciała i narządy. Jej celem jest powrót do stanu sprzed zachorowania lub uzyskanie kompensacyjnych przyrostów wszystkich składowych wydolności ogólnej, co w sposób zasadniczy decyduje o końcowych wynikach leczenia. (A. Z.) Kiz - Komisja Lekarska do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia. klasa mięśnia (aktonu); parametr określony liczbą stawów, względem których mięsień może przejawiać swoje - funkcje, np. m. smukły jest m. drugiej klasy, m. zginacz głęboki palców ręki jest m. szóstej klasy. (A. K.) klasyfikacja chorych ze świeżym zawarłem serca; podział chorych wg wydolności wysiłkowej celem dobrania odpowiednich ćwiczeń rehabilitacyjnych i - modelu rehabilitacji ruchowej. W pierwszych dniach i tygodniach po wystąpieniu zawału u chorych nie można stosować prób wysiłkowych, które najlepiej ich klasyfikują wg wydolności wysiłkowej. Dla k. ch. w tym okresie stosuje się kryteria kliniczne. - Kod prognostyczny rehabilitacji szpitalnej pozwala przeprowadzić dokładną klasyfikację, natomiast ogólną klasyfikację zaproponowała Rada Rehabilitacyjna Międzynarodowego Towarzystwa Kardiologicznego w 197I r. Dzieli ona chorych w okresie leczenia szpitalnego na trzy grupy: grupa 1 - stan lekki i niepowikłany, bez istotnych dolegliwości i niepokojących objawów w czasie choroby; grupa 2 - stan średniociężki, istotne lecz nie ciężkie powikłania przebiegu zawału, jak: lekkie i przemijające zaburzenia rytmu, bloki odnogi pęczka przedsionkowo-komorowego (Hisa), blok przedsionkowo-komorowy I ", umiarkowane powiększenie sylwetki serca. niewydolność krążenia dająca się wyrównać, bóle dławicowe lub duszność wysiłkowa, albo istotne objawy psychosomatyczne w czasie rekonwalescencji: grupa 3 - stan ciężki, powikłania takie, jak: nawracające komorowe zaburzenia rytmu, wyższe stopnie bloków przedsionkowo-komorowych, znaczne powiększenie sylwetki serca lub utrzymująca się niewydolność układu krążenia. Powikłania w okresie rekonwalescencji: tętniak serca lub dysfunkcja mięśnia brodawkowatego, nasilone dolegliwości dławicowe lub duszność spoczynkowa po upływie ostrego okresu choroby. (J. Ł.) klasyfikacja upośledzenia umysłowego; do 1968 r. posługiwano się w Polsce tradycyjną klasyfikacją u. u., obejmującą trzy kategorie: debilizm - odpowiadający lekkiemu u. u., imbecylizm - średniemu i idiotyzm - głębokiemu. W obrębie tych kategorii dokonywane były jeszcze dodatkowe podziały. Obecnie, zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia, obowiązuje nowa, czterostopniowa klasyfikacja, oparta na odchyleniu standardowym, w wynikach głównych testów inteligencji, za pomocą których określa się poziom inteligencji dzieci. Opierając się na tej klasyfikacji określa się: u. u. lekkie, mieszczące się w przedziale ilorazów inteligencji 52-68 i obejmujące odchylenie standardowe od -2,01 do -3,00Ď; u. u. umiarkowane, z ilorazem inteligencji od 36 do 51 i odchyleniem standardowym od -3,O1 do -4,00Ď: u. u. znaczne, z ilorazem inteligencji od 20 do 35 i odchyleniem standardowym od -4,01 do -5,00Ď; u. u. głębokie z ilorazem od 0 do 19 i odchyleniem standardowym większym niż -5,00. Podkreślić należy, że diagnoza oparta wyłącznie na kryteriach psychologicznych upośledzenia umysłowego jest niepełna. W ocenie dokonywanej dla celów pedagogicznych, przy kierowaniu do zatrudnienia oraz przy umieszczaniu dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo w rozmaitych placówkach leczniczych, wychowawczych i i opiekuńczych, należy brać pod uwagę wszystkie kryteria u. u. Zob. też kryteria upośledzenia umysłowego. (T. G.) klasy specjalne; forma kształcenia na zasadzie częściowej integracji uczniów upośledzonych. Klasy te organizowane są przy szkołach masowych, najczęściej gminnych. Uczniowie kierowani są do nich orzeczeniem Komisji Kwalifikacyjnej przy Poradni Wychowawczo-Zawodowej. W k. s. najważniejszą sprawą jest prawidłowy dobór uczniów o podobnym stopniu kalectwa (np. lekkie lub umiarkowane upośledzenie umysłowe oraz wykwalifikowany nauczyciel. K. s. nie powinny liczyć więcej niż 12 uczniów i powinny być wyposażone w pomoce i środki dydaktyczne odpowiednio do potrzeb dzieci. K. s. biorą udział w społecznych, sportowych, kulturowych funkcjach szkoły wraz z uczniami pełnosprawnymi, co jest pozytywne z punktu widzenia rewalidacji. W PRL istnieje obecnie ok. 1300 k. s. przy szkołach masowych, które obejmują ponad 15000 uczniów upośledzonych. (Z. S.) klasy startowe inwalidów; bardziej szczegółowa klasyfikacja zawodników wewnątrz - grupy startowej inwalidów, mająca na celu ujęcie w klasy osób o identycznym lub o zbliżonym stopniu poszkodowania, co stwarza uczestnikom w miarę równe szanse we współzawodnictwie sportowym Niewidomi (I grupa startowa inwalidów): dwie k. s. inwalidów A - obejmuje osoby zupełnie niewidome (V =0Ď) oraz osoby z resztą wzroku w granicach 1/60 wg Snellena; B - osoby z ostrością wzroku powyżej 1/60 do 1/20. Istotnym momentem decydującym o zakwalifikowaniu kogoś do k. s. inwalidów B jest zdolność wykrycia wzrokiem białej linii toru na czarnym tle bieżni i orientowaniu się według niej w ruchu, co ma zasadnicze znaczenie w czasie rozgrywania takich konkurencji, jak: bieg, skoki, rzuty z rozbiegu itp., w których zupełnie niewidomi (k. s. inwalidów A) opierają swoją orientację przestrzenną wyłącznie na słuchu. Głusi (II grupa startowa inwalidów), jedna wspólna k. s. inwalidów, obejmująca zarówno całkowicie głuchych, jak i osoby z dużym upośledzeniem ostrości słuchu. Amputowani (III grupa startowa inwalidów), dziesięć k.s. inwalidów: 1 -jednostronna amputacja przedramienia; 2 - jednostronna amputacja ramienia; 3 - obustronna amputacja przedramienia; 4 - obustronna amputacja ramienia; 5 - jednostronna amputacja goleni; 6 - jednostronna amputacja uda; 7 - obustronna amputacja goleni; 8 - obustronna amputacja uda; 9 - amputacja goleni i uda; 10 - inne amputacje złożone, np. amputacja w obrębie kończyny dolnej i górnej. Porażenia (IV grupa startowa inwalidów), osiem k. s. inwalidów. 1 A - uszkodzenia górnego odcinka kręgosłupa szyjnego (wysokość 5 kręgu) z niedowładem mięśni trójgłowych ramion (do 3 w skali Lovetta); 1 B - uszkodzenie rdzenia dolnego odcinka szyjnego kręgosłupa (wysokość 6 kręgu) z zachowaniem czynności mięśni trójgłowych ramion, zginaczy i prostowników nadgarstka, lecz słabą funkcją (do 3Ď) zginaczy i prostowników palców; 1 C - uszkodzenie rdzenia w dolnym odcinku szyjnym z zachowaniem czynnych mięśni trójgłowych ramion, zginaczy i prostowników palców, lecz z nieczynnymi drobnymi mięśniami ręki; 2 - uszkodzenie rdzenia odcinka piersiowego kręgosłupa poniżej Th1 do Th5 bez możliwości czynnego balansowania tułowia w czasie siadu; 3 - uszkodzenie rdzenia odcinka piersiowego kręgosłupa (Th6 do Th1O) umożliwiające utrzymanie w pozycji siedzącej równowagi, lecz z nieczynnymi dolnymi partiami mięśni brzucha; 4 - uszkodzenie rdzenia odcinka piersiowo-lędźwiowego poniżej Th1O do L3 włącznie, bez czynnych mięśni czworogłowych uda; po polio bilans mięśniowy obu kończyn dolnych określa się w punktach wg skali Lovetta; 5 - uszkodzenie odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa na wysokość L4 do S2, gdzie siła mięśni nie przekracza 40 punktów; odrębną ocenę siły mięśni kończyn dolnych stosuje się dla osób po polio oraz przypadków pourazowych; 6 - uszkodzenie kręgosłupa poniżej L5 przy sile mięśni w granicach 41-60 punktów, a w przypadku polio 36 - 50 punktów. Nie uczestniczą w sporcie osoby, u których suma punktów testu mięśniowego przekracza 61 w przypadku urazów rdzenia kręgowego, a powyżej 51 po polio. Inni (IV grupa startowa inwalidów), siedem k. s. inwalidów: 1 - jednostronne porażenie kończyny górnej; 2 - deformacje kręgosłupa i klatki piersiowej (skoliozy 3 i 4Ď); 3 -zwichnięcia i usztywnienia stawu biodrowego; 4 - usztywnienia stawu kolanowego; 5 - jednostronne skrócenie kończyny dolnej o co najmniej 5 cm typu porażeniowego; 6 - spastycy; 7 - chorzy z postępującymi zanikami mięśni. Upośledzeni umysłowo (w kraju VI grupa startowa inwalidów),dwie k. s. inwalidów: 1 - upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym (51-36 I. I.) i znacznym (35-20 I. I.); 2 - upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim (67-52 I. I.). (J. D.) klatka szwedzka; - orteza korekcyjna kontrolująca staw kolanowy w płaszczyźnie strzałkowej. Jej działanie oparte jest na wykorzystaniu układu trzech sił równoległych, przeciwdziałających przeprostowi kolana (H. G., T. M.) klienci pomocy społecznej; w wąskim rozumieniu są to osoby, które ze względu na wiek, stan zdrowia, sytuację rodzinną i materialną - w świetle obowiązujących przepisów - mogą korzystać z - pomocy społecznej środowiskowej czy pomocy społecznej instytucjonalnej. Są to więc przede wszystkim osoby starsze i inwalidzi I i Ii grupy, rodziny i osoby o przewlekłych schorzeniach (gruźlica, alkoholizm), osoby umysłowo upośledzone - w tym dzieci niedorozwinięte umysłowo w stopniu znacznym i głębokim. W szerszym rozumieniu klienci p. s. to wszystkie jednostki, rodziny i grupy, które z różnych względów są lub mogą być w sytuacji utrudniającej lub uniemożliwiającej sprawne funkcjonowanie w społeczeństwie (J. S.-P.) klimatologia; nauka o zjawiskach i procesach meteorologicznych, wykazująca prawidłowość występowania różnych typów pogody na danym obszarze. Na klimat danego miejsca czy obszaru wpływają: szerokość geograficzna, wysokość nad poziomem morza, ukształtowanie gruntu, nasłonecznienie, wilgotność i ruchy powietrza. Określony dla danego miejsca (uzdrowiska) zestaw czynników klimatycznych decyduje o wpływie bodźcowym lub ochronnym na organizm. (A. Z.) kluby seniora; stanowią istotną pomoc w organizacji życia społecznego i kulturalnego osób starszych. Połowę k. s., tj. ponad 800, zorganizował i utrzymuje Państwowy Komitet Pomocy Społecznej, pozostałe k. s. powstały w osiedlach mieszkaniowych, przy różnych stowarzyszeniach społecznych, związkach zawodowych i zakładach pracy. K. s. są miejscem spotkań towarzyskich, kulturalnych i akcji samopomocy. Programy działalności k. s. są zróżnicowane: jedne są miejscem, w którym można napić się herbaty, porozmawiać i obejrzeć program telewizyjny, w innych odbywają się odczyty i pogadanki, wystawy, koncerty, organizuje się ćwiczenia fizyczne i wycieczki. K. s. odgrywają w życiu osób starszych ważną rolę profilaktyczną, aktywizując swych uczestników i ułatwiając kontakty międzyludzkie. (H. Sz.) kocowanie; stosowanie ciepłych wilgotnych okładów (wełniane opatrunki - koce, nagrzewane w gorącej parze) do celów leczniczych, najczęściej w przypadkach samoistnego porażenia nerwu twarzowego i niedowładów wiotkich w chorobie Heinego i Medina oraz innych obwodowych uszkodzeniach nerwów. (S. Z.-Ch.) kod językowy; system znaków służących do przekazywania informacji, skonstruowany zgodnie z regułami fonologicznymi, semantycznymi i syntaktycznymi obowiązującymi w danej grupie etnicznej. Wyróżnić można k. j. stosowane przy opracowywaniu programów dla maszyn liczących. Można do k.j. zaliczyć symbole słuchowe, graficzne lub ruchowe odpowiadające poszczególnym elementom języka potocznego. (T. G.) kod prognostyczny rehabilitacji szpitalnej w świeżym zawale serca; służy do klasyfikacji i kwalifikacji chorych do modelu szpitalnej rehabilitacji ruchowej oraz pomaga przy ocenie wyników rehabilitacji, zwłaszcza przez ich porównywanie (podczas stosowania innych metod). K. p. rehabilitacji szpitalnej został opracowany w Instytucie Kardiologii Am w Warszawie przez zespół pod kierunkiem Z. Askanasa. Kod ocenia w punktach osiem czynników fizjologicznych i patologicznych związanych z chorobą wieńcową; suma punktów określa klasę prognozy. Im więcej punktów, tym gorsza jest prognoza. Rozróżnia się cztery klasy prognostyczne: klasa I - 6 do 11 punktów, klasa Ii - 12 do 17, klasa Iii - 18 do 22 i klasa Iv - 23 do 39 punktów. Klasy I i Ii kwalifikują do - modelu A rehabilitacji szpitalnej ruchowej, klasy Iii i Iv do - modelu B rehabilitacji szpitalnej ruchowej. Posługiwanie się kodem polega na wybraniu z każdego czynnika jednej cechy, odpowiadającej badanemu pacjentowi z przypisaną oceną punktową, lub niewybraniu żadnej wartości punktowej, jeśli stan chorego w zakresie ocenianego czynnika był prawidłowy; stany prawidłowe nie są punktowane. (J. Ł.) kolagenozy; grupa chorób tkanki łącznej o nieznanej etiologii, których wspólną cechą są zmiany zwyrodnieniowe w tkance łącznej ze zwyrodnieniem włókien kolagenowych oraz nadmierna autoimmunizacja ustroju z przesunięciem frakcji białkowych w surowicy krwi (dysgammaglobulinemia). Do najważniejszych k. należą: guzkowe zapalenie tętnic, liszaj rumieniowaty, zapalenie skórno-mięśniowe, sklerodermia i choroba gośćcowa. Niektóre z k. odznaczają się dużą podatnością na leczenie immunosupresyjne (np. zapalenia skórno-mięśniowego. (S. Z.-Ch.) kolano koślawe; genu valgum; trwałe odchylenie osi podudzia (powyżej 10Ď) względem osi uda na zewnątrz. Niewielkiego stopnia jest zjawiskiem fizjologicznym, zwłaszcza u kobiet (szersza miednica). Zniekształcenie występuje zwykle obustronnie, nadając kończynom dolnym charakterystyczny kształt litery X. Czynnikiem wywołującym mogą być: płaskostopie, a zwłaszcza stopy płasko-koślawe. przykurcz biodra w pozycji przywiedzenia, krzywica, przebyty stan zapalny stawu kolanowego, źle wygojone złamanie, zwłaszcza bliższej nasady piszczeli i dalszej nasady kości udowej. U dzieci skrzywienie może narastać, gdyż przyśrodkowy odcinek chrząstki nasadowej wytwarza (zgodnie z prawem Wolffa-Delpecha) więcej kości niż odcinek zewnętrzny. Może to być przyczyną niedorozwoju kłykcia zewnętrznego i wystąpienia nawykowego zwichnięcia rzepki. W leczeniu trzeba uwzględnić czynniki etiologiczne (zniekształcenie stopy, krzywica, stan zapalny itp.). Dąży się więc do usunięcia lub zmniejszenia wadliwego ustawienia biodra, koślawości stóp, odciążenia kolan - przez zmniejszenie nadwagi ciała, wyłączenia pozycji rozkrocznej z zabaw i ćwiczeń, podwyższenia przyśrodkowego brzegu stopy za pomocą wkładki lub podwyższenia od tej strony obcasa. Niekiedy stosuje się aparaty redresujące (zwłaszcza na noc). W okresie późnym, w zniekształceniu utrwalonym - stosuje się leczenie operacyjne (osteotomie korekcyjne). (J. K.) kolumna do ćwiczeń oporowych z ławeczką tapicerowaną; przeznaczona jest do ćwiczeń oporowych w pozycji stojącej, siedzącej i leżącej przodem i tyłem. Na urządzeniu tym stosować można ćwiczenia oporowe dla kręgosłupa, brzucha, karku, kończyn górnych, kończyn dolnych aż do wyciągów włącznie. Jest to proste rusztowanie z kompletem bloczków i obciążników, dających możliwość dawkowania oporu wzdłuż pionu; tapicerowaną ławeczkę wykorzystuje się przy ćwiczeniach w pozycji siedzącej i leżącej. (R. S.) komfort pracy; całokształt warunków otoczenia stworzonych ręką człowieka. które warunkują maksymalnie dobre samopoczucie. Na k. p. wpływa: odpowiednie oświetlenie pomieszczenia pracy, właściwa temperatura na stanowisku roboczym (powietrze o właściwej wilgotności, wymiana zużytego powietrza), brak hałasu, optymalna przestrzeń dla rąk i nóg na stanowisku roboczym, bliskość w. c., umywalni itp., kącik wypoczynkowy w pobliżu stanowiska roboczego, odpowiednie plastyczne rozwiązanie całości wnętrza, w którym znajduje się pracownik. To ostatnie wymaganie odnośnie komfortu pracy różni się od poprzednich. Mieści się w nim problem estetyki wnętrz i form przemysłowych - nazywany architekturą wnętrz przemysłowych. (Z. N.) Komisja Lekarska do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia (Kiz); zespół specjalistów działający w ramach Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, którego zadaniem jest orzekanie o inwalidztwie dla celów rentowych, rehabilitacji zawodowej i innych. Komisję tworzą: 2 lekarze, przedstawiciel wydziału zdrowia i opieki społecznej zajmujący się rehabilitacją zawodową oraz przedstawiciel Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Kiz działa na 2 szczeblach: jako komisja obwodowa i wojewódzka. Zadaniem komisji wojewódzkiej jest rozpatrywanie odwołań od decyzji obwodowych Kiz. Do zadań Kiz należy również kontrolowanie zakładów pracy pod względem: a) prawidłowości zatrudniania inwalidów (zgodnie ze wskazaniami i przeciwwskazaniami lekarskimi: b) możliwości dalszego zatrudnienia inwalidów (typowanie stanowisk pracy odpowiednich dla inwalidów); c) opieki rehabilitacyjnej i socjalno-bytowej nad zatrudnionymi inwalidami. Zob. też grupy inwalidów. (T. M.) kompensacja; złożony proces dokonujący się w ustroju, zmierzający do wyrównania jego braków, zastąpienia czynności uszkodzonych narządów i przystosowania się do środowiska w warunkach morfologicznych i czynnościowych schorzeń lub urazów. Procesy kompensacyjne polegają przeważnie na odtwarzaniu czynności całego narządu ruchu lub poszczególnych jego części za pomocą środków zastępczych organizmu ludzkiego. Wyrównanie zaburzeń czynnościowych przebiega na drodze odruchowo-warunkowej, w ścisłym powiązaniu z działaniem analizatora kinestetycznego, którego podstawą działania jest jednak konieczność stałego dopływu bodźców dośrodkowych. Zakres kompensacji uszkodzeń układu nerwowego zależy od: 1Ď) stopnia dojrzałości uszkodzonej struktury (uszkodzenie struktur niedojrzałych, np. w mózgu dziecięcym, narusza równowagę wielu układów i jest szczególnie trudne do skompensowania): 2Ď) stopnia zróżnicowania uszkodzonej czynności (najtrudniej podlegają k. czynności najwyżej zróżnicowane, np. precyzyjne ruchy palców rąk); 3Ď) stopnia zlokalizowania czynności w morfologicznie odrębnych strukturach układu nerwowego (najłatwiej niektóre złożone czynności psychiczne realizowane dzięki integracyjnej funkcji całej kory mózgu, najtrudniej - czynności określonych układów swoistych zarówno_ kory mózgu, jąder podstawy, jak i rdzenia); 4Ď) wielkości i lokalizacji ogniska chorobowego w układzie nerwowym (k. jest tym większa, im mniejsze jest ognisko chorobowe i na im bardziej rozległym podłożu anatomicznym danej czynności z lokalizowane; największa w okolicy kory mózgu). W obrębie narządu ruchu k. mogą zostać objęte zaburzenia dynamiczne, statyczne lub formy mieszane, a także ubytki anatomiczne, upośledzenie czucia, zaburzenia równowagi itp. Rozróżnia się dwa typy k. zaburzeń dynamicznych. K. bezpośrednia następuje przez zastąpienie sił mięśni siłami działającymi tak samo lub podobnie, zazwyczaj w bliskim sąsiedztwie. K. pośrednia występuje wtedy, kiedy uszkodzeniu ulega cała grupa mięśni i nie ma sił działających podobnie. Polega ona na zastąpieniu ruchu niemożliwego do wykonywania ruchem bądź ruchami najbardziej użytecznymi do wykonania zamierzonej czynności. K. zaburzeń statycznych dotyczy najczęściej zagięć osiowych kończyn dolnych lub kręgosłupa albo skrócenia jednej z kończyn. Jest ona objawem ruchu ortostatycznego, który zapewnia pionowe ustawienie ciała przez umieszczenie środka ciężkości ciała ponad płaszczyznę podparcia. W tym przypadku dochodzi do tworzenia i utrzymania przeciwwygięć w odcinkach sąsiednich, dostatecznie ruchomych. Na przykład czynnościowe skrócenie jednej z kończyn wskutek zagięcia osi, może zostać wyrównane przez końskie ustawienie stopy w stawie skokowo-goleniowym. K. zaburzeń mieszanych statyczno-dynamicznych stwarza największe trudności zarówno choremu, jak i zespołowi leczącemu. W niektórych przypadkach k. może wywołać szereg niekorzystnych zmian w ustroju przez nadmierne obciążenie układu krążenia oraz odcinków kompensacyjnych. Czasem odtworzenie czynności zastępczych, niefizjologicznych, obciąża w znacznej mierze również i inne narządy, a zwłaszcza narządy zmysłów i psychikę człowieka. Znaczne możliwości kompensacyjne wiążą się z plastycznością analizatora kinestetycznego. Plastyczność ta jest zdecydowanie większa u dzieci, co pozwala liczyć u nich na korzystniejszy rozwój mechanizmów kompensacyjnych. W celu uniknięcia wytworzenia się nieprawidłowych stereotypów, zwłaszcza dynamicznych, k. nie powinna przebiegać samoistnie, lecz musi być kierowana. Jakkolwiek możliwości kompensacyjne zależą od wielu czynników (rozległość uszkodzenia, jego przyczyna, wiek chorego i ogólny stan pozostałych narządów), to znaczna rola przypada jakości uruchomionych mechanizmów wyrównawczych, pod wpływem właściwych metod leczenia, systematycznego leczniczego usprawniania, odpowiedniego zaopatrzenia ortopedycznego, bądź też przeprowadzonych operacji. Wyniki są jednak nietrwałe i wymagają podtrzymania na drodze systematycznego treningu. (Z. N., S. Z.-Ch.) kompensacja kognitywna - kompensacja poznawcza konpensacja percepcyjna; rodzaj - kompensacji występujący u niewidomych i głuchych, polegający na podniesieniu poziomu sprawności całego procesu percepcji (spostrzegania) w związku z brakiem lub znacznym ograniczeniem jednego ze zmysłów (wzroku u niewidomych lub słuchu u głuchych). W tym przypadku udoskonaleniu podlega cały ich system percepcji, tworzący zintegrowaną i wzajemnie uwarunkowaną całość. Dzięki temu zachowane zmysły nabierają dla niewidomych i głuchych nowego znaczenia i wartości, albowiem potrafią oni spostrzegać w otoczeniu takie cechy przedmiotów i zjawisk oraz ich różnice, których nie spostrzegają osoby widzące i słyszące. M. Grzegorzewska stara się wyjaśnić zjawisko k. p. za pomocą teorii Pawłowa o wyższych czynnościach nerwowych, a zwłaszcza tzw. dynamicznych układów strukturalnych, umiejscawiając je w sferze psychologicznej, a nie fizjologicznej. Zob. też kompensacja poznawcza. (T. M.) kompensacja poznawcza; rodzaj kompensacji występującej u niewidomych i głuchych, polegający na przejęciu utraconej lub uszkodzonej funkcji jednego zmysłu (wzroku u niewidomych i słuchu u głuchych) przez pozostałe. Istnieją różne teorie starające się wyjaśnić to zjawisko. Zob. też: kompensacja percepcyjna, kompensacja sensoryczna. (T. M.) kompensacja sensoryczna; dawna teoria starająca się wyjaśnić wyższą sprawność zachowanych zmysłów u niewidomych i głuchych, na skutek braku lub uszkodzenia jednego ze zmysłów (wzroku u niewidomych i słuchu u głuchych). W przeciwieństwie do teorii - kompensacji percepcyjnej teoria k. s. przyjmowała, że udoskonaleniu podlegają funkcje receptorów, a więc część obwodowa narządów zmysłów. Wyniki badań eksperymentalnych nie potwierdziły słuszności tej teorii. (T. M.) kompensacja słowna - kompensacja werbalna kompensacja spostrzeżeniowa - kompensacja percepcyjna kompensacja werbalna; forma kompensacji występująca u osób z defektem wzroku (niewidomych i - niedowidzących). Polega ona na zastępowaniu funkcji brakującego lub uszkodzonego narządu wzroku poprzez intensywniejsze wykorzystanie funkcji poznawczej mowy (słów), w celu uzyskania informacji o przedmiotach i zjawiskach z otaczającego świata na podstawie opisu, wyjaśnień, instruktażu. W ten sposób słowa są nośnikiem takich samych treści poznawczych, jakich widzącym dostarcza wzrok. K. w. może stanowić: 1Ď) uzupełnienie informacji uzyskanych przez osoby z defektem wzroku za pomocą pozostałych zmysłów; 2Ď) zastąpienie informacji, które człowiek widzący uzyskuje za pomocą wzroku, informacjami przekazanymi werbalnie (słownie). (Z M.) kompleksowa ocena zdolności do pracy inwalidów - ocena zdolności do pracy inwalidów kompleksowości zasada - zasada kompleksowości kompleksy w psychoanalizie; swoiste pojęcia wprowadzone przez C. G. Junga do psychoanalizy, wskazujące na silny wpływ spychanych przez jednostkę w podświadomość myśli i przeżyć, na aktualne postępowanie i przeżywane konflikty. Jung wprowadził pojęcie ogólnej energii psychicznej w miejsce energii psychoseksualnej libido), opisywanej przez Freuda. Podobnie jak Freud, Jung przypisywał rolę kompensującą i komplementarną opisywanym przez siebie kompleksem w rozwoju ego. Z wielu typów kompleksów, o jakich wypowiadają się psychoanalitycy, do najczęściej analizowanych należy kompleks Edypa, pojawiający się u dziecka około 3-4 lat, gdy obraz matki jako osoby mu najbliższej zaczyna nabierać innego charakteru. Dziecko odkrywa, że nie jest jedyną osobą wokół której skupia się zainteresowanie matki, że ojciec odgrywa istotną rolę i jest postacią znaczącą w rodzinie. Dziecko jest zmuszone dzielić się matką z ojcem i na tym tle rodzi się kompleks Edypa, w którym ojciec zaczyna być traktowany jako, rywal, jeśli chodzi o zdobywanie względów matki. Znane są także inne kompleksy odnoszące się do wyjaśniania osobwościowych mechanizmów różnego typu zachowań. Z bardziej popularnych można wymienić: kompleks Herostratesa, kompleks Diany i in. (T. G.) komputeryzcja w rehabilitacji; wykorzystanie systemu automatycznego analizowania danych uzyskanych w diagnozie za pomocą zakodowanych informacji. Komputeryzacja w r. odgrywa istotną rolę w dużych placówkach, gdzie konieczne jest zajmowanie się jednocześnie wieloma różnorodnymi danymi związanymi z diagnozą, terapią, protezowaniem, badaniami dodatkowymi itp. Cyfrowe maszyny liczące z odpowiednio przygotwanymi programami ułatwiają szybkie dokonywanie analizy informacji i pozwalają prowadzić poważne prace badawcze. (T. G.) komunikacja bezsłowna; porozumiewanie się bez użycia skodyfikowanych form językowych w potocznym rozumieniu tego słowa. K.b. występuje w świecie zwierząt, dla których w obrębie określonego gatunku istnieje szereg sygnałów oznaczających ważne dla życia sytuacje. K. b. towarzyszy, aktom słownego porozumiewania się jako składnik dodatkowy, odgrywający jednak istotną rolę,w procesie komunikowania się. U dzieci w wieku przedszkolnym k. b. stanowi dość częstą formę przekazywania informacji, świadczącą o dużym ładunku emocjonalnym. Na k. b. składa się bogaty repertuar gestów, postaw ciała, mimiki, zachowań, z czego nie zawsze zdaje się w pełni sprawę. Ta forma porozumiewania się ma duże znaczenie dla przekazywania informacji wśród głuchych i tych wszystkich, którzy mają trudności w ekspresji słownej. (T. G.) komunikacja totalna; porozumiewanie się osób głuchych wykorzystujące wszelkie dostępne środki zarówno wchodzące w zakres mowy ustnej, jak migowej, obejmujące ekspresję gestową, różne formy kodów manualnych, pismo, symbole graficzne. Tendeneje do propagowania k. t., zapoczątkowane w Usa, rozpowszechniły się w wielu krajach i wpłynęły m. in. na modyfikację programów w szkołach dla głuchych. (T. G.) konfabulacja; zespół zaburzeń w myśleniu polegający na tworzeniu zmyślonych treści, obserwowany w przebiegu niektórych schorzeń psychicznych. K. łączy się z tendencjami do opowiadania fantastycznych, nieprawdziwych faktów, występuje łącznie ze skłonnościami perseweracyjnymi; obserwowana m. in. w psychozie alkoholowej Korsakowa. (T. G.) konspekt ćwiczeń; zapis każdej jednostki terapeutycznej prowadzonej w dziale kinezyterapii ogólnej. Dotyczy przede wszystkim ćwiczeń ogólnokondycyjnych i ćwiczeń w wodzie. Składa się z części wstępnej i szczegółowej. W części wstępnej należy określić cel, jaki zamierza się zrealizować w danej jednostce. Dodatkowe informacje to liczebność grupy, miejsce ćwiczeń, czas ich trwania, przybory i przyrządy użyte do realizacji celu oraz nazwisko prowadzącego. Część szczegółowa zawiera kolejność ćwiczeń, ich dokładny opis oraz liczbę powtórzeń każdego ćwiczenia. Kolejność ćwiczeń musi być dobrana zgodnie z celem ćwiczeń i ogólnymi zasadami budowy konspektu. (A. Z.) kontrola ortotyczna ruchów w stawach kończyny; kontrola ruchów polegająca na: mechanicznym ograniczeniu ich zakresu, całkowitym ich wyłączeniu, wspomaganiu lub zastępowaniu sił mięśniowych w realizacji ruchów, stwarzaniu mechanicznych oporów dla mięśni antagonistów, elektrycznym pobudzaniu, pozbawionych dopływu bodźców fizjologicznych, grup mięśniowych zdolnych do czynnego skurczu. (H. G., T. M.) końcówka wyspecjalizowana protezy kończyny górnej; przyrząd często w postaci narzędzia, przeznaczony do wykonania ściśle określonych czynności, umieszczony na obwodowym końcu protezy kończyny górnej. Rozróżnia się k.w. protezy kończyny górnej czynne i bierne. Czynne odznaczają się ruchami roboczymi, do których realizacji wykorzystuje się - źródło energii protezy kończyny górnej; nie spełniają tego warunku bierne. Przykładami k. w. protezy kończyny górnej są: uchwyt spawalniczy, końcówka do pisania na maszynie, nożyczki, widelec itp. (H. G., T. M.) koordynacja ruchu; współdziałanie fizjologicznych mechanizmów nerwowych zapewniające wykonanie zadania ruchowego zgodnie z programem ruchu. Sprowadza się to do całościowego sterowania ruchem na różnych poziomach ośrodkowego układu nerwowego. Szczególnie istotną rolę w k. r. spełnia móżdżek. (A. K.) korelacja; zależność występująca między poszczególnymi cechami (zmiennymi), dająca się wyrazić w postaci liczbowego współczynnika zwanego współczynnikiem k. Główna koncepcja k. opiera się na założeniu, że istnieją zależności między wieloma cechami występującymi u istot żywych, mieszczącymi się zarówno w kategorii cech fizycznych, jak i psychicznych. Istnieje wiele różnych sposobów obliczania współczynników k., z których najbardziej znanymi są opracowane przez Ch. Spearmana (1904Ď), K. Pearsona (1896Ď), G. U. Yule'a (1907Ď). (T. G.) kortykoterpia; steroidoterapia: stosowanie w celach terapeutycznych leków pochodnych grupy hormonów kory nadnerczy - glikokortykoidów. Leki te (hydrokortyzon, Enkorton i wiele innych) wykazują silne działanie przeciwalergiczne i przeciwzapalne. Znoszą skurcz mięśni gładkich i obrzęk wywołany mechanizmem alergicznym. Zmniejszają jednak poza tym ogólną odczynowość ustroju, w tym mechanizmy obronne przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe. Mogą wywołać inne niepożądane działania uboczne. W leczeniu przewlekłym powinny być stosowane wyłącznie przez lekarzy specjalistów. (J. J.) kostka do nauki alfabetu Braille'a; kubarytm nastawny; sześcian o wymiarach 30x30 mm, podzielony na trzy równe części połączone tak, że można je wzajemnie względem siebie obracać wokół wspólnej osi. Na trzech ściankach poszczególnych części sześcianu znajduje się jeden lub dwa wypukłe "punkty". Czwarta ścianka jest "pusta", czyli gładka. Odpowiednie ustawienie trzech części kostki umożliwia ułożenie "litery" sześciopunktowym alfabetem Braillea. (R. S.) kostnienie pozastawowe neurogenne; procesy przekształcania okołostawowych tkanek miękkich w tkankę kostną, obserwowane głównie w przypadkach niedowładów po ciężkich urazach rdzenia kręgowego, czaszki i pnia mózgu. Jedna z przyczyn wczesnego powstawania utrwalonych przykurczów stawowych. Patomechanizm zmian nie jest jasny. (S. Z.-Ch.) kosz biodrowy; 1Ď) odpowiednik - leja kikutowego protezy kończyny w - protezie kończyny dolnej. Obejmuje miednicę, stwarzając podparcie masy ciała pod guzem kulszowym po stronie amputowanej kończyny i stabilizuje protezę na miednicy. W przypadku amputacji kończyny dolnej wraz z częścią miednicy podpiera masę ciała pod łukami żebrowymi i podtrzymuje trzewia po stronie amputowanej części miednicy. Łączy się z częścią udową protezy za pośrednictwem - stawu biodrowego protezy kończyny dolnej; 2Ď) część konstrukcji obejmująca miednicę w - ortezie kończyny dolnej stabilizującej staw biodrowy lub w ortezie tułowia. (H. G., T. M.) koszykówka na wózkach; gra zespołowa dla osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego (- grupa startowa inwalidów IV), poruszających się na wózku; udział dwóch drużyn liczących po dwunastu zawodników, z których pięciu w czasie gry może jednocześnie przebywać na boisku. Drużynę na boisku stanowią zawodnicy, których suma punktów obliczona w oparciu o stopień poszkodowania jest nie wyższa niż 14. Podstawą oceny jest miejsce uszkodzenia rdzenia kręgowego oraz stopień niedowładu kończyn dolnych, tak więc: a) Th 10 i powyżej z kompletnym porażeniem kończyn dolnych - 1 punkt; b) Th 1O i powyżej z niekompletnym porażeniem kończyn dolnych - 2 punkty; c) poniżej Th 10 z kompletnym porażeniem kończyn dolnych - 3 punkty; d) poniżej Th 10 z niekompletnym porażeniem kończyn dolnych - 4 punkty: e) uszkodzenie ogona końskiego - 5 punktów. Punkty muszą być zaznaczone na wózku zawodnika obok numeru startowego. Kryteria oparte o - klasy startowe inwalidów mają na celu wprowadzenie do gry zawodników z całkowitym porażeniem kończyn dolnych. K. na wózkach ma szczególne wartości rehabilitacyjne - podnosi sprawność w poruszaniu się, przystosowuje inwalidę do działania w różnych sytuacjach, stanowi pasjonującą rozrywkę, wzmaga kompensację. podnosi ogólną kondycję itp. (J. D.) koturn; zewnętrzna, pogrubiona znacznie warstwa podeszwy buta, w celu wyrównania skrócenia kończyny lub w innych celach, np. kosmetycznych. (H. G., T. M.) krążenie mózgowe; samoregulujący się, sprzężony zwrotnie z krążeniem ogólnoustrojowym, system stałego przepływu krwi przez naczynia mózgowe, zapewniający czynność ośrodkowego układu nerwowego. Dopływ krwi następuje -przez dwie pary dużych tętnic (szyjnych i kręgowych), które łącząc się w mózgu w tzw. koło tętnicze zapewniają główny układ krążenia obocznego. (S. Z.-Ch.) kretynizm; matołectwo; wrodzona niedoczynność tarczycy połączona z obniżeniem napięcia mięśniowego oraz upośledzeniem umysłowym, przekazywana przez dziedziczenie recesywne. Osoby z k. charakteryzują się specyficznymi cechami budowy ciała, małym wzrostem, zaburzeniami w rozwoju psychoruchowym, opóźnieniami w rozwoju kośćca. Leczenie mało skuteczne, natomiast niezbędne jest wczesne zapewnienie rehabilitacji celem uzyskania podstawowej niezależności życiowej, która jest ograniczona z powodu upośledzenia umysłowego (T. G.) kręcz szyi; wadliwe ustawienie głowy z przymusowym skręceniem i pochyleniem ku jednemu barkowi oraz jednoczesnym zwróceniem twarzy w stronę przeciwną; i ku górze. (J. K.) kręcz szyi kurczowy; zespół ruchów mimowolnych. w obrębie mięśni szyi, pojawiających się co kilka, kilkanaście sekund, o nieznanej etiologii. Przebieg najczęściej stacjonarny, niekiedy z samoistnym wycofywaniem się objawów po pewnym czasie. Leczenie zachowawcze mało skuteczne. W ciężkich przypadkach - operacyjne (radikulotomia, zabiegi stereotaktyczne na układzie pozapiramidowym). Stosuje się psychoterapię oraz ćwiczenia ruchów z wykorzystaniem łagodzącego wpływu indywidualnie dobranych bodźców czuciowych, kinestetycznych i zmysłowych. (J. K.) kręcz szyi wrodzony; zaburzenia rozwojowe mięśni szyi (możliwość urazu okołoporodowego) ze skróceniem i zwłóknieniem (w późniejszym okresie) mięśnia mostkowo-obojczykowa-sutkowego. Rzadziej, jest następstwem zaburzeń rozwojowych kręgosłupa szyjnego (zrosty częściowe i całkowite kręgów, półkręgi). Leczenie: we wczesnym okresie - gimnastyka, masaż, rozciąganie skróconych mięśni. W cięższych przypadkach (od roku życia) - operacyjne (przecięcie przyczepów przykurczonego mięśnia) z następnym unieruchomieniem w kołnierzu ortopedycznym zapewniającym korekcyjne ustawienie głowy. Jednocześnie prowadzi się ćwiczenia czynne, autokorekcję. (J. K.) kręgle; gra rekreacyjna i sportowa, w zależności od potrzeb i możliwości uczestników uprawiana w formie współzawodnictwa indywidualnego bądź zespołowego, dostępna dla inwalidów we współzawodnictwie z osobami pełnosprawnymi (fizycznie) lub wewnątrz określonej grupy startowej inwalidów. Kręglarstwo stanowi cenne uzupełnienie programu rekreacji fizycznej inwalidów w zamkniętych ośrodkach rehabilitacyjnych, opiekuńczych i leczniczych, ponieważ można je uprawiać także na wolnym powietrzu na torach nie odpowiadających oficjalnym przepisom gry w k. Jest dostępne wszystkim prawie rodzajom inwalidztwa, a przepisy mogą być dostosowane do istniejących warunków urbanistycznych i terenowych.(J.D.) kręgozmyk; spondylolisthesis; przesuwanie się V, IV, rzadko III kręgu lędźwiowego ku przodowi w stosunku do kręgu położonego niżej lub kości krzyżowej. Przemieszczenie znacznego stopnia możliwe jest po przerwaniu ciągłości łuku (spondylolysis). Przerwanie to następuje najczęściej u podstawy górnego wrostka stawowego. Nie ma jednolitego poglądu, czy ma ono charakter złamania z przeciążenia, czy też zaburzenia kostnienia, predysponującego do tego schorzenia. Najczęściej wyróżnia się cztery stopnie przemieszczenia: 1Ď) do 1/4 szerokości trzonu; 2Ď) o połowę trzonu; 3Ď) do 3/4 trzonu; 4Ď) całkowite. Schorzenie może trwać latami bez narastania przemieszczenia i bez wyraźniejszych dolegliwości. Niekiedy występują bóle okolicy lędźwiowo-krzyżowej, nasilające się w czasie ciężkiej pracy, wysiłków, dźwigania ciężarów. Mogą niekiedy występować zaburzenia neurologiczne związane z uciskiem bądź naciągnięciem korzeni. Leczenie często nie jest potrzebne, a k. wykrywany jest przypadkowo. W razie występowania okresowych dolegliwości stosuje się środki przeciwzapalne. przeciwbólowe, ogranicza aktywność fizyczną, a zwłaszcza dźwiganie ciężarów. W przypadku postępującego ześlizgu trzonu, który przebiega ze znacznymi dolegliwościami bólowymi, bądź też zaburzeniami neurologicznymi - wskazane jest leczenie operacyjne, polegające na usztywnieniu kręgosłupa w miejscu kręgozmyku z dostępu przedniego (pozaotrzewnowego lub przezotrzewnowego), tylnego (różnymi technikami) bądź przedniego i tylnego. (J. K.) kręg przejściowy; vertebra transitiva; graniczny kręg poszczególnych odcinków kręgosłupa, upodabniający się do sąsiednich kręgów leżących wyżej lub niżej. Na przykład: I kręg lędźwiowy upodabnia się do kręgów piersiowych, ma parę, zwykle szczątkowych, żeber (torakalizacja lub dorsalizacja kręgu L1Ď). Ostatni kręg piersiowy może być pozbawiony żeber i przyjmuje wygląd kręgu lędźwiowego (lumbalizacja Th12Ď). Ostatni kręg lędźwiowy może częściowo lub całkowicie zrastać się z kością krzyżową (sakralizacja L5Ď). Jeśli pierwszy człon kości krzyżowej nie jest z nią zrośnięty, a tylko połączony stawami i ma wyrostki poprzeczne, mówi się o lumbalizacji S1. Ostatni kręg szyjny może mieć parę żeber szyjnych lub pojedyncze żebro szyjne (torakalizacja C7Ď). Zmiany dotyczące tylko jednej strony kręgu nazywamy hemilumbalizacją, hemisakralizacją, hemidorsalizacją. (J. K.) krioterapia; zastosowanie zimna w celach leczniczych, najczęściej w leczeniu zespołów bólowych i spastyczności mięśni (zimne kąpiele lub okłady, pocieranie lodem, spryskiwanie chlorkiem etylu). (S. Z.-Ch.) krtań, wycięcie: laryngectomia; usunięcie krtani z powodu toczących się w niej procesów chorobowych, najczęściej nowotworowych. Osoby po w. k. tracą zdolność posługiwania się głosem i wymagają systematycznego postępowania rehabilitacyjnego, mającego na celu wytworzenie zdolności zastępczej w postaci tzw. głosu przełykowego, wzmocnienia podparcia oddechowego dla artykulacji. (T. G.) krwiaki mózgowe; wyraźnie odgraniczone zlewisko krwi wynaczynionej do szczelin tkankowych mózgu lub miąższu mózgu (k. śródmózgowy), bądź też do jam czaszki (k. nad-lub podoponowy), spowodowane krwotokiem pourazowym lub samoistnym. KIiniczne objawy k. szybko narastający - zespół wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego, podobnie jak w - guzach mózgu. Leczenie - operacyjne, w k. śródmózgowych - także zachowawcze. (S. Z.-Ch.) krwotok; wypływ krwi poza układ krwionośny wskutek przerwania ciągłości jego ścian lub patologicznego zwiększenia przepuszczalności naczyń. Przyczyny: choroby naczyń (miażdżyca i nadciśnienie, - kolagenozy), urazy, wady rozwojowe (tętniaki. anomalie tętniczo-żylne, naczyniaki). (S. Z.-Ch.) krwotok śródrdzeniowy; hematomyelia; najczęściej spowodowany urazem wylew krwi do miąższu rdzenia, rzadziej - samoistny w przebiegu chorób lub wad rozwojowych naczyń. Objawy: nagłe wystąpienie zespołu poprzecznego uszkodzenia rdzenia,. często z zaburzeniem czucia typu rozszczepiennego. Może być przyczyną pourazowej -jamistości rdzenia (syringomielia). (S. Z.-Ch.) kryteria do rehabilitacji pozawałowej w uzdrowisku; warunki jakimi należy się kierować, klasyfikując chorych po leczeniu szpitalnym i rehabilitacji do rehabilitacji uzdrowiskowej, której celem jest podwyższenie sprawności wysiłkowej. Do wskazań zalicza się: 1Ď) stany wydolności krążenia nie wymagające leczenia preparatami naparstnicy; 2Ď) co najmniej względna wydolność wieńcowa, umożliwiająca stosowanie ćwiczeń z dozowanym obciążeniem; 3Ď) brak powikłań zatorowo-zakrzepowych; 4Ď) brak ciężkich lub nawracających zaburzeń rytmu i przewodzenia; 5Ď) brak współistnienia schorzeń, które uniemożliwiają usprawnianie, jak: a) nadciśnienie tętnicze nie kontrolowane farmakologicznie, b) objawy tętniaka serca, c) ostre stany zapalne, d) niewydolność oddechowa, e) choroby wątroby i nerek w okresie niewydolności oraz niewyrównane choroby metaboliczne (cukrzyca. nadczynność tarczycy), f) istotne ograniczenia w zakresie narządu ruchu, g) dużego stopnia zwężenia aorty i kardiomiopatia przerostowa. h) świeże lub niedawno przebyte zakrzepowe zapalenie żył; b) zdolność do samoobsługi, lokomocji i podstawowej aktywności życiowej. (J. L.) kryteria upośledzenia umysłowego; podstawy, w oparciu o które dokonuje się rozpoznawanie upośledzenia umysłowego. Przyjmuje się ostatnio, że należą do nich kryteria psychologiczne, ewolucyjne, społeczne, pedagogiczne i medyczne. Przy kierowaniu dzieci do odpowiednich placówek przeznaczonych dla upośledzonych umysłowo specjaliści starają się brać pod uwagę wszystkie te kryteria i opracować zalecenia uwzględniające kilka podstawowych aspektów, w jakich należy rozpatrywać naturę i potrzeby dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo. Przy wydawaniu orzeczeń uwzględnienie tych wszystkich kryteriów u. u. jest nieodzowną zasadą, którą kierują się specjaliści. (T.G.) krzesło rehabilitacyjne; element rehabilitacyjnego stanowiska pracy pozwalający osobie niepełnosprawnej na wykonywanie w pozycji siedzącej określonych czynności pracy (lub innych, np. w gospodarstwie domowym). Poszczególne podzespoły krzesła, tj.: siedzisko, oparcie tylne i boczne, podstawa i dodatkowe wyposażenie specjalne, umożliwiają inwalidzie siadanie, właściwą pozycję przy pracy i wstawanie. Wyróżnia się następujące rodzaje krzeseł rehabilitacyjnych: z siedziskiem normalnie profilowanym jak dla ludzi zdrowych, zapewniającym prawidłowe podparcie miednicy, guzów kulszowych oraz ud (pochylenie ku tyłowi o ok. 5' zapobiega zsuwaniu się z krzesła); z siedziskiem uchylnym, wyprofilowanym jak siedzisko normalne, ale przednią częścią do połowy głębokości podzieloną na dwa elementy niezależnie odchylane ku dołowi w zakresie od 0' do 80' względem poziomu; z oparciem tylnym normalnym, na wysokości odcinka lędźwiowego, profilowanym jak dla ludzi zdrowych, mocowanym do wspornika przegubowo, samonastawnym; z oparciem tylnym wysokim, na wysokości odcinka krzyżowo-lędźwiowo-piersiowego, sztywno połączonym ze wspornikiem, dodatkowa poduszka lędźwiowa przylegająca do oparcia jest przesuwana w pionie, przystosowane do instalowania wyposażenia dodatkowego; z oparciem tylnym dla osób ze skoliozą, umożliwiające trwałe (nie jednorazowe, a powtarzalne) odwzorowanie kształtu zdeformowanych wskutek skrzywienia kręgosłupa pleców; przystosowane do instalowania wyposażenia dodatkowego; z oparciem bocznym, wyposażone w podłokietniki; z podstawą jezdną normalną, pięcioramienną. wyposażoną w kółka z blokadą; z podstawą jezdną o podwyższonej stabilności - ciężką; ze specjalnym wyposażeniem dodatkowym: ograniczniki biodrowe, lędźwiowe, klatki piersiowej, podgłówek, podnóżek, pas bezpieczeństwa. (R.S.) krzesło rehabilitacyjne dla chorych na padaczkę; przeznaczone dla chorych na padaczkę Jacksona, ze stanami "absence", stanami pomrocznymi, do pracy i użytku domowego. Podstawa krzesła o zwiększonej stabilności (ciężka) przeciwdziała gwałtownym wychyleniom ciała do przodu i na boki w czasie ataku; siedzisko normalne; regulacja wysokości siedziska pozwala na dostosowanie do wymiarów użytkownika i wysokości stanowiska pracy. Oparcie tylne wysokie, z poduszką lędźwiową i podgłówkiem zapewniającym stabilne podparcie całych pleców - kręgosłupa szyjnego i głowy -w czasie ataku; oparcia boczne oraz pas bezpieczeństwa stanowią dodatkowe zabezpieczenie przed zsunięciem się z krzesła w czasie ataku. (R. S.) krzesło rehabilitacyjne dla osób z dysfunkcją kończyn dolnych z normalnym siedziskiem; przeznaczone dla inwalidów z niewielkim osłabieniem siły mięśniowej, z niedowładem, po urazach lub porażeniach. Przystosowane do stanowisk pracy warsztatowej, biurowej i do użytku domowego. Regulacja wysokości siedziska i głębokości oparcia plecowego umożliwia dostosowanie wymiarów krzesła do użytkownika i wysokości stanowiska pracy: oparcia boczne pozwalają przenieść utracone funkcje ruchowe kończyn dolnych na kończyny górne podczas siadania i wstawania: podstawa jezdna zastępuje utracone funkcje ruchowe, umożliwiając, "dojazd" do stanowiska pracy. (R. S.) krzesło rehabilitacyjne dla osób z dysfunkcją kończyn dolnych z uchylnym siedziskiem; przeznaczone dla inwalidów z usztywnieniem stawów biodrowych, stawów kolanowych, po amputacjach jednej lub obu kończyn, z protezami. Przystosowane do stanowisk pracy warsztatowej, biurowej i użytku domowego; regulacja wysokości siedziska i głębokości oparcia plecowego umożliwia dostosowanie wymiarów krzesła do użytkownika i wysokości stanowiska pracy; siedzisko uchylne zapewnia wygodne podparcie usztywnionej kończyny lub protezy, oparcia boczne pozwalają przenieść utracone funkcje ruchowe kończyn dolnych na kończyny górne podczas siadania i wstawania; podstawa jezdna zastępuje utracone funkcje ruchowe, umożliwiając dojazd do stanowiska pracy. (R. S.) krzesło rehabilitacyjne dla osób ze skoliozą idiopatyczną i porażeniową; przeznaczone dla osób z pierwszym, drugim i trzecim stopniem skrzywienia bocznego kręgosłupa na stanowiskach pracy i do użytku domowego. Siedzisko normalne z regulowaną wysokością. Oparcie plecowe, umożliwiając trwałe odwzorowanie kształtu zdeformowanych pleców, pozwala na przyjęcie wygodnej pozycji przy pracy. W szczególnie uzasadnionych przypadkach stosuje się wyposażenie dodatkowe w postaci ograniczników biodrowych, lędźwiowych lub piersiowych, które przez stabilizację boczną tułowia umożliwiają ustalenie prawidłowej pozycji siedzącej. (R. S.) krzesło rehabilitacyjne katapultowe; dla osób z ubytkiem siły mięśniowej, którym potrzebna jest pomoc przy wstawaniu. Przeznaczone do stanowisk pracy i do użytku domowego. Siedzisko krzesła normalnie profilowane, wyposażone jest w mechanizm katapultowy, dzięki któremu siedzisko odchylane jest ku górze pod kątem 70'. Taki ruch wypycha siedzącego podczas wstawania, wspomagając układ mięśni "zatrudnionych" przy wstawaniu. Siła wypychająca siedzisko jest regulowana w zależności od potrzeby od 16 do 79 kg. Oparcia boczne umożliwiają podparcie i dodatkową stabilizacę ciała w końcowej fazie wstawania. Podstawa stabilna pięcioramienna bez kółek jezdnych. Regulacja wysokości siedziska i głębokości oparcia plecowego umożliwia dostosowanie wymiarów krzesła do użytkownika. (R. S.) krzywa dzwonowa - krzywa Gaussa krzywa Gaussa; krzywa dzwonowa; stanowi wykres ilustrujący normalny rozkład liczebności w wynikach badań. K. G. reprezentuje m. in. normalny rozkład ilorazów inteligencji uzyskanych na podstawie badań większej populacji. Rozkład odbiegający od k.G., odnoszący się do wyników badań za pomocą określonej metody, informuje równocześnie o tym, czy zawarte w tej metodzie zadania były stosunkowo łatwe (rozkład prawoskośny) czy trudne (rozkład lewoskośny) dla badanych. (T. G.) krzywa progowa słuchu; wykres sporządzany podczas badania audiometrycznego na podstawie dwóch parametrów, a mianowicie częstotliwości tonu oraz jego natężenia. Pierwsza wartość określa się w liczbie drgań na sekundę, czyli hercach (Hz), a drugą w decybelach (dB). Istnieją krzywe p. s. wznoszące się, opadające i płaskie, a każda z nich posiada pewną wartość diagnostyczną pozwalającą wnioskować o uwarunkowaniach etiologicznych. Zob. też: audiologia; audiometr. (T. G.) kształcenie pedagogów specjalnych w Polsce; do 1958 r. odbywało się wyłącznie w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej (Pips) w Warszawie. Wobec dynamicznego rozwoju szkolnictwa specjalnego i przyjęcia zasady posiadania przez wszystkich nauczycieli wyższego wykształcenia, nastąpiła zmiana w systemie k. p. s. oraz zwiększono liczbę szkół wyższych, przygotowujących kadrę dla szkolnictwa specjalnego. Od 1969r., obok dwuletnich studiów dla absolwentów studiów nauczycielskich - dziennych i zaocznych, wprowadzono na Pips 3-letnie wyższe studia zawodowe dla absolwentów liceów pedagogicznych. Od 1973 r. Instytut prowadzi wyższe czteroletnie studia magisterskie stacjonarne i zaoczne przeznaczone dla maturzystów nie posiadających praktyki szkolnej. W tymże roku utworzono także nowe ośrodki kształcenia kadr dla szkolnictwa specjalnego w Uniwersytetach: Warszawskim, Lubelskim, Krakowskim. Gdańskim, Śląskim, Poznańskim, Wrocławskim oraz w Wsp w Szczecinie, w Krakowie i w Częstochowie. Ponadto od 1979 r., obok studiów magisterskich. organizowane są studia podyplomowe dla nauczycieli szkół specjalnych, posiadających dyplomy magisterskie nie z pedagogiki specjalnej. Kształcenie p. s. obejmuje nie tylko przyszłych lub aktualnych nauczycieli szkół specjalnych, ale także wychowawców internatów w zakładach specjalnych, pedagogów specjalnych dla poradni wychowawczo-zawodowych, reedukatorów, pracowników służb rehabilitacyjnych i resocjalizacyjnych, istnieje wielki niedostatek pedagogów specjalnych, gdyż ok. 40% nauczycieli zatrudnionych w szkolnictwie specjalnym nie posiada odpowiednich kwalifikacji, toteż uzupełniają je na studiach podyplomowych i zaocznych. Rozwój sieci zakładów specjalnych i ubytek naturalny nauczycieli wymagają także kształcenia nowych kadr na studiach stacjonarnych. W różnych krajach istnieją odmienne systemy kształcenia pedagogów specjalnych. W większości są to głównie studia podyplomowe dla nauczycieli posiadającyeh kwalifikacje ogólnopedagogiczne i praktykę szkolną. Jednakże funkcjonują tam także studia stacjonarne, które stanowią bazę dla pracy naukowo-dydaktycznej w zakresie pedagogiki specjalnej. (Z. S.) kształcenie specjalne; dotyczy dzieci niepełnosprawnych fizycznie lub umysłowo, wymagających specalistycznych metod i technik kształcenia, podporządkowanych celowi, którym jest rewalidacja i resocjalizacja. K. s. odbywa się zarówno w szkołach i zakładach specjalnych, jak i w szkołach masowych realizujących system integracji dzieci upośledzonych z uczniami pełnosprawnymi. K. s. obejmuje osoby z zaburzeniami i brakami sensorycznymi, z uszkodzeniami organicznymi i schorzeniami układu nerwowego, z upośledzeniem umysłowym, z zaburzeniami neurologicznymi. W Polsce główną formą k. s. są szkoły specjalne, ale równoczesnie realizowana jest w systemie szkolnym masowym częściowa integracja wychowanków specjalnych. K. s. na świecie odbywa się w różnych instytucjach, a mianowicie: w klasach wyrównawczych, w klasach terapii dla dzieci z lekkimi zaburzeniami emocjonalnymi, w długoterminowych klasach specjalnych przy szkołach normalnych dla dzieci z trwałymi upośledzeniami, w instytucjach specjalistycznych dla celów głównie oświatowych, w instytucjach medyczno-oświatowych. Celem k. s. jest wyrówmywanie i kompensowanie nieprawidłowości obniżających osiągnięcia szkolne uczniów i ich przystosowanie emocjonalne oraz społeczne, zapobieganie wtórnym zaburzeniom rozwoju uczniów, a także realizacja tych zadań i zasad kształcenia, które występują w teorii i praktyce pedagogiki ogólnej. (Z. S.) kształcenie zawodowe inwalidów; system kształcenia zawodowego, którego celem jest przygotowanie inwalidów do pracy. W Polsce przyjęto następujące zasady k. z. inwalidów: 1Ď) wszyscy inwalidzi, którym stan zdrowia i inne warunki na to pozwalają, mogą korzystać z form kształcenia zawodowego przeznaczonych dla osób pełnosprawnych (szkół zawodowych i uczelni); 2Ď) dla inwalidów ciężej poszkodowanych, wymagających specjalnych warunków, są utworzone specjalne placówki, których zadaniem jest przygotowanie ich do pracy, a mianowicie specjalne - szkoły zawodowe, - zakłady rehabilitacji zawodowej, - spółdzielnie inwalidów - zakłady szkoleniowo-produkcyjne Pzg. (T. L.) kształcenie zawodowe specjalne; zmierza do rewalidacji społecznej inwalidów, której ważnym elementem jest opanowanie zawodu i podjęcie pracy w zwykłym zakładzie bądź w zakładzie pracy chronionej. K. z. specjalne obejmuje uczniów i absolwentów szkół specjalnych, a także młodzież kończącą szkoły podstawowe masowe lub zawodowe czy licea, która uległa inwalidztwu w wyniku schorzenia lub urazu, oraz osoby dorosłe, które stały się inwalidami i nie mogą kontynuować dotychczasowej pracy zawodowej. K. z. specjalne prowadzone jest przez specjalne szkoły zawodowe, zakłady rehabilitacji zawodowej inwalidów podlegające Ministerstwu Zdrowia, przez spółdzielczość inwalidzką i musi być zakończone zatrudnieniem inwalidy w zakładzie pracy chronionej albo w zwykłym zakładzie pracy. K. z. specjalne uwzględniając specyfikę procesu kształcenia, jest integralnie związane diagnozą przydatności inwalidy do zawodu, z preorientacją i poradnictwem zawodowym, opieką lekarską i rehabilitacją, wprowadzeniem dodatkowych pomocy technicznych. K. z. specjalne obejmuje równocześnie pomoc socjalno-bytową i psychoterapeutyczną dla uczniów. Występuje duży niedostatek szkół i instytucji zajmujących się k. z. specjalnym, dysproporcja pomiędzy liczbą szkół podstawowych a zawodowych, zwłaszcza dla upośledzonych umysłowo. K.z. specjalne ściśle wiąże się z zatrudnieniem w integracji z pracownikami pełnosprawnymi albo w spółdzielczości inwalidzkiej. (Z. S.) kubarytm nastawny - kostka do nauki alfabetu Braille'a kulo-narta - stabilizator kumulowanie się deficytów; braki w zakresie poszczególnych funkcji poznawczych mogą dawać w efekcie poważne ograniczenia zdolności uczenia się i przystosowania dziecka do zadań, jakie podejmuje w szkole. Kumulujące się deficyty rozwojowe stają się często powodem poważniejszych zaburzeń, które bywają nieraz większą przeszkodą w zdobywaniu niezbędnych dla życia zdolności i umiejętności niż upośledzenie jednej wyizolowanej funkcji. Efekt kumulowania się braków rozwojowych stanowi przedmiot zainteresowań psychologii defektologicznej, klinicznej oraz pedagogiki specjalnej. Istnieją rozbudowane systemy diagnostyczno-reedukacyjne, mające na celu wczesne wykrywanie, rozpoznawanie oraz oddziaływanie wyrównawcze w stosunku do kumulujących się deficytów. (T. G.) kurator społeczny; podobnie jak kurator sądowy jest powołany do resocjalizowania młodzieży niedostsowane społecznie w środowisku otwartym. Sąd rodzinny może orzec nadzór kuratora jako środek wychowawczo-poprawczy w stosunku do nieletnich. Zadaniem k. s. jest udzielanie pomocy podopiecznemu oraz kierowanie procesem jego resocjalizacji. Może on też być powołany do opieki nad dziećmi wykazującymi zaburzenia w zachowaniu się i pozostającymi w domu rodziców, których władza rodzicielska została ograniczona. K.s. pracuje na zlecenie sądu rodzinnego. Musi mieć ukończone 25 lat, pracować zawodowo i być człowiekiem żyjącym zgodnie z normami społeczno-moralnymi. (Z. S.) kurcz torsyjny - dystonia torsyjna kwasica oddechowa; wzrost stężenia kwasu węglowego (H#;CO#:Ď) w płynie międzykomórkowym i obniżenie pH krwi w następstwie upośledzonego wydalania dwutlenku węgla przez płuca. Na pH krwi mają wpływ ciśnienie cząstkowe (parcjalne) dwutlenku węgla (pC o#;Ď) i stężenie dwuwęglanów (H c o#:Ď) we krwi tętniczej. Stosunek tych wielkości określa równanie Hedersona-Hasselbacha. Wzrost pC o#; może być wyrównany wzrostem stężenia H c o#: i wtedy pH nie zmieni się - stan taki określa się jako k.o. wyrównaną. W przeciwnym przypadku wzrost pC o#: spowoduje obniżenie pH, tzn. w odczynie krwi zwiększy się zawartość kwasów, co określa się jako k. o. niewyrównaną. (J. J.) L laminektomia; operacyjne otwarcie kanału kręgowego (od strony tylnej) przez wycięcie jednego lub kilku łuków kręgów. (S. Z.-Ch., J. K.) lampa kwarcowa; urządzenie przeznaczone głównie do naświetlań promieniami nadfioletowymi. W niektórych typach lamp można uzyskać dodatkowo promieniowanie podczerwone. Źródłem promieniowania są palniki. W zależności od mocy palnika rozróżnia się l. k. o działaniu miejscowym (przenośne) i ogólnym (statywowe). Dzięki bakteriobójczemu działaniu promieniowania nadfioletowego l. k. są wykorzystywane do odkażania powietrza w pomieszczeniach i sprzętów. Lecznicze oddziaływanie jest rozległe, np. w chorobach skóry, układu oddechowego czy w chorobach zwyrodnieniowych. (A. Z.) lampa Minima; urządzenie do naświetlań małych powierzchni ciała promieniami podczerwonymi i widzialnymi. Naświetlanie promieniowaniem podczerwonym stosuje się w przewlekłych i podostrych stanach zapalnych tkanek. (A. Z.) lampa sollux; urządzenie do naświetlań dużych powierzchni ciała promieniami podczerwonymi i widzialnymi. Wymienne kolorowe filtry pozwalają na stosowanie, zależnie od wskazań, różnych długości fal świetlnych, np. naświetlanie 1. S. z czerwonym filtrem przyspiesza wchłanianie płynów wysiękowych z jam ciała, wpływa korzystnie na gojenie się zmian skórnych, a z niebieskim filtrem - działa znieczulająco, korzystnie w zaburzeniach naczynioruchowych. L. S. mają w zależności od przeznaczenia różną konstrukcję. Mogą być przenośne i statywowe. (A. Z., J. K.) laryngectomia - krtań, wycięcie laryngoskopia; metoda diagnostyczna, polegająca na oglądaniu krtani celem oceny stanu warunków anatomicznych i fizjologicznych, od których zależy prawidłowe wydobywanie głosu oraz artykułowanych dźwięków. Szczególnie istotne w badaniu laryngoskopowym jest działanie rezonacyjne krtani i funkcjonowanie strun głosowych. (T. G.) laska; kij drewniany, metalowy lub z innego tworzywa, przyrząd o wielostronnym zastosowaniu. L. drewniana zakończona rączką służy do podpierania się, nauki chodu osób zaopatrzonych w protezy lub aparaty kończyn dolnych i z innymi dysfunkcjami narządu ruchu, jak też niewidomym w wykrywaniu przeszkód. L. gimnastyczna, prosty kij długości 90¬7¦cm, stosowana jest w ćwiczeniach korekcyjnych, jako wzmożenie wysiłku skierowanego na określone partie mięśni do ćwiczeń w parach oraz w pokazach gimnastycznych. L. metalowa używana jest przez niewidomych w miejsce wycofywanej l. drewnianej; wykonana z lekkich rurek składanych w kilku miejscach, w całości lżejsza i dłuższa od l. drewnianej, zakończona uchwytem w kształcie gałki i pętlą zakładaną na przegubie ręki. L. z tworzywa szklanego lub bambusowa długości 2¬7¦m zakończona pałąkiem, stosowana przez niewidomych w mało znanej w kraju konkurencji - chodzie na 400¬7¦m; zawodnik trzyma prosty koniec l. w prawej ręce, pałąk przesuwa się wzdłuż wewnętrznego krawężnika bieżni boiska. (J. D.) laska biała; laska używana przez niewidomych podczas samodzielnego poruszania się. Stanowi ona przedłużenie ręki, dzięki czemu zwiększają się możliwości poznawcze dotyku, jako najważniejszego zmysłu niewidomego biorącego udział w poznaniu rzeczywistości. Za jej pomocą wykrywa on przedmioty (przeszkody) na drodze i w ten sposób chroni się przed niebezpiecznymi zderzeniami z nimi, określa ukształtowanie nawierzchni oraz przypuszczalną wielkość i rozmiary przedmiotów i różnych urządzeń. B. l. niewidomego, z uwagi na inne funkcje niż tzw. laska podpórcza używana przez ludzi w starszym wieku, jest dłuższa, nieco cieńsza i lżejsza, wykonana z aluminium lub tworzywa sztucznego. Stanowi ona także dla osób innych znak rozpoznawczy osoby niewidomej. (T. M.) leczenie kompleksowe padaczki; system całościowego postępowania medycznego, obejmujący diagnostykę, terapię i rehabilitację chorych z padaczką. L. k. padaczki powinno obejmować ciągłą diagnostykę medyczną (ogólną i specjalistyczną), a także psychologiczną i społeczną, właściwe leczenie farmakologiczne, a w razie potrzeby neurochirurgiczne, psychiatryczne, psychoterapeutyczne, orzecznictwo, poradnictwo zawodowe i rehabilitację. (W. K.) leczenie manualne; manipulacje lecznicze, zabiegi wykonywane rękami leczącego. najczęściej u chorych z zespołami bólowymi kręgosłupa. (S. Z.-Ch.) leczenie ułożeniowe w pneumonologii; uykorzystanie zmian ruchomości ścian klatki piersiowej i przepony oraz działania siły ciążenia w różnych pozycjach ciała dla celów terapeutycznych i kinezyterapii. W ułożeniu ciała na boku zniesiony jest oddechowy ruch żebrowy i pogłębiony ruch kopuł przepony w dolnej połowie klatki piersiowej, natomiast w górnej połowie - ruch żebrowy jest zwiększony, a ruch oddechowy przepony jest niewielki. Boczne zgięcie kręgosłupa piersiowego powoduje pogłębienie ruchu przepony i zniesienie ruchu żebrowego w połowie klatki piersiowej od strony skrzywienia. W drugiej połowie klatki piersiowej ruch żeber i przepony jest odwrotny. L.u. stosowane jest w leczeniu wysiękowych zapaleń opłucnej (chory leży na zdrowym boku), w odmie opłucnej, w ćwiczeniach wpływających wybiórczo na ruch odpowiedniej kopuły przepony i ruch żebrowy odpowiedniej połowy klatki piersiowej oraz w celu drenażu oskrzeli. (J. J.) leczenie uzdrowiskowe w sanatorium geriatrycznym - przeciwwskazania; do sanatorium geriatrycznego mogą być skierowane osoby stare, lecz zdolne do samoobsługi w zakresie poruszania się, mycia, ubierania. których stan psychiczny umożliwia kontakt i współpracę z personelem leczącym, które mają zachowaną wydolność krążeniowo-oddechową i kontrolują funkcje zwieraczy. Zaawansowany wiek kalendarzowy nie stanowi przeciwwskazań, gdyż istotny jest stan biologiczny (- wiek biologiczny). Przeciwwskazania obejmują następujące choroby: 1Ď) nowotwory: 2Ď) choroby psychiczne - znacznego stopnia otępienia umysłowe lub zmiany charakterologiczne utrudniające kontakt i współżycie z innymi osobami: 3Ď) choroby zakaźne oraz nosicielstwo duru i czerwonki; 4Ď) niewydolność krążenia nie dająca się wyrównać lekami; 5Ď) stan po zawale serca w okresie pierwszych sześciu miesięcy; b) nadciśnienie tętnicze III i IV okres; 7Ď) blok przedsionkowo-komorowy II i III stopień; 8Ď) częste napadowe częstoskurcze komorowe; 9Ď) wielokrotnie przebyte udary mózgowe; 10Ď) niewydolność oddechowa znacznego stopnia; 11Ď) zakrzepowe zapalenie żył lub inne powikłania zakrzepowe przebyte w ciągu ostatnich sześciu miesięcy; 12Ď) żółtaczki różnego pochodzenia; 13Ď) marskość wątroby z niewydolnością miąższu wątroby lub zaburzeniami krążenia wrotnego; 14Ď) ostre stany zapalne stawów i zmiany przewlekłe, jeżeli powodują znaczne ograniczenie ruchomości z niezdolnością do samoobsługi; 15Ď) znaczny przerost gruczołu krokowego, z zatrzymywaniem moczu i koniecznością cewnikowania; 16Ď) przewlekłe zapalenie nerek i dróg moczowych w okresie niewydolności nerek lub zaostrzeń infekcyjnych; 17Ď) niedokrwistości w okresie niewyrównania; 18Ď) nadczynność tarczycy lub niedoczynność znacznego stopnia; 19Ď) cukrzyca chwiejna oraz cukrzyca powikłana. (H. Sz.) lej kikutowy protezy kończyny; gniazdo dopasowane do kształtu kikuta kończyny w - protezie kończyny górnej lub w - protezie kończyny dolnej, stosowane w celu osadzenia protezy na kikucie. Pozwala na przejmowanie ruchów kikuta przez protezę, a w wielu rozwiązaniach również na przenoszenie obciążeń zsuwających protezę z kikuta. Może przenosić obciążenia przeciwne, co ma szczególne znaczenie w protezie kończyny dolnej, ponieważ jej główną funkcją jest podparcie i przenoszenie ciężaru ciała. Konstrukcja l. k. protezy kończyny zależy m. in. od długości, sprawności i wrażliwości kikuta oraz rodzaju protezy, np. dla krótkiego kikuta ramienia w mechanicznej protezie kończyny górnej z zawieszeniem trójcięgłowym (blokowanie stawu łokciowego), zginanie w stawie łokciowym oraz funkcja końcówki chwytnej sterowane są oddzielnymi - linkami sterującymi) pasowanie l. k. protezy kończyny polega na objęciu nim wysoko barku oraz łopatki i na wywinięciu na klatkę piersiową pod pachą, w celu dobrego zakotwiczenia protezy na kikucie, pozwalając m. in. na przenoszenie przez l. k. protezy kończyny obciążeń zsuwających protezę z kikuta; dla średniego kikuta ramienia w mechanicznej protezie kończyny górnej z zawieszeniem dwucięgłowym (zginanie w stawie łokciowym i funkcja końcówki chwytnej sterowane są jedną linką sterującą, natomiast blokowanie stawu łokciowego drugą) pasowanie l.k. protezy kończyny polega na zakończeniu jego krawędzi ścianki zewnętrznej powyżej wyrostka barkowego, a krawędzi ścianki przyśrodkowej poniżej linii pachowej, w celu zachowania dużej swobody ruchów kikuta możliwych do przejęcia przez protezę, jak też wykorzystania kikuta jako - źródła energii protezy kończyny górnej. Zob. też lej pełnokontaktowy protezy kończyny; podciśnieniowy lej kikutowy. (H. G., T. M.) lej pełnokontaktowy protezy kończyny; sztywny - lej kikutowy protezy kończyny dokładnie dopasowany do kształtu - kikuta kończyny w celu osiągnięcia możliwie największej powierzchni kontaktu z kikutem. Umożliwia wykorzystanie napinających się mięśni do stabilizacji leja na kikucie. Stwarza optymalne warunki przenoszenia ruchów kikuta na protezę. Może być stosowany przy zaopatrzeniu dobrze umięśnionych, niebolesnych kikutów uda, goleni, ramienia i przedramienia. (H. G., T. M.) lej podciśnieniowy protezy kończyny dolnej; sztywny - lej pełnokontaktowy protezy kończyny dolnej lub sztywny ściśle dopasowany lej kikutowy z pozostawieniem niewielkiej wolnej przestrzeni nad końcem kikuta. Zaopatrzony jest w jednokierunkowy wentyl. Łączy protezę z kikutem na zasadzie podciśnienia, powstającego w leju nieobciążonej protezy. Stosowany jest w protezach uda u osób mających dobrze umięśniony kikut, bez zaburzeń krążenia. (H. G., T. M.) lej protezy kończyny dolnej Doerflingera; dodatkowy lej kikutowy protezy kończyny dopasowany do krótkiego kikuta goleni i odciążający koniec kikuta. Stosowany w protezach goleni z - tulejką udową i - półką siedzeniową. Porusza się wraz z kikutem w osi zewnętrznego leja goleni protezowej. Ustabilizowany jest na kikucie za pomocą taśm elastycznych lub sprężyny dociskowej. Ułatwia utrzymanie krótkiego kikuta w leju i zapobiega otarciom skóry przy ruchach kikuta. (H. G., E. M.) leki antydepresyjne a rehabilitacja; w działaniach rehabilitacyjnych u chorych leczonych trójpierścieniowymi lekami antydepresyjnymi należy uwzględnić możliwość wystąpienia objawów ubocznych, zwłaszcza takich, jak objawy z układu krążenia (spadki ciśnienia krwi, tachykardia, zaburzenia przewodnictwa, częstoskurcz itp.) i dostosowywać poziom wymagań, a szczególnie wielkość obciążenia fizycznego, do aktualnego stanu somatycznego. Leki te mogą powodować wystąpienie niepokoju, zaburzeń koncentracji uwagi, zaburzeń akomodacji, co czasem utrudnia choremu udział w niektórych zajęciach (np. psychoterapia grupowa, terapia zajęciowa). Dostosowywanie intensywności zajęć do stanu somatycznego, który może się zmieniać z dnia na dzień, ważne jest zwłaszcza u pacjentów leczonych w oddziałach psychiatrycznych z uwagi na to, że zwykle otrzymują oni wysokie dawki leku przez dłuższy czas. Zob. też objawy uboczne działania leków psychotropowych. (Z. K., T. S.) leki neuroleptyczne a rehabilitacja; podawanie neuroleptyków jest uważane za część kompleksowego procesu leczenia, w którym najlepsze skutki osiąga się, stosując różne formy psycho- i socjoterapii łącznie z leczeniem neuroleptykami. Należy uwzględniać objawy uboczne działania neuroleptyków, tak aby nie stanowiły one przeszkody w stosowaniu różnych form rehabilitacji, oraz aby na skutek działań aktywizujących nie spowodować pogłębienia objawów ubocznych. Takie objawy, jak: nadmierne zahamowanie ruchowe, senność, polekowy zespół Parkinsona, niepokój ruchowy - mogą w znacznym stopniu utrudniać choremu udział w zajęciach rehabilitacyjnych i wymagają dostosowania sposobu prowadzenia tych zajęć do aktualnych możliwości chorego. Objawy ze strony układu sercowo-naczyniowego mogą wystąpić przy prowadzeniu terapii ruchem i różnych form rekreacji, w których od pacjenta wymaga się wysiłku fizycznego, ponieważ istnieje niebezpieczeństwo przekroczenia progu wydolności fizycznej. Dostosowywanie programu i sposobu prowadzenia zajęć do indywidualnych możliwości, zmieniających się czasem z dnia na dzień, jest szczególnie ważne u chorych leczonych dużymi dawkami l. n. przez długi czas. Zob. też objawy uboczne działania leków psychotropowych. (Z. K., T. S.) lekomania - uzależnienia lekowe lepkość myślenia; zaburzenia myślenia spowodowane upośledzoną zdolnością do zmiany tematu, co prowadzi do wydłużenia wypowiedzi przez nieistotne drobiazgowe uzupełnienia. Występuje zwykle wraz z rozwlekłością myślenia w - zespole psychoorganicznym, zwłaszcza w padaczce. (Z. K., T. S.) leucotomia - lobotomia leukotomia; lobotomia przedczołowa; jedna z metod neurochirurgicznego leczenia zaburzeń psychicznych, polegająca na przecięciu włókien istoty białej płatów czołowych. W większości krajów zaniechano stosowania l. głównie z uwagi na głębokie niekorzystne zaburzenia osobowości, jakie obserwowano u wielu pacjentów po zabiegach, a także wątpliwe efekty terapeutyczne. W Polsce l. stosowano w latach 1947-1951. (Z. K., T. S.) lęk; poczucie zagrożenia, napięcia i niepokoju bez wywołującego bodźca zewnętrznego. Stan emocjonalny analogiczny do strachu; strach jest jednak fizjologiczną reakcją na realne niebezpieczeństwo. W l. występują zaburzenia wegetatywne (rozszerzenie źrenic, bladość skóry, pocenie, wysychanie w jamie ustnej, tachykardia, wzrost ciśnienia krwi, przyspieszenie oddechu, biegunki, częste oddawanie moczu zaburzenia snu, łaknienia oraz niepokój ruchowy). L. jest jednym z najczęściej występujących objawów psychopatologicznych - jako zjawisko ciągłe lub w formie napadów lęku nasilonych czasem do stanu paniki. L. występuje w nerwicach i - psychozach (depresji, schizofrenii, zaburzeniach świadomości). (Z. K., T. S.) liczydło "Abakus"; pozwala na szybkie wykonywanie czterech podstawowych działań matematycznych w układzie piątkowym. Zasada posługiwania się jest taka sama jak zwykłym liczydłem. Ramka, do której przymocowane są sztywne druty z nawleczonymi kulkami, umieszczona jest w pudełku wyłożonym filcem, który nie pozwala na samorzutne, luźne przesuwanie się koralików. Każdy rząd kulek oznaczony jest na brzegach ramki odpowiednimi znakami w systemie Braille'a. (R. S.) liagmenatum vocale - więzadło głosowe linka sterująca protezy kończyny górnej; cięgno łączące - zawieszenie protezy kończyny górnej z mechanizmem ruchowym protezy w celu sterowania jego funkcjami. Na przykład: w mechanicznej protezie kończyny górnej ruch przeprostu karku może być przejęty przez odpowiednio skonstruowane zawieszenie protezy i przekazany za pośrednictwem l. s. do mechanicznego stawu łokciowego w celu jego zablokowania w wybranej pozycji zgięcia lub wyprostu przedramienia protezy. (H. G., T. M.) lista słów zrównoważonych fonetycznie; w - audiometrii słownej stosowane są listy słów, które bywają tak dobrane, aby zawierały cechy fonetyczne nie różniące się znacznie między sobą pod względem trudności w percepcji. Stąd przestrzegana jest jednakowa liczba sylab w listach słów podawanych osobom badanym. Ważnym postulatem jest także to, by były to słowa znane osobom badanym i odnoszące się do zbliżonych pod względem trudności kategorii znaczeń. Wówczas bierze się pod uwagę zrównoważenie semantyczne w listach słów. (T. G.) lobectomia - lobotomia, leukotomia lobotomia; lobectomia; leucotomia operacja neurochirurgiczna zapoczątkowana przez dwóch portugalskich lekarzy: Egaza Moniza i Almeidę Lima w 1935 r., mająca na celu spowodowanie zmniejszenia się częstości i nasilenia objawów psychotycznych u pacjentów szpitali psychiatrycznych. Zabieg polegał na przecięciu dróg nerwowych łączących płaty czołowe ze wzgórzem i podwzgórzem. Obecnie ze względów etycznych zabiegu tego nie wykonuje się. (T. G.), lobotomia przedczołowa - leukotomia logotomy; bezsensowne grupy głosek lub sylaby stosowane przy ocenie zdolności powtarzania lub przy badaniu słyszenia mowy. L. stosuje się w celu wyeliminowania wpływu strony znaczeniowej oraz dotychczasowego doświadczenia językowego. (T. G.) logopedia; dziedzina zajmująca się problematyką usuwania zaburzeń i wad mowy, zapobieganiem opóźnieniom w rozwoju mowy i wyrównywaniem tych opóźnień, nauczaniem mowy dzieci głuchych. L. wykorzystuje istniejące dyscypliny naukowe, jak: językoznawstwo, psychologię, pedagogikę, audiologię, foniatrię, akustykę i inne. Logopedzi kształcą się w naszym kraju w ośrodkach uniwersyteckich w ramach studiów podyplomowych. Kształcenie to jest organizowane przez językoznawców interesujących się zagadnieniami odchyleń od normy w procesie porozumiewania się. Od r. 1964 istnieje Polskie Towarzystwo Logopedyczne, popularyzujące problematykę opieki nad prawidłową mową, organizujące krajowe zjazdy naukowe i wydające czasopismo "Logopedia". L. współpracuje blisko z - neuropsychologią, - pedagogiką specjalną, - psycholingwistyką, czerpiąc z tych dyscyplin wiele koncepcji i wzbogacając swój warsztat badawczy. Istnieje wiele rozmaitych metod służących do diagnozy i opisu występujących u dzieci i dorosłych nieprawidłowości w mowie, które są stosowane w praktyce logopedycznej. Logopedzi są zatrudniani zarówno w ośrodkach leczniczych, jak i w placówkach oświatowych. Szczególnie duże zapotrzebowanie na usługi logopedyczne przejawiają ośrodki kształcenia i wychowania specjalnego, zajmujące się dziećmi upośledzonymi umysłowo, głuchymi, niedosłyszącymi. Rehabilitacja logopedyczna stanowi obszerny dział, stale rozszerzający zakres swych oddziaływań i doskonalący metody postępowania. L. jest specjalnością wielodyscyplinarną, jej zainteresowania wiążą się z kulturą żywego słowa, zagadnieniami mowy scenicznej z jednej strony, a z patologicznymi uwarunkowaniami zaburzeń i wad mowy- z drugiej. W ostatnich latach dzięki postępom w dziedzinie teorii informacji l. uzyskała nowe podstawy teoretyczne. We Francji w powszechnym użyciu stosowane jest zamiast określenia logopedia określenie ortofonia. (T. G.) logorhea - słowotok luminacja; jaskrawośś; jasność powierzchniowa; określa obiektywnie gęstość powierzchniową natężenia światła, a subiektywnie decyduje o nasileniu doznania jego jasności. L. równa się stosunkowi natężenia światła do powierzchni odbijającej (przepuszczającej lub emitującej) światło. Jednostką l. jest kandela. Jest to światłość, jaką ma w kierunku prostopadłym powierzchnia 1/600000 m¬ó;¦ promiennika zupełnego w temperaturze krzepnięcia platyny pod ciśnieniem 101325 Pa. Ergonomiczne racjonalne kształtowanie środowiska pracy wymaga, aby w polu widzenia pracującego nie było powierzchni o zbyt dużej l. Jeżeli chodzi o pierwotne źródła światła (ciała emitujące światło), to w polu widzenia mogą się znajdować wyłącznie lampy sygnałowe o niewielkiej l. L. powierzchni można regulować przez ilość światła padającego na powierzchnię lub przez nią odbijanego. Stopień pochłaniania światła zależy od rodzaju substancji tworzącej lub pokrywającej powierzchnię. Pokrywając powierzchnię środowiska pracy odpowiednio dobranymi farbami można przy danym oświetleniu uzyskać dowolne l. (Z. N.) Ł łaźnia rzymska; specjalne pomieszczenie służące do wykonywania zabiegów fizykalnych, w którym pod wpływem suchego ogrzanego do temperatury 40 - 60 st. C. powietrza następuje ogólne przegrzanie ciała. Umieszczone na różnych poziomach drewniane ławy pozwalają na odpowiednie dozowanie ciepła. (A. Z.) łaźnia szafkowa; drewniana szafka, w której umieszcza się chorego na czas zabiegu (poza szafką znajduje się tylko głowa). Suche powietrze wewnątrz szafki ogrzewa się do temperatury 60 - 80 st C. (A. Z.) łuska; rodzaj korytkowej szyny stabilizującej, obejmującej część obwodu kończyny. Stabilizuje jeden lub więcej stawów w korzystnym funkcjonalnie ustawieniu. Stosowana zapobiegawczo w przypadku zagrażających przykurczów w stawach w celu korekcji przykurczów mięśniowych oraz poprawy funkcji kończyny, np. stabilizacji stawu kolanowego porażonej kończyny i umożliwienia wykorzystania jej do podparcia masy ciała lub stabilizacji nadgarstka dla lepszego wykorzystania funkcji mięśni zginaczy, w przypadku porażenia prostowników po uszkodzeniu nerwu promieniowego. (H. G., T. M.) M majaczenie; delirium; zespół zaburzeń świadomości, orientacji, spostrzegania i pojmowania. M. towarzyszą: podniecenie psychoruchowe, lęk, dysforie lub podwyższony nastrój, iluzje oraz omamy, najczęściej wzrokowe, niekiedy czucia skórnego, węchowe, czasem słowne. Zaburzenia orientacji i sceniczny charakter omamów powoduje, że chory jest przekonany, że znajduje się w miejscu pracy, na targowisku, w barze itp. miejscach, w których często przebywał. M. spowodowane ostrym zatruciem (np. atropiną) występuje nagle i trwa kilka godzin. M. alkoholowe poprzedza zwykle stan predeliryjny (iluzje, niepokój, lęk, zaburzenia snu), a w ciągu doby lub kilku dni rozwija się pełne m. z charakterystycznym nasileniem się objawów wieczorem i w nocy trwające do tygodnia. Nie leczone - często kończy się śmiercią. Źle rokuje również przejście m. w śpiączkę. M. występuje także w ostrych chorobach gorączkowych, w zatruciach, po odstawieniu dużych dawek leków uspokajających, w przebiegu leczenia środkami antycholinergicznymi, w psychozach starczych, miażdżycowych, po urazach mózgu itp. (Z. K., T. S.) makrocefalia; wielkogłowie; duży wymiar objętości czaszki, często w wyniku wodogłowia powstającego pod wpływem niedrożności komór mózgowych, przez które przepływa płyn mózgowo-rdzeniowy. Nierzadko wodogłowiu towarzyszy znaczny wzrost ciśnienia śródczaszkowego oraz upośledzenie umysłowe. Celem udrożnienia dróg przepływu płynu mózgowo-rdzeniowego stosuje się zabiegi neurochirurgiczne, co pozwala zapobiec wodogłowiu lub je ograniczyć. (T. G.) maksymalny przepływ w szczytowej fazie natężonego wydechu; Mmfr 25-75Ď; przepływu w 1¬8¦s mierzony na podstawie wykresu krzywej natężonego wydechu w odcinku zawartym między 25 a 75% całej objętości wydalanego podczas próby powietrza. Jest powiązany z oporem przepływu, zwłaszcza w małych drogach oddechowych. (J. J.) małogłowie - mikrocefalia mania; zespół objawów psychopatologicznych charakteryzujący się podwyższeniem nastroju i napędu. W m. chory przeżywa prawie wyłącznie przyjemne stany emocjonalne (radość, wesołość). Podwyższenie nastroju upośledza zdolność prawidłowej samooceny i oceny rzeczywistości. Chory czuje się wszechstronnie uzdolniony, przeżywa swoje osiągnięcia i możliwości, nie dostrzega obiektywnych trudności. Nasilone, wyolbrzymione przekonania o własnych zaletach mogą przybrać postać urojeń wielkościowych. Równolegle z podwyższeniem nastroju występuje przyspieszenie myślenia, dochodzące w skrajnych przypadkach do gonitwy myśli, w której nie można zrozumieć wypowiedzi chorego. Wzmożony napęd przejawia się nadmierną aktywnością. Chory może podejmować wielokierunkowe, przekraczające jego możliwości, działania, lekkomyślne decyzje, np. sprzedaje dom, pożycza pieniądze ponosząc straty finansowe. Zaburzenia nastroju mogą też przejawiać się w formie - dysforii, występującej szczególnie gdy chory napotyka na opór w swej nadmiernej aktywności. Do powstawania konfliktów w wielu wypadkach przyczynia się nie tolerowana przez otoczenie apodyktyczna, wielkościowa postawa chorego, wypowiadane przez niego obraźliwe opinie, a nawet rękoczyny. Sen w m. jest zwykle skrócony i płytki, popęd seksualny wzmożony, w cięższych stanach mogą wystąpić agresje seksualne. Niewielkie podwyższenie nastroju i napędu nazywa się zespołem hipomaniakalnym. M. występuje w - chorobie afektywnej dwubiegunowej, może też wystąpić w schizofrenii, w porażeniu postępującym oraz w innych psychozach na podłożu organicznym. (Z. K., T. S.) manipulacja; szybki, mocny ruch wykonany biernie w chorym stawie, w którym zakres ruchu jest ograniczony. Stosowana w masażu leczniczym i kręgarstwie. (A. Z.) manipulacje chwytu; wystarczające jakościowo i odpowiednio silne uchwycenie przedmiotu, konieczne do prawidłowego sterowania ruchami zespołu, jaki tworzy ręka i trzymany przez nią przedmiot. Na m. składa się umiejętność chwytania, przenoszenia, układania, nakładania lub wkładania oraz obracania przedmiotów o różnym kształcie i różnej wielkości. M. z udziałem chwytu palcowo-dłoniowego, wielopunktowego, cylindrycznego mogą najczęściej towarzyszyć ruchy zginania i prostowania ręki w stawie promieniowo-nadgarstkowym, np. przy łączeniu ze sobą trzech nagwintowanych elementów. Natomiast m., w których zaangażowane są chwyty palcowo-opuszkowe dwupunktowe oraz chwyt palcowo-dłoniowy, wielopunktowy koncentryczny, zwykle łączą się z ruchami nawracania i odwracania przedramienia. Są one niezbędne, np. podczas przykręcania lub odkręcania drobnych przedmiotów, zwłaszcza różnej wielkości nakrętek. (Z. N.) manipulator; sztuczna ręka; powinien cechować się dobrą sprawnością techniczną i mieć urządzenia informujące operatora o sile wywieranej przez szczęki albo ograniczniki mechaniczne, uniemożliwiające działanie z siłą, która mogłaby uszkodzić chwytany przedmiot. Posługiwanie się m. wymaga bezwzględnie kontroli wzrokowej bezpośredniej lub za pomocą urządzenia telewizyjnego. Korzyść ze stosowania m. polega na tym, że przedłużając rękę pracującego łatwiej jest między jego ciałem i źródłem szkodliwości umieścić zaporę, uniemożliwiającą zetknięcie się szkodliwego czynnika z organizmem ludzkim. (Z. N.) marskość tkanki płucnej; rozrost tkanki włóknistej, bliznowatej ze zmniejszeniem objętości miąższu płucnego i rozwojem rozstrzeni oskrzeli w tym obszarze. Powstaje w wyniku niepomyślnego zejścia zapaleń płuc, długotrwałej niedodmy, długotrwałego unieruchomienia płuca (zarośnięcie jamy opłucnej). Może dotyczyć całego płuca lub mniejszych jego odcinków: płata, segmentu. Decydujące dla rozpoznania jest badanie radiologiczne. Z zaburzeń czynnościowych dominuje restrykcja. Przebieg zależy od rozległości zmian i częstości powikłań w postaci zapaleń w obrębie zmian. Radykalne leczenie jedynie operacyjne, nie zawsze możliwe. (J. J.) martwica, kostno-chrzęstno jałowa oddzielająca; osteochondritis dissecans; istota schorzenia polega na obumieraniu i powolnym oddzielaniu się tkanki kostnej i chrzęstnej z końców stawowych kości. Występowanie tych zmian związane jest często z przeciążeniem, urazem stawu lub mniejszymi, ale częstymi urazami. Ogniska martwicze występują najczęściej w stawach: kolanowym, łokciowym. rzadziej skokowych i biodrowych. Mają kształt soczewki dwuwypukłej o gładkich ścianach i rozmiarach od kilku do kilkunastu milimetrów. Z czasem następuje oddzielenie martwaka chrzęstno-kostnego od podłoża i może się on przemieścić do jamy stawu. Początkowo dolegliwości są niewielkie i nierzadko początek choroby wiąże się z nagłym zablokowaniem stawu już po oddzieleniu martwaka. Niekiedy odciążenie i unieruchomienie stawu może wpłynąć na przyrośnięcie ogniska do podłoża. Większe oddzielone fragmenty zespala się operacyjnie. Martwicze ciała wolne wymagają usunięcia z jamy stawu, a łożysko - wyrównania brzegów. Po zabiegu operacyjnym (bezpośrednio po zagojeniu rany) stosuje się ćwiczenia ruchowe kończyny operowanej bez obciążania. Obciążanie kończyny - po 6 tygodniach od operacji. (J. K.) masaż całkowity; masowanie całego ciała wszystkimi technikami w odpowiedniej kolejności i pozycjach wyjściowych. M.c. rozpoczyna się od okolicy karku, grzbietu poprzez lędźwie, a kończy na tylnej powierzchni kończyn dolnych. Następnie w pozycji siedzącej masuje się okolice głowy, szyi. klatki piersiowej i kończyn górnych, a na końcu w pozycji leżącej na wznak okolice brzucha i przednie powierzchnie kończyn dolnych. (A. Z.) masaż klasyczny; wykonuje się wyłącznie za pomocą rąk na obnażonym ciele masowanego przy jego biernym zachowaniu. Masażysta musi znać dobrze anatomię człowieka i wszystkie techniki m. M. k. stosuje się często w celu uzyskania efektów higieniczno-kosmetycznych. M.k. może być całkowity i częściowy. (A. Z.) masaż leczniczy; wykonuje się za pomocą rąk i odpowiednich aparatów w celu zapobieżenia bądź usunięcia patologicznych zmian w tkankach miękkich. będących następstwem choroby. M.l. wykonywany aparatami czy urządzeniami nazywa się m. specjalnym. M.l. całkowity stosuje się w leczeniu otyłości, cukrzycy, w chorobach układu krążenia, skóry i mięśni oraz układu nerwowego. M.l. łączy się często z ćwiczeniami kinezyterapeutycznymi. które wzbogacają jego oddziaływanie. (A. Z.) masaż podwodny; łączy oddziaływanie dwóch różnych zabiegów wodnych. Jeden to ciśnieniowy natrysk podwodny z możliwością regulacji wielkości ciśnienia i kształtu strumienia wody. Drugi to kąpiel wodna całego ciała. Temperatura wody kąpielowej i strumienia natryskowego nie jest jednakowa. M. p. należy wykonywać w specjalnych pomieszczeniach i wannach. (A. Z.) masaż segmentarny; opiera się na neurofizjologicznych powiązaniach istniejących między określonymi obszarami skóry, tkanki podskórnej, łącznej i mięśniowej, naczyniami a narządami wewnętrznymi, których unerwienie pochodzi z tego samego poziomu (segmentu) rdzenia kręgowego. Lokalizacja choroby w jednym z wymienionych wyżej ogniw powoduje zmiany o różnym natężeniu w innych składowych segmentu. Masując zdrowe lub mniej chore składowe tego segmentarnego powiązania można skutecznie oddziaływać na miejsce czy tkankę najbardziej chorą. W m.s. stosuje się techniki m. klasycznego. M.s. należy wykonywać od obwodu do części środkowych ciała. Prawidłowość wykonywania tego zabiegu zależy od dobrej znajomości budowy układu nerwowego. (A. Z.) masaż sportowy; mechaniczne oddziaływanie na skórę, a przez nią na narząd ruchu w celu przywrócenia mu pełnych możliwości czynnościowych. M. s. ma usunąć skutki przeciążenia wywołane treningiem czy innym rodzajem wysiłku fizycznego, ułatwić odpływu krwi żylnej z nagromadzonymi w czasie wysiłku produktami spalania. M. s. wykorzystuje wszystkie techniki m. klasycznego i specjalnego, przy czym system stosowanych bodźców ze względu na większą masę mięśniową musi być silniejszy niż w innych rodzajach m. Dlatego prawidłowe wykonanie m. s. wymaga od masującego znacznie większej siły fizycznej. M. s. wykonuje się także za pomocą przyrządów. (A. Z.) masaż synkardialny; technika masażu specjalnego o działaniu wyłącznie leczniczym, w której specjalna aparatura zsynchronizowana z pracą mięśnia sercowego zwiększa siłę skurczu krwionośnych naczyń obwodowych w przypadku ich niewydolności. Aparat (synkardan) zbudowany jest z elektrokardiografu, który odbiera rytm pracy serca i siłę jego skurczów. Bodźce odbierane przez elektrokardiograf są przetwarzane i stanowią podstawę działania drugiej części aparatu, w której odbywa się sprężanie powietrza do odpowiedniego ciśnienia i przekazywanie go z odpowiednią częstotliwością, dostosowaną do rytmu pracy serca do mankietów założonych na chorych częściach kończyn. (A. Z.) masaż wibracyjny; technika masażu klasycznego. Wibrację albo ruch wstrząsania tkanek osiąga się rytmicznymi uderzeniami opuszków palców w masowaną powierzchnię ciała. Obecnie zastępuje się działanie manualne przyrządami, w których efekt wibracji uzyskuje się za pomocą impulsów prądu elektrycznego, sprężonego powietrza lub ciśnienia wody. Wibracja przeniesiona na tkanki ma leczniczy wpływ na obwodowy układ nerwowy i krążenie obwodowe. (A. Z.) maskowanie; 1Ď) próba tzw. maskowania stosowana jest w audiometrii w celu zagłuszania jednego z uszu za pomocą tzw. "białego szumu", czyli bodźców zawierających szerokie pasmo częstotliwości i nie uszkadzających narządu słuchu nawet przy dużych natężeniach. Próbę m. stosuje się w celach diagnostycznych, podając jednocześnie maksymalny dźwięk tonu czystego oraz obserwując reakcje badanego, który ma dawać znać, kiedy usłyszy ton przy zwiększanym stopniowo natężeniu. W uszkodzeniach słuchu o typie głuchoty odbiorczej m. nie utrudnia słyszenia, natomiast odwrotne zjawisko występuje w głuchocie przewodzeniowej. 2Ď) termin m. bywa używany także w odniesieniu do zjawiska ukrywania kalectwa. M. występuje zamiennie z terminem dysymulacja, która jest skłonnością do okazywania, że osobę niepełnosprawną stać na więcej niż to ma miejsce w rzeczywistości. M. obserwuje się nieraz u osób, których kalectwo nie jest widoczne. (T. G.) maszkaronizm - gargolizm matołectwo - kretynizm mechanizmy obronne; termin zaczerpnięty z psychologii osobowości, oznaczający procesy kontrolujące reakcje jednostki, mające często charakter neurotyczny. Nie zawsze są one świadomą odpowiedzią na daną sytuację czy przeżycie. Bywają reakcją na doznaną frustrację i mogą mieć charakter pozytywny lub negatywny z punktu widzenia zdrowia psychicznego człowieka. Pod wpływem zaistniałego kalectwa można obserwować rozmaite formy ujawniania się mechanizmów obronnych i różny stopień ich nasilenia. Interesujące studium m. o. przedstawił w swych dziełach Freud, zwracając po raz pierwszy uwagę na znaczenie podświadomości dla przeżywanych konfliktów i występujących zaburzeń psychicznych. Dość często występującym m. o. obserwowanym u osób niepełnosprawnych, które nie zaakceptowały w pełni swego kalectwa i związanych z nim następstw, jest zaprzeczanie rzeczywistości. Do częstych m. o. należą: projekcja, introjekcja, identyfikacja, unikanie. Nierzadko spotykanym m.o., zakłócającym stosunki międzyludzkie i będącym oznaką złego przystosowania się, jest agresja. Występuje dość często w różnych formach u osób niepełnosprawnych, które nie pogodziły się ze swym stanem i mają nie rozwiązane konflikty, przeżywane intensywnie i przez dłuższy czas. Zob. też: fiksacja, racjonalizacja, regresja, represja, sublimacja. (T. G.) mechanogram mięśnia; mechanomiogram; wykres przebiegu siły mięśniowej w czasie, zapisany rejestratorem, np. oscylografem pętlicowym, jako - zapis analogowy. Zapis taki pozwala na ocenę parametrów czasowo-siłowych mięśnia: wartości siły mięśniowej w dowolnym czasie, szybkości narastania siły maksymalnej itp. (A. K.) mechanomiogram - mechanogram mięśnia mechanoreceptory; są przetwornikami mechaniczno-elektrycznymi. Przekształcają one bodźce mechaniczne na impulsy nerwowe. Bodźcami dla tych receptorów są odkształcenia, wywołane działaniem sił mechanicznych, Receptory te są zlokalizowane w skórze, mięśniach, ścięgnach, torebkach stawowych i w labiryncie ucha. (Z. N.) mechanoterapia - metoda Zandera medycyna społeczna; bada człowieka nie jako wyizolowaną jednostkę, lecz jako osobę w więzi ze środowiskiem. Ustala konsekwencje takiej interakcji dla jednostki. M.s. traktuje środowisko jako otoczenie naturalne. Współcześnie interesuje się również środowiskiem jako rzeczywistością społeczno-kulturową i jej wpływem na chorobę i zdrowie. (J. M.) metoda Bobathów; najczęściej stosowana u dzieci z porażeniem mózgowym; opracowana w oparciu o neurofizjologiczny wzorzec rozwoju ruchowego człowieka. Układ ćwiczeń ruchowych, początkowo kierowanych rękami terapeuty, a następnie samodzielnych - ma na celu odtworzenie i wyrównanie luk rozwojowych (pełzanie, chodzenie na czworakach, siadanie, ćwiczenie równowagi w pozycji spionizowanej itp.), przy jednoczesnym hamowaniu przetrwałych automatyzmów ruchowych i współruchów (unikanie pozycji wyzwalających odruchy toniczne i niepożądane automatyzmy). (S. Z.-Ch.) metoda Brunnstroma; opracowana dla chorych z porażeniem połowicznym w oparciu o mechanizm synergii, początkowo odruchowej, później dowolnie wywoływanej, a następnie z ćwiczeniem kontroli i izolowaniem z ruchów synergistycznych - ruchów dowolnych. W ćwiczeniach zaleca się wzmacnianie ich odruchami szyjnymi, błędnikowymi i różnego rodzaju bodźcami ekstero- i proprioceptywnymi (rozciąganie, oklepywanie, opukiwanie, ucisk mięśni i ścięgien). (S. Z.-Ch.) metoda de Lorme'a i Watkinsa; metoda treningu z progresywnie wzrastającymi oporami; stosowana w kinezyterapii indywidualnej w celu wzmocnienia siły mięśniowej, w ćwiczeniach czynnych oporowych. Liczba serii - 3Ď; obciążenie w pierwszej 50%, w drugiej 75%, a w trzeciej 100% w stosunku do możliwości maksymalnych ćwiczonej grupy mięśniowej. Czas przerw między seriami od 1 do 1,5 min. Liczba dni treningowych w tygodniu - 5. Praca mięśni oparta na skurczu izotonicznym. Zob. też ćwiczenia czynne oporowe. (A. Z.) metoda Doman-Delacato; metoda zespołowego usprawniania dziecka z porażeniem mózgowym. Autorzy uważają, że zaburzony rozwój ruchowy może być stymulowany przez umożliwienie dziecku "doświadczania" prawidłowych (idealnych) wzorców czynności ruchowych i niektórych automatyzmów, poczynając od najprostszych (jak pełzanie), które należy odtwarzać biernie kilka do kilkudziesięciu razy dziennie przez zespół terapeutów, z których każdy prowadzi ruchy jednej kończyny lub głowy. Za równie ważne uznają autorzy zapewnienie prawidłowej pozycji dziecka w czasie snu. (S. Z.-Ch.) metoda Dżanelidze; m. powolnej repozycji zwichniętego stawu barkowego. Polega ona na obciążeniu zwichniętej kończyny (sztangielka, hantle) po jej odwiedzeniu, np. przez pochylenie tułowia w stronę zwichniętego barku czy opuszczenie kończyny poza krawędź stołu, na którym pacjent leży w pozycji na brzuchu. (J. K.) metoda Hettingera i Mullera; metoda krótkich ćwiczeń izometrycznych; opiera się na pracy izometrycznej mobilizowanej grupy mięśniowej. Stosowana jest w kinezyterapii indywidualnej w celu wzmocnienia siły mięśniowej. Metodyka tego treningu zaleca stosowanie obciążeń 90% w stosunku do maksymalnych możliwości. Na jednostkę treningową przypada jedna seria 10 powtórzeń napięcia mięśniowego. Czas jednego napięcia - 6¬7¦s, przerwy między napięciami - 5 - 1O¬7¦s. Liczba dni treningowych w tygodniu - 5. Każde napięcie grupy mięśniowej musi być poprzedzone pełnym biernym jej rozciągnięciem. (A. Z.) metod Hipokratesa; metoda nastawienia zwichnięcia stawu barkowego. Przy ułożeniu pacjenta na plecach nastawiający pociąga za wyprostowaną kończynę, z jednoczesnym przeciwwyciągiem przez umieszczenie pięty pod pachą chorego. Kończynę delikatnie obraca się na zewnątrz i przywodzi. (J. K.) metoda indywidualnego przypadku; case work; procedura, dzięki której uzyskuje się możliwie wyczerpujące dane o człowieku i środowisku, które w postępowaniu rehabilitacyjnym zostają użyte w celu zorganizowania odpowiedniej pomocy oraz ułatwienia przystosowania się jednostki do społeczeństwa. Analiza indywidualnego przypadku jest działaniem złożonym i powinna być realizowana zgodnie z ogólnymi zasadami diagnozy klinicznej. Wyróżnia się trzy etapy metody i.p.: 1Ď) diagnozę, 2Ď) opracowanie planu postępowania i 3Ď) właściwe prowadzenie przypadku. Metoda i. p. koncentruje się na problemach jednostki, umiejętności właściwego organizowania współpracy z rodziną, grupą rówieśniczą, grupą zawodową i szerszymi kręgami społecznymi. Chodzi o uchwycenie źródeł pogłębiania się zaburzeń, których przyczyny mogą istnieć również poza jednostką. Specjalista stosujący metodę i.p. może pomóc jednostce przez: ułatwienie zrozumienia sytuacji, zapoznanie z dostępnymi środkami pomocy, ułatwienie podjęcia decyzji, jak również może pomóc w rozładowaniu stanów stresowych, w zrozumieniu działania pod wpływem uczuć itd. Twórca metody i. p., Mary Richmond, i jej realizatorzy - psychologowie i pracownicy socjalni - kierowali się następującymi zasadami: trzeba akceptować jednostkę taką, jaka jest, należy tworzyć klimat życzliwości pomiędzy prowadzącym przypadek a "pacjentem". Należy zmierzać do takiego nastawienia jednostki, aby zapragnęła sama skorygować swoje życie. W metodzie i. p. posługujemy się wywiadem środowiskowym. Metoda ta jest stosowana przez pracowników poradni specjalistycznych (poradnie wychowawczo-zawodowe, zdrowia psychicznego, poradnie rehabilitacyjne) oraz przez personel fachowy w spółdzielczości inwalidów (J. M.) metoda Jacobsona; służy leczeniu chorych z nadmiernie wzmożonym napięciem mięśniowym. Jej modyfikacja, znana jest pod nazwą m. progresywnej relaksacji, polega na świadomej samokontroli stanu napięcia mięśniowego. Wprowadza jako ważny element usprawniania tzw. ćwiczenia relaksacyjne, oparte na pełnym współdziałaniu pacjenta w celu opanowania emocji i wykształcenia umiejętności czynnego rozluźniania poszczególnych grup mięśniowych. (A. Z., S. Z.-Ch) metoda Kabata; metoda proprioceptywnego torowania nerwowo-mięśniowego; stosowana w kinezyterapii chorych po udarach mózgowych. Według tej metody usprawnianie układu nerwowo-mięśniowego odbywa się nie przez ćwiczenia poszczególnych mięśni, lecz stosowanie wzorów ruchów przebiegających w płaszczyznach skośnej i spiralnej. Duży nacisk kładzie się tu na pobudzenie proprioceptywne i eksteroceptywne. (A. Z., J. K.) metoda Karvonena; służy do obliczania częstości tętna, jaką bezpiecznie można osiągnąć w trakcie treningu wysiłkowego u pacjentów z chorobą wieńcową (limit tętna). Metoda ta uwzględnia tętno spoczynkowe, które może wykazywać różne wartości u różnych pacjentów, od 0,83¬7¦Hz (50¬8¦min) do 1,5¬7¦Hz (90¬8¦min). Obliczenia limitu tętna dokonuje się przez wyliczenie różnicy pomiędzy aktualnym tętnem spoczynkowym a maksymalnym tętnem określonym w próbie wysiłkowej. Od różnicy tej oblicza się odsetek przewidziany dla treningu (60, 70 lub 80%), a różnicę mnoży się przez 0,6 0,7 lub 0,8. Uzyskana liczba dodana do aktualnego tętna spoczynkowego daje częstość tętna limitującą intensywność wysiłku w czasie treningu. (J. L.) metoda Kenny; stosowana w leczeniu dzieci chorych na chorobę Heinego i Mediny. Jej lecznicze oddziaływanie opiera się na stosowaniu pozycji ułożeniowych rozluźniających napięcie chorych mięśni, fizykoterapii i wykonywaniu ćwiczeń biernych z akcentowaniem torowania czucia głębokiego. (A. Z.) metoda Klappa; jedna z pierwszych opracowanych kompleksowo m. kinezyterapeutycznych w celu leczeniu bocznych skrzywień kręgosłupa. Ćwiczenia prowadzone w pozycjach niskich z dwupunktowym podparciem kręgosłupa w przysiadzie podpartym, klęku podpartym i w pozycji leżącej. Ważną cechą tej m. jest asymetria ćwiczeń, za pomocą których wzmacnia się mięśnie tułowia, głównie prostowniki grzbietu. Klapp wprowadza szereg bardzo nowoczesnych działań do kinezyterapii, np. naukę ćwiczeń dla opiekunów dziecka w celu ich kontynuowania po wypisie ze szpitala w warunkach domowych. (A. Z.) metoda Kochera; nastawienie zwichnięcia przedniego stawu barkowego. W znieczuleniu ogólnym pociąga się wzdłuż kończynę na zewnątrz następnie energicznie przesuwa się łokieć przed klatkę piersiową i obraca ramię do wewnątrz, co powoduje wprowadzenie głowy kości do stawu (zwykle wyczuwalne. lub nawet słyszalne). (J. K.) metoda krótkich ćwiczeń izometrycznych - metoda Hettingera i Mullera metoda Levitta; stanowi modyfikację - metody Bobathów, uzupełnioną szerszym zastosowaniem pomocy ortopedycznych i dodatkowym wprowadzeniem elementów muzyki i zabawy jako stymulatorów motywacji dziecka do czynnego udziału w ćwiczeniach. (S. Z.-Ch.) metoda McQeena; opracowana została na zasadach zbliżonych do - m. de Lorme'a i stosowana jest w celu zwiększenia siły mięśni i uzyskania przyrostów masy mięśniowej. Jednostka treningowa składa się z 4 serii po 10 powtórzeń ćwiczenia. Przerwy między seriami od 2 do 2,5 min. Opór maksymalny. Liczba dni treningowych w tygodniu - 5. Praca mięśni oparta o skurcz izotoniczny powoduje zwiększenie siły w całym zakresie ruchu w obrębie danego stawu. Przydatność tej m. w kinezyterapii ze względu na duże obciążenie wysiłkowe - mała. Zob. też ćwiczenia czynne oporowe. (A. Z.) metoda oralna; metoda stosowana w nauczaniu mowy głuchych preferująca porozumiewanie się ustne bez pomocy systemu języka migowego. W historii szkolnictwa dla głuchych obserwuje się okresy zwiększonego zainteresowania m. o., która zdaniem jej zwolenników otwiera możliwości większej integracji głuchych ze światem ludzi słyszących. M. o. przeciwstawia się metodzie manualnej, preferującej porozumiewanie się za pomocą języka migowego. W ostatnich latach występuje tendencja do łączenia obu sposobów podejścia i znajduje to wyraz w lansowanej w wielu krajach tzw. - komunikacji totalnej. (T. G.) metoda ośrodków pracy; forma nauczania globalnego, wprowadzona do szkolnictwa specjalnego przez Marię Grzegorzewską. Opiera się ona na zainteresowaniach dziecka, dostosowana jest do jego potrzeb i możliwości, uwzględnia właściwości psychiczne ucznia, a także wymagania zawarte w programie nauczania dla niższych klas szkoły podstawowej. Metoda o. p. oparta jest na założeniach metody ośrodków zainteresowań O. Decrolyego, który uwzględniał w nauczaniu zarówno potrzeby dziecka, jak i warunki środowiska, w jakich ono żyje. Zagadnienia opracowywane w metodzie o. p. mają bezpośredni związek z życiem codziennym, stanowią źródło działania. Tok lekcyjny zawiera następujące etapy: 1Ď) zajęcia wstępne, 2Ď) obserwację bezpośrednią, 3Ď) kojarzenie nowego materiału z posiadanymi wiadomościami, 4Ď) ekspresję konkretną, jak: rysunek, modelowanie, wycinanie, albo abstrakcyjną, jak: opowiadanie, werbalizację. Stosuje się przy tym techniki szkolne: czytanie, pisanie, liczenie. Punktem wyjścia jest poznanie najbliższego środowiska, stopniowo rozszerzanego. Metoda o. p. stosowana jest w nauczaniu początkowym dzieci upośledzonych umysłowo, w stopniu lekkim i głębszym, oraz niewidomych, niedowidzących, głuchych i niedosłyszących. Treść nauczania zawarta jest nie w przedmiotach, ale w tematach - rocznych, miesięcznych, tygodniowych i dziennych. Jednostki metodycznej nie stanowi lekcja, ale temat, tzw. ośrodek. Współcześnie wprowadzona jest korelacja globalnej metody o. p. z nauczaniem przedmiotowym, opierającym się na podręcznikach, które ujednolicają materiał nauczania zawarty w programach przewidzianych dla poszczególnych klas. (Z. S.) metoda Peto; opracowana w celu usprawniania dzieci starszych z mózgowym porażeniem dziecięcym, zwłaszcza jego postacią dyskinetyczną, której nie towarzyszą istotne zaburzenia rozwoju umysłowego. Łączy długotrwałe systematyczne usprawnianie ruchowe z procesem oddziaływania psychopedagogicznego i przyswajaniem wiadomości szkolnych. (S. Z.-Ch.) metoda Phelpsa; stosowana w kinezyterapii dziecięcych porażeń mózgowych. Opiera się na założeniu, że między rozwojem umysłowo-psychicznym i fizycznym istnieje ścisła współzależność, która pozwala oddziaływać przez lepszą z tych składowych na gorszą i odwrotnie. Jeżeli proces chorobowy bardziej upośledził rozwój umysłowy, a fizyczny mniej, to należy wykorzystać możliwości ruchowe w celu poprawy rozwoju umysłowego. Ponadto Phelps opracował zestawy pomocy technicznych do ułatwienia dziecku wykonywania czynności w warunkach zmienionych przez chorobę. (A. Z.) metoda Pnf (proprioceptive neuromuscular facilitation); opracowana w postaci kilkudziesięciu gotowych wzorców ćwiczeniowych, tzw. szablonów ruchu, dla kończyn i różnych części ciała, zawierających ruchy wielopłaszczyznowe z elementami obrotowo-skręcającymi, oparte na pracy synergistycznych grup mięśniowych. W każdym wzorcu terapeuta obowiązany jest do maksymalnego wydłużenia, a nawet rozciągnięcia mięśni w pozycji wyjściowej, co stanowi jedno z ważnych źródeł pobudzenia proprioceptywnego, a w czasie wykonywania ćwiczenia - do włączenia różnego stopnia oporu, zależnie od fazy ruchu i siły danej grupy mięśni. Każdy wzorzec ruchowy poprzedza wyraźna komenda słowna określająca kierunek, charakter i płaszczyznę ruchu. (S. Z.-Ch.) metoda pracy; przygotowana dla niepełnosprawnego pracownika jest zawsze związana z racjonalnym wykorzystaniem ruchów roboczych i oparta na zasadach ich ekonomiki. Zasadami tymi są: a) dobór obszaru do wykonywania głównych czynności manipulacyjnych i ruchów kontrolowanych, b) przeciwdziałanie obciążeniom statycznym, c) równoczesna symetria ruchów, d) ciągłość i płynność ruchów, e) wykonywanie ruchów silnych i rzutowych, f) wykonywanie ruchów swobodnych, g) wspomaganie i ekonomiczność ruchów, h) przeciwdziałanie monotypowości ruchów. Wszelkiego rodzaju manipulacje związane z pracą powinny odbywać się w przestrzeni gwarantującej maksymalną sprawność procesów motorycznych i psychomotorycznych niepełnosprawnego pracownika. Rozległość tej przestrzeni jest zdeterminowana przede wszystkim antropometryczną charakterystyką niepełnosprawnego pracownika, a zwłaszcza zasięgiem jego kończyn górnych. Ważniejsze czynności manipulacyjne powinny w zasadzie odbywać się w tzw. strefie normalnej, określone funkcjonalnym zasięgiem przedramienia, przy względnej nieruchomości ramion opuszczonych w dół z tym, że czynności wymagające precyzyjnej manipulacji oburęcznej powinny odbywać się w sferze utworzonej przez nakładanie się na siebie normalnych stref obydwu rąk. Zalecenia w sprawie przygotowania metody pracy, wynikające z przestrzegania normalnych i maksymalnych stref, mają jedynie charakter bardzo ogólny i przybliżony, gdyż praca jest prawie zawsze zjawiskiem dynamicznym, zmiennym, zależnym od wielu czynników. Szczegółową, istotną rolę odgrywa tu rodzaj pracy, a zwłaszcza wymagany stopień precyzji ruchów i wielkość obciążenia, pokonywanego przez kończyny górne przy wykonywaniu zadań produkcyjnych. Od projektantów m. p. wymaga się umiejętności uchwycenia tych ruchów roboczych, które stwarzają niepełnosprawnemu pracownikowi najwięcej trudności w pracy. Można je usprawnić, eliminować lub zastępować innymi. Należy unikać ruchów nadmiernych, nienaturalnych i przymuszonych, a także eliminować takie, których amplituda przekracza aktualne możliwości ruchowe. Rozsądne i celowe sterowanie ruchami roboczymi pozwala na odtworzenie w organizmie niepełnosprawnego pracownika uprzednio istniejącego stereotypu dynamicznego albo wytworzenie nowego. (Z. N.) metoda pracy z grupą; jedna z trzech metod pracy socjalnej i polega na spożytkowaniu stosunków wewnątrzgrupowych dla rozwoju jednostki oraz na dopomaganiu grupie jako komórce społecznej, w jej rozwoju. M.p. z grupą wymaga od pracownika, który się nią posługuje, uświadomienia członkom grupy wspólnych celów, podziału ról, zaspokajania potrzeb jednostkowych i grupowych, a także spożytkowania wartości wytwarzanych przez grupę. Przed wychowawcą (pracownikiem socjalnym), instruktorem stoją dwa zadania: 1. Działania grupowe, które można i należy wykorzystać dla społeczno-wychowawczych poczynań na rzecz jednostki. Tu szczególną rolę odgrywa umiejętność wzajemnego pokierowania oddziaływaniem jednostki na jednostkę. bądź też wychowawcy na jednostkę. 2. Działania na rzecz grupy w celu lepszego jej funkcjonowania przez służenie pomocą w korygowaniu lub usprawnianiu działalności grupowej. Metoda ta jest próbą organizowania takich sytuacji wychowawczych w grupie lub z grupą, w których na straży obyczajów, norm moralnych, postaw i opinii stoi zespół. Stąd też m.p. z grupą stosowana jest podczas tworzenia świetlicy, klubu, zespołu sprawnościowego, koła hobbystów itp. Istnieją trzy odmiany tej metody: rozwojowo-wychowawcza, psychoterapeutyczna i rewalidacyjna. Pierwsza obejmuje wszystkich tych, którzy działają w zespołach wychowawczych. Wiele placówek wychowawczych zamkniętych i otwartych stosuje pierwszą odmianę m. p. z grupą. Grupy psychoterapeutyczne są nastawione na poczynania o charakterze ratowniczym w stosunku do osób podlegających zaburzeniom zachowania. Metoda rewalidacyjna polega na powiązaniu nici łączących z grupą społeczną. (J. M.) metoda proprioceptywnego torowania nerwowo-mięśniowego - metoda Kabata metoda Rochera; stosowana w kinezyterapii indywidualnej umożliwia wykonanie ćwiczeń czynnych przy niepełnej sile mięśniowej w warunkach odciążenia. Chory wykonuje ćwiczenia sam za pomocą bloczków, ciężarków i podwieszeń. Stanowisko do ćwiczeń jest otoczone kratą umożliwiającą różnorodność podwieszeń. Ćwiczenia w m. R. są usystematyzowane zarówno pod względem pozycji wyjściowych, jak i stawów, których dotyczą. Stanowią one pierwowzór powszechnie obecnie stosowanego systemu bloczkowo-ciężarkowego. (A. Z.) metoda Rood; należy do grupy tzw.neurofizjologicznych metod usprawniania w oparciu o czynność odruchowo-bezwarunkową. W większym stopniu niż w innych metodach wykorzystuje wpływ pozycji ciała podczas ćwiczeń (ćwiczenia w pozycji czworonożnej) oraz wybiórczą stymulację prostowników za pomocą różnych bodźców, np. przedłużonego szczotkowania, nacisku, działania zimnem itp. (S. Z.-Ch.) metoda treningu z progresywnie wzrastającymi oporami - metoda de Lormea i Watkinsa metoda Vojty; zalecana dla najmłodszych dzieci z m. p. dz.; zestaw ćwiczeń składa się z różnych sposobów wywoływania u niemowlęcia odruchów pełzania i obracania się wokół osi ciała, za pomocą drażnienia uciskiem ściśle określonych "stref wyzwalania" tych odruchów. (S. Z.-Ch.) metoda Zandera; zwana także mechanoterapią. Wprowadzona na początku obecnego stulecia w Niemczech w celu zwiększania i utrzymania prawidłowego zakresu ruchu w stawach. Wyniki terapeutyczne uzyskiwano za pomocą specjalnie zbudowanych maszyn, które dopasowane do ćwiczonych części ciała wykonywały z odpowiednią częstotliwością i amplitudą ruchy bierne. Obecnie rzadko stosowana. (A. Z.) metody badań w pedagogice specjalnej; ze względu na integrujący wiele nauk status metodologiczny pedagogiki specjalnej, także metody badań mają charakter zbliżony z jednej strony do metodologii nauk przyrodniczych, a z drugiej do społecznych. Podstawową metodą jest więc obserwacja i eksperyment naturalny bądź laboratoryjny. Obserwacja, aby umożliwić pomiar, jest skalowana. Eksperyment umożliwia pomiar zmian, które zachodzą w zmiennej zależnej pod wpływem oddziaływania zmiennej niezależnej, zastosowanej w warunkach laboratoryjnych bądź naturalnych. Przedmiotem eksperymentu mogą być wyniki i metody nauczania, zachowanie się dziecka i in. Narzędzia eksperymentu mogą być bardzo różne, niektóre wymagają aparatury technicznej. M. b. w pedagogice specjalnej są też testy inteligencji werbalne lub wykonawcze i inne techniki psychometryczne. Jako nauka społeczna pedagogika specjalna stosuje w badaniach głównie metodę eksperymentalną oraz kazuistyczną (analizę jednostkowych przypadków). Techniki stosowane w metodzie eksploratywnej to: wywiad, rozmowy, sprawdziany wiadomości i umiejętności, skale zachowania przystosowawczego, kwestionariusze skategoryzowane, zdania niedokończone, wypracowania, ankiety. M. b. w pedagogice specjalnej mają zawsze charakter kliniczny, a więc wieloaspektowy, długofalowy, wielostronny, w związku z czym występuje konieczność korzystania z badań fizjologicznych, antropologicznych, medycznych, psychologicznych, socjologicznych. W pedagogice specjalnej stosuje się również metody statystyczne dla analizy mierzonych danych zmierzające do wykrycia korelacji zjawisk, ustalenia istotności różnic przy porównywaniu danych, określeniu średnich, dyspersji wyników i in. Analizy statystyczne w pedagogice specjalnej oparte są na danych klinicznych. (Z. S.) metody kinezyterapeutyczne; dostosowanie dokładnie opracowanych, niezmiennych wzorców ruchowych do leczniczych potrzeb określonych jednostek chorobowych czy jednorodnych pod względem etiologii grup schorzeń. M. k. opierają się na leczniczej roli fizykoterapii i masażu, a udział ćwiczeń kinezyterapeutycznych w poszczególnych metodach jest różny. (A. Z.) metody nauczania mowy dzieci głuchych; po raz pierwszy zostały opracowane w XVII w. przez K.Ammana. Były one tak szczegółowe, że dotychczas są uwzględniane w metodyce pedagogicznej. Nauczał głuchych wydobywania głosu, oddychania dla mowy, wymawiania głosek, a następnie słów. Równocześnie zalecał uczenie czytania i pisania. Proponował nauczanie znaczenia słów, gramatyki i odczytywania mowy z ust rozmówcy. W 1778 r. Heinicke założył szkołę dla głuchych w Lipsku. Podkreślając przede wszystkim społeczne skutki głuchoty zalecał nauczanie języka artykułowanego i całkowitą eliminację migów. Uczył więc dzieci głuche metodą głosową. W nauce artykulacji posługiwał się sztuczną jamą ustną, tzw. "maszyną mówiącą". Brak wrażeń słuchowych kompensowany był wrażeniami wzrokowymi i dotykowymi. Twierdził, że głuchego należy uczyć mowy ustnej ze względu na ścisłą zależność między głosem a funkcjami mózgu. W jego dydaktyce mowy punktem wyjścia było pokazywanie obrazka i podpisywanie go. Artykulacja następowała dopiero po opanowaniu obrazu graficznego słowa, przy czym środkiem poglądowym w nauczaniu wymawiania samogłosek i spółgłosek były krople płynów o różnym smaku podawane na język głuchego. W toku dalszej nauki Heinicke uczył wymawiania wyrazów i zdań w oparciu o pismo. W wyjątkowych wypadkach (np. nazwiska) stosował również alfabet palcowy. Wiedeńska metoda nauczania głuchych była modyfikacją metody K. M. L Eppeea opracowaną przez M. Wenus, który uważał, że znaki migowe są elementem przejściowym, niezbędnym przy nauczaniu mowy ustnej, stanowiącej istotny czynnik kształtowania poprawnego myślenia. Mowa głosowa powinna - wg Wenus - poprzedzać pismo i czytanie. Szlezwicka metoda nauczania mowy wykształciła się w Danii i została zastosowana przez J. Pfingstena w Lubece. Naukę mowy ustnej uważa się tu za pomoc ułatwiającą głuchym opanowanie mowy pisanej, którą uznano za najkorzystniejszy środek rozwoju głuchych i porozumiewania się. Metoda ta pozwala na używanie migów tylko jako środka niezbędnego w nauczaniu mowy ustnej i pisanej. W toku nauczania mowy ustnej i pisanej szeroko stosuje się prawidła gramatyki. W 1880 r. Międzynarodowy Kongres Przedstawicieli Szkół i Zakładów dla Dzieci Głuchych w Mediolanie uznał za obowiązujące nauczanie dzieci głuchych metodą głosową. Wyodrębniły się później szkoły: gramatyczna i fonetyczna (H. Watter, E. Paul, F. Hill). Na przełomie XIX i XX w. rozwija się metoda kombinowana, pochodząca ze Stanów Zjednoczonych A.P. W polskich szkołach dla głuchych stosowana jest obecnie metoda analityczno-syntetyczno-dźwiękowa, zawierająca następujące elementy: 1Ď) analizę artykulacyjną wyrazu, 2Ď) analizę i syntezę graficzno-wzrokową, 3Ď) czytanie. Skuteczność nauczania mowy dzieci głuchych uwarunkowana jest w pierwszym rzędzie wczesnym rozpoczęciem ich rewalidacji. (Z. S.) metody oceny wpływu czynników środowiska pracy na ustrój ludzki; opierają się na: a) pomiarach i ocenie intensywności poszczególnych czynników (fizycznych i chemicznych), b) porównaniu uzyskanych wartości z normami, c) ocenie zmian zachodzących w ustroju ludzkim pod wpływem badanych czynników i sumarycznego oddziaływania środowiska pracy jako całości. W badaniach z zakresu czynników materialnego środowiska pracy stosuje się różnorodną aparaturę pomiarową, a niektóre badania uzupełniające lub podstawowe przeprowadza się w warunkach laboratoryjnych. Celem ostatecznym badań warunków środowiska pracy materialnego jest ustalenie pewnych norm i opracowanie środków zmierzających do ich przestrzegania. (Z. N.) metody projekcyjne; metody oceny psychologicznej ujawniające niektóre mechanizmy i cechy osobowości, często nie uświadamiane i dające się wykryć drogą pośrednią za pomocą bodźców prowokujących do przejawiania przeżywanych uczuć i konfliktów. Techniki projekcyjne budzą szereg zastrzeżeń metodologicznych, głównie z powodu pewnej dowolności w interpretowaniu odpowiedzi osób badanych. Podkreśla się często krytycznie ich słabość jako narzędzi psychometrycznych. Do najbardziej znanych należą: test Rorschacha, zawierający plamy atramentowe kojarzące się osobom badanym z rozmaitymi postaciami lub przedmiotami, oraz Tematyczny Test Apercepcyjny (Tat); doczekały się one w piśmiennictwie światowym bogatej literatury. Techniki projekcyjne, mimo niewątpliwych ograniczeń i słabych stron, stanowić mogą cenne uzupełnienie arsenału narzędzi diagnostycznych dla psychologa, jeśli tylko interpretację połączy się z informacjami zaczerpniętymi z innych źródeł. Przyjęty został podział metod projekcyjnych na: asocjacyjne, konstrukcyjne, uzupełniające, związane z wyborem i ekspresyjne. W stosunku do dzieci z dużym powodzeniem stosowane są zabawowe techniki projekcyjne, w których dochodzi do spontanicznego przejawu interesujących z psychologicznego punktu widzenia przeżyć. Mimo swej pozornej prostoty metody projekcyjne wymagają od specjalistów posługujących się nimi dużego doświadczenia i wprawy. (T. G.) metody usprawniania neurologicznie chorych - metoda Bobathów; - metoda Brunnstroma; - metoda Doman-Delacato; - metoda Jakobsona; - metoda Kabata; - metoda Pfn; - metoda Levitta; - metoda Peto; - metoda Phelpsa; - metoda Rooda; - metoda Vojty miażdżyca tętnic mózgowych; zmiany w naczyniach upośledzające krążenie mózgowe, powodujące szereg objawów neurologicznych i ogólnych, jak też psychopatologicznych. Miażdżyca t. m. może występować niezależnie od miażdżycy naczyń. Proces miażdżycowy w ośrodkowym układzie nerwowym prowadzi do powstawania ognisk rozmiękania w mózgu spowodowanych przez zakrzep oraz zatory naczyń. Zamknięcie większych naczyń powoduje udary, które kończą się często niedowładami i porażeniami połowiczymi, a także zgonem (1/5 zgonów powyżej 65 roku życia). Miażdżyca t. m. objawia się bólami głowy, zawrotami głowy i szumem w uszach. Mogą występować także zaburzenia snu zarówno pod postacią bezsenności, jak też odwrócenia rytmu snu i czuwania. Wyrazem miażdżyc t. m. mogą być następujące objawy psychiczne: zmienność nastroju, zaburzenia koncentracji uwagi i trudności zapamiętywania. Z czasem może dojść do wyraźnego upośledzenia krytycyzmu. Leczenie miażdżycy t. m. może przynieść częściową poprawę. Należy wykorzystać istniejące możliwości kompensacyjne ustroju, poprawiając pracę układu sercowo-naczyniowego, poprawić zaburzenia hemodynamiczne i wazomotoryczne, uregulować ciśnienie krwi tętniczej - unikając jednak nagłego obniżenia ciśnienia, kryjącego w sobie niebezpieczeństwo niedokrwienia mózgu i udaru. Leczenie farmakologiczne obejmuje ostatnio leki poprawiające metabolizm mózgu. Opieka nad chorym z m. t. m. wymaga od otoczenia cierpliwości i wyrozumiałości. Do opieki tej należy rehabilitacja ruchowa polegająca na ćwiczeniu zachowanych jeszcze lub zanikających funkcji. Aktywizacja fizyczna i psychiczna ma na celu zapobieganie lub ograniczenie niedołęstwa chorych. (H. Sz.) mielotomia; neurochirurgiczna operacja polegająca na podłużnym przecięciu rdzenia kręgowego w płaszczyźnie czołowej, aby uniknąć uszkodzenia długich dróg rdzeniowych, a przerwać jedynie połączenia między komórkami rdzeniowymi, drogi odruchów mono-i polisynaptycznych w celu zniesienia spastyczności. (S. Z.-Ch., J. K.) Międzynarodowa Liga Stowarzyszeń Pomocy dla Upośledzonych Umysłowo; grupuje wszelkie organizacje zajmujące się rozmaitymi formami pomocy i opieki nad upośledzonymi umysłowo. W skład Ligi wchodzi około 60 krajów. których delegaci na kolejnych kongresach wymieniają swe doświadczenia organizacyjne i ustalają zalecenia dla instytucji państwowych, resortów i władz, mające na celu przyjście z efektywną pomocą jednostkom upośledzonym umysłowo. (T. G.) Międzynarodowe Towarzystwo do Badań Naukowych Upośledzenia Umysłowego; skupia szereg stowarzyszeń krajowych i zajmuje się koordynowaniem, inicjowaniem oraz propagowaniem prac badawczych z zakresu problematyki upośledzenia umysłowego. Co cztery lata organizuje międzynarodowe kongresy, z których drugi odbył się w 1970 r. w Warszawie. Polski Zespół Badań Naukowych Upośledzenia Umysłowego afiliowany przy Towarzystwie Przyjaciół Dzieci wchodzi w skład Towarzystwa Międzynarodowego i prowadzi działalność w zakresie promowania badań i wymiany doświadczeń wśród specjalistów zajmujących się tą problematyką. (T. G.) Międzynarodowe Towarzystwo Medyczne "Paraplegia"; założone w 1961 r. z inicjatywy prof. Ludwiga Guttmanna (dyrektora Narodowego Centrum Urazów kręgosłupa w Stoke Mandeville koło Londynu) przy okazji odbywającego się wówczas sympozjum towarzyszącego międzynarodowym zawodom paraplegików. Dwa lata później Towarzystwo rozpoczęło wydawanie dwumiesięcznika "Paraplegia", którego pierwszym redaktorem został prof. Guttmann, a później w skład zespołu redakcyjnego wszedł prof. M. Weiss. Towarzystwo zgromadziło wielu klinicystów i naukowców o światowej renomie, m. in.: Harrisa, Rossa, Frankela, Hardego, Walsha (Wielka Brytania), Borsa, Younga, Rossiera (Usa), Benassyego. Maury, Dollfusa (Francja), Cheshire, Yeo, Kakulasa, Bedbrooka (Australia), Paeslacka, Meinecke (Rfn), Trickota (Belgia), Ikata, Nakamura (Japonia) i wielu innych. Poza prof. Weissem, członkami Towarzystwa z Polski zostali kolejno: prof. Pąchalski, prof. Kiwerski, prof. Haftek, dr Buczyński. Towarzystwo organizuje w każdym roku sympozja naukowe poświęcone różnym aspektom uszkodzeń rdzenia kręgowego, ze zwróceniem głównej uwagi na diagnostykę oraz medyczne, socjalne i zawodowe problemy paraplegii (J. K.) mięsień; jednostka morfologiczna powodująca ruch w stawach lub innych narządów. Zbudowany jest z włókien mięśniowych połączonych w pęczki, otoczone tkanką łączną, zwaną omięsną wewnętrzną. Zwykle pęczki łączą się w brzusiec mięśniowy, który otacza omięsna zewnętrzna. Charakterystyczną właściwością tkanki mięśniowej jest kurczliwość jej włókien pod wpływem różnych bodźców. Rozróżnia się trzy zasadnicze rodzaje tkanki mięśniowej: poprzecznie prążkowaną (mięśnie szkieletowe), gładką (mięśnie narządów wewnętrznych) oraz poprzecznie prążkowaną serca. (J. K.) mięsień sztuczny McKibbena; pneumatyczny element wspomagający, wykorzystywany w - ortezach kończyny górnej. Ma postać pojemnika lateksowego w kształcie wydłużonego walca, pokrytego koszulką z tkaniny o skośnym splocie w stosunku do długiej jego osi. Jednym końcem połączony jest z przewodem doprowadzającym sprężony gaz (przeważnie C o#;Ď) ze zbiornika, drugim natomiast za pomocą linki - z dźwignią elementu ruchowego ortezy. Po wypełnieniu gazem m. sz. naśladuje zachowanie się mięśnia podczas skurczu (zwiększa swój obwód i skraca długość). Po wypuszczeniu gazu wydłuża się zwalniając napięcie linki. Ruch powrotny dźwigni wspomagany może być np. sprężyną. (H. G., T. M.) mięśnie antygrawitacyjne; mięśnie, które przy normalnej postawie stojącej lub siedzącej przeciwdziałają sile ciężkości. Mają one na ogół przewagę nad swymi antagonistami w tym sensie, że mogą działać z większymi siłami. Mając na względzie przewagę mięśni antygrawitacyjnych, wskazane jest zlecanie tym właśnie mięśniom pokonywanie dużych oporów podczas pracy. Jeśli np. praca polega na dokręcaniu śrub, to pracownik powinien posługiwać się kluczem w kierunku do siebie, a nie od siebie. Jest to z fizjologicznego punktu widzenia racjonalniejsze i jak uczy doświadczenie, chroni przed występującym przy takich pracach zapaleniem torebek ścięgnistych. (Z. N.) mięśnie oddechowe; mięśnie powodujące ruchy oddechowe ścian klatki piersiowej oraz zmianę objętości jamy klatki piersiowej i płuc. M.o. właściwe: 1Ď) mięsień przepony oddzielający jamę klatki od jamy brzusznej, mięsień wdechowy. Skurcz mięśnia przepony powoduje jej obniżenie i powiększenie wymiaru podłużnego klatki piersiowej; 2Ď) mięśnie międzyżebrowe: skurcz mięśni międzyżebrowych zewnętrznych powoduje uniesienie żeber i zwiększenie pojemności klatki piersiowej, a mięśni międzyżebrowych wewnętrznych obniżenie żeber z odwrotnym skutkiem. M.o. pomocnicze: 1Ď) inne mięśnie przyczepiające się do ścian klatki piersiowej powodujące ruch wdechowy lub wydechowy, działające przy pogłębionym oddychaniu: 2Ď) mięśnie ściany jamy brzusznej wytwarzające tzw. tłocznię brzuszną. Skurcz tych mięśni powoduje wzrost ciśnienia w jamie brzusznej i uniesienie przepony (wspomagają wydech). M.o.pokonują opory sprężyste i niesprężyste klatki piersiowej i płuc. Sterowanie czynnością m.o. - wentylacja płuc. (J. J.) mięśnie synergistyczne; mięśnie szkieletowe w narządzie ruchu, współdziałające w wykonaniu ruchu dowolnego, wzmacniające działanie mięśni wykonujących ruch dowolny. (A. Z,) mikrocefalia; małogłowie; odznacza się zmniejszoną pojemnością czaszki i wiąże się ze znacznym upośledzeniem umysłowym. Stanowi wadę uwarunkowaną genetycznie. Pod względem ruchowym dzieci z m. mogą przejawiać bardzo dobrą sprawność, co jest uważane za przejaw cech atawistycznych. Z powodu niewykształcenia mięśni okrężnych ust i wysunięcia górnej szczęki wyraz twarzy u dzieci z m. stwarza wrażenie stałego uśmiechu. Objaw ten jest nazywany objawem Dubois-Raymonda. (T. G.) mikroklimat; warunki klimatyczne występujące lub wytwarzane w określonej, niewielkiej przestrzeni lub pomieszczeniu. Na m. składają się: temperatura, wilgotność, ciśnienie, ruch powietrza. Kształtowanie m. w miejscach pracy sprowadza się w naszych warunkach klimatycznych najczęściej do wentylacji w lecie, a w zimie do wentylacji i ogrzewania. (Z.N.) minimum socjalne; rodzaj miernika porównującego ustalone wyniki badań z faktycznym rozkładem spożycia między poszczególnymi grupami ludności, miernika oceny skutków polityki społecznej. Jest to miernik sytuacji materialnej kategorii osób nie pracujących, lecz utrzymujących się z rent. M. s. ma charakter postulatywny, jest stwierdzeniem minimalnego stanu spożycia, jaki każdy obywatel w kraju powinien co najmniej móc zaspokoić. Określa poziom dochodów rodzin lub osób samotnych umożliwiający zaspokojenie minimalnych niezbędnych potrzeb biologicznych, kulturalnych i społecznych. M. s. powinno stanowić podstawę do określenia płacy minimalnej, emerytury i renty, ukierunkowania rozdziału środków państwa i zakładu pracy na świadczenia socjalne, w tym zasiłki rodzinne, a zwłaszcza na poprawę warunków życia rodzin o najniższych dochodach, określenie zasad rekompensaty wzrostu kosztów utrzymania. Trzy grupy społeczne nie uzyskiwały do 1980 r. dochodów na poziomie postulowanego m. s. Są to renciści i emeryci w 63%, rodziny wielodzietne, rodziny niepełne i osoby dotknięte wypadkami losowymi, w tym inwalidzi, którzy nie uzyskali prawa do renty. Pod koniec 1980 r. m. s. dla osoby samotnej wynosiło 2800 zł., a w styczniu 1982 r. 3300 zł. (J. M.) miokineplastyka Sauerbrucha; zabieg chirurgiczny polegający na wytworzeniu poprzecznego tunelu mięśniowo-skórnego w brzuścu silnego mięśnia powierzchownego (mięsień dwugłowy ramienia, mięsień piersiowy większy) w celu wykorzystania tego mięśnia jako źródła energii - protezy Sauerbrucha. (H. G., T. M.) mioklonie; krótkotrwałe, szybkie skurcze pojedynczych mięśni z niewielkim efektem ruchowym lub bez tego efektu objętej nimi części ciała. W fizjologii występują podczas zasypiania i w czasie snu; w patologii najczęściej - w stanach zapalnych mózgu, w przypadkach zatruć, urazów, padaczki. (S. Z.-Ch.) miopatie - choroby nerwowo-mięśniowe; - dystrofia mięśniowa Mitrinowicz-Modrzejewska Aleksandra (1898-I175Ď); twórczyni polskiej szkoły foniatrycznej, wieloletni klinicysta, badacz z zakresu rehabilitacji zaburzeń mowy i słuchu, pracownik warszawskiej Akademii Medycznej. Pod jej kierunkiem prowadzone były prace dotyczące zasad i metod postępowania rehabilitacyjnego w przypadkach poważnych wad i zaburzeń mowy pochodzenia centralnego i obwodowego. Wykształciła wielu specjalistów, wśród nich kilkunastu samodzielnych pracowników naukowych zajmujących się tą dziedziną w rozmaitych placówkach klinicznych i eksperymentalnych. Była propagatorką wielospecjalistycznego podejścia do pacjenta w procesie diagnozy i rehabilitacji. Autorka kilku podręczników i monografii, licznych artykułów i filmów dydaktycznych. Utworzyła odrębną specjalizację medyczną - foniatrię. (T. G.) Mmfm 25-75 - maksymalny przepływ w szczytowej fazie natężonego wydechu mobilizator; rodzaj kamaszka wewnętrznego noszonego w normalnym bucie. Uzupełnia brakującą część stopy i obejmuje jej kikut, podobnie jak - lej kikutowy protezy kończyny. Jego zadaniem jest rekonstrukcja stosunków biomechanicznych normalnej stopy przy wykorzystaniu zachowanych po amputacji mięśni. (H. G., T. M.) moc; wydatkowana przez organizm człowieka pozostaje w ścisłym związku nie tylko z czasem pracy i ilością wytworzonego w tym czasie produktu, ale także z ilością wydatkowanej energii na jednostkę czasu. Jest to m., z jaką człowiek może działać przeciętnie przez 8 godzin pracy. Wydajność pracy nie jest jednakowa podczas całej dniówki. Tym niemniej oscyluje ona wokół pewnej średniej. W toku pracy zorganizowanej prawidłowo pod względem ergonomicznym chwilowa m. z jaką działa pracujący, nie powinna znacznie odbiegać od średniej m., wymaganej w określonych warunkach produkcji w czasie całej dniówki. Tylko w warunkach produkcji ciągłej, rytmicznej i przebiegającej bez zakłóceń można osiągnąć zgodność między wymaganiami produkcyjnymi i fizjologicznymi możliwościami organizmu człowieka. (Z. N.) model A rehabilitacji szpitalnej ruchowej; przeznaczony jest dla chorego po zawale pełnościennym, bez powikłań. Przewidywany pobyt chorego w szpitalu wynosi do 21 dni. Rehabilitacja ruchowa składa się z dozowanych ćwiczeń ruchowych i stopniowo zwiększanego zakresu czynności życiowych, a więc samoobsługi i lokomocji. Postępowanie rehabilitacyjne dzieli się na 4 okresy, każdy przeciętnie trwa 5 dni. Okres I odbywa się zwykle w sali intensywnej opieki medycznej. Wczesne uruchamianie, stosowane w tym modelu, nie dopuszcza do rozregulowania czynności naczyniowo-ruchowej i wobec tego nie przewiduje się okresu pionizacji. Schemat postęowania wg modelu A ilustruje tabela nr 3. (J. Ł.) model B rehabilitacji szpitalnej ruchowej; przeznaczony jest dla chorych po zawale pełnościennym, z powikłaniami, i przewiduje pobyt chorego w szpitalu przez okres od 35 do 42 dni. Składa się ze stopniowo zwiększanego zakresu lokomocji i samoobsługi oraz dozowanych ćwiczeń ruchowych. Okres rehabilitacji podzielony jest na 4 okresy, przy czym okresy I, Iii i Iv trwają ok. 7 dni każdy, zaś okres Ii ok. 14 dni. Znaczna część rehabilitacji wg tego modelu może odbywać się na sali intensywnej opieki medycznej. Konieczność dłuższego leżenia w okresach I i Ii powoduje wystąpienie posturalnych, dysregulacyjnych zmian w układzie naczyniowo-ruchowym, co zmusza często do postępowania pionizacyjnego w okresie Iii. Stosowanie łóżka Egertona lub okresowych biernych zmian ułożenia chorego w zwykłym łóżku (stosowanie wyższych zagłówków, obniżanie części łóżka pod nogami chorego) zmniejszają wydatnie zaburzenia regulacji naczyniowo-ruchowej, ułatwiają też pionizację. W grupie chorych kwalifikowanych do modelu B szczególnie często trzeba indywidualizować przebieg uruchamiania w zależności od stanu klinicznego. Wystąpienie osłabienia, częstoskurczu, spadku ciśnienia tętniczego, łatwości męczenia się ustępuje zwykle po zastosowaniu preparatów steroidowych (np. hydrokortyzonu w dawce dobowej około 25 mg). Nasilenie dolegliwości wieńcowych lub wystąpienie zaburzeń rytmu są wskazaniem do zwolnienia tempa rehabilitacji lub cofnięcia realizacji programu o kilka dni. W razie wystąpienia poważniejszych powikłań lub ponownego zawału należy rozpoczynać program rehabilitacji od początku. Schemat postępowania wg modelu B przedstawia tabela nr 4. (J. Ł.) model rehabilitacji szpitalnej ruchowej chorych po ostrym napadzie niewydolności wieńcowej bez zawału; do ćwiczeń przystępuje się po wykluczeniu zawału i ustąpieniu ostrych objawów niewydolności wieńcowej (- rehabilitacja ruchowa chorych po zawale serca). Stosuje się ćwiczenia i zakres czynności ruchowych, takie jak w Iii i Iv okresie rehabilitacji wg modelu A (po zawale pełnościennym bez powikłań). Chorzy zostają uruchomieni w ciągu 10 -14 dni i zostają wypisani ze szpitala; wymagają jednak dalszej rehabilitacji domowej lub sanatoryjnej. Zob. też model A rehabilitacji szpitalnej ruchowej. (J. Ł.) model rehabilitacji szpitalnej ruchowej chorych po zawale niepełnościennym o "lekkim" przebiegu (niewielki wzrost transaminaz, temperatura ciała w normie brak objawów niewydolności układu krążenia); przeciętny pobyt w szpitalu wynosi 16 dni. Ćwiczenia rozpoczyna się po opanowaniu ostrych objawów (- rehabilitacja po zawale serca). Okres I (od 1 do 4 dnia): pozycja podstawowa półsiedząca i siedząca. Siedzenie przy posiłkach, toalecie, załatwianiu potrzeb fizjologicznych. Pod koniec tego okresu odpoczynek w fotelu obok łóżka. Okres Ii (od 5 do 10 dnia): pozycja podstawowa siedząca obok łóżka. Pełna samoobsługa, poranna i wieczorna toaleta przy umywalce na siedząco), spożywanie posiłków przy stoliku, spacer do w. c. na odległość do 30 m, jeśli dalej - na fotelu wózkowym. Okres Iii: pozycja podstawowa siedząca i marsze. Stopniowe pełne uruchamianie, stopniowe przedłużanie spacerów. Pełne uruchomienie określa zakończenie pobytu w szpitalu. Chorzy ci wymagaj następnie rehabilitacji poszpitalnej - domowej lub sanatoryjnej w szpitalu uzdrowiskowym. (J. L.) modele plastyczne; przedmioty żywe i martwe bądź układy przestrzenne i architektoniczne są środkami kształtowania u niewidomych schematów dotykowych, analogicznych do schematów wzrokowych. Stanowią one podstawę tworzenia się wyobrażeń surogatowych u niewidomych, a następnie pojęć ogólnych i orientacji w rzeczywistości. Schematy dotykowe należą do struktur zmysłowych i mogą powstawać już we wczesnych stadiach rozwoju osoby. Schematyczny m. p. stanowa pomoc w tworzeniu się prostych przestrzennych wyobrażeń. Niewidomy przede wszystkim w ten sposób zdobywa prawidłowe pojęcie o przestrzeni. Ponieważ dotyk jest zmysłem analitycznym, pojęcie to początkowo jest u niego sumarycznym ustawieniem obok siebie elementów, które były przez niego dotykane. Właściwa synteza elementów przestrzennych jest dla niego trudna, podobnie jak ich wzajemne relacje. Model plastyczny wycinka przestrzeni ujęty całościowo i schematycznie, bez szczegółów, uczy dostrzegania wzajemnych relacji pomiędzy przedmiotami w przestrzeni oraz ich proporcji. M.p. budowli architektonicznych poprzez analizę dotykową ułatwiają niewidomym orientację w terenie. M.p. jako pomoc dydaktyczna pozwala niewidomym spostrzegać przedmioty żywe i martwe, zdobywać o nich informacje, tworzyć sobie wyobrażenia adekwatne, a tylko zubożone o elementy wizualne. Wykonanie przez niewidomego m. p. pozwala wniknąć w treść wyobrażeń. M. p. są niezbędną pomocą dydaktyczną w szkolnictwie wszystkich typów i poziomów, ale szczególną funkcję pełnią w szkolnictwie specjalnym, gdzie zasada poglądowości w nauczaniu jest szczególnie ważna. (Z. S.) model poradnictwa dla rodziców; w przypadku dzieci i młodzieży niepełnosprawnej ośrodki leczniczo-rehabilitacyjne i wychowawcze prowadzą poradnictwo, którego celem jest dostarczanie niezbędnych instrukcji dotyczących pracy nad dzieckiem w domu, istoty występujących u niego nieprawidłowości, celów postępowania usprawniającego. Istnieje kilka modeli tego poradnictwa, ukierunkowanego na pozyskanie rodziców do ścisłej współpracy jako partnerów w procesie rehabilitacji. Modele te, w zależności od wieku dziecka, jego indywidualnych potrzeb związanych z występującymi ograniczeniami oraz warunków środowiskowych, nawiązują do zasady szerokiego traktowania programu usprawniania, w którym nie może zabraknąć udziału placówek pedagogicznych, służb socjalnych, organizacji społecznych. (T. G.) modele rehabilitacji uzdrowiskowej ruchowej pozawałowej; rozróżnia się dwa modele, oznaczane symbolami As i Bs, przeznaczone dla chorych po zawale, a zakwalifikowanych wg - kodu prognostycznego rehabilitacji uzdrowiskowej odpowiednio do klas I i Ii. Modele te zostały opracowane w zespole kierowanym przez Z. Askanasa i są stosowane w Polsce w szpitalach uzdrowiskowych, prowadzących rehabilitację kardiologiczną. (J. L.) modulacja głosu; zmiana wysokości głosu będąca istotnym elementem dla treści przekazywanych informacji. Zdolność m. g. bywa ograniczona lub zniesiona wskutek braku kontroli słuchowej nad głosem, co ma miejsce u osób głuchych. Z tych samych przyczyn dzieci głuche w wieku rozwojowym pozbawiane są odbierania informacji związanych z modulacją głosu i przez to szereg emocjonalnych zabarwień w przekazie słownym pozostaje dla nich niedostępny. (T. G.) moment bezwładności ciała; suma iloczynów elementów jego masy pomnożona przez kwadrat odległości tych elementów od osi obrotu: I = Emr2 (kg. m2Ď). Na przykład m. b. kończyny zależy od wielkości zgięcia stawu łokciowego, kolanowego, kiedy to przy danej masie członów (uda - goleni, ramienia - przedramienia) zmienia się wartość ramienia r. (A. K.) moment siły; iloczyn siły i jej ramienia. Na stawy działają momenty sił rozwijane przez mięśnie oraz siły zewnętrzne, np. siła ciężkości. Zob. też ramię siły mięśnia. (A. K.) moment siły ciężkości; funkcja kąta przyłożenia sił ciężkości w stosunku do długiej osi członu danej masy. M. s. ciężkości są maksymalne w pozycjach poziomych ciała, w których dana część ciała jest maksymalnie obciążona, co wynika z działania m. s. ciężkości. (A. K.) moment siły mięśniowej; funkcja kąta stawu. (A. K.) mongolizm - choroba Downa monopareza; wybiórczy niedowład jednej kończyny. (S. Z.-Ch.) Montessori Maria (1870 -1952Ď); wybitna lekarka włoska, zasłużona także w dziedzinie terapii i wychowania dzięki swym pracom, w których podkreśla znaczenie naturalnej spontaniczności w rozwoju oraz wartości oddziaływania za pomocą rozmaitych bodźców na sferę zmysłów. W wielu krajach istnieją stowarzyszenia propagujące idee M. Montessori i jej metody. Koncepcje M. Montessori znalazły zastosowanie w programach rehabilitacji dzieci upośledzonych umysłowo. (T. G.) morbus comitialis - padaczka morbus sacer - padaczka morfem; najmniejsza jednostka znaczeniowa w języku, niesamodzielnie funkcjonująca. Morfemy dzielą się na rdzenne, gramatyczne i słowotwórcze. M. rdzenne mają określone znaczenie nawet jako części całych wyrazów i stanowią utrwalone formy językowe. (T. G.) motoryczność w starszym wieku; cechuje niezborność i brak elastyczności ruchów. Cechą m. tego okresu życia jest skostniała stereotypowość, a utrwalony dawniej stereotyp ruchowy jest sztywny, zrutynizowany, trudny do zmiany. W zaawansowanej starości występuje charakterystyczny chód, polegający na posuwaniu się małymi krokami przy niewielkim podnoszeniu stóp od podłoża -.,szuranie" nogami. Przyczyną powyższych zmian są procesy starzenia się: atrofia mięśni i spadek siły mięśniowej, zmiany zwyrodnieniowe stawów ograniczające ruchomość stawów kończyn i kręgosłupa. Zmiany w obrębie ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego wpływają na zwolnienie przewodnictwa nerwowego. pogarszając szybkość i koordynację ruchów. Tempo osiągania szczytowych możliwości poszczególnych cech m. jest różne. Najwcześniej osiąga wartość szczytową siła dynamiczna i poczucie równowagi, następnie szybkość i zwinność, a w końcu wytrzymałość. Stwierdzono, że im większy jest stopień zaangażowania określonej cechy lub aktywności określonej części ciała, tym później zaczyna się regres. Systematyczne ćwiczenia fizyczne w starszym wieku wpływają dodatnio na zachowanie dobrej koordynacji nerwowo-mięśniowej, pozwalając utrzymać, a nawet zwiększyć zasób sprawnie realizowanych ruchów przydatnych w życiu codziennym. (H. Sz.) motywcja rehabilitacji; chęć do współdziałania z personelem wchodzącym w skład zespołu rehabilitacyjnego. U wielu osób niepełnosprawnych, zwłaszcza tych, które utraciły w nagły sposób dotychczasową sprawność i muszą przez dłuższy czas pozostawać unieruchomione lub mieć ograniczone możliwości korzystania z dawnych interakcji społecznych, występuje brak m. do rehabilitacji. W takich przypadkach prowadzi się równolegle intensywne oddziaływania psychoterapeutyczne, mające na celu wykształcenie pozytywnej m. do współdziałania. M. w rehabilitacji łączy się z faktem akceptacji kalectwa i związanych z nim konsekwencji. U dzieci niepełnosprawnych m. rozwija się przez czynności zabawowe i wzbogacenie kontaktów rówieśniczych. (T. G.) mowa; zespół czynności wykształconych w czasie życia człowieka w grupie społecznej, służących do wyrażania myśli i składających się na procesy porozumiewania się za pomocą języka. czyli systemu symboli, używanych zgodnie z przyjętymi przez grupę społeczną zasadami. Wyróżniamy w nim dwie grupy czynności: nadawania i odbioru. Zob. też: afazja; dyzartria. (S. Z.-Ch.) mowa migowa; forma porozumiewania się osób głuchych, wykorzystująca ekspresję gestową i posługująca się ustalonymi symbolami opartymi na ruchach i ułożeniach dłoni, palców i rąk. M. m. nie potrafi jednak oddać tych wszystkich informacji, które możliwe są do przekazania za pomocą mowy ustnej, posiadającej bogate i złożone komponenty gramatyczne. Zob. też alfabet palcowy. (T. G.) mózgowe porażenie dziecięce (m. p. dz.); zespół objawów powstałych w wyniku uszkodzenia mózgu w okresie jego intensywnego rozwoju przez różnorodne czynniki etiologiczne, wśród których główną rolę odgrywa patologia ciąży i okresu okołoporodowego (wcześniactwo, stany niedotlenienia, urazy, stany zapalne mózgu i opon). Zaburzenia mają charakter nie postępujący, jednak obraz kliniczny zmienia się w czasie rozwoju dziecka. Pełny zespół objawów, z powodu niedojrzałości układu nerwowego w okresie niemowlęctwa, wykształca się dopiero w pierwszych latach życia. Wczesnymi objawami są zaburzenia rozwoju psychoruchowego dziecka nierzadko diagnostycznie trudno uchwytne. Główne postacie kliniczne: a) hipertoniczna (spastyczna): połowicza, dwustronna, tri- lub monoparetyczna oraz z uogólnioną sztywnością. Szczególnie ciężka, gdy występuje z głębokim upośledzeniem umysłowym; b) ataktyczna z dominującymi zaburzeniami równowagi; c) dyskinetyczna z obecnością ruchów mimowolnych, najczęściej choreo-atetotycznych oraz d) postacie mieszane. Każdej z nich towarzyszyć mogą zaburzenia czynności wzrokowych, słuchowych, artykulacji, rozwoju mowy i napady padaczkowe. Leczenie: wczesna diagnoza i możliwie najwcześniejsze wprowadzenie usprawniania, zanim organizm utrwali nieprawidłowe wzorce ruchowe, przykurcze i zniekształcenia kończyn, ponadto leczenie farmakologiczne objawowe i w późniejszym okresie - oddziaływanie psycho-pedagogiczne. (S. Z.-Ch.) mózgowie; górna część ośrodkowego układu nerwowego położona w jamie czaszki, składająca się z 2 półkul mózgowych, - pnia mózgu, na którym są osadzone oraz - móżdżku. Wierzchnia warstwa komórkowa półkul mózgowych - kora mózgowa, zespala najwyższe ośrodki czuciowe, ruchowe i kojarzeniowe, stanowiące strukturę anatomiczną życia psychicznego - czynności nerwowych wyższych i dowolnej czynności ruchowej; struktury głębokie m., tzw. zwoje lub jądra podstawy m., regulują rozkład napięcia mięśni i złożone automatyzmy ruchowe: postawę, współruchy, rytm czynności. Zob. też: atetoza; pląsawica; zespół pozapiramidowy. (S. Z.-Ch.) móżdżek; koordynuje napięcie mięśni i zarządza odruchami równowagi. Zob. też zespół móżdżkowy. (S. Z.-Ch.) mukolityki; leki zmniejszające napięcie powierzchniowe ("rozrzedzające") cieczy ustrojowych, w tym głównie wydzieliny oskrzeli. Używane są w postaci wodnych roztworów w formie aerosolu do inhalacji. Należą do detergentów (Alevaire), enzymów (Mucosolvin) lub do związków o działaniu złożonym (Mesna, Mistabron). Podobne działanie wykazują sole alkaliczne (dwuwęglan sodu), wykorzystywane w leczeniu uzdrowiskowym oraz substancje (sole) zawarte w wodnym aerosolu w pobliżu morza lub tężni. (J. J.) mutyzm; brak mowy. Występuje w wyniku zarówno zmian organicznych, jak i funkcjonalnych w centralnym układzie nerwowym. M. może powstać wskutek zadziałania czynników psychogennych, np. silnych emocji (urazu psychicznego). U dzieci z poważnymi uszkodzeniami mózgu oraz upośledzonych umysłowo m. występuje jako efekt braku stymulacji do posługiwania się mową. W programie postępowania rehabilitacyjnego ukierunkowanego na rozwijanie zdolności porozumiewania prowadzi się zajęcia mające na celu przełamanie niechęci do mówienia (demutyzacja). (T. G.) muzykoterapia; wykorzystywanie muzyki w postępowaniu psychoterapeutycznym. M. może mieć formę bierną (słuchanie utworów muzycznych) lub czynną (wspólne muzykowanie i śpiew). M. stanowi również element innych form oddziaływań terapeutycznych - choreoterapii, terapii ruchem i rekreacji. (Z. K., T. S.) Mv - wentylacja minutowa Mvv - wentylacja maksymalna dowolna myślenie autystyczne; myślenie oderwane od rzeczywistości, w małym stopniu oparte na ocenie realnej rzeczywistości, a raczej na ogólnych, własnych koncepcjach. Występuje w zespole paranoidalnym, najczęściej w schizofrenii. (Z. K., T. S.) myślenie dereistyczne - myślenie autystyczne myślenie paralogiczne; - zaburzenie formalne myślenia, polegające na myśleniu nie opartym na zasadach logicznych. Występujące w - zespole paranoidalnym. (Z. K., T. S.) myślenie przyspieszone; może przejawiać się w różnym nasileniu - od niewielkiego zwiększenia tempa toku myśli z zachowaniem logicznej ciągłości i dokładności, poprzez stany, w których zbyt szybki tok myślenia powoduje zmniejszanie precyzji procesów myślowych, aż do gonitwy myśli z częstymi nagłymi zmianami tematu, ubocznymi, powierzchownymi skojarzeniami opartymi często na podobieństwie dźwiękowym słów, a nie treści. M.p. jest objawem typowym w - zespole maniakalnym, może występować także w zatruciach o. u. n. i w schizofrenii. (Z. K., T. S.) myślenie rezonerskie; odmiana - myślenia autystycznego, w której rozbudowane zbędne rozważania i dowodzenia nie prowadzą do wniosków mogących znaleźć zastosowanie praktyczne. M. r. charakterystyczne jest dla schizofrenii. (Z. K., T. S.) myślenie zaburzone; może występować jako: 1. Zaburzenie myślenia, pod względem formalnym, w postaci: spowolnienia lub zahamowania toku myślenia (typowy objaw depresyjny), - przyspieszenia myślenia (typowe dla - zespołu maniakalnego), - otamowania,- rozkojarzenia, natłoku myśli (typowo występują w schizofrenii), - rozwlekłości, - lepkości myślenia (występują w chorobach organicznych o. u. n., zwłaszcza w padaczce) i in. 2. Zaburzenia treści myślenia w postaci: - urojeń, myśli natrętnych (- natręctwa), myśli nadwartościowych. 3. Spadek sprawności myślenia związany z ogólnym obniżeniem funkcjonowania intelektualnego, zwłaszcza w sytuacjach wymagających czynnego wysiłku intelektualnego, zdolności do myślenia abstrakcyjnego i przyczynowo-logicznego (typowe dla - zespołu psychoorganicznego). M. z. występuje w wielu różnych zaburzeniach psychicznych, a poszczególne jego rodzaje mogą współistnieć ze sobą. (Z. K., T. S.) N nadciśnienie płucne w zwężeniu lewego ujścia żylnego; wywołane jest mechaniczną przeszkodą między lewym przedsionkiem a lewą komorą. Utrudnienie odpływu krwi żylnej z małego krążenia prowadzi do biernego przekrwienia płuc, powodując duszność typu sercowego, która charakteryzuje się spłyceniem oddechu z jego wyrównawczym przyspieszeniem. W powstawaniu duszności pewną rolę odgrywa też gorsze ukrwienie mięśni oddechowych lub przesięk do jam opłucnej. We wczesnym okresie choroby może występować skłonność do napadowego, często powysiłkowego obrzęku płuc, który jest wynikiem szybko narastających zaburzeń w krążeniu płucnym, prowadzących do gwałtownej zwyżki ciśnienia w kapilarach płucnych i masywnego przesiąkania płynu do światła pęcherzyków płucnych, oskrzeli i tkanki śródmiąższowej płuc. Długotrwały wzrost oporu płucnego prowadzi do podwyższenia ciśnienia w tętnicy płucnej oraz jest przyczyną powstania niewydolności prawokomorowej. W obrazie radiologicznym n.p. uwidacznia się poszerzeniem żył odprowadzających krew z górnych płatów, lub też pojawieniem się linii Kerleya, tj. cieni spowodowanych obrzękiem przegród międzyzrazikowych. Długotrwałe n. p. w zwężeniu lewego ujścia żylnego prowadzi do wytworzenia tzw. bariery płucnej, czyli stwardnienia naczyń płucnych, obniżając efektywność zabiegu i utrudniając rehabilitację pozabiegową. (L. W.) nadciśnienie tętnicze; objaw towarzyszący niektórym schorzeniom nerek, guzom nadnerczy, niektórym postaciom miażdżycy, nadczynności tarczycy i innych. Jednak u około 80% chorych nie znajduje się jego przyczyny i wtedy określa się je jako samodzielną jednostkę chorobową o nazwie: pierwotne lub samoistne n. t. (choroba nadciśnieniowa). W etiologii tej postaci nadciśnienia układ nerwowy wydaje się grać niepoślednią rolę. Ciśnienie tętnicze uważa się za podwyższone, jeśli w spoczynku przekracza wartości 12,0 kPa (90 mm Hg) rozkurczowego i 18,7 kPa (140 mm Hg) skurczowego. Podwyższone wartości ciśnienia stwierdza się u około 10% populacji. Przebieg choroby nadciśnieniowej dzieli się zwykle na cztery okresy: 1Ď) n. t. graniczne, 2Ď) n. t. chwiejne, 3Ď) n. t. utrwalone, 4Ď) n. t. z powikłaniami, do których zalicza się: udar mózgu, zawał serca, stwardnienie nerek i niewydolność lewokomorową. Długotrwałe, nie leczone n. t. przyspiesza proces miażdżycowy, a powikłania wiążą się z już istniejącą miażdżycą tętnic. Systematyczne leczenie n. t. zmniejsza liczbę powikłań i wydłuża okres przeżycia. Samo n. t. rzadko bywa przyczyną inwalidztwa i dlatego nie stanowi ono problemu rehabilitacyjnego. Poważnym problemem rehabilitacyjnym są powikłania n. t.; są one jednak traktowane jako osobne jednostki chorobowe. (J. L.) nadpobudliwość psychoruchowa; zespół zaburzeń w zachowaniu, mający tło organiczne lub funkcjonalne, stanowiąc poważną przeszkodę dla dziecka w uczeniu się i przystosowaniu do wymagań życia. Dzieci z n. p. charakteryzują się gorszą koncentracją uwagi, trudnościami w kierowaniu swym postępowaniem i nawiązywaniem kontaktów z innymi. N.p. występuje u dzieci upośledzonych umysłowo, głuchych, z porażeniami mózgowymi i wymaga specjalnych oddziaływań psychoterapeutycznych i wychowawczych. (T. G.) nakładca; pracownik zatrudniony w systemie - pracy nakładczej napad padaczkowy; napad powstający na tle patologicznie nadmiernych, hipersynchronicznych wyładowań komórek nerwowych mózgu, które w określonych warunkach fizykochemicznych aktywują obwód strukturalno-czynnościowy. Objawia się to przejściowymi zaburzeniami czynności części lub całego mózgu. Powstają wówczas patologiczne zjawiska o charakterze ruchowym, czuciowym, wegetatywnym lub psychicznym, występujące nagle i przemijające. Na podstawie cech klinicznych i elektroencefalograficznych n.p. dzieli się na - n. p. częściowe, - n. p. uogólnione, napady jednostronne i napady nie dające się sklasyfikować. (W. K.) napad padaczkowy częściowy; napad będący wynikiem nieprawidłowych wyładowań neuronalnych zlokalizowanych pierwotnie w ograniczonym korowym sektorze czynnościowym jednej półkuli mózgu. N.p. częściowe są klinicznie zróżnicowane w zależności od czynności korowej populacji neuronów wciągniętych w wyładowanie. Dzieli się na n. p. częściowe z objawami prostymi - ruchowe, zmysłowe, wegetatywne, mieszane, i na n.p. częściowe z objawami złożonymi: psychoruchowe, psychosensoryczne, afektywne, intelektualne, nieświadomości (skroniowe), mieszane. Wszystkie rodzaje n. p. częściowych z objawami prostymi czy złożonymi mogą rozwinąć się i zakończyć - napadem padaczkowym dużym. (W. K.) napad padaczkowy duży; grand mal; tradycyjnie używane określenie - napadu padaczkowego uogólnionego toniczno - klonicznego. Obraz kliniczny: utrata przytomności (poprzedzona objawami częściowymi lub nie), upadek, drgawki toniczne, bezdech, sinica, potem drgawki kloniczne, nierzadko przygryzienie języka i mimowolne oddanie moczu. Po napadzie senność lub - zamroczenie. Zob. też drgawki. (W. K.) napad padaczkowy mały; absence; petit mal; bardzo krótka utrata lub przyćmienie świadomości trwające od 2 do 15 s, które może występować jako jedyny objaw (n. p. mały prosty), lub też towarzyszą mu inne krótkotrwałe objawy (mioklonie, upadek atoniczny, skurcz toniczny, objawy wegetatywne) - jest to n. p. mały złożony. (W. K.) napad padaczkowy - udzielnie pierwszej pomocy; podczas n. p. dużego należy chorego asekurować i starać się nie dopuścić do powstania obrażeń i urazów podczas upadku i fazy toniczno-klonicznej (podłożenie miękkich przedmiotów pod głowę, zdjęcie okularów, rozluźnienie paska, krawatu, usunięcie przedmiotów, o które mógłby się zranić). Po ustąpieniu drgawek klonicznych należy chorego ułożyć na boku, aby zapobiec zakrztuszeniu się. Podczas napadu, do chwili odzyskania świadomości, nie wolno podawać żadnych płynów ani leków doustnych. Jeśli napad trwa dłużej niż 5 -10 min, wystąpił następny napad, chory nie odzyskuje przytomności lub doznał znacznych obrażeń podczas napadu - należy wezwać lekarza. (W. K.) napad padaczkowy uogólniony; napad, w czasie którego dochodzi do całkowitej utraty przytomności wskutek pierwotnego lub wtórnego uogólnienia się bioelektrycznych wyładowań napadowych na istotę szarą obu półkul mózgu. N.p. uogólnione dzielą się na napady niedrgawkowe (submaksymalne). np. napad nieświadomości, oraz drgawkowe (maksymalne), np. - napad padaczkowy duży (grand mal). (W. K.) napady padaczkowe - czynniki hamujące i wywołujące; są one osobniczo zmienne, zależnie od indywidualnej wrażliwości. Najczęstsze czynniki wywołujące n.p. to: nagle odstawienie przez chorego leków przeciwdrgawkowych, zaburzenia i niedobór snu, czynniki toksyczne, a zwłaszcza nadużywanie alkoholu, przerywane bodźce świetlne (światło migające), podwyższona temperatura ciała (stany gorączkowe w przebiegu infekcji, chorób), wahania równowagi hormonalnej, np. w czasie ciąży, miesiączki, stany znużenia, nadmierne oddychanie (hiperwentylacja). Inne, bardzo rzadko występujące, czynniki wywołujące n. p. spotykane są w padaczce odruchowej. Czynniki hamujące n. p. to: regularne. systematyczne przyjmowanie leków przeciwpadaczkowych, regularny tryb życia, a zwłaszcza wystarczająca ilość snu dobowego. W napadach częściowych można niekiedy zapobiec uogólnieniu napadu silnym bodźcem sensorycznym (np. oziębienie ręki, wywołanie bólu, silne bodźce węchowe). (W. K.) napięcie mięśniowe; stan skurczu mięśnia stanowiący toniczny odruch na rozciąganie. Stopień, charakter i harmonijny rozkład napięcia w poszczególnych grupach mięśniowych (naprzemiennie zwiększające się w agonistach i antagonistach; stałe, toniczne, tzw. posturalne w mięśniach przykręgosłupowych itp.) zależą od niezakłóconego dopływu pobudzeń proprioceptywnych z mięśni i ścięgien do komórek ruchowych rdzenia oraz od złożonej regulacji ośrodkowej, modulowanej przez korę mózgu, a odbywającej się automatycznie za pośrednictwem układów: przedsionkowego i móżdżku, pnia mózgiu i jąder podstawy sprzężonych zwrotnie z układem czuciowo-ruchowym rdzenia. Zob. też zaburzenia napięcia mięśni. (S. Z.-Ch.) narkomania - uzależnienia lekowe narta zjazdowa; narta do zjazdów używana przez osoby z amputacją kończyny dolnej powyżej stawu kolanowego. Dla utrzymania równowagi stosuje się - stabilizatory. (J. D.) narząd przedsionkowy; narząd równowagi znadujący się w uchu wewnętrznym w przedsionku i obejmuący kanały półkoliste. W n.p. znajdują się komórki rzęskowe, które pod wpływem zmiany położenia ciała są drażnione przez tzw. otolity, znajdujące się ponad nimi w galaretowatej masie. W niektórych schorzeniach, powodujących zaburzenia równowagi, do standardowych badań należy ocena narządu przedsionkowego. Niekiedy do zaburzeń równowagi dołączają się zaburzenia mowy i dlatego narząd przedsionkowy stanowi częsty przedmiot zainteresowań foniatrii. (T. G.) narząd ruchu; zbudowany jest u człowieka z kości, stawów, więzadeł i mięśni. Kości stanowią rusztowanie, do którego przymocowane są pozostałe składowe n.r. Są one też mechanizmem służącym do przekazywania energii mechanicznej potrzebnej do wykonania ruchu. Miejsce połączenia dwóch lub więcej kości tworzy staw, którego budowa określa charakterystykę przestrzenną wykonywanych ruchów. Więzadła pozostają w ścisłym związku z budową i czynnością stawów, zabezpieczając je przed uszkodzeniami. Ich wytrzymałość znacznie przekracza wielkość działających na stawy sił. Wykonanie ruchu czynnego umożliwiają mięśnie dzięki swojej kurczliwości i przymocowaniu do dźwigni kostnych. N. r. działa w śisłej zależności od innych układów, głównie nerwowego. (A. Z.) natężenie dźwięku; jest to amplituda odchyleń cząsteczek drgających od stanu początkowego. W akustyce stosuje się jako jednostkę pomiaru n. d. mikrobar, co odpowiada ciśnieniu jednej dyny na cm#;Ď. Natomiast w audiologii posługujemy się jako jednostką n. d. decybelem, który nie ma wartości bezwzględnej, lecz wyraża wzajemny stosunek dwóch natężeń. Najsłabsze natężenie tonu o częstotliwości 1000¬7¦Hz wynosi umownie 0,0002 dyny. Natomiast jednostką absolutnej miary natężenia jest fon. 74 fony odpowiadają jednemu barowi (ciśnienie odpowiadające 0,987 atmosfery). Z n.d. wiąże się jego głośność, która zależy także od wysokości tonu, tzn. liczby drgań na sekundę. Jednostką pomiaru głośności jest son, co odpowiada 40 fonom. (T. G.) natręctwa myśli, czynności; impulsy przeżywane przez chorego wbrew woli. z zachowanym krytycyzmem, z przykrym uczuciem przymusu, z napięciem, niepokojem lub smutkiem. Najczęściej myśli natrętne stanowią nawracające wątpliwości co do prawidłowości własnego postępowania. Skutkiem tych wątpliwości chory podejmuje działania, mające wyjaśnić, czy nie popełnił omyłki (np. wraca do domu, żeby sprawdzić, czy zamknął drzwi, wyłączył prąd itp.). Czasem działania rozbudowane są w całe rytuały, np. związane z wielokrotnym myciem rąk, wycieraniem ich, prasowaniem ręczników itp. Szczególnie przykro przeżywają chorzy myśli natrętne o treści całkowicie sprzecznej z ich systemem wartości - np. nawracające w kościele myśli o treści bluźnierczej lub seksualnej u głęboko wierzącej osoby. Czynności natrętne. np. liczenie płyt w chodniku, dotykanie określonych przedmiotów, są uważane przez pacjenta za zbędne, bezsensowne, nie mające dla niego istotnego znaczenia, jednak powstrzymywanie się od ich wykonywania wywołuje lęk i niepokój. Następną grupę n. stanowią impulsy - dążenie do działania, które nie jest realizowane, ale przeżywane jest z bardzo silnym napięciem emocjonalnym, np. chęć zranienia nożem dziecka, rzucenie się pod nadjeżdżający samochód. N. występują głównie w - nerwicach, mogą też występować w - depresji, w - schizofrenii, w organicznych chorobach o. u. n. (Z. K., T. S.) natryski; zabiegi wodolecznicze, w których czynnikami terapeutycznymi są ciśnienie i temperatura wody. N. wykonuje się za pomocą tzw. katedr natryskowych umożliwiających zmianę temperatury wody oraz regulację ciśnienia. (A. Z.) nauka chodzenia; działanie zmierzające do przywrócenia wzorców lokomocyjnych, zgodnych z wyznacznikami chodu prawidłowego. W przypadku trwałych zmian spowodowanych chorobą do zakresu n. ch. należy wybór właściwego sposobu poruszania i odpowiednich pomocy ortopedycznych. (A. Z.) nauka o niewidomych - tyflologia nauka o pracy; poprzez badanie pracy dąży do: a) zmniejszenia wysiłku pracownika, b) ułatwienia pracy, c) zwiększenia zarobków, d) podnoszenia jakości. e) zapobiegania wypadkom. Nauka o p. zajmuje się m. in. badaniem narzędzi pracy - określa: a) najbardziej funkcjonalny kształt narzędzi, b) najmniejsze wymiary, c) minimalną masę. Przez organizację samej pracy i stanowiska roboczego umożliwia - w odniesieniu do inwalidów: a) zmniejszenie wkładu energii wydatkowanej w czasie pracy na poszczególnych stanowiskach, a tym samym zwiększenie liczby stanowisk dostępnych dla inwalidów o zmniejszonej wydolności wysiłkowej; b) stosowanie racjonalnego podziału pracy, a więc przydzielenie właściwej pracy inwalidom o ograniczonej zdolności do pracy; c) przystosowanie stanowiska pracy do właściwości psychofizycznych pracującego na nim inwalidy. Nauka o p. spełnia więc podstawowe zadania w rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych (Z. V.) nauka padania; działanie zmierzające do opanowania samoasekuracji w przypadkach, w których chód ze względu na trwałość zmian patologicznych będzie po zakończeniu leczenia niepewny. Stosowana u pacjentów wydolnych fizycznie ze zdrowymi kończynami górnymi. (A. Z.) nawrócenie; pronatio; ruch n. stopy polegający na uniesieniu zewnętrznego brzegu stopy ku górze, a obniżeniu przyśrodkowego. Mięśniami nawracającymi stopy są mięśnie strzałkowe. N. rąk polega na obrocie przedramienia i ręki wokół osi długiej, gdy kciuk zwrócony jest ku dołowi, a dłoń na zewnątrz. (Z. N.) nawrót; nazwa nadana przez konstruktora (J. Remplewicza) urządzeniu sygnalizującemu niewidomemu pływakowi zbliżanie się do ściany basenu i umożliwiającego wykonanie nawrotu koziołkowego, co bez n. było niemożliwe. N. pozwala niewidomym na pływanie w torach w sposób relaksowy, bez obawy o zderzenie się ze ścianą basenu ręką (kraul) lub twarzą (styl klasyczny); we współzawodnictwie skraca czas pokonywanego dystansu, obniża psychiczne napięcie zawodnika. Urządzenie instaluje się na słupach startowych, na krawędzi basenu lub na linach wyznaczających tory pływania. N. jest łatwy do zakładania, składania i przenoszenia. Elementem sygnalizującym o zbliżeniu się do ściany basenu są paski z tworzywa sztucznego zwisające na szerokości toru na odpowiedniej wysokości, zanurzone w wodzie na głębokości 3¬7¦cm. Odległość zawieszenia od ściany może być dowolnie regulowana w zależności od potrzeb zawodnika. N. składa się z 4 podstawowych części: ram, uchwytu na słupku startowym, ramienia do regulowania odległości pasków od ścian basenu i pasków. (J. D.) nawyki życia codziennego; zespół czynności związanych z codziennymi sytuacjami życiowymi, które często osobom niepełnosprawnym sprawiają trudności i wymagają specjalnej adaptacji urządzeń codziennego użytku oraz pomieszczeń w jakich przebywają. U małych dzieci z poważnymi zespołami wad wrodzonych lub wcześnie nabytych nawyki ż. c. są kształtowane na drodze specjalnych oddziaływań wychowawczych, wchodzących w zakres programu rehabilitacji. Istnieją specjalne zestawy ćwiczeń, a także metody oceny odnoszące się do nawyków ż. c., które stosowane są w wyżej wspomnianych programach rehabilitacyjnych. (T. G.) negatywizm; niechęć do wykonywania poleceń (np. chory zaciska powieki na polecenie otwarcia oczu). Wyróżnia się n. czynny (jak w powyższym przykładzie) lub bierny. N. występuje w stanach - osłupienia katatonicznego, czasem w - zespole paranoidalnym przy urojeniowej postawie chorego w stosunku do badającego, w upośledzeniu umysłowym i jako fizjologiczne zjawisko w rozwoju dziecka. (Z. K., T. S.) neobehawioryzm; kierunek wywodzący się z klasycznego behawioryzmu, który w odróżnieniu od tamtego nie ogranicza swych zainteresowań do dających się obserwować zmiennych (tak jak to głosił J.B. Watson) i dopuszcza analizę zmiennych interweniujących, które mogą wpływać na badane zachowanie. (T. G.) nerwica wegetatywna; zaburzenie nerwowe wyrażające się w dysfunkcji układu wegetatywnego (zaburzenia: snu, łaknienia, wydalania, pocenie się, sensacje sercowe itp.), występującej pod wpływem silnie przeżywanych stanów emocjonalnych. Nadmierna wrażliwość osób cierpiących z powodu n. w. łączy się z nadpobudliwością autonomicznego układu nerwowego. (T. G.) nerwice; czynnościowe, psychogenne zaburzenia psychiczne, głównie dotyczące sfery emocjonalnej, które różnią się od psychoz zarówno jakością objawów, jak i mniejszym ich nasileniem. W n. mogą występować bardzo różnorodne objawy, m. in. lęk, niepokój, napięcie, drażliwość, obniżenie i wahania nastroju, trudności w skupieniu uwagi, zaburzenia snu, łaknienia, popędu seksualnego. Takie objawy, jak: bóle głowy, duszność, bicie serca, bóle brzucha i in., chorzy traktują zwykle jako sygnały poważnych schorzeń somatycznych (- hipochondria). W n. występować również mogą - natręctwa, - fobie, - objawy konwersyjne, - objawy dysocjacyjne. W zależności od objawów wysuwających się na pierwszy plan w obrazie klinicznym wyróżnia się nerwice: lękową, histeryczną, natręctw, depresyjną, fobie, neurastenię, hipochondrię. Czynnikami nerwicotwórczymi są różnego rodzaju trudne sytuacje życiowe, których chory nie potrafi rozwiązać i reaguje na nie w sposób pogłębiający istniejące trudności (mechanizm błędnego koła). Leczenie n. opiera się na - psychoterapii. Leczenie farmakologiczne ma jedynie znaczenie wspomagające. (Z. K., T. S.) nerwoból; neuralgia; objawia się nagłymi, często napadowymi bólami w obszarze unerwienia poszczególnych nerwów czuciowych; nie występują przy tym objawy ubytkowe ani zmiany anatomiczne w nerwie; napadowi bólów mogą towarzyszyć objawy wegetatywne. Najczęstsze nerwobóle: n. lędźwiowo-krzyżowy, n. nerwu kulszowego (ischias, ischialgia) i n. trójdzielnego (trigeminalgia). (S. Z.-Ch.) neuralgia - nerwoból neurastenia; zespół objawów obejmujący: męczliwość, drażliwość, napięcie i niepokój, trudności w podejmowaniu decyzji, trudności w koncentracji.uwagi, nieznaczne wahania nastroju, skargi hipochondryczne, zaburzenia snu i ewentualnie inne zaburzenia wegetatywne. N. zaliczana jest do nerwic, występuje po ciężkich i długotrwałych sytuacjach stresowych z uczuciem napięcia i nadmiernej odpowiedzialności. Podobny zespół objawów występuje jako jedna z lżejszych postaci zespołu psychoorganicznego - rozpoznawany wówczas jako cerebrastenia, a także w - zespole rzekomonerwicowym. (Z. K., T. S.) neurolingwistyka; dziedzina zajmująca się neurofizjologicznymi komponentami zjawisk językowych. N. dysponuje schematami wypracowanymi na podstawie badań prowadzonych na chorych z ogniskowymi uszkodzeniami mózgu, odnoszącymi się do wyjaśnienia niektórych mechanizmów zaburzeń mowy. (T. G.) neuron dolny - neuron obwodowy neuron obwodowy; n. dolny; neuron ruchowy rdzenia kręgowego z wypustką (aksonem) tworzącą nerw obwodowy. Uszkodzenie dolnego neuronu ruchowego powoduje - niedowład obwodowy. (S. Z.-Ch.) neuron ośrodkowy; neuron ruchowy kory mózgowej, część składowa drogi korowo-rdzeniowej (piramidowej), przekazująca pobudzenia dla dowolnych ruchów z okolicy pola ruchowego kory mózgowej do rdzenia. Uszkodzenie górnego neuronu ruchowego powoduje - niedowład ośrodkowy. (S. Z.-Ch.) neuropsychiatria dziecięca; specjalność medyczna zajmująca się diagnozą, terapią i profilaktyką w odniesieniu do dzieci i młodzieży wykazujących odchylenia od normalnego rozwoju nerwowego i psychicznego. Lekarze - specjaliści z tej dziedziny, są zatrudniani w placówkach, lecznictwa otwartego i zamkniętego, w zakładach wychowawczych i szkołach specjalnych. (T. G.) neuropsychologia; dział psychologii zajmujący się oceną i rehabilitacją funkcji poznawczych. intelektualnych i językowych osób z ogniskowymi uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego. N. posiada rozbudowany system diagnozy, współpracuje z neurochirurgią. neurofizjologią, psycholingwistyką i psychologią kliniczną. (T. G.) neurotomia; przecięcie pnia nerwu w celu zniesienia wzmożonego napięcia mięśniowego lub dolegliwości bólowych. Obecnie bardzo rzadko przeprowadzany zabieg ze względu na częste powikłania (zaburzenia troficzne). Stosuje się jedynie przecięcie nerwu zasłonowego (oburatorectomia) w przypadku spastycznego napięcia mięśni przywodzicieli uda. (S. Z.-Ch., J. K.) niedodma tkanki płucnej; zmniejszenie upowietrznienia obszaru płuca spowodowane lokalnym zmniejszeniem drożności lub niedrożnością oskrzela. Rozległość zmian zależy od wielkości niedrożnego oskrzela (głównie, płatowe, segmentowe itp.). Najczęstsze przyczyny to ucisk z zewnątrz na oskrzele (guzy, zmienione węzły chłonne) lub zatkanie oskrzela przez guz, ciało obce, gęstą wydzielinę. krew itp. Radiologicznie stwierdza się zacienienie odpowiadające niedodmowemu obszarowi, który wykazuje - w porównaniu ze stanem prawidłowym - znacznie zmniejszoną objętość. Objawy i leczenie zależą od przyczyn i rozległości zmian. (J. J.) niedosłuch; hypacusis; nieznaczne ubytki słuchu utrudniające proces porozumiewania się i wymagające zwiększonego napięcia uwagi podczas rozmowy ze strony osoby niedosłyszącej. N. u małych dzieci może wpływać hamująco na rozwój mowy i wymaga specjalnego oddziaływania wychowawczego przez rozwijanie wrażliwości słuchowej i wzbogaconą stymulację narządu słuchu. Przyjmuje się, że niedosłuch do 30 dB może nie sprawiać poważniejszych trudności w życiu codziennym; osoby z takim stopniem n. mogą w niektórych sytuacjach korzystać z zastosowania protezy słuchowej, np. podczas słuchania radia, oglądania Tv, uczestniczenia w różnych spektaklach. W szkołach dla dzieci niedosłyszących prowadzi się większość zajęć wg normalnego programu nauczania, zwracając jedynie uwagę na stymulowanie zmysłu słuchu. Osoby z n. mogą mieć kłopoty z poprawną artykulacją głosek. (T. G.) niedostosowanie społeczne; zachowania świadczące o trudnościach w rozumieniu, akceptacji i przystosowaniu się do norm obyczajowych, społeczno-moralnych, a często także prawnych obowiązujących w społeczeństwie. N. s. jest terminem używanym głównie w odniesieniu do nieletnich popadających w konflikt z prawem karnym, ale także w stosunku do młodzieży mającej trudności w usamodzielnieniu się, w uspołecznieniu i w nauce szkolnej. Następstwem n. s. jest wykolejenie wychowawcze. Etiologia niedostosowania może być endogenna (psychopatia, psychoza, oligofrenia, encefalopatia) albo osobowościowa (stresy. frustracje) bądź egzogenna, obejmująca negatywne wpływy środowiska społecznego i wychowawczego, głównie rodzinnego. Objawy n. s. nasilają się w toku procesu wykolejenia wychowawczego i przestępczego. Według H. Spionek geneza n. s. to niepowodzenia szkolne, wagary, ucieczki z domu, łączenie się w gangi celem dokonywania kradzieży, włamań, wybryków chuligańskich. J. Konopnicki podaje, że w Polsce niedostosowani społecznie stanowią ok.10% populacji. Wśród nich wyróżnia: a) grupę skrajnej aspołeczności, groźną dla otoczenia - 1,6% b) grupę z zahamowaniami depresyjnymi o tendencjach samobójczych - 3,5%. c) grupę przejawiającą demonstracyjną wrogość wobec otoczenia - 7,8%. Środki wychowawczo-poprawcze wobec n. s. to: odpowiedzialna opieka ze strony rodziców, nadzór kuratora sądowego lub społecznego, czyli resocjalizacja w środowisku otwartym, umieszczenie nieletniego w zakładzie wychowawczym bądź poprawczym. Oprócz n. s. prowadzącego do przestępstwa, występuje ono także w różnym stopniu u jednostek odchylonych od normy psychicznej lub fizycznej, którym trudno jest sprostać wymogom życia i które czują się odgrodzone od innych, zdrowych ludzi barierą społeczną i psychiczną. Objawami n. s. u tych ludzi bywają stany frustracji i mechanizmy obronne dla nich właściwe. Profilaktyką n.s. osób niepełnosprawnych jest tworzenie warunków integracji społecznej, objęcie ich opieką wychowawczą i kształceniem specjalnym. (Z. S.) niedostosowanie społeczne, etiologia; istnieją na temat przyczyn leżących u podstaw n.s. różne teorie, jak: biologiczne - kładące nacisk na wpływ czynników wrodzonych i dziedzicznych; psychologiczne - eksponujące czynniki osobowościowe, takie jak: psychopatia, charakteropatia, psychozy, stany frustracyjne; socjologiczne - podkreślające funkcje środowiska społecznego, ekonomicznego i kulturowego w procesie rozwoju bądź inwolucji człowieka; pedagogiczne - upatrujące etiologię n. s. w błędach i zaniedbaniach wychowawczych rodziny i szkoły. Teoria konwergencji ujmuje te wszystkie przyczyny kompleksowo, wyróżniając przy tym wśród nich dominujące i towarzyszące. Współcześnie ta właśnie teoria uznana jest za najpełniejszą. natomiast wszelki determinizm biologiczny, założenie, że patologii fizycznej towarzyszy patologia psychiczna i antyspołeczność (Lombroso) jest odrzucany. Bezpośrednią przyczyną n. s. jest konflikt z normami obyczajowymi, społeczno-moralnymi, prawnymi. (Z. S.) niedowidzenie; słabowzroczność; defekt narządu wzroku charakteryzujący się osłabieniem ostrości wzroku (widzenia centralnego) do granic od 1/20 do 1/4. Dotyczy obu oczu. Oznacza to, że ostrość wzroku została osłabiona przynajmniej 4-krotnie, nie więcej jednak niż 20-krotnie. Często osłabieniu ostrości wzroku towarzyszą inne zaburzenia funkcji wzroku,jak: zwężenie pola widzenia, zaburzenia widzenia stereoskopowego (dwuocznego), zez, zaburzenia widzenia barwnego (ślepota na niektóre barwy). Przyczyny n - defekty wzroku. (T. M.) niedowidzenie połowicze; hemianopsja; najczęściej spowodowane uszkodzeniem pasma wzrokowego, co jest przyczyną niedowidzenia połowiczego jednoimiennego, tzn. niedowidzenie dotyczy obu lewych albo obu prawych połówek pola widzenia. (S. Z.- Ch.) niedowład; częściowe upośledzenie siły mięśnia lub grupy mięśni. (S. Z.-Ch.) niedowałd kurczowy - niedowład ośrodkowy niedowład obwodowy; wiotki; powstaje wskutek uszkodzenia komórek ruchowych rdzenia lub nerwu obwodowego. Może dotyczyć wybiórczo pojedynczych mięśni lub małej grupy unerwianej przez jeden nerw ruchowy. Charakteryzuje się wiotkim napięciem, obniżeniem lub brakiem odruchów ścięgnowych, zanikiem mięśni z odczynem zwyrodnienia elektrycznego i zmianami w zapisie emg oraz niekiedy - drżeniami pęczkowymi, widocznymi przez skórę. (S. Z.- Ch.) niedowład ośrodkowy; kurczowy; piramidowy; spastyczny; powstaje wskutek uszkodzenia drogi korowo-rdzeniowej na jej przebiegu w okolicy kory, głębokich struktur mózgu, pnia mózgu lub rdzenia. Obejmuje duże grupy mięśni unerwiane przez różne nerwy ruchowe - w jednej lub kilku kończynach. Charakteryzuje się wzmożonym spastycznie napięciem, wygórowaniem odruchów ścięgnowych i obecnością - odruchów patologicznych. (S. Z.-Ch.) niedowład piramidowy - niedowład ośrodkowy niedowład połowiczy; hemipareza: najczęstsze następstwo uszkodzenia torebki wewnętrznej, dotyczący połowy ciała przeciwległej do uszkodzenia. Zob. też bezwład połowiczy. (S. Z.-Ch.) niedowład spastyczny - niedowład ośrodkowy niedowałd wiotki - niedowład obwodowy niepamięć; amnezja; ubytki pamięci na skutek zaburzeń czynności mózgowych. Rozróżnia się: n. całkowitą, n. częściową, n. wsteczną (niepamięć faktów poprzedzających w przypadkach utraty świadomości), n. następczą (niepamięć faktów od momentu utraty świadomości). (S. Z.-Ch.) niepełnosprawność; obniżony w stosunku do norm stan sprawności organizmu powodujący wyraźne ograniczenia i utrudnienia w wypełnianiu przez człowieka ról społecznych. Może dotyczyć funkcji fizycznych lub psychicznych albo jednych i drugich. N. jest pojęciem ogólnym, obejmującym wszystkie jej stany niezależnie od stopnia obniżenia sprawności i okresu jego trwania, a więc - n. trwałą i okresową. W określeniu n. mieści się pojęcie - inwalidztwa jako stanu trwałego obniżenia sprawności organizmu w stopniu znacznym. Termin n. wypiera stopniowo termin inwalidztwo, który używany jest częściej w znaczeniu formalno-prawnym. Zob. też osoba niepełnosprawna (obniżenie, ograniczenie, naruszenie sprawności organizmu). (T M.) niepełnosprawność okresowa; stan obniżonej sprawności organizmu spowodowany chorobą lub urazem trwający przez pewien okres, który w wyniku odpowiednich zabiegów leczniczych i rehabilitacyjnych może wrócić do normy. Brak takich zabiegów prowadzi z reguły do trwałej niepełnosprawności i jej pogłębienia czyli - inwalidztwa. (T. M.) niepełnosprawność trwała; stan obniżonej sprawności organizmu spowodowany trwałym uszkodzeniem struktury (budowy) narządu lub jego funkcji, którego nie można zlikwidować lub skorygować w wyniku odpowiednich zabiegów leczniczych i rehabilitacyjnych. W tym sensie n. t. odnosi się również do inwalidztwa. (T. M.) nietrzymanie moczu i stolca; brak kontroli nad zwieraczami pęcherza i odbytnicy, spowodowany uszkodzeniem ośrodka rdzeniowego (odcinka S1 -S4Ď), regulującego ich funkcje odruchowo lub mózgowych ośrodków, których kontroli podlega: jądro podkorowe, układ rąbkowy (limbiczny), płacik przyśrodkowy kory mózgowej. Najczęstsze przyczyny uszkodzeń: urazy i guzy rdzenia, uszkodzenia mózgu przebiegające z niedorozwojem lub otępieniem, stany zaburzeń świadomości. Zob. też pęcherz moczowy. (S. Z.-Ch.) niewidomi; osoby dotknięte - ślepotą, czyli głębokim defektem wzroku, charakteryzującym się całkowitym lub prawie całkowitym brakiem funkcji wzroku. Dotyczy obu oczu. N. dzielą się: 1Ď) ze względu na okres powstania inwalidztwa - na niewidomych od urodzenia i ociemniałych; 2Ď) ze względu na stopień defektu wzroku - na niewidomych całkowitych i niewidomych z resztkami wzroku (szczątkowo-widzących). Zob. też: niedowidzący; inwalida wzroku; niewidomi ze sprzężonym inwalidztwem. (T. M.) niewidomi ze sprzężonym inwalidztwem; osoby dotknięte - ślepotą oraz dodatkowo innymi defektami lub upośledzeniami. Należą do nich: niewidomi, którzy dodatkowo utracili słuch (głucho-niewidomi), niewidomi umysłowo upośledzeni, niewidomi z uszkodzeniem narządu ruchu (amputacje, niedowłady, deformacje), niewidomi ze schorzeniami kardiologicznymi czy pulmonologicznymi, niewidomi epileptycy. (T. M.) niewydolność krążenia mózgowego; zmniejszenie przepływu mózgowego krwi - w jednej lub kilku tętnicach - do stopnia nie wystarczającego na pokrycie zapotrzebowania energetycznego i tlenowego tkanki mózgowej. (S. Z.-Ch.) niewydolność krążenia mózgowego miejscowa; może charakteryzować się: a) przejściowymi objawami ogniskowymi utrzymującymi się do 24 godzin (tzw. przejściowe ataki niedokrwienne); b) objawami ogniskowymi wycofującymi się po kilku dniach (tzw. odwracalne udary mózgowe); c) powoli narastającymi objawami ogniskowymi (tzw. postępujący udar niedokrwienny mogący sugerować guz mózgu). (S. Z.-Ch.) niewydolność krążenia mózgowego ostra; manifestuje się zaburzeniami świadomości z nagłym wystąpieniem objawów ogniskowych. Zob. też udar mózgu. (S. Z.-Ch.) niewydolność krążenia mózgowego przewlekła; powoduje powoli postępujący zespół otępienny z nieostro występującymi, dyskretnymi objawami ogniskowymi (tzw. status lacunaris). (S. Z.-Ch.) niewydolność oddychania; stan takiego obniżenia wymiany gazowej w płucach, przy którym dochodzi do zmian ciśnień cząstkowych gazów oddechowych we krwi tętniczej: hipoksemii i hiperkapni. W przypadkach n.o. utajonej - do zmian prężności dochodzi podczas wysiłku, a n. o. jawnej - zmiany występują w spoczynku. Wyróżnia się dwie postacie n. o.: postać hipoksemiczna i hipowentylacyjną. Pierwsza objawia się hipoksemią bez hiperkapni i jest spowodowana najczęściej obniżeniem stosunku wentylacji do perfuzji lub zaburzeniami dyfuzji. Postać hipowentylacyjna n. o. charakteryzuje się hipoksemią i hiperkapnią i jest wywołana hipowentylacją pęcherzyków płucnych, najczęściej spowodowaną rozlanym zwężeniem oskrzeli (obturacją). W tej postaci występuje kwasica oddechowa wyrównana (gdy pH krwi mimo wzrostu pC o#; utrzymuje się w normie) i kwasica oddechowa niewyrównana (gdy dochodzi do obniżenia pH krwi). N. o. w chorobach układu oddechowego ma charakter przewlekły, ostra n. o. występuje w przypadkach nagłego zmniejszenia rezerw wentylacyjnych poniżej pewnego poziomu, np. z powodu porażenia ośrodka oddechowego (zatrucia, porażenia prądem elektrycznym, wzrostu ciśnienia w jamie czaszki) lub mięśni oddechowych, nagłego zmniejsza ruchomości klatki piersiowej (złamanie żeber, odma opłucnowa, duża ilość płynu w jamie opłucnej), zmniejszenia powierzchni dyfuzyjnej (zator tętnicy płucnej. duże ogniska pneumoniczne, nadmierna resekcja tkanki płucnej), nagłego zmniejszenia drożności dróg oddechowych przez ciało obce, obrzęk alergiczny. itp. (J. J.) niezdolność do pracy; niemożliwość wykonywania pracy na skutek choroby, urazu (wypadku) lub inwalidztwa. N. do pracy może być: 1Ď) czasowa (krótkoterminowa), spowodowana chorobą lub wypadkiem, którą orzeka lekarz leczący (od 1-9 dni) lub komisja lekarska (od 10 dni do 6 miesięcy); 2Ď) długoterminowa lub trwała, spowodowana przewlekłą chorobą albo inwalidztwem, którą orzeka - Komisja Lekarska do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia (T. M.) nikotynizm - palenie tytoniu nocyceptory; receptory bólu; pobudzeniu ich towarzyszy na ogół subiektywne doznanie bólu, które wywołuje odruchy obronne (np. dotknięcie rozgrzanego pieca powoduje cofnięcie ręki). Reakcje obronne wywołane podrażnieniem n. mogą, lecz nie muszą wystąpić. Bodźce ekonomiczne częstokroć hamują naturalne reakcje obronne. Z ergonomicznego punktu widzenia należy dążyć, aby z każdej pracy eliminować bodźce nocyceptywne, nawet w przypadku mikrourazów. Jeśli nie można zupełnie wyeliminować bodźca nocyceptywnego ze środowiska, należy zastosować środki, które uniemożliwiają mu zetknięcie się ze skórą. Środkami takimi mogą być rękawice ochronne lub specjalne narzędzia (Z. N.) norma higieniczna; wskaźnik ilościowy cechujący warunki materialnego środowiska pracy, odpowiadający wymaganiom biologicznego ustroju ludzkiego i mający na celu wytworznie najdogodniejszych warunków życia i pracy ludności. Konkretnie, normy opierają się na poznaniu współzależności, występujących między ustrojem ludzkim a materialnym środowiskiem i odzwierciedlają istniejące w tym środowisku prawidłowości obiektywne. N. h. zmieniają się w związku ze stałym rozwojem nauki i coraz głębszym poznawaniem konkretnych warunków środowiska N. h. ustala się na podstawie kompleksowego badania poszczególnych czynników i ich zespołu na ustrój ludzki i zbiorowości ludzkie. Stosuje się przy tym metody sanitarno-higieniczne, statyczne, fizjologiczne, kliniczne i doświadczalne (laboratoryjne). Istnieje wiele przepisów prawnych oraz norm państwowych, branżowych, zakładowych, które określają wymogi w zakresie dopuszczalnych zanieczyszczeń powietrza szkodliwymi substancjami (Z. N.) normowanie pracy; określenie robót występujących w produkcji i wyznaczenie czasu potrzebnego na ich wykonanie (normy czasu pracy) albo liczby jednostek, tj. zadania ilościowego do wykonania w określonym czasie, np. 1 godzina zmiany roboczej itp. (ilościowe normy pracy). Jednostkę roboczą, do której odnosi się normowanie, jest zwykle operacja, tj. część procesu produkcyjnego przewidziana do wykonania na jednym stanowisku roboczym. Prawidłowo określone normy mogą i powinny służyć wielu celom i spełniać szereg różnokierunkowych zadań, między innymi w rehabilitacji zawodowej nie w pełni sprawnych pracowników i inwalidów. (Z. N.) normy dopuszczalne obciążenia pracą; wiążą się ściśle przede wszystkim z mikroklimatem materialnego środowiska pracy. Ze względu na to, że każdemu kilodżulowi wydatkowanemu w postaci energii mechanicznej (pracy) towarzyszy wytworzenie około 17 kJ ciepła, wydatek energetyczny pracującego musi być dostosowany do mikroklimatu. Przeciążenia ciepłem można uniknąć tylko wtedy, gdy łączne obciążenie ciepłem endogennym i egzogennym nie przekroczy możliwości termoregulacyjnych organizmu. Jak z tego wynika, mikroklimat należy dostosować do wielkości wydatku energetycznego. Można też postąpić odwrotnie, tzn. zmniejszyć wysiłek stosownie do obciążenia termicznego. Jest to jednak postępowanie niewłaściwe. Duży wydatek energetyczny nie stanowi dla zdrowia, prawidłowo odżywionego człowieka żadnego niebezpieczeństwa. Natomiast nawet umiarkowana praca w trudnych warunkach mikroklimatu kryje niebezpieczeństwo przeciążenia układu krążenia i przyspiesza moment, w którym wystąpi jego niewydolność. (Z. N.) nosowanie; nosowe zabarwienie głosu, występujące wskutek braku odgrodzenia jamy ustnej od górnego gardła i nosa. N. może występować w wyniku zmian patologicznych podniebienia, jak również pod wpływem niewydolności funkcjonalnej mięśni stanowiących zwierający pierścień gardłowy. Mamy wówczas do czynienia z nosowaniem otwartym (rhinolalia aperta), a głoski przybierają nosowe brzmienie. Jeśli wskutek niedrożności nosa (polipów, nowotworów) nie ma zapewnionego odpowiedniego rezonansu, mamy do czynienia z nosowaniem zamkniętym (rhinolalia clausa). Występują także formy n. mieszanego. N. jest typowym objawem występującym u osób z rozszczepem podniebienia. (T. G.)) O obcas Thomasa; obcas podwyższony, poszerzony oraz wydłużony ku przodowi po stronie przyśrodkowej. Stosowany w obuwiu z wkładką supinującą i unoszącą sklepienie podłużne stopy. Zwiększa pole oparcia stopy w kierunku przyśrodkowym, przeciwdziałając koślawiącemu ją działaniu masy ciała, wspomaga podparcie sklepienia stopy. (H. G., T. M.) obciążenie fizyczne pracą; wiąże się z charakterem obciążenia (dynamiczne, statyczne) postawą przy pracy, rodzajem używanych narzędzi, tempem pracy, rozmieszczeniem urządzeń sterujących itd. Analizując o. f. pracą bada się wielkość efektywnego wydatku energetycznego, zużycie tlenu w procesie pracy i w stanie spoczynku, wentylację płuc, częstość tętna, temperaturę ciała, stopień obciążenia statycznego. (Z. N.) obciążenie mięśni; podczas pracy może przebiegać w trzech postaciach, a mianowicie: a) jako praca dodatnio-dynamiczna, podczas której mięsień kurczy się i wykonuje pracę mechaniczną, co staje się możliwe dzięki przetwarzaniu części wyzwolonej energii chemicznej w mechaniczną, b) jako praca ujemno-dynamiczna, podczas której mięsień odgrywa rolę hamulca w stosunku do rozciągającej go siły zewnętrznej (w warunkach tych cała wyzwolona energia przekształca się w cieplną), c) jako praca statyczna, której istotę fizjologiczną stanowi zwiększenie napięcia mięśniowego, długość mięśnia przy tym nie zmienia się, mięsień nie wykonuje zewnętrznej pracy mechanicznej, ale w tkance mięśniowej zachodzą przemiany powodujące przekształcenie energii chemicznej w cieplną. We wszystkich tych wypadkach warunkiem niezbędnym do wykonywania pracy jest nasilenie procesów biochemicznych przebiegających w tkance mięśniowej, nawet w stanie spoczynku, ale na niższym poziomie energetycznym. (Z. N.) obciążenie psychiczne pracą; wynika głównie z ilości, złożoności, zmienności itd. odbieranych w procesie pracy informacji, podejmowanych decyzji i wykonywanych czynności. Ocena wysiłku psychicznego związanego z wykonywaną pracą polega na badaniu: odbieranych informacji, podejmowanych decyzji, wykonywanych czynności - pod kątem widzenia ilości, złożoności, zmienności, dokładności i ważności. Zagadnienia zaangażowania emocjonalnego, umiejętności koncentracji itd. można analizować, posługując się celowo skonstruowanym zestawem pytań ergonomicznej listy kontrolnej. (Z. N.) obciążenie wzroku; wchodzi w skład obciążenia psychicznego pracownika. Może ono być wynikiem: a) nadmiernych wymagań, jakie praca stawia narządowi wzroku; b) poziomu i rodzaju oświetlenia; c) kontrastowości między przedmiotem pracy a tłem (otoczeniem); d) olśnienia; e) trudności w spostrzeganiu i rozróżnianiu kolorów; f) nieprawidłowego rozmieszczenia przyrządów, przedmiotów pracy, urządzeń sterujących itd. na stanowisku roboczym; g) nieprawidłowej odległości oczu od obrabianego przedmiotu (Z. N.) objaw Duchennea; zjawisko kompensacji opadania miednicy po stronie zdrowej (przy porażeniu mięśnia pośladkowego średniego), czemu towarzyszy przechylenie tułowia w stronę chorą i uniesienie talerza biodrowego strony zdrowej nad poziom strony chorej. (Z. N.) objaw Fajersztajna-Krzemickiego; objaw Laseguea skrzyżowany; w czasie wykonywania próby Laseguea po stronie zdrowej występuje ból w kończynie chorej. (J. K.) objaw "fantomu"; osoby z amputowanymi kończynami mogą doświadczać tzw. bólów fantomowych, polegających na odczuwaniu bólu w tych miejscach kończyn, które nie istnieją. Tłumaczy się to aktywnością ośrodkowego układu nerwowego, w którym mimo amputacji istnieje reprezentacja korowa utraconej kończyny. (T. G.) objaw Laseguea; objaw wskazujący na uciskową przyczynę bólu w obrębie kończyny dolnej. Występuje bolesność pni nerwowych (najczęściej nerwu kulszowego) podczas naciągania. Bierne unoszenie kończyny dolnej (w pozycji leżącej na plecach), wyprostowanej w stawie kolanowym, wywołuje po stronie chorej ból. Pomiar kąta uniesienia kończyny, przy którym występuje ból, pozwala na ocenę stopnia podrażnienia korzenia oraz na obserwację skuteczności leczenia (kąt uniesienia kończyny zwiększa się wraz z ustępowaniem ucisku bądź podrażnienia korzenia). (J. K.) objaw Laseguea górny; objaw uszkodzenia bądź podrażnienia korzeni nerwowych szyjnych. Odwiedzenie ramienia do poziomu z jednoczesnym nawracaniem powoduje występowanie bólu promieniującego wzdłuż pni nerwowych. (J. K.) objaw Laseguea skrzyżowany -objaw Fajersztajna-Krzemickiego objaw Ortolaniego - objaw przeskakiwania objaw Phalena-Dicksona; odruchowy przykurcz mięśni kulszowo-goleniowych w następstwie "wypadnięcia dysku". (Z. N.) objaw przeskakiwania; objaw Ortolaniego; wczesny objaw (w pierwszych tygodniach życia) dysplazji stawu biodrowego. W czasie odwodzenia ud zgiętych w stawach biodrowych wyczuwa się przeskakiwanie głowy kości udowej przez krawędź panewki stawowej. Jest wyrazem patologicznej wiotkości stawu biodrowego, jego zmniejszonej zwartości. (J. K.) objaw Trendelenburga; zjawisko opadania miednicy w fazie podporu po stronie zdrowej, z jej bocznym przesunięciem w stronę biodra chorego, występujące w następstwie niewydolności mięśni pośladkowych - średniego i małego. Na przykład przy niewydolności mięśni pośladkowych - średniego i małego, po stronie prawej, podczas stania na kończynie dolnej prawej miednica opada po stronie lewej, czego nie stwierdza się przy staniu na kończynie dolnej lewej. Objaw Trendelenburga występuje w następujących stanach chorobowych; w wiotkim lub spastycznym porażeniu mięśni pośladkowych; we wrodzonym zwichnięciu stawu biodrowego w stanach zapalnych stawu biodrowego lub w zmianach zwyrodnieniowych tego stawu, którym towarzyszy znaczna bolesność. (Z. N.) objawy dysocjacyjne; należą do kręgu objawów histerycznych, przebiegają z zaburzeniami świadomości. Mogą występować w postaci scen histerycznych, zamroczenia histerycznego, osłupienia histerycznego i in. W mechanizmach powstawania o. d. podkreśla się nieświadomą lub tylko po części uświadamianą chęć ucieczki od sytuacji budzącej uczucie zagrożenia. Zob. też: objawy histeryczne; psychozy reaktywne. (Z. K., T. S.) objawy histeryczne; uwarunkowane psychogennie objawy z kręgu zaburzeń czucia i ruchu (- objawy konwersyjne) lub z kręgu zaburzeń świadomości (- objawy dysocjacyjne). Występują w - nerwicy histerycznej, - psychozach reaktywnych, mogą też wystąpić w innych zaburzeniach psychicznych. Zob. też nerwice. (Z. K., T. S.) objawy konwersyjne; należą do zaburzeń z kręgu - objawów histerycznych i polegają na psychogennych zaburzeniach ruchu i czucia. Do o. k. należą: porażenia lub niedowłady kończyn, - astazja, - abazja, bezgłos histeryczny (afonia), drżenia kończyn, histeryczne napady drgawkowe, łuk histeryczny, zaburzenia czucia skórnego, niedowidzenie i ślepota, niedosłyszenie i głuchota psychogenna, parestezja i bóle histeryczne. Mnogość i różnorodność o.k. oraz ich podobieństwo do różnych chorób organicznych wymagają wnikliwego różnicowania. (Z. K., T. S.) objawy uboczne działania leków psychotropowych; szkodliwe skutki, które powinny być brane pod uwagę w planowaniu indywidualnego programu rehabilitacji każdego pacjenta leczonego farmakologicznie. Niektóre z nich mogą stanowić istotną przeszkodę w aktywizacji, a nawet mogą być niebezpieczne dla zdrowia. np. w przypadku zastosowania zbyt dużych obciążeń fizycznych. W zasadzie wszystkie leki psychotropowe mogą powodować wystąpienie objawów ubocznych, czy nawet powikłań, a ich wystąpienie, nasilenie i rodzaj uzależnione są m.in. od właściwego doboru leku, rodzaju leku, wysokości dawek, czasu trwania kuracji, uwzględnienia przeciwwskazań, stanu somatycznego chorego. Powszechnie stosowane w leczeniu psychoz neuroleptyki mogą powodować m.in.: I. Zmiany psychiczne: 1Ď) nadmierne zahamowanie ruchowe. senność (np. pochodne fenotiazyny z grupy alifatycznej: chloropromazyna - fenaktyl, promazyna. lewomepromazyna -Tisercin i in.): 2Ď) niepokój ruchowy i bezsenność (neuroleptyki aktywizujące, np. flupentyksol - Fluanxol); 3Ď) depresję polekową (np. neuroleptyki z grupy butyrofenonu - Haloperidol i in.): 4Ď) zaburzenia świadomości. Ii. Objawy neurologiczne: 1Ď) zespół hipertoniczno-hipokinetyczny (polekowy zespół Parkinsona), w którym występuje wzmożone napięcie mięśni typu pozapiramidowego, spowolnienie ruchów, brak balansowania kończyn górnych, maskowatość twarzy i in.; 2Ď) ostre zespoły dyskinetyczne - napadowe ruchy głowy, karku, mięśni mimicznych, języka, czasem napady patrzenia, utrudnienie połykania, oddychania, ostre objawy uczuleniowe (obrzęk twarzy, błon śluzowych jamy ustnej i gardła): 3Ď) akatyzja - niemożność usiedzenia na miejscu, częste zmiany pozycji, wstawanie, chodzenie: 4Ď) późne dyskinezy - mimowolne ruchy mięśni mimicznych, przymusowe wysuwanie języka, rzadziej ruchy mięśni szyi i tułowia, kończyn - przypominające ruchy pląsawicze; 5Ď) napady drgawkowe. lii. Objawy z układu sercowo-naczyniowego: ortostatyczne spadki ciśnienia tętniczego krwi, przyspieszenie rytmu serca, niemiarowość. IV. Reakcje uczuleniowe w postaci wysypek skórnych, często spowodowane nadwrażliwością na nasłonecznienie, występujące zwłaszcza po neuroleptykach z grupy fenotiazynowej. V. Objawy z innych układów: uszkodzeniem mięśnia sercowego, wątroby, uszkodzenie układu krwiotwórczego (np. leukopenia), obniżenie lub wzrost krzepliwości krwi (krwotoki do narządów wewnętrznych, zakrzepy). zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (zaparcia, nudności, czasem wymioty i in.), zaburzenia miesiączkowania, obniżenie potencji. Trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne mogą powodować m. in.: 1Ď) zmiany psychiczne - zaburzenia snu, niepokój, zaburzenia koncentracji uwagi, u wielu osób przymglenie świadomości, a w 2% przypadków objawy majaczenia: 2Ď) objawy neurologiczne - występują rzadko w postaci drżeń mięśniowych, niekiedy mioklonii, czasem drgawek typu padaczkowego; 3Ď) objawy układu krążenia - przyspieszenie rytmu serca, zaburzenia przewodnictwa, objawy niedotlenienia mięśnia sercowego, czasem częstoskurcz nadkomorowy, migotanie przedsionków, mogą również wystąpić niebezpieczne wahania ciśnienia krwi - ortostatyczny spadek lub nagły wzrost. Szczególnie ciężkie powikłania mają miejsce u osób z nadciśnieniem tętniczym i różnego rodzaju kardiopatiami; 4Ď) inne objawy - toksyczny wpływ trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych na układ krwiotwórczy lub wątrobę występuje rzadko. Niegroźne, lecz często występujące objawy, to: zaburzenia akomodacji, wysychanie błon śluzowych jamy ustnej, gardła, dróg oddechowych, zaparcia. (Z. K., T. S.) objawy ubytkowe; wypadnięcie (ubytek) lub obniżenie czynności jakiegoś narządu albo układu (np. znieczulenie - ubytek czucia); charakterystyczne dla organicznych, ogniskowych uszkodzeń układu nerwowego. (S. Z.-Ch.) objętość wydechowa natężenia w pierwszej sekundzie; Fev1Ď; objętość powietrza wyrzucona w pierwszej sekundzie forsownego wydechu, po uprzednim maksymalnym wdechu, wiąże się z oporem przepływu przez drogi oddechowe. Wyrażona w litrach lub jako procent aktualnej pojemności życiowej (Fev 1% Vc). (J. J.) objętość zalegająca; Rv: objętość powietrza pozostająca w płucach po wykonaniu maksymalnego wydechu. (J. J.) obniżenie sprawności organizmu - niepełnosprawność obniżenie zdolności do pracy; brak pewnych wewnętrznych warunków (cech) umożliwiających efektywne wykonywanie niektórych zawodów lub pracy, na niektórych stanowiskach. Dotyczy to zarówno fizycznych warunków, np. brak lub ograniczenie funkcji i sprawności fizycznych organizmu na skutek amputacji czy niedowładu kończyn, jak też psychicznych, np. ograniczenia sprawności psychicznych na skutek umysłowego upośledzenia, zaburzeń emocjonalnych itd. O. z. do pracy jest jedną z konsekwencji - inwalidztwa (niepełnosprawności). (T. M.) obserwacja inwalidy w sytuacji pracy - test sytuacyjny obraz samego siebie; postawy i oceny odnoszące się do własnej osoby, przekonania o swych wartościach i brakach. U wielu osób istnieje zbyt duża rozbieżność między "ja realnym" a "ja idealnym", co może stać się powodem wielu przykrych przeżyć. W przypadku osób niepełnosprawnych obraz samego siebie ma podstawowe znaczenie dla ich równowagi psychicznej i przystosowania się. Wczesne doświadczenia pochodzące z dzieciństwa mają istotny wpływ na kształtowanie się obrazu samego siebie. Stąd podkreślany jest w wielu teoriach wpływ oddziaływań wychowawczych sprzyjający powstaniu możliwie obiektywnego obrazu samego siebie. Wskutek kalectwa obraz własnej osoby może zostać zmieniony i wszelkie zniekształcenia samooceny rzutują na efekty rehabilitacji. Pod wpływem nagłej utraty dotychczasowej sprawności występują często u tych osób, które uległy wypadkowi lub stały się inwalidami z innych przyczyn, reakcje załamania i poczucie małej wartości. Wiele teorii psychoterapeutycznych jest opartych na koncepcji obrazu samego siebie; należy do nich m. in. teoria C. Rogersa, koncentrująca postępowanie terapeutyczne na osobie chorego. Pod wpływem skutecznych oddziaływań rehabilitacyjnych obraz samego siebie u osoby poszkodowanej może ulec korzystnym zmianom, jednak w wielu przypadkach trzeba podjąć specjalne formy psychoterapii, aby te zmiany spowodować i utrwalić. Niemałą rolę odgrywają tu czynniki środowiska rodzinnego. (T. G.) obrót; rotatio; o. kończyny wzdłuż osi długich kości. Rozóżniamy: ruch obrotowy na zewnątrz (rotatio externa) lub do wewnątrz (rotatio interna). (Z. N.) obturacja; jest spowodowana rozlanym zwężeniem małych dróg oddechowych, do którego dochodzi w wyniku następujących zmian patologicznych oskrzeli: 1Ď) skurcz mięśni gładkich; 2Ď) obrzęk błony śluzowej; 3Ď) zaleganie wydzieliny; 4Ď) naciek zapalny ściany powodujący pogrubienie ściany; 5Ď) zapadanie się ścian; 6Ď) zniekształcenia i zwężenia spowodowane zmianami bliznowatymi, prowadzącymi do zarastania światła oskrzeli. Wymienione zmiany powodują zmniejszenie drożności oskrzeli. Głównym objawem o. jest obniżenie dynamicznych parametrów w badaniu spirograficznym, jak: wielkości natężonej objętości wydechowej (Fev1Ď), maksymalnego przepływu w szczytowej fazie natężonego wydechu (Mmfr) oraz innych. Zmiany oskrzeli występują zwykle grupowo, w różnych układach, czasem może dominować jedna z nich. O. może mieć charakter odwracalny i nieodwracalny. Nieodłącznie, w różnym natężeniu, występuje: w dychawicy oskrzelowej, w przewlekłym nieżycie oskrzeli, w rozedmie płuc, może także mieć miejsce w innych stanach, przede wszystkim tych, którym towarzyszą objawy duszności wysiłkowej, spoczynkowej, napadowej, z przewlekłym kaszlem, sinicą. W rozpoznaniu decyduje wynik badania spirograficznego. Zmniejszenie średnicy oskrzela powoduje wzrost oporów przepływu powietrza. Zwiększony opór wymusza zwiększoną pracę mięśni oddechowych. Praca ta może być tak duża, że cały tlen pochłonięty w wyniku wentylacji wystarcza zaledwie na pokrycie zapotrzebowania mięśni oddechowych. O. w każdym przypadku ogranicza wielkość wentylacji maksymalnej i obniża wydolność wysiłkową chorego.W przypadkach,kiedy występują zaburzenia wymiany gazowej, ma negatywny wpływ na sprawność psychiczną. Jest najczęstszą przyczyną hipowentylacji pęcherzykowej (niedostatecznego przewietrzania pęcherzyków), w której wyniku dochodzi do wzrostu pC o2 we krwi (hiperkapnia) i do kwasicy oddechowej, obok współistniejącego obniżenia pO#; krwi (hipoksemia), czyli do hipowentylacyjnej postaci niewydolności oddechowej. Hipowentylacja pęcherzykowa prowadzi również do wzrostu oporów w przepływie krwi przez kapilary płucne co powoduje wzrost ciśnienia krwi w małym krwiobiegu i w konsekwencji prawokomorową niewydolność krążenia. (J. J.) obuwie ortopedyczne; wykonane wg indywidualnej miary z uwzględnieniem koniecznych dostosowań do kształtu stopy, korekcji jej ustawienia, odciążania miejsc wrażliwych oraz wyrównania skróceń powyżej 3¬7¦cm (u dzieci powyżej 1,5¬7¦cm). Często stanowi część składową ortez kończyn dolnych. (H. G., T. M.) obuwie profilaktyczne; stosowane u osób narażonych na przeciążenie stóp w pracy zawodowej oraz u dzieci mających skłonność do koślawości stóp. Wykonywane seryjnie, systemem przemysłowym, z uwzględnieniem określonych parametrów. (H. G., T. M.) ocena czynnościowa narządów ruchu; w jej skład wchodzą: a) test mięśniowy, b) test czynnościowy, c) badanie dynamometryczne i ergometryczne. (Z. N.) ocena lekarska zdolności do pracy; postępowanie lekarskie mające na celu ustalenie stanu morfologicznego (zmian organicznych) i funkcjonalnego (zmian czynnościowych) organizmu pod kątem możliwości wykonywania pracy zawodowej. Ocena ta jest oparta o wyniki badań ogólnych lub specjalistycznych. Odbywa się z reguły według pewnego schematu, tzw. formularzy sprawności fizycznych, których jest kilka wzorów. Zawierają one bardziej lub mniej szczegółowe pozycje dotyczące sprawności poszczególnych narządów, a zwłaszcza narządu ruchu, narządów zmysłowych itd. Ocena kończy się ustaleniem lekarskich wskazań i przeciwwskazań do pracy, a więc jaki rodzaj i warunki pracy są dla danej jednostki optymalne z punktu widzenia jej stanu zdrowia oraz jaki rodzaj i warunki pracy są bezwzględnie przeciwwskazane. (T. M.) ocena postępów rehabilitacji; celem uchwycenia i pomiaru efektów uzyskanych w trakcie postępowaniu rehabilitacyjnego przeprowadzane są rozmaite sposoby oceny, odnoszące się do poszczególnych działów rehabilitacji (leczniczej, zawodowej, społecznej). Są to nieraz formy rejestracji postępów, ujmujące w punktach zaobserwowane oznaki poprawy w zakresie poszczególnych funkcji lub sfer zachowania i dające możliwość przedstawienia ostatecznego wyniku oceny w postaci liczbowej. Okresowa ocena p. r. stanowi ważny element w programie rehabilitacji, ponieważ pozwala zorientować się w skuteczności stosowanych metod i dokonać ich modyfikacji lub zmian w ich wyborze. (T. G.) ocen psychologiczna zdolności do pracy; postępowanie psychologa mające na celu ocenę psychologicznych komponentów - zdolności do pracy, jak: sprawność manualna, poziom inteligencji, zainteresowania i aspiracje zawodowe, postawa wobec pracy itd. Oceny tej dokonuje się w oparciu o wyniki badań psychologicznych za pomocą takich metod, jak: - wywiad zawodowy, - testy zawodowe, - test sytuacyjny, - próby pracy. Ocena ustala psychologiczne wskazania lub przeciwwskazania w wyborze kierunku kształcenia zawodowego lub rodzaju i warunków pracy. (T. M.) ocena socjologiczna; technika opracowana przez J.L. Moreno w 1953 r., mająca na celu dokonanie analizy ilościowej dotyczącej stosunków interpersonalnych określonej grupy. Pomiar obejmuje liczbę oraz kryteria wyboru przeprowadzanego przez członków danej grupy, której charakterystykę pragnie się uzyskać. Istnieją rozbudowane schematy graficzne, za pomocą których analizuje się zebrany materiał empiryczny. (T. G.) ocena społecznych komponentów zdolności do pracy; ustalenie, w oparciu o wywiad społeczny i analizę odpowiednich dokumentów, społecznych czynników, które mogą mieć istotny wpływ na dobór właściwego kierunku kształcenia zawodowego lub rodzaju i warunków pracy. Należą do nich: wykształcenie ogólne i zawodowe, dotychczasowe doświadczenie zawodowe, miejsce zamieszkania (miasto, miasteczko. wieś), sytuacja rodzinna (osoba samotna, rodzina wielodzietna), warunki mieszkaniowe, możliwości i trudności w dojazdach do pracy. Odgrywają one istotną rolę w kompleksowej - ocenie zdolności do pracy inwalidów. (T. M.) ocena właściwości dynamicznych narządów ruchu; jest oparta na topograficznej orientacji ruchów kończyn i tułowia. W tym celu ciało ludzkie podzielono za pomocą płaszczym i osi na: a) płaszczyznę czołową - równoległą do szerszej płaszczymy ciała; b) płaszczyznę strzałkową - prostopadłą do poprzedniej i równoległą do węższej płaszczyzny ciała; c) płaszczyznę poziomą - równoległą do podłoża i przebiegającą w poprzek spionizowanego ciała. Osiami nazywają się linie proste, przebiegające w trzech wyżej wymienionych płaszczyznach. Zakres ruchów w stawach określa się w stopniach, biorąc pod uwagę ruch obwodowej części kończyny lub tułowia w stosunku do nieruchomej części dogłowowej. Pozycję wyjściową określa się wartością Oo, w której staw łokciowy, nadgarstek, biodro i kolano, palce dłoni i stóp znajdują się w wyproście, przedramię - w pozycji pośredniej między nawracaniem i odwracaniem, a stopa ustawiona jest w stosunku do goleni pod kątem prostym. Kończyny górne są ułożone wzdłuż osi długiej ciała. Określając pozycję Oo można powiedzieć w skrócie, że jest to pozycja stojąca na baczność. Zasadnicze ruchy w stawach kończyn i tułowia określa się jako: a) zginanie, b) prostowanie, c) przywodzenie, d) odwodzenie, e) obrót, f) obwodzenie. Ruchy w obrębie kończyny górnej: w stawie barkowym - odwodzenie, przywodzenie, zginanie i prostowanie, obrotowe na zewnątrz i do wewnątrz oraz obwodzenie; w stawie łokciowym - zginanie i prostowanie: w stawach promieniowo-łokciowych - nawracanie i odwracanie; w stawach promieniowo-nadgarstkowych: zginanie grzbietowe i znanie dłoniowe oraz odchylenie promieniowe i łokciowe; w stawach palców - zginanie i prostowanie, przywodzenie i odwodzenie oraz przeciwstawienie kciuka, poprzez zbliżanie jego opuszki do opuszek pozostałych palców. Ruchy w obrębie kończyn dolnych: w stawie biodrowym - zginanie i prostowanie, przywodzenie i odwodzenie, rotacja zewnętrzna i wewnętrzna; w stawie kolanowym - zginanie i prostowanie, a przy zgięciu powyżej 20o także niewielkie ruchy obrotowe; w stawie skokowo-goleniowym (zwanym także skokowym górnym) - zginanie grzbietowe i zginanie podeszwowe; w stawie skokowo-piętowym (określanym także jako staw skokowy dolny) - nawracanie i odwracanie stopy; w stawach palców stopy - zginanie i prostowanie. Ruchy kręgosłupa: odbywają się w trzech płaszczyznach. Największą ruchomość obserwuje się w odcinkach szyjnym i lędźwiowym. Zasadnicze kierunki ruchów kręgosłupa są następujące: a) zginanie do przodu i tyłu w płaszczyźnie strzałkowej; b) zginanie boczne w płaszczyźnie czołowej; c) ruchy obrotowe dookoła osi pionowej, w zakresie około 80o w każdą stronę; d) ruchy obwodzenia, złożone z poprzednio wymienionych. Ocena sprawności narządów ruchu: dla potrzeb rehabilitacji polega na określeniu zakresu ruchu biernego i dynamicznego (czynnego) oraz porównaniu tych wartości. Zakres ruchów w stawach mierzy się za pomocą kątomierza-goniometru. Najczęściej używany jest goniometr metalowy, o dwóch ramionach ruchomych, z podziałką 0 o -180 o. Poza tym istnieją goniometry wskazówkowe, grawitacyjne, magnetyczne itp.Ocena chodu: polega na zwróceniu uwagi i analizowaniu następujących jego elementów: czy jest samodzielny, czy z pomocą przedmiotów ortopedycznych; czy długość kroku prawą i lewą kończyną jest równa; czy czas obciążenia kończyny dolnej lewej i prawej jest jednakowy; zachowanie się podczas chodzenia tułowia, miednicy i kończyn górnych. Zaburzenia chodu mogą być spowodowane bólem, różnicą długości kończyn dolnych, zniekształceniem, usztywnieniem lub przykurczeniem jednego ze stawów kończyny dolnej, porażeniem lub niedowładem mięśni, wrodzonym zwichnięciem stawu biodrowego jedno- lub obustronnym) i innymi zmianami w obrębie narządów ruchu. (Z. N.) ocena zdolności do pracy inwalidów; postępowanie zespołu specjalistów (lekarzy, psychologów, pracowników socjalnych i w miarę potrzeby innych) mające na celu ustalenie aktualnych i potencjalnych możliwości zawodowych inwalidów (osób niepełnosprawnych), czyli wewnętrznych warunków pracy (- zdolności do pracy). Ocenę uzyskuje się w oparciu o wyniki badań: 1Ď) lekarskich, których zadaniem jest stwierdzenie fizycznych komponentów zdolności do pracy; 2Ď) psychologicznych - pod kątem psychicznych komponentów zdolności do pracy i 3Ď) środowiskowych, które mogą determinować dobór kierunku kształcenia zawodowego lub formę zatrudnienia inwalidy (jak miejsce zamieszkania, możliwości dojazdu do pracy itd). Wielu inwalidów wymaga bardzo dokładnej i wszechstronnej oceny (tzw. kompleksowej oceny zdolności do pracy), uwzględniającej wszystkie czynniki mogące mieć wpływ na dobór właściwej pracy zawodowej. Ocena kończy się ustaleniem wskazań i przeciwwskazań do zatrudnienia. (T. M.) ocena zmian statycznych narządów ruchu; jest przeprowadzana podczas oglądania i za pomocą pomiarów. Przy oglądaniu zwracamy uwagę na: postawę ogólną, symetrię w budowie prawej i lewej połowy ciała, zniekształcenia w zakresie tułowia i kończyn (blizny, deformacje, ubytki itp). Obiektywnymi metodami oceny zmian statycznych są pomiary: długości kończyn, obwodów, skrócenia czynnościowego i plantografia. (Z. N.) ochrona pracy niepełnosprawnych pracowników; w zakładach pracy oparta jest na działaniu wszystkich służb, które zapobiegają inwalidztwu oraz likwidują jego skutki. Należą do nich: a) przemysłowa służba zdrowia; b) dział techniczny; c) bezpieczeństwo i higiena pracy; d) samorząd robotniczy; e) dział personalny; f) pracownik socjalny świadczący usługi dotyczące ubezpieczenia społecznego, zasiłków chorobowych, wczasów. Do służb specjalnych powołanych wyłącznie dla niepełnosprawnych pracowników zaliczamy: a) zakładowych instruktorów inwalidzkich; b) zespół do spraw rehabilitacji zawodowej; c) ośrodki rehabilitacji zawodowej (przemysłowej). Wymienione służby rozwiązują w zakładzie pracy potrzeby inwalidów poprzez realizację zadań określonych w odpowiednich zarządzeniach. (Z. N.) odchylenie standardowe; wskaźnik statystyczny informujący o wielkości odchyleń poszczególnych wyników w badanej próbie od wielkości przeciętnej. Oblicza się o. s. pierwiastkując sumę kwadratów poszczególnych odchyleń od średniej podzieloną przez ogólną liczbę wyników. (T. G.) odcięcie - amputacja odczyn; reakcja organizmu na czynnik fizykalny. O. może mieć charakter miejscowy bądź ogólny z zależności od siły, rodzaju i czasu działania czynnika fizykalnego (A. Z.) odczytywanie mowy z ust; zdolność wykorzystywana przez osoby głuche w porozumiewaniu się ze słyszącymi. Opanowanie jej sprawia poważne trudności i wymaga długich, mozolnych wysiłków. W ostatnich latach w niektórych krajach wprowadza się w placówkach kształcenia głuchych jednocześnie z nauką o.m. z ust formy ekspresji gestowej zwanej językiem migowym. Przeprowadzano liczne badania nad czynnikami warunkującymi zdolność o. m. z ust i stwierdzono, że są one bardzo złożone i trudne do jasnego wyodrębnienia. U poszczególnych osób wpływ tych czynników jest rozmaity, na co składają się różnice indywidualne zarówno w percepcji wzrokowej, jak i w zakresie nasilenia i charakterystyki ubytków słuchu. (T. G.) oddychanie przeponowe; ruch oddechowy przepony. Nauka o. p. polega na zrozumieniu funkcji przepony i współpracujących z nią mięśni brzucha. Skurcz przepony powoduje jej obniżenie się i wdech, w tym czasie mięśnie brzucha rozluźniają się (brzuch uwypukla się). Ruch wydechowy przepony jest aktem biernym, unosi się ona w kierunku klatki piersiowej na skutek pociągania przez siły sprężyste płuc. Jest on wspomagany przez zwiększenie ciśnienia w jamie brzusznej w wyniku skurczu mięśni brzucha (brzuch zapada się). Ruch przepony zmienia się w zależności od położenia ciała i pozycji kręgosłupa. (J. J.) oddychanie żebrowe; ruch oddechowy ścian klatki piersiowej, głównie dolnych żeber. Podczas spokojnego oddychania działają mięśnie międzyżebrowe, zwykle tylko zewnętrzne podczas wdechu, a ruch wydechowy jest aktem biernym w wyniku działania sił sprężystych odkształconej podczas wdechu klatki piersiowej i płuc. Podczas pogłębionego oddychania włączone są pomocnicze mięśnie oddechowe wdechowe i wydechowe. Amplituda ruchu żebrowego zmienia się w zależności od położenia klatki piersiowej i pozycji kręgosłupa. Nauka o. ż. stanowi ważny element kinezyterapii. (J. J.) oddział dzienny; jedna z - form pośrednich opieki psychiatrycznej, zapewniająca przez część dnia chorym leczenie i rehabilitację w zakresie podobnym do świadczeń udzielanych przez psychiatryczne oddziały pełnodobowe. O. dz. pozwala na stosowanie wszystkich prawie metod leczenia farmakologicznego, psychologicznego i socjoterapii bez zrywania związków chorego z jego naturalnym środowiskiem. Przeciwwskazaniem do leczenia w o. dz. są nasilone tendencje do agresji wobec siebie lub otoczenia i zły stan somatyczny. (Z. K., T. S.) oddział nocny; oddział szpitalny, umożliwiający pacjentom pracę zarobkową w zakładach poza szpitalem, korzystanie z dostępnych innym mieszkańcom miasta form życia społecznego, a jednocześnie zapewniający opiekę i leczenie dostosowane do ich potrzeb. O. n. może odgrywać ważną rolę w zespole instytucji 2zajmujących się adaptacją do środowiska przewlekle chorych psychicznie, zwłaszcza pacjentów z objawami - instytucjonalizmu, oraz w leczeniu alkoholizmu i narkomanii. (Z. K., T. S.) odma; obecność powietrza w tych okolicach ciała, gdzie w stanie prawidłowym nie powinno się znajdować. Rozróżniamy: o. diagnostyczną (np. brzuszną, śródstawową, śródczaszkową) - wprowadzenie powietrza w celach diagnostycznych dla uwidocznienia na zdjęciach rentgenowskich szczegółów anatomicznych: o. wewnątrzopłucnową - obecność powietrza w jamie opłucnej; o. samoistną - nagłe wtargnięcie (zassanie) powietrza do jamy opłucnej na skutek uszkodzenia powierzchni płuca (pęknięcie pęcherzyka rozedmowego, rozdarcie przez zrost). Powietrze przechodzi wtedy z dróg oddechowych (wyższe ciśnienie) do jamy opłucnej, gdzie panuje ciśnienie subatmosferyczne. Towarzyszy temu zmniejszenie objętości płuca na skutek działania sił sprężystych ("spadnięcie płuca"). Objawem o.samoistnej jest nagły ból w klatce piersiowej, duszność, obecność powietrza w jamie opłucnej na zdjęciach rentgenowskich. Leczenie: ułożeniowe, usunięcie powietrza przez odessanie, drenaż ssący opłucnej. W leczeniu gruźlicy płuc była stosowana tzw. o. lecznicza. (J. J.) odruch psychogalwaniczny w audiogloii; należy do metod obiektywnego badania słuchu i wykorzystuje zjawisko oporu właściwego skóry na prąd galwaniczny. O. p. stosuje się w przypadku dzieci, z którymi trudno nawiązać sensowny kontakt i współdziałanie przy badaniach audiometrycznych. Metodę tę stosuje się w wersji klasycznego schematu warunkowania, łącząc ton audiometryczny (bodziec warunkowy) z zadziałaniem prądem galwanicznym (odruch bezwarunkowy). Następnie po wytworzeniu się odruchu warunkowego wystarczy podawać ton, aby wystąpiła reakcja. Można też stosować rejestrację w postaci zapisu odruchu psychogalwanicznego, występującą pod wpływem bodźców akustycznych. (T. G.) odruchy; realizowane za pośrednictwem układu nerwowego zdolności żywego organizmu do odczuwania, przewodzenia i reagowania na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne. Odruchy dzielą się na: bezwarunkowe - wrodzone. swoiste reakcje w odpowiedzi na działanie bodźców swoistych (w tym: proste - realizowane na poziomie rdzenia kręgowego i złożone - wrodzone automatyzmy wywoływane działaniem bodźców swoistych, regulowane przez wyższe piętra ośrodkowego układu nerwowego), oraz warunkowe - nabyte w czasie życia osobniczego, nieswoiste reakcje wywołane działaniem bodźców nieswoistych, tzw. warunkowych (warunkiem powstania odruchu jest skojarzone działanie obu bodźców w momencie jego wytwarzania z wyprzedzającym działaniem bodźca warunkowego, który staje się w ten sposób sygnałem i może działać zamiast bodźca bezwarunkowego). (S. Z.-Ch.) odruchy patologiczne; niektóre odruchy bezwarunkowe występujące wyłącznie u chorych z organicznym uszkodzeniem układu nerwowego (największe znaczenie w diagnostyce chorób układu nerwowego mają: o. Babińskiego i o. Rossolimo). Należą do nich także o. fizjologiczne - przetrwałe u dzieci, tzn. występujące w innych niż fizjologicznym okresie życia (u dzieci zdrowych większość tzw. odruchów postawy wygasa do 2 mies. życia, a tzw. odruchów prostowania - w drugim półroczu). W rehabilitacji najczęściej wykorzystuje się toniczne o. szyjne (zwrot głowy w kierunku porażonej kończyny - ułatwia jej wyprost; zwrot w kierunku przeciwnym - ułatwia jej zgięcie; przygięcie głowy do przodu - ułatwia zgięcie kończyn górnych i wyprost dolnych), o. błędnikowe (dobór najwłaściwszej pozycji do ćwiczeń), a u małych dzieci ponadto niektóre automatyzmy ruchowe (- metody usprawniania) oraz o. ścięgnowe (odruch wywołany oklepywaniem, opukiwaniem, uciskaniem mięśnia lub ścięgna może wzmacniać słabe ruchy czynne). (S. Z.-Ch.) odwrócenie; sumacja; ruch przeciwny nawróceniu. O. ręki polega na obrocie przedramienia i ręki wokół osi długiej, wówczas kciuk zwrócony jest na zewnątrz, a dłoń ku górze. O. stopy polega na uniesieniu wewnętrznego brzegu stopy ku górze, a obniżeniu zewnętrznego. Mięśniami odwracającymi stopę są mięśnie piszczelowe - przedni i tylny. (Z. N.) ograniczenie sprawności organizmu - niepełnosprawność ograniczenie zdolności do pracy - obniżenie zdolności do pracy oklepywanie; podstawowa technika masażu klasycznego. Działa silnie bodźcowo powodując przekrwienie tkanek, zmiany pobudliwości obwodowego układu nerwowego. Stosuje się kilka odmian oklepywania. (A. Z.) oklepywanie klatki piersiowej; ma na celu mechaniczne ułatwienie wydalenia wydzieliny z oskrzeli. W tym celu stosuje się też masaż wibracyjny. (J. J.) okład parafinowy; zabieg leczniczy, w którym za pomocą ogrzanej do temperatury 40 - 50oC płynnej parafiny dozuje się cieplne bodźce termiczne. O. p. wykonuje się różnymi technikami. Zabiegi te są skuteczne dzięki fizycznym właściwościom parafiny, która ma dużą pojemność cieplną i ograniczone przewodnictwo. O. p. są wskazane między innymi w leczeniu stanów zapalnych stawów i tkanek miękkich. (A. Z.) okolica mózgowa związana z kinestezją narządów mowy; kinestetyczne pole gnostyczne (wg J. Konorskiego, 1969Ď) odpowiada ośrodkowi ruchowemu mowy opisanemu przez P. Broca. Kinestetyczne pole tostyczne tworzy się w ontogenezie, ok. 9 miesiąca życia, gdy zaczynają się kształtować pierwsze nawyki artykulacyjne. U osób, które od urodzenia nie potrafiły rozwinąć nawyków artykulacyjnych (np. u osób głuchych), kinestezja narządów mowy jest upośledzona, a odpowiednie pole gnostyczne w mózgu słabo wykształcone. Rehabilitacja mowy ma za zadanie m. in. dostarczać stymulację zapewniającą tworzenie się kinestetycznego pola gnostycznego w mózgu dla ruchów narządów artykulacyjnych. (T. G.) okresy krytyczne rozwoju a rehabilitacja; w rozwoju dziecka występują okresy wzmożonej podatności na wykształcanie się ważnych dla życia funkcji psychofizycznych, zwane krytycznymi okresami rozwoju. Orientacja w charakterystyce tych okresów ma duże znaczenie dla rehabilitacji, ponieważ oddziaływania usprawniające przeprowadzane w odpowiednim czasie mogą trafiać na podatny grunt; przeciwnie, jeśli nie uwzględniają stadiów rozwojowych dziecka, spotykają się z niepowodzeniem. Koncepcje k. o. rozwoju mają szczególne znaczenie w przypadkach dzieci z poważnymi wadami wrodzonymi, wymagającymi systematycznego postępowania rehabilitacyjnego. (T. G.) oligofrenia; termin oznaczający upośledzenie umysłowe i stosowany zamiennie z takimi określeniami, jak: amencja, zahamowanie w rozwoju umysłowym; często utożsamiany niesłusznie z opóźnieniem umysłowym. W ostatnich latach przyjęto raczej stanowisko, by termin o. zarezerwować dla upośledzenia umysłowego pierwotnego, podczas gdy opóźnienie w rozwoju umysłowym wiązać z wtórnym obniżeniem sprawności intelektualnej, np. na tle środowiskowym. (T. G.) oligofrenopedagogika; teoria i praktyka rewalidacji upośledzonych umysłowo, a więc osób, u których intelekt funkcjonuje poniżej normy, co powstało w okresie rozwojowym, i powoduje obniżenie zdolności przystosowania się do wymagań i warunków życia społecznego. Ze względu na różną etiologię, stopień i fenomenologię oligofrenii opieka wychowawcza posiada różne formy, uwarunkowania, cele i metody oraz możliwości. Jeszcze na początku XX w. dominowały formy opieki wyłącznie charytatywnej. obecnie stosuje się formy kształcenia przygotowujące upośledzonych umysłowo do względnie samodzielnego życia, do pracy zawodowej, niezależności materialnej i osobistej. W 1971 r. Zgromadzenie Ogólne Onz uchwaliło "Deklarację praw osób upośledzonych umysłowo". O. zajmuje się rewalidacją upośledzonych umysłowo w okresach: wczesnego dzieciństwa w rodzinie, w wieku przedszkolnym, w okresie szkolnym i wieku dojrzałym. Praktyka wyprzedziła teorię o. Pierwsze zakłady opiekuńcze powstały w Xvii i Xviii w. I. Itard wychował i opisał tzw. "Dzikiego z Aveyronu", Pinel przeprowadził reformę zakładów psychiatrycznych, Seguin w 1837 r. założył w Paryżu pierwszą szkołę dla upośledzonych. Z o. związane są pionierskie prace naukowe T. Hellera, A. Desceudres, O. Decrolyego. Decroly opracował metodę ośrodków zainteresowań stanowiącą podstawę metody ośrodków pracy M. Grzegorzewskiej. Po Ii wojnie światowej rozwinął się intensywny ruch naukowy w zakresie o. i stworzono różne formy szkolnictwa specjalnego dla upośledzonych umysłowo. (Z. S.) olśnienie; występuje wówczas, gdy w polu widzenia pojawia się lub znajduje powierzchnia o takiej luminacji, że powoduje to zakłócenie normalnej pracy wzroku i wywołuje "uczucie niewygody wzrokowej". O. może być bezpośrednie lub pośrednie. O. bezpośrednie ma miejsce, gdy do oczu docierają promienie świetlne wprost ze źródła (np. nie osłonięta żarówka). O. pośrednie występuje wówczas, gdy jakaś część powierzchni (np. niklowane i połyskliwe ramki wskaźników, błyszczący lakier itp.) odbija znacznie silniej światło od pozostałych. Zjawisko o. pośredniego jest szczególnie często spotykane i zazwyczaj ignorowane. Naiwny pęd "do wysokiego połysku" jako wyraz nowoczesności i wysokiej jakości stoi tu w wyjątkowej sprzeczności z zasadami ergonomii. O., poza zmęczeniem oczu wraz ze wszystkimi konsekwencjami fizjologicznymi i psychicznymi, pociąga za sobą także spadek sprawności (wydajności wzrokowej). (Z. N.) omamy; polegają na odbieraniu wrażeń zmysłowych bez bodźca, który tego rodzaju wrażenia mógłby wywołać, np. chory widzi błyski światła. słyszy trzaski, huki (o. proste) lub widzi postacie, przedmioty, słyszy głosy (o. złożone). Doznaniom tym towarzyszy przekonanie o realności bodźca. O. dzieli się na: wzrokowe, słuchowe, dotykowe, cielesne (cenestetyczne), węchowe, smakowe, kinestetyczne (ruchowe). O. mogą być bardzo wyraźne, doznawane przez różne zmysły, czasem barwne, sceniczne. Ten typ o. występuje w zaburzeniach świadomości, np. w - majaczeniu towarzyszącym chorobom gorączkowym, majaczeniu alkoholowym. Doznania omamowe mogą być niejasne - chory słyszy, "jakieś głosy", szepty, nie rozumie jednak ich treści. O. słuchowe mogą mieć charakter głosów mówiących do chorego lub o nim, czasem są to całe rozmowy omawiające jego zachowanie (niekiedy treść o. ma charakter nakazów - o. imperatywne). O. mogą być przyczyną niezrozumiałych dla otoczenia zachowań chorego, np. słyszy on głos nakazujący uderzenie kogoś lub dokonanie samobójstwa i wykonuje to polecenie. Doznania słuchowe i wzrokowe, które chory lokalizuje wewnątrz swego ciała ([np. słyszy głosy w głowie), nazywamy omamami rzekomymi albo pseudohalucynacjami. (Z. K., T. S.) ontogeneza; rozwój osobniczy. Przejawiają się w niej zarówno wpływ dziedziczności, jak i oddziaływania środowiska; istnieje także pogląd, że o. stanowi powtórzenie filogenezy. Szczegółowe zainteresowania wieloma elementami o. przejawia psychologia rozwojowa, wykorzystując wyniki badań nauk przyrodniczych z tego zakresu. (T. G.) ontogeneza mowy; osobniczy rozwój zdolności słownego porozumiewania się uwarunkowany prawidłowymi procesami dojrzewania i uczenia się. O. m. przebiega w oparciu o indywidualne doświadczenie zdobywane przez dziecko dzięki wpływom środowiskowym i własnej dynamice rozwojowej. Opóźnienia w rozwoju zdolności językowych, występujące w pierwszych kilku latach życia, mogą być spowodowane obciążeniami dziedzicznymi i niekiedy w sposób spontaniczny zostają wyrównywane. Ze względu na złożoność czynników mogących powodować opóźnienia w tym rozwoju wszelkie zaobserwowane przez rodziców pod tym względem nieprawidłowości powinny być konsultowane ze specjalistami. (T. G.) operacja produkcyjna; jest ściśle związana ze stanowiskiem roboczym (stanowiskiem rehabilitacyjno-produkcyjnym), gdyż określa rodzaj i kolejność pracy przewidzianej na stanowisku roboczym. Dzięki temu o.p. jest podstawowym elementem planowania produkcji, kontroli przebiegu produkcji itp. Częścią składową o. p. jest zabieg, podczas którego dokonuje się częściowej zmiany kształtów, wymiarów, składu lub właściwości wyrobu będącego przedmiotem operacji. Rodzaje i liczba zabiegów powinny być tak dobrane, aby wykonywane kolejno tworzyły w rezultacie całą o. p. w procesie technologicznym. Potrzeba podziału o. p. na zabiegi zależy od stopnia jej złożoności. Mogą być operacje proste, wykonywane w jednym zabiegu, operacje wymagające wielu kolejnych zabiegów. Część zabiegu lub operacji, obejmująca pewną liczbę ruchów (człowieka lub mechanizmów maszyny), których kolejne wykonanie daje pewien określony efekt działania człowieka lub maszyny, nazywa się czynnością. Rozróżnia się czynności wykonawcze i czynności pomocnicze. Czynności wykonawcze są to takie czynności, w wyniku których następuje zmiana wymiarów, kształtu, właściwości lub składu wykonywania wyrobów (skrawanie warstwy materiału przez maszynę, piłowanie, grzanie w piecu hartowniczym, wkręcanie śrub itp.). Czynności pomocnicze są to takie czynności, w wyniku których nie następuje zmiana wymiarów, kształtu, właściwości lub składu wykonywanych wyrobów (np. zamocowanie narzędzia, wkładanie przedmiotu do pieca, ustawienie i zamocowanie przedmiotu w przyrządzie, przenoszenie. włączanie it. (Z. N.) opieka domowa w psychiatrii; opieka rodzinna; tradycyjna forma opieki nad przewlekle chorymi psychicznie, w której obca dla chorego rodzina przyjmuje go na dłuższy czas lub na stałe do swego domu, otrzymując w zamian świadczenia pieniężne na zasadzie umowy zawartej ze szpitalem psychiatrycznym. Chory korzystający z o.d. pozostaje nadal pacjentem szpitala, który zapewnia mu systematyczną opiekę lekarską i pielęgniarską. O.d. organizowana jest często we wsiach położonych w pobliżu szpitali psychiatrycznych. Część pacjentów pracuje za odpłatnością w gospodarstwach rolnych swych opiekunów. Ta rozwinięta w latach międzywojennych forma opieki stopniowo zanika. (Z. K., T. S.) opieka instytucjonalna nad starymi ludźmi; zorganizowana opieka w ramach systemu - pomocy społecznej. Składają się na nią - domy dla przewlekle chorych, -domy rencistów, a także te formy pomocy, dla realizacji których zostały powołane specjalne instytucje, jak poradnie geriatryczne. Odmienna niż opieka instytucjonalna nad ludźmi starymi jest - pomoc społeczna środowiskowa. (J. S.-P.) opieka postpenitencjarna; dotyczy osób opuszczających zakłady poprawcze, wychowawcze, karne. Osoby te mają zazwyczaj trudności z zorganizowaniem sobie życia na wolności, ze znalezieniem mieszkania i zatrudnienia. O. p. ma także zapobiec kontaktom ze światem przestępczym i powrotowi do przestępstwa. O. p. sprawowana jest przez kuratorów społecznych, organizacje społeczne i administrację, np. Pkps - komisję pomocy postpenitencjarnej. Działalność ta ma na celu zapobieganie recydywie, a także zapewnienie osobom opuszaczającym zakład poprawczy lub zakład karny prawidłowych warunków środowiskowych. Przewiduje się nasilenie opieki postpenitencjarnej, gdyż jest ona niezbędnym warunkiem skutecznej resocjalizacji. (Z. S.) opieka rehabilitacyjno - socjalna nad zatrudnionymi inwalidami; działalność stanowiąca element rehabilitacji zawodowej, mająca na celu zaspokojenie wszystkich potrzeb rehabilitacyjnych i socjalnych inwalidów pracujących. Obejmuje ona zabiegi usprawniające, zapobiegające pogłębianiu się inwalidztwa pod wpływem wykonywania pracy, stwarzanie możliwości podnoszenia kwalifikacji zawodowych i pozycji zawodowej w zakładzie, układanie harmonijnych stosunków z kierownictwem i załogą oraz pomoc w rozwiązywaniu różnych problemów socjalnych inwalidy i jego rodziny. O. r.-s. sprawują: 1Ď) w zwykłych zakładach pracy - przemysłowa służba zdrowia, wewnątrzzakładowa komisja do spraw zatrudnienia i rehabilitacji inwalidów, zakładowy instruktor inwalidzki; 2Ď) w spółdzielniach inwalidów - zespół rehabilitacyjny. (T. M.) opieka rodzinna - opieka domowa w psychiatrii opieka społeczna; 1. Termin stosowany wymiennie (zwłaszcza w języku potocznym) z pomocą społeczną. 2. Etap w rozwoju pomocy społecznej, stanowi też zalążek współczesnej polityki społecznej. O.s. ewoluowała od form dobrowolnej, dobroczynnej i filantropijnej działalności osób indywidualnych, administracji kościelnej, stowarzyszeń społecznych w kierunku przymusowej działalności ciał publicznych do państwa włącznie. Obejmowała swym działaniem jednostki i grupy nie mogące sobie poradzić w walce o utrzymanie się przy życiu. 3. Dziedzina pomocy społecznej, której istotą jest przejęcie przez "opiekuna" odpowiedzialności za los "podopiecznego" (np. działalność - sióstr pogotowia Pck). (J. S.-P.) opiekunowie społeczni; honorowa kadra - pomocy społecznej powołana do życia Uchwałą nr 92 Rady Ministrów z dn. 5. Iii. 1959 r. Na mocy uchwały o. s. zobowiązani zostali do organizowania i sprawowania opieki nad starcami, dziećmi i młodzieżą oraz rodzinami znajdującymi się w trudnej sytuacji życiowej. Do zadań o. s. należało bezpośrednie organizowanie i prowadzenie w ramach obowiązujących przepisów, na terenie objętym ich zakresem działania, akcji pomocy społecznej, dotyczącej poprawy warunków materialnych, socjalnych i wychowawczych, pomocy dla młodzieży i dzieci pozbawionych właściwej opieki rodziny, pomocy dla rodzin po utracie żywiciela lub w razie jego ciężkiej choroby bądź kalectwa, pomocy w walce z alkoholizmem i prostytucją oraz zapewnienie opieki starcom. O. s. stanowili zalążek zawodowej kadry pomocy społecznej - pracowników socjalnych. Obecnie, po przejęciu przez pracowników socjalnych większości ich funkcji, o. s. stanowią kadrę pomocniczą. Ze względu na zadania i zakres obowiązków dzielą się na: 1Ď) terenowych o.s., pracujących w rejonach opiekuńczych kontaktujących się z terenem komitetu blokowego, osiedla, wsi, działających w miejscu swojego zamieszkania; 2Ď) zakładowych o.s., świadczących pomoc dla emerytów i rencistów danego zakładu pracy; 3Ď) specjalistycznych o. s., świadczących pomoc bądź w zakresie swej specjalności (np. prawnik - porady prawne), bądź dla wybranej grupy ludzi (np. osoby niewidome). O. s. rekrutują się ze wszystkich środowisk, duży ich procent stanowią renciści. (J. S.-P.) opory niesprężyste płuc i klatki piersiowej; źródłem tych oporów jest tarcie przemieszczających się podczas ruchów oddechowych tkanek i opór tarcia powietrza przepływającego przez drogi oddechowe. Opór ten może znacznie wzrastać w przypadku zwężenia dróg oddechowych. (J. J.) opory sprężyste płuc i klatki piersiowej; siła mięśni oddechowych pokonuje opory układu klatka piersiowa-płuca. Główne źródła tych oporów to: opory sprężyste (elastyczne) i opory niesprężyste. Układ klatka piersiowa-płuca zachowuje się jak układ ciał sprężystych, tzn. takich, które pod wpływem przyłożonej siły ulegają odkształceniu, a następnie powracają do położenia pierwotnego, wydatkując energię zmagazynowaną podczas odkształcenia. Siły sprężyste ścian klatki piersiowej skierowane są odśrodkowo i zależą od materiału tkankowego, z którego są zbudowane te ściany. Siły sprężyste płuc skierowane są dośrodkowo i zależą od napięcia powierzchniowego powstającego na granicy fazy ciekłej (ciecz powlekająca nabłonek oddechowy) i gazowej pęcherzyków płucnych. Napięcie powierzchniowe zmienia się w zależności od czynnika powierzchniowego, co zapobiega całkowitemu zapadaniu się pęcherzyków płucnych w fazie wydechu. Przeciwstawne kierunki sił sprężystych klatki piersiowej i płuc powodują, że płuca w klatce piersiowej są stale rozciągnięte, a w jamie opłucnej panuje ciśnienie subatmosferyczne, w wyniku czego powierzchnia zewnętrzna płuc przylega do wewnętrznej powierzchni klatki piersiowej. Wyrównanie ciśnienia w jamie opłucnej z ciśnieniem atmosferycznym powoduje zapadnięcie się płuca na skutek działania dośrodkowego sił sprężystych. Przyleganie (przyssanie) powierzchni płuc do ścian klatki piersiowej, uwarunkowane w jamie opłucnej subatmosferycznym ciśnieniem, umożliwia ruch stale napiętych sprężystych płuc "podążających" za ruchami oddechowymi klatki piersiowej i przepony. (J. J.) opóźnienie rozwoju umysłowego; obniżenie sprawności intelektualnej na tle czynników środowiskowych, zaniedbania pedagogicznego, przyczyn działających wtórnie. Dzieci z opóźnieniem r. u. wymagają oddziaływań wyrównawczych w warunkach wzbogaconej stymulacji funkcji językowych, ćwiczeń rozwijających zdolności poznawcze, takie jak: uwaga, pamięć, myślenie logiczne. Opóźnienie r. u. dołącza się do występujących u dzieci poważnych wad wrodzonych i wcześnie nabytych jako konsekwencja ograniczenia w zdobywaniu doświadczeń i zubożonej stymulacji środowiskowej. (T. G.) oprzyrządowanie stanowisk pracy - przystosowanie stanowiska pracy oprzyrządowanoie stanowisk roboczych; ma istotne znaczenie dla inwalidów i możliwości ich zatrudnienia w spółdzielczości inwalidzkiej lub w normalnych zakładach pracy. W zastosowaniu do inwalidów różnego rodzaju pomoce techniczne mają na celu: 1Ď) wyłączenie albo zastąpienie pracy niektórych narządów, jak: stojaki przy braku kończyny górnej, szczypce, uchwyt; 2Ď) zmianę sposobu wykonywania pracy przez zastąpienie w pracy utraconego narządu innym narządem, np. przez zastosowanie dźwigni, pedału dla osób z uszkodzoną kończyną górną; 3Ď) zwiększenie siły ruchów, np. przez zastosowanie nieregularnej powierzchni trzonka młotka przy trudności chwytu ręką lub też przy użyciu dźwigni w przypadku częściowego niedowładu kończyny dolnej; 4Ď) zwiększenie zasięgu ruchu przez zastosowanie przesuwanego wzdłuż warsztatu siedzenia dla osoby z porażeniem kończyn dolnych; 5Ď) zapobieganie wypadkom przez przestrzeganie koniecznych dla inwalidów zasad bezpieczeństwa pracy, np. wprowadzenie osłon przy obrabiarkach dla niewidomych i osób z obniżoną reakcją na sygnały zewnętrzne; 6Ď) umożliwienie wykonywania ruchów roboczych przez odpowiednią organizację stanowiska roboczego; 7Ď) zapewnienie wygodnej pozycji przy pracy, np. przez używanie krzeseł, w zależności od istniejącego kalectwa; 8Ď) zapobieganie pogłębianiu się inwalidztwa i powstawaniu dodatkowych kalectw; 9Ď) ułatwienie dostania się do zakładu pracy i poruszania się w nim (samochody, wózki motorowe, wózki ręczne); 10Ď) umożliwianie odbioru sygnałów z miejsca pracy w przypadku uszkodzenia któregokolwiek ze zmysłów (receptorów). Wprowadzenia pomocy technicznych ułatwiających pracę inwalidom jest ściśle związane z zagadnieniem technicznej organizacji pracy. (Z. N.) organizacja rehabilitacji zawodowej (przemysłowej); w ośrodku rehabilitacji zawodowej (przemysłowej) lub w zakładzie pracy można podzielić ją na trzy etapy. Etap pierwszy obejmuje: a) badanie lekarskie, na podstawie którego można stwierdzić, czy i w jakim stopniu pracownik kwalifikuje się do stosowania ćwiczeń rehabilitacyjnych, określa zaburzenia czynności narządu ruchu oraz ogólną wydolność organizmu; b) badanie psychologiczne, które informuje, w jakim stopniu uraz czy długotrwała choroba wpłynęła na osobowość pacjenta, jego stosunek do pracy zawodowej i sam proces usprawniania; c) wywiad socjalny, który wyjaśnia sytuację społeczną i zawodową rehabilitowanego. Wyniki badań wstępnych zostają przedstawione i omówione na konferencji - zespołu rehabilitacyjnego, który ustala program kompleksowej rehabilitacji, o czym pracownik zostaje poinformowany. Etap drugi to właściwa rehabilitacja, na którą przeznacza się 8 godzin dziennie. Czas ten wypełniają: terapia pracą na stanowisku rehabilitacyjno-produkcyjnym (4 - 5 godzin), wzbogacona zabiegami fizykalnymi i ćwiczeniami na sali gimnastycznej. Fizykoterapia i kinezyterapia zajmują około 3 godzin dziennie. Przykładowy ramowy plan dnia rehabilitowanego pracownika to: odpowiednio dobrana praca - zabieg fizykoterapeutyczny - ćwiczenia kinezyterapeutyczne - odpowiednio dobrana praca - ćwiczenia kinezyterapeutyczne - zabieg - fizykoterapeutyczny - odpoczynek. Taki rozkład zajęć pozwala na różnorodną stymulację uszkodzonych elementów narządu ruchu, pomaga w szybszym usunięciu przeszkód funkcjonalnych i psychicznych. Badania kontrolne przeprowadza się co 2-3 tygodnie. Etap trzeci zaznacza się przewagą działania specjalistów związanych z rehabilitacją zawodową: psychologa pracy, doradcy zawodowego, pracownika socjalnego. Oceniają oni zdolności zrehabilitowanego pracownika do podjęcia pracy zawodowej. Ocenę tę, opartą na wynikach badań sprawności psychofizycznej, kończą próby pracy na specjalnie przygotowanych stanowiskach diagnostycznych, których wyniki są podstawą do ustalenia wskazań lub przeciwwskazań w zatrudnieniu. (Z. N.) organizacja stanowiska rehabilitacyjno - produkcyjnego; dla pracowników niepełnosprawnych i inwalidów powinna dodatkowo uwzględniać następujące problemy: uchwycenie ruchów roboczych, które stwarzają rehabilitowanemu pracownikowi najwięcej trudności w pracy; usprawnianie, usuwanie lub zastępowanie ruchów innymi ruchami przez wytwarzanie nowych stereotypów dynamicznych lub odtwarzanie uprzednio istniejących; dostosowanie środków technicznych do cech psychofizycznych rehabilitowanego pracownika (adaptacja urządzeń typowych lub zaprojektowanie specjalnych); dostosowanie rozmiarów i kształtów rękojeści do,.naprowadzenia" na prawidłowe ruchy robocze; w razie potrzeby stosowanie specjalnych krzeseł, zawieszek, stelaży itp. Charakterystykę s.r.-p. powinien opracować zespół rehabilitacyjny, a jego specyfika powinna być dokładnie określona w karcie stanowiska. (Z. N.) organizacja stanowiska roboczego; oparta o ergonomiczny zestaw elementów składowych, który obejmuje: a) powierzchnię i przestrzeń roboczą stanowiska pracy; b) wysokość i kształt przestrzenny pola pracy; c) ukształtowanie pola widzenia; d) pozycję przy pracy oraz siedzisko; e) usytuowanie narzędzi, urządzeń i przedmiotów pracy; f) przebieg procesu pracy w układzie wzajemnych powiązań człowieka i stanowiska pracy; g) wysiłek energetyczny i psychiczny pracownika przy obsłudze danego stanowiska. Organizacja s. r. według danych przeciętnych powinna być przystosowana do indywidualnych cech psychofizycznych pracowników. (Z. N.) organizacje sportowe inwalidów; międzynarodowe i krajowe związki i organizacje zajmujące się sportem inwalidów; Comite International des Sports Silencieux (Ciss) - Międzynarodowy Komitet Sportów dla Niesłyszących, Ceskoslovensky Svaz Telesni Vychovy, Komise pro Sport Invalidu (Cstu) - Czechosłowacki Związek Kultury Fizycznej, Komisja Sportu Inwalidów; der Deutscher Verband fur Verschrtensport (Dviv-Ddr) - Niemiecki Związek Sportowy Inwalidów; Deutscher Verschrtensportverband (Dvsv-Ddr) - Niemiecki Związek Sportowy Inwalidów; Federation Francaise Omnisports des Handicapes Physiques (Ffohp)-Francuska Federacja Sportowa Inwalidów Fizycznie Upośledzonych; Federation Sportive Suisse des Invalides (Fssi) - Szwajcarska Federacja Sportowa Inwalidów; The International Stoke Mandeville Games Committee (Ismc) - Międzynarodowy Komitet Igrzysk Stoke Mandeville; International Sport Organisation for the Disabled (Isod) - Międzynarodowa Organizacja Sportowa Inwalidów; Svenska Handikapp Dorotts fobundet (Shi) - Szwedzki Związek Sportowy Inwalidów; Savez za Sport i Rekreaciju Inwalida Jugoslavije (Ssjr) - Jugosłowiański Związek Sportu i Rekreacji Inwalidów; Zrzeszenie Sportowe Spółdzielczości Pracy,"Start". (J. D.) orientacja pracownika; ściśle związana z odbiorem informacji o zmianach zachodzących w przedmiocie obróbki, przebiegu procesów produkcyjnych i własnych czynności, stanie maszyny i narzędzi, zmianach zachodzących w otoczeniu. Informacje te dochodzą do człowieka za pośrednictwem różnorodnych sygnałów. Aby prawidłowo orientować się w otoczeniu, co jest konieczne w procesie pracy, człowiek musi odebrać dochodzące do niego sygnały (recepcja sygnałów) i rozumieć ich znaczenie. Recepcja sygnałów zależy od cech poszczególnych sygnałów oraz od ich wzajemnych stosunków, tzn. od struktury pola orientacji. (Z. N.) orientacja zawodowa - preorientacja zawodowa orteza; konstrukcja techniczna stosowana w celu kontroli ruchów, wspomagania oraz całkowitego lub częściowego odciążenia wybranych elementów układu podpórczo-ruchowego. Może spełniać wszystkie wymienione funkcje lub niektóre z nich, zależnie od rozwiązania konstrukcyjnego, związanego z indywidualnymi wymaganiami. Stosowana jest w celach leczniczych lub poprawy upośledzonych funkcji podpórczo-ruchowych. Istota działania o. sprowadza się do podparcia masy ciała, biernej kontroli ruchów w stawach, wymuszania czynnej kontroli postawy, biernej korekcji zniekształceń, pobudzania i wspomagania funkcji mięśniowej. W ortezach mogą być wykorzystywane takie same źródła energii jak w protezach kończyny górnej. Zob. też: orteza kończyny górnej: orteza kończyny dolnej; orteza tułowia. (H. G., T. M.) orteza bostońska; modyfikacja - ortezy Milwaukee, polegająca na maksymalnym wykorzystaniu wartości korekcyjnych kosza biodrowego i całkowitym zredukowaniu nadbudowy metalowej. Kontroluje ruchy odcinka lędźwiowo-piersiowego w płaszczyźnie strzałkowej, czołowej i poprzecznej, wspomagając biernie czynną korekcję (H. G., T. M.) orteza Capenera; dynamiczna orteza dźwigniowa z cienkiego drutu sprężynowego, stosowana w celu stopniowego pokonywania przykurczu zgięciowego w stawach międzypaliczkowych ręki, przy zachowaniu w nich czynnego ruchu zginania. (H.G., T. M.) orteza kończyny dolnej; najczęściej w formie konstrukcji szynowo-opaskowej dopasowanej do kształtu kończyny, - tutoru, - łuski lub innego urządzenia stosowanego w celach leczniczych względnie poprawy upośledzonej funkcji podpórczo-ruchowej kończyny. Rozróżniamy o. k. dolnej: - stabilizujące, - korekcyjne i - odciążające. Specjalną formą o. k. dolnej jest - stymulator. Zob. też: rozwórka Koszli; wkładka ortopedyczna; szyna Thomasa; orteza kończyny dolnej detorsyjna; parapodium; poduszka Frejki; klatka szwedzka; szyna St. Germainea (H. G., T. M.) orteza kończyny dolnej detorsyjna; orteza korekcyjna kontrolująca ruch obrotowy w stawie biodrowym. Wybiórcze jej działanie polega na biernym pokonywaniu niekorzystnego działania spastycznych mięśni rotatorów biodra i utrzymaniu kończyny w poprawnym funkcjonalnie ustawieniu. Ma postać długiej, silnej spirali łączącej pas biodrowy ze strzemieniem buta. Stosowana u dzieci po porażeniu mózgowym w celu poprawy wzorca chodu. (H. G., T. M.) orteza kończyny dolnej korekcyjna; - orteza wywierająca bezpośredni wpływ na poprawę wadliwego ustawienia kończyny w jednym lub kilku stawach, a także na kształtowanie się struktur kostnych w okresie wzrostu. Działanie korekcyjne ortezy może opierać się na wykorzystaniu: zasady dźwigni, np. - szyna St. Germainea, szyna Engelmana; zasady pary sił stwarzających moment obrotowy, np. wkładka supinująca, -orteza kończyny dolnej detorsyjna; zasady układu trzech sił równoległych działających na tej samej płaszczyźnie, lecz nie wzdłuż tej samej linii, np. tzw.klatka szwedzka. Długotrwałe działanie kształtujące na staw biodrowy niemowlęcia wywierają ortezy odwodzące, takie jak - poduszka Frejki, - rozwórka Koszli i in. (H. G., T. M.) orteza kończyny dolnej odciążająca; podpierająca masę ciała, wyłączająca niewydolne struktury podpórcze lub zmniejszająca naciski jednostkowe na te struktury. O. o. kończyny dolnej ma najczęściej postać konstrukcji szynowo-opaskowej, np. - szyna Thomasa podpierająca masę ciała pod guzem kulszowym wyłącza lub zmniejsza osiowe obciążenie kończyny dolnej; orteza z podparciem masy ciała pod więzadłem właściwym rzepki wyłącza lub zmniejsza obciążenie osiowe goleni i stopy przy zachowaniu czynnej funkcji mięśni biodra i uda; wkładka dostosowana do zniekształcenia utrwalonego podeszwowej powierzchni stopy zwiększa powierzchnię jej efektywnego podparcia, zminiejszając nacisk jednostkowy na struktury wrażliwe na ból; wysoki obcas odciąża przyczep ścięgna Achillesa oraz zmniejsza nacisk wywierany przez to ścięgno na zmienioną zapalnie kaletkę maziową (H. G., T. M.) orteza kończyny dolnej stabilizująca; orteza zastępująca niesprawny układ mięśniowy w celu zabezpieczenia funkcji podpórczo-ruchowej układu kostno-stawowego kończyny dolnej. Najczęściej spotykana pod postacią konstrukcji szynowo-opaskowej lub szynowo-tulejkowej z przegubami na wysokości stawów anatomicznych. Jej częścią składową może być - obuwie ortopedyczne, połączone z resztą konstrukcji za pomocą - strzemienia. Zadanie jej polega na biernej kontroli ruchów w stawach niesprawnej kończyny. (H. G., T. M.) orteza kończyny górnej; dostosowana do określonych zadań w leczeniu schorzeń i urazów kończyny górnej, a także poprawy jej funkcji w procesie usprawniania, przez wspomaganie i zastępowanie niesprawnych mięśni lub stabilizowanie wybranych stawów pozbawionych czynnej kontroli mięśniowej. Konstrukcja o. składa się z elementów mocujących ją na kończynie oraz ruchowych i wspomagających. Elementy łączone są ze sobą w indywidualnie dobranych układach (- systemy konstrukcyjne Andersona, Engena, Bunnella i Swansona). Zależnie od źródła zasilania elementów wspomagających rozróżniamy o.k. górnej mechaniczne, pneumatyczne i elektryczne (- źródło energii protezy kończyny górnej). Ze względu na to, że o. k. górnej jest noszona na kończynie górnej, jej wartość użytkowa zależy od stopnia przewagi uzyskanych tą drogą korzyści funkcjonalnych nad ograniczeniami i niewygodą stwarzaną przez rozmiary i masę jej konstrukcji. Zob. też: orteza Capenera; szyna naparstkowa Stacka; system ortez Camp-Steepera. (H. K.,T. M.) orteza Milwaukee; orteza korekcyjna stosowana w leczeniu bocznych skrzywień kręgosłupa u dzieci przed ukończeniem wzrostu oraz nadmiernych krzywizn w płaszczyźnie strzałkowej, np. nadmierna lordoza lędźwiowa lub kifoza piersiowa. Elementami jej budowy jest kosz biodrowy wraz z nadbudową, składającą się z metalowych wsporników pionowych, na których osadzony jest pierścień szyjny z pelotkami potylicznymi oraz podpórką żuchwową. Na wspornikach mocowane są peloty korekcyjne: piersiowa i lędźwiowa. Działanie jej polega na odciążaniu kręgosłupa przez osiowe jego podparcie oraz biernym wspomaganiu czynnej korekcji krzywizn za pomocą pelot. Zapobiega strukturalnemu utrwaleniu się zniekształcenia w okresie wzrostu dziecka. Leczenie za pomocą o. M. wymaga wieloletniej współpracy pacjenta z lekarzem. (H. G., T. M.) orteza tułowia; wywiera pośrednie działanie stabilizujące, korekcyjne lub odciążające na wybrane odcinki kręgosłupa. Polega to na: kontroli zakresu ruchów, osiowym podparciu masy ciała, biernej korekcji ustawienia określonych odcinków kręgosłupa, wymuszaniu czynnej korekcji postawy lub wspomaganiu działania mięśni brzusznych. Rozróżniamy różne postacie o. t.: - ortezy szkieletowe, - ortezy płytowe, - kołnierze, - gorsety, - prostotrzymacze i - pasy brzuszne. Zob. też: orteza Milwaukee; orteza wyciągowa "Halo"; orteza bostońska; stymulator. (H. G., T M.) orteza tułowia płytowa; wykonana z dopasowanych do kształtu miednicy i klatki piersiowej płyt, o sztywnej konstrukcji, zazwyczaj z tworzywa termoplastycznego lub chemoutwardzalnego. Płyty połączone są ze sobą łącznikami metalowymi. Jej zadaniem jest podparcie i stabilizacja tułowia, np. w celu utrwalenia osiągniętej korekcji kręgosłupa w leczeniu zachowawczym lub operacyjnym. (H. G., T. M.) orteza tułowia szkieletowa; charakteryzuje się sztywną konstrukcją szkieletową przylegającą do tułowia na wybranych punktach kostnych (mostek, powierzchnia żeber, miednica) lub nad wybranymi mięśniami (pośladkowymi, grzbietu, brzucha). Wywiera działanie stabilizujące, podpórcze i korekcyjne na wybrane odcinki kręgosłupa. Na przykład orteza Jevetta ogranicza zakres ruchów zginania kręgosłupa ku przodowi oraz pochylania go na boki. Składa się z dużej ramy przedniej i mniejszej ramy tylnej. Rama przednia przylega do tułowia w okolicy rękojeści mostka, spojenia łonowego i powierzchni żeber w linii pachowej środkowej. Rama tylna przylega do powierzchni mięśni grzbietu w indywidualnie wybranym miejscu odcinka piersiowo-lędźwiowego kręgosłupa. Ramy połączone są ze sobą wiązaniem, pozwalającym na regulowanie wielkości nacisku w punktach ich przylegania do tułowia. Występujący układ trzech sił równoległych ogranicza zakres ruchów w płaszczyźnie strzałkowej i czołowej. (H. G., T. M.) orteza wyciągowa "Halo"; sztywna konstrukcja składająca się z obręczy obejmującej miednicę, z gorsetu plastikowego obejmującego klatkę piersiową, oraz obręczy obejmującej czaszkę, połączonych ze sobą pionowymi wspornikami o regulowanej długości. Pozwala na stosowanie długotrwałego wyciągu szkieletowego za miednicę i czaszkę. Stosowana w celu pełnego unieruchomienia kręgosłupa podczas zabiegów operacyjnych na kręgach oraz w leczeniu niestabilnych zwichnięć i złamań szyjnego, jak też górnego piersiowego odcinka kręgosłupa. Stosowana niekiedy w celu korekcji zniekształceń kręgosłupa. (H. G., T. M.) ortodydaktyka; z punktu widzenia leksykalnego dydaktyka wyprostowująca, korygująca. O. to dział dydaktyki, czyli, "nauki zajmującej się celami, treścią, procesem, metodami i środkami oraz organizacją nauczania" (Okoń, 1970Ď). O. zajmuje się tym samym, ale w stosunku do osób, które wskutek odchylenia od normy mają trudności w uczeniu się. Celem o. jest dostosowanie procesu nauczania do potrzeb i możliwości jednostek upośledzonych. Oprócz ogólnych zasad nauczania o. przyjmuje zasady specjalne, a więc: zasadę życzliwej pomocy, zasadę kształtowania pozytywnej atmosfery pracy, zasadę aktywności w nauce, zasadę dominacji wychowania, zasadę indywidualizacji, zasadę treści kształcących, zasadę świadomej ekspresji (O. Lipkowski, 1981Ď). O. jest realizowana np. w szkole technik Freineta, która podkreśla terapeutyczny charakter nauczania i wychowania jednostek chorych bądź niepełnosprawnych. (Z. S.) ortofonia - logopedia ortotyk; osoba mająca kwalifikacje do wykonywania indywidualnych - ortez. (H. G., T. M.) ortoza - bioortotyka orzecznictwo inwalidzkie; zorganizowany i funkcjonujący w ramach Zakładu Ubezpieczeń Społecznych system orzekania o inwalidztwie (kwalifikowanie do grup inwalidów) w celu przyznania rent, zatrudnienia (ustalanie stopnia zdolności do pracy oraz wskazań i przeciwwskazań do pracy) i innych. O. i. przebiega w oparciu o obwodowe i wojewódzkie - Komisje Lekarskie do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia. (T. M.) orzecznictwo psychologiczne; na podstawie przeprowadzanych wcześniej badań psychologicznych wydawanie opinii orzekającej o aktualnym poziomie rozwoju umysłowego i ewentualnych cechach rozwoju emocjonalnego, społecznego, psychoruchowego badanej osoby. O. p. wydawane jest do wykorzystania w różnych celach, m. in. dla opracowania programu rehabilitacji, przy kierowaniu dzieci i młodzieży niepełnosprawnej do różnego typu szkół, przy kierowaniu do pracy i dla celów ekspertyzy sądowej. (T. G.) orzekanie o potrzebie rehabilitacji zawodowej (przemysłowej); należy do wojewódzkich przychodni przemysłowych oraz z ich upoważnienia do zakładów służby zdrowia o charakterze specjalistycznym (w tym również przychodni przyzakładowych przemysłowej służby zdrowia). Orzekać także mogą komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia w trakcie przeprowadzania badań dla celów rentowych i pozarentowych. Z wnioskiem o potrzebie przeprowadzenia rehabilitacji występuje lekarz przemysłowej służby zdrowia lub innego zakładu służby zdrowia, sprawującego opiekę zdrowotną nad zakładem pracy, z własnej inicjatywy lub na podstawie opinii lekarza specjalisty za zgodą niepełnosprawnego pracownika. Wniosek o potrzebie przeprowadzenia rehabilitacji powinien zawierać w szczególności: dane personalne pracownika, zawód i charakterystykę stanowiska roboczego, na którym jest on zatrudniony, rozpoznanie lekarskie, propozycje dotyczące kierunku i rodzaju rehabilitacji (terapia pracą, adaptacja do pracy na tym samym bądź zmienionym stanowisku roboczym) oraz stwierdzenie, że istnieje możliwość prowadzenia rehabilitacji w macierzystym zakładzie pracy. Lekarz wnioskujący przedstawia również swoje propozycje odnośnie do warunków odbywania rehabilitacji, czasu jej trwania oraz możliwości zatrudnienia pracownika po zakończeniu rehabilitacji. Po rozpatrzeniu wniosku o potrzebie rehabilitacji przez właściwą instancję i przeprowadzeniu w miarę potrzeby badań uzupełniających pracownika wydaje ona orzeczenie lekarskie. Powinna je poprzedzać dokładna analiza charakteru i przebiegu procesu chorobowego oraz stopnia przystosowania organizmu do następstw i skutków choroby. Istotne znaczenie ma również ustalenie: kwalifikacji zawodowych, warunków pracy, możliwość szkolenia zawodowego itp. Jeżeli wyniki badań pozwalają na podjęcie pracy zawodowej, zakład orzekający wydaje opinię o potrzebie poddania pracownika rehabilitacji zawodowej w określonych warunkach (w ośrodku rehabilitacji zawodowej lub przemysłowej albo na wyodrębnionym stanowisku pracy) i przesyła je do zakładu przemysłowej służby zdrowia wnioskującego w sprawie rehabilitacji oraz do zakładu pracy zatrudniającego pracownika. W razie odmowy wydania orzeczenia o potrzebie rehabilitacji zawodowej zakład orzekający zawiadamia o tym zakład wnioskujący, uzasadniając swoje stanowisko. Orzeczenie o potrzebie przeprowadzenia rehabilitacji zawodowej jest wiążące dla zakładu pracy. Pracownikom rehabilitowanym poza macierzystym zakładem pracy, w ośrodku rehabilitacji zawodowej (przemysłowej) typu międzyzakładowego, zakład pracy udziela bezpłatnego urlopu na okres przewidziany w orzeczeniu o potrzebie rehabilitacji, natomiast międzyzakładowy ośrodek rehabilitacji zawodowej (przemysłowej) zawiera na ten czas umowę o pracę, która ulega rozwiązaniu bez wypowiedzenia z dniem zakończenia rehabilitacji. (Z. N.) osłabienie odporności nerwowej - astenia osłupienie; stupor; stan całkowitego lub głębokiego zahamowania ruchowego z brakiem kontaktu z otoczeniem, - mutyzmem, - negatywizmem. W ciężkich przypadkach o. chory odmawia przyjmowania pokarmu, zanieczyszcza się. O. może występować w - zespole katatonicznym, w głębokiej - depresji, w - psychozie reaktywnej oraz w chorobach psychicznych na podłożu organicznym. W tych ostatnich o. towarzyszą głębokie zaburzenia świadomości. (Z. K., Z S.) osłupienie katatoniczne; stanowi najczęściej występującą formę - zespołu katatonicznego. Rozpoczyna się zwykle stopniowym zanikaniem zainteresowań i inicjatywy w pracy, rozrywkach, kontaktach z ludźmi. Może wystąpić zobojętnienie lub przygnębienie, czasem prowadzące do próby samobójczej. W tym okresie mogą występować pojedyncze omamy słuchowe i urojenia. Aktywność ruchowa chorego ogranicza się stopniowo aż do stanu, w którym godzinami bezczynnie siedzi, stoi lub leży nie zmieniając pozycji, a wykonywane ruchy stają się zwolnione, przerywane, "schodkowe", zanika mimika i gestykulacja. Pojawia się - echopraksja, - perwersja, - echolalia. Kontakt słowny z otoczeniem jest bardzo ograniczony, czasem do pojedynczych słów, lub zanika zupełnie (- mutyzm). Czasem przy całkowitym mutyzmie chory pisze odpowiedzi. W głębokim o.k. chory przestaje dbać o swoje podstawowe biologiczne potrzeby, nie spełnia poleceń, a przy karmieniu, ubieraniu, myciu stawia opór (- negatywizm). Może przez dłuższy czas przebywać w niewygodnej pozycji, np. leżąc z niepodpartą uniesioną głową (poduszka powietrzna) lub utrzymując w górze uniesioną rękę (giętkość woskowa). Stan ten może trwać przez szereg tygodni lub miesięcy. O.k. może być przerwane nagle występującym pobudzeniem ruchowvm, w czasie którego chory może zerwać się z łóżka i zachować w sposób stwarzający zagrożenie dla niego lub kogoś z otoczenia. Przed wprowadzeniem współczesnych metod terapii długotrwałe o. k. u niektórych chorych doprowadzało do przykurczów, zaników mięśniowych. O. k. ustępuje stopniowo i po odzyskaniu kontaktu wielu chorych relacjonuje swoje patologiczne i rzeczywiste przeżycia z okresu osłupienia, jednak często nie pamiętają okresu, w którym objawy były najbardziej nasilone. (Z. K., T. S.) osnowa ćwiczeń; kilka lub kilkanaście konspektów, które mają służyć realizacji tego samego celu w kolejnych jednostkowych zajęciach. O. ć. jest ramowym planem działań kinezyterapeutycznych, w odniesieniu do kinezyterapii ogólnej, które zamierza się prowadzić w czasie całego pobytu pacjenta w szpitalu. (A. Z.) osoba niepełnosprawna; osoba, u której występuje obniżenie w stosunku do norm stanu sprawności organizmu powodującego pewne ograniczenia i utrudnienia w wypełnianiu ról społecznych. Dotychczas brak jest precyzyjnych kryteriów uznawania kogoś za o. n. Jest to pojęcie bardzo ogólne, obejmujące swym zakresem - inwalidów oraz osoby o mniejszym stopniu obniżenia sprawności organizmu, jak również osoby o trwałej i okresowej niepełnosprawności. Zob. też: niepełnosprawność; inwalidztwo; inwalida. (T. M.) osobowość; zespół stałych cech psychicznych określający system emocjonalny, motywacyjny i poznawczy jednostki, determinujący jej zachowanie i sposób funkcjonowania w grupie społecznej. (S. Z.-Ch.) osobowość nieprawidłowa - zaburzenia osobowości osobowość padaczkowa; określenie wyrażające błędny pogląd, iż większość chorych na padaczkę cechuje pewien specyficzny, jednolity, nieprawidłowy typ struktury osobowości. Obecnie koncepcja ta jest odrzucona. (W. K.) osteochondritis dissecans - martwica kostno-chrzęstna jałowa oddzielająca osteoporoza; zrzeszotnienie kości; zgąbczenie kości; najczęściej spowodowane zaburzeniami hormonalnymi (nadczynność przytarczyc), obserwowane także w przypadkach niedowładów, głównie wiotkich, z długotrwałym unieruchomieniem. (S. Z.-Ch.) ostrość wzroku; uzyskiwana dzięki elastyczności źrenicy, która stanowi rodzaj soczewki o zmiennej ogniskowej. Tak zwane mięśnie rzęskowe powodują spłaszczenie lub uwypuklenie się źrenicy w zależności od jej odległości od przedmiotu obserwowanego tak, że obraz pada zawsze na siatkówkę, której odległość od źrenicy jest stała. Zjawisko to zwane jest akomodacją. (Z. N.) ośrodek opiekuna społecznego; komórka - działu służb społecznych zatrudniająca pracowników socjalnych (pracownik socjalny w pomocy społecznej). Do zadań ośrodka o.s. należy m. in.: rozpoznawanie i ustalanie potrzeb w zakresie - pomocy społecznej, zapobieganie stanom wymagającym świadczeń pomocy społecznej, organizowanie - pomocy społecznej środowiskowej oraz współdziałanie w tej dziedzinie z organami administracji państwowej i organizacjami społecznymi, szkolenie i prowadzenie instruktażu - opiekunów społecznych, analizowanie skuteczności stosowanych form pomocy. (J. S.-P.) ośrodek rehabilitacji przemysłowej; komórka przygotowana organizacyjnie do prowadzenia procesu rehabilitacji nie w pełni sprawnych pracowników w miejscu ich pracy. Rozróżniamy przyzakładowy lub międzyzakładowy ośrodek rehabilitacji przemysłowej. Przyzakładowe ośrodki powinny być organizowane w większych zakładach pracy (zatrudniających ponad 3 tysiące pracowników), w których warunki pracy są szczególnie uciążliwe lub szkodliwe dla zdrowia. W mniejszych zakładach pracy o zbliżonym charakterze produkcji należy tworzyć międzyzakładowe ośrodki. Ośrodki te mogą mieć: a) wyodrębnione w poszczególnych zakładach pracy działy rehabilitacji zawodowej i wspólny dla wszystkich zakładów pracy dział rehabilitacji leczniczej; b) wspólne dla wszystkich zakładów pracy działy rehabilitacji zawodowej (w tym warsztaty rehabilitacji przemysłowej) i leczniczej. W skład każdego ośrodka rehabilitacji przemysłowej wchodzą: dział rehabilitacji zawodowej, dział rehabilitacji leczniczej, pracownia prototypów i urządzeń dla celów rehabilitacji, pracownia psychologiczno-socjalna. Dział rehabilitacji zawodowej tworzą: wydział produkcyjny (warsztaty rehabilitacji przemysłowej) i wydzielone stanowiska robocze dla pracowników niepełnosprawnych w innych wydziałach produkcyjnych zakładu pracy. W skład działu rehabilitacji leczniczej wchodzą: gabinety lekarskie i zabiegowe (kinezyfizykoterapii i hydroterapii). Organizację ośrodka r.p. określają wytyczne nr 19 Ministra Pracy, Płacy i Spraw Socjalnych oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 29 listopada 1975 r, w sprawie warunków odbywania rehabilitacji zawodowej (przemysłowej), uprawniających do zasiłku wyrównawczego. Przyzakładowy ośrodek r. p. w zakresie produkcji i usług współpracuje z innymi wydziałami mechanicznymi, montażowymi, mechaniczno-montażowymi i remontowymi macierzystego przedsiębiorstwa. Międzyzakładowy ośrodek r. p. swą działalność produkcyjną i usługową opiera na kooperacji z różnymi zakładami pracy (Z. N.) ośrodki selekcyjne; w dawnej strukturze współpracy poradni wychowawczo-zawodowych ze szkolnictwem specjalnym były to powoływane okresowo komisje działające przy szkołach specjalnych, które na podstawie analizy dokumentów dziecka oraz wyników badań psychopedagogicznych i lekarskich podejmowały decyzje o umieszczeniu go w określonej szkole specjalnej. Ośrodki te, w postaci komisji, opierały swą działalność na opiniach wchodzących w ich skład specjalistów, wśród których znajdowali się: lekarz, psycholog, pedagog oraz przedstawiciel władz oświatowych. Obecnie ich rolę spełniają wojewódzkie poradnie wychowawczo-zawodowe. Zob. też kierowanie dzieci do szkół specjalnych. (T. G.) ośrodki specjalne szkolno-wychowawcze; są to placówki kształcenia specjalnego przeznaczone dla dzieci niepełnosprawnych (upośledzonych umysłowo, głuchych, niewidomych), posiadające internat i szkołę, a często także przedszkole. W ośrodkach tych, na ogół lepiej wyposażonych niż pojedyncze szkoły; realizowane są rozmaite metody rewalidacji indywidualnej i grupowej, a także oddziaływania poprzez pozaszkolne formy, jak harcerstwo ("nieprzetarty szlak"), koła zainteresowań itp. Ośrodki s. s.- w., zatrudniając liczniejszy personel niż inne ośrodki, mogą wypracowywać własne koncepcje doskonalące proces wychowania i kształcenia, tworząc propozycje dla programów szkolnych. Współpraca z rodzicami stanowi ważny odcinek działalności ośrodków s. s.- w. (T. G.) oświetlenie stanowisk roboczego; najkorzystniejsze jest oświetlenie dzienne i uważa się je za dostateczne, gdy odległość miejsca pracy od okna jest najwyżej dwukrotnie większa niż wysokość okna. Z każdego stanowiska pracy powinna być widoczna przez okno część nie zasłoniętego nieba. Stanowisko pracy powinno być tak usytuowane, aby światło padało od tyłu, z góry i z lewej strony, a dla mańkutów z prawej strony. Oświetlenie górne jest korzystniejsze niż oświetlenie boczne. Przy jednostronnym oświetleniu odległość stanowiska roboczego od okna nie powinna przekraczać 6 m. Szyby powinny być czyste, gdyż pochłaniają wtedy mniej światła, tj. tylko około 10% w stosunku do okien tej samej wielkości z zabrudzonymi i przebarwionymi szybami. Szyby brudne w zależności od stopnia zabrudzenia mogą bowiem pochłaniać od 30 do 40%, a nawet do 50% światła. Światło sztuczne jest o tyle korzystne, o ile swymi właściwościami świetlnymi zbliża się do światła dziennego - słonecznego. Oświetlenie sztuczne powinno być dostatecznie jasne, ale nie powinno powodować olśnienia ani stwarzać głębokich cieni. (Z. N.) otamowanie myślenia; subiektywnie odczuwane nagłe przerwy w myśleniu połączone z uczuciem pustki w głowie. Zob. też zaburzenia formalne myślenia (Z. K., T. S.) otępienie - demencja otępienie padaczkowe; osłabienie sprawności umysłowej i degradacja psychiczna pochodzenia organicznego u chorych z padaczką. Występuje wśród nielicznych chorych; może być następstwem padaczkorodnego uszkodzenia mózgu, częstych napadów padaczkowych dużych, które dają morfologiczne zmiany podrgawkowe, lub też wieloletniego podawania wysokich dawek leków. (W. K.) otępienie starcze; zaczyna się po 70 roku życia i związane jest ze zmianami zanikowymi, które stopniowo i równomiernie ogarniają cały mózg, upośledzając jego funkcje. O. s. jest zespołem o nie znanej bliżej etiopatogenezie. Objawy psychopatologiczne odznaczają się postępującym przebiegiem przeważnie bez żadnych dolegliwości. Początkowe luki pamięciowe stają się coraz głębsze, dochodzi do zaburzeń orientacji połączonych z brakiem krytycyzmu. W odróżnieniu od miażdżycy naczyń mózgowych, w której objawy psychopatologiczne mogą się cofać po uzyskaniu poprawy krążenia mózgowego, w o. s. stale postępuje dezorganizacja osobowości, a początkowe stany napięć i podrażnienia ustępują miejsca głębokim zaburzeniom osobowości. Gdy chory nie poznaje najbliższych osób i traci kontakt z otaczającym go światem, a ponadto może zagrażać bezpieczeństwu własnemu i otoczenia (wypadki, spowodowanie pożaru), rodzina ubiega się o umieszczenie go w odpowiednio sprofilowanym - domu pomocy społecznej. Proces otępienny może wystąpić także w okresie przedstarczym, w wieku 55 -65 lat, jako choroba Alzheimera. Obraz neuropatologiczny otępienia przedstarczego jest taki sam jak o.s., jednak zmiany histologiczne mózgu wykazują większe nasilenie i w ciągu kilku lat prowadzą do śmierci. Etiopatogeneza otępienia przedstarczego jest nie znana, podobnie jak etiopatogeneza o. s. Nie znamy też sposobu ich efektywnego leczenia. (H. Sz.) otologia; dział laryngologii dotyczący schorzeń uszu. (T. G.) otyłość; zaburzenie homeostazy tkanki tłuszczowej, wyrażające się jej nadmiernym rozrostem lub przerostem, co w konsekwencji prowadzi do zwiększenia masy ciała. Aby rozpoznać o. nie wystarczy oglądanie, lecz dla dokładnej oceny konieczne są dokładniejsze pomiary. Najłatwiejsze jest określenie masy ciała przez zważenie i porównanie z masą należną, która zależy od wzrostu, budowy ciała, płci i wieku. W zależności od masy ciała dzieli się stany otyłości na trzy stopnie, a pomiary grubości fałdów skóry pozwalają na dokładniejsze rozpoznanie stanu. Niewielka liczba o. spowodowana jest czynnikami endogennymi, do których zalicza się: uwarunkowania genetyczne, zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym oraz schorzenia hormonalne. Znakomita większość powstaje wskutek zaburzenia neurowegetatywnej regulacji odżywiania i nazywana jest o. egzogenną lub odżywieniową. O. należy do czynników najsilniej, choć pośrednio, podwyższających absencję chorobową i inne wskaźniki chorobowości oraz jest zaliczana do czynników zagrożenia chorobami układu krążenia. Znacznie zwiększa zachorowalność na chorobę wieńcową, zwłaszcza u mężczyzn, ze względu na podwyższenie poziomu ciał tłuszczowych we krwi oraz podwyższenie lepkości krwi; jest powodem zwiększonej śmiertelności. Zwiększa również ryzyko zachorowania na cukrzycę, a przy tym powoduje częstsze zmiany zwyrodnieniowe stawów, kamicę nerkową i żółciową, zmniejsza odporność na zakażenie i stwarza trudności operacyjne. O. ogranicza sprawność zawodową i ruchową - zaliczana jest do chorób społecznych i cywilizacyjnych. Zapobieganie i leczenie o. sprowadza się do kontroli i uregulowania bilansu energetycznego, do czego konieczna jest przede wszystkim motywacja, czyli chęć i świadoma decyzja leczenia się. Regulację bilansu energetycznego osiąga się poprzez ograniczenia dietetyczne i wzmożenie ruchu, zaś środki farmakologiczne, psychoterapia czy fizjoterapia są tylko środkami pomocniczymi. Leczenie operacyjne, jako najmniej fizjologiczne, jest rezerwowane jedynie do niektórych wybranych przypadków (J. U.) P padaczka; epilepsja; morbus sacer; morbus comitialis; choroba św. Walentego; polietiologiczny zespół objawów uszkodzenia mózgu charakteryzujący się nawracającymi napadami, powstającymi wskutek nieprawidłowych, nadmiernych wyładowań w neuronach mózgu. Podstawą rozpoznania p. jest wystąpienie co najmniej 2 niewątpliwych napadów jakiegokolwiek rodzaju. Pojedynczy (przygodny, izolowany) napad nie jest jeszcze podstawą do postawienia rozpoznania p. (ale przeważnie wymaga rozpoczęcia postępowania diagnostycznego i terapeutycznego). Częstość występowania p. w populacji generalnej ocenia się na 5 - 10 promili . Początek zachorowania u ok. 70% chorych - przed 20 rokiem życia. P. powstaje przy współistnieniu dwu czynników: nabytego uszkodzenia mózgu różnego stopnia i lokalizacji, które mogą powstać w każdym okresie życia, oraz wrodzonej predyspozycji do p. (obniżony próg drgawkowy), która niekiedy może być przekazywana genetycznie. Czynniki etiologiczne p. mogą być znane (- p. objawowa), lub też nieuchwytne (- p. o nie znanej etiologii). Najczęstsze znane czynniki etiologiczne to: urazy mózgu (- p. pourazowa), zapalenie opon mózgowych i¬8¦lub mózgu (wirusowe i bakteryjne), choroby naczyniowe, guzy mózgu, niedotlenienie tkanki mózgowej (głównie w okresie okołoporodowym), czynniki toksyczne i metaboliczne, choroby wrodzone, wcześnie nabyte i dziedziczne. Przebieg p. jest bardzo zmienny i zróżnicowany; występuje szereg odmiennych klinicznie postaci p., stanowiąc wypadkową czynników związanych z wiekiem zadziałania czynnika etiologicznego, rodzajem, ciężkością i rozległością uszkodznia mózgu oraz przebiegiem leczenia. Najczęstsze postacie p. wieku dziecięcego to: zespół Westa (wczesnodziecięca p. z napadami zgięciowymi), zespół Lennoxa-Gastaut (p. dziecięca z napadami miokloniczno-atonicznymi), pyknolepsja (p. wieku przedszkolnego i szkolnego z napadami nieświadomości). Wśród dorosłych występują: p. częściowa (jedną z jej form jest p. skroniowa), p. uogólniona, p. wieloogniskowa i inne postacie p. o różnej etiologii. (W. K.) padaczka alkoholowa; rzadka postać padaczki występująca: po wielu latach trwania alkoholizmu. P. a. powinna być rozpoznawana po wykluczeniu innych, typowych czynników etiologicznych. Występują tu głównie napady padaczkowe duże, pojawiające się zarówno podczas okresów picia, jak i abstynencji. Do p. a. nie zalicza się pojedynczych, przygodnych napadów padaczkowych mogących wystąpić po okazyjnym, nadmiernym spożyciu alkoholu przez osoby z predyspozycją drgawkową. (W. K.) padaczka czynoościowa - padaczka o nie znanej etiologii padaczka objawowa; padaczka, w której napady są jednym z objawów powstających na podłożu i w przebiegu uchwytnego uszkodzenia mózgu lub określonej choroby (np. p. o. w przebiegu guza mózgu, p. o. jako wynik dziecięcego porażenia mózgowego). (W. K.) padaczka - ocena zdolności do pracy i orzecznictwo inwalidzkie; inwalidztwo chorego na p. jest wynikiem współdziałania czynników klinicznych i społecznych (- padaczka - rokowanie medyczne i społeczne). Najważniejsze czynniki to: częstość i rodzaj napadów, stan ogólny i psychiczny, wykształcenie i kwalifikacje zawodowe, społeczne postawy wobec chorych. Występowanie rzadkich napadów, zwłaszcza przysennych, bez innych objawów neuropsychiatrycznych, przy odpowiednio dobranym zawodzie, nie daje znaczniejszego ograniczenia do wykonywania pracy, a więc nie jest podstawą do orzekania inwalidztwa. Rzadkie napady padaczkowe mogą stać się podstawą orzeczenia inwalidztwa (Iii grupa) u osób mających nieodpowiedni zawód (-padaczka - zawody i stanowiska pracy). Orzeczenie to może być czasowe do chwili uzyskania innych kwalifikacji zawodowych. U ludzi młodych, bez kwalifikacji zawodowych, nie orzeka się o inwalidztwie z powodu samych napadów, ponieważ mogą oni wyuczyć się odpowiedniego zawodu i podjąć pracę. Często powtarzające się napady, zwłaszcza napady duże czy częściowe złożone, z reguły występują łącznie z innymi zespołami neuropsychiatrycznymi. W tych przypadkach najbardziej istotnymi czynnikami powodującymi niezdolność do pracy są zmiany psychiczne i zaburzenia ruchowe. Zaburzenia psychiczne (otępienie, upośledzenie umysłowe, charakteropatia) w zależności od stopnia nasilenia i rodzaju mogą dawać podstawy do orzekania o inwalidztwie Iii, Ii, a nawet I grupy. Rolę dodatkową, często ważniejszą niż samo występowanie napadów, odgrywają tu inne współistniejące schorzenia i kalectwa. Wykształcenie, zawód i kwalifikacje w znaczący sposób wpływają na powstawanie inwalidztwa. Stwierdzono, iż chorzy wykształceni, z wysokimi kwalifikacjami i właściwie dobranym zawodem rzadziej starają się o orzeczenie inwalidztwa, niż chorzy z niskim wykształceniem i kwalifikacjami, u których często stwierdza się również brak motywacji do kontynuowania pracy w poprzednim zawodzie lub do przekwalifikowania się. Jest to zawsze trudniejsze do osiągnięcia po 40 roku życia. W orzekaniu inwalidztwa z powodu p. obowiązuje zawsze zindywidualizowane podejście do każdego chorego. (W. K.) padaczka o nie znanej etiologii; padaczka skrytopochodna; czynnościowa; dawniej samoistna. Padaczka, w której dostępnymi metodami diagnostycznymi nie udaje się wykryć czynnika doprowadzającego do wystąpienia napadów padaczkowych. Przypadki te stanowią ok. 60-70% ogółu chorych z padaczką. (W. K.) padaczka - postawy społeczne i przesądy; niewłaściwe postawy społeczne wobec chorych z p. nadal są szeroko rozpowszechnione wśród większości społeczeństwa. Wynika to głównie z niskiego poziomu wiedzy o p., powszechnych fałszywych opinii o przebiegu choroby, przetrwałych przesądów. Nadal uważa się p. za chorobę dziedziczną, nieuleczalną, często prowadzącą do zmian psychicznych. Wśród pracodawców panuje przekonanie o złym przystosowaniu zawodowym wszystkich chorych, częstych wypadkach przy pracy, nadmiernej absencji chorobowej, znacznej konfliktowości chorych. Te i inne fałszywe sądy i opinie kształtują się na podstawie obserwacji nielicznych, ciężkich przypadków choroby i powodują powstanie negatywnych postaw społecznych, głównie odrzucającej i izolującej. W wyniku tego mogą powstać zaburzenia nerwicowe i charakterologiczne wśród chorych, co prowadzi często do ukrywania faktu choroby; może też wpływać na desocjalizację chorych, pogarszając możliwości rehabilitacji. (W. K.) padaczka pourazowa; padaczka spowodowana przez urazowe uszkodzenie mózgu. P. p. często występuje po ciężkich, otwartych urazach głowy połączonych z bezpośrednim obrażeniem tkanki mózgowej. P. p. często przejawia się - napadami padaczkowymi częściowymi, niekiedy wtórnie uogólnionymi. Objawy napadów zależą od miejsca pourazowego uszkodzenia mózgu. (W. K.) padaczka resztkowa; rzadko używana nazwa określająca pewne postaci padaczki powstałe jako wynik lub pozostałość przebytego, zakończonego procesu chorobowego, który doprowadził do organicznego uszkodzenia mózgu, z wytworzeniem ogniska padaczkorodnego (np. padaczka po przebytym zapaleniu opon mózgowych i mózgu). (W. K.) padaczka - rokowanie medyczne; możliwość ustąpienia napadów padaczkowych zależy od wielu nie zawsze znanych czynników, z których najważniejsze to: rodzaj czynnika etiologicznego, czas jego zadziałania (wiek chorego), lokalizacja i nasilenie uszkodzenia padaczkorodnego mózgu i wynikające stąd częstość i rodzaj napadów padaczkowych, współistnienie innych zespołów neuropsychiatrycznych, a także czas rozpoczęcia, prawidłowość i systematyczność leczenia. Możliwość ustąpienia napadów jest większa u chorych z prawidłowym stanem neurologicznym i psychicznym, u których rzadko występują napady pierwotnie uogólnione o nie znanej etiologii, a czynność podstawowa w zapisie eeg jest niezmieniona. Sytuacje przeciwne dają niekorzystne rokowanie co do ustąpienia napadów. Obecnie po prawidłowym leczeniu można uzyskać u 30 - 50% chorych 3-letni okres beznapadowy. Niestety, po zaprzestaniu leczenia u części chorych napady pojawiają się ponownie. (W. K.) padaczka - rokowanie społeczne; możliwość przewidywania poziomu funkcjonowania społecznego chorego, zdobycia wykształcenia, zawodu i pozycji społecznej, założenia rodziny oraz oceny ewentualnych potrzeb rehabilitacyjnych i rewalidacyjnych. Poziom i sposób funkcjonowania społecznego zależą od wielu czynników klinicznych (- padaczka - rokowanie medyczne) i pozaklinicznych (- padaczka - zapobieganie inwalidztwu społecznemu). Pozycję społeczną i rokowanie ocenia się na podstawie analizy takich zmiennych, jak: poziom wykształcenia chorych, ich kwalifikacje zawodowe, zatrudnienie lub inwalidztwo, stan cywilny, przestępczość. (W. K.) padaczka - ryzyko wypadku przy pracy; możliwość wystąpienia obrażeń ciała u chorego podczas napadu padaczkowego i przy zadziałaniu czynników zewnętrznych związanych z wykonywaniem pracy zawodowej. W tym ujęciu nie jest wypadkiem przy pracy uraz głowy doznany podczas napadu, np. w hali fabrycznej, gdyż podobne obrażenia chory mógłby odnieść w czasie napadu w domu, na ulicy itp. Częstość wypadków przy pracy wśród chorych, wbrew rozpowszechnionym sądom, nie jest duża. Przy właściwie dobranych zawodach i stanowiskach pracy ryzyko doznania obrażeń podczas napadu nie jest większe w pracy niż poza pracą. (W. K.) padaczka samoistna - padaczka o nie znanej etiologii padaczka skrytopochodna - padaczka o nie znanej etiologii padaczka - sport i wychowanie fizyczne; wszelka aktywność umysłowa i fizyczna jest czynnikiem hamującym występowanie napadów. Zmniejsza się wówczas również bioelektryczna czynność napadowa w badaniu eeg. Dlatego też uprawianie sportu, uczestniczenie w zajęciach wf, grach i zabawach ruchowych, wykonywanie gimnastyki przez chorych jest możliwe, wskazane i zalecane. Decyzja co do rodzaju uprawianych ćwiczeń musi być podejmowana indywidualnie przez lekarza w zależności od stanu zdrowia i możliwości fizycznych chorego. Należy unikać sportów i ćwiczeń związanych z dużym ryzykiem urazu, zwłaszcza głowy (np. ćwiczenia na wysokości, skoki, boks, piłka nożna). Natomiast gimnastyka ogólnie rozwijająca, marsze, biegi, tenis ziemny, stołowy, lekkoatletyka, a nawet pływanie w basenie pod okiem instruktora są całkowicie możliwe. Dzieci szkolne mogą brać udział w koloniach i obozach letnich pod warunkiem poinformowania kierownictwa i zabezpieczenia opieki medycznej. (W.K.) padaczka - ukrywanie choroby w szkole i pracy; ok. 70% pracujących ukrywa fakt swojej choroby w obawie przed zwolnieniem, nieprzyjęciem do pracy lub negatywną, odrzucającą reakcją środowiska. Również większość rodziców stara się ukryć fakt choroby, obawiając się dyskryminacji dziecka i prób przeniesienia go do szkoły specjalnej. Ukrywanie choroby, choć zrozumiale ze względów psychologicznych, jest raczej niekorzystne, gdyż powoduje kształtowanie się niewłaściwych, negatywnych opinii społecznych, może powodować zatrudnianie chorych na niewłaściwych stanowiskach pracy, może opóźnić udzielenie prawidłowej pomocy podczas wystąpienia napadu, uniemożliwi otoczenie dziecka właściwą opieką pedagogiczną. Wskazane więc jest, aby w miejscu pracy o chorobie pracownika wiedział lekarz zakładowy i bezpośredni przełożony, a w szkole lekarz i wychowawca. (W. K.) padaczka - wskazania do zatrudnienia w różnych warunkach; przy prawidłowym doborze zawodu i stanowiska pracy chorzy, u których występują niezbyt częste napady padaczkowe bez innych współistniejących zespołów neuropsychiatrycznych, a zwłaszcza bez zmian psychicznych, mogą i powinni być zatrudniani w zwykłych zakładach pracy. Jeżeli p. jest zespołem towarzyszącym, a nie zasadniczą przyczyną inwalidztwa (niedorozwój, otępienie, przewlekłe choroby neurologiczne i psychiczne, kalectwo innego rodzaju), chorzy powinni znaleźć pracę w zakładach spółdzielczości inwalidzkiej przy daleko idącej indywidualizacji dobrania stanowiska pracy. W przypadkach cięższych powinien to być zakład, dział lub stanowisko pracy chronionej. Pracę chałupniczą powinni podjąć chorzy z bardzo częstymi napadami i znacznymi zaburzeniami psychicznymi, które ze względu na częste przerwy w pracy, utrudnienie dojazdu, stwarzanie konfliktów, uniemożliwiają tym chorym zatrudnienie w zwartym zakładzie pracy. W niewielkim odsetku przypadków o ciężkim przebiegu choroby, nie reagujących na leczenie, występują również zaburzenia adaptacji życiowej i brak motywacji zatrudnienia. Chorzy ci nie poddają się rehabilitacji i nie można ich zatrudnić, nawet chałupniczo. (W. K.) padaczka - - zapobieganie inwalidztwu społecznemu; podstawową zasadą rehabilitacji większości chorych, u których padaczka jest jedynym lub dominującym objawem uszkodzenia układu nerwowego, jest postępowanie profilaktyczne, polegające na zapobieganiu desocjalizacji i inwalidztwu chorych. Najbardziej istotną sprawą jest tu zapobieganie "wyłączeniu się" z normalnego funkcjonowania społecznego na skutek choroby. Niewielka część chorych, ok. 29 - 30%, z reguły z innymi towarzyszącymi zespołami chorobowymi wymaga klasycznej rehabilitacji fizycznej, psychicznej, społecznej i zawodowej. Zapobieganie powinno być podstawowe, równoległe i równoważne z leczeniem farmakologicznym czy operacyjnym elementem postępowania terapeutycznego. U dzieci podstawą tego jest prawidłowe prowadzenie procesu wychowawczego w środowisku rodzinnym, szkolnym, społecznym (- dziecko chore na padaczkę - zasady wychowania), a zwłaszcza kształtowanie prawidłowej osobowości dziecka oraz dobór odpowiedniego zawodu i położenie nacisku na uzyskanie możliwie najwyższych kwalifikacji. Wśród chorych dorosłych zasadniczym kierunkiem zapobiegania jest stworzenie możliwości kontynuowania pracy w zawodzie dotychczas wykonywanym, lub też po przekwalifikowaniu (- padaczka - zawody i stanowiska pracy, wskazania do zatrudnienia w różnych warunkach) oraz stworzenie odpowiedniego, właściwego klimatu społecznego, w którym chory nie byłby dyskryminowany. Realizacja powyższych celów zależy głównie od prawidłowo prowadzonego poradnictwa i rehabilitacji zawodowej, wraz ze stworzeniem odpowiedniego systemu bodźców motywacyjnych do kontynuowania pracy, oraz podnoszenia wiedzy o padaczce wśród całego społeczeństwa. Pozwoli to na ukształtowanie się właściwych postaw społecznych, zwłaszcza u rodzin osób chorych, nauczycieli i pracodawców. (W. K.) padaczka - zawody i stanowiska pracy; napady padaczkowe nie stanowią przeciwwskazań do pracy we właściwie dobranym zawodzie. Większość chorych (60-80%) jest zawodowo czynna. Niekiedy konieczne jest przekwalifikowanie się, zdobycie nowego zawodu lub indywidualny dobór miejsca i stanowiska pracy. Chorzy z padaczką nie mogą pracować w zawodach, w których nawet chwilowe zaburzenie świadomości pociąga za sobą zagrożenie zdrowia lub życia pracownika, innych osób, lub też przerywa zorganizowaną ciągłość produkcji (np. kierowca, operator ciężkiego sprzętu, na wysokości, przy niezabezpieczonych odpowiednio maszynach w ruchu, nurek, spawacz, chirurg itp.). Chorzy nie mogą też pracować w zawodach i na stanowiskach pracy, gdzie występują czynniki toksyczne i szkodliwe. (W. K.) palatalizacja; zmiękczanie głosek zachodzące pod wpływem zbliżania środkowej części języka do podniebienia. Niekiedy zjawisko p. ma charakter nieprawidłowej artykulacji i wymaga zastosowania odpowiednich ćwiczeń logopedycznych. Niepożądana p. występuje u niektórych dzieci w wieku przedszkolnym i jeśli jest utrwalonym nawykiem, wpływa ujemnie na rozwój zdolności artykulacyjnych. Zdarza się, że rodzice są powodem powstawania p., gdy zwracają się zawsze do dziecka słowami, w których niepotrzebnie występują głoski zmiękczone. Jest to błędny zwyczaj z wychowawczego punktu widzenia, jeśli staje się głównym modelem językowym we wczesnym okresie rozwoju. (T. G.) palatogram; fotograficzna rejestracja śladów języka pozostawionych na podniebieniu w czasie wymawiania poszczególnych głosek. Dla uchwycenia tych śladów stosuje się substancje kontrastowe, którymi smaruje się grzbiet i brzegi języka. Dzięki p. można określić dokładnie aktualną charakterystykę artykulacji i jej nieprawidłowości, a także uchwycić efekty postępowania rehabilitacyjnego. (T. G.) palatoschisis - rozszczep podniebienia palenie tytoniu; nikotynizm; nie należy do grupy wielkich toksykomanii, a jest raczej nawykiem, którego przerwanie daje u niektórych osób przykre, lecz niewielkie objawy abstynencji. P. t. silnie koreluje z alkoholizmem i narkomaniami, dlatego jest zaliczane do zespołu politoksykomanii. U młodzieży cztery czynniki determinują p.t.: liczba palących przyjaciół, przyzwolenie rodziców, niedostrzeganie zagrożenia rakiem płuc, pragnienie stania się dorosłym. Wśród palaczy tytoniu częściej występuje rozbicie rodziny na tle trudności rodzinnych, nerwice dziecięce lub próby samobójcze, przy czym zjawiska te częściej występują u kobiet. Wiele osób za pomocą p.t. stara się łagodzić swoją nerwowość. P. t. stanowi jeden z wielu czynników zagrożenia miażdżycą, ponadto nasila dolegliwości związane z chorobą wieńcową, wywołuje i nasila nieżyty górnych dróg oddechowych, stanowiąc duże zagrożenie w zachorowalności na raka płuc, nasila dolegliwości związane z chorobą wrzodową itp. Podobne skutki, nawet u niepalących, powoduje przebywanie w atmosferze zadymionej, które określane jest jako palenie bierne. Zwalczanie szkodliwości wywołanych p. t. polega na: 1Ď) ochronie niepalących przed koniecznością przebywania wśród palących, 2Ď) szerokie informowanie społeczeństwa o szkodliwościach palenia oraz propagowanie niepalenia, przede wszystkim przez środki masowego przekazu, 3Ď) prowadzenie poradni odwykowych i in. Zwalczanie p.t., jako wtórna profilaktyka zawału, wiąże się z rehabilitacją pozawałową. (J. L.) pallidectomia; zabieg stereotaktyczny polegający na wycięciu jąder podstawy mózgu, stosowany w leczeniu parkinsonizmu. (S. Z. -Ch.) paluch koślawy; hallux valgus; częste zniekształcenie stopy, zwłaszcza u kobiet. Polega na szpotawym ustawieniu I kości śródstopia, przemieszczeniu ku stronie przyśrodkowej głowy tej kości oraz na odchyleniu palucha (niekiedy pod kątem zbliżonym do prostego) ku stronie bocznej. Palec drugi - ustawia się przy tym młotkowato. Zniekształcenie powstaje najczęściej na tle niedomogi statycznej stopy, zaburzeń równowagi mięśniowej, zmian gośćcowych. Może być następstwem płaskostopia. W miarę obniżania się sklepienia stopy, zwiększa się przy jej obciążeniu - nacisk na głowę I kości śródstopia i na paluch (zwłaszcza w fazie zakrocznej chodu). Odwodziciel palucha przesuwa się w kierunku podeszwowo-bocznym, ulega osłabieniu, a paluch pod działaniem przywodziciela ustawia się koślawo, układając się nad lub pod sąsiednimi palcami. Silne odwiedzenie palucha doprowadza do nadwichnięcia w stawie śródstopno-palcowym, przez co kłykieć przyśrodkowy głowy I kości śródstopia wystaje po stronie przyśrodkowej (często oceniany jako wyrośl kostna). W miejscu tym - narażonym na stały ucisk obuwia - wytwarza się kaletka maziowa, będąca ogniskiem zmian zapalnych i dolegliwości bólowych. Leczenie: w postaci mało- lub miernie zaawansowanej - zachowawcze. Zaleca się ćwiczenia stopy, jak w leczeniu -stopy płaskiej wrodzonej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na ćwiczenia zginania palców (chwytanie palcami) oraz na ćwiczenia supinacyjne (w stopach płasko-koślawych). Zaleca się unikanie przeciążenia stopy, zwłaszcza w pozycji stojącej, zmniejszenie wagi ciała u otyłych. Wskazane wygodne obuwie z wkładką ortopedyczną supinującą stęp i odciążającą poprzeczne sklepienie stopy. Ulgę mogą przynosić wkładki Shella oraz ochraniacz gąbkowy odciążający głowę I kości śródstopia. W przypadkach zmian zaawansowanych skutecznym leczeniem może być tylko operacyjne, zmierzające do usunięcia typowych zniekształceń palucha drogą różnego typu osteotomii poprawczych I kości śródstopia, resekcji kaletki śluzowej, transpozycji przyczepów ścięgien, które zwiększają zwartość przodostopia i zapobiegają nawrotowi wady. Po zabiegach operacyjnych konieczne dalsze stosowanie ćwiczeń stopy i wkładek oraz zaniechanie chodzenia w uprzednio używanym obuwiu. (J. K.) pamięć; zdolność do gromadzenia, przechowywania i odtwarzania doznanych przeżyć i doświadczeń. Zob. też niepamięć. (S. Z.-Ch.) para biokinematyczna; ruchome połączenie dwóch członów kostnych w stawie. Stawy mają określoną liczbę więzów, co określa ich - ruchliwość (od 1 do 3 stopni swobody). Zniesione zostają ruchy postępowe, a pozostaje jedynie możliwość ruchów obrotowych. (A. K.) parafazja; zniekształcenie słów występujące w - afazji (mówiący popełnia błędy w układzie aparatu artykulacyjnego, myląc zwłaszcza głoski bliskodźwięczne). (S. Z.-Ch.) paralaksa; jedno z następstw prostoliniowego rozchodzenia się światła. Podczas odczytywania przyrządu pomiarowego oko pracującego oraz wskazówka i kreska podziałki znajdują się na jednej prostej. Jeśli ta prosta jest prostopadła do tarczy przyrządu, to odczyt jest prawidłowy, gdyż obraz wskazówki pokrywa się z obrazem kreski znajdującej się faktycznie pod wskazówką. Jeśli natomiast oko zostanie przesunięte w bok i wspomniana prosta odchyli się, wtedy obraz wskazówki pokryje się z obrazem kreski leżącej obok strzałki i odczyt będzie błędny. Błąd paralaksy jest tym większy, im większa jest odległość wskazówki od tarczy. Z tego powodu należy w przyrządach pomiarowych zmniejszyć tę odległość do minimum. (Z. N.) parametry funkcjonalne mięśni; - klasa mięśnia, - funkcjonalność mięśnia, - przeciwstawność funkcji mięśnia paramimia; niezgodność między ekspresją mimiczną a treścią przeżyć emocjonalnych, np. śmiech jako reakcja na cierpienie. Występuje w schizofrenii, może też wystąpić w organicznych chorobach o. u. n. (Z. K., T. S.) paranoja; przewlekła psychoza przejawiająca się rozbudowanymi usystematyzowanymi - urojeniami, bez omamów, bez zmian intelektu i bez głębszych zmian osobowości. P. rozpoczyna się zwykle po 30 roku życia, urojenia narastają i rozbudowują się stopniowo i sterują całą aktywnością chorego. Zależnie od treści urojeń różnicuje się: p. pieniaczą (w której chory nieustannie pisze skargi, prowadzi procesy), p. hipochondryczną, p. wynalazczą i in. Wielu autorów wyróżnia p. prawdziwą, endogenną, niepodatną na leczenie, i reakcje paranoiczne o różnej etiologii. (Z. K., T. S.) parapareza; niedowład tzw. poprzeczny, dotyczący obu kończyn jednoimiennych, najczęściej dolnych. (S. Z.-Ch.) praplegia; bezwład (całkowity brak ruchów czynnych) dwu kończyn, najczęściej dolnych. (S. Z.-Ch.) parapodium; rodzaj - ortezy stabilizującej, zaopatrzonej w podstawę o dużej powierzchni. Stosowane u osób z porażeniami kończyn dolnych oraz tułowia. Umożliwia przyjęcie pozycji stojącej bez dodatkowego podparcia na kulach oraz siadanie. Po zaopatrzeniu podstawy w kółka możliwe jest poruszanie się po gładkiej, względnie płaskiej powierzchni. (H. G. , T. M.) paratymia; brak zgodności między treścią myślenia a afektywnym przeżywaniem i stanami afektywnymi (np. wesołe rozważania na temat śmierci); występuje w schizofrenii. (Z. K., T. S.) parkinsonizm - choroba Parkinsona pas brzuszny; - orteza z tkaniny gorsetowej, podtrzymująca trzewia i wspomagająca działanie mięśni brzucha. Specjalnym rodzajem p.b. są pasy ciążowe, pooperacyjne, a także pasy przepuklinowe. (H. G., T. M.) pas kalifornijski; rodzaj zawieszenia protezy uda u osób z krótkim kikutem uda. Ma formę pasa taliowego, zwykle skórzanego. Wyposażony jest w skośny łącznik skórzany z boczną ścianą leja protezy oraz dwa łączniki elastyczne: skośny przedni i prosty tylny. W mniejszym stopniu niż - szyna biodrowa kontroluje ruchy kończyny protezowej w stawie biodrowym. (H. G., T. M.) pas śląski; najpowszechniej stosowany rodzaj zawieszenia protez uda. Zapobiega rotacji protezy na kikucie, kontroluje odwodzenie kończyny protezowej w stawie biodrowym. Ma formę miękkiego pasa skórzanego lub parcianego, obejmującego podgrzebieniowo biodro po stronie przeciwnej kończyny i zamocowanego na bocznej ścianie leja protezy poniżej krętarza dużego. Przedni koniec pasa kończy się kółkiem metalowym na wysokości pachwiny po stronie przeciwnej i jest mocowany za pomocą troczka do przedniej ściany leja. P. ś. nie może być stosowany u osób otyłych oraz mających przepukliny pachwinowe. (H. G., Z M.) patologia społeczna; można mówić o p. s. jednostki, np. o pojedynczym przypadku alkoholizmu czy samobójstwa, oraz o p. s. grupowej. P. s. dotyczy także instytucji. Zjawisko alkoholizmu jest zagadnieniem społecznym nawet wtedy, gdy dotyczy jednostki. P.s. instytucji występuje wówczas, gdy działalność owej instytucji może kolidować z dobrem społecznym. (J. M.) Pck - Polski Czerwony Krzyż pedagogika lecznicza; termin wprowadzony w 1861 r. przez J. D. Georgensa i H. M. Deinhardta. Przedmiotem zainteresowania p. l. są wg nich wszystkie dzieci, wobec których konieczne jest współdziałanie z medycyną w procesie wychowania. Pod koniec XIX wieku nastąpił intensywny rozwój nauki z pogranicza p. l. i medycyny, genetyki, psychologii, socjologii. Strumpell (1890Ď) wprowadza pojęcie pedagogiki patologicznej jako synonimu p.l., ustala granicę między pedagogiką a leczeniem i podaje klasyfikację jednostek upośledzonych, zasady diagnostyki i metodyki wychowawczej. Przedmiotem pedagogiki patologicznej są, wg Strumplla, jednostki z zaburzeniami fizycznymi, z zaburzeniami psychicznymi, z niedostosowaniem do norm kształcenia i z upośledzeniami złożonymi. W 1931 r. H. Hanselmann organizuje w Zurychu pierwszą katedrę p. l. i publikuje prace z jej zakresu. Stwierdza powiązanie p.l. z medycyną, ale podkreśla jej odrębność i specyfikę. M. Grzegorzewska wprowadza pojęcie "pedagogika specjalna" dla nauki i praktyki dotyczącej rewalidacji, wychowania i nauczania jednostek odchylonych od normy. P.l. nazywa się obecnie dział pedagogiki specjalnej, którego przedmiotem są dzieci chore - z kalectwem narządu ruchu oraz z poważną dysharmonią rozwoju, wymagające reedukacji. Współcześnie uznaje się p.l. za dział pedagogiki specjalnej. (Z. S.) pedagogika pracy; dział pedagogiki, którego przedmiotem jest wpływ wychowawczy pracy ludzkiej na jednostkę, a także na zmianę jej osobowości. P. p. jest dyscypliną stosunkowo młodą, rozwijającą się, której problematyka nie jest jeszcze dokładnie określona. Ma ona również znaczenie dla rehabilitacji zawodowej inwalidy. (T. M.) pedagogika specjalna; teoria i praktyka kształcenia dzieci z odchyleniami od normy fizycznej i psychicznej w celu ich rewalidacji. Problemy p. s. rozpatrywane są w aspekcie etiologii, fenomenologii, terapii i profilaktyki. Do nauk ściśle z nią związanych należą: fizjologia, genetyka, psychologia wychowawcza, rozwojowa i kliniczna, pedagogika ogólna, socjologia. W p. s. uważanej za naukę stosowaną traktowane są one bądź jako nauki pomocnicze, bądź jako nauki podstawowe. Badania interdyscyplinarne są niezbędne w teorii i praktyce p. s. Wyróżnia się następujące szczegółowe działy p. s.: p. niewidomych i niedowidzących, p. głuchych i niedosłyszących, p. upośledzonych umysłowo, p. chorych przewlekle i z niesprawnością narządu ruchu, p. niedostosowanych społecznie, p. dzieci z dysharmonią rozwoju. W p. s. praktyka wyprzedza teorię, która zaczęła się rozwijać dopiero w XIX w., opierając się na doświadczeniach indywidualnych pedagogów albo szkół, których sieć od Xvii wieku stale rozszerzała się. W 1861 r. J. D. Georgens i H. Deinhardt wydali pracę "Pedagogika lecznicza - ze szczególnym uwzględnieniem idiotyzmu i zakładów dla idiotów". Nazwa ta przez długi czas była synonimem współczesnego terminu pedagogika specjalna. W 1890 r. ukazała się praca L. Strumpella "Pedagogiczna patologia lub nauka o błędach dzieci". W okresie 1918 - 1939 powstają w różnych krajach pierwsze instytuty, katedry i wyższe szkoły pedagogiki specjalnej. Pierwsza katedra p. s. założona została przez Hanselmanna w Zurychu. W Polsce w 1922 r. Maria Grzegorzewska zorganizowała Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej i wprowadziła nazwę p. s. (Z. S.) pedagogika społeczna; analizuje działania zmierzające do jak najszybszego powrotu osoby niepełnosprawnej do rodziny, grupy rówieśniczej, szkoły, zakładu pracy - do społeczeństwa. P. s. stara się dostrzegać wpływy środowiska na jednostkę oraz dąży do ulepszenia środowiska, kompensowania jej braków, do zapobiegania wypaczeniom w rozwoju. P. s. interesuje się procesem wychowawczym, polegającym na przekształcaniu środowiska celem lepszego przystosowania do niego dziecka. Dzięki wypracowanej formie diagnozowania, prognozowania, kształtowania rzeczywistości społeczno-wychowawczej sprzyja procesowi rehabilitacji społecznej. Specjaliści z zakresu rehabilitacji społecznej i zawodowej posługują się często metodami, które są oparte na teoretycznych założeniach p. s. (J. M.) percepcja; zdolność odczuwania, spostrzegania i rozpoznawania bodźców i ich złożonych układów. (S. Z.-Ch.) "percepcja twarzą" - "zmysł przeszkód" u niewidomych perfuzja płucna - przepływ krwi przez płuca perseweracja; tendencja do powracania do uprzednich czynności, wypowiedzi, myśli, pojawiająca się u osób, u których mogą występować funkcjonalne lub organiczne zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym. P. występuje także u niektórych osób w starszym wieku i stanowi objaw poważnie utrudniający zdolność przystosowania się do normalnego życia. (T. G.) perwersja; niezgodny z przeciętnymi - najczęstszymi formami - sposób zaspokajania potrzeb seksualnych, bądź też prawidłowe stosunki seksualne z dodatkowymi elementami działania lub sytuacjami. Do p. zalicza się m. in. ekshibicjonizm (obnażanie narządów płciowych w obecności innych osób), homoseksualizm (stosunki seksualne z osobnikiem tej samej płci), sadyzm (przeżywanie zadowolenia seksualnego w czasie zadawania partnerowi bólu fizycznego), masochizm (zaspokojenie seksualne związane z doznawanym cierpieniem). (Z. K., T. S.) pes plano-valgus - stopa płasko-koślawa pes equino-varus congenitus - stopa końsko-szpotawa wrodzona pes excavatus - stopa wydrążona petitmal - napad padaczkowy mały pęcherz moczowy automatyczny; opróżniający się odruchowo bez kontroli woli z małym zaleganiem moczu (uszkodzenie rdzenia powyżej odcinka krzyżowego). (S. Z.-Ch.) pęcherz moczowy atoniczny; zatrzymanie bądź nietrzymanie moczu wskutek uszkodzenia ośrodka rdzeniowego ogona końskiego lub korzonków krzyżowych. (S. Z.-Ch.) pęcherz moczowy autonomiczny; niekontrolowane, niecałkowite, odruchowe opróżnianie pęcherza z dużym zaleganiem moczu (uszkodzenie krzyżowego ośrodka rdzeniowego, zachowana czynność węzłów śródściennych). (S. Z.-Ch.) pęcherz moczowy neurogenny; termin stosowany do zbiorczego określenia zaburzeń czynności pęcherza w przypadkach uszkodzeń rdzenia i powstałych w pęcherzu zmian wtórnych (rozciągnięcie ścian, wstępująca infekcja, wsteczny odpływ pęcherzo-womoczowodowy, kamica itp.). Usprawnianie p. m. n. wczesna mobilizacja ruchowa, wysokobiałkowa dieta zakwaszająca, bogata w płyny, do czasu wytworzenia się automaty-mu - zaopatrzenie w cewnik na stałe lub cewnikowanie co 6-8 godzin w warunkach ścisłej aseptyki; w przypadkach wykształcenia się p. m. automatycznego - określenie stref odruchorodnych, których drażnienie może powodować odruchowe opróżnienie pęcherza i nauczenie pacjenta dowolnego posługiwania się nimi (ręczne uciskanie lub opukiwanie okolicy nadłonowej, drażnienie wewnętrznej powierzchni ud, rozszerzenie zwieracza odbytu i inne); we wszystkich pozostałych przypadkach z dużym zaleganiem - zaopatrzenie w cewniki na stałe i zbiorniki na mocz. Zob. też nietrzymanie moczu i stolca. (S. Z.-Ch.) pętla indukcyjna; urządzenie instalowane w pomieszczeniach nagłaśnianych, w których przebywające osoby mogą słyszeć w bezprzewodowych słuchawkach odpowiednio wzmacniane dźwięki. P. i. instalowana jest w placówkach zajmujących się rehabilitacją dzieci głuchych, które korzystają z aparatów wzmacniających indywidualnych i mogą, poruszając się w danym lokalu, odbierać wzmocnione dźwięki w noszonych słuchawkach. Ostatnio w niektórych ośrodkach, dobrze wyposażonych w aparaturę elektroakustyczną, stosuje się zamiast p. i. promienie podczerwone, które jeszcze skuteczniej przekazują wzmacniane dźwięki. (T. G.) Piasecki Eugeniusz Witold (1872 - 1947Ď); lekarz, przyrodnik, humanista, twórca akademickiego kształcenia w Polsce w zakresie nauk o wychowaniu fizycznym. W 1919 r. powołany na profesora przez organizatorów Uniwersytetu Poznańskiego. Stworzył najpierw katedrę wychowania fizycznego, a od 1922 r. samodzielne Studium Wychowania Fizycznego U. P., dając tym początek pierwszej w kraju uczelni wychowania fizycznego. W latach 1920 -1925 dyrektor Centralnej Szkoły Wojskowej Gimnastyki i Sportów. Ważniejsze prace: "Dzieje wychowania fizycznego", "Zarys teorii wychowania fizycznego". W 1981 r. uchwałą Rady Państwa nadano Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu imię E. Piaseckiego. (J. D.) pick-up test; zestaw układanek geometrycznych służący do oceny i ćwiczeń sprawności rąk (koordynacji wzrokowo-ruchowej, oburęcznej, chwytu, naprzemienności ruchów). (S. Z.-Ch.) pielęgniarka społeczna (środowiskowa); pracuje pod fachowym nadzorem lekarza w placówkach służby zdrowia, jak również w obrębie zespołu zapobiegawczo-leczniczego. P.s. obejmuje swą opieką ludność na ustalonym terenie, należącym do właściwej przychodni rejonowej lub ośrodka zdrowia. Współpracuje ona z innymi poradniami specjalistycznymi, p.s. w szpitalu, z pracownikiem socjalnym oraz organizacjami społecznymi. Do jej zadań szczególnych należy: rozpoznawanie sytuacji zdrowotno-społecznej środowiska, określenie potrzeb oraz ich zaspokajanie, szerzenie oświaty zdrowotnej, wykonywanie niektórych prób diagnostycznych, kierowanie na badania, opieka nad dzieckiem, pielęgnacja obłożnie chorych, opieka nad osobami z grup dyspanseryjnych, opieka nad zwolnionymi ze szpitala, wykonywanie zabiegów pielęgniarskich. pomoc w usamodzielnianiu się jednostki lub rodziny itp. (J.M.) pierścień zwierający gardła; zespół mięśni, tworzących w czasie emisji głosu koncentrycznie działający układ. Jeśli p. z. gardła daje niedostateczne zamknięcie jamy ustnej od nosowej, dochodzi do nosowego zabarwienia głosu. W skład p. z. gardła wchodzą mięśnie podniebienia, bocznej ściany gardła, mięsień leżący na tylnej ścianie gardła oraz mięśnie języczka (uvula). Z powodu niewydolności p. z. gardła zarówno głos, jak i artykulacja są nieprawidłowe. Ma to miejsce wówczas, gdy średnica niezamkniętej przestrzeni wynosi 7-9 mm. Mięśnie wchodzące w skład p. z. gardła oraz mięśnie przepony, od których zależy oddychanie, są zespolonym układem ruchowym współdziałającym podczas emisji głosu. (T. G.) piłka bramkowa; gra zespołowa dla niewidomych (-grupa startowa inwalidów I) z udziałem dwóch drużyn po czterech zawodników, w tym jeden rezerwowy. W czasie gry na boisku przebywa po 3 zawodników. Zawodnik z resztą widzenia zakłada specjalne osłony z nieprzepuszczalnego materiału. Zmiany zawodników w czasie gry dowolne. Czas trwania gry 2 x 5 min. Boisko: prostokąt o utwardzonej nawierzchni, wymiarach 16 x 7 m, mierzonych od wewnętrznych brzegów linii ograniczającej boisko, wykonanej taśmą szerokości 5 cm wyczuwalną dotykiem. Dłuższe linie boiska są liniami bocznymi, krótsze - końcowymi lub bramkowymi. Pomiędzy środkowymi punktami linii bocznych znajduje się linia środkowa przecinająca boisko. Od niej z obu stron boiska znajduje się strefa rzutów oddalona od linii środkowej o 2 m. Nad obu liniami oraz linią środkową na wysokości 40 cm zawieszone są taśmy białego koloru szerokości 1, 5 cm, umocowane po obu końcach na stojakach znajdujących się 1 m poza linią boczną boiska. Na taśmach, w trzech miejscach w równych od siebie odległościach, zawieszone są dzwoneczki. Na przeciwległych końcach boiska znajdują się bramki o szerokości 7 m (szerokość całego boiska) i 1,30 m wysokości. Przed każdą z bramek rozłożone są 3 materace o wymiarach: długość 2,33 m, szerokość 1 m, grubość 5 cm. Środkowy materac (bramkarza) oddalony jest od linii bramkowej o 20 cm, a pozostałe dwa o 1,20 m; oba skrajne materace przylegają swymi krótszymi bokami do linii bocznej boiska, a narożnikami drugiej strony stykają się z materacem bramkarza. Ogólne zasady gry. Do gry używa się specjalnej piłki o wadze 600 do 650¬7¦g, wewnątrz której znajdują się dzwoneczki orientujące zawodników o ruchach piłki. O wyborze pola i wyznaczeniu drużyny rozpoczynającej grę decyduje losowanie. Gra jest prowadzona przez głównego sędziego i dwóch sędziów liniowych, kontrolujących trafienia. Bramkarz i obrońcy znajdują się na materacach w pozycji wyczekującej na przyjęcie piłki. Zespół mający piłkę wykonuje rzut na bramkę przeciwnika w czasie nie dłuższym niż 10¬7¦s, zawodnik do 5¬7¦s. Rzut powinien być oddany tak nisko, aby piłka przechodząc pod taśmami nie dotknęła ich, a zetknięcie piłki z podłożem nastąpiło przed strefą rzutów przeciwnika. Rzuty wykonuje się z materaca, ewentualnie z innego miejsca, ale w kontakcie z materacem; nie jest dozwolone oddawanie rzutu z jednoczesnym padem na podłogę. Rzut może być broniony w różnych pozycjach, z wyjątkiem leżenia. Po skutecznej obronie przed oddaniem rzutu na bramkę przeciwnika wymagane jest dwukrotne podanie piłki pomiędzy zawodnikami tej samej drużyny. Rzuty mogą być wykonane przez każdego zawodnika: zawodnik może oddać tylko trzy następujące po sobie rzuty. Wykonującemu rzut przysługuje prawo zorientowania się, na podstawie głosów ze strony przeciwnej, o kierunku zamierzonego rzutu. Bramka uznana jest wówczas, gdy piłka całym swoim obwodem znajdzie się poza linią bramkową. (J. D.) piłka dźwiękowa; służąca niewidomym do zabaw i gier oraz ćwiczeń usprawniających i orientujących w przestrzeni. P. d. są dwojakiego rodzaju: 1Ď) zasilane bateryjką umieszczoną wewnątrz, 2Ď) wypełnione dzwoneczkami lub kuleczkami metalowymi. Pierwsze, wykonane z porowatej masy gąbczastej, są lekkie i odbijając się od podłoża wydają stałe tony pulsujące, co ułatwia ich znalezienie, gdy są w ruchu. Mają zazwyczaj wielkość taką, która pozwala na posługiwanie się nimi jednorącz, co umożliwia sięganie, podnoszenie, podrzuty, rzuty do celu itp., wpływając na poprawę manualności. Zastosowanie - głównie w ćwiczeniach z dziećmi i młodzieżą szkolną. P. d. z dzwoneczkami, wykonane z twardego tworzywa gumowego, mają na powierzchni kilka otworów, przez które wydobywa się odgłos dzwoneczków ułatwiający śledzenie ruchu piłki. Zastosowanie głównie w grach zespołowych: - piłka toczona o wadze 2 kg wielkości piłki lekarskiej, piłka toczona 600 - 650 g. Możliwość wykorzystania obu piłek także z młodzieżą w zabawach ruchowych, ćwiczeniach orientacji przestrzennej itp. Piłka do - tenisa stołowego niewidomych, o znormalizowanej średnicy w granicach 37,2-38,2 mm, z plastyku, zawiera wewnątrz 3 metalowe kuleczki, co zwiększa nieco jej masę w stosunku do normalnej piłeczki. W czasie toczenia się kuleczki ocierające się o wnętrze wydają odłosy, pozwalające zawodnikom śledzić ruch piłeczki. (J. D.) piłka siatkowa; gra zespołowa z udziałem dwóch drużyn liczących po ośmiu zawodników, w tym dwóch rezerwowych. P. s. popularna jest w - grupie startowej Ii (głusi), Iii (amputowani) oraz V i Vi. Rozgrywki Ii grupy startowej inwalidów odbywają się także z drużynami nieinwalidów wg obowiązujących przepisów Międzynarodowej Federacji Piłki Siatkowej. P. s. amputowanych: 1Ď) wg Mfps, ale z określonym doborem zawodników w drużynach; 2Ď) na siedząco. Ad 1Ď) drużynę na boisku stanowią zawodnicy, u których suma punktów obliczona w oparciu o stopień poszkodowania jest nie niższa niż 14 wg oceny: a) obustronna amputacja poniżej kolan, ale powyżej kostek - 4 pkt, b) obustronna amputacja stóp powyżej lub przez stawy skokowe - 3 pkt, c) jednostronna amputacja powyżej lub przez staw kolanowy - 3 pkt, d) jednostronna amputacja poniżej kolan, ale powyżej stawów skokowych - 2 pkt, e) jednostronna amputacja stopy przez stawy skokowe - 1 pkt, f) obustronna amputacja poniżej łokcia, ale powyżej nadgarstka - 3 pkt, g) jednostronna amputacja powyżej łokcia - 2 pkt, h) jednostronna amputacja poniżej łokcia, ale powyżej nadgarstka - 1 pkt. Punktacja zatwierdzona przez Międzynarodową Federację Sportu Inwalidów (Isod) dopuszcza tylko amputowanych. Przepisy polskie pozwalają na start inwalidów o różnych dsfunkcjach narządu ruchu w dwóch grupach: A - jednostronna amputacja goleni, jednostronna amputacja uda, obustronna amputacja goleni, porażenia w obrębie jednej kończyny dolnej z zachowaną czynnością mięśnia czworogłowego uda, usztywnienie stawu kolanowe kończyny dolnej, skrócenie jednej kończyny dolnej (najmniej 3 cm) i niedowład mięśni podudzia; B - jednostronna amputacja przedramienia, jednostronna amputacja ramienia, całkowite porażenie jednej kończyny dolnej, porażenie mięśni przedramienia i ręki do 3 st. w skali Lovetta, amputacja co najmniej trzech palców ręki (J. D.) piłka toczona; gra zespołowa dla niewidomych (- grupa startowa inwalidów I) z udziałem dwóch drużyn, liczących po siedmiu zawodników, w tym dwóch rezerwowych. W czasie gry na boisku przebywa po 5 zawodników: bramkarz, dwóch obrońców i dwóch zawodników ataku. Bramkarz oraz obrońcy są całkowicie niewidomi. Aby wykluczyć możliwości korzystania z ewentualnych resztek wzroku oraz zapobiec urazom gałki ocznej, zawodnicy zakładają specjalne matowe osłony z nieprzepuszczalnego materiału. Zawodników ataku dobiera się w zasadzie spośród osób z ograniczeniem widzenia w granicach 1/20 wg skali Snellena, co odpowiada - klasie startowej B niewidomych, ale mogą też być osoby całkowicie niewidome. (J. D.) pień mózgu; reguluje czynności odruchowo-bezwarunkowe narządów wewnętrznych i mieści ważny, nieswoisty układ aktywujący (tzw. twór siatkowaty), modulujący czynność kory mózgowej i neuronów - rdzenia kręgowego. Zob. też mutyzm. (S. Z.-Ch.) pies przewodnik; pies przygotowany przez specjalną tresurę do pełnienia funkcji przewodnika człowieka niewidomego. Dobrze wyszkolony p. p. potrafi prowadzić niewidomego po znanych trasach, omijać przeszkody, zatrzymywać się przed stopniami schodów i przejściami przez ulicę. Na rozkaz rusza on naprzód, zatrzymuje się, skręca w lewo lub w prawo i wykonuje szereg innych wyuczonych czynności, potrzebnych w konkretnych warunkach życiowych niewidomego. P. p. pomaga niewidomemu w unikaniu przeszkód i niebezpieczeństw w czasie poruszania się w przestrzeni. (T. M.) pionizacja; przyjęcie pozycji pionowej. W rehabilitacji - zazwyczaj po okresie przymusowego unieruchomienia w łóżku. Rozróżnia się p. czynną - przy współudziale chorego, który dźwiga się samodzielnie, bądź też przytrzymując się przedmiotów lub przy pomocy drugiej osoby, i p. bierną - za pomocą przyrządów, zazwyczaj stołów pionizacyjnych. Po długotrwałym okresie unieruchomienia p. wiąże się z niebezpieczeństwem zapaści z powodu braku przystosowania krwiobiegu do zmian postawy ciała. (S. Z.-Ch.) plantografia; graficzna metoda oceny odchyleń od normy w obrębie stopy na skutek wad wrodzonych, porażeń lub niedowładów wiotkich i spastycznych mięśni goleni i stopy, urazów, wad statycznych nabytych. Po posmarowaniu podeszew płynem barwiącym stawia się badanego na arkuszu papieru. Uzyskaną w ten sposób odbitkę stopy uzupełnia się wykonaniem obrysu stopy, otrzymując plantokonturogram. (Z. N.) plan zatrudnienia inwalidów; dokument zawierający wykaz potrzeb w zakresie zatrudnienia inwalidów, czyli liczbę inwalidów przewidzianych do zatrudnienia oraz możliwości ich zatrudnienia, liczbę aktualnie dostępnych stanowisk pracy odpowiednich dla inwalidów. Stanowiska te są zgłaszane do komórek zajmujących się zatrudnieniem inwalidów przez zakłady pracy, spółdzielnie pracy, spółdzielnie inwalidów, zakłady szkoleniowo-produkcyjne Polskiego Związku Głuchych. Do opracowywania rocznych p. z. inwalidów są zobowiązane - sekcje rehabilitacji zawodowej lub - poradnie rehabilitacji zawodowej oraz wydziały zdrowia i opieki społecznej (plany wojewódzkie). Mają one gwarantować planowe i systematyczne zapewnianie inwalidom pracy dostosowanej do ich ograniczonych możliwości. (T. M.) pląsawica; choroba; zespół szybkich, nieskoordynowanych ruchów mimowolnych, najczęściej obejmujących mięśnie twarzy i odsiebnych części kończyn. Ruchy znikają w czasie snu, nasilają się i nakładają na ruchy celowe, zniekształcając je nadają im charakter groteskowy (grymasów twarzy, nadmiernej gestykulacji). Objaw uszkodzenia zwojów podstawy mózgu. (S. Z.-Ch.) płaszczyzna podparcia; obrys najdalej wysuniętych punktów podparcia. Od wielkości i kształtu płaszczyzny podparcia zależy stateczność ciała podpartego. (A. K.) pobór tlenu maksymalny; V o#; max; maksymalna objętość tlenu pobieranego w jednostce czasu podczas ciężkiej pracy dynamicznej. Wielkość Vo2 max odpowiada wielkości wysiłku i oznacza, że maksymalny pobór tlenu pokrywa zapotrzebowanie ustroju podczas tego wysiłku. Dalsze zwiększanie intensywności wysiłku nie powoduje już wzrostu O#;Ď, a zapotrzebowanie energetyczne pokrywane jest wtedy przez metabolizm beztlenowy. Powoduje to wzrost w ustroju poziomu kwaśnych produktów przemiany materii (kwasica mleczanowa). Wielkość maksymalnego p. t. decyduje o wielkości pracy, jaka może być wykonana w warunkach pokrywania kosztów energetycznych ustroju przez metabolizm tlenowy. V o#; max u osób o przeciętnej sprawności fizycznej wynosi średnio 2,5 - 3,5¬7¦l¬8¦min, zależy od płci, zmniejsza się z wiekiem; u osób specjalnie trenowanych może osiągać ok. 6¬7¦l¬8¦min. U osób zdrowych V o#;Ď, max zależy od maksymalnej objętości minutowej serca. U chorych może być ograniczony w wyniku obniżenia sprawności innych układów, np. oddechowego. (J. J.) poczucie niższości; występująca w samoocenie tendeneja do obniżania swej wartości, łącząca się często z przeżyciami depresyjnymi pod wpływem doznanych niepowodzeń i ograniczeń. P. n. obserwuje się u osób niepełnosprawnych pod wpływem doświadczanych konsekwencji kalectwa. Występuje wówczas jednocześnie niewiara we własne siły, która przeszkadza w procesie rehabilitacji. (T. G.) podatność płuc; wskaźnik rozciągliwości płuc, mierzony jako stosunek zmiany objętości powietrza wprowadzonego do płuc do wywołanej przez nią zmiany ciśnienia transpulmonalnego (różnica między ciśnieniem w jamie opłucnej a ciśnieniem wewnętrznym pęcherzyków płucnych). Stosunek ten wyraża się wzorem V¬8¦P, gdzie V = zmiana objętości płuc, P = zmiana ciśnienia transpulmonalnego. Jest on wielkością stałą i nosi nazwę współczynnika podatności, wynosi średnio 200 ml¬8¦l cm H#;O. Zwiększenie podatności występuje przy zaniku przegród pęcherzykowych (w rozedmie), maleją siły sprężyste płuc i siły sprężyste klatki piersiowej, powodują "rozciągnięcie" płuc, powstaje wdechowe ustawienie klatki piersiowej. Zmniejszenie podatności występuje w wyniku rozwoju tkanki łącznej (płuca "sztywne"). W tym przypadku wzrost sił sprężystych płuc wymaga przyłożenia większej siły (większej różnicy ciśnień) do wywołania odpowiednich zmian objętości. Współczynnik podatności jest matematyczną odwrotnością współczynnika spoistości. (J. J.) podejście psychoanalityczne do dziecka niepełnosprawnego; opierając się na koncepcjach Z. Freuda i kontynuatorów jego myśli przedstawione zostały przez niektórych autorów zasady oceny oraz interpretacji zaburzeń w zachowaniu występujących u dzieci niepełnosprawnych. Są to np. poglądy przypisujące rodzicom dziecka główną odpowiedzialność za te zaburzenia, będące - zdaniem psychoanalityków - efektem niewłaściwych postaw. Dziecko niepełnosprawne pod wpływem występujących u niego upośledzeń może mieć, w myśl tych koncepcji, zahamowany rozwój własnego ,ja"; przeżywane przez nie frustracje doprowadzają do powstania kompleksów, znanych z opisów zawartych w klasycznych dziełach psychoanalityków. (T. G.) podniecenie katatoniczne; postać - zespołu katatonicznego, w której przy znacznie upośledzonym kontakcie słownym z chorym lub całkowitym jego braku (-mutyzm) występuje nadmierna, niecelowa aktywność ruchowa, która szczególnie przy próbach jej ograniczenia może przejawiać się agresją. Mimika, zachowanie chorego i wypowiedzi (jeśli ekspresja słowna nie jest całkowicie zniesiona) świadczą, że chory przeżywa lęk, dysforie, urojenia. Mogą występować: - echopraksje, - echolalia, - perseweracje. P. k. rozwija się szybko, zwykle w ciągu kilku dni lub występuje nagle bez poprzedzających objawów i trwa zwykle krótko. Jeśli nasilone p.k. utrzymuje się dłużej, może być przyczyną śmierci. (Z. K., T. S.) podniecenie ruchowe; nasilenie liczby ruchów towarzyszące stanom od niezbyt nasilonego niepokoju aż do silnego pobudzenia. Występuje w: zespole maniakalnym (- mania), schizofrenii (- podniecenie katatoniczne), - zaburzeniach świadomości, psychozach o podłożu organicznym i in. Dość często w okresach podniecenia ruchowego pacjenci przejawiają zachowanie agresywne (- agresja). (Z. K., T. S.) podnóżek wolnostojący; przeznaczony dla osób z różnymi typami niesprawności. Umożliwia przyjęcie prawidłowej, wygodnej pozycji siedzącej przy pracy na stanowiskach z nieregulowaną wysokością. Podnóżek ma regulowaną wysokość blatu i kąt jego nachylenia (R. S.) podparcie oddechowe; appoggio; świadome zwolnienie fazy wydechowej za pomocą kontrolowanego napięcia mięśni oddechowych. Działają wówczas mięśnie przepony oraz mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne. P. o. ma duże znaczenie w śpiewie i w rehabilitacji zaburzeń mowy i głosu, zwłaszcza w tych przypadkach, gdzie mamy do czynienia z nieprawidłowym oddychaniem. (T. G.) podtrzymywacz ramion wysięgnikowy; przeznaczony dla osób z niepełnosprawnymi kończynami górnymi, szczególnie z osłabioną siłą mięśniową barków i ramion, lecz z zachowaniem dobrej sprawności rąk. Podtrzymywacz o stabilnej podstawie wyposażonej w kółka ustawia się za krzesłem osoby niepełnosprawnej. Zawieszki ramion, umocowane na wysięgnikach, umożliwiają wielokierunkowe ruchy kończyn górnych z odciążeniem. Istnieje możliwość regulacji siły równoważącej obciążenie ramion. (R. S.) poduszka Frejki; rozwórka z prasowanego filcu utrzymująca kończyny dolne niemowlęcia w odwiedzeniu i zgięciu, nie krępująca pozostałych ruchów. Stosowana we wczesnym leczeniu wrodzonej dysplazji stawu biodrowego. Wywiera wpływ na kształtowanie struktur dysplastycznego stawu biodrowego. (H. G., T. M.) podział inwalidów; w zależności od przyjętego kryterium istnieją różne podziały inwalidów (osób niepełnosprawnych). Najczęściej przyjmuje się p. i. ze względu na rodzaj uszkodzonego narządu lub funkcji: 1Ď) inwalidzi z powodu uszkodzenia narządów zmysłowych (niewidomi, głusi); 2Ď) inwalidzi w wyniku uszkodzenia narządu ruchu (amputacje, niedowłady, deformacje); 3Ď) inwalidzi z powodu schorzeń wewnętrznych (pulmonologicznych, kardiologicznych, gastrologicznych i innych); 4Ď) inwalidzi umysłowo upośledzeni i psychicznie chorzy; 5Ď) inwalidzi z - inwalidztwem sprzężonym (głucho-niewidomi, niewidomi i umysłowo upośledzeni, osoby po amputacji ze schorzeniami kardiologicznymi). (T. M.) poglądowość w kształceniu specjalnym; zasada dydaktyki zalecająca, by nauczanie rozpoczynać od zmysłowego poznawania przedmiotów i zjawisk przez obserwację wzrokową, dotykową, węchową, smakową, przez posługiwanie się przedmiotami i eksperymentowanie na zjawiskach. Pionierem p. w nauczaniu był Jan Amos Komensky i Henryk Pestalozzi. Od poznania poglądowego zaczyna się kształtowanie wyobrażeń w świadomości, a następnie zjawia się abstrahowanie i uogólnianie różnych pojęć. Poglądowość jest niezbędna zarówno w przypadku nauczania dzieci z kalectwami sensorycznymi, jak i z upośledzeniem umysłowym. Realizowana jest przez ścisłą korelację oglądu zmysłowego, wyjaśnienia werbalnego oraz działania. Pomaga poznawać funkcje przedmiotów oraz stymuluje rozwój zainteresowań u uczniów szkół specjalnych. Im więcej receptorów bierze udział w poznawaniu przedmiotu, w tym większa dokładność cechuje powstałe wyobrażenia. (Z. S.) pojemność całkowita płuc; Tlc; całkowita objętość powietrza w płucach po wykonaniu maksymalnego wdechu (Vc + Rv). (J. J.) pojemność życiowa płuc; Vc; największa objętość powietrza jaka może być wydalana z płuc po wykonaniu maksymalnego wdechu. Składają się na nią: objętość oddechowa (Tv), objętość spokojnego wdechu lub wydechu, objętość zapasowa wdechowa (Irv), objętość od szczytu spokojnego wdechu do końca maksymalnego wdechu, objętość zapasowa wydechowa (Erv), objętość od końca spokojnego wydechu do końca maksymalnego wydechu. Określa się ją wzorem Vc = Tv + Irv + Erv. (J. J.) pole orientacji; przestrzeń obejmująca wszystkie źródła sygnałów jakie pracownik odbiera na danym stanowisku roboczym. Pole orientacji ma trojaką strukturę: przestrzenną, czasową i statyczną. Najprostsze pole orientacji mieści się w jednym polu widzenia. Zwykle jednak pole orientacji pracownika jest złożone i obejmuje więcej niż jedno pole widzenia. W większości przypadków orientacja wymaga nie tylko ruchów oczu, ale także odwracania głowy, zmiany pozycji ciała, a nawet przemieszczania się pracownika z miejsca na miejsce. Pole orientacji może być także rozłożone na różnych poziomach głębi. Przestawienie oczu z punktów bliższych na dalsze i odwrotnie nasuwa dodatkowe trudności związane z akomodacją oczu, każde bowiem przestawienie wzroku na inną odległość wymaga pewnego czasu, opóźniając tym samym percepcję sygnałów wzrokowych. (Z. N.) pole ruchowe mowy; ośrodek Broca. Zob. też afazja pole słuchowe mowy; ośrodek Wernickiego. Zob. też afazja. pole widzenia; przestrzeń obejmująca wszystkie punkty jakie może spostrzegać obserwator z jednego punktu, tzn. obserwator nieruchomy i patrzący w jeden punkt. Punkt, na który skierowany jest wzrok obserwatora, stanowi środek jego pola widzenia; inne zaś punkty znajdują się na obwodzie pola widzenia. Przedmioty znajdujące się w ośrodku pola widzenia i w jego najbliższym sąsiedztwie są widoczne wyraźnie z ostrymi konturami i z wszystkimi barwami, natomiast w miarę wzrostu odległości od środka pola widzenia w kierunku obwodu zarówno kontury, jak i barwy przedmiotów zacierają się. Widzenie boczne jest natomiast bardziej wrażliwe na słabe światło i ruch. Zwłaszcza ruch przedmiotów występuje wyraźniej w widzeniu bocznym niż przy patrzeniu wprost. (Z. N.) polimiozyt - zapalenie wielomięśniowe polineuropatia; zespół uszkodzenia wielu nerwów obwodowych, zazwyczaj symetrycznych, najsilniej wyrażony w dalszych częściach kończyn, o różnorodnej etiologii: toksycznej (zatrucia metalami ciężkimi, alkoholizm, środki owado- i chwastobójcze, niektóre leki), zakaźnej (bakteryjnej i wirusowej), alergicznej (p. poszczepienna), metabolicznej (cukrzyca, mocznica, niewydolność wątroby), z niedoboru witamin (głównie grupy B), genetycznej (- zanik mięśni postępujący neuralny, zespół Refsuma, zespół Dejerinea-Sottasa i in.). Leczenie: zróżnicowane, zależne od etiologii, uzupełnione gimnastyką i zabiegami fizykoterapeutycznymi. Zob. też choroby nerwowo-mięśniowe. (S. Z.-Ch.) polityka społeczna; może być rozpatrywana w dwu aspektach: teoretycznym i praktycznym. Pierwsze znaczenie dotyczy systemu zasad i metod postępowania prowadzącego do zaspokajania potrzeb ludności w skali masowej. P. s. jako praktyka jest to działalność państwa, organizacji społecznych i zakładów pracy zmierzająca do poprawy warunków pracy i bytu ludności, do możliwie pełnego zaspokajania jej potrzeb oraz do polepszania współżycia przy konsekwentnej realizacji zasad równości i sprawiedliwości społecznej. P.s. w PRL realizowana jest w trzech płaszczyznach: przez centralne instancje, związki zawodowe, przez urzędy wojewódzkie, przez zakłady pracy, urzędy gminne, osiedlowe lokalne organizacje społeczne. P.s. bezpośrednio lub pośrednio obejmuje następujące dziedziny: edukację narodową, ochronę zdrowia, politykę zatrudnienia, kształtowanie warunków pracy i czasu wolnego, służby społeczne dla jednostek i rodzin, politykę zabezpieczenia dochodów, politykę mieszkaniową. (J. M.) Polski Czerwony Krzyż; Pck; masowa organizacja społeczna działająca na zasadzie dobrowolności, skupiająca ludzi dobrej woli pragnących pracować społecznie nad szerzeniem zasad humanitaryzmu, rozwijaniem poszanowania czci i godności ludzkiej, ochroną zdrowia i życia ludzkiego oraz nieść pomoc wszystkim jej potrzebującym we wszelkich okolicznościach, gdy dobra te są zagrożone. Pck powstał 27.IV.1919 r. Do najważniejszych zadań Pck należą: szerzenie oświaty zdrowotnej, mobilizowanie społeczeństwa do czynnego udziału w podnoszeniu zdrowotności, współdziałanie w zwalczaniu chorób zakaźnych, społecznych i zawodowych, prowadzenie masowego szkolenia sanitarnego ludności w udzielaniu pierwszej pomocy, organizowanie i szkolenie społecznych zespołów sanitarnych, szkolenie społecznych rezerw kadr pielęgniarskich (- siostry pogotowia Pck), organizowanie klubów Hdk i propagowanie krwiodawstwa. Ponadto ważnymi zadaniami Pck są: organizowanie punktów opieki nad chorym w domu, organizowanie społecznych akcji pomocy dla ofiar klęsk żywiołowych, epidemii, katastrof i innych klęsk o charakterze masowym, niesienie doraźnej pomocy ludziom przebywającym w zamkniętych zakładach służby zdrowia i opieki społecznej, prowadzenie ewidencji strat wojennych w ludziach, a także poszukiwanie zaginionych na skutek działań wojennych. (J. S.-P.) Polski Komitet Pomocy Społecznej; Pkps: uznany Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 18.XI.1968 r. za stowarzyszenie wyższej użyteczności. Ma on na celu: 1Ď) uzupełnienie działalności organów państwowych w zakresie pomocy społeczne oraz inicjowanie i organizowanie działalności obywateli w udzielaniu koniecznej pomocy, usług opiekuńczych i ułatwień osobom, które znalazły się w trudnych warunkach materialnych i życiowych; 2Ď) prowadzenie działalności budzącej w świadomości obywateli poczucie obowiązku okazywania życzliwości i udzielania pomocy ludziom starszym, niezdolnym do pracy oraz innym osobom, które nie są w stanie samodzielnie pokonać swych trudności życiowych. Cele realizowane są przez pracę społeczną członków Pkps przy współdziałaniu z organami władzy i administracji państwowej i innymi organizacjami społecznymi. Pkps organizuje pomoc i usługi ułatwiające życie osobom starym, samotnym, niepełnosprawnym fizycznie i wszystkim tym, którym rodzina nie jest w stanie zapewnić pomocy, udziela pomocy w realizacji uprawnień alimentacyjnych, prowadzi poradnictwo prawne, występuje z wnioskami do władz i organów państwowych dotyczących - pomocy społecznej i nowych rozwiązań legislacyjnych w tym zakresie. (J. S.-P.) polski model rehabilitacji; zbiór ogólnych zasad postępowania rehabilitacyjnego oraz system organizacji rehabilitacji w Polsce. Ogólne zasady postępowania rehabilitacyjnego typowe dla p. m. rehabilitacji są następujące: 1Ď) powszechność, tzn. rehabilitacja wprowadzona jest do wszystkich podstawowych dyscyplin medycznych, jest dostępna dla wszystkich: 2Ď) wczesne rozpoczynanie rehabilitacji, już w okresie leczenia, a nie po jego zakończeniu; 3Ď) kompleksowość (zasada kompleksowości) - uwzględnianie wszystkich potrzeb rehabilitacyjnych osoby niepełnosprawnej; 4Ď) ciągłość - ścisłe połączenie rehabilitacji leczniczej z rehabilitacją zawodową i społeczną. W polskim systemie organizacji rehabilitacji państwo jest odpowiedzialne za rehabilitację i zobowiązane do organizowania usług rehabilitacyjnych (placówek) w celu zaspokojenia wszystkich potrzeb w tym względzie; koordynuje ono również wszelką działalność rehabilitacyjną w kraju; szczególną rolę pełnią w tym systemie organizacje społeczne, a zwłaszcza: a) spółdzielczość inwalidzka jako samorządna organizacja społeczno-gospodarcza inwalidów - charakterystyczna cecha p.m. rehabilitacji; b) związki inwalidzkie (Polski Związek Niewidomych, - Polski Związek Głuchych - Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów i in.), które rozwiązują specyficzne problemy rehabilitacyjne swoich członków i stanowią uzupełnienie działalności państwa w zakresie rehabilitacji osób niepełnosprawnych. (T. M.) Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów; organizacja społeczna o charakterze samopomocowym zrzeszająca emerytów, rencistów i inwalidów. Celem związku jest polepszenie warunków życia swoich członków przez prowadzenie działalności socjalno-bytowej, kulturalnej i społecznej. W tym celu związek: 1Ď) udziela zapomóg najbardziej potrzebującym członkom; 2Ď) organizuje i prowadzi pośrednictwo w zakresie zatrudnienia swoich członków; 3Ď) współpracuje z resortem zdrowia i opieki społecznej w zakresie rehabilitacji; 4Ď) przydziela swoim członkom skierowania sanatoryjne oraz wczasy; 5Ď) prowadzi kluby seniora oraz domy dziennego pobytu; 6Ď) udziela porad prawnych. Związek jest zorganizowany na zasadzie 3-stopniowego samorządu, na który składają się: zarząd główny na szczeblu centralnym, oddziały wojewódzkie oraz oddziały i koła terenowe. Pzer i I współpracuje z - Polskim Komitetem Pomocy Społecznej, - Polskim Towarzystwem Walki z Kalectwem, - Polskim Czerwonym Krzyżem, - ośrodkami opiekuna społecznego i in. (T. M.) Polski Związek Głuchych; organizacja społeczna zrzeszająca osoby głuche i niedosłyszące (inwalidów słuchu) oraz osoby związane z nimi. Celem Związku jest zapewnienie tym inwalidom opieki i pomocy we wszystkich sprawach życiowych. Do najważniejszych zadań Pzg należy: 1Ď) organizowanie działalności kulturalno-oświatowej i społecznej - prowadzenie domów kultury, świetlic i klubów: 2Ď) organizowanie akcji mających na celu włączanie inwalidów słuchu w życie zawodowe m. in. - prowadzenie - zakładów szkoleniowo-produkcyjnych: 3Ď) udzielanie pomocy prawnej oraz obrona interesów inwalidów słuchu, zwłaszcza w zakresie spraw socjalno-bytowych; 4Ď) umasowienie kultury fizycznej i sportu - prowadzenie specjalnych klubów sportowych dla inwalidów słuchu: 5Ď) otaczanie opieką dzieci i młodzieży z wadami słuchu w celu właściwego przygotowania ich do życia, m.in. przez działalność - poradni rehabilitacji dla dzieci i młodzieży z wadami słuchu. Organem prasowym Pzg jest: "Świat ciszy". System zarządzania w Pzg jest oparty na 3-stopniowej organizacji. Zarząd główny na szczeblu centralnym, zarządy okręgów obejmujące teren kilku województw oraz zarządy kół terenowych. (T M.) Polski Związek Niewidomych; organizacja społeczna zrzeszająca niewidomych zaliczonych do I i II grupy inwalidów z powodu uszkodzenia wzroku. Jego celem jest stwarzanie warunków do stałego podnoszenia poziomu życia osobistego i społecznego niewidomych w naszym kraju. W związku z tym PZN prowadzi działalność: rehabilitacyjną, kulturalno-oświatową, socjalno-bytową, społeczno-wychowawczą i turystyczno-sportową. W ramach działalności rehabilitacyjnej organizuje kursy: rehabilitacji podstawowej, pisania i czytania za pomocą alfabetu Braille'a, orientacji i poruszania się w przestrzeni, gotowania, kosmetyczne itd. Zaopatruje również niewidomych w pomoce techniczne ułatwiające im czynności życia codziennego, naukę i pracę, np.: - białe laski, specjalne zegarki, tabliczki i maszyny do pisania alfabetem Braille'a itp. oraz przydziela psy - przewodniki. Działalność ta uwzględniająca specyficzne potrzeby niewidomych stanowi uzupełnienie działalności państwa na rzecz inwalidów. Ponadto PZN prowadzi kilka wyspecjalizowanych placówek, np.: Zakład Wydawnictw i Nagrań produkując książki brajlowskie i "książki mówione". Centralną Bibliotekę Tyflologiczną mieszczącą księgozbiór dla niewidomych. Wydaje również czasopisma dla niewidomych pisane alfabetem Braille'a "Pochodnię" - organ PZN, "Promyczek" i "Światełko" (dla dzieci), "Nasz Świat" - magazyn literacki, "Niewidoma kobieta", "Magazyn Muzyczny", "Niewidomy Masażysta". PZN ma 3-stopniową strukturę organizacyjną: Zarząd Główny na szczeblu centralnym, Zarządy Okręgów obejmujące teren kilku województw i zarządy kół stanowiące najmniejsze komórki organizacyjne. Zob. też Centralny Związek Spółdzielni Niewidomych. (T. M.) Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem; organizacja społeczno-naukowa zrzeszająca osoby, które pragną swoją pracą społeczną przyczyniać się do zapobiegania powstawaniu inwalidztwa i do rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Celem Ptwk jest: 1Ď) organizowanie różnych form pomocy dla osób niepełnosprawnych zarówno dzieci, jak i dorosłych oraz współdziałanie w tym zakresie z zainteresowanymi resortami, instytucjami i organizacjami społecznymi; 2Ď) propagowanie i popularyzowanie idei i osiągnięć rehabilitacji poprzez odczyty, wykłady, publikacje, wystawy itd.; 3Ď) podnoszenie kwalifikacji specjalistów pracujących w rehabilitacji poprzez organizację seminariów, kongresów oraz wydawanie prac poświęconych rehabilitacji; 4Ď) inicjowanie i organizowanie różnych form opieki socjalnej dla osób niepełnosprawnych, współdziałając z organami administracji państwowej i zainteresowanymi instytucjami; 5Ď) współpraca z międzynarodowymi organizacjami w zakresie problematyki rehabilitacji osób niepełnosprawnych. W zależności od zawodu i zainteresowań członkowie Ptwk pracują w specjalistycznych sekcjach, jak: lekarskiej, psychologicznej, pracowników socjalnych, rehabilitacji zawodowej i innych. Ptwk ma swoje oddziały we wszystkich województwach. Na szczeblu centralnym działa Zarząd Główny. (T. M.) położenie ciała; pozycja ciała; zespół parametrów opisujących położenie ciała w przestrzeni. (A. K.) pomiary długości kończyn; długość całkowitą kończyny górnej mierzy się od wyrostka barkowego do końca opuszki trzeciego palca, uzupełniając ją pomiarami odcinkowymi; długość ramienia mierzy się od wyrostka barkowego łopatki do nadkłykcia bocznego kości ramiennej, długość przedramienia - od nadkłykcia bocznego kości ramiennej do wyrostka rylcowatego kości łokciowej. W pomiarach kończyny dolnej wyróżnia się długość względną oraz bezwzględną. Długość względną całej kończyny dolnej mierzy się od kolca biodrowego przedniego górnego do szczytu kostki wewnętrznej. Długość bezwzględną mierzy się od szczytu krętarza wielkiego kości udowej do kostki zewnętrznej. Zmiany w obrębie głowy lub szyjki kości udowej lub przesunięcia głowy kości udowej poza panewkę stawu biodrowego, np. w przypadku wrodzonego zwichnięcia stawu biodrowego, powodują zmniejszenie wymiaru względnego po tej stronie, przy jednakowej długości bezwzględnej obu kończyn. Długość względną uda mierzy się od kolca biodrowego przedniego górnego do szpary stawu kolanowego po stronie przyśrodkowej. Długość bezwzględną uda mierzy się od szczytu krętarza wielkiego do szpary stawu kolanowego po stronie bocznej. Pomiary w obrębie goleni wykonuje się od przyśrodkowej szpary stawu kolanowego do kostki przyśrodkowej lub od bocznej szpary stawu kolanowego do kostki bocznej. Podczas pomiarów linijnych kończyn dolnych chory powinien znajdować się w pozycji leżącej na plecach. miednica musi być ustawiona symetrycznie w obu płaszczyznach. Kończyny dolne ułożone równoległe, mięśnie rozluźnione. Skrócenie kończyn dolnych może być wynikiem następujących stanów patologicznych: wad wrodzonych (wrodzony niedorozwój lub brak kości, rozszczep kręgosłupa, wrodzony niedorozwój kończyny); stanów zapalnych kości i stawów (swoistych lub nieswoistych); zmian patologicznych typu martwice aseptyczne; urazów (złamań kości ze skróceniem); niedowładów i porażeń powstałych w okresie wzrostu (polio, niedowłady pochodzenia mózgowego). (Z. N.) pomiary linijne; składowa badania ortopedycznego. P. l. dzielą się na pomiary długości i obwodów. Wykonuje się je w celu sprawdzenia, czy kończyny są równe. P. długości jest istotniejszy w kończynach dolnych, gdzie skrócenie jednej powoduje utykanie podczas chodzenia. P.l. dokonuje się taśmą krawiecką z dokładnością do 1 cm. Określa się długość między charakterystycznymi punktami kostnymi. Mierzy się długość względną (ze stawem, którym kończyny łączą się z obręczami - biodrową i barkową), długość bezwzględną (pomiar bez ww. stawu) i absolutną, która określa największą rzeczywistą długość. P. obwodowe wykonuje się w celu określenia masy mięśni i zmian chorobowych w stawach, takich jak wysięki, krwiaki, porównawczo na obu kończynach na jednakowym poziomie. Inne pomiary obwodowe (np. talii, głowy) nie są użyteczne w kinezyterapii. (A. Z.) pomiary obwodów kończyn; wykonywane są zawsze na tym samym poziomie obu kończyn chorego oraz w tych samych warunkach (w czasie kolejnych pomiarów kontrolnych). Istnieją umowne poziomy p. o. kończyn, które są związane ze stałymi punktami kostnymi nie ulegającymi zmianom w czasie wzrostu kończyny. Natomiast pomiary w obrębie połowy uda lub goleni wykonuje się w ten sposób, aby poziom obwodu określany był odległością od górnej krawędzi rzepki dla uda i goleni oraz od wyrostka łokciowego dla ramienia i przedramienia. Przy każdym pomiarze należy zawsze odnotowywać odległość poziomu pomiaru obwodu od stałego punktu kostnego. Zmniejszenie obwodów kończyn występuje najczęściej w przypadkach: bezwładów lub niedowładów po przebytym polio; bezwładów lub niedowładów połowiczych pochodzenia mózgowego (wylewy, zatory); uszkodzeń nerwów obwodowych; uszkodzeń rdzenia kręgowego (urazy, stany zapalne, zmiany zwyrodnieniowe); długotrwałego unieruchomienia w opatrunku gipsowym po złamaniach, operacjach itp. Zwiększenie obwodów kończyn występuje: w stanach zapalnych skóry, naczyń krwionośnych i limfatycznych, mięśni, kości i stawów; w urazach kończyn, którym towarzyszy obrzęk, wysięk, krwiak; w nowotworach kości lub tkanek miękkich kończyny. (Z. N.) pomiary zakresu ruchu; część badania ortopedycznego stawów. Określona fizjologiczna ruchomość stawu zależy od wieku i wykonywanej pracy zawodowej. Ograniczenia ruchomości wynikające z choroby zmniejszają funkcjonalną sprawność stawu i tym samym kończyny czy narządu. W badaniu określa się zakres ruchu czynnego (ruch wykonywany siłą własnych mięśni) i biernego, w którym ruch jest wspomagany siłą zewnętrzną (np. ręką fizjoterapeuty). Zakres ruchu biernego jest większy. Pomiary wykonuje się za pomocą specjalnych kątomierzy (- goniometrów). Dokładność pomiaru do 5Ď". (A. Z.) pomoc ekonomiczna; zespół świadczeń - środowiskowej pomocy społecznej, na który składają się świadczenia pieniężne oraz świadczenia w naturze. Świadczenia pieniężne udzielane są w formie: zasiłków stałych, zasiłków okresowych, zasiłków celowych, zasiłków jednorazowych. Mogą nimi być objęte przede wszystkim osoby niezdolne do pracy, ale w niektórych przypadkach także osoby: chore na gruźlicę czasowo pozostające bez pracy, usamodzielniający się inwalidzi, żołnierze i ich rodziny, osoby zwolnione z zakładów karnych i ich rodziny, rodziny alkoholików, a także osoby poszkodowane na skutek klęsk żywiołowych. Świadczenia w naturze obejmują: pomoc obiadową, żywnościową (np. ziemniaki na zimę, paczki, talony na żywność), zaopatrywanie w opał, odzież, bieliznę pościelową i sprzęt domowy. Organizatorem tych form pomocy jest Polski Komitet Pomocy Społecznej. Ponadto można tu zaliczyć udzielanie bezpłatnych świadczeń leczniczych. (I. S.-P.) pomoc społeczna;jedna z form zabezpieczenia społecznego, szczególnie uzasadniona w stosunku do osób starszych i niesprawnych, których potrzeby są różnorakie i nie mogą być zaspokojone przez rodzinę lub przez najbliższe otoczenie. Wzrost liczby osób starych i niepełnosprawnych, często samotnych, zanik rodziny wielopokoleniowej, praca zawodowa kobiet - oto przyczyny, które sprawiają, że zadania p. s. wobec osób starych stale wzrastają. Pomoc społeczna dzieli się na środowiskową i instytucjonalną. Pomoc środowiskowa obejmuje pomoc finansową i rzeczową, pomoc w usługach i pomoc w zakresie potrzeb kulturalnych. Pomoc instytucjonalna to - domy pomocy społecznej i częściowo także - domy dziennego pobytu. Podstawowymi założeniami pomocy społecznej na rzecz ludzi starych jest: 1Ď) pozostawienie człowieka starego tak długo, jak to jest możliwe, w miejscu zamieszkania, w jego naturalnym środowisku; 2Ď) stosowanie pomocy aktywnej docierającej do osób wymagających pomocy; 3Ď) ścisłe powiązanie opieki zdrowotnej z p.s. Powstałe służby socjalne w latach 60. realizowały swoje zadania przez świadczenia w naturze, jak również w usługach. Obecnie, w połowie lat 80., można mówić o nowej strukturze p. s. - w każdym ZOZ-ie istnieją służby społeczne i - ośrodki opiekuna społecznego skupiające kwalifikowanych pracowników socjalnych i wolontariuszy świadczących p. s. (H. S., J. M.) pomoc społeczna środowiskowa; zespół działań i świadczeń służący przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych przez jednostki i rodziny w ich naturalnym środowisku społecznym. U podstaw p. s. środowiskowej leżą: zasada pozostawienia osoby korzystającej z - pomocy społecznej w jej dotychczasowym środowisku - - domy pomocy społecznej traktuje się więc jako ostateczność, oraz zasada aktywnego wyszukiwania osób, którym pomoc ta jest niezbędna. Ze względu na rodzaj niezaspokojonych potrzeb jednostki w p. s. środowiskowej wyróżnić można: - pomoc ekonomiczną, - pomoc w organizacji życia codziennego, - pomoc w zaspokajaniu potrzeb wyższego rzędu. Odpowiedzialność za realizację zadań p.s. środowiskowej ponoszą organy administracji państwowej szczebla podstawowego (naczelnicy gmin, dzielnic, miast i wsi), które także dysponują budżetem przeznaczonym na świadczenia pomocy społecznej. Ponadto zadania p.s. środowiskowej realizują pracownicy socjalni jako zawodowa kadra służby zdrowia i opieki społecznej (- pracownik socjalny w pomocy społecznej) wraz ze współdziałającymi z nimi opiekunami społecznymi oraz organizacje społeczne, z których najistotniejszą rolę pełnią - Polski Komitet Pomocy Społecznej i - Polski Czerwony Krzyż. (J. S.-P.) pomoc środowiskowa dla psychicznie chorych; zgodnie z zasadami - psychiatrii środowiskowej do zadań - psychiatrycznej opieki zdrowotnej należy prowadzenie nie tylko leczenia, ale i podejmowanie szeregu działań umożliwiających psychicznie chorym egzystencję w środowisku. Są to: rozwiązywanie konfliktów w rodzinie czy miejscu pracy chorego, pomoc w spr-wach bytowych, mieszkaniowych, w nauce i pracy, w rozwiązywaniu trudności dnia codziennego - uczenie samodzielności w tym zakresie itp. Zob. też poradnie zdrowia psychicznego - zadania rehabilitacyjne. (Z. K., T. S.) pomoc w organizacji życia codziennego; zespół świadczeń - środowiskowej pomocy społecznej realizowanych w formie usług. Najistotniejszą rolę odgrywają: opieka nad chorym w domu organizowana za pośrednictwem punktów opieki nad chorym w domu, sprawowana przez - siostry pogotowia Pck, z opieki tej mogą korzystać chorzy samotni oraz chorzy, którym rodzina nie jest w stanie zapewnić opieki, jak również pomoc domowa organizowana przez - Polski Komitet Pomocy Społecznej, polega jąca na wykonywaniu podstawowych czynności domowych (np. sprzątanie, zakupy itp.). Ponadto w ramach pomocy w organizacji ż.c. świadczone są usługi z systemu usług komunalnych (remonty mieszkań, pranie itp.), usługi w formie poradnictwa prawnego prowadzonego przez poradnie społeczno-prawne przy Lidze Kobiet, a w zakresie spraw alimentacyjnych przez Pkps oraz pomoc postpenitencjarną organizowaną przez Pkps. (J. S.-P.) pomoc w zaspokajaniu potrzeb wyższego rzędu; zespół świadczeń - pomocy społecznej środowiskowej mających na celu zaspokajanie potrzeb kulturalnych i rekreacyjnych, zapobieganie osamotnieniu. Na pomoc w zaspokajaniu potrzeb w. rz. składa się sieć różnego typu klubów seniora prowadzonych przez zakłady pracy, spółdzielczość mieszkaniową i organizacje społeczne, różne formy wczasów, w tym wczasy na działce organizowane przez - Polski Komitet Pomocy Społecznej, uniwersytety trzeciego wieku. (J. S.-P.) pomoce techniczne; wyroby, których funkcja użytkowa wiąże się z działalnością rehabilitacyjną, służące osobie niepełnosprawnej do przywrócenia w maksymalnym stopniu zdolności do samodzielnego życia i pracy. W szeroko pojętym działaniu rehabilitacyjnym wyróżnia się trzy fazy działań podstawowych: rehabilitację leczniczą, zawodową i społeczną. Pomoce techniczne stosowane w różnych fazach rehabilitacji można podzielić według ich przeznaczenia na: 1Ď) sprzęt ortopedyczny, 2Ď) sprzęt rehabilitacji leczniczej, 3Ď) sprzęt lokomocyjny, 4Ď) sprzęt rehabilitacji zawodowej, 5Ď) sprzęt rehabilitacyjny do obsługi osobistej. (R. S.) pomoce techniczne dla niewidomych i niedowidzących; specjalnie skonstruowane lub przystosowane przedmioty, przyrządy, narzędzia i urządzenia przeznaczone dla niewidomych i niedowidzących, umożliwiające i ułatwiające im wykonywanie czynności życia codziennego, naukę, pracę oraz udział w życiu kulturalnym i społecznym. Dostosowane są one do specyfiki procesów poznawczych (percepcyjnych) osób z defektem wzroku i w związku z tym mają duże znaczenie kompensacyjne, zastępujące brak lub znaczne osłabienie wzroku. P. t. dla niewidomych i niedowidzących dzielą się na: 1Ď) specjalne pomoce naukowe, np. wypukłe mapy, tabliczki do pisania alfabetem Braille'a; 2Ď) przyrządy umożliwiające niewidomym czytanie zwykłego druku; 3Ď) przyrządy do wykonywania czynności życia codziennego, np. zegarki brajlowskie, miary brajlowskie; 4Ď) przyrządy do poruszania się w przestrzeni, np. białe laski, elektroniczne przyrządy, tzw. mechaniczne przewodniki; 5Ď) różnego rodzaju oprzyrządowanie stanowiska pracy oraz narzędzia przystosowane dla niewidomych, np. brajlowski mikrometr, specjalny śrubokręt; 6Ď) pomoce i przyrządy optyczne dla słabowidzących, np. lupy, lunetki, podświetlane linijki, indywidualnie oświetlone stanowisko pracy. (T. M.) pomoce toaletowe; umożliwiają osobie niepełnosprawnej samodzielną higienę osobistą po defekacji: a) stojące, na ciężkiej stalowej podstawie, przystosowane do obsługiwania za pomocą kończyn dolnych - odpowiednio zamocowany papier toaletowy oraz haki ułatwiające zsuwanie i wciąganie ubrania; b) szczypce o odpowiednio wyprofilowanych uchwytach, dostosowanych do możliwości chwytnych niesprawnych kończyn. (R. S.) pomoce warsztatowe; narzędzia, uchwyty, przyrządy nieodzowne do obróbki lub ułatwiające obróbkę, zmniejszające czas czynności pomocniczych i obsługi stanowiska. Do pomocy warsztatowych, stosowanych w pracach montażowych i ręcznych, zaliczamy: a) elementy oporowe, których zadaniem jest ustalenie obrabianego przedmiotu w ściśle określonym położeniu, b) zaciski szybkosprawne, stosowane wówczas, gdy trzeba zamocować jakąś część w uchwycie lub przyrządzie, a zamocowanie jej za pomocą śruby jest pracochłonne i zabiera dużo czasu, c) przyrządy montażowe przegubowe zapewniające pracownikowi dobre oświetlenie przy wmontowywaniu każdej części, wygodny montaż przy użyciu obu rąk i kontrolę techniczną przy ustawieniu wyrobu pod dowolnym kątem, d) podnośnik pneumatyczny, e) przyrządy montażowe obrotowe stosowane wtedy, gdy części łączone trzeba ustawić, a następnie łączyć za pomocą śrub, nitów, spawania lub poddać łącznie obróbce mechanicznej. W przyrządzie są na obwodzie gniazda, w które ustawia się łączone części i zaciska (według wyżej opisanych sposobów), następnie można przystąpić do operacji łączenia, f) różnego rodzaju pojemniki stołowe służące do magazynowania części i dostarczania ich w miejsce dogodne dla robotnika, g) gniazda wkładek służące do układania w nich drobnych części precyzyjnych z wydziału mechanicznego lub niewielkich zespołów z montażu po wykonanej operacji, h) przenośniki grawitacyjne, z których najczęściej używanym jest rynna blaszana, za pomocą której wykorzystując siłę ciężkości pracownik przekazuje część lub zespół na stanowisko następne lub przez otwór w stole do pojemnika transportowego. Należy zwrócić uwagę na to, aby przenośnik nie utrudniał prawidłowej pozycji kolan siedzących pracowników, i) płyty stołowe z zamontowanym zestawem urządzeń (specjalne uchwyty, rozstawione odpowiednio zasobniki itp.), jeżeli na jakimś stanowisku wykonuje się w ciągu zmiany roboczej lub dłuższego czasu dwie lub nawet trzy operacje montażowe, a każda z tych operacji wymaga specjalnego wyposażenia, j) różnego rodzaju pedały służące do wykorzystania nogi lub nóg do uruchomienia przyrządu lub uchwytu, do zamocowania lub zbliżenia obrabianych przedmiotów. Odpowiednio zaprojektowana metoda pracy i stanowiska roboczego pozwala na wykorzystanie pedałów w ramach rehabilitacji zawodowej inwalidów, jak również w ramach terapii pracą. (Z. N.) pończoszka kikutowa; stożkowa pończoszka z dzianiny wełnianej lub bawełnianej nakładana na kikut w celu izolowania go od kontaktu ze ścianą wewnętrzną - leja kikutowego protezy. Stosowana jest szczególnie w przypadkach kikutów wrażliwych względnie nadmiernie potliwych. (H. G., T. M.) poprawna wymowa - ortofonia poradnia rehabilitacji zawodowej; komórka organizacyjna wojewódzkiej przychodni rehabilitacyjnej wchodzącej w skład wojewódzkiego szpitala zespolonego lub specjalistycznego rehabilitacyjnego zespołu opieki zdrowotnej. Do podstawowych jej zadań należy: 1Ď) udzielanie indywidualnych porad zawodowych inwalidom i innym osobom niepełnosprawnym, które wymagają specjalnych badań oceny zdolności do pracy w celu doboru kierunku szkolenia zawodowego lub zatrudnienia: 2Ď) udzielanie porad (konsultacji) na rzecz instytucji i placówek zajmujących się zawodową rehabilitacją inwalidów, jak: - sekcje rehabilitacji zawodowej, zakłady pracy, zakłady rehabilitacji zawodowej, związki inwalidzkie. Personel poradni stanowi zespół specjalistów składający się z: lekarza, doradcy zawodowego, psychologa klinicznego, pracownika socjalnego i instruktora technicznego. Liczba poszczególnych specjalistów w poradni uzależniona jest od lokalnych potrzeb. (T. M.) poradnictwo genetyczne; forma poradnictwa rodzinnego dotycząca możliwości wystąpienia u potomstwa wad wrodzonych związanych z anomaliami genetycznymi. Jest to dział usług medycznych wiążący się z zapobieganiem i wczesną interwencją specjalistyczną. Po przeprowadzeniu szczegółowych badań genetycznych przyszli rodzice otrzymują informacje o przypuszczalnym ryzyku urodzenia się dziecka z poważnymi odchyleniami od normalnego rozwoju. (T. G.) poradnictwo rehabilitacyjne; działalność zespołu specjalistów, głównie pedagogów, lekarzy, psychologów, prawników, pracowników socjalnych itp., polegająca na udzielaniu osobom niepełnosprawnym porad w zakresie spraw rehabilitacyjnych (rehabilitacji leczniczej, zawodowej i społecznej). Dotyczą one: rodzaju usług rehabilitacyjnych, placówek świadczących usługi rehabilitacyjne, przywilejów i uprawnień przysługujących inwalidom. Elementy p.r. tkwią w działalności każdego pracownika merytorycznego pracującego z osobami niepełnosprawnymi, a w szczególności dotyczą pracowników: ośrodków rehabilitacji leczniczej, sekcji i poradni rehabilitacj i zawodowej, spółdzielni inwalidów itd. Typowymi placówkami, których zadaniem jest p. r., są ośrodki informacyjne Polskiego Towarzystwa Walki z Kalectwem. (T. M.) poradnictwo zawodowe inwalidów; pierwszy i zasadniczy etap - rehabilitacji zawodowej mający na celu udzielenie inwalidom (osobom niepełnosprawnym) pomocy we właściwym ukierunkowaniu ich planów zawodowych, tj. w doborze kierunku - kształcenia zawodowego lub - zatrudnienia inwalidów dostosowanego do ich psychofizycznych możliwości. Poradnictwo zawodowe opiera się na: 1Ď) ocenie zdolności do pracy i 2Ď) analizie wymagań zawodów (stanowisk pracy). Dokładna - ocena zdolności do pracy inwalidów jest niezbędna w celu podjęcia decyzji o skierowaniu do pracy zawodowej. W Polsce p. z. inwalidów zajmują się: 1Ď) poradnie wychowawczo-zawodowe w odniesieniu do młodzieży niepełnosprawnej w wieku szkolnym; 2Ď) komisje le-karskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia, które w ramach badań lekarskich w celu ustalenia grupy inwalidzkiej oceniają zdolność do pracy i ustalają wskazania lub przeciwwskazania do zatrudnienia; 3Ď) poradnie rehabilitacji zawodowej w zespolonych szpitalach wojewódzkich w przypadku osób dorosłych: 4Ď) regionalne przychodnie terenowych związków spółdzielni inwalidów w odniesieniu do inwalidów skierowanych do pracy w spółdzielniach inwalidów; 5Ď) zakłady rehabilitacji zawodowej w odniesieniu do inwalidów ubiegających się o przyjęcie do tych placówek; 6Ď) przychodnie przemysłowej służby zdrowia i ośrodki rehabilitacji zawodowej (przemysłowej) w odniesieniu do pracowników poddawanych rehabilitacji przemysłowej, wymagających przekwalifikowania (zmiany zawodu). (T. M.) poradnie geriatryczne; specjalistyczne poradnie wojewódzkie świadczące usługi w zakresie diagnozy i terapii dla osób starszych. Rozwój tych poradni następuje nierównomiernie. Według założeń miały one znajdować się w każdym województwie, lecz wciąż odczuwa się ich brak. Związane to jest między innymi z tym, że nie ma fachowej, wysokokwalifikowanej kadry geriatrów. (J. S.-P.) poradnie rehabilitacji dla dzieci i młodzieży z wadami słuchu; specjalne placówki prowadzone przez Polski Związek Głuchych przeznaczone dla dzieci i młodzieży z wadami słuchu (głuchych i niedosłyszących). Zadaniem ich jest udzielanie tym dzieciom i młodzieży pomocy w rehabilitacji i społecznej integracji. W skład personelu tych poradni wchodzą: lekarz, którego zadaniem jest diagnoza i rehabilitacja zaburzeń słuchu oraz dobranie odpowiedniego aparatu słuchowego; 2Ď) psycholog zajmujący się oceną rozwoju psychicznego i społecznego oraz współpracujący z rodzicami i pozostałymi specjalistami; 3Ď) logopeda pracujący nad rozwojem umiejętności mówienia (mowa ustna i odczytywanie mowy z ust). Zadania te realizowane są w formie bezpośrednich zajęć (ćwiczeń) z dziećmi i z młodzieżą oraz porad i instruktażu prowadzenia ćwiczeń w domu udzielanego rodzicom. Niektóre poradnie prowadzą tzw. punkty logopedyczne w terenie, których głównym zadaniem jest praca z dziećmi i ich rodzicami nad rozwojem mowy i odczytywaniem jej z ust. (T. M.) poradnie wychowawczo-zawodowe; placówki resortu oświaty i wychowania, których zadaniem jest udzielanie pomocy dzieciom i młodzieży, ich rodzicom, szkołom i innym placówkom oświatowo-wychowawczym w prawidłowym procesie wychowawczym. W szczególności odnosi się to do zapobiegania trudnościom wychowawczym (poradnictwo wychowawcze) oraz wyboru właściwego kierunku kształcenia zawodowego (poradnictwo zawodowe). P.w.-z. rozwinęły się w Polsce po Ii wojnie światowej, a ich geneza sięga przełomu XIX i XX w. Wtedy poradnie organizowane były przez władze samorządowe, cechy i organizacje społeczne. Rtpd podejmowało poradnictwo wychowawcze i zawodowe oraz selekcyjne. Po Ii wojnie światowej, w latach 1957-58 powstają nowe p. w.-z., zaś w Tpd poradnie społeczno-wychowawcze. W 1961 r. ukazuje się, "Ustawa o rozwoju systemu oświaty i wychowania w Polsce Ludowej", która m. in. nakłada na placówki oświatowo-wychowawcze obowiązek udzielania pomocy rodzicom, opiekunom i wychowawcom w rozwiązywaniu trudności wychowawczych oraz porad w sprawie wyboru zawodu dla uczniów szkół podstawowych i średnich. W 1964 r., zarządzeniem Moiw powstają p. w.-z. ujednolicające różne formy poradnictwa co pozwoliło na objęcie psychologiczno-pedagogiczną opieką dziecka od wieku przedszkolnego do dojrzałości. Powstają poradnie okręgowe, wojewódzkie, miejskie, dzielnicowe. Prowadzą działalność diagnostyczną, pedagogiczną, selekcyjną, wykonują zadania korekcyjne, opiekuńcze i doradcze, zwłaszcza jeśli chodzi o wybór rodzaju szkoły ponadpodstawowej i zawodu. Jest ich obecnie ok. 500. Zatrudniają psychologów, pedagogów, logopedów i lekarzy. (Z. S., T. M.) poradnie zdrowia psychicznego - zadania rehabilitacyjne; do zadań poradni z. p. należy m. in. zapewnienie chorym opieki środowiskowej, tj. badanie i zaspokajanie potrzeb społeczno-bytowych pacjentów, przy współpracy z odpowiednimi instytucjami i organizacjami społecznymi. Aby umożliwić realizację tak szeroko pojętych zadań, z półmilionowej populacji osób pozostających pod opieką poradni z. p. wydzielono grupę wymagającą opieki środowiskowej. (Z. K., T. S.) porażenie mózgowe dziecięce - mózgowe porażenie dziecięce poręcze do nauki chodzenia; stosowane do pionizacji czynnej i nauki chodzenia, ułatwiające utrzymanie postawy pionowej przy użyciu siły własnych mięśni (wspomaganie i asekuracja ze strony kończyn górnych); wyposażone w regulację wysokości i szerokości rozstawienia. (R. S.) postawa ciała prawidłowa; indywidualne ukształtowanie ciała i położenie poszczególnych odcinków tułowia oraz kończyn dolnych uzależnione są od budowy układu kostno-stawowego i stanu czynnościowego mięśni. Kręgosłup jako całość stanowi podporowo-dynamiczną piramidę, złożoną z segmentów - kręgów. W czołowej płaszczyźnie oś tej piramidy w prawidłowych warunkach jest linią prostą, zaś w płaszczyźnie strzałkowej kręgosłup tworzy zmienne osobniczo - lecz stałego charakteru - wygięcia łukowate, które powstają w okresie przybierania pionowej postawy i ostatecznie formują się w okresie wzrostu. Zakres przednio-tylnych wygięć kręgosłupa, zależnie od postawy ciała (stojąca, siedząca, leżąca), podlega odruchowemu i świadomemu regulowaniu. Nie licząc nieruchomego dolnego odcinka kręgosłupa - kości krzyżowej, stosunkowo najsilniejsze jest wygięcie do przodu w odcinku lędźwiowym - lordoza lędźwiowa (lordosis lumbalis), mniejsze w odcinku szyjnym - lordoza szyjna (lordosis cervicalis), zaś najmniejsze w odcinku piersiowym do tyłu - kifoza piersiowa (kyphosis dorsalis). Naprzemienne ułożenie wygięć (szyjne do przodu, piersiowe do tyłu, lędźwiowe do przodu) zapewnia dobrą ich kompensację. Kształt kręgosłupa pozostaje w ścisłym związku z symetrią budowy ciała. W czołowej płaszczyźnie prawa i lewa połowa ciała są rozmieszczone symetrycznie i statyczną równowagę zapewniają elementy podporowe ciała. W tej płaszczyźnie nie ma też w prawidłowej budowie wygięć kręgosłupa. W płaszczyźnie strzałkowej zaś kręgosłup jest ustawiony ekscentrycznie w stosunku do osi masy ciała, a rozmieszczenie odcinków ciała nie jest symetryczne (narządy klatki piersiowej oraz jamy brzusznej). Charakter fizjologicznych wygięć kręgosłupa ułatwia utrzymanie pozycji pionowej. Postawa c. p. powinna odpowiadać pewnym wymaganiom, które zależą od takich czynników, jak: 1Ď) zrównoważenie i stabilność. Właściwości te zapewnia prawidłowa budowa układu kostno-stawowego i mięśniowego, odpowiednie umiejscowienie środka ciężkości ciała, rozmieszczenie segmentów ciała w określony sposób; 2Ď) ekonomiczny wydatek energetyczny zależny od wykształcenia prawidłowego nawyku, sprawnie działających mechanizmów regulujących, właściwego napięcia mięśni, głównie antygrawitacyjnych; 3Ď) zapewnienie dogodnej pozycji wyjściowej dla ruchu w wyniku odpowiedniego zakresu ruchomości wszystkich stawów, optymalnego napięcia torebek stawowych, aby zapobiec zbyt silnemu tarciu powierzchni stykowych kości w stawach, dobrej koordynacji symetrycznych i antagonistycznych grup mięśniowych; 4Ď) niezaburzanie czynności narządów wewnętrznych (oddychania, krążenia, trawienia, wydalania i innych; 5Ď) zapewnienia dużej wydolności statyczno-dynamicznej. Obok powyższych aspektów mechanicznych, anatomicznych i fizjologicznych należy uwzględnić aspekt psychologiczny i estetyczny. (Z. N.) postawa Wernickego-Manna; typowa sylwetka chorego z niedowładem połowiczym: zgięciowe ułożenie kończyny górnej, wyprostne - dolnej. (S. Z.-Ch.) postawy rodziców wobec dzieci upośledzonych; warunkują przebieg i poziom ich rozwoju, samoocenę, aspirację oraz proces rewalidacji psychicznej, pedagogicznej, społecznej i zawodowej. P.r. mają komponenty poznawcze, emocjonalne i wartościujące. Rozumienie istoty upośledzenia dziecka, znajomość możliwości adaptacji społecznej, nauki i pracy są niezbędne dla jego akceptacji przez rodziców. Racjonalna i optymistyczna ocena stanu dziecka, uwzględniająca jego pozytywne cechy, uzdolnienia, możliwości, pozwala kształtować postawę miłości i szacunku dla upośledzonego dziecka, stawiać mu odpowiednie wymagania oraz udzielać właściwej pomocy. P. r. wobec dzieci upośledzonych bywają często nieprawidłowe, jak: postawa odrzucenia, wstydu, nadmiernej opiekuńczości lub wygórowanych wymagań przekraczających możliwości dziecka. Błędne postawy są tu wynikiem braku rozeznania w możliwościach kształcenia, usamodzielnienia i udziału w życiu społecznym. Ponadto, czynnikami nieprawidłowych p. r. wobec dzieci upośledzonych bywa poczucie winy rodziców w stosunku do upośledzonego potomstwa, zawiedzione aspiracje, lęk o przyszłość dziecka. Oddziaływanie na p. r. wobec tych dzieci jest integralną częścią procesu ich rewalidacji. (Z. S.) postawy wobec inwalidów; jeden z istotnych czynników kształtujących skuteczność pełnej rehabilitacji oraz integracji społecznej osób niepełnosprawnych. Stosunek do własnego kalectwa i związanych z nim ograniczeń zależy w dużej mierze od tego, jak inwalida jest traktowany przez bliższe i dalsze otoczenie. Zdarza się niestety wciąż zbyt często, że postawy społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych są niewłaściwe, krzywdzące i przez to utrudniają oraz przedłużają proces przystosowania do zmienionych warunków środowiskowych, w jakich osoby te żyją. Badania H. Larkowej przeprowadzane wśród przyszłych nauczycieli szkół specjalnych wykazały, że nawet w tej grupie występują negatywne nastawienia wobec inwalidów. Psychologiczne uwarunkowania niechęci i odrzucania przez społeczeństwo jednostek przejawiających odchylenia od normy są dość głębokie i wiążą się z poczuciem dezaprobaty wszelkich cech psychofizycznych wyraźnie odbiegających od normy. Szczególnie istotne znaczenie mają postawy najbliższych, rodziny i domowników, którzy nie zawsze potrafią dostosować poziom swych oczekiwań do obiektywnych możliwości jednostki niepełnosprawnej. W przypadku dzieci stosunek rodziny i więź z nią jest jednym z ważniejszych elementów branych pod uwagę w ocenie perspektyw i potrzeb związanych z rehabilitacją. Istnieje wiele metod służących ocenie postaw rodziców wobec ich niepełnosprawnego dziecka, które pozwalają określić nasilenie i charakter tych oddziaływań, które przeważają w modelu wychowania na terenie domu. Znajomość przejawianych postaw pozwala podjąć środki zmierzające do ich modyfikowania w kierunku pożądanym z punktu widzenia potrzeb rehabilitacji. Doniosłą rolę w zakresie kształtowania właściwych postaw społeczeństwa wobec inwalidów mają do spełnienia masowe środki przekazu. Stosunek do osób niepełnosprawnych może być uznany za jeden z głównych wskaźników kultury moralnej społeczeństwa. (T. G.) postępowanie przygotowawcze do operacji chorych z nabytymi wadami serca; ma na celu maksymalną poprawę wydolności układu krążenia i układu oddechowego. Poprawę wydolności układu krążenia osiąga się przez stosowanie odpowiednich dawek leków nasercowych, głównie z grupy glikozydów nasercowych, oraz środków moczopędnych. Poprawę zaś wydolności układu oddechowego osiąga się przez odpowiednie ćwiczenia oddechowe. Postępowanie to ma za zadanie nauczenie chorego ćwiczeń, które będzie wykonywał po operacji. Szczególną uwagę należy zwrócić na ćwiczenia uczące prawidłowego sposobu oddychania, a zwłaszcza ćwiczenia prawidłowego oddychania przeponowego po stronie, która będzie operowana, oraz ćwiczenia skutecznego kaszlu. Nauczenie skutecznego kaszlu ma w chirurgii klatki piersiowej szczególne znaczenie, ponieważ w okresie pooperacyjnym zapobiega niedodmie i zapaleniu płuc. Przedoperacyjne ćwiczenia prawidłowego oddychania i kaszlu znacznie zmnieszają liczbę pooperacyjnych powikłań płucnych i wydatnie skracają okres pobytu w szpitalu. Ponieważ palenie tytoniu czyni chorego szczególnie podatnym na pooperacyjną niewydolność oddechową (u nałogowych palaczy pooperacyjne powikłania płucne występują sześciokrotnie częściej aniżeli u niepalących), należy skłonić go do zaniechania palenia co najmniej na 2 tygodnie przed planowaną operacją. U chorych, którzy z powodu niewydolności układu krążenia przebywali dłuższy czas w łóżku, i u których wystąpiły objawy związane z - unieruchomieniem, należy stosować zabiegi poprawiające wydolność fizyczną: bierne ruchy w stawach, masaż kończyn, właściwe ułożenie i podparcie chorego w łóżku, zmiany ułożeniowe oraz ćwiczenia czynne nie obciążające układu krążenia. Wizyta przedoperacyjna anestezjologa i kinezyterapeuty i ich rozmowy z chorym zmniejszają uczucie naturalnego lęku przed operacją, który to lęk jest odczuwany przez wszystkich chorych, wpływają korzystnie na przebieg znieczulenia, zabiegu chirurgicznego i okresu pooperacyjnego. Ważnym postępowaniem przedoperacyjnym jest również likwidacja istniejących ognisk zakażenia, pod osłoną antybiotyków, co także jest działaniem profilaktycznym, mającym uchronić chorego przed powikłaniami. (L. W.) postępowanie z chorymi po komisurotomii mitralnej; uwzględnia ogólnie przyjęte zasady leczenia szpitalnego, jak: leżenie, pielęgnowanie, leki z grupy salicylu, glikozydy nasercowe, steroidy i osłonę antybiotykową. Ten sposób postępowania zapobiega powikłaniom pooperacyjnym, a zwłaszcza chroni przed wystąpieniem - zespołu pokomisurotomijnego. Częsta zmiana ułożenia ciała i odpowiednia pielęgnacja zapobiegają powstaniu zapalenia płuc i zapalenia zakrzepowego żył. Wczesna rehabilitacja pooperacyjna dość znacznie skraca pobyt chorego na oddziale chirurgicznym. Po okresie rekonwalescencji i opuszczeniu szpitala dalsza opieka ambulatoryjna ma na celu okresową kontrolę stanu układu krążenia oraz profilaktykę choroby zasadniczej (najczęściej reumatycznej) przez kontrolę i leczenie istniejących ognisk zakażenia. (L. W) postępowanie z chorymi po wszczepieniu sztucznej zastawki mitralnej; zależy od wydolności układu krążenia i stanu choroby podstawowej (reumatycznej). Mimo stosowania odpowiednich materiałów do budowy protez istnieje duże niebezpieczeństwo zakrzepowe, powodujące konieczność stosowania środków obniżających krzepliwość krwi. Gdy rana pooperacyjna ulegnie wygojeniu, podaje się początkowo heparynę w dawkach skutecznie przedłużających czas krwawienia, a w okresie późniejszym, po opuszczeniu szpitala, środki doustne pod ścisłą kontrolą czasu protrombinowego. Miejsce wszczepienia protezy jest szczególnie narażone na zakażenia bakteryjne, które mogą powodować bakteryjne zapalenie wsierdzia wymagające leczenia antybiotykami, zaś powikłaniem tego stanu może być nagłe wystąpienie przecieku okołozastawkowego, wymagające w trybie nagłym wymiany protezy. Ponieważ wydolność lewej komory serca jest często upośledzona, konieczne jest podawanie odpowiednich dawek glikozydów nasercowych i ewentualnie środków moczopędnych. Okresowa kontrola lekarska w trybie ambulatoryjnym ma na celu nie tylko określenie stana wydolności układu krążenia, ale również działanie profilaktyczne, związane z ewentualną koniecznością leczenia ognisk zakażenia. Ograniczenia aktywności fizycznej zmuszają chorych do zmiany zawodu lub przejścia na rentę inwalidzką. U chorych z migotaniem przedsionków można dokonać kardiowersji elektrycznej, której efekt zależy od stanu lewego przedsionka i ciśnienia w nim panującego. (L. W.) postępowanie z chorym z wszczepionym sztucznym rozrusznikiem; zasady postępowania są takie same jak z pacjentem po zaprotezowaniu. Nowoczesne aparaty są w dużej mierze niewrażliwe na zakłócenia elektromagnetyczne, a tylko aparaty o wysokiej częstotliwości - takie jak diatermia czy radary - mogą chwilowo zakłócić pracę stymulatora. Dlatego też nie należy stosować diatermii na okolicę stymulatora, gdyż przegrzanie go może również trwale uszkodzić układ i ogniwo. Leczenie farmakologiczne czy badania diagnostyczne (rentgen) nie stanowią przeciwwskazań dla chorych z wszczepionym s. r., a jedynie stosowanie glikozydów nasercowych może powodować pewne trudności związane z ustaleniem maksymalnej dawki leczniczej. Chorzy z wszczepionym s. r. mogą podjąć pracę zawodową, z wyjątkiem zawodów wymagających szczególnej sprawności, jak: piloci lub kierowcy autobusów. Nie ma przeciwwskazań do wydania pozwolenia na prowadzenie samochodu przeznaczonego na własny użytek. (L. W.) potencja ruchowa; termin stosowany w teorii wychowania fizycznego, oznaczający - uzdolnienia ruchowe oraz możliwości morfologiczne i funkcjonalne organizmu warunkujące wykonanie ruchu. Uzdolnienia ruchowe znajdują swój wyraz w sprawnej i prawidłowej koordynacji ruchu. P. r., bazując na uzdolnieniach i budowie aparatu ruchowego, zależna jest ponadto od realnych możliwości rozwoju i użytkowania siły, szybkości, zwinności, gibkości, a więc cech - sprawności fizycznej, które rzutują na wydolność ustroju. (J. D.) potrzeba rehabilitacji przemysłowej; zachodzi u pracowników, którzy: a) po wypadku lub długotrwałej chorobie przed podjęciem dalszego zatrudnienia wymagają usprawniania i stopniowej adaptacji do normalnej pracy produkcyjnej pod nadzorem fachowego personelu lekarskiego i technicznego; b) z uwagi na stałe lub długotrwałe upośledzenie sprawności wymagają zabiegów usprawniających w celu niedopuszczenia do pogorszenia się stanu zdrowia i utrzymania zdolności do wykonywania zatrudnienia na dotychczasowym lub innym stanowisku roboczym; c) wykonywali dotychczas pracę szkodliwą dla zdrowia i wymagają oceny, w jakich zawodach mogą być dalej zatrudnieni; d) po przekroczeniu wieku produkcyjnego, już nawet po 45 roku życia, wskutek obniżającej się ogólnej sprawności powinni być przeniesieni do innej pracy (przedtem jednak do niej przygotowani). (Z. N.) potrzeby społeczne; odgrywają istotną rolę w pobudzaniu człowieka do działania. Psychologowie określają potrzebę jako przedmiot (czynność, sytuację, przeżycie), którego brak sprawia niemiłe uczucie, stan napięcia. P. s. kształtują się na bazie potrzeb biologicznych (podstawowych). P.s. są wtórne, nabyte, związane z rozwojem człowieka i jego dążeniem do korzystania z dóbr kultury. Związane są z życiem człowieka w grupie i środowisku. Do głównych p. s. należą m. in.: potrzeba afiliacji - przejawiająca się w chęci zbliżenia do innych osób, potrzeba uznania, potrzeba pozytywnej samooceny. Jednostka pragnie być dodatnio oceniana, być zadowolona z siebie, ze swoich uzdolnień, umiejętności i czynów. Wiąże się z tym potrzeba osiągnięć i potrzeba poznawcza skłaniająca do zdobywania wiedzy. (J. M.) pozycja podczas pracy; może być leżąca, siedząca i stojąca. Dodatkowo należy wziąć pod uwagę pozycję pochyloną, w przysiadzie, klęczącą i pozycję na czworakach. Z punktu widzenia rehabilitacji zawodowej inwalidów najbardziej fizjologicznie racjonalną jest pozycja siedząca. Odpowiedni fizjologiczny sposób siedzenia charakteryzuje się lekkim pochyleniem tułowia do przodu i dodatkowym nieznacznym wygięciem ku tyłowi okolicy lędźwiowej. W takiej pozycji podtrzymywanie górnych części ciała osiąga się dzięki udziałowi więzadeł i napięć mięśniowych. Dążymy do tego, aby podczas pracy w pozycji siedzącej masa ciała spoczywała na guzach kulszowych, górnych częściach ud i na stopach (przy pewnych rodzajach pracy, np. wymagających większej siły, masa ciała może być częściowo przeniesiona na lędźwie i przedramię), które całą powierzchnią opierają się na podnóżku lub pedale, a kąt pomiędzy golenią a stopą nie powinien być mniejszy niż 90o«, udo i goleń powinny tworzyć kąt nie mniejszy niż 90o, głowa zaś ma być lekko pochylona do przodu: odległość oczu od pola pracy lub obrabianego przedmiotu powinna wynosić od 30 do 40 cm. Istotnym problemem przy ustaleniu prawidłowej pozycji siedzącej jest dostosowanie do inwalidy wymiarów siedziska oraz skoordynowanie wysokości pola pracy z tymi wymiarami. O prawidłowości pozycji siedzącej w stosunku do przedmiotu pracy decydują również następujące warunki: a) siedzisko powinno być odsunięte odpowiednio od płaszczyzny pionowej, przechodzącej przez miejsce przyłożenia rąk w czasie pracy, b) musi być zapewniona odpowiednia odległość manipulacyjna, tj. odległość od płaszczyzny pionowej przechodzącej przez najniższy punkt oparcia stopy do poziomej płaszczyzny przechodzącej przez miejsce przyłożenia rąk w czasie pracy. Do najbardziej męczących elementów podczas pracy w pozycji siedzącej należy zaliczyć: długotrwałe wyciągnięcie rąk, gdy pracownik siedzi odsunięty od maszyny lub stołu ślusarskiego, skręcenie w bok kolan, brak miejsca na prawidłowe ustawienie nóg, nadmierne pochylenie ciała do przodu. Pozycja siedząca nadaje się do długotrwałych zajęć wymagających swobody ruchów kończyn górnych. W pozycji siedzącej pewnemu ograniczeniu swobody podlegają ruchy uda i tułowia. W związku z tym pchanie, podnoszenie, obracanie się jest utrudnione. Zużycie energii na utrzymanie pozycji siedzącej jest zaledwie o 4% większe niż w pozycji leżącej. Pozycja stojąca powoduje stratę energii na utrzymanie tułowia w pozycji pionowej. Postawę pionową można utrzymać tylko wtedy, jeśli prostopadła ze środka ciężkości ciała pada na pole czworoboku podparcia. Równowaga stojącego ciała jest chwiejna. Przez cały czas zachodzą wahadłowe ruchy tułowia, utrzymujące właściwe położenie środka ciężkości. W pozycji stojącej zużycie energii waha się w granicach od 9 do 12%. Równolegle ze zwiększeniem zużycia energii wzrasta obciążenie narządu krążenia, tj. serca i naczyń krwionośnych. Pozycja siedząco-stojąca, stosowana na przemian, może spełniać rolę czynnika fizycznie usprawniającego w terapii pracą. (Z. N.) pozycja społeczna w grupie; ważny składnik struktury grupy. Można mówić o istnieniu określonej gradacji, w ramach której każdy członek grupy zajmuje w niej określone miejsce. W pracy zawodowej inwalidów istnieje rywalizacja, która łączy się z aspiracjami związanymi z pozycją w grupie. Pozycja osób stojących wyżej w hierarchii społecznej wpływa na pracę i zachowanie pozostałych członków grupy. Układ pozycji członków grupy nie jest czymś stałym, podlega dwukierunkowym zmianom od niższej pozycji do wyższej lub odwrotnie. Poprawa p. s. poszczególnych członków w grupie ma duże znaczenie wychowawcze i motywacyjne. (J. M.) pozycje czynościowe; takie ustawienia stawów kończyn, w których kończyna spełnia najlepiej swoją funkcję i może być użyteczna nawet po zesztywnieniu któregokolwiek stawu. Przy unieruchomieniu kończyny (operacyjnym i zachowawczym) ustawia się stawy w pozycjach czynnościowych (fizjologicznych), jeżeli nie ma uzasadnionych wskazań do innego ustawienia. Kończyna górna: staw ramienny ustawia się w odwiedzeniu 60o, w zgięciu 40o i rotacji wewnętrznej 30o, staw łokciowy - w zgięciu pod kątem 90o (80-100o), przedramię - w pozycji pośredniej między odwróceniem i nawróceniem, nadgarstek - w zgięciu grzbietowym około 30o, kciuk - w przeciwstawieniu i odwiedzeniu, palce - w lekkim zgięciu (około 30o) w stawach międzypaliczkowych i śródręczno-palcowych. Kończyna dolna: staw biodrowy ustawia się w lekkim zgięciu (20 - 30 st.), w odwiedzeniu 5-10 st. pozycji pośredniej między rotacją zewnętrzną a wewnętrzną; staw kolanowy ustawia się w zgięciu 5 - 1Oo, stopę pod kątem 100o (10o zgięcia podeszwowego) i w pozycji pośredniej między nawróceniem i odwróceniem, przywiedzeniem a odwiedzeniem. W razie skłonności do zesztywnień kręgosłupa dąży się do zachowania jego krzywizn fizjologicznych. Dla potrzeb rehabilitacji niejednokrotnie jest konieczne operacyjne ustawienie odpowiednich odcinków aparatu ruchowego za pomocą usztywnienia odpowiednich stawów w wyżej wymienionych pozycjach czynnościowych. (Z. N.) półka siedzeniowa; tylnoprzyśrodkowa część krawędzi - leja kikutowego protezy uda względnie - tulejki udowej protezy goleni lub - ortezy kończyny dolnej, odpowiednio ukształtowana, służąca do podparcia masy ciała pod guzem kulszowym. (H. G., T. M.) praca chroniona; forma zatrudnienia inwalidów, którzy ze względu na rodzaj inwalidztwa i znacznie obniżoną zdolność do pracy nie mogą być zatrudnieni w zwykłych warunkach pracy. Zapewnia ona indywidualny dobór profilu i technologii produkcji, przystosowanie stanowiska i środowiska pracy do potrzeb i możliwości inwalidy oraz odpowiednią opiekę lekarską i rehabilitacyjną. Ostatecznym celem p. ch. jest przygotowanie inwalidy do pracy w warunkach niechronionych; ma więc ona charakter przejściowy. Dla wielu inwalidów p. ch. pozostaje jednak przez cale życie jedyną możliwą formą zatrudnienia. P. ch. wykonywana jest w dwóch formach organizacyjnych: w - zakładach pracy chronionej lub na - stanowiskach pracy chronionej. W Polsce warunki pracy chronionej dla inwalidów zapewniają głównie spółdzielnie inwalidów. Do pracy chronionej kwalifikuje się: niewidomych, inwalidów z powodu gruźlicy, umysłowo upośledzonych, psychicznie chorych, głuchych z dodatkowym kalectwem, epileptyków i inwalidów z ciężkimi uszkodzeniami narządu ruchu. P. ch. jest organizowana również dla kobiet ciężarnych i dla osób młodocianych pełnosprawnych. (T. M.) praca dynamiczna; polega na naprzemiennym kurczeniu się i rozkurczaniu mięśni. Czynność mięśnia przy wykonywaniu pracy dynamicznej polega na tym, że dwa punkty, do których przyczepione są jego końce, zbliżają się do siebie wbrew zewmętrznemu oporowi. W p.d. wysiłek jest ciągle zmienny i w toku jej trwania czynne są w różnym stopniu różne grupy mięśni. Z punktu widzenia fizjologii jest ona korzystniejsza i bardziej odpowiada ogólnej sprawności ruchowej niż praca fizyczna z przewagą elementów statycznych. (Z. N.) praca inwalidów; dawniej uważano, że inwalidzi są w pracy o wiele mniej wydajni niż pracownicy pełnosprawni. Opinie takie nadal utrzymują się w niektórych środowiskach, co niekorzystnie wpływa na przyjmowanie inwalidów do pracy. Trudności w zatrudnieniu inwalidów występują nie tylko u nas, ale nieomal we wszystkich krajach świata. Doświadczenie wykazało jednak, że inwalida zatrudniony na stanowisku pracy dostosowanym do jego psychofizycznych możliwości i kwalifikacji zawodowych oraz we właściwym środowisku pracy (postawa kierownictwa i współtowarzyszy pracy) jest tak samo wydajnym pracownikiem, jak osoby pełnosprawne. Często charakteryzuje go wysoka motywacja do pracy, która rekompensuje pewne braki wynikające z inwalidztwa. Istnieją oczywiście pewne grupy inwalidów, którzy nie kwalifikują się do żadnej pracy lub mogą pracować tylko w - warunkach specjalnych. Badania naukowe wykazały, że rehabilitacja zawodowa i dzięki niej zatrudnianie inwalidów są opłacalne, a poniesione koszty szybko się amortyzują. Włączenie inwalidów w czynne życie zawodowe odciąża w znacznym stopniu państwo od różnych świadczeń społecznych na ich rzecz. Zob. też: zatrudnienie inwalidów; dobór pracy. (T. M.) praca ludzka; wszelka celowa działalność człowieka odbywająca się w ścisłym powiązaniu z oddziaływaniem czynników środowiska zewnętrznego, prowadząea do zaspokojenia dowolnych potrzeb ludzkich i wytwarzania dóbr materialnych i duchowych, warunkująca wykonawcy określoną pozycję społeczną i ekonomiczną. Wszelka praca odbywa się dzięki uruchomieniu procesów psychofizjologicznych, które powodują przestawienie się ustroju w toku wykonywanej czynności na nowy poziom czynnościowy, wyrażający się przede wszystkim w charakterze i intensywności przemiany materii, zmianach parametrów cechujących poszczególne układy i narządy pod względem morfologicznym i fizjologicznym oraz zmianach w sferze psychicznej człowieka i jego powiązaniach ze społecznością ludzką. (Z. N.) praca nakładcza inwalidów; forma zatrudnienia inwalidów bez specjalnych rygorów co do czasu i miejsca pracy. - Nakładca może wykonywać powierzoną mu pracę w dowolnym czasie i poza zakładem pracy, na ogół w swoim domu (mieszkaniu). P. n. jest dość szeroko stosowaną formą zatrudnienia, zwłaszcza: 1Ď) inwalidów ciężko poszkodowanych, którzy ze względu na stan zdrowia nie są zdolni do wykonywania stałej i systematycznej pracy; 2Ď) inwalidów, którzy ze względu na stan zdrowia i miejsce zamieszkania mają trudności w dojazdach do zakładu pracy i w powrocie do domu; 3Ď) inwalidów, którzy ze względu na sytuację rodzinną (kobiety opiekujące się dziećmi) nie mogą opuszczać na dłuższy czas swego domu. P. n. głównie organizują spółdzielnie inwalidów, które dostarczają surowiec i odbierają wykonane elementy. Zabezpieczają też im przyuczenie do wykonywania powierzonych zadań oraz opiekę lekarsko-rehabilitacyjną. Zatrudnienie inwalidów w systemie p.n. w pewnym zakresie prowadzą również - zakłady szkoleniowo-produkcyjne Polskiego Związku Głuchych i spółdzielnie pracy. (T. M.) praca - rodzaje; z punktu widzenia fizjologii i psychologii istnieje podział na pracę fizyczną i pracę umysłową. Praca fizyczna występuje w dwóch postaciach: dynamicznej, związanej z przemieszczaniem ciała ludzkiego lub poszczególnych jego części w przestrzeni, oraz statycznej, przebiegającej w warunkach bezruchu i polegającej na pracy mięśni. Praca umysłowa może być także dwojakiego rodzaju: wykonywana przy przeważającym obciążeniu umysłowym, wyrażającym się przede wszystkim napięciem uwagi i twórczymi procesami myślowymi oraz wykonywana przy przeważającym obciążeniu emocjonalnym, np. w warunkach wymagających szybkiej decyzji. Z punktu widzenia struktury i zakresu wymagań stawianych pracownikowi rozróżniamy 4 podstawowe typy prac: praca ręczna, praca ręczna przy użyciu narzędzi, praca ręczno-maszynowa, praca na automatach. Praca ręczna, wykonywana bez użycia narzędzi, staje się anachronizmem w erze atomowej, niemniej jednak spotyka się ją stosunkowo często, szczególnie w transporcie (załadunek. segregacja itp.). Praca ręczna z użyciem narzędzi ciągle jest jeszcze dominującym typem pracy w naszym przemyśle. Pod pojęciem narzędzi rozumie się tu wszelkie narzędzia, przyrządy, maszyny czy urządzenia nie napędzane energią doprowadzaną z zewnątrz. Praca ręczno-maszynowa polega na przygotowaniu, zakładaniu oraz zdejmowaniu przedmiotów obrabianych, a także kontroli i obsłudze elementów sterujących maszyny. Praca na automatach odbywa się przy stosunkowo niewielkim udziale pracownika, który jedynie kontroluje przebieg pracy automatu, uruchamia go lub zatrzymuje. Każdy typ pracy w inny sposób oddziałuje na zatrudnionego przy niej człowieka, w inny sposób kształtuje jego zdolności, umiejętności i wiedzę. Zakres niezbędnej wiedzy teoretycznej jest najmniejszy przy pracy ręcznej, najwyższy zaś - przy pracy na automatach. Zręczności i zdolności motoryczne, które odgrywają dużą rolę w pracy ręcznej przy użyciu narzędzi, a w pewnym stopniu w pracy ręczno-maszynowej, mają stosunkowo niewielkie znaczenie w pracy na automatach. Wraz ze zmniejszeniem się roli zręczności i zdolności motorycznych oraz zwiększaniem roli wiedzy teoretycznej i empirycznej przy przechodzeniu do wyższych form organizacji pracy rośnie obciążenie psychiczne, przy jednoczesnym spadku obciążenia fizycznego pracą. (Z. N.) praca socjalna; działalność socjalno-opiekuńcza instytucji opieki społecznej, która jest jednak czymś różnym od opieki społecznej. P. s. jest zorganizowaną pomocą świadczoną jednostkom, grupom i społecznościom lokalnym w rozwiązywaniu przez nich trudnych problemów życiowych. Polega ona na doraźnej działalności prewencyjnej i doradczej, których celem jest poprawa sytuacji bądź zmiana środowiska pracy. W Polsce Ludowej p. s. włączona została do zadań związków zawodowych, zakładów pracy, stowarzyszeń spółdzielczych i rad narodowych. P. s. objęto dwa rodzaje potrzeb społecznych: socjalno-bytowe i kulturalno-wychowawcze. P. s. ma zapewnione środki materialne umożliwiające rozwinięcie szerokiej aktywności społeczno-wychowawczej w zakresie zaspokajania potrzeb biologicznych, społecznych i kulturalnych. P.s. jest rozumiana przede wszystkim jako praca opiekuńczo-wychowawcza, polegająca na wydobywaniu, pomnażaniu, zachowywaniu sił ludzkich w celu wspólnego działania dla dobra takich osób, które pozostawione własnemu losowi mogłyby nie podołać niekorzystnym sytuacjom życiowym. W drugim znaczeniu przez p. s. rozumiemy działalność o charakterze administracyjnym, kierowanie urządzeniami i usługami socjalnymi oraz zapewnienie warunków do zaspokajania potrzeb ludzi pracy i ich rodzin. W tym znaczeniu mówimy m. in. o zakładowej działalności socjalnej. P. s. jest realizowana przez pracownika socjalnego (asystent socjalny, referent socjalny). Wymaga kwalifikowanej kadry kształconej zarówno na poziomie średnim, jak i wyższym, oraz szerokich rzesz działaczy społecznych (opiekunów społecznych). (J. M.) praca statyczna; występuje wszędzie tam, gdzie od pracownika wymaga się trwałego utrzymania napięcia określonej grupy mięśni. Czynność mięśnia przy wykonywaniu pracy statycznej polega na tym, że dwa punkty, do którego przyczepione są jego końce, utrzymują się w tym samym położeniu, mimo przeciwdziałania siły zewnętrznej. Częstym przypadkiem pracy statycznej mięśni palców i ręki jest zaciskanie kleszczy lub obcęgów. Gdy takie czynności trwają przez dłuższy czas, należy stosować kleszcze zaopatrzone w zaciski, sprężyny zaciskające lub inne podobne urządzenia, którymi można zastąpić siłę mięśni. (Z. N.) pracownik socjalny; specjalista zajmujący się zawodowo zaspokajaniem potrzeb socjalnych człowieka za pomocą metod pracy socjalnej. P.s. wykonuje swoje zadania samodzielnie; przeprowadza analizy społeczne i dokonuje oceny poszczególnych sytuacji jednostek i grup, przedstawia wnioski do dalszej działalności. P. s. jest absolwentem pomaturalnej szkoły pracy socjalnej lub wyższej uczelni. Referent socjalny jest pracownikiem biura usług socjalnych (komórki ds. socjalnych). Wykonuje swoje zadania pod nadzorem kierownika służby pracowniczej. Te dwa typy stanowisk reprezentują zupełnie odrębne pole działania. Pierwszy realizuje zadania o charakterze opiekuńczo-wychowawczym, drugi podejmuje prace organizacyjno-administracyjne. P. s. pracuje w Polsce w placówkach pomocy społecznej, w placówkach rehabilitacji zawodowej, w psychiatrii. Największe zapotrzebowanie na p.s. zgłaszają instytucje pomocy społecznej. W programie rozwoju zawodowej służby socjalnej do 1990 r. przewiduje się zatrudnienie I p. s. na obszar zamieszkiwany w mieście przez ok. 3500, na wsi przez 8000, mieszkańców. Obok p. s. i referentów socjalnych spotyka się licznych opiekunów społecznych, którzy organizują działalność socjalną w miejscu zamieszkania oraz w zakładach pracy. Woluntariusze pracy socjalnej - opiekunowie społeczni stają się obecnie, przy wzroście liczby pracowników socjalnych, ogniwem sygnalizującym o nie zaspokojonych potrzebach osób wymagających pomocy. Opiekunowie społeczni pracują głównie w ośrodkach pomocy społecznej przy ZOZ. (J. M.) praksja oralna; zdolność wykonywania celowych ruchów narządów artykulacyjnych (język, wargi), która często bywa zaburzona lub zniesiona (- apraksja) u osób z ogniskowymi uszkodzeniami mózgu. P. o. stanowi zespół schematów kinestetycznych, niezbędnych dla prawidłowego posługiwania się mową ustną. Badanie p. o. wchodzi w zakres rutynowej diagnozy w - logopedii. (T. G.) prawa inwalidów - uprawnienie do korzystania z praw inwalidów prawo Wollfa-Delpecha; określa zdolność czynnościowego przystosowania się kształtu kości do patologicznie zmienionych warunków statycznych. Przy zniekształceniach kości, powstałych w wyniku złamania lub procesu chorobowego, po stronie wklęsłej skrzywionej kości następuje wzmożone tworzenie się tkanki kostnej z jednoczesnym spowolnieniem jej wzrostu. Po stronie wypukłej - odciążonej, następuje zanik tkanki kostnej. Ma to znaczenie praktyczne przy wyrównywaniu się samoistnym pourazowych zniekształceń kości długich u dzieci, z drugiej strony sprzyja narastaniu zmian strukturalnych kręgów w przebiegu bocznego skrzywienia kręgosłupa. (J. K.) prądy diadynamiczne; powstają w specjalnych aparatach jako efekt prostowania prądu sinusoidalnie zmiennego. Aparaty te wytwarzają kilka rodzajów prądów, spośród których znaczenie terapeutyczne mają: prąd dwufazowy stały (stosowany zwykle wstępnie, gdyż działa najsilniej przeciwbólowo i zmniejsza oporność skóry), prąd jednofazowy stały oraz prądy modulowane o krótkich i długich okresach. W leczniczym oddziaływaniu powodują rozluźnienie napięcia mięśniowego, zmniejszają dolegliwości bólowe oraz wpływają na poprawę trofiki skóry. (A. Z., J. K.) preorientacja zawodowa; wstępne orientowanie młodzieży o pracy zawodowej, którą w przyszłości może podjąć. P. z. wobec młodzieży o ograniczonej sprawności fizycznej czy umysłowej prowadzona jest w toku nauki szkolnej, szczególnie w dwóch ostatnich klasach, celem umożliwienia uczniom wyboru odpowiedniej dla nich szkoły ponadpodstawowej zgodnej z zainteresowaniami i uzdolnieniami. Należy tu uwzględniać ograniczenie wyboru zawodu ze względu na rodzaj i stopień inwalidztwa. P.z. obejmuje nie tylko informacje, ale także obserwację różnych stanowisk pracy, a nawet próby pracy w różnych zakładach. P. z. prowadzona jest przez szkoły, a także przez poradnie wychowawczo-zawodowe. Jest wstępnym etapem do poradnictwa zawodowego, które ma charakter mniej informacyjny, a bardziej diagnostyczny. W p. z. istotnym jest uwzględnienie różnych cech osobowości niezbędnych do wykonywania pracy w ogóle, jak: zdolności, umiejętności, zainteresowania zawodowe, postawa wobec pracy itd. P.z. stanowi ważny etap rehabilitacji zawodowej młodzieży niepełnosprawnej i stwarza jej możliwości wyboru zawodu zgodnie z jej ograniczonymi możliwościami. Jest ona elementem programu rehabilitacyjnego realizowanego przez szkoły specjalne. (T. M., Z. S.) prędkość skracania mięśnia; wartość wymierna, której maksymalne parametry związane są między innymi z rodzajem mięśnia, z długością jego włókien, z obciążeniem. (A. K.) produkcja; przetwarzanie materiałów lub półwyrobów na wyroby użyteczne. Wyroby mogą być produktami różnych faz procesu produkcyjnego. Proces produkcyjny jest to odpowiednio uporządkowany zespół wszystkich działań, wykonywanych w toku produkcji wyrobu, począwszy od pobrania materiału (surowca) z magazynu, przez wszystkie czynności technologiczne, transportowe, kontrolne itp., aż do przekazania gotowego wyrobu do magazynu. Jako wyrób może być traktowany albo jeden gotowy przedmiot produkcji (kompletny wyrób), albo większa liczba (seria) takich przedmiotów (samochody, mikroskopy). Czas obejmujący realizację procesu produkcyjnego nazywa się cyklem produkcyjnym. Czynności występujące w procesie produkcyjnym, zgrupowane w zespoły stanowiące wydzielone jednostki wykonawcze, wykonywane na ustalonych stanowiskach roboczych, nazywane są operacjami. Rozróżnia się operacje technologiczne i pomocnicze. Operacje technologiczne (bezpośrednio-produkcyjne) mają za zadanie dokonanie zmiany składu, kształtu, postaci, wymiaru lub innych właściwości wyrobu albo jego elementów. Do takich operacji należą: cięcie, toczenie, struganie, wiercenie, gwintowanie, nitowanie, składanie, skręcanie części, malowanie, regulowanie itp. Operacje pomocnicze (manipulacyjne) mają za zadanie dokonanie pewnych czynności umożliwiających wykonywanie operacji technologicznych we właściwej kolejności, we właściwym miejscu i czasie oraz według odpowiednich wymagań jakościowych. Do operacji pomocniczych należą: transport, kontrola, przygotowywanie administracyjno-rejestracyjne itp. Przedstawione skrótowo zagadnienie organizacji p. dominuje w organizacji warsztatów rehabilitacji przemysłowej i w zasadniczy sposób decyduje o prawidłowym przebiegu rehabilitacji nie w pełni sprawnych pracowników, zatrudnionych na wyodrębnionych stanowiskach pracy w poszczególnych wydziałach produkcyjnych zakładu pracy. (Z. N.) produktywizacja inwalidów; włączenie inwalidów w proces pracy (zatrudnienia). Termin obecnie rzadko używany. (T. M.) profilaktyka gerontologiczna; jest dziedziną gerontologii znajdującą się na styku biologii starzenia się z medycyną i socjologią, psychologią i rehabilitacją. Celem p. g. jest uczynienie starości okresem życia wolnym od chorób oraz niesprawności fizycznej i psychicznej. Nie chodzi tu o zapobieganie procesom starzenia się, których przebieg jest nieunikniony. Mówiąc zatem o profilaktyce w gerontologii mamy na uwadze ochronę zdrowia człowieka, ochronę przed chorobami i ich powikłaniami. P. g. zajmuje się z jednej strony tymi wszystkimi czynnikami, które wpływają na zachowanie zdrowia, z drugiej zaś tymi, które przyspieszają procesy starzenia się ludzi i powodują ich niedołęstwo psychofizyczne. P.g. obejmuje badania naukowe i działania praktyczne, których celem jest zwolnienie procesów starzenia się ludzi, ograniczenie towarzyszącej im patologii i zachowanie człowieka do późnych lat życia w zdrowiu fizycznym, psychicznym i społecznym. Starzenie się ustroju ludzkiego przebiega w sposób nierównomierny; zależy ono od czynników genetycznych i środowiskowych, a także od chorób, które w różnym stopniu obciążają poszczególne układy i narządy. Przedwczesne starzenie się może być uwarunkowane genetycznie, ale najczęściej występuje pod wpływem niekorzystnych wpływów środowiska. Szkodliwe czynniki przyspieszające starzenie się nazwano czynnikami ryzyka. Czynniki ryzyka dzieli się w p. g. na biologiczne i społeczne. Biologiczne czynniki ryzyka to: 1Ď) zmniejszenie aktywności ruchowej, której niedobór powoduje głębokie zmiany w ustroju przyspieszające procesy starzenia się (- hipokinezja a starzenie się); 2Ď) niewłaściwe odżywianie, prowadzące zarówno do zaburzeń spowodowanych, np. niedoborem białka, witamin czy żelaza, jak też nadmiarem przyjmowanych kalorii powodujących otyłość, nasilających miażdżyce tętnic i choroby związane z rozwojem miażdżycy; 3Ď) stosowanie używek, jak alkohol, a zwłaszcza palenie tytoniu; 4Ď) lekomania; 5Ď) szkodliwe wpływy środowiska zewnętrznego, jak: hałas, wibracja, promieniowanie, zanieczyszczenie powietrza, wody i pożywienia. Społeczne czynniki ryzyka to: 1Ď) nagła zmiana warunków życia, np. w związku z przejściem na emeryturę: 2Ď) pogorszenie sytuacji materialnej; 3Ď) osamotnienie; 4Ď) izolacja społeczna; 5Ď) nadmiar wolnego czasu i brak odpowiednich form rekreacji; 6Ď) brak przygotowania do starości. (H. Sz.) profilaktyka inwalidztwa; działanie zmierzające do stworzenia właściwych warunków rozwojowych (dzieciom i młodzieży) oraz zapobiegania chorobom i urazom, które w konsekwencji mogą prowadzić do trwałego uszkodzenia organizmu. Obejmują one: 1Ď) profilaktyczną działalność służby zdrowia, przejawiającą się w różnych okresowych badaniach kontrolnych, mających na celu wczesne wykrywanie wad i zaburzeń organizmu, w zabiegach (np.: szczepienia ochronne, ćwiczenia usprawniające) i akcjach uświadamiających w zakresie prawidłowości odżywiania, prowadzenia higienicznego trybu życia, zapobiegania różnym niebezpiecznym chorobom itd; 2Ď) działalność profilaktyczną innych instytucji i organizacji, np. w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy prowadzoną w zakładach pracy, akcje propagandowe - Polskiego Towarzystwa Walki z Kalectwem. (T. M.) profilaktyka starzenia się; podjęcie skoordynowanych działań w celu prawidłowego starzenia się człowieka. Na p. s. składają się elementy psychiczne, fizyczne i społeczne. Współdziałanie tych trzech sfer prowadzi do skutecznej profilaktyki. P. s. jest w istocie profilaktyką patologicznego starzenia się. Zakładając, że człowiek stary ma taką samą wartość jak i młody, zadanie p.s. polega na staraniach, aby ludziom starym stworzyć warunki do prowadzenia życia niezależnego na odpowiednim poziomie. W starszym wieku zachodzi szereg istotnych zmian biologicznych i psychicznych. P. s. to nie tylko zapobieganie zniedołężnieniu, ale i pomoc w zadowalającym samookreśleniu się człowieka starego. (J. S.-P.) program pozawałowej rehabilitacji ruchowej; zestawienie i schematy ćwiczeń z określeniem rodzaju i intensywności (stopniowo zwiększanej) dla różnych etapów rehabilitacji i dla różnych poziomów wydolności wysiłkowej. Opracowano wiele programów rehabilitacji kardiologicznej. Jednym z najwcześniejszych i najlepszych jest program opracowany przez zespół pod kierunkiem Z. Askanasa, ciągle ulepszany i stanowiący podstawę rehabilitacji pozawałowej w Polsce. Istotnym składnikiem tego programu są modele rehabilitacji ruchowej. Komitet Ekspertów Śoz i Rada Rehabilitacji Międzynarodowego Towarzystwa Kardiologicznego uzgadniają program, który powinien nadawać rehabilitacji optymalny przebieg, a ona sama powinna mieć taki charakter, aby mogła być stosowana w wielu krajach. Realizowanie jednakowych programów rehabilitacj i, pozawałowej umożliwi porównanie wyników i ocenę jej skuteczności. (J. Ł.) promieniowanie nadfioletowe; źródłem p.n. są lampy kwarcowe, których promienniki zwane palnikami działają na zasadzie zamkniętego łuku elektrycznego, tzn. bez kontaktu z atmosferą. W leczeniu stosuje się wiele typów lamp kwarcowych, a działanie promieniowania nadfioletowego jest bardzo rozległe. (A. Z.) proprioreceptory; - receptory "własne" narządów ruchu. Są to wyspecjalizowane czujniki zbierające informacje o aktualnym stanie położenia lub ruchu: kanały półkoliste - ucho wewnętrzne - kąt ustawienia głowy i przyspieszenie kątowe głowy, przedsionek - ucho wewnętrzne - położenie pionowe ciała (w stosunku do przyspieszenia grawitacyjnego) i przyspieszenie liniowe ciała, wrzeciona mięśniowe - brzuśce mięśniowe - długość mięśnia i prędkość skracania mięśnia, receptory ścięgnowe (tzw. organy Golgiego) - siła rozwijana przez ścięgna mięśni F, receptory stawowe (tzw. ciałka Vatera-Pacciniego i Ruffiniego) - kąty w stawach i prędkość ruchów w stawach. (A.K.) prostotrzymacz; konstrukcja taśmowo-szelkowa, często w połączeniu z ramą podgrzebieniową metalową, wymuszająca czynną korekcję postawy. (H. G., T. M.) protagonista - agonista proteza; sztuczny element anatomiczny zastępujący brakujący element naturalny, np. proteza kończyny górnej, proteza stawu biodrowego itp. (H. G., T. M.) proteza całej kończyny dolnej; sztuczna kończyna dolna składająca się z - kosza biodrowego, części udowej, goleniowej oraz stopy protezy z mechanizmami ruchowymi: - staw biodrowy, - staw kolanowy oraz często również - staw skokowy. Stosowana w przypadku braku kikuta po amputacji w obrębie bliższej nasady uda, po całkowitej amputacji uda w stawie biodrowym oraz po amputacji kończyny wraz z częścią miednicy. (H. G., T. M.) proteza goleni; sztuczna część kończyny dolnej, składająca się z leja kikutowego goleni (przeważnie z oparciem pod więzadłem właściwym rzepki) oraz stopy protezy. Zwykle bez stawu skokowego. Może mieć zawieszenie stabilizujące ją na kikucie. Czasem stosuje się - tulejkę udową połączoną z lejem protezy szynami bocznymi, zaopatrzonymi w przeguby na wysokości stawu kolanowego. Protezy tego typu stosuje się u osób po częściowej amputacji goleni, a także po całkowitej amputacji stopy, gdzie pozostaje kikut goleni pełnej długości. (H. G., T. M.) proteza kąpielowa; rodzaj protezy kończyny dolnej ułatwiającej wejście do zbiorników wodnych (jezioro, morze, basen) i wykorzystywanej w czasie pływania. Ze względu na przeznaczenie i warunki użytkowania ma lekką, uproszczoną budowę - protezy kończyny zewnątrzszkieletowej z dużymi otworami przepływowymi, zapobiegającymi gromadzeniu się wody w protezie. (H. G., T. M.) proteza kończyny definitywna; proteza kończyny górnej lub dolnej stosowana po osiągnięciu warunków niezbędnych do jej trwałego użytkowania, głównie po ustabilizowaniu się kształtu kikuta. Konstrukcja jej powinna być dostosowana do indywidualnych warunków psychofizycznych inwalidy oraz odpowiadać aktualnemu poziomowi wiedzy techniczno-medycznej i możliwościom wykonawczym. (H. G., T. M.) proteza kończyny dolnej; sztuczna kończyna dolna lub część kończyny dolnej zastępująca brakującą kończynę dolną lub jej część. Zależnie od poziomu braku kończyny, którą proteza k. d. zastępuje, rozróżnia się protezy stopy, goleni, uda i protezy całej kończyny dolnej. Stałymi elementami protezy k. d. są - stopa i - lej kikutowy protezy. Elementami stosowanymi zależnie od poziomu braku kończyny i rodzaju protezy są - staw skokowy, staw kolanowy oraz staw biodrowy protezy. Elementem mocującym protezę k. d. do ciała inwalidy jest w większości przypadków - zawieszenie protezy kończyny dolnej. Proteza goleni, uda oraz proteza całej kończyny dolnej mogą mieć budowę - protezy kończyny zewnątrzszkieletowej lub - protezy kończyny wewnątrzszkieletowej. W zależności od roli, jaką mają spełniać, mogą to być - protezy kończyny tymczasowe, - definitywne, - instruktorskie, przymiarkowe lub o przeznaczeniu specjalnym, np. - protezy kąpielowe. (H. G., T. M.) proteza kończyny dolnej podrzepkowa; standardowy typ - protezy goleni z lejem kikutowym podpierającym masę ciała, głównie pod więzadłem właściwym rzepki. Dodatkowymi polami podparcia masy ciała są powierzchnie wewnętrzne leja, odpowiadające wszystkim odpornym na długotrwały ucisk powierzchniom kikuta. Model podstawowy tej protezy, zwany Ptb (patella tendon bearing), ma dodatkowe zawieszenia w postaci okrężnego paska obejmującego udo nad kłykciami. W modyfikacji protezy Kbm (Kondylenbettung Munster) oraz Pts (prothese tibiale supracondylienne) zawieszenie stanowi specjalnie ukształtowana górna część leja, umożliwiająca zakotwiczenie protezy na wyniosłościach kostnych dalszej nasady uda. (H. G., T. M.) proteza kończyny dolnej przymiarkowa; urządzenie adaptacyjne umieszczone pomiędzy stopą protezy kończyny dolnej a lejem kikutowym protezy uda lub goleni, pozwalające na precyzyjne ustawienie leja w stosunku do stopy i sprawdzenie układu w warunkach dynamicznych. Ustawienie to kopiowane jest w specjalnym przyrządzie kopiującym. Polega ono na wymianie urządzenia adaptacyjnego na właściwe elementy konstrukcyjne protezy. (H. G., T. M.) proteza kończyny dolnej szczudłowa; uproszczona forma - protezy goleni lub - protezy uda. Składa się z - leja kikutowego protezy kończyny i szczudła. Służy jako prowizoryczne zaopatrzenie brakującej części kończyny dolnej. (H. G., T. M.) proteza kończyny górnej; sztuczna kończyna górna lub część kończyny górnej zastępująca brakującą kończynę górną lub jej część. W zależności od poziomu braku kończyny, którą zastępuje, rozróżnia się protezy k. g. ręki, przedramienia, ramienia i całej kończyny górnej. Zależnie od wymogów indywidualnych może spełniać funkcje kosmetyczne, jak też zastępować określone funkcje ruchowe kończyny górnej. Z tego też względu dzieli się protezy k. g. na kosmetyczne, bierne i czynne. Bierne i czynne pozwalają na wykonanie pracy. Czynne odróżniają się od biernych tym, że przynajmniej jeden mechanizm ruchowy wykorzystuje - źródło energii protezy kończyny górnej. Czynne dzieli się na mechaniczne, elektryczne i pneumatyczne, w zależności od rodzaju wykorzystywanego źródła energii. Proteza k. g. może mieć konstrukcję - zewnątrzszkieletowej lub - wewnątrzszkieletowej protezy kończyny oraz może być definitywną lub tymczasową protezą kończyny. Jako mechanizmy ruchowe stosuje się głównie staw nadgarstkowy, staw łokciowy, staw barkowy, końcówkę wyspecjalizowaną, hak chwytny i rękę protezy k. g. Stałymi elementami protezy k. g., poza nielicznymi konstrukcjami,jest lej kikutowy oraz zawieszenie protezy kończyny górnej. (H. G., T. M.) proteza kończyny górnej czynna; zespół elementów powiązanych mechanicznie, elektrycznie i pneumatycznie, stanowiących - mechaniczną, elektryczną, pneumatyczną lub hybrydową protezę kończyny górnej. Inwalida oddziałuje na nią "wejściami" za pomocą sygnałów nadanych, natomiast na otoczenie "wyjściami" za pośrednictwem wielkości sterowanych. Składa się z 3 układów: sterowania, wykonawczego oraz sterowanego, powiązanych odpowiednio sygnatem sterującym i wielkością sterującą. Na przykład w - protezie kończyny górnej elektrycznej, sterowanej miomechanicznie, układem sterowania jest zawieszenie sterujące. Przejmuje ono sygnały nadane przez ruchy ciała, wywołane mięśniowym źródłem energii inwalidy, i przetwarza na sygnały sterujące w postaci przesunięcia linki łączącej zawieszenie z układem wykonawczym, którym jest mikrowyłącznik. Mikrowyłącznik przetwarza sygnały sterujące na wielkości sterujące w wyniku załączenia baterii akumulatorów elektrycznych do układu sterowanego. a więc np. elektrycznej ręki. Elektryczna ręka przekształca wielkości sterujące na wielkości sterowane, którymi są jej ruchy chwytne. (H. G., T. M.) proteza kończyny górnej elektryczna; proteza kończyny górnej, której czynne mechanizmy ruchowe wykorzystują wyłącznie energię baterii akumulatorów elektrycznych (źródło energii protezy kończyny górnej). Jako czynne mechanizmy ruchowe stosuje się elektrycznie wspomagany staw łokciowy (- staw łokciowy protezy kończyny górnej) i elektryczne końcówki chwytne (- hak chwytny, - ręka protezy kończyny górnej). Sterowanie ich funkcjami może odbywać się na zasadzie miomechanicznej oraz mioelektrycznej. W rozwiązaniu miomechanicznym wykorzystuje się mięśniowe źródło energii mechanicznej inwalidy za pośrednictwem zawieszenia sterującego (- zawieszenie protezy kończyny górnej). Przejmuje ono wybrane ruchy elementów anatomicznych ciała oraz przekazuje do mikrowyłącznika, powodując sterowanie dopływem energii elektrycznej do czynnego mechanizmu ruchowego, w wyniku czego następuje jego działanie. W rozwiązaniu mioelektrycznym wykorzystywana jest energia elektryczna pojawiająca się w napiętym mięśniu. Przyłożenie elektrod w polu skórnym naprzemiennie napinających się mięśni antagonistycznych powoduje przejęcie części tej energii przez elektroniczny układ sterujący protezy, w wyniku czego następuje sterowanie dopływem energii z baterii akumulatorów elektrycznych do czynnego mechanizmu ruchowego, a w konsekwencji jego działanie. Zob. też proteza kończyny górnej czynna (H. G., T. M.) proteza kończyny górnej hybrydowa; proteza kończyny górnej, której czynne mechanizmy ruchowe wykorzystują różne (odmienne) rodzaje - źródła energii protezy kończyny górnej. Jako czynne mechanizmy ruchowe stosuje się: mechaniczny, elektryczny i pneumatyczny staw łokciowy (- staw łokciowy protezy kończyny górnej), mechaniczny staw nadgarstkowy i barkowy (staw nadgarstkowy, - staw barkowy protezy kończyny górnej) oraz mechaniczne, elektryczne i pneumatyczne końcówki chwytne (hak chwytny, - ręka protezy kończyny górnej). W zależności od rodzaju wykorzystywanego źródła energii sterowanie ich funkcjami może odbywać się w sposób analogiczny jak w - mechanicznej, - elektrycznej i - pneumatycznej protezie kończyny górnej. Najczęściej stosowane rozwiązania h. p. kończyny górnej wykorzystują źródło energii mechanicznej i elektrycznej, np. staw łokciowy protezy wykorzystuje mięśniowe źródło energii mechanicznej, a ręka protezy energię baterii akumulatorów elektrycznych. (H. G., T. M.) proteza kończyny instruktorska; konstrukcja techniczna zbudowana na wzór protezy kończyny górnej lub dolnej, umożliwiająca demonstrowanie działania protezy przez instruktora. (H. G., T. M.) proteza kończyny górnej mechaniczna; proteza kończyny górnej, której czynne mechanizmy ruchowe wykorzystują wyłącznie mięśniowe źródło energii mechanicznej (źródło energii protezy kończyny górnej). Jako czynne mechanizmy ruchowe stosuje się głównie mechaniczne stawy (- staw - nadgarstkowy, staw łokciowy, - staw barkowy protezy kończyny górnej) i mechaniczne końcówki (- końcówka wyspecjalizowana, - hak chwytny, - ręka protezy kończyny górnej). Sterowanie ich funkcjami, poza nielicznymi wyjątkami, odbywa się za pośrednictwem zawieszenia sterującego (- zawieszenie protezy kończyny górnej). Przejmuje ono wybrane ruchy elementów anatomicznych ciała oraz przekazuje do czynnych mechanizmów ruchowych, w wyniku czego następuje ich działanie, np. ruchy odwiedzenia i zwierania łopatek przejmowane i przekazywane do mechanicznej ręki powodują realizację ruchów chwytnych. (H.G., T. M.) proteza kończyny górnej pneumatyczna; proteza kończyny górnej, której czynne mechanizmy ruchowe wykorzystują wyłącznie energię sprężonego gazu (- źródło energii protezy kończyny górnej). Jako czynne mechanizmy ruchowe stosuje się głównie pneumatyczny staw łokciowy (- staw łokciowy protezy kończyny górnej) oraz pneumatyczne końcówki chwytne (- hak chwytny, - ręka protezy kończyny górnej). Sterowanie ich funkcjami może zachodzić analogicznie jak w - protezie kończyny górnej elektrycznej. P. p. kończyny górnej jest mało rozpowszechniona, głównie z uwagi na niedogodności związane ze stosowaniem pneumatycznego źródła energii oraz awaryjnością szczelności układu pneumatycznego. (H. G., T. M.) proteza kończyny modularna; proteza kończyny dolnej lub górnej zbudowana z typowych elementów, przy czym lej kikutowy i zawieszenie mają najczęściej charakter konstrukcji indywidualnej. (H. G., T. M.) proteza kończyny tymczasowa; proteza kończyny górnej lub dolnej stosowana przejściowo, głównie w celu przygotowania kikuta do zastosowania - protezy kończyny definitywnej. Konstrukcja jej zezwala na szybką wymianę elementów, a w szczególności leja protezowego. Powszechnie stosowana jest po amputacjach kończyn dolnych. (H. G., T. M.) proteza kończyny wewnątrzszkieletowa; proteza kończyny dolnej lub górnej, której konstrukcję nośną pomiędzy lejem kikutowym a końcówką (np. stopą protezy kończyny dolnej, ręką protezy kończyny górnej) stanowią osiowe elementy nie nadające jej kształtu zewnętrznego. (H. G., T. M.) proteza kończyny zewnątrzszkieletowa; proteza kończyny dolnej lub górnej, której konstrukcję nośną pomiędzy lejem kikutowym a końcówką (np. stopa protezy kończyny dolnej, ręka protezy kończyny górnej itp.) stanowią elementy nadające jej kształt zewnętrzny. (H. G., T. M.) proteza Krukenberga; mechaniczna proteza przedramienia o walorach kosmetycznych, przystosowana do kikuta Krukenberga, stanowiącego źródło energii mechanicznej protezy; kleszcze kikuta za pośrednictwem specjalnego układu dźwigniowego zamykają i otwierają mechaniczną rękę. (H. G., T. M.) "proteza mowy"; przyuczenie pacjenta z głęboką - afazją do posługiwania się tzw. albumem funkcjonalnym, stanowiącym zbiór prostych życzeń i wypowiedzi wyrażonych drukiem lub przez rycinę. (S. Z.-Ch.) proteza Sauerbruchba; mechaniczna proteza kończyny górnej wykorzystująca energię mechaniczną mięśnia, najczęściej mięśnia dwugłowego ramienia lub mięśnia piersiowego większego, po zastosowaniu - miokineplastyki Sauerbrucha. Na przykład mięsień dwugłowy ramienia z wytworzonym poprzecznym tunelem mięśniowo-skórnym może stanowić żródło energii dla mechanicznej protezy przedramienia. W tym przypadku umieszczony zostaje w tunelu orczyk, który łączy się cięgnem z mechanizmem ręki. Skurcz mieśnia powoduje przesuwanie się orczyka i cięgna, w wyniku czego następuje otwieranie lub zamykanie ręki, zależnie od jej rozwiązania konstrukcyjnego. (H. G., T. M.) proteza słuchowa - aparat słuchowy proteza uda; sztuczna część kończyny dolnej, w skład której wchodzi lej kikutowy uda, część goleniowa i stopa protezy. Mechanizmy ruchowe: staw kolanowy i często staw skokowy protezy. Zazwyczaj także ma zawieszenie stabilizujące ją na kikucie. Stosowana do zaopatrzenia kikutów uda po częściowej amputacji w obrębie uda lub po całkowitej amputacji goleni w stawie kolanowym. (H. G., T. M.) protezowanie, aspekty psychologiczne; postawy wobec zastosowanej w ramach postępowania rehabilitacyjnego protezy są często dość skomplikowane i wymagają specjalnej oceny oraz odpowiedniego oddziaływania. Psycholog zajmując się problematyką rehabilitacji styka się nieraz ze zjawiskiem nieakceptowania przez inwalidę protezy, która wyraźnie podkreśla jego kalectwo. Nierzadko należy podjąć specjalne starania, które mają na celu całkowite zaakceptowanie protezy, jako urządzenia zmniejszającego konsekwencje kalectwa a zwiększającego sprawność fizyczną invalidy. (T. G.) protezowe uzupełnienie stopy - uzupełnienie protezowe stopy protezowe wyrównanie skrócenia kończyny dolnej - wyrównanie skrócenia kończyny dolnej protezowe próba Luschera-Zwisłockiego; metoda audiometryczna służąca do wykrywania objawów wyrównywania głośności. Za pomocą p. L.-Z. uzyskuje się zakreskowany pas, odpowiadający kształtowi krzywej progowej słuchu, który powstaje przez rejestrowanie momentów wystąpienia reakcji na ton i zaniku tej reakcji. Przy uszkodzeniach typu głuchoty odbiorczej pas, o którym mowa, jest stosunkowo wąski, natomiast przy uszkodzeniach o charakterze głuchoty przewodzeniowej zakreślony pas krzywej progowej jest szeroki. Istnieje wiele zmodyfikowanych prób opartych na metodzie L.-Z., a niektóre audiometry mają wyposażenie umożliwiające dogodne ich przeprowadzanie. Zob. też: audiometr; wyrównywanie głośności. (T. G.) próba Mastera; test podwójny; próba wysiłkowa z użyciem schodków dwustopniowych o wysokości każdego schodka 23 cm i głębokości 25 cm: szybkość wchodzenia reguluje się metronomem lub wahadłem (ciężarek na sznurku długości 150 cm). Intensywność wysiłku można zmienić regulując metronom lub długość wahadła. Przy dokładnym wykonywaniu próby (pełne wejście na schodki w pozycji wyprostowanej i pełne zejście) można z wystarczającym przybliżeniem obliczyć pracę wykonywaną przez badanego. Praca ta równa się iloczynowi masy ciała przez wysokość stopni i przez liczbę wejść w określonym czasie (zwykle 3 minuty). Ponieważ schodzenie powoduje wzrost wysiłku o 1/3, wynik należy mnożyć przez 4/3. W p.M. współczynnik pracy użytecznej wynosi 16%, przy użyciu cykloergometru współczynnik ten wynosi 22%; po uwzględnieniu różnicy można odczytać zużycie tlenu z tabel, opracowanych dla ergometru rowerowego. W p. M. można uzyskać dość dobry zapis ekg i zmierzyć stopień zużycia tlenu. Nie można natomiast w czasie próby mierzyć ciśnienia tętniczego i wykonać wielu innych, bardziej skomplikowanych technicznie obserwacji. Test schodków jest prosty, tani, urządzenie niewielkie i przenośne. Stosowany od wielu lat z dobrze opracowanymi danymi dotyczącymi jego użyteczności; zalecany do użytku ambulatoryjnego. (J. L.) próby pracy; metoda stosowana do oceny zdolności do pracy, zwłaszcza inwalidów. Podstawę oceny stanowią wyniki badań za pomocą specjalnie dobranych wzorców pracy, na które składają się typowe i charakterystyczne czynności i operacje związane z danym stanowiskiem pracy (zawodem). P.p. są metodą standaryzowaną o ściśle określonej procedurze badań i normach. Wyróżnia się: 1Ď) rzeczywiste p. p., w których wzorce pracy w miarę wiernie odzwierciedlają rzeczywistą sytuację i warunki pracy (stanowisko pracy, narzędzia, surowiec); często odbywają się one na konkretnym stanowisku w zakładzie pracy; 2Ď) symulowane p. p., w których wzorce pracy stanowią tylko modele rzeczywistych sytuacji i warunków pracy, zachowujące jednak cechy pracy wymagane od kandydatów do pracy w danym zawodzie czy na danym stanowisku pracy. Najbardziej znanymi p.p. są: Tower-System, Singer-System i Jevs-System. P.p. wywodzą się z testów psychologicznych. Teoretycznie metoda ta łączy w sobie elementy testów - psychologicznych i analizy pracy. Rozróżniamy rzeczywiste p.p., symulowane p. p. i badanie cech izolowanych, jako p. p. Rzeczywiste p. p. to metoda opierająca się na wzorach pracy stanowiącyc:h możliwie wierne odbicie rzeczywistych stanowisk pracy w zakresie sposobu wykonywania operacji, przyjętego w danym środowisku pracy, i wymagań, co do posługiwania się surowcami, urządzeniami i narzędziami. Wzorce te różnią się od stanowisk rzeczywistych jedynie warunkami otoczenia, które także powinny być w miarę możliwości mniej lub bardziej wiernie odtworzone. Symulowane p. p. jest to metoda opierająca się na wzorcach pracy stanowiących modele rzeczywistych stanowisk pracy, zachowujących zasadnicze cechy pracy wymaganej od przyszłego pracownika (pacjenta) przy obsłudze danego stanowiska. Jest to najbardziej popularna odmiana p. p., gdyż mieści się ona całkowicie w podstawowych założeniach tej metody, a jednocześnie jest w bardzo wielu przypadkach wygodniejsza do praktycznego zastosowania niż rzeczywiste p. p. Badanie cech izolowanych jest to metoda opierająca się na szeregu oddzielnych pomiarów ważnych i specyficznych cech, wymagających pracy rzeczywistej, jak na przykład: zręczność palców, koordynacja wzrokowo-słuchowa, zdolność sortowania, składających się razem na zestaw istotnych cech określonej rzeczywistej pracy, a jednocześnie wspólnych pewnej liczbie różnych rzeczywistych stanowisk pracy. P. p. stanowią ważny element poradnictwa w rehabilitacji zawodowej. (Z. N., T. M.) próby wysiłkowe w chorobach układu krążenia; badania kardioergometryczne polegające na porównaniu dawkowanego wysiłku, tj. wykonywanej pracy z dawkowaną mocą, z objawami fizjologicznymi i patologicznymi, występującymi w układzie krążenia i oddychania w związku z wysiłkien. P. w. służą do: 1Ď) ustalania rozpoznania w chorobie wieńcowej; 2Ď) oceny wydolności wysiłkowej (- tolerancji wysiłku), przy dawkowaniu wysiłku treningowego, w doborze pracy zawodowej i in.; 3Ď) pomocy w ustaleniu zagrożenia chorobą wieńcową i w jej rokowaniu; 4Ď) oceny wyników leczenia i rehabilitacji choroby wieńcowej; 5Ď) uzasadnienia pacjentowi słuszności stosowania programów postępowania medycznego. Najczęściej przeprowadza się p. w. z zastosowaniem: schodków, np. - próba Mastera; 2Ď) - ergometru rowerowego; 3Ď) - chodnika ruchomego. Zadawane obciążenie wysiłkowe określa się w jednostkach mocy (waty lub kGm) z podaniem czasu trwania obciążenia. Wyróżnia się obciążenia jednostopniowe, wielostopniowe z przerwami i bez przerw na odpoczynek oraz obciążenia jednostajnie wzrastające. Obecnie zaleca się obciążenia czterostopniowe, po 3 do 5 min w każdym stopniu, zaczynając od 25, 50 lub 75 watów (zależnie od stanu chorego) i zwiększając obciążenie w każdym następnym stopniu o 25 lub 50 watów. U pacjentów z chorobą wieńcową ze względów bezpieczeństwa nie stosuje się obciążeń maksymalnych, lecz submaksymalne (tab. nr 8Ď) i na tej podstawie ocenia się maksymalne zużycie tlenu (ml¬8¦kg min). Uzyskana wartość mieści się w jednej z pięciu klas (bardzo niska, niska, średnia, dobra, wysoka) zróżnicowanych w zależności od wieku i płci badanego. W celu oceny tolerancji wysiłku obserwuje się patologiczne objawy w zakresie krzywej ekg, ciśnienia tętniczego, akcji serca i in. Na tej podstawie określa się granice tolerancji wysiłku. Objawy nietolerancji występują często przed osiągnięciem tętna submaksymalnego i są wskazaniem do zmniejszenia intensywności wysiłku lub do przerwania próby. Dokładność i wielostronność p. w. zwiększa zastosowanie telekardiometrii (radioelektrokardiografii) i techniki komputerowej. P.w. muszą być wykonywane pod nadzorem lekarza specjalisty, który decyduje o dawkowaniu obciążeń i kontynuowaniu próby oraz interpretuje i opisuje wyniki. Zob. też próby wysiłkowe w chorobach układu krążenia - przeciwwskazania. (J. L.) Próby wysiłkowe w chorobach układu krążenia - przeciwwskazania; przeciwwskazania dotyczą stanów chorobowych, w których wysiłek fizyczny może pogorszyć objawy patologiczne lub grozi wystąpieniem powikłań. Rozróżnia się przeciwwskazania bezwzględne i względne. Przeciwwskazania bezwzględne: 1Ď) świeży zawał serca - zasadniczo do 6 tygodni od wystąpienia objawów ostrych. W mało rozległych i łagodnie przebiegających zawałach próby wysiłkowe, w razie istotnej potrzeby, można wykonywać już od 3 tygodnia. W rozległych zawałach ze znacznym uniesieniem odcinka S-T, licznych skurczach dodatkowych pochodzenia komorowego (5Ď), okołozawałowych zaburzeniach przewodnictwa i dyskinezie skurczu, lewej komory - przeciwwskazania mogą przedłużać się do 12 tygodni; 2Ď) nie wyrównana lub szybko nasilająca się dławica piersiowa; 3Ď) niewydolność krążenia w III i Iv okresie wg Nyha; 4Ď) częstoskurcz nadkomorowy i komorowy oraz inne niebezpieczne zaburzenia rytmu; 5Ď) zapalenia wsierdzia, mięśnia sercowego i osierdzia; 6Ď) kardiomiopatia przerostowa i zwężenie lewego ujścia tętniczego, jeżeli bóle wieńcowe i¬8¦lub omdlenia występują już przy niewielkich wysiłkach; 7Ď) zatorowość płucna i obwodowa; 8Ď) zaawansowane schorzenia narządowe i układowe; 9Ď) nadciśnienie płucne; 10Ď) migotanie przedsionków; 11Ď) ostre schorzenia zapalne. Przeciwwskazania względne: 1Ď) kardiomiopatia przerostowa i zwężenie lewego ujścia tętniczego, jeżeli omdlenia i¬8¦lub bóle występują przy normalnej aktywności fizycznej; 2Ď) zaawansowane wady zastawkowe i przeciekowe; 3Ď) przewlekła niewydolność krążenia Ii okresu wydolności wg Nyha; 4Ď) zaburzenia przewodnictwa typu bloku przedsionkowo-kornorowego Ii lub Iii, bloku lewej gałązki pęczka przedsionkowo-komorowego (Hua); 5Ď) nadciśnienie tętnicze oporne na leczenie farmakologiczne; 6Ď) okres 3 do 6 tygodni po operacji naczyń wieńcowych; 7Ď) choroby narządowe, układowe i zaburzenia metaboliczne (niedokrwistość, nadczynność tarczycy itp); 8Ď) choroby narządu ruchu i układu nerwowego, utrudniające wykonanie badań; 9Ď) leki, które zmieniają reakcje wysiłkowe i objawy chorobowe, co może powodować błędną interpretację wyników. Do leków tych zalicza się: nitroglicerynę i jej pochodne, glikozydy nasercowe, leki blokujące betareceptory i leki antyarytmiczne. (J. L.) próg i pułap podniety akustycznej; z pasma drgań występujących w środowisku przemysłowym tylko określony wycinek może stanowić bodziec dla ośrodkowego układu nerwowego. Decyduje o tym natężenie drgań. Próg podniety dla receptora akustycznego jest bardzo niski - znajduje się zaledwie nad poziomem natężenia drgań cieplnych cząsteczek powietrza. Jest to receptor o najniższym progu podniety spośród wszystkich receptorów organizmu ludzkiego. Próg pobudliwości receptora akustycznego jest m. in. funkcją częstotliwości i jest najniższy dla częstotliwości około 3500¬7¦Hz. Mimo to przyjęło się określać próg podniety dla częstotliwości 1000¬7¦Hz. Przy tej częstotliwości wynosi on w jednostkach ciśnienia 0,00002¬7¦Pa. Pułapem dla receptora akustycznego jest tzw. granica bólu, tzn. natężenie bodźca akustycznego, który subiektywnie wywołuje ból, a obiektywmie - silne reakcje obronne. Granica ta odpowiada poziomowi ciśnienia akustycznego około 130¬7¦dB w stosunku do wartości progowej 0,00002¬7¦Pa. (Z. N.) przeciążenie; zespół zjawisk, w których działanie mechaniczne przekracza wytrzymałość fizyczną lub wydolność czynnościową mięśni, stawów i kości. Rozróżniamy nagłe i powolne uszkodzenia aparatu podporowo-ruchowego wskutek przeciążenia. Następstwa p. powolnego stanowią poważny problem ortopedyczny (Z. N.) przeciwstawienie kciuka; następuje w wyniku zbliżenia opuszki kciuka do opuszek pozostałych palców. (Z. N.) przeciwstawność funkcji mięśnia; suma antagonistycznych - funkcji mięśnia w poszczególnych stawach, nad którymi mięsień przebiega, spowodowanych zmianą kierunku przebiegu włókien mięśniowych względem osi obrotu stawów przy zmianie ich kątów stawowych. (A. K.) przedmiot ortopedyczny; konstrukcja techniczna wspomagająca lub zastępująca element anatomiczny układu podpórczo-ruchowego, np.: - proteza kończyny dolnej, orteza tułowia, - obuwie ortopedyczne, kula inwalidzka itp. (H. G., T. M.) przedszkola specjalne; instytucje wychowawcze zorganizowane w celu objęcia opieką i rewalidacją dzieci upośledzonych umysłowo bądź fizycznie, które nie mogą ze względu na stan swego zdrowia i stopień inwalidztwa, a także warunki środowiskowe przebywać w zwykłych przedszkolach w integracji z dziećmi pełnosprawnymi. W Polsce istnieją p.s. dla dzieci niewidomych, dla dzieci głuchych, jest ok. 400 p. s. w zakładach leczniczych dla przewlekle chorych oraz ok. 120 p.s. dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym. Ponadto w Warszawie, Poznaniu, Katowicach znajdują się oddziały specjalne dla dzieci zezujących z niedowidzeniem jednoocznym zorganizowane przy zwykłych przedszkolach. P. s. są zakładami leczniczo-wychowawczymi, a równocześnie diagnostycznymi. Niektóre przedszkola dla niewidomych i głuchych mają internaty, pozostałe są bez internatów. Odczuwa się brak p. s. zwłaszcza dla dzieci o złożonych upośledzeniach. W 1968 r. Ministerstwo Oświaty i Wychowania wydało zarządzenie w sprawie statutu dla przedszkoli specjalnych. (Z. S.) przemieszczenie; dislocatio; termin używany do określenia przemieszczenia odłamów kostnych po złamaniu. P. określa odłam obwodowy. Rozróżnia się: p. kątowe (dislocatio ad axim), p. boczne (dislocatio ad latus); p. wzdłuż długiej osi kości (dislocatio ad longitudinem); nasunięcie ze skróceniem (dislocatio cum contractione); rozsunięcie z wydłużeniem (dislocatio cum distractione); wklinowanie (dislocatio cum implantatione); przemieszczenie obrotowe, okręcenie (dislocatio ad peripheriam). (Z. N.) przemieszczenie ciężaru; wykonanie pracy przez mięśnie koniecznej do pokonania siły ciężkości. W wyniku tej pracy występuje zmęczenie, które zależy od: odległości (drogi), którą przebywa ręka z ciężarem, oraz ciężaru i sposobu przemieszczenia. Organizacja stanowiska roboczego powinna zapewniać maksymalną oszczędność pracy pracownika przez: krótkie, płynne ruchy, zmniejszenie masy narzędzi lub części, równoważenie ciężaru za pomocą przeciwciężarów, sprężyn itp., przesuwanie części zamiast przenoszenia oraz takie ustalenie szybkości ruchów, aby energia na przyspieszenie i hamowanie nie była zbyt wielka. (Z. N.) przemysłowa służba zdrowia; wyodrębniony dział społecznej służby zdrowia dla pracowników zatrudnionych w przemyśle, których zdrowie narażone jest na większe ryzyko wynikające z rodzaju czy warunków pracy. Dotyczy to głównie ryzyka wystąpienia - chorób zawodowych. W zasadzie lekarze przemysłowej s. z. pracują na terenie zakładu pracy, w wyodrębnionych przychodniach zwanych przemysłowymi przychodniami zakładowymi (dla załogi jednego zakładu) lub międzyzakładowymi (dla załóg kilku zakładów). Do zadań lekarza przemysłowej s. z. należy: 1Ď) działalność profilaktyczna (badania wstępne, okresowe, kontrolne); 2Ď) działalność terapeutyczna; 3Ď) współdziałanie ze służbami technicznymi oraz bezpieczeństwa i higieny pracy; 4Ď) organizowanie - rehabilitacji przemysłowej. (T. M.) przenośnik taśmowy; służy do transportu międzystanowiskowego detali, podzespołów, zespołów itp. Może być instalowany do dowolnych stołów zestawianych w określonym ciągu technologicznym danego zakładu. Przeznaczony dla osób z ograniczoną sprawnością kończyn dolnych, górnych, tułowia oraz dla osób z niewydolnością układu krążenia i układu oddechowego. Przenośnik ma napęd elektryczny z regulowaną prędkością przeswu taśmy. (R. S.) przepisy prawne rehabilitacji zawodowej; istnieje wiele ogólnych i szczegółowych przepisów regulujących zagadnienia związane z - rehabilitacją zawodową inwalidów. Do najważniejszych z nich należą: 1. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5.V. 1974 r. w sprawie planowego zatrudnienia inwalidów (Dz. U. nr 20, poz. 88Ď); 2. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27.Xii.1974 r. w sprawie warunków odbywania rehabilitacji zawodowej uprawniających do zasiłku wyrównawczego oraz szczegółowych zasad przyznawania tego zasiłku (Dz. U. nr 51, poz. 325Ď); 3. Uchwała nr 281 Rady Ministrów z dnia 13.Xii.1973 r. w sprawie zapewnienia, warunków dalszego rozwoju spółdzielczości inwalidów (Mon. Pol. nr 56, poz. 314Ď). Większy wybór p. p. rehabilitacji zawodowej można znaleźć w "Zbiorze ważniejszych przepisów w sprawie zatrudnienia inwalidów i opieki socjalnobytowej nad inwalidami", wyd. przez Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej. Warszawa 1980. (T. M.) przepływ krwi przez płuca; perfuzja płucna; w spoczynku wynosi ok. 5 l¬8¦min, podczas wysiłku może wzrastać do ok. 25 l¬8¦min. Zależy od czynności prawej komory serca, która tłoczy krew do pnia płucnego, tętnic płucnych i ich rozgałęzień w płucach. Ciśnienie krwi w tętnicy płucnej wynosi ok. 1/6 ciśnienia w aorcie. Wzrost ciśnienia krwi w tętnicy płucnej, obciążający nadmierną pracą prawą komorę serca, może nastąpić z różnych przyczyn. Występuje w chorobach płuc, gdzie jest następstwem hipoksemii, hiperkapni, obniżenia Ph krwi (zwiększa się opór naczyń płucnych z powodu ich zwężenia) lub zmniejszenia liczby naczyń płucnych (rozedma płuc, zwłóknienie śródmiąższowe płuc). Pojawia się w wadach serca (wady zastawki dwudzielnej, przy utrudnieniu odpływu krwi z płuc oraz zwiększeniu jej przepływu przez krążenie płucne w przypadkach przecieków krwi z lewej połowy serca do prawej (wady wrodzone serca). Zmniejszenie liczby kapilarów płucnych i nierównomierny rozdział przepływu krwi w płucach zmniejszają ogólną skuteczność wymiany gazowej, w wyniku czego obniża się pO#;Ď, krwi tętniczej (hipoksemia) przy niewielkim wpływie na pC o#;Ď, zwiększa się domieszka krwi żylnej do krwi tętniczej. Zaburzenia te obserwuje się przy zwiększeniu przepływu krwi przez żyły głębokie oskrzeli uchodzące do żył płucnych (np. w rozstrzeniach oskrzeli), w wadach serca z przeciekiem z prawej połowy serca do lewej, w niedodmie, obkurczeniu się tkanki płucnej, w zapaleniu płuc, w tętniczo-żylnych przeciekach w płucach i naczyniakach płuc, przy nieprawidłowych wartościach stosunku wentylacji do przepływu. Wzrost ciśnienia w tętnicy płucnej prowadzi do rozwoju prawokomorowej niewydolności krążenia. (J. J.) przepukliny oponowo-rdzeniowe; meningomyelocele; wada rozwojowa układu kostnego połączona z nieprawidłowością rozwoju rdzenia i jego wpuklaniem się wraz z oponami w ubytek kostny. Najczęstsza lokalizacja - odcinek lędźwiowo-krzyżowy. Objawy kliniczne niedowład wiotki kończyn dolnych z zaburzeniem funkcji zwieraczy. Leczenie operacyjne zabezpiecza przed infekcją wtórną - nie rokuje jednak poprawy neurologicznej. (S. Z.-Chr.) przerwanie ścięgna Achillesa; najczęściej powstaje w wyniku urazu pośredniego (gwałtowny skurcz mięśnia trójgłowego łydki przy obciążeniu ciała) u sportowców: siatkarzy, koszykarzy, szermierzy, skoczków, gimnastyków. Może nastąpić na różnej wysokości: na granicy ścięgniasto-mięśniowej, powyżej guza kości piętowej, w miejscu przyczepu ścięgna do guza piętowego. Leczenie operacyjne - zeszycie ścięgna możliwie jak najwcześniej po urazie. Po zeszyciu - unieruchomienie w opatrunku gipsowym udowym na 6 tygodni, z ustawieniem stopy w pozycji niewielkiego zgięcia podeszwowego. Leczenie usprawniające,jak w złamaniu kostki. (J. K.) przestrzeń martwa; Ds; część dróg oddechowych, gdzie nie zachodzi wymiana gazowa. P. m. fizjologiczna obejmuje dodatkowo pęcherzyki płucne, w których z braku ukrwienia nie ma wymiany gazowej. Objętość powietrza wentylującego pęcherzyki jest pomniejszona o objętość p. m. fizjologicznej. (J. J.) przeszkody specyficzne w rehabilitacji psychicznie chorych; większość chorób psychicznych należy do społecznie piętnowanych postaci niepełnosprawności samym charakterem swych objawów. Wroga, obojętna, lękowa postawa otoczenia utrudnia, a często uniemożliwia choremu egzystencję w środowisku i przy typowej - szczególnie w schizofrenii - wzmożonej wrażliwości na trudne sytuacje życiowe może powodować nawroty psychozy. Etykietka choroby psychicznej, z całą negatywną oceną możliwości życiowych, u samego chorego powoduje głębokie zaniżenie samooceny, wadliwy obraz samego siebie, postawy rezygnacyjne. Negatywne postawy społeczne odnoszą się nie tylko do chorych, ale obejmują również osoby i instytucje, które zapewniają im opiekę. Odrzucenie społeczne jest zatem problemem wielu rodzin oraz stanowi jedną z przyczyn trudności, jakie napotyka lecznictwo psychiatryczne przy organizacji form opieki w środowisku, oddziałów przy szpitalach ogólnych, oddziałów dziennych itp. Wszystko to przyczyniło się do rozwoju systemu działań zapobiegających izolacji chorych psychicznie, takich jak: - psychiatria środowiskowa, - terapia rodzinna, - formy pośrednie opieki psychiatrycznej. Specyficzne dla rehabilitacji trudności powoduje stan psychiczny wielu chorych, uniemożliwiający często ich aktywny udział w procesie rehabilitacyjnym. Sytuacja taka doprowadza w wielu wypadkach do wyręczania chorego przez osoby prowadzące rehabilitację, co pogłębia jego bierność i skłonność do uzależnienia. (Z. K., T. S.) przewodnictwo kostne i powietrzne; termin audiologiczny określający technikę przeprowadzanego badania audiometrycznego słuchu. W przypadku wykreślania krzywej progowej słyszalności dla przewodnictwa kostnego specjalny wibrator przykładany jest z tyłu za uchem do wyrostka sutkowatego. Uzyskiwana krzywa znajduje się nieco niżej od krzywej dla przewodnictwa powietrznego, którego badanie przeprowadza się za pomocą słuchawek lub podając dźwięki z wolnego pola (głośników). (T. G.) przewodnik niewidomego; osoba towarzysząca niewidomemu w poruszaniu się, w podróży, w dojazdach do zakładu pracy, sklepu, teatru itd. Dobrze przygotowany p. zna ogólne zasady chodzenia z niewidomymi oraz potrafi bezpiecznie doprowadzić ich do wyznaczonego celu i udzielić im w czasie wspólnej drogi niezbędnych informacji. Nie zawsze dobrze pełnią rolę p. osoby, które przypadkowo spotkawszy niewidomego w różnych publicznych miejscach starają się mu pomóc (przewodnicy przygodni). Stałe korzystanie z p. jest dla niewidomych niewskazane, albowiem uzależnia ich od osób widzących. Niewidomy po rehabilitacji powinien korzystać z p. tylko w wyjątkowych sytuacjach, np. w dojazdach do oddalonych i nieznanych mu miejscowości. (T. A.) przewód tętniczy (Botalla) przetrwały; naczynie krwionośne, przez które w życiu płodowym krew z tętnicy płucnej przedostaje się do tętnicy głównej. Przewód ten ulega zarośnięciu w pierwszym tygodniu życia pozapłodowego. Gdy pozostaje drożny, powoduje wadę krążenia. Długość p. tętniczego (Botalla) wynosi średnio od 1/2 do 1 cm, a średnica może dojść do objętości małego palca. Istnienie niezarosłego przewodu zwiększa pracę lewej komory serca oraz może być miejscem powstania bakteryjnego zapalenia wsierdzia. Przedmiotowo, oprócz fenomenów osłuchowych, stwierdza się ogólny niedorozwój fizyczny dziecka, a w niektórych przypadkach może pojawić się wczesna niewydolność układu krążenia. Leczenie chirurgiczne najlepiej jest przeprowadzić w 4 - 6 roku życia i polega na zamknięciu przewodu specjalnymi podwiązkami lub szwami. (L. W.) przyczyny inwalidztwa; 1Ď) czynniki dziedziczne - genetycznie uwarunkowane uszkodzenia narządów, funkcji i sprawności organizmu (np. dziedziczny zanik nerwu wzrokowego, dziedziczne deformacje narządu ruchu); 2Ď) czynniki wrodzone powodujące uszkodzenia płodu w okresie ciąży, jak: choroby, zatrucia, urazy przyszłej matki; 3Ď) choroby specyficzne dla danego narządu (oka, narządu ruchu) lub ogólne (kiła, grypa, choroby zakaźne) powodujące w konsekwencji uszkodzenie różnych narządów, funkcji i sprawności organizmu; 4Ď) urazy będące najczęściej wynikiem wypadków przy pracy, drogowych itd., powodujące w konsekwencji znaczne uszkodzenia narządów, funkcji i sprawności organizmu; 5Ď) naturalne starcze zmiany organizmu obniżające jego ogólną sprawność lub niektórych narządów. (T. M.) przyczyny niepełnosprawności - przyczyny inwalidztwa przydatność do pracy - zdolność do pracy przydatność zawodowa - zdolność do pracy przygotownaie inwalidów do pracy; drugi etap - rehabilitacji zawodowej, którego celem jest: 1Ď) wykształcenie u inwalidy pożądanych form zachowania się w sytuacji pracy (ogólnych umiejętności i cech osobowości niezbędnych do wykonywania pracy w ogóle); 2Ď) opanowanie niezbędnej wiedzy zawodowej, tj. zasobu wiadomości teoretycznych i umiejętności praktycznych niezbędnych do wvkonywania określonego zawodu. Odbywa się poprzez różne formy kształcenia zawodowego dostosowanego do możliwości i potrzeb inwalidów (kształcenie zawodowe inwalidów i - szkolenie zawodowe inwalidów). W Polsce inwalidzi są przygotowywani do pracy: 1Ď) we wszystkich placówkach kształcenia zawodowego (również na wyższych uczelniach) razem z osobami pełnosprawnymi, jeżeli stan zdrowia (inwalidztwo) na to im pozwala; 2Ď) w szkołach zawodowych specjalnych (zasadniczych i średnich), w zakładach rehabilitacji zawodowej, w których mogą zdobyć: zawody robotnika wykwalifikowanego, czeladnika i technika lub przyuczenie do pracy bez formalnych kwalifikacji zawodowych; 3Ď) w spółdzielniach inwalidów, które przygotowują do pracy w formie szkolenia przywarsztatowego, szkolenia kursowego, przyuczenia do pracy w systemie nakładczym oraz przyuczenia do pracy w ramach tzw. - rehabilitacji podstawowej; 4Ď) w zakładach szkoleniowo-produkcyjnych Polskiego Związku Głuchych, które przygotowują do pracy w formie szkolenia przywarsztatowego i kursowego. Niektórzy inwalidzi, zwłaszcza ciężko poszkodowani, wymagają tzw. - szkolenia przedzawodowego inwalidów. (T. M.) przykurcz Dupuytrena; przykurcz rozcięgna ręki; powstaje bez uchwytnej przyczyny, powodując w następstwie zwłóknienia rozcięgna dłoniowego przykurcz w stawach śródręczno-palcowych i międzypaliczkowych bliższych. Częste występowanie jednostronne p. D., u praworęcznych w rozięgnie dłoni prawej, a u leworęcznych w lewej, oraz znacznie większa zachorowalność u osób pracujących narzędziem wzbudzającym wibrację - przemawia za mikrourazowym podłożem choroby. Jest to rów nież schorzenie przekazywane dziedzicznie. Istnieje jednak wiele innych poglądów na temat etiopatogenezy tego schorzenia. Zmiany dotyczą zwykle palców IV i V, rzadziej III. P. D. nie leczony - prowadzi do znacznego upośledzenia sprawności ręki, wskutek narastania przykurczu, zbliznowacenia torebek stawowych, a nawet wtórnego zesztywnienia stawów śródręczno-palcowych i międzypaliczkowych. Leczenie zachowawcze: masaże, ultradźwięki, wstrzykiwanie hydrokortyzonu, hialuronidazy, ćwiczenia bierne - z reguły nie przynosi efektu. Schorzenie wymaga leczenia operacyjnego, możliwie wczesnego, aby nie doszło do przykurczów utrwalonych. Operacja polega na całkowitym lub częściowym wycięciu rozcięgna. Po operacji ustawia się rękę w pozycji czynnościowej, zakłada na kilka dni opatrunek uciskowy. Po tym okresie rozpoczyna się ćwiczenia zginania palców; prostowanie palców rozpoczyna się po 3 tygodniach. Wskazana terapia zajęciowa. (J. K.) przykurcz rozcięgna ręki - przykurcz Dupuytrena przykurcz Volkmanna; choroba spowodowana postępującym zwyrodnieniem mięśni i nerwów w następstwie niedokrwienia kończyny. Jest najczęściej powikłaniem po urazach kończyny górnej, zwłaszcza u dzieci (złamanie nadkłykciowe kości ramiennej, złamanie kości przedramienia). Zwężenie światła tętnicy przez bezpośredni ucisk bądź w wyniku odruchowego skurczu po podrażnieniu - prowadzi do niedokrwienia, martwicy tkanek z następczym zbliznowaceniem mięśni (zwłaszcza głębokiego zginacza palców i długiego zginacza kciuka), i uwięźniętych w bliźnie nerwów (pośrodkowego, łokciowego). Rzadko występuje w obrębie kończyny dolnej - po ucisku tętnicy podkolanowej. Objawy rozwijającego się zespołu: silny ból przedramienia, obrzęk i zasinienie lub zblednięcie palców, brak tętna na tętnicy promieniowej, zaburzenia czucia, upośledzenie ruchomości czynnej palców, a później - charakterystyczna deformacja ręki z przykurczem wyprostnym w stawach śródręczno-paliczkowych i zgięciowym w stawach międzypaliczkowych. Leczenie: przecięcie opatrunku gipsowego, zmniejszenie zgięcia w stawie łokciowym, zastosowanie blokady okołotętniczej, przecięcie powięzi (fasciotomia) w okolicy dołu łokciowego, przedramienia. W razie braku poprawy - odsłonięcie operacyjne tętnicy, a w przypadku jej uszkodzenia - wycięcie zmiażdżonego odcinka. W późniejszym okresie ćwiczenia zapobiegające wadliwemu ustawieniu kończyny - ćwiczenia bierne stawu nadgarstkowego i stawów ręki, a przed ćwiczeniami - zabiegi cieplne, masaż. W miarę powrotu czynności ręki - ćwiczenia czynne, terapia zajęciowa, szyny, utrzymujące rękę w pozycji czynnościowej. Utrwalony p. V. daje znacznego stopnia kalectwo, ręka pozostaje bezużyteczna. (J. K.) przymiary dla niewidomych; linijki i ekierki, których skala wytłoczona na krawędziach jest oznaczona co 10¬7¦mm punktami Braille'a. (R. S.) przystosowanie - adaptacja przystosowanie narzędzi pracy dla osób niepełnosprawnych; dotyczy różnego rodzaju pilników, wkrętek, dłut i młotków o zróżnicowanych rozmiarach i kształtach rękojeści. Kształt i wielkość każdej rękojeści należy tak dostosować, by można ją objąć jak największą powierzchnią dłoni. Właściwie dobrany kształt rękojeści czasem warunkuje posługiwanie się narzędziem w pracy produkcyjnej. Niektóre rękojeści można zaopatrywać w paski, którymi umocowuje się narzędzia w osłabionej ręce. W skład zestawu narzędzi przystosowanych wchodzą także inne narzędzia, takie jak np. nożyce do cięcia blachy ze sprężynami o różnym oporze oraz różnego rodzaju szczypce. Te ostatnie należy przystosowywać indywidualnie za pomocą odpowiedniej koszulki. Przystosowanie narzędzi powinno uwzględniać zarówno zasady kinematyki, jak i możliwości niesprawnej ręki. Tylko w takich warunkach jest możliwe realizowanie celu rehabilitacyjno-produkcyjnego bez szkody dla zdrowia rehabilitowanego. (Z. N.) przystosowanie psychiczne - adaptacja psychiczna przystosowanie stanowiska pracy; zorganizowanie stanowiska pracy zgodnie z zasadami - ergonomii i potrzebami inwalidy wynikającymi z obniżonej zdolności do pracy oraz wyposażenia go w odpowiednie urządzenia techniczne, oprzyrządowanie, maszyny i urządzenia umożliwiające efektywne i skuteczne wykonywanie pracy. Zakres przystosowania s.p. zależy od rodzaju i stopnia inwalidztwa. (T. M.) pseudoarthrosis - staw rzekomy pseudodebilizm - upośledzenie umysłowe rzekome pseudooligofrenia - upośledzenie umysłowe rzekome psychiatria; nauka o zaburzeniach psychicznych, ich etiologii i przebiegu oraz sposobach rozpoznawania, leczenia, rehabilitacji i profilaktyki. Zakres zainteresowań psychiatrii, zależnie od przyjętej koncepcji teoretycznej, może być ograniczony do wąsko pojętej gałęzi medycyny zajmującej się rozpoznawaniem i leczeniem chorób psychicznych, lub też może obejmować szereg problemów dotyczących: higieny psychicznej, korzystnych i niekorzystnych wpływów środowiska (wpływ sytuacji społecznych na stan psychiczny człowieka) oraz innych zagadnień z dziedziny psychologii, socjologii, pedagogiki, polityki społecznej. Takie ujęcie wytycza zakres i metody działań stosowanych w psychiatrii. Zob. też: psychiatria społeczna; psychiatria środowiskowa. (Z. K., T. S.) psychiatria dynamiczna; kierunek w psychiatrii, w którym zaburzenia psychiczne rozpatrywane są jako przejawy i konsekwencje wpływów środowiskowych i psychologicznych zarówno obecnych, jak i doznawanych przez chorego od wczesnego dzieciństwa. (Z. K., T. S.) psychiatria społeczna; stanowi gałąź - psychiatrii, która zajmuje się wzajemnym oddziaływaniem pomiędzy środowiskiem a jednostką. Środowisko socjokulturowe może stanowić makro- i mikrokultury społeczne (małe nieformalne grupy, tłum oraz sformalizowane instytucje). P.s. dąży do ustalenia, w jaki sposób środowisko przyczynia się do wystąpienia różnego typu zaburzeń psychicznych, do częstości ich występowania, do przebiegu i wpływu na wyniki leczenia i dostosowanie społeczne. Wiele badań z zakresu p. s. zajmuje się patogennym wpływem na zdrowie psychiczne takich zmian w sytuacji społecznej całych grup ludności, jak: migracje, konieczność dostosowania się do zmienionych warunków kulturowych, ubóstwo, bezrobocie, dyskryminacja, uprzemysłowienie. Przedmiotem badań jest również wpływ zaburzeń psychicznych, występujących u jednostki lub grup osób, na życie społeczne (alkoholizm - na życie rodzinne, przestępczość, wyniki pracy itp.). W rozwiązywaniu tych wszystkich problemów p. s. stosuje metody badawcze zapożyczone z wielu innych dyscyplin naukowych: medycyny społecznej, socjologii, antropologii, psychologii społecznej, epidemiologii. Praktycznym zastosowaniem wyników badań p. s. zajmuje się - psychiatria środowiskowa. (Z. K., T. S.) psychiatria środowiskowa; kierunek współczesnej psychiatrii oparty na wykorzystaniu środowiska społecznego w leczeniu, rehabilitacji i szeroko pojętej opiece psychiatrycznej. Dla realizacji założeń p. ś. potrzebny jest zorganizowany system różnych form pomocy psychiatrycznej dla społeczności z określonego regionu i dostosowany do jej specyficznych potrzeb. P. ś. zakłada kompleksowe rozwiązywanie problemów związanych z profilaktyką, leczeniem, rehabilitacją oraz przystosowaniem społecznym osób z zaburzeniami psychicznymi. Programy p. ś. obejmują nie tylko działania różnych instytucji - psychiatrycznej i ogólnej opieki zdrowotnej (- poradni zdrowia psychicznego, - form pośrednich opieki psychiatrycznej, oddziałów - szpitali psychiatrycznych), ale również instytucji i organizacji niemedycznych (administracji, zakładów pracy, organizacji społecznych i charytatywnych itp.) oraz osób i grup społecznych nieprofesjonalnie udzielających pomocy w przypadkach zaburzeń psychicznych. (Z. K., T. S.) psychiatryczna opieka zdrowotna w Polsce; stanowi część ogólnego systemu opieki zdrowotnej. Struktura organizacyjna i zakres zadań p.o. zdrowotnej oparte są na zasadach: powszechnej dostępności, integracji z ogólnym systemem służby zdrowia, koordynacji działań wszystkich form opieki psychiatrycznej określonego terenu, ciągłości, elastyczności i kompleksowości opieki. Przy obecnej bazie materialnej, nieprawidłowym jej rozmieszczeniu oraz niedoborach kadrowych założenia teoretyczne nie są jeszcze w pełni realizowane. Z trzech podstawowych form organizacyjnych p. o. zdrowotnej, jak: 1Ď) lecznictwo stacjonarne, 2Ď) otwarte i 3Ď) pośrednie formy opieki, powszechnie dostępne są tylko dwie pierwsze. Ad 1Ď) Bazę szpitalną lecznictwa psychiatrycznego stanowi obecnie ponad 40 szpitali dysponujących około 40 tys. łóżek rzeczywistych, oddziały psychiatryczne w szpitalach ogólnych, 4 sanatoria neuropsychiatrii dziecięcej, zakłady leczenia odwykowego i oddziały odwykowe. Tak więc lecznictwo psychiatryczne dysponuje łóżkami, z których 90% mieści się w szpitalach psychiatrycznych. Szpitale są zbyt duże (65% miejsc znajduje się w szpitalach powyżej 1000 łóżek). Rozmieszczone są one nierównomiernie na terenie kraju, często z dala od większych miast, co utrudnia ciągłość opieki. Aby zapobiec negatywnym konsekwencjom takiej lokalizacji, wprowadzono zasadę - subrejonizacji. Do zakładów leczenia stacjonarnego przyjęto w 1979 r. 144 667 osób, a wypisano 139 911. Średni czas pobytu wynosił dwa i pół miesiąca. Poważny problem w procesie rehabilitacji stanowi wysoki odsetek pacjentów przebywających w szpitalu przez wiele lat (co czwarty pacjent przebywa w szpitalu dłużej niż 4 lata). Znaczna część tych przewlekle hospitalizowanych osób nie wymaga opieki stacjonarnej, a pozostaje w szpitalu ze wskazań socjalnych. Plany rozwoju niedostatecznej bazy szpitalnej lecznictwa psychiatrycznego przewidują tworzenie dalszych oddziałów psychiatrycznych przy szpitalach ogólnych. Ad 2Ď) Lecznictwo otwarte rozporządza ponad 500 - poradniami zdrowia psychicznego, rozmieszczonymi względnie równomiernie na terenie kraju. Pod ich opieką pozostaje ok. 0.5 mln osób. Niektóre poradnie czynne są codziennie, inne funkcjonują tylko w pewne dni tygodnia. Ad 3Ď) - Formy pośrednie opieki psychiatrycznej dysponują: około 50 oddziałami dziennymi, 2 oddziałami nocnymi, 2 hostelami. Pewne zadania z zakresu opieki pośredniej spełniają również zakłady pracy chronionej - spółdzielczośći inwalidzkiej. Jest ich ponad 100, w tym połowa dla chorych psychicznie i połowa dla upośledzonych umysłowo. Chorzy psychicznie i upośledzeni umysłowo stanowią znaczną część 60-tysięcznej populacji domów pomocy społecznej. (Z. K., T. S.) psychochirurgia; ten dział chirurgii mózgu, którego skutki oddziałują na stan psychiczny pacjenta. Chodzi tu nie tyle o krótkotrwałe zmiany związane z pooperacyjnym obrzękiem mózgu, ile o konsekwencje trwałe, takie jak te, które obserwuje się w wyniku - lobotomii. Zainteresowania wchodzące w zakres p. dotyczą m. in. psychologicznych aspektów zabiegów neurochirurgicznych przy urazach czaszki, w leczeniu neurochirurgicznym padaczki, ruchów mimowolnych i innych poważniejszych zaburzeń. (T. G.) psychodrama; technika terapii grupowej opracowana w 1959 r. przez J. R. Moreno, polegająca na odgrywaniu ról (w formie dramatycznej) przez osoby w celach diagnostycznych i terapeutycznych. Jest to jeden z rodzajów terapii grupowej sprzyjający rozwiązywaniu konfliktów przeżywanych przez uczestniczące w p. osoby. (T. G.) psychofarmakologia; dział psychologii zajmujący się psychicznymi skutkami stosowanych w leczeniu (najczęściej psychiatrycznym) rozmaitych środków farmakologicznych. Badania z zakresu p. prowadzone są także w warunkach laboratoryjnych na zwierzętach, u których obserwuje się i rejestruje zmiany w zachowaniu i uczeniu się występujące pod wpływem dawkowania różnych środków farmakologicznych. (T. G.) psychofizjologia; dział psychologii interesujący się fizjologicznymi składnikami przeżyć psychicznych, posługujący się technikami laboratoryjnymi i nawiązujący do wyników badań medycznych. P. interesuje się problematyką wpływu określonych struktur mózgowych na zachowanie i uczenie się, a także próbuje wyjaśnić mechanizmy leżące u podstaw wielu różnych form uczenia się. (T. G.) psychogram; wykres ilustrujący graficznie wyniki badania testowego (najczęściej przeliczone) najważniejszych uwzględnionych w danej metodzie wartości. P. informuje nas o słabszych i mocniejszych stronach osoby badanej dotyczących ocenianej cechy (lub cech). Specyficzne dysharmonie w psychogramach mają najczęściej dość istotne znaczenie diagnostyczne. (T. G.) psycholingwistyka; dziedzina wiedzy łącząca w sobie elementy językoznawstwa i psychologii, zajmująca się badaniem i analizą funkcji językowych człowieka. P. rozwojowa interesuje się charakterystyką i prawidłowościami kształtowania się systemu językowego w ontogenezie. Metody p. znajdują zastosowanie w diagnostyce i rehabilitacji zaburzeń mowy. (T. G.) psychologia defektologiczna; dział psychologii interesujący się problematyką ograniczeń rozwojowych związanych z występującymi u dziecka upośledzeniami fizycznymi lub umysłowymi, a także oceną możliwości indywidualnych oraz optymalizacją programu rehabilitacji zarówno dzieci, jak dorosłych osób niepełnosprawnych. P.d. bliska jest tematycznie psychologii rozwojowej i klinicznej; korzysta także z dorobku różnych dziedzin medycyny, socjologii, pedagogiki specjalnej. Jednym z ważnych terenów oddziaływań p. d. jest zapobieganie wtórnym efektom kalectwa wynikającym z braku właściwej opieki, z zaniedbań lub zbyt późnego rozpoczęcia postępowania rehabilitacyjnego. Ten dział psychologii prowadzi w pełnym wymiarze specjalizację na studiach w Uniwersytecie Jagiellońskim, natomiast formy kształcenia podyplomowego dla psychologów pracujących w poradnictwie i ośrodkach rehabilitacyjnych organizowane są w kilku innych uczelniach (Warszawa, Lublin, Wrocław). Bliższe zapoznanie się z przeglądem problematyki p. d. podejmowane w naszym kraju umożliwiają materiały z krajowych sympozjów w tej dziedzinie, które odbyły się w ostatnich latach w Krakowie, Szczecinie, Wrocławiu, Warszawie i Lublinie. Wiele miejsca w pracach badawczych zajmują problemy osób z kalectwem zmysłów, a odbiorcami wypracowanych wniosków i postulatów praktycznych są związki inwalidzkie (Polski Związek Niewidomych i Polski Związek Głuchych) oraz różne resorty (zdrowia, oświaty, pracy). (T. G.) psychologia inżynieryjna; dział - psychologii pracy zajmujący się w szczególności dostosowaniem pracy do możliwości i potrzeb pracownika oraz pracownika do wymagań pracy (stanowiska pracy). Podstawowym zagadnieniem p. i. jest tzw. układ człowiek-maszyna i optymalne ich zharmonizowanie w procesie pracy ludzkiej. P. i. ma duże zastosowanie w - przystosowaniu stanowisk pracy. (T. M.) psychologia niewidomych i niedowidzących - tyflopsychologia psychologia pracy; dział psychologii stosowanej zajmujący się funkcjonowaniem człowieka w środowisku pracy albo psychologicznymi uwarunkowaniami pracy ludzkiej. W szczególności są to zagadnienia: doboru zawodu, psychologicznych podstaw kształcenia zawodowego, kierowania zespołami pracowniczymi, motywacji i zadowolenia z pracy, dostosowania pracy i warunków pracy do psychicznych właściwości i potrzeb człowieka. P. p. oddaje duże usługi - rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych, np. w zakresie psychologicznej oceny zdolności do pracy, doboru zawodu itd. (T. M.) psychologia przemysłowa; dział - psychologii pracy zajmujący się zagadnieniami psychologii pracy z uwzględnieniem specyfiki pracy w przemyśle. P. p. może oddać duże usługi w rozwiązywaniu zagadnień związanych z zatrudnianiem - inwalidów w zakładach przemysłowych oraz - rehabilitacją przemysłową pracowników z okresowo obniżoną zdolnością do pracy. (T. M.) psychologia społeczna a inwalidztwo; dział psychologii zajmujący się prawami rządzącymi zachowaniem grup społecznych oraz jednostki działającej w rozmaitych interakcjach grupowych. W problematyce rehabilitacji p. s. jest wykorzystywana w ocenie postaw społecznych wobec inwalidów, a także przy analizie dynamiki zmian zachodzących w samoocenie osób niepełnosprawnych poddawanych wpływom oddziaływań grupowych w placówkach leczniczych i w środowisku rodzinnym. Najwięcej problemów wiążących się z p. s. występuje w pracy asystenta socjalnego, do którego zadań należy kontrolowanie wpływów środowiskowych na aktualny stan psychofizyczny i perspektywy dalszych losów osoby niepełnosprawnej. W przypadku dzieci niepełnosprawnych osiągnięcia p.s. wykorzystywane są zarówno do analizy sytuacji rodzinnej, jak i przystosowania do sytuacji szkolnej, a także wzajemnych interakcji rówieśniczych. Dorośli inwalidzi są przedmiotem zainteresowań p.s. jako pracownicy zatrudniani na nowych warunkach, często z powodu konieczności przeprowadzenia zmian stanowiska pracy. Interesujących danych dostarczyły wyniki prac badawczych z zakresu p.s. dotyczące satysfakcji z pracy, akceptacji społecznych konsekwencji kalectwa oraz osiągnięć zawodowych uzyskiwanych przez osoby niepełnosprawne. (T. G.) psychonerwica - nerwica psychopatia; zaburzenia w zachowaniu, charakteryzujące się specyficznymi ograniczeniami w nawiązywaniu emocjonalnych więzi z innymi osobami. Psychopata odznacza się pewną oziębłością uczuciową, niezdolnością wczuwania się w emocje i nastroje innych, chociaż niekiedy w sposób powierzchowny naśladuje przeżywanie emocji i przywiązania w interakcjach społecznych. (T. G.) psychopedagogika specjalna; dyscyplina naukowa, zajmująca się problematyką rewalidacji osób upośledzonych fizycznie lub psychicznie. Przedmiot badań i praktycznej działalności jest tu analogiczny do pedagogiki specjalnej, pedagogiki rewalidacyjnej, pedagogiki leczniczej, defektologii. Zarówno nazwa, jak zakres problematyki p. s. wskazują na ścisłe powiązanie z psychologią, która jest uważana za naukę podstawową dla zastosowań pedagogicznych w szkołach i instytucjach rewalidacyjnych. Metody badawcze są tu analogiczne do metod stosowanych w psychologii w celu ustalenia diagnozy upośledzenia. Rewalidacja w ujęciu p. s. obejmuje, obok działań leczniczych i pedagogicznych, przystosowanie do życia dzieci niepełnosprawnych i dorosłych inwalidów. (Z. S.) psychoprofilaktyka zaburzeń starczych; polega na zapobieganiu patologii, a szczególnie miażdżycy tętnic, na usuwaniu czynników zagrożenia (- profilaktyka gerontologiczna). Ważne znaczenie ma zapobieganie osamotnieniu, usuwanie źródeł konfliktów. Aby wcześnie rozpoznać stany lękowe i depresyjne oraz ujawnić ich przyczyny, pracownicy służby zdrowia powinni poznać otoczenie pacjenta i starać się je włączyć do oddziaływań p. Warunki środowiskowe mogą pogłębiać depresję lub otępienie z powodu przymusowej bezczynności po wypadkach i urazach. P. zaburzeń psychicznych polega na roztoczeniu właściwej opieki, uwzględniającej potrzeby psychospołeczne starego człowieka, poprawę warunków środowiskowych, zdpobieganie osamotnieniu i izolacji społecznej. Duże znaczenie ma wpływ kinezyterapeutów, którzy usprawniając fizycznie przywracają wolę walki z chorobą i niedołęstwem, oraz uczestnictwo w - domach dziennego pobytu, ~ klubach seniora i - uniwersytetach trzeciego wieku. (H. Sz.) psychorysunek; jeden ze sposobów wykorzystania ekspresji twórczej chorych jako metody - psychoterapii. (Z. K., T. S.) psychoterapia; w ścisłym znaczeniu obejmuje zaplanowane i systematyczne oddziaływania psychologiczne, których celem jest poprawa adaptacji społecznej jednostki oraz złagodzenie lub usunięcie zaburzeń psychicznych. W szerszym znaczeniu p. oznacza wszelkie korzystne oddziaływanie psychologiczne i środowiskowe. P. stanowi zasadniczą metodę leczenia - nerwic i - zaburzeń osobowości i jedną z istotnych metod leczenia innych zaburzeń psychicznych, a także niezbędny składnik każdego prawidłowego programu rehabilitacji. Cele oddziaływań psychoterapeutycznych i sposoby ich realizacji zależne są od kierunku teoretycznego przyjętego przez terapeutę oraz od stanu psychicznego, potrzeb i możliwości pacjenta. P. stosowana bywa jako: 1Ď) p. indywidualna, którą stanowią interakcje między dwiema osobami: pacjentem i terapeutą, lub p. grupowa (w tej formie wykorzystywane są interakcje między pacjentami i terapeutą w kilku- lub kilkunastoosobowej grupie); 2Ď) p. podtrzymująca, której celem jest jedynie pomoc w doraźnych trudnościach i złagodzenie objawów choroby, lub p. głęboka dążąca do wykrycia i usunięcia przyczyny zaburzeń; 3Ď) p. dyrektywna, w której terapeuta stosuje perswazje, sugestie, wymaga określonych zadań, lub p. niedyrektywna - gdy psychoterapeuta zachowuje postawę przyjazną, rozumiejącą i akceptującą, a unika dawania poleceń i rad. Metody p. dzielą się na werbalne i niewerbalne. W metodach werbalnych terapeuta stosuje takie techniki, jak: tłumaczenie różnych sytuacji pacjentom tak, aby stał się jasny zasadniczy sens powiązań między trudnościami życiowymi a przejawianymi zaburzeniami, interpretowanie przeżyć i zachowań pacjentów. Do metod niewerbalnych zalicza się m. in. ergoterdpię, muzykoterapię, psychogimnastykę, psychorysunek. Metody niewerbalne powodują odreagowanie agresji, uczą wyrażania emocji, pozwalają na korekcje własnych zachowań. W ich trakcie przeżycia doznawane przez pacjenta służą na ogół jako punkt wyjścia do dyskusji o jego problemach. Poza wartościami terapeutycznymi różne metody psychoterapii dostarczają terapeucie informacji diagnostycznych i materiału do interpretacji przyczyn zaburzeń. Poza omówionymi działaniami w szerszym ujęciu zalicza się do metod psychoterapeutycznych realizowanie zasad społeczności leczniczej, terapię zajęciową, biblioterapię.Twórca psychoanalizy, Z. Freud, przedstawił pierwszy rozpracowany szczegółowo system psychoterapii, który znajduje do dnia dzisiejszego zwolenników. Stosował on technikę wolnych skojarzeń, dużą wagę przywiązywał do właściwego interpretowania opisywanych przez pacjenta przeżyć oraz do przenoszenia na psychoterapeutę pewnych uczuć (zarówno pozytywnych, jak i negatywnych). Zasady i metody psychoterapii są przedmiotem rozlicznych prac badawczych, a w ostatnich latach powstały nawet całe szkoły z rozbudowanymi założeniami i wskazaniami praktycznymi, jak np. szkoły: Carla Rogersa, Viktora Frankla, Karen Horney, ukierunkowane na pacjenta. Istnieją też kierunki psychoterapii (behawioralne) wykorzystujące teorie i techniki warunkowania instrumentalnego i doprowadzające do zamierzonych zmian w zachowaniu jednostki nawet bez aktywnego jej udziału. Te formy oddziaływań bywają z dobrymi rezultatami stosowane w przypadku dzieci wykazujących brak kontaktu z otoczeniem wskutek głębszego upośledzenia umysłowego lub autyzmu. Z kolei metody psychoterapii oparte na założeniach filozofii egzystencjalnej lub psychologii humanistycznej kładą nacisk na odbudowywanie w chorym systemu wartości, znaczenia celów życiowych. Psychoterapia przynosi znakomite rezultaty w przypadku schorzeń psychosomatycznych, a także u osób cierpiących na nerwice. Jeśli chodzi o wykorzystanie psychoterapii w rehabilitacji, to ma ona olbrzymie znaczenie dla akceptacji kalectwa i wytworzenia możliwie obiektywnego obrazu samego siebie u osoby niepełnosprawnej. (T. G., Z. K., T. S.) psychoterapia elementarna; ochrona pacjenta przed sytuacjami jatrogennymi, zwiększenie jego odporności psychicznej, nauczenie go umiejętności lekceważenia zaburzeń mniej ważnych, a czerpania satysfakcji z osiągnięć. (S. Z.-CH.) psychoterapia grupowa w padaczce; jest pomocniczą metodą terapeutyczną (obok zasadniczego leczenia farmakologicznego czy operacyjnego). Obejmuje techniki oddziaływania psychoterapeutycznego stosowane w psychoterapii indywidualnej, jak również wykorzystuje procesy dynamiki wewnątrzgrupowej i analizę interakcji między pacjentami - członkami grupy. Głównym celem p. g. w padaczce jest uzyskanie pozytywnych zmian w stanie psychicznym chorych dzięki dostarczeniu chorym odpowiedniej wiedzy o padaczce, poprawę kontaktów z ludźmi, pobudzenie do samodzielności, dostarczenie umiejętności rozwiązywania sytuacji konfliktowych, stworzenie poczucia bezpieczeństwa, poprawę funkcjonowania społecznego. Czynnikiem terapeutycznym są kontakty pomiędzy pacjentami pod kierunkiem psychoterapeuty. Stosowanie p. g. w padaczce jest możliwe i celowe u ok. 50% chorych, tworzących wyselekcjonowane lub jednorodne, co do rodzaju napadów i stanu psychicznego, grupy. Wśród pozostałych ok. 30% chorych nie kwalifikuje się do p. g., a wymaga innych form pomocy: pozostałe 20% chorych nie wymaga p. g. ze względu na sprawne funkcjonowanie. Stosując p. g. w padaczce uzyskuje się zmianę stosunku do własnej choroby, pozytywną zmianę postaw wobec samego siebie, innych ludzi, pracy, rodziny, życia, poprawę funkcjonowania społecznego - co zmniejsza lęk i napięcie. (W. K.) psychoterapia podtrzymująca; budzenie lub podtrzymywanie dobrego samopoczucia; wyjaśnianie, perswazja, oddziaływanie leczniczowycho-wawcze. (S. Z.-Ch.) psychoterapia rodzina; obejmuje oddziaływaniami psychoterapeutycznymi nie tylko chorego, ale również jego rodzinę, kładąc nacisk na poprawę stosunków interpersonalnych, kształtowanie właściwych postaw i ról w rodzinie i rozwiązywanie sytuacji konfliktowych. P. r. jest szczególnie cenną metodą w leczeniu oraz rehabilitacji zaburzeń nerwicowych i zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży, w schizofrenii i w innych zespołach, w których występuje patologia rodzinna. W wielu przypadkach postępowanie lecznicze i rehabilitacyjne okazuje się nieskuteczne wskutek nieprawidłowych postaw i układów w rodzinie. (Z. K., T. S.) psychoterapia środowiskowa; przekazywanie rodzinie i otoczeniu pacjenta niezbędnej wiedzy o przedmiocie sprawy w celu pozyskania ich do współpracy w rehabilitacji i akceptacji inwalidztwa. (S. Z.-Ch.) psychoterapia w rehabilitacji; stanowi nieodzowny składnik kompleksowego programu oddziaływań. W ustalaniu planu psychoterapii w przypadkach upośledzenia sprawności fizycznej czy psychicznej uwzględnia się indywidualne potrzeby pacjentów związane z fazami dostosowania się do inwalidztwa, z niepomyślnymi sytuacjami występującymi w niektórych przypadkach, a także niekorzystne zmiany w obrazie samego siebie. Psychoterapia pomaga choremu w uzyskaniu motywacji do czynnego udziału w procesie rehabilitacyjnym i podjęciu ról społecznych nierzadko trudniejszych niż w okresie zdrowia, a jednocześnie mniej satysfakcjonujących. Postępowanie psychoterapeutyczne obejmuje często nie tylko osobę, u której wystąpiło upośledzenie sprawności, ale również jej najbliższych (- psychoterapia rodzin). Szerzej pojęte oddziaływanie psychoterapeutyczne to tworzenie życzliwej i dającej poczucie bezpieczeństwa atmosfery i właściwego stosunku do osoby niepełnosprawnej. Podejście takie jest obowiązkiem każdego pracownika instytucji prowadzących działalność rehabilitacyjną. P. w r. kładzie nacisk na zachowanie stosunków partnerskich, maksymalne uaktywnianie i usamodzielnianie osób niepełnosprawnych, unikanie zarówno obojętności, niechęci, jak też nadmiernej opiekuńczości. (Z. K., T. S.) psychoterapia w rehabilitacji neurologicznej; lecznicze oddziaływanie na psychikę chorego za pomocą środków psychologicznych w celu ułatwienia leczenia usprawniającego lub skorygowania zaburzeń uwarunkowanych psychogennie. (S. Z.-Ch.) psychoza maniakalno-depresyjna; dawniej stosowane określenie jednostki nozologicznej, w skład której wchodzą wyróżniane obecnie: - choroba afektywna dwubiegunowa oraz - choroba afektywna jednobiegunowa. (Z. K., T. S.) psychozy; choroby psychiczne; zaburzenia psychiczne nasilone w stopniu wyraźnie zaburzającym dostosowanie społeczne, w których występują takie objawy, jak: - urojenia, - omamy, - depresja i inne zaburzenia nastroju, - zaburzenia świadomości itp. P. mają określony początek, przebieg i zejście. Wyróżnia się p. egzogenne (np. intoksykacyjne, infekcyjne) i endogenne - najczęściej o nie ustalonej etiologii (np. - schizofrenia). Zob. też zaburzenia psychiczne. (Z. K. , T. S.) psychozy reaktywne; grupa psychoz, u podłoża których leżą traumatyzujące przeżycia i utrzymujaca się (związana z nimi) trudna sytuacja życiowa. Do p. r. należy m. in.: - depresja reaktywna, osłupienie histeryczne (reaktywne) - stany różnego stopnia zahamowania ruchowego i ograniczenia kontaktu z otoczeniem - zamroczenie histeryczne (reaktywne, w którym świadomość jest zawężona do jednej, przeżywanej aktualnie sytuacji, reakcje chorego obejmują często omamy i urojenia o treści fantastycznej lub związanej z sytuacją traumatyzującą), otępienie rzekome (syn. pseudodemencja - zespół, w którym chory na najprostsze pytania daje błędne, ale bliskie prawdy odpowiedzi, choć obserwacja wskazuje, że funkcje intelektualne nie są uszkodzone). Zob. też objawy dysocjacyjne. (Z. K., T. S.) psychozy starcze; nie różnią się one w istotny sposób od p. w młodszym wieku. Gdy występują dopiero w starości, objawy ich mogą być mniej wyraźne, a współistniejące choroby somatyczne mogą utrudniać rozpoznanie. Wśród zaburzeń psychicznych starszego wieku najczęściej występują depresje. W początkowym stadium inne objawy, jak: brak łaknienia, zaparcia stolca, chudnięcie, zaburzenia snu lub lęki, mogą maskować rozwijającą się depresję. Stany depresyjne u osób starych bywają często nie rozpoznane i nierzadko prowadzą do aktów samobójczych. Wczesne wdrożenie leczenia: psychoterapii i farmakoterapii, poprawa warunków psychospołecznych mogą chorego uratować. P. miażdżycowe przebiegają niejednolicie i wraz z poprawą krążenia mózgowego mogą cofać się objawy ogniskowe neurologiczne i wyrównywać zaburzenia psychiczne. (H. S.) Ptwk - Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem pułap tlenowy - pobór tlenu maksymalny punkty oceny ogólnego stanu noworodka wg V. Apgar: w celu oceny stanu zdrowia noworodka w pierwszych minutach po urodzeniu, V. Apgar wraz ze współpracownikami (1958Ď) zaproponowali skodyfikowany system diagnostyczny, na który składa się kilka elementów. Bierze się pod uwagę: kolor skóry dziecka, odruchy, napięcie mięśniowe, oddech. rytm uderzeń serca. Za te elementy wylicza się maksymalną liczbę 1O punktów. Mniej niż 8 punktów w tej ocenie wskazuje na ryzyko dalszego prawidłowego rozwoju. (T. G.) punkty pracy nakładczej; specjalnie zorganizowane warsztaty pracy przeznaczone dla pracowników zatrudnionych w systemie - pracy nakładczej. Z reguły są to warsztaty z nie więcej niż 20-25 stanowiskami pracy. Celem punktów p.n. jest stwarzanie lepszych warunków pracy osobom, które zmuszone są pracować jako - nakładcy. Są organizowane głównie przez - spółdzielnie inwalidów w małych miasteczkach, na wsiach i w domach pomocy społecznej. Zob. też: zatrudnienie inwalidów w domach pomocy społecznej. (T. M.) pylice płuc; choroby wywołane w wyniku działania pyłów na układ oddechowy. Najczęstszą przyczynę stanowią pyły nieorganiczne: krzemionki, azbestu, talku, metali. Narażeni są ludzie mający kontakt zawodowy z tymi pyłami - górnicy, pracownicy przemysłu hutniczego i metalurgicznego. Przebieg kliniczny i skutki są różne w zależności od rodzaju pyłów. Dominują różnopostaciowe zmiany włókniste w płucach, uszkodzenie oskrzeli, co prowadzi do zaburzeń wentylacji, przepływu krwi przez płuca i zaburzeń dyfuzji. Leczenie - trudne i objawowe. Zapobieganie - ochrona osobista, maski itp., jeżeli inaczej nie można zmniejszyć zapylenia. Choroby wywołane pyłami organicznymi: pył mączny, bawełniany itp., powodują powstanie odczynów alergicznych w płucach i oskrzelach, związanych często z rozwojem grzybów chorobotwórczych. (J. J.) pylon; słupkowa proteza uda składająca się z leja kikutowego protezy kończyny dolnej, zakończonego kołyską wydłużoną ku tyłowi, oraz zawieszenia protezy kończyny dolnej. Stosowany jako wstępne zaopatrzenie testujące u mało sprawnych osób z amputacją w obrębie obu ud. Używany też jako zaopatrzenie do poruszania się. w domu. (H. G., T. M.) Pzeril - Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów PZG - Polski Związek Głuchych PZN - Polski Związek Niewidomych Q quadriplegia; bezwład czterech kończyn pochodzenia mózgowego bądź rdzeniowego. (S. Z.-Ch.) R racjonalizacja; jedna z pozytywnych - z punktu widzenia przystosowania - reakcji na frustrację polegająca na interpretowaniu danej sytuacji w oparciu o obiektywne, racjonalne przesłanki. R. traktuje się jako mechanizm obronny występujący w sytuacji zagrożenia i mobilizujący jednostkę do podjęcia optymalnych rozwiązań. Zob. też: mechanizmy obronne; frustracja związana z kalectwem. (T. G.) radikulotomia; rhizotomia; przecięcie korzeni nerwowych, najczęściej w celu zniesienia dokuczliwych dolegliwości bólowych. (S. Z.-Ch.) ramię siły mięśnia; jest to odległość mierzona prostopadle od linii działania siły mięśniowej do osi obrotu w stawie. Zob. też hipomochlion. (A. K.) ranga frekwencyjności słów; wskaźnik statystyczny stosowany w językoznawstwie i psycholingwistyce służący do określenia częstości występowania danego słowa w tekście mówionym lub pisanym. Wskaźnik ten służy nie tylko do celów badawczych, lecz oddaje także usługi praktyczne w diagnostyce logopedycznej przy ocenianiu opóźnień słownikowych, prawidłowości posługiwania się zasobem słownikowym. Istnieją specjalne zmatematyzowane formy określania r. f. słów. Z tym zagadnieniem wiąże się słownik frekwencyjny języka, pozwalający ocenić częstość występowania danego słowa i mający duże znaczenie praktyczne. (T G.) rdzeń kręgowy; część ośrodkowego układu nerwowego położona w kanale kręgowym. Choroby układowe: zajmują wybiórczo niektóre układy anatomiczne (- zwyrodnienie powrózkowe, - zanik mięśni rdzeniowy, - stwardnienie rozsiane, - stwardnienie zanikowe boczne); wady rozwojowe: - przepukliny oponowo-rdzeniowe, - jamistość rdzenia (syringomielia); uszkodzenia ogniskowe (tzw. poprzeczne): naczyniowe, urazowe, guzowe. Zależą one od lokalizacji ogniska w rdzeniu; kompensacja zaburzeń istnieje jedynie w przypadkach niepełnych uszkodzeń; pełne poprzeczne uszkodzenia rdzenia mają charakter nieodwracalny. Rehabilitacja powinna być prowadzona w ośrodkach specjalistycznych, zapewniających: rehabilitację ruchową (pielęgnację, zapobiegnie odleżynom i przykurczom, ćwiczenia oddechowe i kondycyjne), opiekę urologiczną i usprawnianie pęcherza, przystosowanie zawodowe. Rokowanie w przypadkach pełnych uszkodzeń: odcinka szyjnego - nie przewiduje samodzielności ruchowej, odcinka piersiowego - ograniczona samodzielność, poruszanie się za pomocą wózka inwalidzkiego (możliwy mało wydolny chód "kangurowy" w wysokich aparatach ortopedycznych, o kulach), odcinka lędźwiowego - pełna samodzielność ruchowa za pomocą kul lub laski (chód w pełni wydolny w obuwiu ortopedycznym). (S. Z.-Ch.) readaptacja psychiczna starego człowieka; ściśle wiąże się z istotą procesu starzenia. Człowiek starzejąc się w kategoriach biologicznych i psychologicznych podlega łańcuchowi zmian wymagających od niego nieustannej readaptacji. R. w kategoriach psychicznych i społecznych to działanie na rzecz osiągnięcia takich stosunków między człowiekiem starym a otoczeniem, które będą harmonijne i zadowalające. Istota r. p. człowieka starego wynika ze zmian w środowisku, w którym żyje i ze zmian w ocenie swoich potrzeb i swego miejsca w tym środowisku. Konsekwencją readaptacji jest harmonijny charakter zmian. (J. S.-P.) reakcja depresyjna - depresja reaktywna. reakcja psychiczna i stan psychiczny dzieci z wadami serca; zależy zasadniczo od dojrzałości i umiejętności pedagogicznych rodziny, lekarzy i szkoły, a także od ciężkości inwalidztwa, możliwości chirurgicznego leczenia i wrodzonych cech osobowości chorego dziecka. Można więc obserwować przypadki, które mimo ciężkiego kalectwa zachowują równowagę psychiczną i osiągają dobrą pozycję społeczną, jak również i przypadki wręcz odmienne, aż do takich, u których z powodu błędnej diagnozy i¬8¦lub źle zrozumianej opieki rodziny, przy współistniejącej neuropatii, może dojść do głębokich zaburzeń psychicznych i fizycznych, objawiających się ociężałością lub opóźnieniem rozwoju, otyłością, kompleksem niższej wartości itp. Specjalnej ochrony wymagają dzieci z wadami serca w czasie pobytu w szpitalu, kiedy są w trakcie badań diagnostycznych przed ewentualnym leczeniem chirurgicznym. Rozłąka z domem, negatywne opinie opiekunów o leczeniu, tajenie prawdy, niektóre audycje telewizyjne i radiowe, rozmowy personelu służby zdrowia oraz rówieśników, mogą powodować po zabiegach operacyjnych: negatywne nastawienie do leczenia, stany lękowe, obniżenie nastroju z okresami ostrej depresji i z próbami samobójczymi. Długotrwała choroba z jej ciężkimi objawami może powodować kompleksy niższej wartości, egoizm, egocentryzm, wyobcowanie z otoczenia. (J. Ł.) reakcja psychiczna na inwalidztwo z powodu chorób układu krążenia; składa się z reakcji emocjonalnej, poznawczej i motywacyjnej. Tak jak w inwalidztwie spowodowanym innymi przyczynami zależy od ciężkości inwalidztwa, od tego, czy powstało ono nagle czy narastało powoli, czy też istniało od urodzenia. Ponadto na r. p. wpływa wiek, sytuacja społeczna i osobowość przedchorobowa, a w tym szczególnie: obraz własnej osoby, zdolność do pokonywania trudnych sytuacji, odporność na stres. Ze względów praktycznych rozpatruje się reakcję psychiczną osobno w poszczególnych chorobach (kalectwach) układu krążenia. Najwięcej informacji zebrano o reakcji psychicznej w chorobie wieńcowej, a zwłaszcza po zawale serca, oraz o reakcjach psychicznych u dzieci z wadami serca. Nie ma trwałej struktury psychicznej związanej z inwalidztwem w chorobach układu krążenia, r. p. przebiega wg tych samych reguł co u ludzi zdrowych. (J. Ł.) reakcja psychiczna w zawale serca; nosi cechy r. p. na zagrożenie życia. Wyróżnić w niej można dwa okresy: ostry i przewlekły. W okresie ostrym charakterystyczny jest silny lęk, należący do głównych objawów klinicznych zwału serca, strach, obniżenie nastroju i wzmożone napięcie psychiczne, czasem występuje negatywizm, a nawet wrogość. W nie sprzyjających okolicznościach powyższe reakcje mogą się nadmiernie przedłużać, utrudniając lub uniemożliwiając leczenie i rehabilitację. Reakcja w znacznym stopniu zależy od zasobu informacji i doświadczeń chorego w zakresie chorób serca, a także od aktualnego napływu informacji na ten temat. Jednocześnie występują motywacje, które zwykle dzieli się na korzystne - współdziałanie w postępowaniu medycznym, poszukiwanie pomocy i in., oraz niekorzystne - rezygnacja, niewykonywanie poleceń, brak współpracy itp. W okresie przewlekłym reakcja w większym stopniu zależy od osobowości chorego i jego sytuacji socjalnej. Najczęstszym emocjonalnym składnikiem tej reakcji jest obniżenie nastroju, a także lęk, w znacznej liczbie przypadków występuje zaprzeczanie chorobie i jej objawom. Zaprzeczanie chorobie występuje często u osób zaangażowanych w satysfakcjonującej pracy, próbujących się w ten sposób uwolnić od ograniczeń narzuconych przez chorobę. Inną formą reakcji jest negatywizm związany raczej z neurotycznymi cechami osobowości i skierowany bardziej na zaprzeczanie skuteczności postępowania medycznego przez osoby opiekujące się chorym. Jako miarę korzystnych motywacji w tej fazie choroby uważa się stosunek do pracy. Około 70 do 90% chorych po zawale podejmuje pracę zawodową. Reszta, która nie podjęła pracy, a jest w wieku produkcyjnym, wykazuje narastanie objawów neurotycznych z obniżeniem nastroju, a nierzadko z agresywnością roszczeniową. (J. Ł.) reakcje na działanie czynników środowiskowych; są bardzo różnorodne. Stan wrażliwości i związana z tym odporność na działanie czynników fizycznych, chemicznych i biologicznych zmienia się wskutek wielu przyczyn wewnętrznych i zewnętrznych człowieka (człowieka i środowiska pracy). Ograniczenie tej zmienności może być następstwem wyrobienia nawyków pracy, treningów i pewnej adaptacji człowieka w warunkach środowiskowych, ale pod warunkiem, że nie zostaną przekroczone granice oddziaływania fizjologicznego i wyczerpania możliwości regulacji fizjologicznej. Objawy spowodowane szkodliwym oddziaływaniem na organizm ludzki samej pracy i środowiska materialnego mogą być różne, zawsze jednak można podzielić je na dwie zasadnicze grupy. Do pierwszej grupy należy zaliczyć objawy, których nie można określić jako chorobowe, gdyż spowodowane są zmianą przebiegu procesów fizjologicznych, mieszczących się jeszcze w granicach wydolności organizmu. Do drugiej grupy zalicza się objawy chorobowe, będące wynikiem schorzenia zawodowego, wywołanego szkodliwym oddziaływaniem na organizm pracownika danego czynnika. O tym, który z wymienionych rodzajów objawów występuje w wyniku działania czynników samej pracy lub środowiska zewnętrznego, decyduje czas działania tych czynników oraz ich natężenie. (Z. N.) receptory; wyspecjalizowany czujnik biologiczny zbierający informacje z danego środowiska. Zob. też proprioreceptory. (A. K.) receptory bólu - nocyceptory regeneracja; odtwarzanie się utracanych lub uszkodzonych części ciała, narządów czy tkanek. Zdolność do r. występuje u człowieka w ograniczonym stopniu i dotyczy głównie tkanek, (gojenie się ran czy zrosty kostne po złamaniach) odrastania uszkodzonego nerwu. (A. Z.) Regionalny Związek Spółdzielni Inwalidów; związek skupiający - spółdzielnie inwalidów z kilku województw. Jego władzami są: zjazd delegatów, rada i zarząd Rzsi. Zrzeszony jest w - Centralnym Związku Spółdzielni Inwalidów. (T. M.) regresja; jeden z mechanizmów obronnych osobowości i typ reakcji na frustrację, polegający na cofaniu się do wcześniejszych w rozwoju osobniczym form zachowania. Zgodnie z klasyczną psychoanalizą r. wynika z przeżytego urazu, który powoduje zatrzymanie się na wcześniejszej fazie zaspokajania popędu. R. jest jedną z reakcji na frustrację. Zob. też frustracja związana z kalectwem. (T. G.) rehabilitacja (habilitas - zręczność, sprawność, re - przywrócenie tego co utracone); złożony proces obejmujący oddziaływania lecznicze, społeczne i zawodowe, a w przypadku dziecka - pedagogiczne zmierzające do przywrócenia sprawności i umożliwienia samodzielnego życia w społeczeństwie człowiekowi, który takich możliwości nie miał lub z powodu przebytego urazu czy choroby je utracił. Cechą nowoczesnej rehabilitacji jest jej kompleksowość, łącząca w działaniu dla dobra chorego nie tylko specjalistów różnych dziedzin medycznych, ale również magistrów wychowania fizycznego, techników fizjoterapii, ergoterapii (terapii zajęciowej), asystentów socjalnych, psychologów, techników ortopedycznych, inżynierów (bioinżyrieria medyczna), pedagogów, socjologów i in. W zależności od stosowanych metod wyróżnia się: r. leczniczą, r. pedagogiczną, r. psychologiczną, r. społeczną i r. zawodową. Celem rehabilitacji jest: 1Ď) usprawnienie fizyczne, czyli podniesienie sprawności uszkodzonych narządów i funkcji lub całego organizmu (r. lecznicza); 2Ď) usprawnienie psychiczne, czyli adaptacja psychiczna do sytuacji i warunków wyznaczonych przez uszkodzenie narządów i funkcji organizmu (r. psychiczna); 3Ď) usprawnienie społeczne, czyli przystosowanie do wymagań życia codziennego, rodzinnego i udziału w życiu społecznym (r. społeczna); 4Ď) przygotowanie środowiska społecznego do współdziałania i współżycia z osobą niepełnosprawną, zwłaszcza członków rodziny, współpracowników; 5Ď) przystosowanie środowiska fizycznego do potrzeb osoby niepełnosprawnej przez zniesienie barier architektonicznych i urbanistycznych. W odniesieniu do różnych grup osób niepełnosprawnych cele te mogą być realizowane w sposób zróżnicowany lub wybiórczy. Zob. też rewalidacja. (T. M., J. K.) rehabilitacja chorych psychicznie - metody; rehabilitacja psychiatryczna wykorzystuje zarówno metody stosowane w przypadkach inwalidztwa fizycznego, jak i zasady wynikające z - psychiatrii społecznej oraz metody - psychiatrii środowiskowej, psychoterapeutyczne i socjoterapeutyczne, jak: - psychoterapia, - terapia behawioralna, - społeczność lecznicza, - psychoterapia rodzin, - biblioterapia, - muzykoterapia, - psychorysunek itp. Tradycyjne, lecz stosowane nadal, metody rehabilitacji w psychiatrii to - terapia pracą i - terapia zajęciowa, choć wskutek zaistniałych zmian w zasadach organizacyjnych leczenia i rehabilitacji psychicznie chorych, związanych z zasadami - psychiatrii środowiskowej, znaczenie tych tradycyjnych metod zmniejszyło się obecnie. Dobór metod rehabilitacji zależy od rodzaju i nasilenia choroby, a także od jej fazy. W pierwszej fazie choroby stosuje się zasady wczesnej rehabilitacji, polegające na zapobieganiu bierności, dążeniu do utrzymania się chorego w dotychczasowych rolach życiowych, a gdy choroba rozpoczyna się przed, osiągnięciem dojrzałości i samodzielności - pomocy w podjęciu tych ról. Realizacja tych zadań wymaga przede wszystkim psycho- i socjoterapii, często terapii rodzinnej, a także skrócenia do niezbędnego minimum leczenia szpitalnego. Rehabilitacja późna polega głównie na treningu w niezbędnych codziennych czynnościach, przystosowaniu do życia rodzinnego i pracy. Rehabilitacja ch. p. szczególnie potrzebna jest osobom długo hospitalizowanym z objawami - instytucjonalizmu. Ocena wyników rehabilitacji ch. p. jest wieloczynnikowa i uwzględnia osiągnięty poziom dostosowania społecznego w różnych dziedzinach życia - w rodzinie, w pracy i innych układach społecznych, stopień samodzielności, umiejętności życia z chorobą. Biorąc pod uwagę fakt, że choroby psychiczne często są przyczyną odrzucenia społecznego, przyjmuje się, że utrzymywanie się chorego na dotychczasowym poziomie dostosowania w rodzinie i w pracy stanowi już pozytywny wynik rehabilitacji. (Z. K., T. S.) rehabilitacja częściowa; jedna z zasad rehabilitacji stosowana w psychiatrii. Rozpoczynając postępowanie rehabilitacyjne należy ustalić przypuszczalny możliwy pułap poprawy sprawności psychicznej i dostosowania społecznego chorego zależnie od: rokowania, nasilenia i utrwalenia zaburzeń, sytuacji społecznej. Na tej podstawie w wielu przypadkach możemy zakładać tylko częściową poprawę i w sposób dostosowany do możliwości pacjenta stosować odpowiednie metody rehabilitacyjne. (Z. K., T. S.) rehabilitacja gerontologiczna; oznacza działania mające na celu usprawnienie fizyczne i psychiczne osób starych, które z powodu procesów starzenia się i¬8¦lub chorób przewlekłych wykazują różnego stopnia zaburzenia pogarszające sprawność i wydolność, aż do niedołęstwa włącznie. Najczęstszymi przyczynami inwalidztwa i niesprawności w starszym wieku są: następstwa udaru mózgu, zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa, stawów kolanowych i biodrowych, miażdżyca zarostowa tętnic kończyn dolnych, złamania szyjki kości udowej. Częstą przyczyną ograniczenia sprawności i inwalidztwa są następstwa wypadków drogowych i domowych, których odsetek wśród osób starych wzrasta. Prowadzenie r. g., obejmujące wszystkie działy rehabilitacji z wyjątkiem zawodowej, wymaga dłuższego czasu niż w młodym wieku ze względu na zmiany strukturalne i czynnościowe związane z wiekiem i na zmniejszone zdolności adaptacyjne ludzi starych do zmienionych wskutek kalectwa lub choroby warunków życia i otoczenia. Dlatego też po chorobie wymagającej unieruchomienia pacjenta i po pobycie w szpitalu, starzy pacjenci powinni być przeniesieni na oddział szpitalny przeznaczony dla przedłużonego leczenia i odpowiadający wszelkim wymogom r. g. Na oddziałach takich, odpowiednio wyposażonych i posiadających gabinety kinezyterapii, fizykoterapii, psychoterapii, zajmowano by się przywróceniem utraconej przez osoby starsze sprawnością w stopniu umożliwiającym kontynuowanie samodzielnego życia. Często przywrócenie częściowej zdolności do samoobsługi umożliwia powrót do dotychczasowego środowiska domowego. R. g. powinna być kontynuowana ambulatoryjnie lub w domu, stąd tak duże znaczenie mają gabinety rehabilitacji przy szpitalach, przychodniach lekarskich, - domach pomocy społecznej dla ludzi starszych i - ośrodkach gerontologicznych. (H. S.) rehabilitacja głucho-niewidomych; proces przygotowania - głucho-niewidomych do życia, pracy i udziału w życiu społecznym. Do podstawowych zadań r. g.-n. należy opanowanie: 1Ď) komunikowania się z otoczeniem; 2Ď) orientacji i poruszania się w przestrzeni; 3Ď) czynności życia codziennego; 4Ď) przygotowania do pracy i zatrudnienia; 5Ď) udziału w życiu społecznym. Rehabilitacja ta wymaga indywidualnych programów i metod ich realizacji. Jest to proces bardzo trudny i złożony, zwłaszcza w odniesieniu do głucho-niewidomych od urodzenia. Efekty są często bardzo ograniczone. Aktualnie niewiele państw posiada szeroko rozbudowany system r.g.-n. (Usa, Związek Radziecki, Rfn). W Polsce r. g.-n. dzieci zapoczątkował Zakład dla Niewidomych w Laskach. a r. g.-n. dorosłych i dzieci prowadzi - Ośrodek Rehabilitacji Zawodowej Niewidomych w Bydgoszczy. (T. M.) rehabilitacja kardiologiczna; zespół środków, medycznych i metod postępowania: psychologicznych, socjalnych, pedagogicznych, ekonomicznych, technicznych i in., potrzebnych do udzielenia pomocy osobom niesprawnym z powodu chorób układu krążenia w celu uzyskania przez nie maksymalnej sprawności psychofizycznej oraz zajęcia takiego miejsca w społeczeństwie, które odpowiada ich wydolności. R. k. zainicjowały w Polsce prace M. Semerau-Siemianowskiego, A. Falkiewicza, J. Stanowskiego. Szczególnie rozwinięta została r. k. w stanach po zawałach serca (Z. Askanas). R. k. wzoruje się na rehabilitacji w dysfunkcjach układu ruchowego. Zaleca się więc jej wczesne i kompleksowe prowadzenie, a podstawowymi środkami są: ćwiczenia ruchowe, postępowanie psychologiczne, przygotowanie środowiska fizycznego i socjalnego oraz określenie sytuacji społecznej, w tym przede wszystkim w stosunku do pracy zawodowej. Wyróżnia się r. k. ruchową, psychologiczną, socjalną i zawodową. Między tymi rodzajami rehabilitacji nie da się przeprowadzić dokładnych granic, gdyż np. ruch jest treningiem wysiłkowym, a jednocześnie korzystnym bodźcem psychicznym, właściwa sytuacja socjalna jest również niezbędna do prawidłowego stanu psychicznego. Postępowanie w r. k. zależy od rodzaju dysfunkcji układu krążenia, stąd wyróżnia się: r. k. w chorobie wieńcowej, zwłaszcza w stanach po zawale serca, r. k. po operacjach serca, r. k. w chorobach naczyń obwodowych itp. R. k. dzieli się także na: r. k. szpitalną, sanatoryjną (w szpitalach uzdrowiskowych) i ambulatoryjną. Ponadto rozróżnia się r. k. medyczną - kierowaną przez lekarzy, i r. k. socjalną - kierowaną przez pedagogów, socjologów lub psychologów. Rehabilitacja socjalna i zawodowa odgrywają mniejszą rolę w kardiologii aniżeli w przypadkach niesprawności układu ruchowego. (J. Ł.) rehabilitacja kardiologiczna uzdrowiskowa; odbywa się w szpitalnych uzdrowiskach lub specjalnych ośrodkach (oddziałach) rehabilitacji kardiologicznej. Jej celem jest osiągnięcie maksymalnej wydolności wysiłkowej. Zakłady prowadzące r.k. uzdrowiskową są wyposażone w urządzenia do diagnostyki kardiologicznej, rehabilitacji ruchowej oraz udzielania intensywnej pomocy kardiologicznej. Zatrudniają lekarzy kardiologów, specjalistów rehabilitacji, magistrów i techników fizjoterapii oraz psychologów. Zapewniają dobre warunki mieszkaniowe i żywieniowe. Położone są stosunkowo blisko dużych aglomeracji miejskich, w miejscowościach o leczniczych właściwościach klimatycznych. W ośrodkach rehabilitacji kardiologicznej prowadzi się pozaszpitalną rehabilitację chorych po zawale serca oraz z wadami serca, jako przygotowanie do leczenia chirurgicznego lub po zabiegach kardiochirurgicznych. Prowadzone jest również - w szerszym zakresie - kompleksowe postępowanie w różnych schorzeniach kardiologicznych i obok typowych metod rehabilitacyjnych leczy się przewlekłe schorzenia towarzyszące z zastosowaniem metod balneologicznych i fizykalnych. R. k. uzdrowiskowa jest najlepszą formą - rehabilitacji po zawale serca w drugim jej okresie; stosowaną możliwie szybko po wypisaniu chorego ze szpitala, jeśli odpowiada on kryterium rehabilitacji poszpitalnej. Ośrodki prowadzące r. k. uzdrowisk wą pozawałową muszą być przystosowane do opieki nad chorymi w tak wczesnym okresie po zachorowaniu. Chorzy podlegają klasyfikacji wg - kodu prognostycznego rehabilitacji uzdrowiskowej. R. k. uzdrowiskową stosuje się w postępowaniu kompleksowym, którego trzonem jest - rehabilitacja ruchowa, prowadzona wg modeli uzdrowiskowej rehabilitacji fizycznej: As (dla chorych z wydolnym krążeniem wieńcowym i ogólnym) oraz Bs (dla chorych z upośledzoną wydolnością wieńcową i¬8¦lub układu krążenia). W r. k. uzdrowiskowej oprócz postępowania psychologicznego, indywidualnego i grupowego prowadzi się akcje informacyjno-oświatowe na temat mechanizmów działania układu krążenia, powstawania choroby wieńcowej i sposobów jej leczenia. Pozwala to na wytworzenie motywacji do postępowania zdrowotnego. Z r. k. uzdrowiskową łączy się ściśle wtórne zapobieganie chorobie wieńcowej przez zwalczanie - czynników zagrożenia. W szpitalach uzdrowiskowych prowadzi się także rehabilitację pozawałową trzeciego okresu, w celu podtrzymania uzyskanej uprzednio wydolności wysiłkowej. Obok r. k. uzdrowiskowej prowadzi się leczenie uzdrowiskowe choroby wieńcowej, nadciśnienia tętniczego i innych schorzeń towarzyszących. Chorzy kierowani są do późnej rehabilitacji uzdrowiskowej wg wskazań do leczenia uzdrowiskowego. W Polsce r. k. uzdrowiskową prowadzi się m.in. w Konstancinie, Nałęczowie, Inowrocławiu, Ciechocinku, Kudowie, Rabce, Polanicy i innych uzdrowiskach. (J. Ł.) rehabilitacja lecznicza inwalidów z dysfunkcji narządów ruchu; zastosowanie wszystkich metod fizykalnych, jak: leczenie ruchem, zaopatrzenie ortopedyczne oraz zabiegi chirurgiczne, w celu umożliwienia inwalidzie samodzielnego życia społecznego i pracy zawodowej. Zadania rehabilitacji leczniczej w przypadkach dysfunkcji narządów polegają na: dążeniu do zwiększenia zakresu ruchu w poszczególnych stawach, zwiększenia siły mięśniowej w zespole dynamicznym, który jest dotknięty chorobą lub urazem, zmniejszeniu bólu podczas ruchów, zwiększeniu ogólnej wydolności, wyćwiczeniu koordynacji ruchowej, koordynacji chodu, opanowania najważniejszych czynności, które muszą być powtarzane w czasie pracy zawodowej, a w przypadku amputacji dążność do prawidłowego ukształtowania kikuta i utrzymania w dobrym napięciu jego mięśni oraz trening w opanowaniu samodzielnego posługiwania się protezą kończyny górnej lub dolnej. Duże znaczenie ma ciągłe usprawnianie lecznicze we wszystkich przypadkach porażeń, w szczególności porażeń pochodzenia mózgowego, związanych z zaburzeniem koordynacji nerwowo-mięśniowej. U tych inwalidów należy przeprowadzać ciągłe ćwiczenia, które pozwoliłyby na utrzymanie sprawności uzyskanej w wyniku leczenia. (Z. N.) rehabilitacja lecznicza w pneumonologii; kompleksowe postępowanie mające na celu poprawę rezerw wentylacyjnych, wydolności wysiłkowej i tolerancji wysiłku ogólnej sprawności fizycznej. W zależności od sytuacji klinicznej stosuje się środki farmakologiczne: bronchodilitatory, mukolityki, kortykoterapię, aerosoloterapię itp., leczenie ułożeniowe, elementy masażu leczniczego, usprawnienie narządowe (kinezyterapię układu oddechowego), usprawnienie ogólne. (J.J.) rehabilitacja nabytych wad serca; celem jej jest uzyskiwanie tolerancji wysiłku fizycznego uzależnionego od rodzaju wady, zaawansowania choroby serca oraz określenie aktywności podstawowego procesu chorobowego, którym jest najczęściej choroba reumatyczna. Objawy i przebieg choroby uzależnione są od rodzaju i stopnia nasilenia zmian hemodynamicznych. W wadach z niedostateczną czynnością lewej komory serca występuje zmniejszenie pojemności minutowej, wzrost objętości lewego przedsionka i podwyższenie ciśnienia w krążeniu płucnym. Niedostateczna czynność prawej komory doprowadza do zmniejszenia pojemności minutowej, wzrostu ciśnienia i objętości prawego przedsionka, wzrostu ciśnienia w żyłach krążenia dużego, czyli zastoju żylnego. Rehabilitacja n. w. s. ograniczona jest do utrzymania maksymalnej sprawności oddechowej, co osiąga się poprzez ćwiczenia zapewniające maksymalną wymianę gazową w płucach, głównie u chorych zakwalifikowanych do leczenia kardiochirurgicznego, jako rehabilitacja przygotowawcza do leczenia operacyjnego chorych z wadami nabytymi serca. (L. W.) rehabilitacja niewidomych; termin stosowany wieloznacznie; jako: 1Ď) proces przygotowania niewidomych do możliwie samodzielnego i niezależnego życia osobistego, zawodowego i społecznego przez redukcję lub likwidację wszystkich skutków (ograniczeń) spowodowanych ślepotą oraz rozwój niezbędnych umiejętności, sprawności i technik zachowania i działania w warunkach ślepoty; 2Ď) kompleksowe i skoordynowane działanie zespołu specjalistów mające na celu przygotowanie niewidomych do samodzielnego i niezależnego życia osobistego, zawodowego i społecznego. Do podstawowych zadań r. n. należy: 1Ď) maksymalne usprawnienie fizyczne organizmu niewidomego (ogólne i manualne); 2Ď) psychiczna adaptacja do nowych warunków i sytuacji; 3Ď) opanowanie umiejętności samodzielnego poruszania się i wykonywania czynności życia codziennego; 4Ď) opanowanie umiejętności czytania i pisania systemem punktowym (Braille'a) oraz pisania na maszynie czarnodrukowej; 4Ď) zapoznanie i opanowanie umiejętności korzystania z różnych pomocy technicznych i kompensujących brak wzroku, np. biała laska, magnetofon, tabliczka brajlowska; 5Ď) przygotowanie do aktywnego życia kulturalnego i społecznego; 6Ď) zorientowanie się w możliwościach zawodowych, przygotowanie do pracy i zapewnienie niewidomemu odpowiedniej pracy (rehabilitacja zawodowa); 7Ď) przygotowanie środowiska społecznego do współżycia i współpracy z niewidomym. W zależności od realizacji zadań wyróżnia się trzy rodzaje rehabilitacji niewidomych: podstawową, zawodową, społeczną. (T. M.) rehabilitacja podstawowa; 1Ď) w spółdzielniach inwalidów - wstępny etap rehabilitacji zawodowej umożliwiający zatrudnienie w warunkach spółdzielczości inwalidów. Na r. p. składa się: a) ocena przydatności do pracy i zachowania się w środowisku pracy oraz dobór najlepszego rodzaju i warunków pracy; b) przyuczenie do wykonywania podstawowych czynności zawodowych; c) przystosowanie społeczne; d) zaspokojenie innych potrzeb rehabilitacyjnych inwalidy. R.p. odbywa się w oparciu o ustalony przez zespół rehabilitacyjny program. Na r. p. kierowani są na ogół inwalidzi ciężko poszkodowani. Trwa ona w zasadzie od 1-6 miesięcy, z tym że w niektórych przypadkach może być przedłużona do 24 miesięcy. 2Ď) w odniesieniu do niewidomych - pierwszy poprzedzający rehabilitację zawodową etap rehabilitacji mający na celu: przystosowanie niewidomego do życia, a zwłaszcza ogólne jego usprawnienie fizyczne, opanowanie czynności życia codziennego, samodzielnego poruszania się w przestrzeni, pisania i czytania alfabetu wypukłego (Braille'a), pisania na maszynie czarnodrukowej itp. (T. M.) rehabilitacja po komisurotomii mitralnej; celem tej rehabilitacji jest całkowite zniesienie następstw operacji klatki piersiowej (torakotomii), w czasie której zostały nacięte mięśnie biorące udział w oddychaniu (opłucna, osierdzie i mięsień serca) w taki sposób, aby serce mogło wykorzystać w pełni poprawione warunki hemodynamiczne. Rehabilitacja po k. m. powinna zlikwidować w jak najkrótszym czasie następstwa, zwykle długotrwałego zastoju w narządzie oddechowym, a więc zesztywnienie i stwardnienie naczyń płucnych, przyczynić się do zwiększenia powierzchni oddechowej oraz znieść lub wydatnie zmniejszyć zmiany w nabłonkach pęcherzyków płucnych. Usunięcie lub zmniejszenie zmian w krążeniu płucnym przyczynia się do dalszej poprawy hemodynamiki krążenia. Rehabilitacja po k. m. dotyczy również poprawy siły muskulatury szkieletowej i przyczynia się do poprawy stanu nerwowo-psychicznego. (L. W.) rehabilitacja, polska koncepcja - polski model rehabilitacji rehabilitacja po operacjach z powodu chorób naczyń obwodowych; obejmuje zakres działań mających na celu przywrócenie sprawności fizycznej, psychicznej, społecznej i zawodowej. Wskazania do rehabilitacji wynikają z charakteru i stopnia zaawansowania choroby oraz techniki operacji. Zmiany o typie zarostowego stwardnienia tętnic, powstające na podłożu zwyrodnienia miażdżycowego, powstają przeważnie u chorych w wieku starszym i cechuje je powolna dynamika rozwoju, pozwalająca na wytworzenie krążenia obocznego. Leczenie operacyjne (operacje odtwórcze, omijające przeszczepy z tworzywa sztucznego albo własnej żyły, lub też paliatywna plastyka tętnic) poprawia ukrwienie chorej kończyny i przyspiesza tworzenie krążenia obocznego. W przypadkach przebiegających z martwicą, zabieg operacyjny ogranicza się do odjęcia kończyny, prowadząc do trwałego kalectwa. Usprawnianie chorych rozpoczyna się natychmiast po zabiegu, przy czym gimnastyka oddechowa ma zapobiegać powikłaniom płucnym, a ruchy czynne stóp i ewentualnie goleni - zakrzepom żylnym. Po opuszczeniu szpitala rehabilitację prowadzi się w warunkach ambulatoryjnych i sanatoryjnych przez okres kilku miesięcy. Celem jej jest wytworzenie krążenia obocznego oraz zapobieganie zanikom mięśniowym. Najważniejszym czynnikiem rehabilitacji jest, oprócz gimnastyki, ruch związany z dozowanym marszem lub jazdą na rowerze, co przyspiesza odpływ krwi żylnej i obniża ciśnienie w układzie żylnym kończyny. Natężenie marszu, jego zakres i czas regulowane są wystąpieniem chromania przestankowego. Zmiany o typie zakrzepowo-zarostowego zapalenia naczyń występują przeważnie u osób w młodszym wieku i dotyczą naczyń o mniejszym przekroju, co ogranicza możliwości tworzenia się krążenia obocznego, a zwiększa - powstanie martwicy. Leczenie chirurgiczne ogranicza się głównie do operacji nerwowego układu współczulnego bądź odjęcia kończyny. Rehabilitacja ruchowa szpitalna jest prowadzona tak samo jak u chorych z zarostowym stwardnieniem tętnic, natomiast ambulatoryjna i sanatoryjna zależy od okresu choroby i ogólnego stanu pacjenta. W rozwiniętym okresie trzecim i czwartym, a więc kiedy występują bóle spoczynkowe i zmiany odżywcze tkanek, rehabilitacja musi być prowadzona niezwykle ostrożnie i każdorazowo przerywana w chwili pogorszenia obrazu klinicznego. Rehabilitacja psychiczna, społeczna i zawodowa jest prowadzona u chorych po odjęciu kończyny lub po operacjach współczulnego układu nerwowego i ma na celu adaptację chorego do nowych warunków życia, przystosowanie do ograniczonego poruszania się i akceptację kalectwa. (L. W.) rehabilitacja po operacji z powodu zarostowego zapalenia osierdzia; uzależniona jest od aktywności procesu zapalnego (najczęściej gruźliczego) i objawów specyficznych niewydolności krążenia. Intensywne leczenie przyczynowe, stosowane przed zabiegiem, jest kontynuowane nadal aż do ustąpienia objawów czynnego zapalenia osierdzia. Równolegle prowadzi się leczenie niewydolności krążenia, głównie środkami moczopędnymi, aż do ustąpienia obrzęków. W postępowaniu rehabilitacyjnym dominuje gimnastyka oddechowa, ćwiczenia ruchowe klatki piersiowej oraz ćwiczenia kończyn górnych. Czas rehabilitacji jest różny, od kilku tygodni do kilku miesięcy, i zależy od stanu funkcji oddechowej. Długotrwała rehabilitacja oraz kontynuowanie leczenia przyczynowego dają wyniki najczęściej po upływie kilku miesięcy. (L. W.) rehabilitacja pooperacyjna dzieci z wrodzonymi wadami serca; należy ją rozpocząć natychmiast po zabiegu. Początkowo ogranicza się do pomocy w odkrztuszaniu gęstej wydzieliny poprzez oklepywanie klatki piersiowej i do częstej zmiany pozycji ciała. Po zabiegu z zastosowaniem krążenia pozaustrojowego dodatkowo myje się całe ciało gąbką oraz wykonuje się masaż i oklepywanie. To działanie pobudza krążenie obwodowe, zapobiega zapaleniom płuc i powstawaniu wysięku opłucnej. W okresie rekonwalescencji zasadnicze znaczenie mają ćwiczenia oddechowe, zwłaszcza strony operowanej, z ułożeniem na boku zdrowym i położeniem wałka pod klatkę piersiową. Po głębokim wdechu, wykonuje się głęboki wydech pod wzmożonym ciśnieniem. Gimnastyka pasa barkowego zapobiega trwałej wadzie postawy. Wczesną r. p. typu sanatoryjnego stosuje się od trzeciego tygodnia po operacji. Jej celem jest usuwanie ujemnych następstw torakotomii, leczenie drobniejszych powikłań oraz dalsza rehabilitacja fizyczna i psychiczna, umożliwiająca po kilku tygodniach powrót do domu i podjęcie normalnej nauki szkolnej. Późną r. p. typu sanatoryjnego przeprowadza się w kilka miesięcy po zabiegu, kiedy stan układu krążenia uległ wyraźnej poprawie, ale opóźnienia rozwojowe i wtórne następstwa istniejącej od urodzenia wady serca, stają się bardziej widoczne po odzyskaniu pełnej wydolności wysiłkowej. Specjalną uwagę zwraca się na powikłania pooperacyjne: zrosty opłucnej, gorszą ruchomość klatki piersiowej po stronie operowanej, skrzywienie kręgosłupa oraz niewyrównane jeszcze opóźnienia rozwojowe i deformacje z okresu przedoperacyjnego. Rodzaj ćwiczeń gimnastycznych musi być indywidualnie dopasowany do możliwości każdego dziecka. Polegają one na wzmocnieniu pasa barkowego, mięśni oddechowych i słabo rozwiniętych mięśni kończyn górnych. Rehabilitacja dzieci, które dzięki operacji uzyskały tylko częściową poprawę stanu układu krążenia, ma na celu dodatkowo przygotowanie ich do ograniczonego trybu życia i wyboru odpowiedniego dla zdrowia zawodu, który w przyszłości pozwoli im na usamodzielnienie się. (L. W.) rehabilitacja pooperacyjna z powodu wad serca i dużych naczyń; obejmuje działania mające na celu: usunięcie niekorzystnych zmian w wyniku operacji klatki piersiowej, połączonej z nacięciem opłucnej, osierdzia i mięśnia serca oraz poprawę sprawności fizycznej, psychicznej i zawodowej. R.p. rozpoczyna się na oddziale chirurgicznym, w kilka godzin po zabiegu i wtedy ma za zadanie poprawę sprawności mechanizmu oddychania, ze szczególnym uwzględnieniem operowanej strony klatki piersiowej oraz naukę skutecznego kaszlu. Ponieważ ból rany pooperacyjnej nie pozwala na głębokie oddychanie, konieczne się staje stosowanie indywidualnie dobranych środków przeciwbólowych. W tym czasie stosuje się też masaże i oklepywanie klatki piersiowej, ćwiczenia głębokiego oddechu, masaże i ruchy bierne kończyn. W miarę poprawy stanu chorego, mniej więcej od 7 do 10 dnia po zabiegu, stosuje się ćwiczenia czynne razem z pionizacją chorego. Główny nacisk kładzie się nadal na ćwiczenia oddechowe, zwłaszcza strony operowanej. Z chwilą ustąpienia wszystkich następstw operacji, a więc całkowitego wygojenia się rany i ustąpienia wysięku opłucnego oraz przy całkowitej wydolności krążenia, dalszą rehabilitację prowadzi się w szpitalu uzdrowiskowym, gdzie nadal stosuje się ćwiczenia oddechowe oraz wprowadza ćwiczenia mięśni szkieletowych przy stopniowym obciążeniu wysiłkiem dozowanym, wprowadzając równocześnie trening marszowy po terenie płaskim i nierównym. Wczesne rozpoczęcie ćwiczeń oddechowych usuwa zaburzenia w rodzaju nawykowego, żebrowego typu oddychania, a także zapobiega powstawaniu rozległych zrostów osierdziowych i opłucnych. Wczesna rehabilitacja ułatwia też ustąpienie zmian w otoczeniu stawu barkowego po stronie operowanej. Należą do nich: uszkodzenie nerwów obwodowych, spowodowane niedokrwieniem na skutek nieprawidłowego ułożenia kończyny górnej w czasie operacji, głębokie obrzęki - pochodzące od unieruchomienia tejże kończyny oraz ograniczenie biernej i czynnej ruchomości stawu barkowego. W okresie rehabilitacji ambulatoryjnej, która trwa kilka miesięcy, stosuje się stopniowe, dawkowane wysiłki, zależne od rodzaju zabiegu i stanu narządu krążenia, od rodzaju pracy zawodowej chorego, z uwzględnieniem całokształtu jego życia, biorąc również pod uwagę rodzaj i zaawansowanie choroby podstawowej (np. reumatycznej), która wymaga osobnego traktowania. U pacjentów, u których dokonano całkowitej korekcji wady (dotyczy wad wrodzonych) i nie wystąpiły powikłania pooperacyjne, etap rehabilitacji sanatoryjnej jest ostatnim etapem ich rehabilitacji. (L. W.) rehabilitacja powypadkowa w starszym wieku; wymaga szczególnej troski ze względu na niebezpieczeństwo powikłań związanych z unieruchomieniem. Przedłużony okres r.p. ludzi starych wymaga dłuższej hospitalizacji i dużej cierpliwości. Wskutek wypadku ujawniają się zmiany, które poprzednio istniały, lecz nie dawały objawów, jak np. artrozy. Spowodowane wypadkiem zaprzestanie aktywności, utrudnienie samoobsługi, lęk przed trwałym uzależnieniem od otoczenia a często powodem wystąpienia psychozy depresyjnej. Częstość wypadków domowych i drogowych u osób po 65 roku życia ciągle wzrasta. Zapobieganie wypadkom wymaga usuwania przyczyn: z jednej strony wyrównanie zaburzeń wzroku i słuchu przez odpowiednie aparaty oraz oprawę wydolności i sprawności fizycznej, z drugiej strony usuwanie barier architektonicznych, zainstalowanie odpowiednich poręczy, wykładzin podłogowych i przystosowanie sprzętów. O wyborze leczenia musi współdecydować krótszy okres unieruchomienia. (H. Sz.) rehabilitacja po zawale serca (pozawałowa); postępowanie rehabilitacyjne jest integralną częścią postępowania medycznego od pierwszych dni po wystąpieniu ostrych objawów niewydolności wieńcowej. Rehabilitacja po z. s. dzieli się na trzy etapy: 1Ď) szpitalny - trwający od 3 do 8 tygodni, 2Ď) rekonwalescencji, zwany też sanatoryjnym, trwający następne 4 - 8 tygodni, a więc do czasu osiągnięcia zdolności do pracy lub innej stabilizacji społecznej, 3Ď) ambulatoryjny lub podtrzymujący, trwający praktycznie do końca życia. Na etapie szpitalnym rehabilitacja ruchowa sprowadza się do zapobiegania skutkom - unieruchomienia przez jak najwcześniejsze uruchomienie w stosunkowo wąskich granicach tolerancji wysiłku. Opracowano metody kwalifikowania do ćwiczeń i modeli aktywności ruchowej, w zależności od ciężkości przebiegu choroby. Postępowanie psychologiczne sprowadza się, na etapie szpitalnym, do leczenia podtrzymującego i zmniejszania nadmiernych ujemnych reakcji emocjonalnych. Chory opuszczający szpital wykazuje zwykle od 50 do 70% wydolności fizycznej z okresu przedchorobowego oraz często zachwianie równowagi psychicznej. Ocena tych zakłóceń pozwala ustalić zalecenia aktywności fizycznej i nasilenia treningu oraz zaprogramować postępowanie psychologiczne na etapach rehabilitacji poszpitalnej. Na etapie rekonwalescencji chory osiąga maksymalną wydolność fizyczną, na jaką pozwala stan układu krążenia, oraz równowagę psychiczną z możliwie najmniejszymi objawami zaburzeń emocjonalnych. Najlepsze wyniki uzyskuje się w specjalistycznych ośrodkach sanatoryjnych - szpitalach uzdrowiskowych. Przy końcu tego etapu, na podstawie oceny stanu psychofizycznego, ustala się stopień zdolności do pracy zawodowej lub dokonuje się przekwalifikowania chorego. Przekwalifikowanie zawodowe, w odróżnieniu od rehabilitacji z powodu uszkodzenia narządu ruchu lub zmysłów, rzadko wchodzi w grę, dotyczyć może stosunkowo młodych pracowników, których praca wymaga dużej sprawności fizycznej i emocjonalnej, a u których choroba znacznie zmniejszyła tolerancję wysiłku. W rehabilitacji po z. s. stosuje się jednocześnie metody ruchowe, psychologiczne i socjalne, wiążąc je ściśle z leczeniem i wtórną profilaktyką, przestrzegając postępowania kompleksowego. Celem etapu trzeciego jest utrzymanie uzyskanego poziomu wydolności fizycznej i psychicznej. Lepszy stan zdrowia wykazują te osoby, które podjęły pracę zawodową, niż te, które przy tym samym poziomie wydolności fizycznej nie kontynuują pracy zawodowej. Zaleca się: prowadzenie treningów podtrzymujących sprawność, przy samokontroli objawów tolerancji wysiłku, oraz okresową ambulatoryjną kontrolę lekarską. (J. Ł.) rehabilitacja przedoperacyjna dzieci z wrodzonymi wadami serca; zależy od wtórnego kalectwa sercowego i zaczyna się w okresie niemowlęcym lub przedszkolnym. Jej założeniem jest niewielka intensywność przy dużym nacisku na zagadnienia wychowawcze, psychologiczne i profilaktyczne. Jest to więc wczesna rehabilitacja domowo-ambulatoryjna. W tym okresie wskazane jest ustalenie odpowiedniego trybu życia, higieny i psychiki dziecka. Wysiłki fizyczne muszą być dostosowane do temperamentu dziecka i do ciężkości uszkodzenia serca. Konieczne jest jednak stosowanie maksymalnej ilości wysiłków fizycznych i innych stymulatorów rozwojowych, które dziecko może znieść bez szkody dla układu krążenia. W okresie szkolnym - z gimnastyki i gier ruchowych powinny być zwalniane tylko dzieci, okazujące następujące objawy: sinica powłok występująca w spoczynku, a także po wysiłku, nadciśnienie tętnicze, przerost przedsionków lub komór w obrazie rtg z wyraźnymi cechami ich przeciążenia w ekg, znaczne zaburzenia rytmu. Zwolnienie z gimnastyki nie może być równoznaczne z całkowitym zakazem wysiłków fizycznych, ponieważ wiele z tych dzieci będzie mogło uprawiać w domu gimnastykę leczniczą bądź tylko ćwiczenia oddechowe. Wczesna rehabilitacja przedoperacyjna domowo-ambulatoryjna wymaga nadzoru lekarskiego, który polega na ochronie dziecka przed chorobami infekcyjnymi, orzekaniu o stopniu stosowania wysiłków fizycznych oraz pilnowaniu terminarza szczepień ochronnych. Częsty pobyt na świeżym powietrzu, gimnastyka wyrównawcza, kąpiele, masaże, ćwiczenia oddechowe oraz gry i zabawy zapobiegają niedorozwojom i wadom postawy, poprawiają ogólną kondycję i zmniejszają poczucie mniejszej wartości. Prawidłowe postępowanie wychowawcze, postępy w nauce, rozwijanie szczególnych uzdolnień dają podstawę do pełnej rehabilitacji fizycznej i psychicznej, przygotowują do wyboru odpowiedniego zawodu, a co najważniejsze przygotowują do operacji. Rehabilitacja przedoperacyjna późna, w odróżnieniu od wczesnej, przeprowadzana jest zwykle w warunkach sanatoryjnych jako bezpośrednie przygotowanie do zabiegu kardiochirurgicznego. Jej celem jest podniesienie kondycji fizycznej i poprawa stanu ogólnego zdrowia poprzez leczenie schorzeń przewlekłych czy niedomagań, które mogłyby zmniejszyć wynik leczenia operacyjnego. Prowadzi się przy tym ostrożne hartowanie, naukę skutecznego kaszlu z odpluwaniem i głębokiego oddychania, zwłaszcza tą stroną klatki piersiowej, która będzie poddana zabiegowi. Równie ważnym zagadnieniem jest odpowiednie nastawienie psychiczne dziecka do czekającego go zabiegu przez obniżenie naturalnego uczucia lęku. (L. W.) rehabilitacja przemysłowa; jest procesem złożonym, w którym zachodzi ciągła dynamiczna integracja i wzajemne przenikanie technik stosowanych w rehabilitacji leczniczej, z usługami podejmowanymi w przebiegu rehabilitacji zawodowej i społecznej. R.p. należy rozumieć jako czynne kompleksowe oddziaływanie, ukierunkowane nie tylko na rodzaj i stopień uszkodzenia morfologicznego organizmu, ale ogarniające także swoim zasięgiem całość zagadnień związanych z osobowością poszkodowanego na zdrowiu pracownika przemysłu, jego problemami zawodowymi i społecznymi. Głównym czynnikiem terapeutycznym i usprawniającym w r. p. jest odpowiednio dobrana i dawkowana praca o charakterze produkcyjnym, stale dostosowana do psychofizycznych możliwości rehabilitowanego pracownika. Koncepcja r. p., identycznie jak rehabilitacji ogólnej, odznacza się tymi samymi charakterystycznymi cechami. Są to: powszechność, wczesność, kompleksowość, ciągłość. R. p. obejmu,je niepełnosprawnych pracowników, zatrudnionych w normalnych zakładach pracy. Mogą to być pracownicy: a) kwalifikujący się do uzyskania renty inwalidzkiej; b) inwalidzi nie pobierający renty; pobierający rentę mimo zatrudnienia. (Z. N.) rehabilitacja psychiczna; termin stosowany wieloznacznie, jako: 1Ď) proces wewnętrznych przemian (psychicznych) dokonywujących się w osobie niepełnosprawnej (inwalidzie), a zmierzających do - adaptacji psychicznej do warunków i sytuacji zaistniałych na skutek niepełnosprawności (inwalidztwa). Przejawiają się one: w akceptacji inwalidztwa i jego skutków, w wykształceniu właściwej postawy (motywacji) wobec rehabilitacji, w dostosowaniu swoich aspiracji, planów życiowych i zawodowych do faktycznych możliwości (właściwa samoocena), w ukształtowaniu właściwej postawy wobec osób pełnosprawnych, w wypracowaniu odpowiedniego poziomu tolerancji na sytuacje trudne; 2Ď) zespół oddziaływań, głównie psychologicznych, których celem jest adaptacja psychiczna osoby niepełnosprawnej (inwalidy) do warunków i sytuacji zaistniałych na skutek niepełnosprawności (inwalidztwa). Obejmuje on różne formy psychoterapii i socjoterapii, a także wykorzystuje elementy psycho-terapeutyczne tkwiące w programie rehabilitacyjnym. (T. M.) rehabilitacja psychiczna chorych po zawale serca; zamierzone oddziaływanie psychologiczne w celu adaptacji i integracji chorego po zawale w środowisku społecznym. Oddziaływanie psychiczne opiera się na diagnozie psychologicznej i medycznej, przebiega synchronicznie z kompleksową rehabilitacją kardiologiczną i jest często nierozerwalnie związane z psychoterapią i z psychoprofilaktyką. Postępowanie w r. p. chorych po zawale serca sprowadza się do: 1Ď) przekazywania choremu informacji o chorobie i leczeniu, zapoznawanie go z mechanizmami i przyczynami choroby, z "własnym jego udziałem" w genezie i dynamice choroby wieńcowej i z jego psychofizycznmi możliwościami w leczeniu i rehabilitacji; 2Ď) aktywizowania chorych do współdziałania z zespołem leczącym i rehabilitującym, budzenia właściwych zdrowotnie motywów postępowania; 3Ď) uczenia umiejętności odprężania się przez różne formy treningu psychicznego; jak trening autogenny, progresywna relaksacja, elementy medytacji; 4Ď) uczenia wglądu w siebie, tj. do poznawania związków zachodzących pomiędzy sytuacjami a emocjami i ich komponentami fizjologicznymi; 5Ď) odkrywania nowych obszarów zainteresowań, upodobań, aktywności w celu uzyskania satysfakcji. Prawidłowo prowadzona r.p. wiedzie do zmniejszenia lęku i napięcia psychicznego, do poprawy nastroju, wytwarza pozytywny "obraz siebie", nastawia na realizację programu rehabilitacji i kontynuację celów życiowych. W ostrym okresie zawału r. p. jest jednoznaczna z psychoterapią podtrzymującą, której prowadzenie obowiązuje wszystkich członków zespołu leczącego wobec wszystkich chorych. Polega ona na zachowaniu spokoju, pewności działania przy możliwie wyczerpującym informowaniu o chorobie i leczeniu. Informacje podaje się cierpliwie, w sposób uspokajający, budzący zaufanie i nadzieje. Po okresie ostrym, stopniowe zwiększanie wysiłków fizycznych, nie wywołujące objawów chorobowych, wpływa szczególnie korzystnie na stan psychiczny chorego. W dalszym przebiegu rehabilitacji rozszerza się formy oddziaływania, lecz jednocześnie zmniejsza się ilość chorych wymagających pomocy psychologicznej. Szczególnie korzystnym miejscem dla rehabilitacji psychicznej jest szpital uzdrowiskowy, gdzie wiąże się ona ściśle z wtórną profilaktyką psychiczną choroby wieńcowej. Na etapach rehabilitacji medycznej r. p. chorych po zawale serca prowadzą lekarze i¬8¦lub psycholodzy. Systematycznie prowadzona r. p. zwiększa odsetek chorych powracających do pracy zawodowej. (J. Ł.) rehabilitacja psychiczna w chorobach układu krążenia; jest integralną częścią rehabilitacji. Stosowana jest na wszystkich etapach rehabilitacji. Od r. p. w innych schorzeniach różni się tym, że pozwala znieść ostrą i przewlekłą reakcję na: zagrożenie życia oraz ograniczenie wydolności wysiłkowej u osób, których osobowość przedchorobowa ma charakteryzować się szczególnymi cechami (typ zachowania się A). R. p. jest zróżnicowana w zależności od rodzaju chorób układu krążenia (- r. p. chorych po zawale serca, r. p. po operacjach serca, r. p. u dzieci z wadami serca). R. p. w chorobach układu krążenia jest ściśle związana z psychoterapią i psychoprofilaktyką oraz z innymi metodami profilaktycznymi i leczniczymi. Psychologiczna diagnoza dla celów rehabilitacji obejmuje oceny: wiedzy pacjenta o chorobie i jej zwalczaniu, stanu emocjonalnego i osobowości, zwłaszcza jej ewentualnych cech patologicznych, środowiska i aktualnego stanu przystosowania. Ocena środowiska może rozciągać się także na służbę zdrowia. R. p. wiąże się z psychoterapią stosowaną zawsze w ostrym okresie choroby układu krążenia, natomiast w okresach przewlekłych chorób stosuje się ją, gdy można stwierdzić trudności w przystosowaniu. Poprawę uzyskuje się przez możliwie wyczerpujące informowanie o chorobie i jej zwalczaniu oraz usuwanie lub zmniejszenie zaburzeń emocjonalnych. Do tych celów wykorzystuje się metody audiowizualne, środki masowego przekazu, rozmowy indywidualne i metody oddziaływania zbiorowego (grupowego). Znaczną rolę odgrywa także leczenie uzdrowiskowe. Psychiatra lub psycholog, biorący udział w rehabilitacji, może kierować postępowaniem psychologicznym wszystkich członków zespołu leczniczo-rehabilitacyjnego. W ostatnich latach w chorobach układu krążenia większe znaczenie przywiązuje się do adaptacji psychicznej niż adaptacji fizycznej, ponieważ inwalidzi częściej nie podejmują pracy z powodów psychogennych niż z powodu ograniczeń wysiłkowych. Najczęstsza choroba układu krążenia, a mianowicie pierwotne nadciśnienie tętnicze, jeśli nie jest powikłana, rzadko staje się wyłączną przyczyną inwalidztwa. R. p. jest tu jednoznaczna z profilaktyką i leczeniem. W przebiegu - dusznicy bolesnej, równie częstej jak nadciśnienie tętnicze niejednokrotnie dochodzi do inwalidztwa. Rehabilitację prowadzi tu lekarz aktualnie opiekujący się chorym. Do niego należy ocena wydolności wysiłkowej, spowodowanie orzeczenia inwalidztwa, udział w doborze pracy zawodowej, rozpoznanie trudności w przystosowaniu i psychologiczne oddziaływanie w ramach psychoterapii podtrzymującej. Cennym składnikiem r. p. może być leczenie w szpitalu uzdrowiskowym. (J. Ł.) rehabilitacja psychologiczna - rehabilitacja psychiczna rehabilitacja ruchowa chorych po zawale serca; specjalnie dobrany trening wysiłkowy, który stanowi główną część - rehabilitacji chorych po zawale serca. Pozwala on na osiągnięcie optymalnej sprawności wysiłkowej, pozytywnie wpływa na stan psychiczny, umożliwia lepszą integrację socjalną, zmniejsza czterokrotnie możliwość powtórnego wystąpienia zawału, choć zdaje się nie wpływać na zmniejszenie śmiertelności. Na etapie rehabilitacji szpitalnej ma za zadanie zapobieganie następstwom unieruchomienia i dlatego zasadą jest jak najwcześniejsze rozpoczynanie ćwiczeń ruchowych, tj. wtedy, gdy ustąpią ostre objawy towarzyszące zawałowi, a mianowicie: 1Ď) bladość powłok, poty, obniżenie ciśnienia tętniczego; 2Ď) objawy niewydolności układu krążenia; 3Ď) groźne dla życia zaburzenia rytmu; 4Ď) nasilone objawy dławicowe: 5Ď) temperatura ciała podwyższona powyżej 38 st. C. W miarę wytwarzania się blizny pozawałowej, zmniejszona początkowo tolerancja wysiłku powoli wzrasta, odpowiednio dawkuje się intensywność ćwiczeń i aktywność ruchową. Objawy nietolerancji wysiłku są bezwzględnym wskazaniem do zmniejszenia intensywności ćwiczeń. W Polsce najczęściej stosowany jest - program pozawałowej rehabilitacji ruchowej opracowany przez zespół pod kierunkiem Z. Askanasa. Program ten wyróżnia cztery typy aktywności ruchowej dla chorych: 1Ď) po ostrej niewydolności wieńcowej bez zawału; 2Ď) po zawale niepełnościennym bez powikłań; 3Ď) po zawale pełnościennym bez powikłań, tzw. typ A, dla chorych po zawale z powikłaniami tzw. typ B. W programie r. r. chorych po zawale serca, proponowanym przez Radę Rehabilitacji Międzynarodowego Towarzystwa Kardiologicznego, etap szpitalny dzieli się na siedem okresów (trwających od 2 do 6 dni): 1 - leżenie, ograniczone ćwiczenia kończyn, siedzenie w łóżku z podparciem pleców w czasie posiłków, zabiegów higienicznych itp.; 2 - program jak w okresie 1. oraz siedzenie bez podparcia pleców; 3 - jak w okresie 2. oraz siedzenie na krawędzi łóżka z ćwiczeniami kończyn; 4 - jak w okresie 3. oraz chodzenie po pokoju; 5 - jak w okresie 4. ze specjalnie dobranymi zestawami ćwiczeń uzupełniających; 6 - jak w okresie 5. i chodzenie po korytarzu i po schodach (jedno piętro); 7 - jak w okresie 6. i wychodzenie z budynku. W poszczególnych programach opracowano zasady klasyfikacji chorych i kryteria kwalifikacji ich do modeli ćwiczeń o różnej intensywności i stopniowaniu trudności. R. r. w drugim etapie rehabilitacji pozawałowej ma za zadanie uzyskanie najwyższej wydolności wysiłkowej na jaką pozwala tolerancja wysiłku. W tym okresie lepsze wyniki uzyskuje się w szpitalu uzdrowiskowym niż w domu. Założony cel osiąga się przez trening fizyczny z zastosowaniem wysiłku submaksymalnego, w granicach od 40 do 90% maksymalnej wydolności, przewidzianej dla danego wieku i płci. Dopuszczalną granicę wysiłku określa się za pomocą - prób wysiłkowych i¬8¦lub obliczaniu częstości tętna np. - metodą Karvonena. Próby wysiłkowe służą także do oceny wyników rehabilitacji. W treningu stosuje się ćwiczenia w pozycji leżącej, siedzącej, spacery, marsze, ćwiczenia na cykloergometrze, jazdę na rowerze i wybrane gry ruchowe. R. r. w trzecim etapie rehabilitacji pozawałowej ma za zadanie utrzymanie poziomu wydolności wysiłkowej. Optymalnym rozwiązaniem jest dobór takiej pracy zawodowej i zajęć pozazawodowych, które poprzez intensywność wysiłku podtrzymują osiągniętą wydolność. W większości przypadków, zwłaszcza u pracowników umysłowych, konieczne jest prowadzenie systematycznych ćwiczeń ruchowych. (J. Ł.) rehabilitacja socjalna w chorobach układu krążenia; polega na zastosowaniu wszystkich środków socjologicznych i pedagogicznych potrzebnych do integracji w społeczeństwie, zgodnie z jego wydolnością wysiłkową. Wiąże się z tym również przygotowanie środowiska na przyjęcie takiego chorego. Na r. s. składają się: rehabilitacja rodzinna, - rehabilitacja zawodowa, organizacja spędzania wolnego czasu, starania o przyznanie renty chorobowej i ustalenie zakresu opieki społecznej. W rehabilitacji rodzinnej przekazuje się osobom bliskim informacje o zakresie ograniczeń i wymagań wynikających z choroby oraz kształtuje się postawę emocjonalną rodziny. W zależności od stopnia wydolności wysiłkowej znacznym zmianom może ulegać sposób wykorzystania wolnego czasu. (J. Ł.) rehabilitacja społeczna; część ogólnego procesu rehabilitacji, której celem jest usprawnienie osoby z naruszoną sprawnością organizmu poprzez udzielenie jej pomocy w przystosowaniu się do wymagań życia społecznego i pracy zawodowej, usuwając jednocześnie ekonomiczne i społeczne przeszkody utrudniające osiągnięcie tego celu. R.s. polega na uczeniu się nowych ról społecznych tak w pracy, jak i w rodzinie. Poza przypadkami osób z kalectwem wrodzonym, nikt nie przygotowuje się do pełnienia w przyszłości ról modyfikowanych z powodu ograniczonej sprawności. Dwa rodzaje czynników sprzyjają procesowi r. s.: 1Ď) motywujące jednostkę do rehabilitowania się w sposób indywidualny (siły jednostkowe wewnętrzne) i 2Ď) działające w postaci wyspecjalizowanych instytucji społecznych. Ważną rolę odgrywa tu całokształt warunków społecznych, w jakich znajduje się rehabilitowana jednostka. R. s. jest nastawiona na opanowanie umiejętności i sposobów właściwego zachowania się w różnych sytuacjach zarówno w rodzinie, jak i w grupie rówieśniczej i w zakładzie pracy. Na przeszkodzie r. s. stoją bariery społeczne, utrudniające życie osobom niepełnosprawnym. Są to z jednej strony bariery ekonomiczne - dążenie do uniezależnienia się ekonomicznego i rozwiązywania problemów socjalnych i bytowych, a z drugiej postawy osób zdrowych w stosunku do niepełnosprawnych. (J. M.) rehabilitacja starego człowieka; planowe i zorganizowane postępowanie medyczne i społeczne wobec człowieka starego w celu zmniejszenia lub zlikwidowania niekorzystnych następstw biologicznych, psychicznych i społecznych uniemożliwiających samodzielną i aktywną egzystencję. Proces rehabilitacji w odniesieniu do ludzi starych jest o tyle specyficzny, o ile składają się na niego konsekwencje choroby i procesów ściśle związanych ze starzeniem się organizmu. W planowaniu rehabilitacji człowieka starego należy szczególnie uwzględnić jej kompleksowy charakter - pomoc i współdziałanie środowiska rodzinnego człowieka starego, uświadomienie tego środowiska, stała współpraca z nim. (J. S.-P.) rehabilitacja środowiska społecznego; terminem tym określa się przygotowanie środowiska społecznego do współpracy i współżycia z inwalidą. Obejmuje ono przede wszystkim bliższych i dalszych członków rodziny, współpracowników w zakładzie pracy i ewentualnie inne osoby. Polega na zapoznaniu tego środowiska z możliwościami i ograniczeniami inwalidy w sytuacjach życia codziennego, zawodowego czy społecznego, ze specyficznymi potrzebami, oraz możliwościami przyjścia mu z pomocą. Rehabilitacja ś. s. jest jednym z zadań rehabilitacji i musi stanowić integralny element programu rehabilitacyjnego każdego inwalidy. W przeciwnym wypadku często wieloletnie wysiłki zespołu rehabilitacyjnego i inwalidy mogą okazać się stracone, gdyż nie znajdzie on w swoim środowisku społecznym warunków do społecznej integracji. (Z M.) rehabilitacja w psychiatrii; stanowi integralną część postępowania leczniczego i właściwie pojętej opieki rehabilitacyjnej. Działalność rehabilitacyjna należy do zadań wszystkich pracowników lecznictwa psychiatrycznego. Rehabilitacja w p. oparta jest na zasadach: wielostronności oddziaływań, optymalnej stymulacji, stopniowania trudności, powtarzalności i jedności metod, partnerstwa, oraz w wielu przypadkach - rehabilitacji częściowej. Realizacja tych zasad wymaga pracy zespołowej z udziałem wielu specjalistów (psychiatry, psychologa, pielęgniarki, pracownika socjalnego, instruktora terapii zajęciowej, kinezyterapeuty), a także dostosowania form pomocy do zmieniających się możliwości pacjenta: od opieki pełnodobowej w oddziale szpitalnym, poprzez różne - formy pośrednie opieki psychiatrycznej, do opieki ambulatoryjnej w - poradni zdrowia psychicznego. Ten zespół instytucji powinien ściśle współdziałać szczególnie w długotrwałych programach rehabilitacyjnych i kształtowaniu właściwych postaw środowiska wobec chorych psychicznie. Dużą rolę w możliwościach utrzymania się chorego psychicznie w środowisku odgrywać może właściwie zorganizowana praca w - spółdzielczości inwalidzkiej, aczkolwiek optymalnym celem rehabilitacj i, w przypadkach w których jest to możliwe do osiągnięcia, jest zatrudnienie w zwykłym zakładzie pracy. Postępowanie rehabilitacyjne powinno być zindywidualizowane i oparte na elastycznym, często długotrwałym programie działania. W programie tym, poza sytuacją psychospołeczną chorego, rodzajem i nasileniem zaburzeń psychicznych, uwzględniać należy również przebieg choroby i czas jej trwania. (Z. K., T. S.) rehabilitacja zawodowa; część ogólnego procesu rehabilitacji mająca na celu przygotowanie - inwalidy (osoby niepełnosprawnej) do pracy oraz zapewnienie mu pracy zgodnie z jego psychofizycznymi możliwościami i kwalifikacjami zawodowymi. R. z. opiera się na następujących zasadach: 1Ď) każdy inwalida obok doznanych strat i ograniczeń zachowuje określone funkcje i sprawności oraz nabyte umiejętności, dysponuje pewnymi możliwościami kompensacyjnymi oraz rozwojowymi, dzięki czemu ma możliwość znacznego złagodzenia skutków inwalidztwa w sferze funkcjonalnej oraz nabycia nowych umiejętności zawodowych; 2Ď) żadna praca nie wymaga od osoby ją wykonującej wszystkich funkcji i sprawności organizmu. Zbieżność zachowanych funkcji i sprawności oraz możliwości nabycia nowych umiejętności zawodowych z wymaganiami danego zawodu (stanowiska) jest podstawą efektywnego wykonywania pracy przez inwalidę. W przebiegu rehabilitacji zawodowej wyodrębnia się 4 etapy: 1Ď) poradnictwo zawodowe oparte o kompleksową ocenę zdolności do pracy, a w jej wyniku dobór odpowiedniego zawodu; 2Ď) przygotowanie do pracy w drodze odpowiedniego - kształcenia zawodowego; 3Ď) skierowanie do odpowiedniego zakładu pracy i zatrudnienie; 4Ď) opiekę rehabilitacyjno-socjalną nad zatrudnionym inwalidą. (T. M.) rehabilitacja zawodowa a zakłady pracy; w zakresie rehabilitacji zawodowej zakłady pracy mają następujące zadania: 1Ď) utrzymanie w pracy tych pracowników, którzy stali się - inwalidami w czasie zatrudnienia; w razie potrzeby z. p. powinny zapewnić im naukę zawodu lub przyuczenie do pracy na nowym stanowisku pracy; 2Ď) typowanie odpowiednich stanowisk pracy dla inwalidów i zgłaszanie ich do komórek, zajmujących się kierowaniem inwalidów do pracy (- sekcje rehabilitacji zawodowej i - poradnie rehabilitacji zawodowej) oraz zarudnianie skierowanych na te stanowiska inwalidów zgodnie ze wskazaniami lub przeciwwskazaniami Komisji Lekarskiej do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia; 3Ď) otaczanie zatrudnionych inwalidów szczególną opieką lekarsko-rehabilitacyjną i socjalno-bytową; 4Ď) organizowanie form - rehabilitacji przemysłowej. Zadania te w szczególny sposób realizują wewnątrzzakładowe komisje do spraw zatrudnienia i rehabilitacji inwalidów lub zakładowi instruktorzy d. s. inwalidztwa. Zadania z. p. z zakresu r. z. określają 2 podstawowe akty prawne: 1Ď) Rozp. R. M. z dnia 5.V.1967 r. w sprawie planowego zatrudnienia inwalidów (Dz. U. nr 20, poz. 88Ď) i Rozp. R. M. z dnia 27.XII.1974 r. w sprawie warunków odbywania rehabilitacji zawodowej uprawniających do zasiłku wyrównawczego oraz szczegółowych zasad przyznawania tego zasiłku (Dz. U. nr 51, poz. 325Ď). (T. M.) rehabilitacja zawodowa głuchych; część ogólnego procesu rehabilitacji mająca na celu przygotowanie do pracy oraz zapewnienie rodzaju i warunków pracy dostosowanych do psychofizycznych możliwości i uzyskiwanych kwalifikacji zawodowych. W Polsce głusi przygotowywani są do pracy: 1Ď) razem ze słyszącymi - w szkołach powszechnych, średnich oraz zawodowych (również na wyższych uczelniach), jeżeli pozwala na to ogólny stopień rehabilitacji i stan zdrowia; 2Ď) w specjalnych szkołach zawodowych dla głuchych; 3Ď) w Zakładzie Rehabilitacji Zawodowej dla Głuchych w Krakowie; 4Ď) w - spółdzielniach inwalidów; 5Ď) w - zakładach szkoleniowo-produkcyjnych Pzg. Możliwości zatrudnienia głuchych: 1Ď) w zwykłych zakładach pracy, jako wykwalifikowanych robotników lub czeladników; 2Ď) w spółdzielniach inwalidów; 3Ď) w jednostkach organizacyjnych Polskiego Związku Głuchych; 4Ď) w zakładach szkoleniowo-produkcyjnych Pzg; 5Ď) w rolnictwie uspołecznionym i we własnych gospodarstwach rolnych. (T. M.) rehabilitacja zawodowa niewidomych; część ogólnego procesu rehabilitacji mająca na celu przygotowanie do pracy oraz zapewnienie rodzaju i warunków pracy dostosowanych do psychofizycznych możliwości i uzyskanych kwalifikacji zawodowych. W Polsce niewidomi przygotowywani są do pracy razem z widzącymi: 1Ď) w szkołach powszechnych i średnich oraz zawodowych (również na wyższych uczelniach), jeżeli pozwolą im na to stopień ogólnej rehabilitacji i stan zdrowia; 2Ď) w specjalnych szkołach zawodowych dla niewidomych (technikach) stopnia zasadniczego i średniego - w Bydgoszczy, w Laskach koło Warszawy oraz we Wrocławiu; 3Ď) w zakładach (ośrodkach) rehabilitacji zawodowej w Bydgoszczy, Chorzowie i Krakowie; 4Ď) w - spółdzielniach niewidomych. Możliwości zatrudnienia niewidomych: 1Ď) w zwykłych instytucjach i zakładach pracy jako: pracowników naukowych wyższych uczelni i instytutów naukowych, radców prawnych, nauczycieli, masażystów, pracowników centrali telefonicznych, programistów, wykwalifikowanych pracowników w zakładach produkcyjnych i usługowych; 2Ď) w spółdzielniach niewidomych (większość) i w spółdzielniach ogólnoinwalidzkich; 3Ď) we własnych warsztatach rzemieślniczych, np. szczotkarskich, dziewiarskich; 4Ď) we własnych gospodarstwach rolnych (pracując razem z rodziną). (T. M.) rehabilitacja zawodowa umysłowo upośledzonycb; część ogólnego procesu rehabilitacji mająca na celu przygotowanie jednostki umysłowo upośledzonej do pracy oraz zapewnienie rodzaju i warunków pracy dostosowanych do jej psychofizycznych możliwości. W Polsce osoby umysłowo upośledzone przygotowywane są do pracy: 1Ď) w specjalnych szkołach zawodowych dla umysłowo upośledzonych w stopniu lekkim; 2Ď) w "Szkołach Życia" - umysłowo upośledzeni w stopniu umiarkowanym i znacznym; 3Ď) w spółdzielniach inwalidów - umysłowo upośledzeni w różnym stopniu. Możliwości zatrudnienia: 1Ď) w zwykłych zakładach pracy, dotyczy to umysłowo upośledzonych w stopniu lekkim, którzy mają kwalifikacje zawodowe (ukończenie szkoły zawodowej), a stopień ich rehabilitacji gwarantuje pomyślny przebieg adaptacji zawodowej w środowisku naturalnym; 2Ď) w spółdzielniach inwalidów - w zakładach zwartych i pracy chronionej; 3Ď) w systemie pracy nakładczej. (T. M.) rehabilitacja zawodowa w chorobach układu krążenia; przywrócenie do odpowiedniej pracy zawodowej, podczas której wysiłek fizyczny i emocjonalny nie może przekraczać wydolności fizycznej chorego. 85% chorych po zawale serca może pracować na wszystkich stanowiskach urzędniczych oraz wykonywać większość prac domowych, rzemieślniczych i przemysłowych, przy zastosowaniu automatyzacji. Chorzy z wadami serca i z chorobą reumatyczną powinni mieć pracę siedzącą, umysłową lub rzemieślniczą. Podczas przygotowania ich do pracy należy stopniować wysiłek i wymagania. Obciążenie wysiłkowe przy pracy dzieli się na trzy kategorie: 1Ď) prace w pozycji siedzącej, nie wymagające większych obciążeń ruchowych (zużycie energii do 420 kJ¬8¦h); 2Ď) prace fizyczne w pozycji siedzącej z zużyciem energii do 850 kJ¬8¦h; 3Ď) prace wymagające umiarkowanego wysiłku fizycznego do 1250 kJ¬8¦h. Tempo pracy nie powinno być zbyt szybkie i powinno być regulowane przez pracującego. Obciążenie emocjonalne jest trudne do określenia. Największe bowiem obciążenia występują na stanowiskach kierowniczych związanych z dużą odpowiedzialnością, gdzie wymagane są predyspozycje do podejmowania szybkich decyzji przy znacznym obciążeniu umysłowym. Na stanowiskach takich nie powinni być zatrudniani chorzy z chorobą wieńcową. Praca zawodowa stanowi dla chorego nie tylko źródło zarobkowania, lecz także element higieny psychicznej, profilaktyki i leczenia. Około 70% chorych po zawale serca podejmuje pracę, z tego większość na tych stanowiskach, które zajmowali przed zachorowaniem. Dzięki rehabilitacji odsetek powyższy może wzrastać do 90%. Tylko niewielki odsetek pacjentów z chorobami układu krążenia musi ulegać przekwalifikowaniu. Dotyczyć to może młodych pracowników fizycznych oraz zawodów wymagających szczególnych umiejętności i uwagi w czasie pracy jak: piloci, kierowcy, żołnierze zawodowi i in. (J. Ł.) rehabilitacyjne potrzeby; całokształt potrzeb inwalidy (osoby niepełnosprawnej) związanych z usprawnieniem fizycznym, psychicznym i społecznym oraz przygotowaniem do życia zawodowego i społecznego. (T. M.) rehabilitacyjne urządzenia przyłóżkowe; Rup; instalowane do łóżek szpitalnych, przeznaczone do usprawniania ruchowego kończyn dolnych i górnych - zarówno w warunkach lecznictwa zamkniętego, jak i w domu chorego. Umożliwiają wykonywanie ćwiczeń z odciążeniem samowspomaganych i ćwiczeń z oporem. Składają się z ramy stalowej wypełnionej kratą służącej do mocowania: linek, podwieszek, ciężarków i pętli Glissona. (R. S.) rehabilitacyjny program; ustalony wykaz usług rehabilitacyjnych świadczonych przez określoną placówkę, np. specjalistyczny, rehabilitacyjny zespół opieki zdrowotnej, zakład rehabilitacji zawodowej, spółdzielnię inwalidów. Może on obejmować usługi z zakresu rehabilitacji leczniczej (fizjoterapię, kinezyterapię, terapię zajęciową), rehabilitacji zawodowej (ocenę zdolności do pracy, poradnictwo zawodowe, przygotowanie do pracy), rehabilitacji społecznej (przygotowanie rodziny do współżycia i współpracy z inwalidą, adaptacja mieszkania - zniesienie barier architektonicznych) itd. Obok ogólnych r. p. określonej placówki istnieją również indywidualne r. p. konkretnego pacjenta, osoby niepełnosprawnej czy inwalidy. Obejmują one wykaz usług rehabilitacyjnych ustalonych przez - zespół rehabilitacyjny, niezbędnych dla danej osoby zgodnie z jej -, potrzebami rehabilitacyjnymi. Stanowią podstawę planowych i systematycznych oddziaływań na rzecz poszczególnych osób poddawanych rehabilitacji. (T. M.) rekreacja fizyczna; jedna z odmian rekreacji podejmowanej poza obowiązkami zawodowymi, domowymi i społ-ecznymi dla odpoczynku, rozrywki i samodoskonalenia. R. f. inwalidów nie odbiega w swych założeniach i celach od powszechnie rozumianej. Spełnia ważną rolę w procesie rehabilitacji ogólnej, podnosi osobistą sprawność fizyczną, poszerza obszary współżycia ze środowiskiem osób pełnosprawnych i integracji z nim. rozwija nowe zainteresowania itp. R. f. polega na uprawianiu różnych dyscyplin sportu, gier i zabaw ruchowych, turystyki itp. Uczestnicy tych form r. f. przeżywają uczucie odprężenia, wzbogacają osobowość, podnoszą systematycznie osobistą sprawność. Do bardziej zalecanych form r. f. inwalidów zalicza się sport w zespole rówieśniczym, w rodzinie, w zakładach pracy; dużą popularnością cieszą się 10-minutowe ćwiczenia rekreacyjne w czasie przerw w pracy prowadzone w spółdzielniach inwalidów. Zob. też: sport inwalidów; turystyka; wychowanie fizyczne specjalne. (J. D.) relaksacja; postępowanie mające na celu obniżenie napięcia układu nerwowo-mięśniowego, sprzyjające regeneracji sił i zlikwidowaniu napięć nagromadzonych pod wpływem codziennych przeżyć, przemęczenia, wyczerpania. Ćwiczenia relaksacyjne mają znaczenie psychoterapeutyczne w przypadku nerwic, zaburzeń w zachowaniu, nadpobudliwości nerwowej. R. ma duże znaczenie wzmacniające w postępowaniu rehabilitacyjnym. (T. G.) renta chorobowa; przysługuje pracownikowi, który spełnia trzy warunki: wykorzystał okresy zasiłku chorobowego (6, 9, 12 miesięcy), wymaga dalszego leczenia lub rehabilitacji leczniczej, jest nadal niezdolny do jakiegokolwiek zatrudnienia, a także jeżeli rokuje odzyskanie zdolności do pracy w okresie obierania renty chorobowej. Renta chorobowa przyznawana jest na okres do 12 miesięcy w wysokości 75% podstawy wymiaru, a w okresie niezdolności do pracy spowodowanej skutkiem wypadku przy pracy, czy też choroby zawodowej, wysokość jej wynosi 100%. Rentę chorobową przydziela i odbiera Zakład Ubezpieczeń Społecznych na podstawie orzeczenia komisji lekarskiej. (J. M.) renta inwalidzka; przysługuje pracownikowi, który spełnia następujące warunki: ma wymagany okres zatrudnienia uzależniony od wieku, stał się inwalidą I, Ii, lub Iii grupy, inwalidztwo powstało w czasie zatrudnienia lub w okresie równorzędnym w czasie zatrudnienia albo w czasie 18 miesięcy po upływie tych okresów. Grupę inwalidzką ustalają Komisje Lekarskie do spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia (K i z). Okres ztrudnienia wymagany do uzyskania renty zależy od wieku, jaki osiągnął pracownik w chwili powstania inwalidztwa. Wynosi on: powyżej 18 lat do 20 - 1 rok, powyżej 20-22 lat - 2 lata, powyżej 22-25 - 3 lata, powyżej 25-30 - 4 lata, powyżej 30 lat - 5 lat. Wysokość r. i. zależy w szczególności od grupy inwalidzkiej, od przyczyny inwalidztwa i od stażu pracy. Najniższą rentę mają inwalidzi III grupy, a najwyższą I grupy. (J. M.) renta rodzinna; przysługuje po pracowniku, który w chwili śmierci miał ustalone prawo do emerytury lub renty inwalidzkiej albo spełniał warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. Do renty po zmarłym pracowniku albo renciście uprawnieni są: małżonek, dzieci własne, przysposobione, dzieci obce wzięte na utrzymanie i wychowanie, rodzice zmarłego. (J. M.) renty socjalne - zasiłki pieniężne stałe represja; mechanizm wypierania ze świadomości i z pamięci pewnych przeżyć, myśli, odczuć, które mimo to pozostają aktywne na poziomie podświadomości. Jedna z reakcji na frustrację utrudniających przystosowanie się i wymagających często specjalnie zaprogramowanych oddziaływań psychoterapeutycznych. Mechanizm obronny osobowości rozpatrywany często w pracach psychoanalityków. Zob. też frustracja. (T. G.) resocjalizacja niedostosowanych społecznie: przedmiot zainteresowania pedagogiki resocjalizacyjnej. Zajmuje się przezwyciężeniem trudności wychowawczych wynikających z stanu osobowości wychowanka, który w sposób antagonistyczno-destrukcyjny ustosunkowuje się do oczekiwań społecznych wyrażających interesy społeczne. Niedostosowanie społeczne wyraża się zachowaniem sprzecznym z normami obyczajowymi, społeczno-moralnymi lub prawnymi. Przejawia się ono najczęściej nieprzystosowaniem szkolnym, sprawianiem trudności wychowawczych w zachowaniu. Resocjalizacja n. s. dokonuje się przez zastosowanie w odniesieniu do nieletnich środków wychowawczo-poprawczych, które orzeka sąd rodzinny. Mogą one być następujące: oddanie pod odpowiedzialny dozór rodziców, oddanie pod nadzór kuratora sądowego lub społecznego, umieszczenie w zakładzie wychowawczym bądź poprawczym. W zakładach stosuje się metody wychowania resocjalizującego, obejmujące psychotechnikę, socjotechnikę, kulturotechnikę, nauczanie szkolne oraz pracę. Resocjalizacja n. s. może więc przebiegać w warunkach zamkniętych (zakłady) lub w środowisku otwartym, gdzie kuratela jest realizowana w systemie półwolnościowym. Istnieją różne systemy resocjalizacji n. s. Zakłady wychowawcze podlegają resortowi oświaty, zakłady poprawcze resortowi sprawiedliwości. Wobec dorosłych nieprzystosowanych społecznie stosuje się sankcje karne a nie wychowawczo-poprawcze. (Z. S.) restrykcja płucna; ograniczenia amplitudy ruchów oddechowych płuc. Głównym objawem restrykcji jest zmniejszenie pojemności życiowej płuc. R. można rozpoznać za pomocą spirometru. Przyczynami r. są: 1Ď) zmniejszenie ilości tkanki płucnej, np. w wyniku resekcji płuca; 2Ď) zmniejszenie podatności płuca ("zesztywnienie"), np. w marskości płuca, w śródmiąższowym zwłóknieniu płuc, w przekrwieniu biernym (niewydolności krążenia); 3Ď) ograniczenie ruchomości ścian klatki piersiowej, np. zarośnięcie jamy opłucnej (fibrothorax), zniekształcenia klatki piersiowej, zmiany w stawach kręgosłupowo-żebrowych, zaburzenia czynności mięśni oddechowych (poliomyelitis, myasthenia gravis), zatrucia alkoholem, morfiną, choroby i urazy ośrodkowego układu nerwowego itp.; 4Ď) zmniejszenie ruchomości przepony, np. zrosty, porażenie przepony, puchlina brzuszna, ciąża, choroby przebiegające z bólem w jamie brzusznej; 5Ď) otyłość (ograniczenie ruchomości klatki piersiowej, przepony, zwiotczenie mięśni brzucha); 6Ď) stany po zabiegach chirurgicznych klatki piersiowej. W przypadkach chorobowych bez powikłań r. p. stosunkowo długo nie daje objawów zaburzeń wymiany gazowej, w miarę postępu choroby następuje obniżenie Vc poniżej 50% normy, które może prowadzić do zaburzeń dyfuzji i hipoksemii. Spowodowane jest to zmniejszeniem powierzchni wymiany gazowej i kompensacyjnym przyspieszeniem przepływu krwi przez kapilary płucne (tachycardia). Wyjątek stanowi rozlane i śródmiąższowe zwłóknienie płuc, gdzie szybko dochodzi do znniejszenia liczby kapilarów płucnych i zaburzeń dyfuzji z hipoksemią. Na skutek ograniczenia amplitudy ruchów oddechowych r. prowadzi do obniżenia rezerw wentylacyjnych i wydolności fizycznej. (J. J.) restytucja; przywracanie funkcji utraconych wskutek pewnych czynników działających patogennie lub urazów. W rehabilitacji obejmującej pacjentów po uszkodzeniach ogniskowych ośrodkowego układu nerwowego r. wykorzystuje tendencje kompensacyjne i może w pierwszych miesiącach odbywać się samoczynnie. (T. G.) reumatoidalne zapalenie stawów; r. z. s.; gościec przewlekły postępujący [g. p. p.); choroba układowa o przewlekłym, postępującym przebiegu, kilkakrotnie częściej występująca u kobiet. Etiologia nieznana. Mogą występować objawy ogólnoustrojowe, zapalenia i zmieniona reakcja immunologiczna. Najbardziej znamienne są objawy ze strony narządu ruchu, zwłaszcza bóle i obrzęki stawów, najczęściej nadgarstka, śródręczno-palcowych, paliczkowych bliższych. Wytwarzana w procesie choroby ziarnina zapalna maziówki stawów i pochewek ścięgnistych oraz wysięki stawowe, a w ich następstwie enzymy kolagenolityczne, powodują zniszczenie chrząstek stawowych oraz ścięgien. Prowadzi to do zniekształcenia stawów, ograniczenia ich ruchomości, rozwoju zmian pozastawowych. Choroba trwa latami, prowadząc do postępującego kalectwa. W diagnostyce schorzenia wykorzystywane są reakcje aglutynacyjne, z których najbardziej charakterystyczne wyniki uzyskuje się stosując test Waalera-Rosego. W leczeniu stosuje się leki o działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym: pochodne salicylu, pirazolu, środki antymalaryczne, sole złota, kortykosteroidy i in. Bez względu na lokalizację zmian i stadium choroby konieczna jest rehabilitacja lecznicza ze szczególnym uwzględnieniem ćwiczeń w odciążeniu oraz fizykoterapii. Niekiedy istnieją wskazania do leczenia chirurgicznego zarówno we wczesnym okresie choroby (wycięcie maziówki stawów i pochewek ścięgnistych), jak też w późnym (przecięcie ścięgien, torebki stawowej, osteotomie, plastyka stawów, wszczepienie endoprotez stawów). (A. S.) reumatoidalne zapalenie stawów - deformacje rąk; na skutek uszkodzenia elementów stawowych palców, aparatu ścięgnistego, wadliwego obciążenia ręki. W r. z. s. występują charakterystyczne zniekształcenia rąk: "łabędzia szyja", "butonierka", odchylenie łokciowe palców. Wg Seyfrieda rozróżnia się cztery stopnie deformacji: I- chory może czynnie skorygować deformację, Ii - chory może bierną korekcję deformacji czynnie utrzymać, Iii - istnieje możliwość tylko biernego skorygowania deformacji, Iv - nie ma możliwości korekcji deformacji. W zniekształceniach I i Ii wskazane są ćwiczenia czynne korekcyjne i stosowanie aparatów umożliwiające pracę chwytną ręki. W deformacjach Iii i Iv są wskazania do leczenia operacyjnego lub stosowania aparatów korygujących ustawienie ręki oraz pomocy ułatwiających chwyt. Ważna jest profilaktyka - uczenie pacjentów z r. z. s. poprawnego wykonywania czynności codziennych i zawodowych w celu ochrony stawów przed deformacjami. (A. S.) rewalidacja; rehabilitacja; termin stosowany głównie w pedagogice specjalnej. Oznacza długotrwałą działalność terapeutyczno-pedagogiczną, której zadaniem jest: zapobieganie pogłębianiu się istniejącego już niedorozwoju lub powstaniu innych dodatkowych upośledzeń, leczenie i usprawnianie elementów chorych lub zaburzonych oraz wzmacnianie osłabionych, stymulowanie i dynamizowanie ogólnego rozwoju przy wykorzystaniu sił organizmu oraz korzystnych czynników środowiskowych, wychowanie i nauczanie specjalne (ogólne i zawodowe) dostosowane do wieku i sprawności fizycznej i umysłowej rewalidowanego oraz zapotrzebowania społecznego. (J. D.) rezerwy czynnościowe; właściwość organizmów żywych pozwalająca na podjęcie większych niż standardowe wysiłków fizycznych. R. cz. zależą od wydolności ogólnej, stopnia aktywności fizycznej przejawianej w życiu codziennym. U współczesnego człowieka obniżyły się znacznie w związku z siedzącym trybem życia i ułatwieniami technicznymi przy wykonywaniu pracy fizycznej. (A. Z.) rezerwy wentylacyjne; zmniejszenie, obniżenie zdolności wentylacyjnej płuc polegające na zmniejszaniu się wentylacji maksymalnej w porównaniu z normą fizjologiczną. Wyróżnia się trzy postacie zmniejszenia r. w.: 1Ď) restrykcyjną (ograniczającą); 2Ď) obturacyjną (zaporową); 3Ď) mieszaną (obturację i restrykcję). (J. J.) ręka protezy kończyny górnej; sztuczna ręka przeznaczona do protezy kończyny górnej. Rozróżnia się ręce kosmetyczne, bierne i czynne. Kosmetyczne nie mają ruchów chwytnych i spełniają jedynie funkcje kosmetyczne. Bierne i czynne mają ruchy chwytne. Czynne odróżniają się od biernych tym, że wykorzystują - źródło energii protezy kończyny górnej. Czynne dzieli się na mechaniczne, elektryczne i pneumatyczne, w zależności od rodzaju wykorzystywanego źródła energii. (H. G., T. M.) ręka sztuczna - manipulator rękawiczka protezy kończyny górnej; okrycie na rękę protezy w postaci rękawiczki, stosowane w celach kosmetycznych, jak też zabezpieczenia ręki przed zabrudzeniem i uszkodzeniem. Może być wykonana ze skóry, wełny, bawełny oraz innego materiału, podobnie jak rękawiczki ogólnego zastosowania. (H. G., T. M.) rodzice jako uczestnicy w programie rebabilitacji; ośrodki rehabilitacyjne uznają rodziców dziecka niepełnosprawnego za aktywnych uczestników w programie postępowania usprawniającego. Ich rola jest szczególnie doniosła we wczesnym okresie rozwoju dziecka posiadającego wady wrodzone lub wcześnie nabyte, wtedy gdy można skutecznie zapobiegać wtórnym konsekwencjom kalectwa, a jednocześnie łatwiej i szybciej nabywa się zdolności niezbędne do uzyskania przystosowania do życia. W ostatnich latach opracowane zostały schematy programów rehabilitacji przeznaczone dla rodziców posiadających dzieci z różnymi rodzajami kalectwa. Istotną zasadą jest wczesne podjęcie oddziaływań usprawiających i przeniesienie ich do naturalnych sytuacji życia codziennego, wykorzystując zabawową i spontaniczną aktywność dziecka. Obecnie odpowiednio poinstruowani rodzice dostarczają specjalistom cennych informacji dotyczących dynamiki rozwoju dziecka niepełnosprawnego, mogąc je obserwować znacznie dłużej w różnych sytuacjach na terenie domu. Istotne znaczenie w pracy rodziców z dzieckiem odgrywa systematyczne rejestrowanie zaobserwowanych zmian i uchwycenie tych czynników, które mogły wpłynąć na uzyskiwane efekty. Wydatną pomoc stanowią graficzne wykresy zalecane do wykorzystania przez rodziców. (T. G.) rodzina problemowa; rodzina, która nie wywiązuje się w pełni z jednej lub kilku funkcji. Dysfunkcjonalność zadań opiekuńczo-bytowych przejawia rodzina nie zapewniając swoim członkom należytego statusu i opieki. Dysfunkcjonalność ta powoduje negatywne typy zachowań dzieci i młodzieży, sprzeczne z normami i wzorami zachowań przyjętych w społeczeństwie. W r. p. dochodzi często do przyjęcia przez dzieci negatywnych wzorów zachowań rodziców, lub też do demonstrowania postaw kontestacyjnych przez uczestnictwo w grupach rówieśniczych narzucających nowe, nie akceptowane przez dorosłych wzory zachowań. R. p. nie zaspokaja potrzeb emocjonalnych: miłości, przynależności, zrozumienia, wymiany uczuć, uznania i szacunku, poczucia bezpieczeństwa. Problemy w rodzinie mogą powstawać również na tle kalectwa lub długotrwałej choroby, kiedy rodzina jest nieporadna organizacyjnie, bądź też wtedy, kiedy zagraża jej ubóstwo i bezrobocie. R. p. wymaga specjalnych form profilaktycznych jako zagrożona moralnie, kulturowo i niejednokrotnie zdrowotnie. Wiele jest r. p., które żyją w trudnych warunkach przez siebie nie zawinionych, jak np. rodziny emerytów, rencistów, wielodzietne, samotne matki wychowujące dzieci itp. Dla rozwiązania tych problemów powołano specjalne służby i woluntariuszy, jak również aparat administracyjny podległy resortom: pracy, płac i spraw socjalnych, zdrowia i pomocy społecznej, oświaty i wychowania oraz sprawiedliwości. Podkreśla się potrzebę rozbudowania odpowiedniej infrastruktury społecznej zapewniającej warunki zaspokajania potrzeb r. p. (J. M.) rodzina zastępcza; rodzina spełniająca rolę naturalnego środowiska rodzinnego w stosunku do dzieci przyjętych okresowo na wychowanie. Wobec dzieci niepełnosprawnych, np. upośledzonych umysłowo, autystycznych i innych, stosuje się w niektórych krajach system opieki sprawowanej przez rodziny zastępcze, którym państwo zapewnia pomoc finansową. (T. G.) role społeczne w grupie; pełnione są przez jej członków w związku z zadaniami grupy. Można pełnić role dotyczące formowania i utrwalania grupy i jej zwartości oraz role związane z zaspokojeniem potrzeb indywidualnych członków grupy. Jedne wymagają dystansu do współtowarzyszy, inne znowu nawiązywania z nimi bliższych kontaktów. Skuteczność pełnienia ról zależy od szeregu czynników. Jednym z nich jest subiektywne przeświadczenie o ważności danej funkcji. Jest rzecz ważną, czy członek grupy pragnie realizować cele grupy, czy własne plany i aspiracje. (J. M.) rotatio - obrót rotor; urządzenie pedałowe wolnostojące lub mocowane do drabinek, krzesła lub wózka, służące do ćwiczeń kończyn dolnych lub górnych - z możliwością regulowania oporu. (R. S.) rozcieranie; technika masażu klasycznego stosowana w oddziaływaniu na torebki stawowe i okolice stawów. Celem zabiegu jest przemieszczanie na obwód wysięków pozapalnych, krwiaków, rozcieranie zrostów i blizn. Przekrwienie tkanek towarzyszące zabiegowi ułatwia wchłanianie drobin. (A. Z.) rozedma płuc; przewlekła choroba charakteryzująca się zwężeniem oskrzelików, destrukcją przegród pęcherzykowych, zwężeniem ogólnego przekroju kapilarów płucnych (niedrożność, zanik kapilarów w uszkodzonych przegrodach pęcherzykowych). Przyczyna nie jest znana, czynniki genetyczne lub zaburzenia w poziomie niektórych inhibitorów enzymatycznych. Rozwojowi r. p. sprzyjają zmiany zapalne oskrzeli, działanie czynników drażniących (palenie tytoniu, pyły, gazy), astma oskrzelowa, raptowne zmiany ciśnienia (wzrost) w pęcherzykach płucnych (kaszel) o charakterze przewlekłym. Rozwój objawów - ukryty, podobnie jak w przewlekłej chorobie oskrzelowo-płucnej. Charakterystyczna jest przewlekła obturacja oraz rozsiane zaburzenia lokalne wentylacji i perfuzji, co prowadzi do rozwoju niewydolności oddychania. W wyniku zwężenia kapilarów płucnych dochodzi do rozwoju zespołu serca płucnego. Rokowanie co do wyleczenia jest złe. Leczenie polega na zwalczaniu stanów zapalnych dróg oddechowych, dążeniu do poprawy drożności oskrzeli, leczeniu niewydolności krążenia. Duże znaczenie ma ostrożnie stosowana rehabilitacja lecznicza i usunięcie czynników sprzyjających rozwojowi r. p. (J. J.) rozkojarzenie myślenia; porozrywanie wątków myślowych, wypowiadanie nie powiązanych ze sobą urywków zdań przy braku zaburzeń świadomości. W dłuższej wypowiedzi można jednak zrozumieć główny wątek wypowiedzi chorego. Zob. też zaburzenia formalne myślenia. (Z. K., T. S.) rozmiar inwalidztwa; ogólnie przyjmuje się, że aktualnie żyje na całym świecie około 450 mln inwalidów, czyli ponad 10% całej ludzkości. Wskaźnik ten jest zróżnicowany w odniesieniu do różnych części świata. Jest on dużo wyższy w Azji, Afryce i Południowej Ameryce niż w Europie. Zgodnie z danymi ze spisu ludności z 1978 r. w Polsce żyło ogółem 2,485 mln osób dotkniętych - inwalidztwem biologicznym (7,1% całej populacji), w tym 1,928 mln osób dotkniętych - inwalidztwem prawnym, zaliczonych do jednej z grup inwalidów (5,5% całej populacji). W liczbie tej znajdowało się 1,299 mln kobiet (52,2%) i 1,186 mln mężczyzn (47,8%). W miastach zamieszkiwało 1,546 mln osób (62,3%), a na wsiach 939 tys. osób (37,7%). (T. M.) rozstrzenie oskrzeli; patologiczne rozszerzenie oskrzeli w wyniku uszkodzenia ich ścian i¬8¦lub zwiększenia sił rozciągających oskrzela na skutek rozwoju zmian bliznowatych w ich otoczeniu. Jednocześnie występują zmiany zapalne błony śluzowej, ściany i tkanki przyoskrzelowej. Patologiczna nadprodukcja wydzieliny oskrzelowej, zalegającej w ich świetle na skutek zaburzenia mechanizmu samooczyszczenia się, sprzyja częstym zaostrzeniom zapalnym spowodowanym zakażeniem bakteryjnym zalegającej wydzieliny. Wyróżnia się r. o. wrodzone - wywołane czynnikami genetycznymi i innymi, uszkadzającymi zarodek i płód oraz r. n. nabyte - spowodowane uszkodzeniem ściany przez zapalenie w ścianie lub w otoczeniu oskrzeli, a także rozwojem zmian włóknistych w otaczającej tkance płucnej. R. o. mogą mieć charakter lokalny (zejście zmian zapalnych, niedodmy) lub rozsiany. Zasadniczym objawem jest kaszel z odpluwaniem śluzowej lub ropnej plwociny oraz zaostrzenia zapalne często o charakterze zapalenia odoskrzelowego płuc. Badaniem fizykalnym stwierdza się rzężenia wilgotne. Bronchografia wykazuje zniekształcenia walcowate, workowate, torbielowate oskrzeli. Z zaburzeń czynnościowych dominuje restrykcja. Leczenie polega na zwalczaniu zaostrzeń bakteryjnych, dążeniu do poprawy drożności oskrzeli, rehabilitacji leczniczej z drenażem oskrzeli, którą zwykle stosuje się przez całe życie chorego. W r. o. ograniczonych możliwe jest leczenie operacyjne (resekcja zmienionego obszaru). (J. J.) rozszczep kręgosłupa; spina bifida; częsta zmiana wrodzona kręgosłupa, przyczyną której jest brak zrostu tylnych listewek łuków kręgowych. Rozszczep umiejscowiony jest przeważnie w odcinku lędźwiowo-krzyżowym oraz szyjno-piersiowym kręgosłupa. Stopień nasilenia zmian jest różny. Najczęściej są one ograniczone i nie wykazują żadnych objawów (ukryty rozszczep kręgosłupa). Wada wykrywana bywa wówczas przypadkowo, ,a podejrzenie jej budzić mogą wzmożenie owłosienia i przebarwienia pigmentowe skóry ponad rozszczepem. Jeśli przez szczelinę w łukach wypuklają się tkanki miękkie, zawarte w kanale kręgowym, w zależności od rozległości zmian rozróżnia się: przepuklinę opon mózgowych lub rdzeniowych (meningocele), przepuklinę opon rdzeniowo-mózgowych wraz z elementami nerwowymi (meningomyelocele) i przepuklinę opon oraz elementów nerwowych, tworzącą torbiel (myelocystocele). Występować wówczas mogą zaburzenia neurologiczne, a zwłaszcza niedowłady i porażenia (zwykle wiotkie) mięśni kończyn dolnych, prowadzące do powstania różnych zniekształceń, zwłaszcza stóp: - końsko-szpotawych, - płasko-koślawych, piętowych. Nierzadko występują zaburzenia w oddawaniu moczu i stolca. Często zmiany chorobowe pojawiają się lub narastają w okresie wzmożonego wzrostu dziecka (naciąganie elementów nerwowych w trakcie wydłużania się kanału kręgowego). Leczenie: W przypadku uwypuklania się zawartości kanału kręgowego na zewnątrz - wykonuje się operację (zamknięcie przepukliny) w pierwszych dniach życia dziecka. Chroni to przed zakażeniem worka oponowego, daje dobry wynik kosmetyczny, nie wpływa natomiast z reguły na poprawę stanu neurologicznego. W późniejszym okresie jest objawowe i opiera się na tych samych zasadach co leczenie zniekształceń po - chorobie Heinego i Medina. (J. K.) rozszczep podniebienia; palatoschisis; wada wrodzona polegająca na niezrośnięciu się płytek tworzących podniebienie twarde oraz fałdów mięśni podniebienia miękkiego. R. p. może występować łącznie z rozszczepem wargi i dziąsła. Niekiedy r. może obejmować tylko podniebienie miękkie albo tylko twarde, może być jednostronny lub obustronny. R. p. zdarza się raz na około 1000 zdrowych urodzeń. Występują w r. p. także anomalie w budowie szczęki i ułożeniu zębów, stąd konieczna jest pomoc ortodonty. W głosie dzieci z r. p. występuje charakterystyczne nosowanie i liczne zaburzenia artykulacji. Rehabilitacja logopedyczna jest prowadzona równolegle z interwencjami chirurgicznymi od najwcześniejszego okresu życia. Dzieci z r. p. uzyskują znaczną poprawę w zdolności porozumiewania się, jeśli zapewniono im systematyczną rehabilitację. (T. G.) rozrusznik serca sztuczny; aparat stosowany do leczenia ostrych zaburzeń rytmu i przewodzenia w ograniczonym czasie lub wszczepiony na stałe. Ma za zadanie stymulację w przypadku zaburzeń o charakterze przewlekłym. Stymulator może być ustawiony na rytm stały i pełni rolę ośrodka zastępczego dla rytmu komór, nie reagując na ich spontaniczne pobudzenia. Stosowany jest u chorych z utrwalonym blokiem przedsionkowo - komorowym Iii, z wolnym rytmem zastępczym. Stymulatory "na żądanie" i "synchronizowane rytmem komór" stanowią grupę aparatów stymulujących komory serca i sterowane są przez ich pobudzenia. Stymulator "na żądanie" stosuje się w zmiennym bloku przedsionkowo-komorowym i w chorobie węzła zatokowego. Są też stymulatory sterowane poziomem pH krwi żylnej, które regują dzięki czujnikowi wbudowanemu w elektrodę wewnątrzsercową, na zakwaszenie jej w czasie wysiłku, i sterują przyspieszeniem częstości stymulacji komór. (L. W.) rozwlekłość myślenia; zaburzenie myślenia polegające na włączeniu do wypowiedzi wątków ubocznych, luźno powiązanych z zasadniczym tematem, co powoduje jej wydłużenie, przy czym chory często nie dochodzi do ostatecznego celu wypowiedzi. R. m. występuje w zespole psychoorganicznym. (Z. K., T. S.) rozwój dziecka z wrodzoną wadą serca; zależy od stopnia uszkodzenia narządu krążenia (kalectwa sercowego) i hemodynamiki krążenia. Duże uszkodzenie narządu krążenia, powstające wcześnie lub jeszcze śródmacicznie, hamuje ogólny rozwój somatyczny, umysłowy i psychiczny z tendencją do utrwalania się zmian charakterologicznych. Opóźnienia rozwojowe mogą powstawać niepostrzeżenie i w miarę upływu lat systematycznie narastają. Niedorozwój mięśni, głównie w zakresie kończyn i kręgosłupa, oraz wtórne deformacje układu kostno-stawowego wynikają nie tylko z ograniczania wysiłków fizycznych przez dzieci obarczone ciężkimi, najczęściej sinicznymi wadami serca, lecz również wskutek braku normalnych bodźców stymulujących prawidłowy rozwój mięśni i szkieletu przy zaburzonej, u dzieci siniczych, gospodarce fosforowo-kreatyninowej. Mięśnie szkieletowe u tych dzieci mają zmniejszoną masę, są wiotkie i łatwo ulegają zmęczeniu. Długotrwała choroba, a zwłaszcza jej zewnętrzne objawy, jak: - sinica, duszność, skrzywienie kręgosłupa, zniekształcenie klatki piersiowej, nadmiernie spokojny tryb życia (nie odpowiadający temperamentowi dziecka) oraz uczucie zagrożenia życia - są podstawą do powstawania kompleksu niższej wartości, egocentryzmu i egoizmu, wyobcowania się z otoczenia, czy też braku umiejętności współżycia z rówieśnikami w domu i w szkole. (L. W.) rozwórka Koszli; rodzaj - ortezy utrzymującej uda dziecka w nadanym im odwiedzeniu i zgięciu. Składa się z odpowiednio ukształconej ramy oraz szelek mocujących ją do ciała dziecka. Stosowana we wczesnym leczeniu - dysplazji biodra wrodzonej. (H.G., T. M.) równoczesność i symetria ruchów roboczych; oparte są na następujących prawidłach: a) obie ręce powinny zaczynać i kończyć ruch w tym samym czasie; b) ruchy rąk mogą równocześnie odbywać się w kierunkach przeciwnych pod warunkiem, że będą one symetryczne; c) obie ręce mogą być bezczynne tylko w okresie odpoczynku; d) organizacja stanowiska roboczego powinna umożliwiać automatyzację ruchów bez kontroli wzroku; e) w celu zmniejszenia zasięgu rąk i ruchów oczu należy części do obróbki ustawić w pobliżu pola pracy. Stosowanie tych wskazań jest możliwe przy odpowiednio zorganizowanym stanowisku roboczym. (Z. N.) różnicowanie słuchowe; zdolność rozróżniania głosek świadcząca o prawidłowej percepcji złożonych bodźców słownych, niezbędna dla opanowania poprawnej wymowy, czytania, pisania. Istnieje wiele metod testowych przeznaczonych dla oceny zdolności r. s. u dzieci w wieku szkolnym, u których występują trudności w nauce czytania i pisania. R. s. wiąże się z słuchem fonematycznym i wrażliwością na takie cechy dźwięku, jak: barwa, wysokość, czas trwania, akcent dynamiczny. R. s. sprawia trudności osobom niedosłyszącym i jest powodem występujących zaburzeń artykulacji. Programy rehabilitacji logopedycznej zawierają m.in. metody oddziaływania na zdolność r. s. (T. G.) ruchliwość; liczba stopni swobody członu względem przyjętej podstawy. R. łańcucha biokinematcznego to suma stopni swobody członów. (A. K.) ruchomość; zakres ruchu, wartość kąta obrotu członów w stawie, zawartego między ich krańcowymi położeniami względem danej osi obrotu. (A. K.) ruchy balistyczne; szybkie ruchy trwające poniżej 0,1 + 0,2 s, sterowane są z wyprzedzeniem np. uderzenie, odbicie. (A. K.) ruchy ciągłe; ruchy nadążne; sterowane są na bieżąco. Należy do nich zdecydowana większość ruchów użytkowych człowieka. (A. K.) ruchy mimowolne; ruchy powstające bez udziału woli, m.in. odruchy, sterowane na najniższych piętrach ośrodkowego układu nerwowego (rdzeń kręgowy) według schematu łuku odruchowego. (A. K.) ruchy nadążne - ruchy ciągłe ruchy robocze; krótkie i zamknięte w sobie ruchy, które często się powtarzają w typowej formie i dotyczą bezpośrednio przebiegu pracy. ,W organizacji pracy stosuje się sześć zasad polegających na oszczędności ruchów roboczych o charakterze ogólnym, przy czym należy pamiętać, że są one ze sobą powiązane i nie należy ich stosować niezależnie jedna od drugiej. Są to - równoczesność i symetria ruchów; - ekonomiczność ruchów; - r. r. ciągłe i płynne; - przemieszczenie ciężarów; - rytm pracy; - r. r. kontrolowane i swobodne. Ruchy robocze można wykorzystać również do celów leczniczo-usprawniających (- r. r. kończyn górnych, - r. r. kończyn dolnych). Biorąc pod uwagę działanie człowieka, r. r. można podzielić na: docelowe, powtarzalne, ciągłe, seryjne. Wysiłek statyczny prowadzi zwykle do znacznie szybszego zmęczenia niż wysiłek dynamiczny. Wszelkie r. r. tak są obliczane i organizowane, aby były zgodne z zasadami określonymi przez fizjologów i organizatorów pracy. Najogólniej mówiąc r. r. powinny być systematyczne, sprężone, naturalne, a w pracach ręcznych należy uwzględniać praworęczność i leworęczność. Muszą one stale pozostawać pod kontrolą wzroku i zmysłu przestrzennego, stereognozji. Szczególną uwagę powinno się zwracać na to, aby r. r. nie powodowały zmęczenia zmysłów kontrolnych, zwłaszcza czucia zwykłego ruchu, stereognozji, wzroku i słuchu. Zob. też ekonomiczność ruchów roboczych. (Z. N.) ruchy robocze ciągłe i płynne; oszczędniejsze niż prostoliniowe z nagłymi zmianami kierunku. W praktyce znane są fakty, że praca wymagająca ruchów prostych, o szybkiej zmianie kierunku, wymaga więcej czasu (do 20%) niż praca oparta na ruchach płynnych (okrągłych). W pierwszym przypadku występuje większe zmęczenie mięśni i większy wysiłek umysłowy. (Z. N.) ruchy robocze ciągłe; ruchy, których cechy (szybkość, dokładność) uzależnione są od aktualnych okoliczności procesu wykonywanej pracy. Są to na ogół ruchy sterowania w procesach śledzących. (Z. N.) ruchy robocze docelowe; polegają na sięganiu do określonego celu i po określony przedmiot. R. r. docelowe rzadko występują samoistnie, raczej w zespole innych ruchów. W terapii pracą często zmienia się kierunek i rozmiary przestrzenne r. r. docelowych. (Z. N.) ruchy robocze kontrolowane i swobodne; z punktu widzenia fizjologicznego r. r. kontrolowane powstają w wyniku działania mięśni lub dwóch grup mięśni. Pierwsza grupa mięśni działa w jednym kierunku, druga przeciwdziała, hamuje i reguluje, aby w pewnym momencie umożliwić zamierzony ruch roboczy. Do takich ruchów można zaliczyć np. rysowanie. Do r. r. swobodnych, które są wynikiem działania jednego czy jednej grupy mięśni, zalicza się np. wbijanie gwoździa - przy tej czynności jedna grupa mięśni uruchamia młotek, który zostaje zahamowany w wyniku napotkania przeszkody (gwoździa). R. r. swobodne są szybsze i oszczędniejsze. (Z. N.) ruchy robocze kończyn dolnych; muszą być obliczone i dostosowane do możliwości ruchowych stawów skokowo-goleniowego, kolanowego i biodrowego. Ma to zasadnicze znaczenie przy przystosowywaniu wszelkiego rodzaju urządzeń, jak np. dźwigni przesuwanych stopą czy zapadek naciskowych. W celu usprawnienia kończyn dolnych organizuje się specjalne stanowiska wyzwalające ruchy o charakterze ćwiczeń leczniczych. (Z. N.) ruchy robocze kończyn górnych; w zależności od poziomu na jakim się odbywają i ich amplitudy, można je podzielić na następujące grupy: ruchy palców (chwyt); ruchy palców i dłoni wokół przegubu; ruchy palców, dłoni i przedramienia; ruchy palców, dłoni, przedramienia i ramienia wokół stawu barkowego; ruchy palców, dłoni, przedramienia oraz ramienia wykonywane z udziałem tułowia. Każdy ruch powyżej grupy pierwszej pociąga za sobą ruchy elementów wchodzących w skład wszystkich innych grup. Ruchy wykonywane w trzech pierwszych grupach mają małą amplitudę i są najekonomiczniejsze. W miarę zaangażowania następnych części kończyny górnej zużycie energii wzrasta. Wkład energii nie jest jednakowy i jest uzależniony od czynności mięśni. (Z. N.) ruchy robocze powtarzalne; kolejno powtarzane jednakowe ruchy pojedyncze, np. naciskanie odpowiedniej zapadni w stole ślusarskim, obracanie pokrętła itp. Ruchy te angażują stale te same mięśnie lub grupy mięśni. (Z. N.) ruchy robocze seryjne; ruchy złożone składające się z pewnej liczby ruchów pojedynczych, wykonywanych w określonej kolejności. (Z. N.) Rup - rehabilitacyjne urządzenia przyłóżkowe Rv - objętość zalegająca rwa - neuralgia rytm pracy; powtarzanie czynności w jednakowym czasie. Kolejność ruchów roboczych powinna sprzyjać rytmowi i automatyzacji ruchów. Rytmiczność zapewnia mniejsze zużycie energii, mniejsze zmęczenie i prowadzi do automatyzacji ruchów, gwarantującej dużą wydajność pracy. (Z.N.) rzetelność testu; stanowi jedno z kryteriów jego diagnostyczności i jest obliczana w postaci współczynnika rzetelności. Oznacza dokładność, z jaką test mierzy daną cechę czy ich zespół. Wartość testów psychologicznych określa się m.in. za pomocą współczynników rzetelności i trafności. Podobnie jak współczynniki korelacji, mają one tym większą istotność statystyczną, im bardziej zbliżają się do 1. (T. G.) r. z. s. - reumatoidalne zapalenie stawów S samobójstwo; targnięcie się na własne życie uwarunkowane bardzo trudnymi sytuacjami życiowymi lub czynnikami kulturowymi (harakiri, kamikadze). Najczęściej jest skutkiem zaburzeń psychicznych (depresji, lęku, nakazujących omamów słuchowych, urojeń). W depresji zdarza się czasem, że chory zabija również najbliższe mu osoby, żeby ratować je przed straszną przyszłością (samobójstwo rozszerzone). W przebiegu depresji szczególnie duże zagrożenie s. występuje w początkowej i zejściowej fazie choroby oraz w zespołach depresyjnych przebiegających z lękiem i niepokojem psychoruchowym. Częstość występowania s. w poszczególnych krajach i ich regionach jest różna, z reguły jednak najwyższa jest w najstarszych grupach wieku i wyższa wśród mężczyzn niż wśród kobiet, wśród osób samotnych, szczególnie owdowiałych i rozwiedzionych niż żyjących w rodzinie, częściej wśród alkoholików niż u osób nie nadużywających alkoholu. Wszystkie te czynniki należy brać pod uwagę podejmując decyzje, w jakich warunkach prowadzić się będzie leczenie chorego depresyjnego, szczególnie gdy wypowiada myśli samobójcze lub gdy wiadomo z wywiadu, że usiłował uprzednio dokonać samobójstwa. (Z. K., T. S.) samoocena; ocena własnych możliwości związana z obrazem samego siebie, która dość często u osób niepełnosprawnych odbiega od rzeczywistości. Ze względu na istotne znaczenie samooceny dla akceptacji inwalidztwa stosuje się - psychoterapię, celem doprowadzenia w samoocenie do zmian korzystnych dla przystosowania. (T. G.) sandał ortezy kończyny dolnej; obejmujący stopę element konstrukcyjny - ortezy kończyny dolnej. Ma postać sandału uformowanego zazwyczaj ze skóry lub tworzywa termoplastycznego. Stosowany w celu wzmocnienia korekcji ustawienia stopy. Umożliwia zmianę obuwia u osób zaopatrzonych w ortezę kończyny dolnej. (H.G., T. M.) sądy rodzinne; powołane w miejsce sądowych wydziałów dla nieletnich, które orzekały środki wychowawczo-poprawcze wobec młodzieży w wieku 13 -17 lat nie dostosowanej społecznie. S. r. ponadto prowadzą dochodzenia i orzekają w sprawach rozwodowych, pozbawienia i ograniczenia praw rodzicielskich, zawierania związków małżeńskich przez młodzież poniżej 18 lat (dziewczęta) i 21 lat (mężczyźni). Sędziowie s. r. mają obok kwalifikacji prawniczych także pedagogiczne. W rozprawie uczestniczy sędzia, sekretarz i dwóch ławników. Nieletniemu przysługuje adwokat przedstawiający argumenty obrony wobec oskarżenia wniesionego przez obrońcę publicznego lub prywatnego. S. r. organizują ośrodki pracy kuratorskiej z młodzieżą, niekiedy obozy wakacyjne. Orzekają najczęściej resocjalizację nieletniego w środowisku otwartym pod opieką kuratora. (Z. S.) schemat ciała; orientacja w zakresie aktualnego usytuowania w przestrzeni własnego ciała. Zdolność rozpoznawania s. c. bywa ograniczona w niektórych schorzeniach psychicznych i nerwowych, zwłaszcza pod wpływem ogniskowych uszkodzeń mózgu. W rozwoju dziecka znajomość s. c. ma duże znaczenie dla prawidłowego kształtowania się wielu funkcji poznawczych i dlatego, wraz z gnozją i praksją, stanowi przedmiot szczegółowej oceny psychologicznej za pomocą specjalnie w tym celu skonstruowanych testów. Istnieją także specjalne metody rozwijania lepszej orientacji w zakresie s. c., która bywa niedostatecznie wykształcona u dzieci upośledzonych umysłowo oraz w przypadku innych rodzajów kalectwa wrodzonego lub wcześnie nabytego. (T. G.) schizofrenia; psychoza endogenna, a według niektórych grupa psychoz endogennych, cechująca się rozszczepieniem osobowości. S. stanowi chorobę przewlekłą, występującą dość często (u 1% populacji). Rozpoczyna się zwykle między wiekiem pokwitania a czwartą dekadą życia. Przypadki s. dziecięcej, jak i s. późnej, tj. rozpoczynającej się po 40 roku życia, są stosunkowo rzadkie. Początek choroby może być powolny, stopniowo narastający w ciągu miesięcy, a nawet lat, lub ostry - gdy w ciągu kilku dni narastają objawy, przebiegające zwykle z niepokojem, pobudzeniem, agresją, czasem z objawami - stanu onirycznego. Przebieg choroby może być ciągły, z utrzymującymi się przewlekle objawami, lub też mogą występować nawroty objawów psychozy, pomiędzy którymi obserwuje się zwykle spadek aktywności, upośledzenie kontaktu emocjonalnego z otoczeniem itp. Liczba nawrotów w ciągu życia chorego może być różna - od jednego do nawet kilkudziesięciu. Odsetek wyleczeń bywa oceniany bardzo różnie - od kilkunastu do kilkudziesięciu. Zależy to w dużym stopniu od właściwie prowadzonego leczenia i sytuacji psychospołecznej chorego. W leczeniu s. stosuje się leki neuroleptyczne w zależności od zespołu objawów, a także oddziaływania psycho- i socjoterapeutyczne. Stosowane dawniej inne metody leczenia (insulina, elektrowstrząsy, - leukotomia) wychodzą obecnie z użycia. S. może występować w postaci: paranoidalnej, katatoniczej, hebefrenicznej, prostej.S. cykliczna (s. okresowa, cyrkularna) cechuje się fazowym przebiegiem, przy czym obok objawów z kręgu schizofrenii występują również objawy - depresji lub - manii. Między rzutami choroby stwierdza się na ogół remisje. S. hebefreniczna; hebefrenia; rozpoczyna się wcześnie w okresie pokwitania, początek bywa powolny, a przebieg przewlekły i postępujący choć mogą mieć miejsce ostre pogorszenia. W s. h. występują cechy rozszczepienia osobowości, z których na plan pierwszy wysuwa się rozpad życia afektywnego, wyrażający się wesołkowatym nastrojem, błaznującym zachowaniem - paratymią, grymasowaniem. Aktywność chorego znamionuje brak celowego działania. Mogą wystąpić elementy - zespołu paranoidalnego (urojenia, omamy). S. h. jest dość oporna na leczenie i rokowanie jest niezbyt pomyślne. S. katatoniczna; postać schizofrenii, w której na plan pierwszy wysuwają się objawy - zespołu katatonicznego. Na ogół przebiega rzutami w postaci - podniecenia katatonicznego lub - osłupienia katatonicznego. Może również, szczególnie w początku choroby, manifestować się jako - stan oniryczny. Zahamowanie ruchowe, spowolnienie, globalne obniżenie aktywności, opisywane dawniej jako podstawowe objawy - defektu schizofrenicznego są w istocie typowe dla objawów katatonii, na których nasilenie istotny wpływ ma - instytucjonalizm. S. paranoidalna jest najczęściej występającą postacią schizofrenii, w obrazie chorobowym której na pierwszy plan wysuwają się objawy - zespołu paranoidalnego. Przebieg s. p. może być różny: ciągły lub z zaostrzeniami psychotycznymi, w czasie których nasilają się urojenia lub omamy, często z niepokojem, lękiem i aktywnością sterowaną doznaniami psychotycznymi. W s. p. chory oddala się stopniowo od spraw realnego świata, a jego zainteresowania skupiają się na doznaniach chorobowych. Postać ta rozwija się później niż inne postacie s. i rokowanie jest lepsze w przypadkach, w których przed rozpoczęciem procesu chorobowego chory osiągnął pełną dojrzałość i stabilizację społeczną w zakresie życia rodzinnego i zawodowego. S. prosta to postać schizofrenii, w której dominują objawy rozszczepienia osobowości - autyzm - zaburzenia formalne myślenia, zubożenie życia afektywnego, zobojętnienie wobec otoczenia i własnych potrzeb, spadek zainteresowań i aktywności. Nie występują natomiast urojenia i omamy. S. p. rozwija się powoli, objawy narastają stopniowo, nie obserwuje się zaostrzeń ani okresów poprawy. Rozpoczyna się zwykle w młodym wieku i doprowadza do znacznej dezadaptacji społecznej. Jest to postać dość oporna na leczenie. S. przewlekła nie stanowi odrębnej postaci schizofrenii, bywa rozpoznawana w przypadkach choroby długo trwającej, w których objawy stabilizują się, a nasilenie ich słabnie. Po wielu latach trwania procesu chorobowego często obraz kliniczny zaciera się i trudno zastosować kryteria diagnostyczne typowe dla postaci s. W obrazie klinicznym stwierdza się często jednoczesne występowanie objawów typowych dla s. paranoidalnej i innych postaci. Wyróżnienie s. przewlekłej ma uzasadnienie w swoistych metodach postępowania rehabilitacyjnego w tej fazie choroby. S. - rehabilitacja; ze względu na częstość występowania schizofrenii, przewlekły, często wieloletni przebieg, a także szczególną wrażliwość chorych na wpływy środowiska, które mogą kształtować obraz i przebieg choroby, prawidłowo prowadzona rehabilitacja ma szczególnie duże znaczenie. Program rehabilitacji chorego na s. powinien być długotrwały, opracowany indywidualnie z uwzględnieniem: 1Ď) trudności w przystosowaniu społecznym, które mogły istnieć już przed wystąpieniem pierwszych objawów, 2Ď) rodzaju i nasilenia objawów s., 3Ď) czynników wtórnych spowodowanych niekorzystną sytuacją psychospołeczną, w jakiej pacjent znalazł się w związku z trwającą psychozą. Ad 1Ď) przedchorobowe trudności przystosowawcze mogą wiązać się ze schizoidalnymi cechami osobowości: introwersją, nieumiejętnością nawiązywania i podtrzymywania kontaktów społecznych, brakiem syntonii, a w przypadkach o wczesnym początku - niedojrzałością emocjonalną, brakiem stabilizacji rodzinnej, brakiem przygotowania zawodowego i nawyków związanych z pracą. Ad 2Ď) objawy takie, jak: autyzm, oderwanie od świata rzeczywistego, odrzucenie jego form i konwencji, dziwaczne, nierzadko sterowane przez przeżycia psychotyczne zachowanie niezrozumiałe dla innych i nie tolerowane przez otoczenie, stanowią ważną grupę objawów, które należy uwzględnić w programie rehabilitacyjnym. Przy utrzymujących się, mimo leczenia, objawach bardzo ważnym zadaniem jest nauczenie pacjenta, jak ma żyć ze swoją chorobą w sposób umożliwiający mu egzystencję w środowisku. Ad 3Ď) czynniki wtórne to niechętna postawa środowiska, brak stabilizacji życiowej (brak np. mieszkania, pracy, osób bliskich), utrwalone poczucie inwalidztwa, a także objawy - instytucjonalizmu (- rehabilitacja w psychiatrii). W rehabilitacji zawodowej chorego na s. należy wziąć pod uwagę czy nie stracił on posiadanych uprzednio umiejętności i wiadomości i czy zmniejszona zdolność do pracy wiąże się ze spadkiem aktywności, zainteresowań, motywacji do pracy i zdolności współżycia społecznego. Przy wyborze rodzaju pracy należy uwzględnić wydłużony czas reakcji i spowolnienie ruchowe występujące często w schizofrenii. Zob. też przeszkody specyficzne w rehabilitacji chorych psychicznie. (Z.K., T. S.) schorzenia psychosomatyczne; powstałe pod wpływem konfliktowych przeżyć i nagromadzonych napięć emocjonalnych działających jako czynniki silnego stresu. Klasycznymi postaciami s. p. są wrzody żołądka i jelit, astma, choroby skórne, dolegliwości sercowe. Istnieją placówki lecznicze (poradnie, kliniki) zajmujące się wyłącznie leczeniem i diagnozą s. p., w których dużą wagę przywiązują się do oceny psychologicznej oraz do psychoterapii. (T. G.) sclerosis lateralis amyotrophica - stwardnienie zanikowe boczne sclerosis multiplex - stwardnienie rozsiane scoliosis - skolioza scotomata auditiva - skotomaty Seguin Eduard (1812 -1880Ď); francuski lekarz mający wielkie zasługi jako pionier w dziedzinie kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo. Przy szpitalu psychiatrycznym założył pierwszą szkołę dla głębiej upośledzonych umysłowo. Podkreślał konieczność oddziaływania wychowawczego, które aktywizuje dziecko w czynnościach życia codziennego. Pracując w Usa stał się twórcą niektórych metod testowych (tablica Seguina) służących do obserwacji postępów w wychowaniu. (T. G.) sekcja rehabilitacji zawodowej; komórka organizacyjna działu służb społecznych w zespole opieki zdrowotnej zajmująca się rehabilitacją zawodową inwalidów i innych osób niepełnosprawnych. Do jej zadań należy: 1Ď) ustalanie potrzeb i opracowywanie planów rozwoju rehabilitacji zawodowej na terenie działania zespołu opieki zdrowotnej; 2Ď) udzielanie świadczeń inwalidom i innym osobom niepełnosprawnym w zakresie poradnictwa zawodowego, przygotowania do pracy i zatrudnienia. Sekcja r. z. współpracuje ze spółdzielniami inwalidów, zwykłymi zakładami pracy; wydziałem zatrudnienia i spraw socjalnych, komisją do spraw inwalidztwa i zatrudnienia, poradnią rehabilitacji zawodowej, poradnią wychowawczo-zawodową, poradniami specjalistycznymi, ośrodkiem opiekuna społecznego, zakładami rehabilitacji zawodowej i związkami inwalidzkimi. W zależności od lokalnych potrzeb sekcji r. z. zatrudnia od 1-3 pracowników, z reguły absolwentów szkół pracowników socjalnych. (T. M.) selekcja uczniów do szkół specjalnych; dokonywana jest obecnie w Poradniach Wychowawczo-Zawodowych przez zespół kwalifikacyjny, w skład którego wchodzą: psycholog, pedagog specjalny, nauczyciel dziecka i dyrektor poradni (Dz. U. nr 39, 1974, Dz. U. nr 7, 1975Ď), a w razie potrzeby lekarz. Dzieci podejrzane o niedorozwój umysłowy albo niepełnosprawne fizycznie kierowane są do poradni bądź przez rady pedagogiczne, bądź przez rodziców. W celu wydania orzeczenia kwalifikującego dziecko do odpowiedniej formy kształcenia specjalnego lub pomocy korekcyjno-wychowawczej potrzebne są: anamneza, wywiad środowiskowy, charakterystyka dziecka opracowana przez dotychczasowego jego nauczyciela, wyniki badań lekarskich, psychologicznych i pedagogicznych. Dziecko podejrzane o niedorozwój lekkiego stopnia powinno przynajmniej przez rok być uczniem szkoły masowej, aby wykluczyć ewentualne zaniedbanie wychowawcze w rodzinie. Skierowanie dziecka do placówki kształcenia specjalnego wymaga uprzedniej zgody rodziców. Wstępne diagnozy i orzeczenie selekcyjne są weryfikowane i korygowane w toku postępowania rewalidacyjnego. Dąży się do zapewnienia dziecku upośledzonemu właściwego miejsca i pomocy w systemie szkolnym. (Z S.) selekcja zawodowa psychologiczna; całokształt działań, których celem jest optymalna ocena przydatności kandydata do określonego zawodu lub stanowiska pracy. Badania selekcyjne przeprowadza się w dużych zakładach pracy stosując standardowe techniki; nierzadko oceniany jest także poziom intelektualny. Aby możliwie dokładnie ocenić przydatność kandydata, ośrodki psychologiczne przeprowadzają badania metodami odnoszącymi się do oceny tych sprawności i uzdolnień, które mają szczególne znaczenie dla wykonywania konkretnych czynności związanych z określonym zawodem lub stanowiskiem pracy. Jeśli chodzi o młodzież kończącą szkoły podstawowe i średnie, to rozwinięta obecnie sieć poradni wychowawczo-zawodowych prowadzi w Polsce szeroko zakrojoną akcję orientacji zawodowej i preselekcji, celem zapobieżenia ewentualnym pomyłkom i niepowodzeniom przy wyborze zawodu. W przypadku dzieci i młodzieży niepełnosprawnej orientacja i preselekcja zawodowa opierają się na ocenie obiektywnych możliwości indywidualnych z uwzględnieniem ograniczeń spowodowanych kalectwem. Istnieją odpowiednie przepisy regulujące sprawę przyjmowania i umieszczania młodzieży niepełnosprawnej w odpowiednich placówkach szkolnych, gdzie prowadzi się naukę zawodu. (T. G.) separacja od rodziny dzieci niepełnosprawnych; w przypadku wrodzonych lub wcześnie nabytych wad, powodujących poważne ograniczenia rozwoju i wymagających dłuższego leczenia szpitalnego, a potem rehabilitacji w warunkach zamkniętego zakładu leczniczego, występuje konieczność umieszczenia dziecka w placówce zamkniętej na okres kilku miesięcy, często nawet wieku lat. To odseparowanie od rodziców nie pozostaje bez znaczenia dla sfery emocjonalnej dziecka, które w tej sytuacji przejawia często zaburzenia znane pod nazwą - choroby szpitalnej i wymagające specjalnych oddziaływań wychowawczych mających na celu zrekompensowanie braku kontaktu z rodziną. (T. G.) siła chwytu; zdolność rozwijania potrzebnej siły w chwycie. Jest traktowana przez wielu specjalistów jako obiektywna ocena sprawności fizycznej i jeden z ustalonych parametrów określających wydolność fizyczną ręki. Uważa się ją za wykładnik zdrowia oraz podstawę osiągnięcia sukcesów w ręcznej pracy produkcyjnej. S. ch. ręki zależy od stanu aparatu mięśniowego, od elementów biernych przenoszących obciążenia wewnętrzne oraz od układu sterującego. Pod pojęciem s. ch. rozumiemy najczęściej siłę maksymalną, czyli najlepszy rezultat z pomiaru siły rozwiniętej w krótkim okresie. Pomiar s. ch. ręki jest pomiarem nieadekwatnym dlatego, że wielkość działania mięśni na staw zależy nie do samej siły, lecz od momentu siły. (Z. N.) siła mięśniowa; pomiar dynamometryczny; służy wyznaczeniu wielkości obciążeń w ćwiczeniach czynnych oporowych prowadzonych nowoczesnymi metodami. Pomiaru dokonuje się dynamometrami w warunkach bezruchu, przy zachowaniu w kolejnych badaniach wszystkich składowych badania pierwszego: pozycji wyjściowej, rodzaju i miejsca stabilizacji, długości dźwigni, na której mierzono siłę. Pomiaru dokonuje się najczęściej w połowie fizjologicznego zakresu ruchu badanego stawu. Należy wyeliminować działanie siły ciężkości badanej części ciała przez prostopadłe ustawienie jej w stosunku do podłoża. Cięgło łączące badaną część ciała z dynamometrem powinno być ustawione prostopadle do osi długiej tej części ciała. Wyniki pomiaru w niutonometrach (Nm). Częstotliwość badań zależy od stanu funkcjonalnego mięśni i zmian, jakie wywołuje trening. Im mniejsza siła, tym częstotliwość pomiarów i wynikająca z nich zmiana obciążeń większa. (A. Z.) sinica; zasinienie powierzchni skóry i śluzówek o odcieniu purpurowym lub szarosinym, co jest uzależnione od ilości i składu - krwi krążącej. Niezbędnym warunkiem powstania s. jest obecność we krwi żylnej ponad 6,5% odtlenionej hemoglobiny. S. purpurowa powstaje przy zwiększonej ilości C o#;Ď, zaś s. szara przy jego zmniejszeniu. Małe stężenia oksyhemoglobiny we krwi mogą wywoływać stany nadmiernego wychwytywania tlenu przez tkanki, mieszanie się krwi tętniczej z żylną, niedostateczne utlenowanie krwi w płucach, zatrucia substancjami chemicznymi. S. ogólna występuje w takich schorzeniach narządu krążenia, jak: stwardnienie tętnicy płucnej, wrodzone zwężenie tętnicy płucnej (skojarzone z otworem w przegrodzie komorowej), niezarośnięcie otworu owalnego, przewlekła niewydolność krążenia, zwężenie lewego ujścia żylnego, ostra niewydolność prawokomorowa, wysiękowe zapalenie osierdzia, zespół Adamsa i Stokesa. S. miejscowa wywołana jest przez ucisk żyły oraz niedostateczny dopływ krwi do ograniczonych części ciała. (J. Ł.) siostry pogotowia Pck; społeczna rezerwa pielęgniarska oraz aktyw do sprawowania opieki nad chorym w domu. Do zadań sióstr Pck należą w szczególności: czynności higieniczne i gospodarcze u osób chorych leżących, nie mających rodzin, proste zabiegi leczniczo-pielęgnacyjne, dokonywanie zakupów, przygotowanie posiłków, przepieranie bielizny osobistej oraz załatwianie innych bieżących spraw chorego. W 1981 r. pracowało około 19000 sióstr P c k, w tym ok. 6000 na niepełnych etatach, co zaspokajało potrzeby ponad 53000 osób. (J. S.-P.) skala Vinelandzka Dojrzałości Społecznej; opracowana przez amerykańskiego psychologa E.A. Dolla w 1953 r., służy do oceny przystosowania do życia i ujmuje wyniki w postaci wieku społecznego i ilorazu społecznego. Oddaje cenne usługi przy ocenie stanu dzieci niepełnosprawnych, upośledzonych umysłowo oraz wzrastających w niekorzystnych warunkach środowiskowych. (T. G.) skale badania postaw; metody oceny postaw dające wyniki ujęte ilościowo, umożliwiające pomiar nasilenia określonych tendencji występujących u badanej osoby. W psychologii społecznej przyjęto kilka rodzajów skal postaw, wśród których najbardziej popularne to skale typu Lickerta i Thurstona. W rehabilitacji stosowane są dość powszechnie skale pozwalające uchwycić podstawowe determinanty samooceny osoby niepełnosprawnej, a także skale oceniające postawy rodziców wobec ich niepełnosprawnych dzieci. (T. G.) skoki lekkoatletyczne; konkurencja wchodząca w skład współzawodnictwa sportowego inwalidów. W zależności od rodzaju i stopnia poszkodowania inwalidzi wykonują niektóre tylko s. l., także w formie zabawowej i rekreacji fizycznej. Niewidomi (- grupa startowa inwalidów I): skoki w dal z miejsca - z odbiciem obunożnym z belki; z rozbiegu z odbiciem na tzw. strefie odbicia, wzwyż - dowolny styl z miejsca i rozbiegu, trójskok - z miejsca i rozbiegu. Głusi (Ii grupa startowa inwalidów): wzwyż, o tyczce, w dal, trójskok; obowiązują przepisy Pzl. Amputowani (Iii grupa startowa inwalidów): - klasa startowa 1 - w dal, wzwyż, trójskok; 2 - w dal, wzwyż, trójskok; 3 - w dal, wzwyż, trójskok; 4 - w dal, wzwyż, trójskok; 5 - w dal i wzwyż z miejsca i rozbiegu; 6 - w dal i wzwyż z miejsca. Upośledzeni umysłowo (Vi grupa startowa inwalidów): 1 - w dal z odbicia na strefie odbicia; 2 - w dal, wzwyż. (J. D.) skolioza; scoliosis; boczne skrzywienie kręgosłupa charakteryzuje się odchyleniem osi anatomicznej kręgosłupa od osi mechanicznej w płaszczyźnie czołowej. Według Cobba rozróżniamy: skoliozy funkcjonalne (wady postawy, skrócenie kończyny, skrzywienie reflektoryczne, bólowe itp.) i skoliozy strukturalne. Skoliozy strukturalne dzielą się na: 1Ď) kostnopochodne (osteopatyczne) - a) wrodzone (kręg klinowy, zrosty żeber, kręcz szyi, zespół Sprengla i in.), b) torakogenne (ropniak opłucnej, torakoplastyka), c) innego rodzaju (zespół Morquio i in.); 2Ď) nerwopochodne (neuropatyczne) - a) wrodzone, b) poliomyelitis, c) innego rodzaju (nerwiakowłókniakowatość Recklinghausena, porażenia spastyczne, ataksja Friedricha); 3Ď) mięśniopochodne (miopatyczne) - a) wrodzone, b) dystrofie mięśniowe, c) innego rodzaju; 4Ď) idiopatyczne. W każdym bocznym skrzywieniu kręgosłupa określamy: etiologię skrzywienia, rodzaj skrzywienia (pierwotne lub wtórne), wysokość skrzywienia (odcinek piersiowy lub lędźwiowy kręgosłupa), kierunek skrzywienia (w prawo lub w lewo od osi długiej kręgosłupa), głębokość skrzywienia (odległość skrzywienia od osi strzałkowej), jego stabilność lub niestabilność. Każde boczne skrzywienie kręgosłupa wymaga intensywnego leczenia usprawniającego i konsultacji ortopedycznej. (Z. N.) skotomaty; scotomata auditiva; wysepki głuchoty na tony audiometryczne o określonej wysokości, występujące najczęściej przy badaniu przewodnictwa kostnego. S. są przejawem wybiórczych zmian zwyrodnieniowych w narządzie Cortiego oraz w obrębie nerwu słuchowego i mają często charakter wrodzony. (T. G.) skrócenie czynnościowe kończyn dolnych; oceniane jest w pozycji stojącej, po ustawianiu kolców biodrowych przednich górnych na równym poziomie. Wielkość skrócenia określa się w centymetrach, biorąc za podstawę odległość pięty krótszej kończyny od podłogi. Ocenę przeprowadza się podkładając pod krótszą kończynę deseczki o wymiarach 25 cm x 10 cm i wysokości O,5 cm lub 1 cm, aż do równego ustawienia kolców biodrowych przednich górnych. Wyrównanie skrócenia ma znaczenie profilaktyczne, zabezpieczając chorego przed nabyciem nawyku wadliwego chodzenia i statycznego skrzywienia kręgosłupa. (Z. N.) skutki inwalidztwa; można je rozpatrywać w aspekcie biologicznym, społecznym i psychologicznym. W znaczeniu biologicznym - stopień uszkodzenia poszczególnych narządów i ich funkcji. Z uwagi na to. że organizm stanowi pewną zintegrowaną całość, a poszczególne jego funkcje są wzajemnie uwarunkowane, uszkodzenie jednego narządu i jego funkcji może mieć znaczny wpływ na pozostałe. W związku z tym wyróżnia się: a) skutki pierwotne (bezpośrednie), odnoszące się do uszkodzonego narządu i jego funkcji, np. ślepota w przypadku uszkodzenia analizatora wzrokowego; b) skutki wtórne (pośrednie), odnoszące się do innych narządów i ich funkcji, np. obniżenie sprawności motorycznej w przypadku ślepoty, zaburzenie mowy w przypadku głuchoty. W znaczeniu społecznym - całokształt ograniczeń i trudności w wypełnianiu różnych ról społecznych, a zwłaszcza przy wykonywaniu czynności życia codziennego, pracy zawodowej i udziale w życiu społecznym. Zakres skutków zależy od rodzaju inwalidztwa oraz stopnia uszkodzenia danego narządu (np. całkowita lub częściowa ślepota, amputacja całej kończyny lub tylko jej części). W znaczeniu psychologicznym - stopień odczuwania i reakcje na ograniczenia i trudności wynikające z inwalidztwa. W tym znaczeniu są to skutki subiektywne, które zależą od tego w jakim stopniu inwalidztwo dotknęło wartości szczególnie cenione przez jednostkę. (T. M.) SLA - stwardnienie zanikowe boczne słabowzroczność - niedowidzenie słownik bierny i czynny; zasób opanowanych słów wchodzących w zakres danego systemu językowego. Słownik bierny odnosi się do rozumienia słów, a czynny do poprawnego ich wypowiadania. Istnieją normy określające zasób s. b. i c. dla dzieci w odpowiednich przedziałach wieku. Prowadzi się w wielu krajach badania nad słownikiem dziecka, starając się ocenić, jakie formy językowe są w określonym wieku najlepiej nabywane i jaka jest ich charakterystyka ilościowa i jakościowa. Ujemne wpływy zaniedbań środowiskowych z reguły odbijają się na zasobie słownika dziecka. (T. G.) słowotok; logorrhoea, patologiczna wielomówność charakterystyczna dla - afazji czuciowej i stanów wzmożonego nastroju. (S. Z.-Ch.) słuch fonematyczny; zdolność wyodrębniania poszczególnych elementów językowych w przekazie słownym, warunkująca prawidłowe rozumienie, a także odtwarzanie słyszanych wypowiedzi. S. f. jest podstawą rozpoznawania prostych i złożonych układów głosek; uchwycenia cech wyróżniających mowy i stanowi umiejętność kształtującą się pod wpływem indywidualnych doświadczeń we wczesnej ontogenezie. U niektórych dzieci, wykazujących poważniejsze trudności w nauce czytania, występują zakłócenia s. f. Neurofizjologowie przywiązują duże znaczenie do słuchowych pól projekcyjnych znajdujących się w korze mózgowej w płacie skroniowym. (T. G.) słuchoniemota; (audiomutitas); brak zdolności głośnego wypowiadania się, przy zachowanym słuchu. Może łączyć się ze składnikiem ruchowym mowy. Występuje u dzieci jako poważne opóźnienie w rozwoju mowy i może łączyć się z nieprawidłowym działaniem narządu przedsionkowego odpowiedzialnego za zmysł równowagi. Przypadki s. wymagają wnikliwego postępowania diagnostycznego i rehabilitacji prowadzonej przy użyciu bodźców oddziaływających na kilka modalności zmysłowych. Dzieci ze s. mają poważne trudności z zadaniami, jakie stawia przed nimi szkoła, i wymagają specjalnego programu oddziaływań usprawniających. Niektórzy badacze utożsamiają s. z afazją rozwojową. (Z. G.) służba rehabilitacyjna - zespół rehabilitacyjny służby społeczne; obejmują wszystkie instytucje i organizacje działające na polu polityki społecznej, tzn. służbę zdrowia, nauczycieli i wychowawców, pracowników socjalnych, instruktorów kultury i oświaty, organizatorów czasu wolnego, pracowników sądów i zakładów profilaktycznych, zakładów ubezpieczeń społecznych itp. Zajmują się rozmaitymi formami opieki społecznej (pomocy społecznej). Rozróżniamy dwa typy s. s.: środowiskowe i zakładowe. Pierwsze świadczą usługi w obrębie organizacji społecznych tym ludziom, którzy przychodzą z zewnątrz i nie pracują w danej instytucji, drugie obejmują swoim oddziaływaniem pracowników i ich rodziny. W s. s. spotyka się specjalistów zajmujących się pomocą dla rodzin problemowych, opieką nad dziećmi, pomocą ludziom starszym i niepełnosprawnym, osobom zagrożonym procesami patologii społecznej, chorym i nie radzącym sobie w życiu, pomocą w zatrudnieniu, pomocą postpenitencjarną. Do zakładowych s. s. zaliczyć należy działy socjalne w obrębie służb pracowniczych istniejące od 1973 r. we wszystkich zakładach pracy oraz służby socjalno-rehabilitacyjne w spółdzielniach inwalidów. Głównymi przedstawicielami s. s. w miejscu zamieszkania i w zakładzie pracy są pracownicy socjalni, referenci socjalni, specjaliści pracy socjalnej i opiekunowie społeczni. (J. M.) SM - stwardnienie rozsiane socjolingwistyka; dział jgzykoznawstwa zajmujący się społecznym i kulturowym kontekstem zjawisk językowych. B. Berstein (1961Ď), angielski socjolingwista, wyróżnił - w zależności od środowiska społecznego - dwa rodzaje kodów w porozumiewaniu się (ograniczony i wypracowany). W wyniku badań socjolingwistycznych okazało się, że potrzeby społeczne i życiowe prymitywnych plemion rzutują na strukturę systemu językowego, jakim się posługują członkowie tych plemion. (T. G.) socjoterapia; metoda postępowania terapeutycznego polegająca na wykorzystywaniu pozytywnego wpływu, jaki może wywrzeć na człowieka oddziaływanie grupy. S. ma duże znaczenie przy stymulowaniu zdolności przystosowania społecznego, zwłaszcza w przypadku tych osób, które były wskutek różnych przyczyn izolowane lub doświadczały zubożenia stymulacji. (T. G.) socjoterapia w psychiatrii; socjoterapia jest ważnym elementem rehabilitacji osób z zaburzeniami psychicznymi zarówno ze względu na ich upośledzoną zdolność przystosowania się do zmieniających się wymagań środowiska, jak i na często nieprzychylną, odrzucającą, wrogą lub lękową postawę otoczenia wobec chorych psychicznie. Do psychiatrii wprowadzono szereg metod oddziaływania, których celem jest przywrócenie chorym umiejętnośi współżycia społecznego oraz przystosowanie środowiska do zmniejszonych możliwości adaptacyjnych tej grupy chorych. Do metod tych należą: - społeczność lecznicza, - terapia zajęciowa, - terapia pracą, - turnusy rehabilitacyjne, niektóre metody - terapii behawioralnej, m. in. programy modyfikacji zachowań. Oddziaływaniem na środowisko jest również - psychoterapia rodzin i formy działania przyjęte w - psychiatrii środowiskowej. (Z. K., T. S.) somatognozja; zdolność rozpoznawania części ciała uzależniona od prawidłowego funkcjonowania pól gnostycznych w ośrodkowym układzie nerwowym. U osób z uszkodzeniami mózgu dochodzić może do zaburzeń rozpoznawania części ciała, co obserwuje się w przypadku zaburzeń afatycznych. Proces prawidłowego kształtowania się s. ma istotne znaczenie dla innych ważnych funkcji poznawczych dziecka. (T. G.) sonograf; aparat umożliwiający dokonanie analizy spektrograficznej dźwięku, stosowany do badań doświadczalnych, a także w niektórych formach diagnozy zaburzeń mowy i głosu. Analiza sonoaficzna umożliwia dokładne porównanie ze sobą zarejestrowanych wypowiedzi pod kątem występujących w nich parametrów akustycznych. Udaje się wówczas uchwycić charakterystyczne, graficznie zarejestrowane różnice wynikające z zaburzeń mowy, lub zaobserwować interesujące dla językoznawców wpływy jednych głosek na drugie. (T. G.) spastyczność; objaw wzmożonego napięcia mięśni wysuwający się na czoło obrazu klinicznego i stanowiący odrębny problem terapeutyczny. Czynniki zmniejszające napięcie: farmakologiczne, biomechaniczne (ćwiczenia, ułożenie), fizyczne (działanie ciepłem lub zimnem), - blokady korzeni i nerwów obwodowych, zabiegi chirurgiczne (na obwodowym układzie nerwowym, na rdzeniu i na układzie mięśniowym). (S. Z.-Ch.) specjalizacja; dzielenie nauk albo za-jęć na odrębne działy; osiągnięcie dużego stopnia umiejętności w jakiejś dziedzinie; obranie pewnego kierunku w danym zawodzie. (J. D.) spina bifida - rozszczep kręgosłupa spirogrfia; badanie czynnościowe płuc za pomocą spirografu pozwalające określić i zarejestrować podział powietrza w płucach, pojemność życiową, wentylację minutową, spoczynkową i maksymalną oraz wskaźniki dynamiczne mierzone z krzywej natężonego wydechu i korelujące ze stanem oporu przepływu powietrza (stanem drożności oskrzeli) i in. S. pozwala ocenić reakcję oskrzeli na bronchodilatatory (próba rozkurczowa) oraz reaktywność na histaminę i inne substancje (próby prowokacyjne). (J. J.) spirometria; technika pomiaru tzw. pojemności życiowej płuc, polegająca na wydmuchiwaniu przez badanego pełnej zawartości powietrza z płuc, którą mierzy się w cm3. S. stosowana jest powszechnie w poradniach lekarskich dla sportowców i gabinetach medycyny szkolnej. Oddaje także usługi diagnostyczne w foniatrii i logopedii jako metoda dodatkowa przy ocenie oddychania (w jąkaniu, przy ocenie głosu śpiewaczego itp.). (T. G.) splątanie; amencja; zespół splątaniowy; głębokie zaburzenie świadomości połączone z upośledzoną lub zniesioną orientacją w czasie, miejscu i otoczeniu. Zaburzenia świadomości okresowo pogłębiają się, mogą wystąpić omamy, urojenia, stany podniecenia lub osłupienia. Objawy s. narastają stopniowo, trwają tygodnie lub miesiące i stopniowo ustępują pozostawiając zwykle częściową - amnezję. S. występuje w ciężkich zaburzeniach czynności mózgu, np. w zatruciach, infekcjach. (Z. K., T. S.) społeczność lecznicza; świadome oddziaływanie na organizację instytucji leczniczej w celu ukształtowania ze wszystkich jej pracowników i pacjentów zintegrowanej grupy społecznej, która wspólnie dąży do dostarczenia jej członkom sytuacji życiowych uczących prawidłowego współżycia z ludźmi i optymalizacji wyników leczenia. S. l. opiera się na zasadach:1Ď) demokratyczności, tj. współdecydowania o sprawach społeczności; 2Ď) konsensus - podejmowania decyzji po uzyskaniu powszechnej zgody; 3Ď) permisywności, tj. tolerancji i zrozumienia zachowań pacjentów; 4Ď) aktywnego uczestnictwa wszystkich członków społeczności i wspólnoty w realizacji jej zadań; 5Ď) realizmu, tj. uczenia w konkretnych sytuacjach życiowych zajmowania się bieżącymi problemami. Jedną z form działania s. l. są systematyczne zebrania pacjentów i całego personelu, na których rozstrzygane są sprawy konfliktowe, podejmowane są decyzje co do programu zajęć, trybu życia i innych codziennych spraw w myśl założenia "nic o nas bez nas". S. l., wprowadzana coraz powszechniej w psychiatrii, jest jedną z podstawowych metod zapobiegania - instytucjonalizmowi. S. l. zawiera także elementy diagnozy i profilaktyki, ponieważ pozwala ujawniać konflikty nurtujące chorych. (Z. K., T. S.) spondylolisthesis - kręgozmyk sport amputowanych; (- grupa startowa inwalidów Iii), zespół regulaminowo ujętych konkurencji o charakterze rekreacyjnym lub współzawodnictwa sportowego osób z amputacjami kończyn. W wielu klinikach po I wojnie światowej współzawodnictwo w stosowanych ćwiczeniach fizycznych uatrakcyjniało proces rehabilitacyjny inwalidów. Wprowadzenie w wielu krajach po Ii wojnie zawodów sportowych inwalidów spopularyzowało s. a. Możliwości uprawiania różnych dyscyplin w zależności od miejsca i rozległości amputacji wg - klas startowych: 1Ď) amputacja jednostronna przedramienia: biegi krótkie, średnie i długie, skoki w dal i wzwyż, trójskok, rzuty dyskiem i oszczepem, pchnięcie kulą; w sportach wodnych - pływanie, skoki do wody, piłka wodna, nurkowanie, żeglarstwo, kajakarstwo (w protezie); z gier; piłka nożna, piłka ręczna, koszykówka, siatkówka, hokej, tenis ziemny i stołowy, badminton; ze sportów zimowych: narciarstwo, łyżwiarstwo, saneczkarstwo, hokej; inne: kolarstwo, jeździectwo, taternictwo, szermierka, kręgle, golf, - bowling; 2Ď) amputacja jednostronna ramienia: jak klasa startowa 1 z wyłączeniem kajakarstwa i kolarstwa; 3Ď) amputacja obustronna przedramienia: biegi krótkie, średnie i długie, skoki w dal i wzwyż, trójskok, rzut piłką lekarską (bez protez); pływanie, skoki do wody, żeglarstwo (w ograniczonym zakresie), kajakarstwo (w protezach); piłka nożna, tenis ziemny i stołowy (w protezie); łyżwiarstwo, narciarstwo i saneczkarstwo (w protezach); kolarstwo, - futbol-tenis, badminton, bilard; 4Ď) amputacja obustronna ramienia: biegi krótkie i średnie, chód sportowy, skoki w dal i wzwyż, trójskok; pływanie; piłka nożna, kopanie piłki do celu i na odległość, futbol-tenis; narciarstwo, łyżwiarstwo i saneczkarstwo (w ograniczonym zakresie); 5Ď) amputacja jednostronna goleni: bieg na 100 m, chód sportowy i - chód stylowy, skoki w dal i wzwyż z miejsca i rozbiegu, rzuty dyskiem i oszczepem, pchnięcie kulą; pływanie, skoki do wody, piłka wodna, nurkowanie, kajakarstwo, wioślarstwo, żeglarstwo; narciarstwo i biegi na nartach, saneczkarstwo, łyżwiarstwo, hokej; koszykówka, piłka ręczna, piłka nożna, tenis stołowy i ziemny; kolarstwo, jeździectwo, taternictwo; podnoszenie ciężarów, łucznictwo, szermierka, strzelectwo, bilard, golf, kręgle, badminton, futbol-tenis; 6Ď) amputacja jednostronna uda: chód sportowy i stylowy, skoki w dal i wzwyż (z miejsca), rzuty dyskiem, oszczepem, pchnięcie kulą; pływanie, skoki do wody, piłka wodna, nurkowanie, kajakarstwo, żeglarstwo; narciarstwo (z protezą lub bez), saneczkarstwo; koszykówka, siatkówka, piłka ręczna, tenis stołowy, badminton, kolarstwo, jeździectwo; podnoszenie ciężarów; łucznictwo, szermierka, strzelectwo; bilard, kręgle, golf, bowling, badminton: 7Ď) amputacja obustronna goleni: chód sportowy i stylowy, rzuty dyskiem i oszczepem, pchnięcie kulą; pływanie, piłka wodna, kajakarstwo, żeglarstwo, narciarstwo (biegi), saneczkarstwo. koszykówka, siatkówka (także na siedząco), tenis stołowy; kolarstwo. jeździectwo; podnoszenie ciężarów; łucznictwo, szermierka. strzelectwo, golf badminton, bilard, kręgle, bowling, 8Ď) amputacja obustronna uda: chód sportowy i stylowy, rzuty dyskiem i oszczepem w staniu lub z wózka (także do celu), pchnięcie kulą; pływanie, piłka wodna. kajakarstwo, żeglarstwo (w ograniczonym zakresie): koszykówka, siatkówka i piłka ręczna na siedząco, tenis stołowy; podnoszenie ciężarów; łucznictwo, szermierka, strzelectwo; badminton, bilard, kręgle, golf, bowling, 9Ď) amputacja jednostronna goleni i uda: chód stylowy, rzuty dyskiem i oszczepem (także do celu), pchnięcie kulą; pływanie, kajakarstwo, żeglarstwo (w ograniczonym zakresie), koszykówka, siatkówka i piłka ręczna (na siedząco), tenis stołowy; łucznictwo, szermierka, strzelectwo, podnoszenie ciężarów; badminton, bilard, kręgle, golf, bowling, 10Ď) amputacje inne złożone: w zależności od miejsca i rozległości amputacji różne dostępne do indywidualnych możliwości. Konkurencje w zawodach lekkoatletycznych s. s.: biegi 60 i 100 m kobiet i mężczyzn - amputacje w obrębie kończyn górnych - klasy startowe 1-4 oraz 5, 6, sporadycznie 7Ď; 400, 1000 i 3000¬7¦m - klasy startowe 1-4Ď; chód stylowy - klasy startowe 5-10Ď; chód na czas 100¬7¦m - klasy startowe 8Ď; chód 1000¬7¦m - klasy startowe 6Ď: skok w dal klasy - startowe 1-4, 5, 7, z miejsca klasy startowe 6 (z protezą lub bez) oraz niekiedy klasy startowe 7 w protezach; skok wzwyż: jak w skoku w dal; rzuty: dysk (1¬7¦kg) z obrotem - klasy startowe 1, 2, 5 i gdy regulamin nie przewiduje inaczej - klasy startowe 7Ď; z miejsca - klasy startowe 6Ď: z wózka lub stojąc z przytrzymaniem lub bez - klasy startowe 8, 9, 10Ď: oszczep (600¬7¦g): z rozbiegu lub z miejsca jak przy dysku, do celu - tarcza do rzutów, pchnięcie kulą z rozbiegu lub z miejsca jak przy dysku i oszczepie; rzut piłką lekarską (2¬7¦kg); lokalnie stosowana konkurencja - w staniu rzut znad głowy oburącz - klasy startowe 4 (bez protez). 5 - 8. Zawodom towarzyszą zazwyczaj: pięciobój, pływanie i gry zespołowe. Pięciobój w dwóch podgrupach: podgrupa 1 - amputacje kończyn górnych, podgrupa 2 - amputacja kończyn dolnych. Konkurencje podgrupy 1Ď: bieg 400 m, kopanie piłki na odległość i do celu, skok w dal z miejsca, pływanie stylem dowolnym 25 lub 50 m; podgrupy 2Ď: rzut piłką palantową, pchnięcie kulą, rzut dyskiem, rzut oszczepem do celu. pływanie stylem dowolnym 25, 50 lub 100 m. Stosowana punktacja wielobojowa; ze względu na różnice morfologiczne zasady punktowania są dla każdej podgrupy inne. S. a. ma na celu: 1Ď) wzmacnianie zespołów mięśniowych osłabionych w wyniku amputacji, 2Ď) utrzymanie anatomicznej ruchomości w stawie znajdującym się powyżej amputacji, 3Ď) wzmożenie kompensacyjnej roli nie uszkodzonych części ciała, 4Ď) podnoszenie umiejętności i sprawności w operowaniu kończyną oprotezowaną, 5Ď) uodpornianie kikuta i niedopuszczenie do zaników mięśniowych. (J. D.) sport głuchych; (- grupa startowa inwalidów Ii), zespół ujętych regulaminowo konkurencji mających charakter rekreacyjny lub współzawodnictwa sportowego osób niesłyszących lub o bardzo znacznym upośledzeniu ostrości słuchu. S. g. w sposób zorganizowany powstał w Polsce w 1922 r. jako Pierwszy Klub Sportowy Głuchoniemych pszy Instytucie Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie. W 1924r. polscy sportowcy biorą udział w I Międzynarodowych Igrzyskach w Paryżu z okazji I Kongresu Międzynarodowego Komitetu Sportów dla Niesłyszących (Comite International des Sports Silencieux - w skrócie Ciss). W 1927r. powołano Polski Związek Sportowy Głuchoniemych, przyjęty do Polskiego Komitetu Olimpijskiego, Polskich Związków Sportowych i Międzynarodowego Komitetu Sportów dla Niesłyszących (Ciss). Kolejny udział reprezentacji polskiej w Igrzyskach Światowych w Amsterdamie (1928Ď), w 1939 r. w Sztokholmie. W 1946r. reaktywowano Pzsg w Poznaniu, przeniesiony w 1947 r. do Warszawy: od 1950 r. nosi nazwę Zrzeszenia Sportowego (Głuchoniemi), w wyniku reorganizacji przemianowanego na Wydział Kultury Fizycznej i Turystyki Polskiego Związku Głuchych. W rok po igrzyskach olimpijskich odbywają się Międzynarodowe Igrzyska Sportowe Niesłyszących, które są nieoficjalną olimpiadą głuchych. Reprezentacja Polski występowała po wojnie od 1957 r. Praktycznie głusi uprawiają prawie wszystkie dyscypliny dostępne ludziom słyszącym. Najbardziej popularne są konkurencje lekkoatletyczne z maratonem, rzutem młotem, pięciobojem itp., zespołowe gry sportowe, sporty wodne, w szerokim zakresie turystyka. Program zawodów narciarskich: biegi 5¬7¦km, 12,5¬7¦km, 22,5¬7¦km; biegi rozstawne 3 razy 5¬7¦km kobiet, 3 razy¬7¦7,5 km mężczyzn; w konkurencjach alpejskich slalom gigant i specjalny; popularne łyżwiarstwo. Coraz więcej zawodników trenuje w klubach dla słyszących. W startach stosuje się sygnały wizualne. S. g. jest ważnym elementem integracyjnym. (J. D.). sport inwalidów; uprawiany od wieków w celach rozrywkowych bywa skutecznie stosowany w rehabilitacji inwalidów - w formach usprawniania leczniczego, przystosowania do życia (np. ociemniałych) przez rekreację! fizyczną itp. S. i. to dość wierne odbicie przyjętych w społeczeństwie różnych form rozgrywek i zawodów sportowych, zmodyfikowanych jedynie do możliwości inwalidów - osób zakwalifikowanych do określonych - grup startowych i - klas startowych inwalidów. S. i. przyświecają następujące cele: aktywizacja inwalidy w podnoszeniu własnej sprawności, popularyzacja współzawodnictwa sportowego wśród jak największego kręgu inwalidów, propaganda - w sensie informowania społeczeństw o sprawnościowych możliwościach inwalidów. Prócz celów ogólnych występują i inne, jak: zdrowotny, wychowawczy, psychologiczny, przyjemnościowy, ekonomiczny. S. i. jest uważany za jedną z istotnych form ich rehabilitacji, a udział inwalidy w sporcie jest wyrazem jego usprawnienia. Z uwagi na wysoki poziom, jaki osiągnął w ostatnich latach s. i., dokonał się podział na sport wyczynowy, wymagający od uczestników systematycznego treningu pod opieką wyspecjalizowanych trenerów, oraz sport rekreacyjny jako jedna z odmian rekreacji. W skali światowej najbardziej popularne są olimpiady głuchych (od 1924Ď) oraz międzynarodowe igrzyska paraplegików zainicjowane przez L. Guttmanna w Stoke Mandeville pod Londynem w 1948 r., a w latach olimpijskich od 1960 r. odbywane jako paraolimpiady w krajach olimpijskich, poszerzone w Kanadzie o niewidomych i amputowanych. Polska zainicjowała Europejskie Igrzyska Sportowe Niewidomych (Poznań 1977Ď), wprowadzone do kalendarza Europejskiego Regionalnego Komitetu Światowej Organizacji Pomocy Niewidomym. Rekreacyjne formy s. i. powstały w wielu krajach po I wojnie światowej. Ruch ten stał się bardziej popularny po II wojnie światowej ze względu na: a) zwiększenie liczby inwalidów, b) utrwalenie poglądu o konieczności rehabilitacji inwalidów i potrzebie przywrócenia ich społeczeństwu, c) wykrystalizowanie metod rehabilitacyjnych, wg których usprawnianie inwalidy poprzez ruch fizyczny uważane jest za najbardziej skuteczną formę jego usamodzielniania - przystosowania do zawodu, korzystnego działania na psychikę itp. W Polsce w pierwszych latach powojennych (1950Ď) powstały sekcje sportowe przy oddziałach Polskiego Związku Niewidomych. Pierwszą masową imprezą sportową był Festyn Sportowy Inwalidów Związku Spółdzielni Inwalidów zorganizowany przez K. S. Poznania, przy współudziale ówczesnej Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego (obecnie Akademii WF), w Sierakowie k. Poznania. W następnych latach Festyn przerodził się w Igrzyska Sportowe Inwalidów, które stały się mistrzostwami kraju w takich dyscyplinach, jak: lekkoatletyka, pływanie, a ostatnio także w grach drużynowych. Niezależnie od krajowych igrzysk sportowych, obejmujących w zasadzie inwalidów zatrudnionych w spółdzielczości inwalidów, krajowe zawody sportowe organizował co dwa lata Związek Spółdzielni Niewidomych dla pracowników spółdzielni niewidomych. Od kilku lat coraz powszechniejsze stają się zawody sportowe inwalidów upośledzonych umysłowo. Terminem stosowanym wymiennie w odniesieniu do s. i. jest sportowanie. Zob. też Piasecki Eugeniusz Witold. (J. D.) sport niewidomych; (grupa startowa inwalidów I), zespół regulaminowo ujętych konkurencji osób niewidomych o charakterze rekreacyjnym lub współzawodnictwa sportowego. W okresie międzywojennym s. n. nie miał form zorganizowanych. Po II wojnie światowej w wielu krajach podejmowano próby usprawniania fizycznego osób ociemniałych w celu przystosowania ich do życia. W Polsce ruch ten zainicjował Polski Związek Niewidomych w 1950r., obejmując działalnością także osoby niewidome (od urodzenia), traktując - sportowanie jako skuteczną formę rehabilitacji podstawowej, zawodowej i społecznej. Sekcje sportowe przy Okręgach PZN rozgrywały między sobą spotkania sportowe, oparte o współzawodnictwo zespołowe i indywidualne, w lekkoatletyce, pływaniu, gimnastyce przyrządowej i artystycznej, wioślarstwie, kajakarstwie, szachach itp. Obok form rekreacyjno-usprawniających, dla bardziej sprawnych niewidomych zrodziły się zawody sportowe wymagające od zawodników dużej sprawności w licznych konkurencjach. Udział Polski, np. - Eurosport. Możliwości uprawiania różnych dyscyplin: biegi, skoki w dal z miejsca i rozbiegu, trójskok z miejsca i rozbiegu (mężczyźni), skok wzwyż z miejsca i rozbiegu, rzuty z miejsca i rozbiegu piłką palantową, uszatą z obrotem, lekarską - na odległość oburącz znad głowy, dyskiem i oszczepem, pchnięcie kulą; z wodnych sportów - pływanie różnymi stylami, skoki do wody (ze słupka lub niskiej trampoliny), wioślarstwo i kajakarstwo z przewodnikiem; z gier - piłka toczona, - piłka bramkowa, - tenis stołowy niewidomych, - szachy niewidomych; ze sportów zimowych - narciarstwo nizinne, biegi płaskie, zjazdy po łagodnych stokach, saneczkarstwo, łyżwiarstwo; turystyka piesza, wodna, rowerowa (tandemy), wspinaczka górska,tor przeszkód; wrotkarstwo, zapasy, podnoszenie ciężarów. Współzawodnictwo sportowe w dwóch - klasach startowych. S. n. ma duże wartości rehabilitacyjne: wzmaga kompensację, orientację kierunkową i przestrzenną, podnosi sprawność niezbędną w podstawowych czynnościach życiowych, ułatwia integrację w społeczeństwie. Wymagane przestrzeganie przeciwwskazań okulistycznych do wzmożonego wysiłku fizycznego. (J. D.) sport paraplegików; (- grupa startowa inwalidów Iv), zestaw ujętych regulaminowo konkurencji o charakterze rekreacyjnym lub współzawodnictwa sportowego dla osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego w różnych jego odcinkach. W tej samej grupie startowej występują także inwalidzi z niedowładami lub porażeniami mięśni kończyn dolnych po chorobie Heinego i Medina i z rozszczepem kręgosłupa. S. p. zrodził się w rezultacie stosowanych w rehabilitacji leczniczej ćwiczeń fizycznych. Uaktywnianie chorych w posiadanych przez nich umiejętnościach (rzuty, pływanie, szermierka itp.) oraz nauczenie ich sprawnego poruszania się na wózku, pozwoliło z czasem na zwiększenie liczby konkurencji i tym samym uatrakcyjnienie współzawodnictwa. Za inicjatora s. p. uważa się - L. Guttmanna, który zorganizował lokalne zawody po raz pierwszy w 1944r. w centrum rehabilitacji paraplegików w Stoke Mandeville pod Londynem. Pierwsze zawody międzynarodowe z udziałem inwalidów Holandii i Wielkiej Brytanii odbyły się w 1948r. Od tego czasu w Stoke Mandeville mają miejsce coroczne igrzyska paraplegików z wielu krajów całego świata. Z inspiracji Guttmanna przyjęto ideę organizowania w latach olimpijskich paraolimpijskich igrzysk inwalidów: 1960 r. w Rzymie, 1964 r. w Tokio, 1968 r. w Tel Awiwie, 1972 r. w Heidelbergu, 1976 r. w Toronto,1980 r. w Holandii. Od 1972 r. w paraolimpijskich igrzyskach uczestniczą niewidomi i inwalidzi z amputacjami kończyn. Przepisy sportowe paraplegików są od kilkunastu lat stałe; uwzględniają one różnorodny stopień niesprawności nawet w poszczególnych klasach startowych inwalidów. Podstawowym warunkiem w s. p. jest konieczność startu na wózku, co w znacznym stopniu wyrównuje warunki współzawodnictwa, podnosi bezpieczeństwo, ogranicza możliwości występowania przeciążeń aparatu ruchu. W ujęciu przepisów wózki stanowią nieodłączną część uczestnika zawodów z wyjątkiem niektórych konkurencji, jak podnoszenie ciężarów i pływanie. W Stoke Mandeville zawody odbywają się w 12 dyscyplinach. Ich dobór wskazuje na wszechstronność i rekreacyjno-usprawniający charakter. 1 - lekkoatletyka: wyścigi na wózkach na dystansach 60 m (kobiety) i 80 m (mężczyźni), rzuty oszczepem w dal i do celu (koła wykredowane na boisku - kobiety), dysk, pchnięcie kulą; 2 - slalom: rodzaj testu sprawdzającego umiejętność poruszania się i operowania wózkiem w różnych warunkach; 3 - koszykówka (mężczyźni); 4 - pływanie: start z wody na dystansach (w zależności od stopnia poszkodowania): 25, 50, 100 m, style - klasyczny, grzbietowy, dowolny, motylkowy; 5 - podnoszenie ciężarów (mężczyźni): wyciskanie z ławy w leżeniu tyłem; 6 - szermierka (mężczyźni): floret, szpada, szabla; - łucznictwo: trzy konkurencje ze skróconymi odległościami strzelań; 8 - pięciobój: dysk. oszczep, kula, pływanie, łucznictwo; 9 - tenis stołowy; 10 - dartchery (strzelanie z łuku rzutkami do celu): 11 - bowling (odmiana gry w kręgle), 12 - snooker (odmiana gry bilardowej o nazwie piramidka 0Ď). Na wzór igrzysk w Stoke Mandeville organizowane są igrzyska skandynawskie i Wspólnoty Brytyjskiej. W mistrzostwach Polski inwalidów uczestniczą paraplegicy. Najbardziej popularne są konkurencje lekkoatletyczne, pływanie, koszykówka, podnoszenie ciężarów. Podczas zawodów lekkoatletycznych reprezentowane są dyscypliny: wyścig na wózkach, rzut dyskiem, pchnięcie kulą, rzut oszczepem w dal i do celu (odległość dla mężczyzn 10 m, dla kobiet 7 m), sztafety wahadłowe, slalomy na wózkach; w pięcioboju: rzut oszczepem, pchnięcie kulą, wyścigi na wózkach, łucznictwo, pływanie. Zawodom towarzyszą zazwyczaj pływanie i - koszykówka na wózkach. Usprawnianie paraplegików ma na celu wyrabianie siły mięśniowej obręczy kończyny górnej, brzucha i grzbietu oraz przeciwdziałanie przykurczom stawowym i zanikom mięśniowym, uzyskanie poprawy sprawności wszystkich układów, szczególnie krążenia, oraz utrzymanie dostatecznego poziomu wydolności organizmu. (J. D.) sport upośledzonych umysłowo; (- grupa startowa inwalidów Vi), konkurencje sportowe prowadzone na wzór innych grup startowych inwalidów mające głównie charakter rekreacyjny, przystosowujący do integracji w społeczeństwie, zdrowotny, socjalizacyjny, przygotowujący do pracy zawodowej itp. Zasób materiału usprawniającego jest zależny od stopnia upośledzenia umysłowego. Główne cele sportu u. u. to: a) ogólna stymulacja rozwojowa, b) pobudzanie lub hamowanie nastrojów i stanów psychicznych, c) aktywizacja, d) wzmacnianie więzi towarzyskich, e) skracanie czasu reakcji i prawidłowe zastosowanie się do sygnału, f) rozwijanie się sprawności fizycznej, g) wdrożenie wielu umiejętności z zakresu rekreacji, h) dbałość o zdrowie i rozwój fizyczny. Stosuje się zabawy i gry ruchowe, gimnastykę wolną i z użyciem przyrządów, biegi, skoki, rzuty, pływanie i kajakarstwo, turystykę w różnych formach - także z biwakowaniem, łyżwiarstwo, saneczkarstwo i narciarstwo po łagodnych stokach. Ćwiczenia nie mogą być skomplikowane, ale też nie monotonne. Podstawową rolę odgrywa nauczanie przez naśladownictwo. Organizacja i przebieg zawodów sportowych mają charakter wychowawczy i integracyjny i muszą zawierać elementy spotykane na innych zawodach: uroczystość otwarcia, wystrój obiektu, megafonizację, komisje sędziowskie, strój zawodników itp. Zawodnicy występują w dwóch - klasach startowych: I (stopień upośledzenia umiarkowany i znaczny) - bieg 60 m kobiety, 60 i 100 m mężczyźni (niekiedy 200 m), rzut piłką palantową, skok w dal ze strefą odbicia 100 cm, pływanie 25 m z dowolnym startem, zwinnościowy tor przeszkód (slalom, przewroty na materacu, przeplot przez szarfę, przejście pod płotkami itp.) na czas, sztafeta 4 x 60 m kobiet, 4 x x 100 m mężczyzn; II (stopień upośledzenia lekki) - bieg jak w klasie startowej I, rzut piłką palantową, lekarską (2 kg) oburącz znad głowy, skok w dal - odbicie z belki, pływanie 25 lub 50 m kobiet, 25, 50 lub 100m mężczyzn, tor przeszkód w kształcie liter L lub U o różnym natężeniu, sztafeta jak w klasie startowej I, sztafety mieszane po 2 zawodników z każdej klasy startowej 4 x60 m kobiety, 4 x 100 m (lub 4 x x 200 m) mężczyźni. Sprinty i sztafety klasy startowej I - rozstawienie zawodników na co drugim torze. Uzupełnieniem zawodów są gry w piłkę graniczną, rzucanie do celu, ringo i in. (J. D.) sportowanie; termin wprowadzony przez - E. Piaseckiego dla oznaczenia czynności stanowiących odrębną dziedzinę sportu, któremu oddaje się człowiek nie dążąc do osiągnięcia szczytowych wyników. Jest to rozrywkowa postać sportu. Formą treningu i zawodów sportowych kierują czynniki wychowawcze, czuwające by zainteresowania sportowe nie przerastały zainteresowań intelektualnych. Wartości wychowawcze widzi się w umiejętnym doborze gałęzi sportu najodpowiedniejszej dla jednostki. (J. D.) spowolnienie myślenia; równomierne zwolnienie tempa myślenia przejawiające się zmniejszeniem wypowiadanych słów w jednostce czasu. Znaczne nasilenie s. m. określa się zahamowaniem myślenia. Jako objaw typowy występuje w - depresji. Obserwowane bywa również w - zespole psychoorganicznym. (Z. K., T. S.) spółdzielczość inwalidzka; organizacja społeczno-gospodarcza łącząca w sobie cele gospodarcze, wytwarzanie określonych dóbr materialnych lub świadczenie określonych usług dla ludności, z celami rehabilitacyjnymi - stwarzanie odpowiednich warunków do włączenia się - inwalidów w życie zawodowe i społeczne. Stanowi ona główną bazę zatrudnienia inwalidów i jest jedną z charakterystycznych cech polskiego modelu rehabilitacji. Do podstawowych zadań spółdzielczości inwalidów w zakresie rehabilitacji zawodowej należy: 1Ď) zatrudnianie inwalidów, którzy z uwagi na stan zdrowia lub brak kwalifikacji zawodowych nie mogą znaleźć właściwego dla siebie zatrudnienia w zwykłych zakładach pracy; 2Ď) organizowanie stanowisk i zakładów pracy chronionej dla inwalidów wymagających - zatrudnienia w warunkach specjalnych, zwłaszcza dla psychicznie chorych, umysłowo upośledzonych, niewidomych i inwalidów z ciężkim uszkodzeniem narządu ruchu; 3Ď) organizowanie zatrudnienia inwalidów w systemie pracy nakładczej, zwłaszcza dla inwalidów zamieszkałych na wsiach i w małych miasteczkach; 4Ď) organizowanie różnych form przygotowania inwalidów do pracy skierowanych lub zatrudnionych w spółdzielniach inwalidów; 5Ď) zapewnienie zatrudnionym inwalidom właściwych warunków pracy. Obok różnych form rehabilitacji zawodowej s. i. zapewnia zatrudnionym inwalidom różne świadczenia z zakresu rehabilitacji leczniczej, działalności socjalno-bytowej, kulturalno-oświatowej, sportowo-turystycznej, społecznej. W ramach s. i. działają związki: - Centralny Związek Spółdzielni Inwalidów i - Centralny Związek Spółdzielni Niewidomych. Podstawowym aktem prawnym dotyczącym s. i. jest Uchwała nr 281 R. M. z dnia 13.XII.1973r. w sprawie zapewnienia warunków dalszego rozwoju spółdzielczości inwalidzkiej (Mon. Pol. nr 56, poz. 314Ď). Zob. też: spółdzielnie inwalidów; spółdzielnie niewidomych. (T. M.) spółdzielczość inwalidzka w rehabilitacji chorych psychicznie; zapewnia pracę osobom dotkniętym inwalidztwem, których stan nie pozwala na zatrudnienie na wolnym rynku pracy. Zakłady pracy chronionej s. i., poza zapewnieniem pracy i wstępnej rehabilitacji zawodowej, spełniać mogą ponadto ważną rolę w systemie instytucji prowadzących wszechstronne oddziaływania resocjalizacyjne wobec chorych psychicznie (- psychiatria środowiskowa, - rehabilitacja w psychiatrii). Odgrywa to szczególną rolę w odniesieniu do cięższych przypadków schizofrenii, dla których niedostępne jest zatrudnienie na wolnym rynku pracy, a praca nakładcza, izolująca społecznie, jest przeciwwskazana. Cenną formą są zespoły pracy nakładczej wprowadzone w domach pomocy społecznej, oddziałach psychiatrycznych, a także w innych formach opieki, np. w poradniach zdrowia psychicznego. Dobrze prowadzony zakład pracy chronionej może -w stosunku do osób z zaburzeniami psychicznymi - prowadzić wielostronne oddziaływania socjo- i psychoterapeutyczne (psychoterapię grupową, elementy - społeczności leczniczej, działalność klubową, różne formy rekreacji). (Z. K., T. S.) spółdzielnie inwalidów; specjalne zakłady pracy przeznaczone dla - inwalidów funkcjonujące na zasadach spółdzielczych, w których profil i technologia produkcji lub rodzaj świadczonych usług dla ludności oraz warunki pracy dostosowane są do - obniżonej zdolności do pracy oraz potrzeb zatrudnionych w nich osób. W zależności od możliwości s. i. organizują zatrudnienie inwalidów: 1Ď) w zakładach zwartych; 2Ď) w - zakładach (i na stanowiskach) pracy chronionej; 3Ď) w systemie pracy nakładczej. S. i. prowadzą różne formy przygotowania zawodowego dla inwalidów skierowanych do pracy bez kwalifikacji zawodowych. Każda s. i. ma indywidualnie ustalony przez wojewodę wskaźnik zatrudnienia inwalidów, wynoszący około 70% całej załogi, który obejmuje: 1Ď) osoby zaliczone do jednej z - grup inwalidów; 2Ď) inwalidów wojennych i wojskowych: 3Ď) osoby traktowane na równi z inwalidami (- uprawnienie do korzystania z praw dla inwalidów). W celu zapewnienia właściwej opieki lekarsko-rehabilitacyjnej i socjalnej zatrudnionym inwalidom w s. i. działają - zespoły rehabilitacyjne. S. i. prowadzą także szeroką działalność kulturalno-oświatową, sportowo-turystyczną i społeczną. Władzami s. i. są: zebrania ogółu członków, rady i zarządy spółdzielni. S. i. zrzeszone są w regionalnych lub wojewódzkich związkach spółdzielni inwalidów. Zob. też: spółdzielczość inwalidzka, Centralny Związek Spółdzielni Inwalidów; Centralny Związek Spółdzielni Niewidomych. (_T. M.) spółdzielnie niewidomych; specjalne zakłady pracy przeznaczone dla - niewidomych, funkcjonujące na zasadach spółdzielczych, w których profil i technologia produkcji oraz warunki pracy dostosowane są do możliwości niewidomych. S. n. organizują zatrudnienie niewidomych: 1Ď) w zakładach zwartych; 2Ď) w zakładach i na stanowiskach pracy chronionej; 3Ď) w systemie pracy nakładczej. Dla niewidomych skierowanych do pracy, a nie posiadających kwalifikacji zawodowych s. n. prowadzą różne formy - przygotowania do pracy. S. n. kierują się dwoma - wskaźnikami zatrudniania inwalidów: 1Ď) ogólnym, odnoszącym się do wszystkich zatrudnionych inwalidów (niewidomych i innych), który wynosi, podobnie jak w - spółdzielniach inwalidów, około 70% całej załogi, i ustalany jest przez wojewodę; 2Ď) odnoszącym się tylko do niewidomych, który wynosi 50% całej załogi (w s. n. zajmujących się produkcją włókienniczą - 40%). Wskaźnik zatrudnienia niewidomych obejmuje osoby, które zostały zaliczone do I lub Ii grupy inwalidów z powodu uszkodzenia narządu wzroku. W celu zapewnienia właściwej opieki lekarsko-rehabilitacyjnej i socjalnej w s. n. działają - zespoły rehabilitacyjne. S. n. prowadzą także szeroką działalność kulturalno-oświatową, sportowo-turystyczną i społeczną. Władzami s. n. są ogólne zebrania członków, rady i zarządy spółdzielni. S. n. są zrzeszone w - Centralnym Związku Spółdzielni Niewidomych. (T. M.) sprawność; stosunek energii (mocy) użytecznej (Lu) (oddawanej przez maszynę w pożądanej postaci) do całkowitej energii (mocy) dostarczonej (Lw) (całej, jaką maszyna zużywa w trakcie danego procesu). S. liczona jest według wzoru n = Lu¬8¦Lw S. - biomaszyny zależy m. in. od prędkości i obciążenia,jej wartość maksymalna wynosi ok. 30%. (A. K.) sprawność fizyczna; ogólna, wieloczynnościowa i wielokierunkowa, złożona zdolność ruchowa człowieka zależna od synchronicznego współdziałania wielu układów narządów. Jest wypadkową szeregu właściwości organizmu, jak: 1Ď) wydolność fizyczna (wysiłkowa) uwarunkowana sprawnością zaopatrzenia tlenowego ustroju i zależy m.in. od sprawności układów krążenia i oddychania; 2Ď) zespół cech biofizycznych ustroju, które warunkują m.in. poziom zdolności ruchowej, jak: szybkość, wytrzymałość, gibkość. Są one uwarunkowane genetycznie i związane z wiekiem, płcią, konstytucją, kondycją; 3Ď) wrodzone i nabyte umiejętności ruchowe, które zależą od złożonych mechanizmów odpowiedzialnych za koordynację nerwowo-mięśniową, napięcie mięśni, koordynację równoważno-ruchową itp.; 4Ď) cechy osobowościowe decydujące o psychicznej motywacji aktywności ruchowej; 5Ď) sprawność psychiczna, zdolność postrzegania, koordynacji wzrokowo- i słuchowo-ruchowej itp.; 6Ď) zdolność fizycznego i psychicznego przystosowania się do zewnętrznych warunków, w jakich odbywa się czynność ruchowa, praca. Sprawność fizyczna decyduje o wydajności, celowości, ekonomii wysiłku fizycznego. S. f. jest efektem wyćwiczenia powodującego przestrojenie regulacyjnych funkcji układu nerwowego i zmianę czynności całego organizmu. Człowiek sprawny fizycznie charakteryzuje się dużą wydolnością mięśni, krążenia, oddychania, wydzielania oraz termoregulacji. Sprawność ruchowa ogólna nie zawsze idzie w parze ze s. f., aczkolwiek warunkuje tę ostatnią. Szczegółowa s. f. to specjalizacja w zakresie ruchowych czynności poszczególnych dyscyplin sportowych, bądź też pracy zawodowej, wymagająca, łącznie z wydolnością ustroju, precyzyjnego opanowania ruchów. (J. D., J. J.) sprawność psychiczna; uwarunkowana optymalną koordynacją procesów odbioru percepcji, przechowywania i przetwarzania informacji docierających do ośrodkowego układu nerwowego człowieka ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego ustroju. Zapewnienie odpowiedniego poziomu wydolności fizycznej nie jest możliwe, jeżeli upośledzone są mechanizmy psychofizjologiczne i psychiczne, a przede wszystkim mechanizmy regulacji zapewniane przez funkcje ośrodkowego układu nerwowego. (Z. N.) sprawność psychofizyczna; zdolność ruchowa i umysłowa organizmu; może ulec zaburzeniu wskutek choroby, urazu lub nieodpowiednich warunków pracy. Wówczas mamy do czynienia z - niepełnosprawnością. (Z. N.) sprawność ruchowa ogólna; termin stosowany w teorii wychowania fizycznego, oznacza umiejętność wszechstronnego władania swym ciałem, dzięki opanowaniu podstawowych nawyków ruchowych przez ćwiczenie. S. r. ogólna jest umiejętnością nabytą, wynikiem doświadczeń osobistych; ruchy osobnika sprawnego są precyzyjne, celowe, ekonomiczne, skuteczne szybkie i rytmiczne. Sprawnym ruchowo inwalidą jest ten, kto w zakresie swoich możliwości fizycznych potrafi chodzić, biegać, skakać oraz wykonywać skłony i skręty tułowia, zwisy, podpory i inne różnorodne czynności ruchowe. (J. D.) sprężynowanie; rodzaj ćwiczenia ruchu żebrowego z nagle przerwanym oporem. Wykonanie: nacisk ręką na ścianę klatki piersiowej podczas wdechowego ruchu dolnożebrowego (opór) i nagłe przerwanie nacisku tuż pod koniec wdechu. Stosowane m.in. w rozedmie; ma wpływać na zmniejszenie napięcia mięśni międzyżebrowych i poprawiać ruchomość oddechową klatki piersiowej. (J. J.) sprzęt do fizykoterapii; przyrządy i urządzenia wytwarzające czynniki fizykalne: cieplne, fotochemiczne, elektrokinetyczne, elektrochemiczne - generatory energii cieplnej, promieniowania świetlnego, nadfioletowego, podczerwonego, ultradźwiękowego oraz prądy małej i wielkiej częstotliwości. (R. S.) sprzęt do kinezyterapii; przyrządy, urządzenia dostarczające lub pomagające wytwarzać bodźce fizykalne, kinetyczne i mechaniczne, służące do rehabilitacji ruchowej. (R. S.) sprzęt do przyrządzania i spożywania posiłków; przystosowany dla osób o niesprawnych kończynach górnych, wykazujących deformacje, porażenia, osłabienia siły mięśniowej, amputacje. Zastosowanie specjalnych uchwytów, przyssawek i obejm pozwala na przymocowanie do stołu lub ściany. Są to: deseczka do smarowania pieczywa dla jednorękich (na przyssawkach i z obrzeżem), uchwyt do krojenia żywności, uchwyt do obierania ziemniaków na przyssawce, skrobaczka - obieraczka do warzyw i ryb mocowana do stołu, wałek do ciasta dla jednorękich, sztućce z pogrubionym uchwytem, łyżki samonastawne dla osób z drżeniem rąk, uchwyty regulowane do sztućców, otwieracz do butelek zakręcanych i słoików typu "twist" mocowany do stołu lub ściany, chwytak artykułów spożywczych, kieliszek do jajek na przyssawce, przyssawki do talerzy lub garnków, szczotki do mycia naczyń stołowych z imadłem umożliwiającym mocowanie w zlewozmywaku, szczotki na przyssawkach do mycia szklanek, uchwyt - obejma do szklanki, uchwyt - podstawka do szklanki, kubek z ustnikiem do picia w pozycji leżącej, zestaw do picia z rurką, ogranicznik talerza. (R. S.) sprzęt do rebabilitacji leczniczej; przyrządy i urządzenia dostarczające bodźców fizykalnych: cieplnych, fotochemicznych, elektrokinetycznych, elektrochemicznych, kinetycznych, mechanicznych stosowanych w rehabilitacji leczniczej. Zob. też: sprzęt do fizykoterapii; sprzęt do kinezyterapii. (R. S.) sprzęt do wyposażenia łazienek i w. c.; w skład jego wchodzą następujące urządzenia: uchwyty - poręcze przyścienne, podłogowe i przywannowe, mocowane nad wanną, w kabinach prysznicowych, przy umywalce, przy muszli klozetowej lub wzdłuż kabin sanitarnych, ułatwiająe osobom niepełnosprawnym, przede wszystkim z dysfunkcją kończyn dolnych, poruszającym się za pomocą kul, lasek czy na wózku inwalidzkim, korzystanie z urządzeń sanitarnych bez pomocy osób trzecich; nadstawki podwyższające siedzenie sedesu (na stałe lub z regulowaną wysokością), przeznaczone dla osób z usztywnieniami w stawach biodrowych lub kolanowych; stołki do wanien i pryszniców, przeznaczone dla osób o ogólnie zmniejszonej sprawności ruchowej, szczególnie kończyn dolnych (ułatwiają kąpiel w wannie lub pod natryskiem w pozycji siedzącej); przenośnik przywannowy z napędem hydraulicznym lub mechanicznym (korbowym), przeznaczony dla osób z całkowitą dysfunkcją kończyn dolnych - umożliwia samodzielne przedostanie się z wózka inwalidzkiego do wanny. Opuszczanie do wanny i podnoszenie odbywa się za pomocą lekkobieżnego systemu wrzecionowo-korbowego przy użyciu niewielkiej siły jednej ręki; krzesło sedes jezdny, przeznaczony dla osób z dysfunkcją kończyn dolnych lub ogólnym osłabieniem mięśniowym. Podwójne siedzisko: tapicerowane wysuwane i drewniane z otworem umożliwiającym korzystanie z muszli klozetowej bez konieczności przesiadania. Oparcia boczne i uchwyt umieszczony na wysięgniku umożliwiają uniesienie się w celu wysunięcia siedziska tapicerowanego. Wymagana pomoc drugiej osoby ogranicza się do przewiezienia osoby niepełnosprawnej do w. c.; krzesło toaletowe jezdne z podnóżkiem, przeznaczone dla osób z dysfunkcją kończyn dolnych lub ogólnym osłabieniem mięśniowym; siedzisko krzesła z tworzywa sztucznego w kształcie litery "C" umożliwia kąpiel pod natryskiem i korzystanie z w. c. (R. S.) sprzęt pomocniczy dla niewidomych; umożliwia pisanie, rysowanie oraz wykonywanie podstawowych działań matematycznych osobom niewidomym znającym sześciopunktowy wypukły alfabet Braillea. Do sprzętu tego zalicza się: - kostkę do nauki alfabetu Braillea, - liczydło "Abakus", - przymiary dla niewidomych, - tabliczkę Braillea, - tabliczkę kubarytmiczną Braillea, - tabliczkę do rysowania dla niewidomych. (R. S.) sprzęt pomocniczy do higieny osobistej i ubierania się; dla osób o niesprawnych kończynach górnych (deformacje, porażenia, osłabienia siły mięśniowej, amputacje), przystosowany poprzez zastosowanie specjalnych obejm, uchwytów czy przyssawek. Na przykład: szczotka do mycia rąk na przyssawce dla jednorękich, szczotka do mycia rąk z uchwytem-obejmą, szczotka do mycia zębów z uchwytem-obejmą, gąbka na przedłużonej rączce, grzebień na przedłużonej rączce, grzebień z pogrubionym uchwytem, otwieracz dźwigniowy do kranów, przyrząd do zamykania zamka błyskawicznego, przyrząd do zapinania guzików, przyrząd do nakładania skarpet (pończoch) dla osób z usztywnieniem stawów kolanowych, biodrowych lub kręgosłupa. (R. S.) sprzęt pomocniczy do pisania; przeznaczony,dla osób o niesprawnych kończynach górnych, szczególnie przydatny w przypadkach niesprawności dłoni - niedowłady, porażenia, amputacje, brak chwytu opuszkowego, zaniki mięśniowe. Należy tu zaliczyć: uchwyt do długopisu dociskowy - nakładany na palec, uchwyt do długopisu typu obrączka - nakładany na palec z otworem na długopis lub ołówek, uchwyt do długopisu pogrubiony, w trzech wersjach - w kształcie elipsoidy, stożka i walca, uchwyt wkładu do długopisu typu "zenit" - w postaci obejmy nakładanej na dłoń, podpórka do pisania wraz z uchwytem do ołówka lub długopisu, linijka dla jednorękich z "przesuwką" rolkową do kreślenia linii prostych przy pomocy jednej ręki, deseczka wraz z uchwytem do mocowania kartki papieru, przyrząd do przewracania kartek - ręczny i ustny. (R. S.) sprzęt pomocniczy ogólnego zastosowania; należy tu zaliczyć następujące przyrządy: szczypce składane do podnoszenia przedmiotów oraz chwytak drobnych przedmiotów przeznaczone przede wszystkim dla osób z usztywnieniami kręgosłupa, o ograniczonym zasięgu kończyn górnych, które zachowały sprawność dłoni oraz dla inwalidów na wózkach; chwyt do kluczy dla osób o niesprawnych dłoniach, z niedowładami, porażeniami, amputacjami palców; nakładka na pokrętło zamka typu "Yale" dla osób o niesprawnych dłoniach, z ograniczoną funkcją chwytną; nasadka przeciwślizgowa do lasek i kul; uchwyt do lasek i kul, umożliwiający mocowanie laski lub kuli do stołu lub krzesła; podstawka wypoczynkowa stosowana jako podparcie pod plecy i pod głowę na łóżku i na tapczanie; podpora pod usztywnioną nogę umożliwiająca utrzymanie kończyny dolnej w pozycji poziomej podczas siedzenia; podstawka pod telefon z uchwytem słuchawki na giętkim, przegubowym ramieniu, dla osób o ograniczonej funkcji chwytnej dłoni, po amputacjach kończyn górnych itp.; uchwyt do słuchawki telefonicznej, z "palcem" do wykręcania numerów na tarczy telefonicznej dla osób o niesprawnych kończynach górnych o ograniczonej funkcji chwytnej, po porażeniach z niedowładami, po amputacjach; przyrząd do cerowania i szycia - tamborek mocowany imadełkiem do stołu lub oparcia fotela, dla osób jednorękich lub z ograniczoną sprawnością ruchową i chwytną kończyn górnych, a także dla niewidomych. (R. S.) sprzęt rehabilitacji zawodowej; elementy stanowiska roboczego lub jego otoczenia, które biorąc udział w procesach produkcyjnych i rehabilitacyjnych osoby niepełnosprawnej, przyczyniają się do: poprawy sprawności psychofizycznej; wspomagania lub wyrównania uszkodzonych funkcji; przenoszenia utraconych funkcji na inny zespół psychofizyczny; zastąpienia utraconych funkcji; zmiany sposobu odczytywania bodźców. (R. S.) sprzęt rehabilitacyjny do obsługi osobistej; pomoce techniczne, które wspomagają uszkodzone funkcje, zastępując je lub pomagając przenieść z jednego zespołu psychofizycznego na inny, umożliwiając osobie niepełnosprawnej samodzielne wykonywanie czynności dnia codziennego. Do grupy tej nie zalicza się protez i końcówek protetycznych. Ze względu na funkcje użytkowe wyroby tej grupy podzielić można na: - sprzęt pomocniczy do higieny osobistej i ubierania się, - sprzęt do wyposażenia łazienek i w. c., - sprzęt do przyrządzania i spożywania posiłków, - sprzęt pomocniczy do pisania, - sprzęt pomocniczy ogólnego zastosowania, - sprzęt pomocniczy dla niewidomych. (R. S.) stabilizator; kulo-narta: kula łokciowa zakończona krótką płozą narciarską o długości 40-45 cm i szerokości 7-8 cm ustabilizowaną odpowiednimi sprężynami. Stosowany przy zjazdach narciarskich osób z amputacją jednostronną kończyny dolnej powyżej stawu kolanowego lub przy niedowładach jednej nogi. (J. D.) stan apalliczny; wywołany uszkodzeniem pnia mózgu stan długotrwałego "zawieszenia" świadomości, obserwowany u chorych z ustępującą śpiączką: pacjent sprawia wrażenie przytomnego, okresowo - śpi lub "czuwa", nie nawiązuje jednak kontaktu z otoczeniem, nie mówi i nie wykonuje żadnych ruchów poza słabymi ruchami obronnymi i błądzącymi ruchami gałek ocznych - mutyzm akinetyczny. S. Z.-Ch.) stan oniryczny; rzadko występująca postać - zespołu katatonicznego. Charakteryzuje się znacznym ograniczeniem celowe aktywności i kontaktu z otoczeniem. Z urywkowych wypowiedzi chorego wynika, że przeżywa on stan zbliżony do marzenia sennego, w którym bierze udział w jakichś wydarzeniach - ucieka, walczy itp. Pamięć tych przeżyć jest niepełna. (Z. K., T. S.) stan padaczkowy; napady padaczkowe występujące seriami, jeden po drugim, a chory pomiędzy napadami nie odzyskuje przytomności. Najczęstsze postacie s. p.: uogólniony drgawkowy - występują napady toniczno-kloniczne, duże (grand mal) i napady nieświadomości - co manifestuje się klinicznie stanem zamroczenia (głównie u dzieci). S. p., zwłaszcza napadów dużych, stanowi zagrożenie życia chorego i jest bezwzględnym wskazaniem do hospitalizacji. (W. K.) stanowiska robocze; część powierzchni produkcyjnej zakładu pracy podporządkowana jednemu robotnikowi lub zespołowi pracowników (brygadzie wyposażonej we wszystkie niezbędne środki do wykonywania pracy). W przemyśle s. r. dzieli się na: a) produkcyjne, pomocnicze i usługowe; b) produkcj i jednostkowej, seryjnej, masowej i automatycznej; c) ręczne, maszynowe, aparatowe, automatycz-ne; d) indywidualne i brygadowe; e) stałe i ruchome. W zależności od rodzaju robót przewidzianych do wykonania i od możliwości technicznych zakładu rozróżnia się: stanowiska ręczne - wykonywane są na nich prace przy użyciu siły fizycznej (stanowiska ślusarskie, montażowe, malarskie); stanowiska maszynowe z obsługą ciągłą - łączą dwa rodzaje pracy: a) za pomocą maszyny i b) pracę robotnika obsługującego maszynę wymagającą nie tylko uwagi, ale i jego siły fizycznej (tokarki rewolwerowe, wiertarki stołowe, prasy ręczne itp); stanowiska maszynowe i urządzenia częściowo lub całkowicie zautomatyzowane - charakteryzują się samoczynną pracą mechanizmów lub innych urządzeń maszyny lub aparatury okresowo obsługiwanych i nadzorowanych przez pracowników. Udział pracy pracowników w tej ostatniej grupie stanowisk maleje wraz ze wzrostem stopnia zautomatyzowania urządzeń, gdyż powstają warunki do obsługiwania więcej niż jednej maszyny lub urządzenia. W zasadzie wiąże się to ze zjawiskiem popularnie zwanym wielowartościowością. Dla potrzeb rehabilitacji zawodowej dodatkowo wyodrębniamy stanowiska robocze adaptowane, z wmontowanymi pomocami technicznymi, ułatwiającymi pracę inwalidom i stanowiska robocze specjalne, z zamontowanymi różnego rodzaju instalacjami, zwłaszcza dla potrzeb terapii pracą (np. urządzenie służące do ćwiczeń ruchów stawów kończyny dolnej). (Z. N.) stanowisko pracy chronionej; indywidualnie dobrane dla inwalidy stanowisko pracy, spełniające warunki pracy chronionej, w zakresie rodzaju pracy, przystosowania i warunków pracy (odpowiednie oświetlenie i temperatura oraz ograniczony stopień zapylenia, hałasu itp.). Stanowisko pracy chronionej organizują głównie spółdzielnie inwalidów. Zwykle zakłady pracy organizują je nie tylko dla inwalidów, lecz również dla kobiet ciężarnych i pełnosprawnych młodocianych. (T. M.) stanowisko pracy dla inwalidy; odpowiednio dobrane i w miarę potrzeby przystosowane do obniżonej zdolności do pracy i kwalifikacji zawodowych inwalidy, na którym praca nie jest szkodliwa dla jego zdrowia (nie pogłębia inwalidztwa) i pozwala na osiągnięcie przeciętnych wyników produkcyjnych. Ten ostatni warunek nie dotyczy stanowisk pracy chronionej. (T. M.) stanowisko pracy szczotkarza niewidomego; przeznaczone jest dla inwalidów niewidomych lub niedowidzących z dobrą sprawnością ruchową w zakresie obu kończyn górnych i jednej kończyny dolnej. Kompletne stanowisko składa się ze stołu podstawowego, dozownicy surowca szczotkarskiego, kolanowego zasobnika drutu, obcinarki i zasobników jezdnych. Umożliwia wykonanie wszystkich czynności produkcyjnych przy wyrobie szczotek w pozycji siedzącej zarówno w zakładzie zwartym, jak i w systemie pracy nakładczej. (R. S.) stanowisko rehabilitacyjno-produkcyjne; najmniejsza komórka organizacyjna warsztatów rehabilitacji przemysłowej. Biorąc pod uwagę sposób wykonywania pracy, s. r.-p. dzielimy na ręczne i maszynowe. Podziału takiego dokonujemy ze względu na warunki i wymogi organizacyjne oraz charakter wykonywanych czynności. Dostosowując stanowisko pracy do potrzeb rehabilitacji i możliwości psychofizycznych niepełnosprawnego pracownika należy zapewnić: odpowiednie miejsce do wykonywania pracy, dobrze zorganizowane i należycie wyposażone; właściwe przyrządy, narzędzia i uchwyty, dostosowane do zdolności chwytnej pracownika; odpowiedni materiał; właściwą metodę wykonywania zadania produkcyjnego; właściwą obsługę s. r.-p. Konstrukcja i wyposażenie s. r.-p. powinny być takie, aby umożliwiały niepełnosprawnemu pracownikowi podtrzymanie nawyków pracy, przez powtarzanie tych samych ruchów roboczych, które w określonych przypadkach muszą mieć charakter ruchów leczniczych; ograniczały zmęczenie, eliminując zbędne ruchy i przemieszczenia przedmiotów pracy (- ruchy robocze) oraz do niezbędnego minimum wysiłek statyczny: zapewniały właściwą - pozycję podczas pracy; pozwalały na szybkie przyswajanie nowych nawyków pracy i uzyskania najwyższej wydolności czynnościowej organizmu, a zwłaszcza uszkodzonych elementów dynamicznych narządów ruchu. (Z. N.) stanowisko robocze wydzielone; przeznaczone jest dla pracowników o upośledzonej sprawności, typowanych zespołowo przez przemysłową służbę zdrowia i odpowiednich przedstawicieli zakładu pracy. Wyodrębniamy następujące typy: stanowisko r. w. typ I - bez żadnych adaptacji odpowiada normalnym warunkom oraz jest zlokalizowane w środowisku pozbawionym czynników szkodliwych; typ Ii - występują obciążenia związane z wykonywaną pracą, niemniej jednak może być obsadzone przez specjalnie dobrany rodzaj pracowników; typ Iii - zlokalizowane w środowisku pozbawionym czynników szkodliwych, które dzięki przeprowadzeniu niezbędnych indywidualnych adaptacji spełnia warunki do wykonywania pracy przez pracownika niepełnosprawnego; typ Iv - zlokalizowane w środowisku pozbawionym czynników szkodliwych, które dzięki wysokiemu stopniowi automatyzacji ma do minimum ograni-czony wydatek energetyczny i mimo obciążenia - zwykle jednostajną koncentracją psychiczną - spełnia warunki do wykonywania pracy przez osobę niepełnosprawną. Typowanie stanowisk pracy dla pracowników niepełnosprawnych w normalnych wydziałach produkcyjnych opiera się na charakterystyce stanowisk pracy prowadzonej przez przemysłową służbę zdrowia. Stanowiska te mogą być w różny sposób rozmieszczane i wykorzystywane. Najczęściej są one rozproszone w poszczególnych działach czy oddziałach zakładu i stąd nazywane są stanowiskami r. w. dla osób z obniżoną sprawnością. Przy kierowaniu pracowników na stanowisko r. w. bierze się zawsze pod uwagę: rodzaj defektu fizycznego, posiadane sprawności (zachowane lub nabyte w procesie rehabilitacji), możliwość wydatkowania zasobu energetycznego, zainteresowanie oraz predyspozycje psychiczne, posiadane umiejętności i kwalifikacje zawodowe. W zależności od powyższych czynników, jak i innych indywidualnych potrzeb poszczególnych pracowników, kształtują się pewne ogólne grupy osób wymagających skierowania na stanowisko r. w. (Z. N.) starość; nieunikniony efekt procesu starzenia się, w którym procesy biologiczne, psychiczne i społeczne zaczynają oddziaływać względem siebie synergicznie, prowadząc do naruszania równowagi biologicznej i psychicznej bez możliwości przeciwdziałania temu. (J. S.-P.) starość społeczna; ograniczenie się jedynie do roli człowieka starego. Istota określenia s. s. wiąże się z definicją roli społecznej przyjętej przez społeczeństwo wobec człowieka starego. S. s. jest ściśle uwarunkowana kulturowo i podlega przemianom wraz ze zmianami w obyczajowości i w systemie wartości. Definicja roli społecznej człowieka starego jest kształtowana przez politykę społeczną. Obserwuje się tendencję pozbawiania człowieka starzejącego się poszczególnych ról społecznych, zawodowych, z niektórych zaś sam zmuszony jest zrezygnować na skutek wypadków losowych. (J. S.-P.) stary człowiek; pojęcie niejednoznaczne zarówno w potocznym, jak i naukowym rozumieniu. Według kryterium ekonomicznego - to człowiek, który osiągnął wiek emerytalny. W praktyce społecznej kryterium to funkcjonuje w zasadzie powszechnie, jest ono bowiem najbardziej jednoznaczne, wymierne, a także i operatywne. Nie uwzględnia ono jednak daleko idącego zróżnicowania w obrębie grupy i przez to wprowadza nadmierne uproszczenie. (J. S.-P.) starzenie się; jedna z faz życia. Każda żywa materia podlega temu procesowi i starzejąc zmienia się. S. się może być rozpatrywane w aspektach: biologicznym, społecznym i psychicznym. Zaczyna się w momencie urodzin i kończy z chwilą śmierci. Przejście od dojrzałości do starości jest płynne. Granice są zindywidualizowane i zależą od różnych czynników. Wielu gerontologów stoi na stanowisku, że tak jak dziecko podlega działaniu innych mechanizmów niż osoba dorosła, tak i egzystencja człowieka starego uzależniona jest od specyficznych uwarunkowań we wszystkich dziedzinach. (J. S.-P.) starzy ludzie w Polsce; przyjmując, zgodnie ze statystykami Onz, za kryterium starości wiek kalendarzowy, to jest osiągnięcie 65 roku życia, według danych na rok 1982 było w Polsce 10,1% ludzi starych. Na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat widać stopniowy proces starzenia się społeczeństwa polskiego. W 1970 r. ludzie starzy stanowili 8,4% (około 80% z tej liczby przypada na mieszkańców miast). Wśród ludzi starych jest około 60% kobiet i 40% mężczyzn, wraz z wiekiem różnice w proporcjach kobiet i mężczyzn pogłębiają się. Wśród starych mężczyzn ok. 75% jest żonatych, wśród starszych kobiet ok. 60% stanowią wdowy. Około 70% s. l. stanowią inwalidzi prawni i 30% biologiczni. W starszych grupach wieku zmniejsza się liczba inwalidów prawnych, bowiem fakt osiągnięcia wieku emerytalnego i przejścia na emeryturę deaktualizuje sytuację prawnego inwalidztwa. Poważnym problemem s. l. są potrzeby ekonomiczne. Standart życia większości znacznie pogarsza się wraz z przejściem na emeryturę. Ubezpieczeniem emerytalnym objęci są ludzie, którzy osiągnęli wiek emerytalny i przepracowali 30 lat życia. (J. S.-P.) statyczność ciała; stan zrównoważenia danego ciała względem punktu (płaszczyzny) podparcia lub zawieszenia. W odniesieniu do pozycji ciała przy dolnym oporze, gdy Osc znajduje się powyżej punktu podpartego (płaszczyzny podparcia) to s. c. jest wprost proprocjonalna do wielkości masy, wielkości pola płaszczyzny podparcia, odległości rzutu Osc od danej krawędzi płaszczyzny podparcia, a odwrotnie proporcjonalna do wysokości Osc. (A. K.) staw barkowy protezy kończyny górnej; łączy ramię i część barkową protezy oraz spełnia funkcje pozwalające na zmianę ustawienia ramienia protezy, stosownie do potrzeb i możliwości rozwiązania. Dotyczy to głównie ustawienia ramienia w zgięciu i wyproście, a w niektórych rozwiązaniach w pozycji odwiedzenia. W zasadzie stanowi konstrukcję bierną, tj. nie wykorzystuje - źródła energii protezy kończyny górnej. Istnieją przypadki uczynniania pewnych funkcji, np. blokowania ramienia w wybranej pozycji zgięcia. W przypadkach tych wykorzystuje się mięśniowe źródło energii mechanicznej. (H. G., T. M.) staw biodrowy protezy kończyny dolnej; sztuczny staw biodrowy przeznaczony do - protezy całej kończyny dolnej. Łączy część udową protezy z - koszem biodrowym. W tradycyjnych konstrukcjach zaopatrzony jest w zamek blokujący ruch w wyproście części udowej w celu stworzenia stabilnego podparcia masy ciała na protezie. Ruch zginania odblokowany jest jedynie do siadania. W tych warunkach, podczas chodzenia całą funkcję ruchową przejmują stawy zachowanej kończyny dolnej, a w szczególności jej staw biodrowy. W konstrukcjach współczesnych wolny ruch s. b. protezy kończyny dolnej w płaszczyźnie strzałkowej wynosi ok. 125o (ok.110o zgięcia i ok.15o przeprostu). Stabilność obciążonej protezy jest tu zabezpieczona jej ustawieniem (odpowiednie rozmieszczenie stawu biodrowego i stawu kolanowego protezy w stosunku do linii jej obciążenia). Sprężysty odbijacz (blok gumowy lub zderzak sprężynowy) umieszczony na szczycie części udowej protezy, poza osią obrotu s. b. protezy kończyny dolnej, spełnia rolę elementu dynamicznego. Ściskany przy obciążeniu protezy w pozycji zakrocznej, rozpręża się przy jej odciążeniu po zakończeniu fazy podparcia - (cykl chodu), wywołując "wachnięcie" części udowej protezy ku przodowi. Zapoczątkowuje to fazę wykroku protezą. Ruch ten kontrolowany jest dodatkowo przez urządzenie hamulcowe przyspieszeń kątowych, np. taśmę elastyczną, łączącą kosz biodrowy z bliższym odcinkiem części goleniowej protezy. (H. G., T. M.) staw kolanowy protezy kończyny dolnej; łączy część udową z częścią goleniową. W cyklu chodu, podczas fazy wymachu, ruch goleni protezy wraz ze stopą odbywa się na zasadzie wykorzystania siły bezwładności ich łącznej masy. Może być on kontrolowany przez mięśnie protezowej kończyny, regulowane tarcie osi s. k. protezy kończyny dolnej, względnie hamulce przyspieszeń kątowych (taśmy elastyczne, urządzenia hydrauliczne). W fazie podparcia oraz w pozycji stojącej, stabilność s. k. protezy kończyny dolnej może być kontrolowana przez mięśnie prostowniki uda, - ustawienie protezy, względnie blokadę ruchu. Stnsowane są różne typy s. k. protezy kończyny dolnej. Powszechnie wykorzystuje się rozwiązania mechaniczne i hydrauliczne. (H. G., Z M.) staw łokciowy protezy kończyny górnej; łączy przedramię i ramię protezy oraz spełnia funkcje pozwalające na ruchy zginania i prostowania przedramienia, jak też blokowania tych ruchów w wybranej pozycji. Zazwyczaj ma możliwość wykonywania ruchów rotacyjnych względem osi ramienia. Rozróżnia się s. ł. protezy kończyny górnej czynne i bierne. Czynne odróżniają się od biernych tym, że wykorzystują - źródło energii protezy kończyny górnej. Czynne dzieli się na mechaniczne, elektryczne i pneumatyczne, w zależności od rodzaju wykorzystywanego źródła energii. Szczególnym rozwiązaniem s. ł. protezy kończyny górnej są - szyny łokciowe protezy kończyny górnej. (H.G., T. M.) staw nadgarstkowy protezy kończyny górnej; łączy końcówkę protezową (- końcówka wyspecjalizowana,hak chwytny, - ręka protezy kończyny górnej) z przedramieniem protezy oraz spełnia funkcję pozwalającą na zmianę ustawienia końcówki, stosownie do potrzeb i możliwości rozwiązania. Dotyczy to głównie ustawienia końcówki w odpowiedniej pozycji pronacji i supinacji, a w niektórych rozwiązaniach ustawienia kątowego. Poza nielicznymi przypadkami stanowi konstrukcję bierną, tj. nie wykorzystuje - źródła energii protezy kończyny górnej. Nieliczne konstrukcje czynne mają czynne ruchy pronacji i supinacji. Wykorzystują w tym celu mięśniowe źródło energii mechanicznej, główne źródło energii, pozwalające na ruchy pronacji i supinacji kikuta przedramienia. (H. G., T. M.) staw rzekomy; pseudoarthrosis; powstaje w wyniku braku zrostu kostnego, po wielu miesiącach bezskutecznie przedłużonego unieruchomienia. Cechuje się bezbolesną patologiczną ruchomością w miejscu złamania, niekiedy z miejscowym obrzękiem, zwiększeniem ucieplenia skóry, upośledzeniem czynności kończyny. Często występuje przemieszczenie i kątowe zagięcie odłamów kostnych, zaniki mięśni, skrócenie kończyny, ograniczenie ruchomości sąsiednich stawów. Leczenie - wyłącznie operacyjne (z wyjątkiem stawu rzekomego kości łódkowatej). (Z. N.) staw skokowy protezy kończyny dolnej; łączy - stopę protezy kończyny dolnej z częścią goleniową protezy i umożliwia ruchy zginania grzbietowego oraz podeszwowego stopy. Niektóre konstrukcje umożliwiają ruchy pronacji i supinacji. Ruchy stopy kontrolowane są za pomocą amortyzatorów elastycznych (gumowych) lub hydraulicznych. Stosowane są też konstrukcje hydrauliczne synchronizujące ruchy - stawu kolanowego protezy kończyny dolnej z ruchami s. s. protezy kończyny dolnej. (H. G., T. M.) stereotypie ruchowe; ruchy bezcelowe wykonywane przez osoby z zaburzeniami w zachowaniu, powtarzane i nie mające funkcjonalnego znaczenia. Należą do nich: kiwanie się, kołysanie, podskakiwanie, machanie rękami, obracanie się, potrząsanie głową, rękami itp. S. r. występują u osób upośledzonych umysłowo, są częstym objawem u dzieci autystycznych, można je także obserwować u dzieci przejawiających chorobę sierocą lub u niektórych dzieci niewidomych. S. r. mogą być efektem braku normalnej stymulacji i są uważane za czynności, przez które wyładowywana jest nagromadzona energia. (T. G.) stereotypie słowne; powtarzanie tych samych zwrotów i słów. S. s. występują w wielu zaburzeniach psychicznych, m.in. w schizofrenii, zaburzeniach o podłożu organicznego uszkodzenia o. u. n., a także u osób zdrowych psychicznie. Zob. też echolalia. (Z. K., T. S.) Stern William Louis (1871- 1938Ď); wielki pionier współczesnej psychologii, założyciel Wydziału Psychologii na Uniwersytecie w Hamburgu, autor cenionych dzieł psychologicznych, które na trwałe weszły do światowego dorobku, zwłaszcza jeśli chodzi o psychologię dziecka. Był inicjatorem i twórcą ilościowego wskaźnika poziomu umysłowego, jakim stał się - iloraz inteligencji. (T. G.) steroidoterapia - kortykoterapia stołek rehabilitacyjny warsztatowy; przeznaczony jest do wysokich stanowisk pracy dla inwalidów ze schorzeniami kostno-reumatycznymi w obrębie stawów biodrowych, a w szczególności z ograniczeniem możliwości odwodzenia kończyn dolnych w stawie biodrowym na boki oraz z ograniczeniem możliwości wykonywania ruchu pronacji i supinacji w kończynach dolnych. Zakłada się, że pozycja półstojąca przy pracy jest pozycją wymuszoną, spowodowaną zmianami usztywniającymi w stawach biodrowych. Poszczególne elementy stołka spełniają określone funkcje rehabilitacyjne i umożliwiają przyjęcie najbardziej odpowiedniej pozycji przy pracy. Wysokie siedzenie umożliwia pozycję półstojącą u osób ze zmianami usztywniającymi w stawach biodrowych, podnóżek umożliwia naprzemienne odciążenie kończyn dolnych, podparcie tylne w odcinku lędźwiowym zapewnia fizjologiczne ustawienie kręgosłupa oraz pełni rolę wspomagającą w stabilizowaniu ciała, obrotowe siedzisko pozwala na wykonanie ruchu tułowia (zwroty na boki) bez konieczności unoszenia ciała z pozycji siedzącej. Stołek ma metalowy podnóżek znajdujący się w stałe odleglości od siedziska i zapewniający wygodne oparcie stóp. (R. S.) stopa końsko-szpotawa wrodzona; pes equino-varus congenitus; częsta wada występująca jedno- lub obustronnie w wyniku zaburzenia równowagi mięśniowej na tle różnych przyczyn. Zasadnicze odchylenia od stanu prawidłowego: tzw. "końskie" ustawienie stopy - w zgięciu podeszwowym, ustawienie szpotawe i odwrócenie (oparcie stopy stanowi jej boczno-tylna krawędź), przywiedzenie przodostopia, zagięcie podeszwowe stopy w stawach międzystępowych i stępowo-śródstopnych, skręcenie widełek stawu skokowego i całej stopy do wewnątrz. Leczenie daje dobry i trwały wynik tylko wtedy, gdy zostanie podjęte wcześnie i uzyska się pełną korekcję wszystkich elementów tej wady. Powinno być rozpoczęte już w pierwszych dniach po urodzeniu. Nie ma wówczas jeszcze zmian szkieletowych i łatwo można uzyskać redresję, pokonując opór tkanek miękkich. Redresja polega na rozciąganiu i rozluźnieniu skróconych wiązadeł stopy, w celu usunięcia addukcji przodostopia, supinacji stępu i końskiego ustawienia w stawie skokowo-goleniowym. Do utrwalenia uzyskanej poprawy stosuje się najczęściej - szynę St. Germaina, która powinna być używana nieprzerwanie przez kilka miesięcy, a jako zabezpieczenie przed nawrotem zniekształcenia - na noc do 10, 12 miesiąca życia. Jeśli leczenie rozpoczyna się później, konieczne jest zwykle wykonywanie redresji w narkozie, z unieruchomieniem w opatrunku gipsowym, zakładanym przy kolanie zgiętym pod kątem prostym. W metodzie opracowanej przez Kite'a - po wyschnięciu gipsu - wycina się ponad stawem skokowym klin poprzeczny do osi stopy, zwrócony podstawą na zewnątrz, pozwalający na zmniejszenie końskiego ustawienia stopy. Wycięcie podobnego klina ponad grzbietem stopy pozwala na korekcję jej nadmiernego przywiedzenia. Po skorygowaniu ustawienia, łączy się ponownie przecięty opatrunek gipsowy za pomocą opaski gipsowej. U dzieci nieco starszych stosowane są - szyny Denis-Browne'a. U dzieci starszych oraz tych, u których leczenie zachowawcze nie dało zadowalającego wyniku, stosowane jest leczenie operacyjne. Polega ono na przecięciu przykurczonych torebek i więzadeł po podeszwowo-przyśrodkowej stronie stopy, na wydłużeniu ścięgien skróconych mieśni (ścięgno Achillesa, mięśnia piszczelowego tylnego), ewentualnie przeszczepieniu części lub całego ścięgna mięśnia piszczelowego przedniego na grzbiet stopy w celu przywrócenia równowagi mięśniowej. W razie przemieszczenia kości łódkowatej - konieczne jest jej nastawienie. Unieruchomienie stopy po zabiegu z reguły jest długotrwałe (około 6 miesięcy). W leczeniu pooperacyjnym obowiązuje stosowanie korekcyjnego obuwia ortopedycznego i ćwiczenia usprawniające. (J. K.) stopa płaska wrodzona (pes planovalgus convexus congenitus); występuje jedno- lub obustronnie jako jedyna deformacja lub w zespole innych wad wrodzonych. Może powstać na tle artrogrypozy, mielodysplazji, przykurczu mięśni: trójgłowego łydki, piszczelowego przedniego, zwykle przy osłabieniu mięśnia piszczelowego tylnego i krótkich mięśni stopy. Zniekształcona stopa porównywana jest do bieguna kołyski lub suszki. Tyłostopie ustawione jest w nawróceniu i zgięciu podeszwowym, przodostopie w odwiedzeniu i zgięte grzbietowo. Zakres ruchów stopy jest znacznie ograniczony. Zdjęcie rtg profilu stopy jest charakterystyczne: kość skokowa stoi pionowo w widełkach skokowych, w przedłużeniu osi goleni, głowa k. skokowej skierowana jest w kierunku podeszwowym, zwichnięta kość łódeczkowata wraz z resztą stępu i przodostopiem przesunięta jest do góry i boku, kości śródstopia są zgięte grzbietowo, a palce podeszwowo. Leczenie zachowawcze (redresje, opatrunki gipsowe, wkładki, ćwiczenia) - rzadko przynosi pożądany efekt. Stosowane jest zwykle w etapie przygotowania do zabiegu operacyjnego. Ćwiczenia, fizykoterapia - ułatwiają rozluźnienie przykurczonych tkanek oraz repozycję operacyjną. Zabiegi na układzie torebkowo-więzadłowym i mięśniowym wykonuje się w 2 - 3 roku życia, zabiegi na układzie kostnym odkłada się zwykle na późniejszy termin (6 - 7 rok życia). Operacje wykonywane w późniejszym terminie łączą się z reguły z koniecznością wykonania rozległych resekcji klinowych stopy. (J. K.) stopa płasko-koślawa; pes plano-valgus; typowe schorzenie statyczne rozwijające się na tle niestosunku masy ciała do wytrzymałości aparatu mięśniowo-więzadłowego kończyn dolnych. W zależności od stopnia nasilenia zmian patologicznych rozróżnia się cztery okresy schorzenia: 1Ď) niewydolność mięśniowa - opadanie łuku podłużnego stopy i koślawe ustawienie pięty po obciążeniu. Stopa odciążona ma kształt prawidłowy; 2Ď) niewydolność więzadłowa. Zniekształcenie nasila się przy obciążeniu, bóle mięśniowo-więzadłowe. W tej fazie może powstać stopa płasko-koślawa przykurczona - na tle odruchu bólowego lub s. p.-k. zapalna - na tle odruchu naczyniowego (obrzęk, zaczerwienienie, ocieplenie), 3Ď) utrwalenie s. p.-k. - trwałe odkształcenie łuków stopy, utrwalone zmiany strukturalne; 4Ď) zesztywnienie stopy - zniekształcenie, często bezbolesne, chód upośledzony, męczący. S. p.-k. u dzieci do lat 5 (niewielki stopień zmian) - jest wynikiem niedostatecznego jeszcze rozwoju mięśni i nie jest zjawiskiem chorobowym, nie wymaga leczenia. Leczenie s. p.-k. zależy od okresu choroby. W pierwszym okresie istotne znaczenie mają ćwiczenia stóp, a zwłaszcza mięśni wewnętrznych stopy i glistowatych. Ważne jest noszenie wygodnego obuwia z obcasem Thomasa (podwyższenie wewnętrzne krawędzi obcasa), zwłaszcza jeśli współistnieje koślawość kolan. Zaleca się również unikanie przeciążania stóp. W okresie drugim - postępowanie jest podobne. Stosuje się również wkładki ortopedyczne podpierające sklepienie stopy i supinujące piętę. Mają one szczególne znaczenie w przypadku stopy zapalnej. Duży nacisk kładzie się na unikanie przeciążenia stopy, które pogłębia stan patologiczny. W przypadku stopy przykurczonej lub zapalnej wskazane jest niekiedy nawet okresowe pełne odciążenie, unieruchomienie, blokady. W okresie trzecim, leczenie nie jest już w zasadzie w stanie radykalnie poprawić stanu funkcjonalnego stopy. Wskazane jest jednak kontynuowanie ćwiczeń stopy, stosowanie wkładek odciążających do obuwia, unikanie przeciążenia. W okresie czwartym - postępowanie lecznicze zmierza do zmniejszenia dolegliwości przez stosowanie wkładek, odciążenia, fizykoterapię. Leczenie operacyjne ogranicza się najczęściej do resekeji stawów, w których lokalizują się zmiany zniekształcające i największe dolegliwości. (J. K.) stopa protezy kończyny dolnej; stały element konstrukcyjny - protezy goleni, uda oraz całej kończyny dolnej, umieszczony na ich obwodowym końcu i połączony z częścią goleniową protezy bezpośrednio lub za pośrednictwem - stawu skokowego protezy kończyny dolnej. W pierwszym przypadku stosuje się stopy elastyczne w celu zastąpienia funkcji stawu skokowego oraz śródstopno-palcowego, w drugim - mają one strukturę sztywną, z wyjątkiem części palcowej, w celu zastąpienia funkcji stawu śródstopno-palcowego. (H. G., T. M.) stopa wydrążona; pes excavatus; cechuje się pogłębieniem wydrążenia stopy pomiędzy guzem piętowym a głowami kości śródstopia, z równoczesnym skróceniem tego odcinka. Wada ta jest najczęściej wynikiem zaburzenia równowagi mięśniowej na tle rozwojowych anomalii w dolnym odcinku rdzenia kręgowego (- rozszczep kręgosłupa), niekiedy towarzyszy - mózgowemu porażeniu dziecięcemu, postępującym chorobom mięśni, spastycznym niedowładom. Dochodzi tu do przykurczu rozcięgna podeszwowego stopy oraz mięśni zginaczy krótkich. Powstaje w ich następstwie zgięcie podeszwowe przodostopia powoduje przeciążenie główek kości śródstopia. W wyniku zaburzenia równowagi mięśniowej powstaje z czasem wtórny przykurcz mięśnia piszczelowego przedniego, prowadzący do przywiedzenia supinacji przodostopia. Palce ustawiają się młoteczkowato. Schorzenie ma charakter postępujący, zwłaszcza w okresie przyspieszonego wzrostu dziecka, prowadzi do znacznego upośledzenia sprawności kończyny. Leczenie. W niewielkich zniekształceniach: ćwiczenia czynne stopy, wkładki ortopedyczne podpierające sklepienie poprzeczne oraz umożliwiające pronację stępu, obuwie ortopedyczne z wydłużeniem i uniesieniem obcasa od strony zewnętrznej (odwrócony obcas Thomasa). W przypadkach zaawansowanych zniekształceń: leczenie operacyjne. Młoteczkowate ustawienie palca I znosi przeszczepienie ścięgna prostownika na szyjkę I kości śródstopia lub osteotomia tej kości. Wydrążenie stopy zmniejsza się po operacji Steindlera, to jest odcięciu od guza piętowego rozcięgna podeszwowego i krótkich mięśni stopy. W stopach z utrwalonym zniekształceniem wykonuje się resekcje klinowe szyjki kości skokowej, w obrębie stępu. (J. K.) stopień swobody; pojęcie określające możliwość ruchową ciała wzdłuż lub wokół ortogonalnych (wzajemnie parami prostopadłych) osi tam i z powrotem (nie uwzględnia się zwrotu). Ciało swobodne ma trzy stopnie w ruchu postępowym i trzy w ruchu obrotowym, czyli 6 stopni swobody. Stawy nakładają więzy i ograniczają ruchliwość do obrotowych stopni swobody (stawy kuliste - ramienny, biodrowy - 3 stopnie swobody, zawiasowe i bloczkowe - po 1 stopniu swobody), np. ruchy zginania-prostowania albo nawracania-odwracania. S. s. w odniesieniu do analizy statystycznej wyników badań oznacza liczbę osób badanych minus jeden. (A. K., T. G.) stosunki społeczne; unormowane określonymi rolami i wzorami społecznymi wzajemne postawy grup osób, wytworzone w wyniku świadomego, bezpośredniego, trwałego oddziaływania na siebie. S. s. są dla człowieka narzędziem regulacji w środowisku społecznym i otoczeniu biologiczno-społecznym. Pełnią one zatem określoną funkcję przystosowawczą. Wśród s. s. wyróżnić można stosunki rzeczowe, koleżeńskie, przyjacielskie, międzygrupowe i jednostki z grupą. S. s. są trwałym elementem, który jednoczy ludzi. Szczególnie ważne jest to, że chodzi o trwały układ określony pewnymi normami, nawet nieformalnymi, z którymi wiążą się pewne obowiązki. Tak pojmowane s. s. obejmują bardzo szeroki zakres związków: przyjaźń między kolegami, stosunek wychowawcy do wychowanka, umowę o pracę, współpracę między dwiema instytucjami itp. S. s. gwarantują wewnętrzną organizację grupy. (J. M.) stowarzyszenia antropozoficzne; organizacje zrzeszające ludzi pragnących swą działalnością społeczną i charytatywną przynieść pomoc jednostkom upośledzonym lub wymagającym opieki. S. a. prowadzą w wielu krajach zakłady, w których przebywa młodzież lub dorośli upośledzeni umysłowo zatrudniani przy różnych pracach, najczęściej w rolnictwie, przy gospodarstwie domowym, w warsztatach rzemieślniczych. Ideą jednoczącą poglądy i działania członków s. a. jest służba człowiekowi i Bogu. Religijny nurt s. a. ma charakter ekumeniczny. S. a. są szczególnie aktywne w Szwajcarii, Austrii, Francji, Belgii, Holandii i krajach skandynawskich. (T. G.) stół-biurko dla osób ze schorzeniami kończyn dolnych; przeznaczony dla inwalidów z protezami lub ze sztywnymi stawami kolanowymi; podparty jest na trzech nogach bez prawej przedniej podpory. Przystosowany do pracy biurowej, prac montażowych w zakładach zwartych lub w systemie pracy nakładczej. (R. S.) stół-biurko z listwą ograniczającą blat; przeznaczony dla osób z niewielką niesprawnością ruchową, a szczególnie dla osób ze zmniejszoną zdolnością chwytną rąk. Ograniczająca listwa zapobiega zsuwaniu się przedmiotów ze stołu. Przystosowany do pracy w zakładach zwartych lub w systemie pracy nakładczej. (R. S.) stół-biurko z odchylanym blatem; przeznaczony dla osób sprawnych ruchowo, inwalidów z zaburzeniami wzrostu, przykurczami zgięciowymi w stawach łokciowych lub z ograniczoną ruchomością w stawach barkowych. Wysokość biurka jest regulowana (750-870 mm); blat środkowy podnoszony jest pod kątem od 0 do 30 st. Przystosowane do pracy biurowej, prac montażowych w zakładach zwartych i systemie pracy nakładczej. (R. S.) stół do prac elektromontażowych; przeznaczony dla osób sprawnych ruchowo, inwalidów ze zdrowymi kończynami górnymi, szczególnie inwalidów na wózku (wysokość 800 mm). Wyposażony jest w gniazda wtykowe oraz sygnalizację dopływu prądu; przystosowany do pracy w zakładach zwartych lub w systemie pracy nakładczej. (R. S.) stół rehabilitacyjny; o zmiennym kształcie przeznaczony do ćwiczeń terapeutycznych. Tapicerowana płyta stołu składa się z 6 segmentów na czterech osiach, regulowanych niezależnymi wspornikami. Część środkowa przesuwa się w górę i w dół za pomocą śruby pociągowej, pozostałe części są połączone zawiasami z częścią środkową i wsparte są na własnych podporach. Podparcia pod uda, goleń i plecy mają niezależną regulację ustawienia. Dzięki temu stół ten można przystosować do bardzo wielu pozycji terapeutycznych - od płaskiej leżącej poprzez półsiedzącą do siedzącej. Używać go można do wszystkich ćwiczeń i zawieszeń w kabinie Ugul i poza kabiną. (R. S.) stres; termin wprowadzony w 1950 r. przez kanadyjskiego fizjologa H. Selye'a, odnoszący się do reakcji fizjologicznych będących odpowiedzią na niekorzystne dla organizmu bodźce, wyzwalające określone zmiany w ogólnym stanie organizmu (stres). Przedłużający się, nasilony stres może wywołać stan alarmu, jako pierwsze stadium, następnie stadium oporu połączone z optymalną adaptacją i wreszcie stan zagrożenia, wyczerpania. Dla wielu osób niepełnosprawnych ograniczenia związane z kalectwem stanowią poważny czynnik stresujący. (T. G.) struktura szkolnictwa specjalnego; obejmuje przedszkola, szkoły specjalne, klasy specjalne przy szkołach masowych, zasadnicze szkoły zawodowe, licea i technika zawodowe. Struktura ta jest pionowa, ale istnieje również struktura pozioma, zróżnicowana ze względu na rodzaj upośledzenia. Wyróżniamy tu szkolnictwo dla: niewidomych, niedowidzących, głuchych, niedosłyszących, upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim i upośledzonych umysłowo w stopniu głębszym, chorych przewlekle, dzieci z uszkodzonym narządem ruchu, młodzieży niedostosowanej społecznie. Istnieją także nieliczne szkoły dla dzieci ze złożonymi upośledzeniami. Odrębne miejsce zajmuje w tej strukturze nauczanie indywidualne w domu oraz opieka medyczno-pedagogiczna nad małymi dziećmi do lat 3, która podlega resortowi zdrowia. Struktura sz. s. jest integralną częścią ogólnego systemu kształcenia w PRL. (Z. S.) strzemię; obwodowa część - szyny Thomasa kontaktująca się z podłożem. Również obwodowa część ortezy kończyny dolnej służąca do połączenia jej z butem. (H. G., T. M.) stupor - osłupienie stwardnienie guzowate; choroba Bourneville'a; przekazywana za pomocą genów dominujących, charakteryzuje się - jak inne schorzenia z tej grupy - guzkami występującymi na twarzy, przybierającymi w swym ułożeniu najczęściej kształt motyla. W s. g. istnieje skłonność do chorób nowotworowych narządów wewnętrznych. Częstość występowania raz na 20000 zdrowych urodzeń. Pojawiają się w tej chorobie także guzy w komorach mózgu oraz w płucach. Patologiczne zmiany ujawniają zdjęcia rtg dłoni i stóp. U małych dzieci ze s. g. obserwuje sig padaczkę typu skłonów, a poziom umysłowy bywa opóźniony. Najczęściej występuje lekki przebieg tego sehorzenia. (T. G.) stwardnienie rozsiane; sclerosis multiplex, (SM); najczęstsza z chorób demielinizacyjnych, o nie wyjaśnionej etiologii (wiele badań wskazuje na jej autoimmunizacyjny charakter, być może w przebiegu zakażenia wirusem odry, "subwirusem". Klinicznie charakteryzuje się objawami wieloogniskowego uszkodzenia układu nerwowego (najczęściej - niedowłady, - zespół móżdżkowy, objawy oczne). Przebieg powoli postępujący w postaci ostrych rzutów choroby, przerywanych okresami remisji, niekiedy długotrwałymi. Leczenie: w okresie rzutów - immunosupresyjne i objawowe farmakologiczne, w czasie remisji - łagodne ćwiczenia usprawniające. (S. Z.-Ch.) stardnienie tętnic zarostowe; arteriosclerosis obliterans (Ao); najczętsza choroba naczyń obwodowych: W błonie wewnętrznej tętnic odkładają się ciała lipidowe, co powoduje powstawanie wysepkowych zgrubień i naciekowych ognisk. Następuje przerost tkanki łącznej i błony wewnętrznej, tworzą się nacieki miażdżycowe, w obrębie których toczy się przewlekły proces zapalny, tworzą się owrzodzenia; na powierzehni których osadzają się złogi włóknika. Zmiany te powodują postępujące zwężenie lub zamknięcie światła tętnicy. W przebiegu tej choroby występuje niedrożność, głównie luźnych tętnic: biodrowych, udowych, szyjnych. Chorują przeważnie mężczyźni po 45 roku życia. Często obserwuje się współistnienie nadciśnienia tętniczego, nieco rzadziej - cukrzycy. Objawy i leczenie, jak w - zapaleniu naczyń zakrzepowo-zarostowym. (J. K.) stwardnienie zanikowe boczne; scrlerosis lateralis amyotrophica (Sla); choroba zwyrodnieniowa układu ruchowego (- neuronu ośrodkowego - obwodowego) o nieznanej etiologii. Objawy: niedowład obwodowy kończyn górnych i spastyczny dolnych, a w późniejszym okresie także zespół opuszkowy. Przebieg - postępujący; rehabilitacja - nieskuteczna. (S. Z.-Ch.) stymulacja bisensoryczna; oddziaływanie bodźcami na dwie modalności zmysłowe, co ma miejsce w rehabilitacji osób niedosłyszących lub niedowidzących, gdy w procesie kształcenia lub podczas ćwiczeń rehabilitacyjnych stosujemy bodźce wzrokowe, słuchowe lub dotykowe, starając się wzbogacać przekaz o nowe informacje. (T. G.) stymulacja nadmierna w rehabilitacji chorych psychicznie - zasada optymalnej stymulacji stymulacja niedostateczna w rehabilitacji chorych psychicznie - zasada optymalnej stymulacji stymulacja wczesna, brak; poważne ograniczenie niezbędnych dla prawidłowego rozwoju warunków, dające w efekcie opóźnienie ważnych dla życia funkcji poznawczych i umysłowych. Brak w. s. pozbawia możliwości optymalnego wykształcenia się wielu funkcji psychoruchowych, które nie były pobudzane do działania podczas tzw. krytycznych okresów rozwoju. Dzieci pozbawione z różnych powodów s. charakteryzują się obniżonym stopniem aktywności eksploracyjnej i mogą mieć trudności w zakresie przyswajania różnych umiejętności w szkole. Brak w. s. odbija się ujemnie na zrównoważeniu nerwowym dziecka i jego uspołecznieniu. Doświadczenia przeprowadzane u młodych małp nad ujemnymi wpływami braku w. s. wykazały możliwość powstawania poważnych zaburzeń w zachowaniu, zbliżonych do zespołu choroby sierocej. (T. G.) stymulator; funkcjonalna orteza elektryczna wytwarzająca kontrolowane impulsy elektryczne dla wybranych mięśni lub nerwów pozbawionych dopływu bodźców fizjologicznych. Może być wykorzystany, np. do: kontrolowanej aktywizacji porażonych mięśni antygrawitacyjnych kończyn dolnych, umożliwiając przyjęcie pozycji pionowej; kontrolowania cyklicznej aktywności mięśni strzałkowych podczas chodu: pobudzania korekcji mięśniowej bocznych skrzywień kręgosłupa; kontroli ruchowej w ortezach funkcjonalnych ręki, po uszkodzeniu rdzenia kręgowego w odcinku szyjnym, względnie po uszkodzeniu nerwów obwodowych. (H. G., T. M.) sublimacja; opisywany przez Z. Freuda proces psychiczny, dzięki któremu prymitywniejsze formy zaspokajania popędów są zastępowane wyższymi, bardziej akceptowanymi społecznie. S. traktuje się także jako mechanizm obronny osobowości i reakcję na frustrację, która przyjmuje formy związane z wyższymi wartościami kulturowymi. Zob. też frustracja. (T. G.) subrejonizacja; struktura organizacyjna w opiece psychiatrycznej, która pozwala na powiązanie działania lecznictwa otwartego z zamkniętym, mimo obiektywnych trudności związanych ze zbyt dużymi rejonami szpitali psychiatrycznych. Rejon szpitala dzieli się na mniejsze terytoria (subrejony) objęte opieką poszczególnych poradni zdrowia psychicznego. Chorzy z danego subrejonu w razie konieczności leczenia szpitalnego trafiają zawsze na ten sam subrejonowy oddział, a personel lekarski oddziału zobowiązany jest do współpracy z personelem poradni. Taki system oranizacyjny umożliwia ciągłość opieki psychiatrycznej. (Z. K., T. S.) supinacja - odwrócenie surdologia; dziedzina zajmująca się różnymi aspektami zaburzeń słuchu. S. rozwinęła się w związku ze wzrostem zainteresowań głuchotą, jej przyczynami i konsekwencjami. Zainteresowanie to przyczyniło się do podejmowania prac badawczych w tej dziedzinie przez lekarzy, psychologów, pedagogów, logopedów i techników. Zob. też: audiologia; otologia. (T. G.) surdopedagoka; dział pedagogiki specjalnej, dotyczy teorii i praktyki nauczania, wychowania i rewalidacji osób niesłyszących lub z dużym ubytkiem słuchu. Zaburzenia słuchu uniemożliwiają nauczenie się języka i rozumienia mowy dźwiękowej, co powoduje ograniczenie zakresu otrzymywanych informacji oraz utrudnienie kontaktów społecznych. S. zajmuje się m.in. kształtowaniem mowy ustnej u dzieci głuchych. Prekursorami surdopedagogiki byli: Pliniusz Starszy (23-79Ď), Cardanus (1501-1576Ď), Pedro Ponce (1584Ď). Rozprawy o nauczaniu głuchych opracowali J. Pablo Bonete z Madrytu (1579-1633Ď), J.C. Ammann Szwajcarski, lekarz mieszkający w Holandii (1692Ď). Współcześnie s. traktuje kształtowanie mowy u głuchych jako warunek rozwoju psychicznego i adaptacji społecznej. Liczne badania naukowe i eksperymenty prowadzone są we wszystkich krajach w celu doskonalenia praktyki rehabilitacyjnej i szkolnictwa dla głuchych. (Z. S.) sygnalizator Dsn; przeznaczony dla osób niewidomych, niedowidzących, starszych lub innych niepełnosprawnych, np. chorych na serce lub cukrzycę, które mogą potrzebować nagle pomocy osób trzecich. Jest to generator akustyczny emitujący dźwięki o regulowanej barwie i natężeniu, wielkości małego kieszonkoego aparatu radiowego. Na obudowie sygnalizatora umieszczony jest napis "proszę mi pomóc" podświetlony pulsującym światłem. Urządzenie zasilane jest baterią i spełnia podwójną funkcję: 1Ď) sygnalizuje otoczeniu o konieczności udzielenia pomocy użytkownikowi urządzenia, 2Ď) ułatwia odnajdywanie drogi osobie niewidomej w nieznanym terenie. (R. S.) sygnał w pracy; z ergonomicznego punktu widzenia jest nośnikiem informacji, wiadomości o stanach rzeczy i zmianach zachodzących na zewnątrz i wewnątrz, np. - układu człowiek-maszyna. Sygnałem będzie więc zarówno obraz obserwowanych części maszyny lub obrabianego przedmiotu, spostrzeżony przez pracującego przy maszynie człowieka, jak i usłyszany prze niego dźwięk tej maszyny, drganie jej korpusu, temperatura, ewentualne położenie elementów maszyny wyczuwalne za pośrednictwem ręki (działa tu tzw. zmysł kinestatyczny). W szczególnych przypadkach pracy ludzkiej mogą wchodzić w grę także informacje, uzyskane za pośrednictwem zmysłów smaku i powonienia. Można je otrzymać bezpośrednio, np. gdy obraz miejsca obróbki lub dźwięk powstający podczas ruchu maszyny jest jednocześnie sygnałem, albo pośrednio (sygnalizacja wtórna) - wówczas, gdy dowiedziano się o stanie maszyny lub innego urządzenia, patrząc na przyrząd pomiarowy (np. manometr, termometr itp.). Sygnały wizualne biegną, np. od kreślonego punktu w maszynie do miejsca ich odbioru przez człowieka (oko). Oczywiście takich punktów, jak podany przykładowo, jest jednocześnie wiele i sygnały idące od nich obserwuje się kolejno, bądź też równocześnie, zależnie od tego, czy oko zdoła je zarejestrować. Wykonywanie pracy zależy od tego, czy sygnał zostanie spostrzeżony (zauważony i rozpomany) i zrozumiały, tzn. czy otrzymana informacja będzie wystarczająca do istniejącego stanu rzeczy lub jego zmian, np. do zrozumienia sytuacji typu "obróbka dobiega końca" albo , "obroty są za szybkie", lub też "narzędzie jest już zużyte" itp. Fakt, czy sygnał zostanie spostrzeżony zależy od kilku czynnikóv, którymi są: jakość, siła, wielkość, kształt, położenie, ruch, czas pojawiania się i trwania. Jeśli jest to sygnał świetlny (przesłanie obrazu), możlivość jego spostrzeżenia zależy od natężenia oświetlenia punktu obserwowatego, odległości oka od punktu obserwowanego i jego wrażliwość, nastawienie oka na odbiór sygnału, zakłócenia w "kanale" (takich jak np. pył lub dym rozproszony w powietrzu między punktem obserwowanym a okiem), czasu trwania sygnału, powiązania z innymi sygnałami (np. sygnał noże nie być spostrzeżony, jeśli towarzyszą mu jednocześnie inne silniejsze sygnały) oraz od innych czynników. (Z.N.) sympatektomia; operacja wycięcia pnia nerwu współczulnego, często łącznie ze zwojami; stosowana w leczeniu zespołóv bólowych i w celu poprawy ukrwienia kończyn. (S. Z.-Ch.) synchronizacjia układu pracownik - praca; oparta jest na następujących zasadach: na stanowisku roboczym mogą znajdowć się tylko przedmioty, narzędzia (czasem odpowiednio dostosowane) i inego rodzaju wyposażenie, które jest niezbędne do wykonywania danej operacji, przy czym każdy z tych przedmiotów musi mieć stale ściśle określone miejsce w celu ułatwienia pracy i odciążenia rąk; należy stosować pojemniki stołowe, przenośniki grawitacyjne, stelaże, podwieszki itp.; jeżeli obie ręce wykonują tę samą pracę, wówczas dla każdej z nich należy przygotować oddzielny pojemnik stołowy z częściami i odpowiednio go ustawić; jeżeli pracownik musi wzrokowo wybierać odpowiednie przedmioty, to pojemnik powinien znajdować się wewnątrz normalnej przestrzeni roboczej, gdzie można obserwować ruchy rąk nie obracając głowy; rozmieszczenie części w pojemnikach zależy od kolejności ruchów i rodzaju części; ręczne narzędzia powinny być tak rozmieszczone, aby można je łatwo chwytać i używać bez naruszenia rytmu lub symetrii ruchów; obrabiane przedmioty powinny spadać rzez otwór w stole lub powinny być układane w pojemnikach tak ustawionych, aby wymagany ruch ręki był w granicach fizjologicznych. Zob. też układ pracownik - praca. (Z. N.) synergia mięśniowa; współdziałanie wielu grup mięśniowych w wykonaniu czynności ruchowej. W patologii - niemożność wykonania izolowanych ruchów czynnych, obecność - współruchów patologicznych. Na przykład w przypadku niedowładu ośrodkowego kończyny górnej, przy próbie zgięcia przedramienia występuje tzw. synergia zgięciowa - supinacja oraz słabiej zaznaczone ruchy uniesienia i cofnięcia barku z odwiedzeniem i zewnętrzną rotacją ramienia; podobnie przy prostowaniu przedramienia występuje synergia wyprostna - pronacja przedramienia, wysunięcie w przód barku oraz zgięcie ramienia z przywiedzeniem i rotacją wewnątrzną. (S. Z.-Ch.) synostosis congenita vertebrarum - zrost kręgów wrodzony synteza mowy; eksperymentalne rekonstruowanie dźwięków mowy za pomocą specjalnie w tym celu opracowanego aparatu (syntetyzatora). S. m. pozwala wyodrębniać poszczególne elementy mowy, które następnie poddaje się szczegółowej analizie, aby lepiej poznać główne determinanty zrozumiałości, barwy itp. Dzięki s. m. można się przekonać o istotności poszczególnych składników dla rozpoznawania danego słowa lub głoski. S. m. zajmują się akustycy współpracując z fizjologami i foniatrami. Dodatkowym celem badawczym s. m. bywa symulacja złożonych procesów fonologicznych zachodzących podczas głośnego wypowiadania słów i zdań. (T. G.) syringomielia - jamistość rdzenia systematyka w pedagogice specjalnej; w okresie międzywojennym bazuje na teorii H. Hanselmanna, który wszystkie upośledzenia dzieli na trzy grupy, a mianowicie: zahamowanie i zaburzenia percepcji, asocjacji i ekspresji. Odpowiednio wyróżnia trzy działy pedagogiki specjalnej; tj.: wychowanie jednostek z upośledzeniem percepcji zmysłowej, wychowanie dzieci z upośledzeniami ośrodkowego układu nerwowego, wychowanie jednostek z zaburzeniami ekspresji - mowy lub motoryki. M. Grzegorzewska ustaliła systematykę w p. s. z punktu widzenia potrzeb szkolnictwa, wyróżniając 5 działów, tj.: tyflopedagogikę, surdopedagogikę, oligofrenopedagogikę, pedagogikę terapeutyczną i resocjalizacyjną. J. Doroszewska proponuje ustalenie następujących działów pedagogiki specjalnej: pedagogikę rewalidacyjną - obejmującą dzieci z zaburzeniami somatycznymi, percepcyjnymi i psychicznymi, pedagogikę resocjalizacyjną - obejmującą młodzież z zaburzeniami w zachowaniu się, będącą w konflikcie z normami społeczno-prawnymi, pedagogikę rehabilitacyjną - obejmującą dorosłych inwalidów, których kalectwo powstało w toku życia. K. Kirejczyk wyróżnia: pedagogikę kompensacyjną (niewidomych, głuchych, upośledzonych umysłowo), pedagogikę podtrzymującą (chorych przewlekle, z parcjalnymi deficytami rozwojowymi) i pedagogikę resocjacyjną nieprzystosowanych społecznie). A. Hulek proponuje traktowanie pedagogiki specjalnej jako całości, wychodząc z założenia, że we wszystkich rodzajach upośledzeń występują wspólne problemy rewalidacyjne. Najbardziej złożona jest systematyka pedagogiki specjalnej opracowana przez U. Bleidicka, która przyjmuje istnienie 6 działów pedagogiki specjalnej zależnie od rodzaju upośledzenia, 6 poziomów oddziaływania rewalidacyjnego oraz po 6 zakresów działań rewalidacyjnych realizowanych w każdym z działów. W różnych krajach zachodzą pewne różnice w systematyce w p. s., ale jej koncepcja zasadnicza jest taka sama, a mianowicie obejmuje teorię i praktykę wychowania terapeutycznego, rewalidującego i resocjalizującego osoby niepełnosprawne. (Z. S.) system fonologiczny; charakterystyczny dla danego języka zespół cech dźwiękowych, na którym oparty jest fonetyczny kod językowy. (T. G.) system integracyjny kształcenia; polega na włączeniu uczniów odchylonych od normy do zwykłych szkół i placówek oświatowych, aby umożliwić im wzrastanie w środowisku ludzi pełnosprawnych oraz wykształcenie w tym samym co oni zakresie. System i. k. dotyczy przedszkoli, szkół podstawowych oraz ponadpodstawowych wszystkich typów i stopni, a także wszelkich instytucji oświatowych, z którymi uczniowie o ograniczonej sprawności fizycznej lub psychicznej nają prawo i możliwość korzystać. Formy i stopnie systemu i. k.to: łączenie dzieci i młodzieży upośledzonej do klas w zwykłych, masowych szkołach; specjalne klasy w masowych szkołach; "sąsiedzkie szkoły"lub ośrodki pomocnicze; specjalne szkoły, z tym że uczniowie mieszkają w domach rodzinnych; nauczanie w domu. Szkoły specjalne wg systemu i. k. powinny kształcić tylko dzieci i młodzież ciężko poszkodowaną, z upośledzeniami złożonymi (Hulek, 1977Ď). System i. k. umożliwia pełny obieg informacji między upośledzonymi a światem zewnętrznym, nauczenie się technik społecznego bytowania i rozwój prawidłowych postaw społecznych. Krytyka wskazuje na następujące wady systemu i. k. (M. E. Frampton, 1960Ď): nieprzystosowanie programów szkolnych do potrzeb dzieci; niedostateczne zaopatrzenie w pomoce naukowe; brak odpowiednich programów w. f. i form rekreacji; zaniedbanie w nauczaniu samodzielności i w uspołecznieniu; zbyt liczne klasy w szkołach masowych; ograniczone kontakty społeczne - rówieśnicze z dziećmi normalnymi; niepowodzenia szkolne, zaniżające samoocenę dzieci specjalnych; mniejsze wymagania szkolne ze strony nauczycieli; trudności techniczne; brak odpowiednich pomocy i środków dydaktycznych; roszczenia młodzieży upośledzonej - oczekującej opieki i pomocy, specjalnego traktowania przez nauczycieli i zdrowych kolegów. System i. k. jest bardzo kosztowny, gdyż wymaga wprowadzenia do szkół masowych kadry specjalistycznej, a więc lekarza, pedagoga specjalnego, psychologa oraz wyposażenia technicznego i dydaktycznego. Dotyczy to także sytuacji, w której formą integracji są klasy specjalne przy szkołach masowych. System i. k. realizowany jest w większości krajów, a także w częściowym zakresie w Polsce. Dotyczy dzieci z różnego typu schorzeniami i wadami, zaliczanych w szkolnictwie masowym do grup dyspanseryjnych, oraz absolwentów podstawowvch szkół specjalnych, w dużym stopniu zrewalidowanych, którzy trafiają do szkół średnich i wyższych ucząc się razem z młodzieżą pełnosprawną. (Z. S.) system konstrukcyjny Andersona; system konstrukcyjny ortez kończyn górnych pozwalający na wykonanie indywidualnych - ortez przez odpowiedni dobór elementów, ich ukształtowanie oraz połączenie na stałe. Kształtowanie elementów przeprowadza się na kończynie górnej. Ortezy tego systemu stosowane są głównie w celu poprawy funkcji rgki po uszkodzeniu nerwu promieniowego i pośrodkowego. Stabilizują nadgarstek oraz śródręcze. Ortezy te mogą być dodatkowo wyposażone w taśmy elastyczne lub sprężyny służące do wspomagania, względnie zastgpowania niesprawnych mięśni prostowników palców i kciuka, mięśnia odwodziciela kciuka itp. (H. G., T. M.) system konstrukcyjny Bunnella; system konstrukcyjny ortezy kończyn górnych, którego elementami są zespoły płytkowo-dźwigniowe wspomagane taśmami elastycznymi. Pozwala on na indywidualne wykonywanie korekcyjnych ortez ręki. Stosowany w leczeniu usprawniającym ograniczeń ruchów w stawach śródręczno-palcowych i międzypaliczkowych. (H. G., T. M.) system konstrukcyjny Engena; system konstrukcyjny ortez kończyn górnych składający się z różnej wielkości elementów stabilizujących śródręcze z kciukiem, ustawionym w opozycji i odwiedzeniu oraz z elementów pomocniczych. Pozwala na szybkie skonstruowanie ortezy ręki o działaniu stabilizującym, korekcyjnym lub wspomagającym. Na przykład orteza wspomagająca porażoną rękę, po uszkodzeniu rdzenia kręgowego na wysokości C7, przez wykorzystanie zachowanego czynnego ruchu zgięcia grzbietowego w stawie nadgarstkowym do zasilania biernego ruchu w stawach śródręczno-palcowych. W ortezach tego systemu można również wykorzystywać źródła energii analogiczne do - źródła energii protezy kończyny górnej. (H. G., T. M.) system konstrukcyjny Swansona; system konstrukcyjny ortez kończyn górnych składający się z otowych elementów dobieranych indywidualnie, dopasowanych bezpośrednio na ręce. Pozwala to na dokonywanie zmian konstrukcyjnych wg indywidualnych ustaleń w trakcie stosowania ortezy i umożliwia wielokrotne wykorzystanie elementów. Ortezy tego systemu stosowane są w przebiegu leczenia i usprawniania ręki reumatycznej w celu stabilizacji lub korekcji wybranych stawów oraz wspomagania wybranych mięśni. (H. G., T. M.) system kształcenia specjalnego; osobno zorganizowana sieć placówek szkolnych dla dzieci niepełnosprawnych. Obecnie w tym systemie występuje tendencja kierowania tylko głębiej upośledzonych do klas i szkół specjalnych. System częściowej integracji realizowany jest przez organizowanie klas specjalnych przy szkołach masowych, przez reintegrację uczniów niepełnosprawnych do szkół normalnych, masowych po uzyskaniu przez nich poprawy rozwoju. Istnieją też przy szkołach normalnych klasy specjalne dla dzieci z trwałym upośledzeniem. W Polsce realizowany jest system częściowej integracji, co ujęte jest w "Wytycznych w sprawie rozwoju kształcenia specjalnego i pomocy dzieciom z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi" (l973Ď). Jednostki upośledzone umysłowo, niewidome, niesłyszące objęte są systemem segregacyjnym, podobnie jak młodzież ze znacznym uszkodzeniem narządów ruchu, jednostki chore przewlekle oraz niedostosowane społecznie - w pewnych okresach swego życia. W integracji z dziećmi pełnosprawnymi kształcą się w Polsce dzieci z dysharmonią rozwoju i parcjalnymi deficytami rozwojowymi, dzieci z pogranicza upośledzenia umysłowego, dzieci z różnymi schorzeniami objęte opieką lekarską w grupach dyspanseryjnych oraz większość dzieci niedowidzących i niedosłyszących. System k. s. obejmuje przedszkola specjalne, szkoły podstawowe specjalne, zasadnicze szkoły zawodowe, technika i licea zawodowe dla niewidomych i głuchych. Dzieci z kalectwem wzroku, słuchu i narządów ruchu zarówno w liceum ogólnokształcącym, jak i na studiach wyższych, uczą się razem z młodzieżą pełnosprawną. Ponadto dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim istnieją klasy specjalne przy szkołach masowych, co jest formą częściowej integracji. W procesie kształcenia specjalnego uczestniczą także poradnie wychowawczo-zawodowe w zakresie diagnostyki, reedukacji i poradnictwa zawodowego. Osoby, które nabyły inwalidztwo w wieku dojrzałym, kształcą się na kursach rehabilitacyjnych lub w szkołach zawodowych podległych M z i o s oraz systemem przywarsztatowym w spółdzielczości inwalidzkiej. (Z. S.) system ortez Camp-Steepera; zestaw gotowych - ortez z drutu sprężynowego wspomagających mięśnie prostowniki palców. Ortezy te stosowane są w celu usprawniania lub poprawy trwale upośledzonej funkcji ręki po uszkodzeniu nerwu promieniowego. (H. G., T. M.) system syntaktyczny języka; odnosi się do zasad i form tworzenia wypowiedzi zdaniowych. Umiejętność tworzenia zdań w sposób logicznie sensowny i zgodny z obowiązującymi w danym języku regułami syntaktycznymi sprawia trudności rozwijającemu się dziecku i w przypadku rozmaitych czynników ograniczających rozwój umysłowy i poznawczy bywa zakłócona. Istnieje wiele metod psycholingwistycznych i logopedycznych służących do oceny zdolności zdaniotwórczych. (T. G.) system wychowania specjalnego; obejmujecele, zasady, zadania, metody i formy rewalidacji oraz resocjalizacji. Celem wychowania specjalnego jest maksymalne przezwyciężenie objawów i skutków upośledzenia fizycznego lub psychicznego, usamodzielnienie wychowanka, włączenie go do społeczeństwa i nauczenie pełnienia w nim ról rodzinnych, zawodowych i in., dających mu satysfakcję i umożliwiających wszechstronny rozwój. System w. s. obejmuje dziecko odchylone od normy od niemowlęctwa do dojrzałości, a także okres starości i inwolucji. Realizowane są w nim zasady pedagogiki specjalnej takie, jak: jedność wychowania z nauczaniem i przewaga wychowania terapeutycznego, indywidualizacja metod i środków oddziaływania, akceptacja dziecka, stawianie wymagań odpowiednich do możliwości dziecka, zaspokojenie jego potrzeb fizycznych i psychicznych, poglądowość nauczania, stosowanie odpowiednich środków dydaktycznych, oprotezowanie i oprzyrządowanie dziecka itd. System w. s. obejmuje szkolnictwo specjalne różnych stopni i rodzajów, klasy specjalne w szkołach masowych bądź naukę w integracji z uczniami pełnosprawnymi w szkołach masowych. (Z. S.) system zatrudnienia inwalidów; system nakładający na zwykłe zakłady pracy obowiązek zatrudnienia pewnego procentu (1-3%) inwalidów. Regulują to odpowiednie przepisy prawne, które określają równocześnie sankcje w stosunku do zakładów uchylających się od tego obowiązku. System ten stosowany jest w niektórych krajach. W Polsce nie ma powszechnego s. z. inwalidów, natomiast wojewodowie mają prawo wprowadzenia takiego systemu w zakładach uchylających się od tego obowiązku, jeżeli mają warunki do zatrudnienia inwalidów. Zob. też zatrudnienie inwalidów. (T. M.) systemy konstrukcyjne ortez kończyn górnych; zestawy gotowych elementów umożliwiające wykonywanie z nich indywidualnych - ortez kończyn górnych. Najczęściej stosowanymi systemami są systemy: - Andersona, - Swansona, - Engena, - Bunnella. (H. G., T. M.) sytuacja trudna; w procesie pracy może ona wynikać z różnych powodów, np. zadanie jest za wielkie w stosunku do możliwości, nie ma odpowiednich warunków do wykonywania potrzebnych czynności, siły pracownika są nie wystarczające. Wszystkie te czynniki mogą oczywiście działać jednocześnie. Trudności wynikające z dwóch pierwszych źródeł określa się zwykle jako obiektywne, trudności zaś związane z trzecim źródłem jako subiektywne. Możemy więc wymienić następujące główne rodzaje sytuacji trudnych i zagrożeń: a) deprywacje, b) zagrożenia, c) przeciążenia, d) utrudnienia związane z warunkami, w jakich wykonywane jest zadanie. S. t., z której trudno jest znaleźć rozwiązanie i utrzymująca się przez dłuższy czas działa stresująco. (Z. N.) szachy niewidomych; gra indywidualna o charakterze rekreacyjnym; w szczytowym miejscu figury czarne mają nacięcia lub pinezki umożliwiające zawodnikom odróżnienie dotykiem od figur białych, pod spodem każdej figury znajduje się kołeczek dopasowany do otworków umieszczonych w centralnym punkcie każdego pola szachownicy; czarne pola są nieznacznie wyczuwalne palcami - powyżej poziomu białych. Stabilizacja figur umożliwia niewidomym zawodnikom dokonywanie dłońmi stałej kontroli ich pozycji i orientowanie się w sytuacji na polu szachowym. Zegary dostosowane są do możliwości percepcyjnych niewidomych. Obowiązują ogólnie stosowane przepisy, sz. n. wzbogacają intelektualnie, niewidomy może grać z osobą widzącą, co ma znaczenie integracyjne. Corocznie odbywają się mistrzostwa krajowe, a co 4 lata olimpiady szachowe niewidomych. (J. D.) szkolenie inwalidów na kursach; forma - przygotowania inwalidów do pracy łącząca w sobie zajęcia teoretyczne i praktyczne. Kursy zawodowe organizowane są w różnych celach: przyuczenia do zawodu (pracy na określonym stanowisku), dokształcenia, czyli uzupełnienia wiadomości zawodowych lub umiejętności praktycznych (uzyskanie określonych kwalifikacji zawodowych, np. robotnika kwalifikowanego, czeladnika, mistrza). Inwalidzi korzystają z różnych form tego szkolenia organizowanego przez spółdzielnie inwalidów, zakłady szkoleniowo-produkcyjne Pzg, zwykłe zakłady pracy, izbę rzemieślniczą. (T. M.) szkolenie przdzawodowe inwalidów; wstępna faza - przygotowania inwalidów do pracy mająca na celu wykształcenie u inwalidy ogólnych form zachowania się w sytuacji pracy, umiejętności i cech osobowości warunkujących wykonywanie pracy. Obejmuje ono wykształcenie umiejętności posługiwania się podstawowymi narzędziami pracy, umiejętności organizowania sobie pracy, motywacji do pracy, systematyczności i punktualności, umiejętności pracy w kolektywie itd. Charakter s. p. ma - rehabilitacja podstawowa prowadzona w - spółdzielniach inwalidów, a także - terapia zajęciowa prowadzona w ramach rehabilitacji leczniczej. Również - zakłady rehabilitacji zawodowej stosują wobec niektórych inwalidów wstępną fazę szkolenia poprzedzającą faktyczne kształcenie zawodowe. S. p. wymagają przede wszystkim inwalidzi ciężko poszkodowani o znacznie ograniczonej zdolnośi do pracy, np. głucho-niewidomi, umysłowo upośledzeni w stopniu umiarkowanym lub znacznym, niewidomi. (T. M.) szkolenie przywarsztatowe inwalidów; forma niżej kwalifikowanego - przygotowania inwalidów do pracy umożliwiająca im opanowanie niezbędnych praktycznych umiejętności do wykonywania pracy na określonym stanowisku, nie dająca formalnych kwalifikacji zawodowych. Zakres tych umiejętności ograniczony jest z reguły do kilku czy kilkunastu czynności zawodowych. Ze s. p. inwalidów korzysta wielu inwalidów zarówno kierowanych do pracy w spółdzielni inwalidów, jak też w zwykłych zakładach pracy. Stosowane jest ono wobec inwalidów, którzy: 1Ď) nie nadają się do długoterminowego, kwalifikowanego przygotowania do pracy, np. ze względu na wiek, a nie mają żadnych kwalifikacji zawodowych; 2Ď) ze wzglgdu na konieczność utrzymania siebie lub rodziny powinni być jak najszybciej zatrudnieni, a nie mają kwalifikacji zawodowych; 3Ď) wymagają przekwalifikowania (zmiany zawodu) ze względu na nabyte inwalidztwo w starszym wieku. Formą s. p. inwalidów jest również przyuczenie inwalidy do wykonywania - pracy nakładczej, którego zadaniem jest opanowanie przez - nakładcę czynności zawodowych, potrzebnych do wykonywania pracy zawodowej w domu. Przyuczenie to może odbywać się w domu inwalidy lub na krótkoterminowym kursie przeprowadzonym w zakładzie zatrudniającym nakładcę. (T. M.) szkolenie zawodowe inwalidów; niższy poziom kształcenia zawodowego polegający na kształtowaniu prostych umiejętności praktycznych niezbędnych do wykonywania pewnych czynności zawodowych lub pracy na określonym stanowisku pracy nie dający formalnych kwalifikacji zawodowych. Szkolenie to z reguły wymaga minimalnego przygotowania teoretycznego. Do szkolenia zawodowego zalicza się: - szkolenie przywarsztatowe i - szkolenie na kursach. (T. M.) szkolnictwo dla głuchych; prowadzi rewalidację dzieci z takimi ubytkami słuchu, że nie mogą się nim posługiwać w procesie uczenia się mowy artykułowanej. Pierwszą wzmiankę o nauczaniu głuchych znajdujemy w kronikach angielskich z końca Xii w. (John Bowerly), następne w wiekach XV (Rudolf Agricola) i Xvi (Pedro D. Ponce). W Xvii w. Juan Pablo Boneta pisze książkę o nauczaniu głuchych, a Jan Konrad Aman wydaje pracg fundamentalną dla surdologii, traktującą o metodyce kształtowania mowy dzieci głuchych. Pierwszą szkołę dla głuchoniemych założył w 1760 r. w Edynburgu T. Braidwood, w 1770 r. Karol Michał l'Eppee był twórcą szkoły dla głuchych w Paryżu. Dała ona początek dynamicznemu rozwojowi szkolnictwa w tej dziedzinie. Nauka w szkole założonej przez l'Eppee oparta była na mowie migowej oraz na alfabecie palcowym, co zostało przez późniejszą surdopedagogikę zmienione i zastąpione nauczaniem mowy artykułowanej oraz pisma. Samuel Heinicke zakłada w 1778 r. w Lipsku szkołę opartą na nauczaniu metodą słowną. Zapoczątkowała ona rozwój podobnych szkół dla głuchych na całym świecie. W Polsce, w 1817 r. Jakub Falkowski założył w Warszawie Instytut Głuchoniemych, który istnieje do dzisiaj. W latach 1918-39 powstało w Polsce 16 zakładów dla dzieci głuchych, obejmujących szkoły podstawowe i internaty, oraz jedna szkoła zawodowa. Korzystało z nich zaledwie około 25% dzieci z wadami słuchu. Nie różnicowano wówczas szkół pod kątem stopnia głuchoty uczniów oraz poziomu ich rozwoju umysłowego. Po Ii wojnie światowej zorganizowano najpierw 10 szkół dla głuchych (1945Ď), ale stopniowo zwiększała się liczba i zróżnicowanie, uwzględniające kryterium stopnia utraty słuchu. Zarządzenie Moiw z 1951 r. wyróżnia: zakłady dla dzieci całkowicie głuchych, zakłady dla dzieci z resztkami słuchu, zakłady dla dzieci ogłuchłych mówiących, zakłady dla dzieci głuchych upośledzonych umysłowo, zakłady dla dzieci głuchych opóźnionych w nauce. Ponadto zorganizowano szkoły zawodowe dla tych dzieci. Przy wszystkich szkołach istnieją internaty. System kształcenia głuchych obejmuje więc: przedszkola, szkoły podstawowe, szkoły zawodowe oraz szkoły podstawowe dla dzieci niedosłyszących. Szkoły są wyposażone w aparaturę akustyczną, a uczniowie zaopatrzeni w aparaty słuchowe. Istnieje opieka lekarska i pedagogiczna nad uczniami. Obecnie pracuje 25 szkół podstawowych dla dzieci głuchych i niedosłyszących oraz 9 szkół zawodowych i 2 przedszkola. Podstawowym ich zadaniem jest przygotowanie uczniów do życia w społeczeństwie poprzez ukształtowanie mowy oraz wyuczenie zawodu. Integralnie związane ze szkolnictwem dla g. są poradnie dla dzieci z wadami słuchu prowadzone przez Pzg i resort zdrowia. (Z. S.) szkolnictwo dla niedostosowanych społecznie; istnieje w zakładach wychowawczych i poprawczych. Pierwszy zakład dla chłopców trudnych i zaniedbanych wychowawczo powstał w 1553 r. w Bridwell w Anglii, a następnie w innych krajach; w Warszawie w 1629 r. Były to wówczas zakłady porawczo-karne, stosujące rygorystyczne, a nawet drastyczne metody. W 1876 r. powstaje taki zakład w Studzieńcu, w 1891 r. w Puszczy Mariańskiej dla dziewcząt. W 1908r. ogłoszono w Anglii pierwszą "Kartę wolności dziecka", wprowadzającą przepisy dotyczące ochrony praw dzieci oraz organizacji zakładów wychowawczo-poprawczych i zasady ich działania. Po Ii wojnie światowej wzrosła liczba zakładów i szkół zajmujących się resocjalizacją nieletnich. Szkolnictwo dla n. s. jest integralną częścią instytucji resocjalizujących. Najczęściej realizują program w czasie skróconym, gdyż większość wychowanków zakładów poprawczych i wychowawczych jest opóźniona w nauce i zaniedbana wychowawezo. W szkolnictwie dla n. s. pracują nauczyciele, którzy powinni posiadać przygotowanie specjalistyczne. (Z. S.) szkolnictwo dla niedowidzących; przeznaczone jest dla dzieci, których ostrość wzroku waha się od 1/2 do 1/4 S po korekeji szkłami. Mogą one posługiwać się wzrokiem, ale z dużym ograniczeniem. Po raz pierwszy w 1927 r. Ii Kongres Opieki nad Ociemniałymi w Królewcu zwócił uwagę na ich potrzeby i konieczność wyodrębnienia ze szkół dla niewidomych. Pierwsze próby kształcenia dzieci niedowidzących to organizowanie klas specjalnych przy szkołach dla niewidomych albo dla widzących. Zwyciężyła koncepeja organizowania odrębnego sz. d. n. W Polsce K. Szymanowski założył w 1931 r. klasę dla niedowidzących przy zakładzie dla niewidomych w Bydgoszczy. W 1950 r. z inicjatywy Z. Galewskiej zorganizowano w Warszawie pierwszą szkołę dla niedowidzących, w 1955 r. szkołę tego typu w Łodzi, zaś w 1965 r. w Lublinie. Prócz tego istnieje w Witkowicach k. Krakowa szkoła dla dzieci z zagrożonym wzrokiem oraz w Zakopanem szkoła dla dzieci z gruźlicą oczu. Szkoła dla dzieci niedowidzących to zakład dla dzieci chorych, często z postępującą utratą wzroku. W przypadku poprawy wzroku przewiduje się reintegrację uczniów do szkół normalnych - średnich i zawodowych. Istnieje w Polsce tylko jedna szkoła zawodowa dla niedowidzącej młodzieży. Niedowidzący z dużym ubytkiem wzroku uczą się w szkołach zawodowych dla niewidomych, zaś lepiej widzący w szkołach średnich masowych. Podstawowym zadaniem szkolnictwa dla n. jest zachowanie stanu wzroku uczniów lub jego poprawa. Stąd odpowiednie oświetlenie, usytuowanie budynku, wyposażenie w pomoce optyczne, podręczniki i specjalne środki dydaktyczne, kwalifikowana kadra. Warunki pedagogiczne i lecznicze decydują o celowości istnienia i efektywności pracy rewalidacyjne szkół dla niedowidzących. (Z. S.) szkolnictwo dla niewidomych; sięga początkami 1784 r., kiedy to Valentin Hauy założył w Paryżu pierwszą szkołę dla niewidomych. Inicjatywa Hauya pobudziła inne kraje, tak że w ciągu Xix w. szkoły dla niewidomych powstawały w Wielkie Brytanii, Austrii, Niemczech, Czechach i in. Początkowo uczono niewidomych wypukłego alfabetu. Louis Braille stworzył nowy, prosty, skuteczny system pisma punktowego, który stanowił przełom w dziejach ksztalcenia niewidomych, otwierając im możliwość uczestniczenia w kulturze ogólnoludzkiej. Maurice de la Sizeranne w 1883r. zakłada w Paryżu "Towarzystwo im. Hauya dla dobra niewidomych", aby zapewnić im różnorodną pomoc, a zwłaszcza przyotowanie do pracy i zatrudnienie. Stopniowo instytucje kształcące niewidomych zakładane były w krajach poza Franeją. W Polsce pierwszą szkołą dla niewidomych był oddział w Instytucie Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie (1824Ď). W 1850 r. założono tzw. Zakład Ciemnych Fundacji W. Skrzyńskiego we Lwowie, zaś w 1853 r. szkołę w Wolsztynie, która później została przeniesiona do Bydgoszczy. Po I wojnie światowej powstały szkoły w Wilnie, Łodzi, Laskach Warszawskich. W 19lOr. Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi założone przez Różę Elżbietę Czacką zorganizowało kolęjno: ognisko dla niewidomych kobiet w Warszawie, szkołę dla niewidomych w Laskach, schronisko dla niewidomych dzieci, schronisko dla niewidomych staruszek, Patronat nad Niewidomymi Rodzicami. Po Ii wojnie światowej sz. d. n. znacznie się rozwinęło zarówno liczebnie, jak i (w związku z rozwojem tyflopedagogiki i tyflopsychologii) pod względem merytorycznym i metodycznym. Istnieją obecnie 2 przedszkola dla dzieci niewidomych (Laski i Owińska). 5 pełnych zakładów (Laski Warszawskie. Wrocław, Bydgoszcz, Kraków, Owińska k. Poznania) obejmujących szkołę podstawową, szkołę zawodową i internat. Jest też jedna szkoła dla dzieci niewidomych i upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim (Laski), a także jedno liceum mechaniczno-elektryczne (Laski). Szkoły realizują pełny program nauczania obowiązujący w odpowiednich szkołach normalnych z niewielkimi adaptacjami metodycznymi i skrótami merytorycznymi w niektórych przedmiotach. Szkoły dla niewidomych są więc "drożne", umożliwiające reintegrację uczniów do szkół masowych. Niewidomi uczą się w średnich szkołach ogólnokształcących i na uczelniach wyższych z widzącymi. (Z. S.) szkolnictwo dla przewlekle chorych; organizowane jest w zakładach leczniczych, tj. szpitalach i sanatoriach, gdzie dziecko przebywa okresowo, a także w zakładach specjalnych podległych MOIW. Zorganizowane formy opieki wychowawczej w zakładach leczniczych pojawiają się w okresie I wojny światowej (Stany Zjednoczone A.P., 1917Ď). W Polsce w 1929 r. Szymon Starkiewicz organizuje w Busku sanatorium dla dzieci z pierwszą samodzielną tego typu szkołą. Emil Godlewski organizuje szkoły dla chorych w Witkowicach i w Zakopanem. Tylko nieznaczna część dzieci chorych uczy się w szkołach specjalnych. Większość uczęszcza do szkół masowych w integracji z dziećmi zdrowymi. Dla młodzieży przebywającej dłuższy czas w zakładach leczniczych (np. gruźlica, schorzenia ortopedyczne) istnieje 7 szkół średnich ogólnokształcących i kilka szkół zawodowych. Zorganizowane jest również nauczanie indywidualne dzieci chorych przebywających w domu. Wobec uczniów chorych stosuje się terapię wychowawczą spoczynkową albo uczynniającą, tj. zabawową, zajęciową, szkolną, pracą, w zależności od poziomu wysiłkowego ucznia. Dla chorych dorosłych prowadzi się terapię zajęciową i ergoterapię. (Z. S.) szkolnictwo dla upośledzonych umysłowo; najliczniej rozwinięte ze względu na dość wysoki wskaźnik (3%) upośledzonych umysłowo w społeczeństwie. Pierwszym impulsem do kształcenia upośledzonych umysłowo był eksperyment kształcenia głęboko upośledzonego, tzw. dzikiego z Aveyronu, przeprowadzony przez I. Itarda. E. Seguin założył w 1837r. w Paryżu pierwszą szkołę dla upośledzonych, zaś w 1852 r. następnie w Stanach Zjednoczonych A. P. J. Esquirol współpracował z nim w zakresie metodyki nauczania. W XIX w. powstają dalsze szkoły w Niemczech, Szwajcarii i in. Początkowo są one przeznaczone dla głębiej upośledzonych, albowiem lekko upośledzeni nie są rozpomawani i eliminowani z normalnych szkół. Wraz z wprowadzeniem obowiązku szkolnego dla wszystkich dzieci i rozszerzaniem programów nauczania zjawia się konieczność objęcia specjalną opieką pedagogiczną także lekko upośledzonych. Po Ii wojnie światowej zaczyna się dynamiczny rozwój szkół dla nich przeznaczonych. Ich celem jest nauczanie ogólnych wiadomości i technik szkolnych oraz przygotowanie do pracy zawodowej i samodzielnego życia w społeczeństwie. Powstają nowe formy kształcenia upośledzonych umysłowo: klasy specjalne, szkoły zawodowe, zakłady pracy chronionej. Obecnie jest w PRL 467 szkół podstawowych, 166 szkół zawodowych, 1286 klas specjalnych dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim i 116 zakładów dla upośledzonych umysłowo w stopniu głębszym, tzw. szkoły życia. Ten stan rzeczy nie zaspokaja potrzeb i stąd konieczność rozbudowy bazy lokalowej, produkcji środków dydaktycmych i podręczników dla szkolnictwa u. u. (Z. S.) szkoły zawodowe specjalne; placówki oświatowo-wychowawcze stwarzające młodzieży niepełnosprawnej specjalne warunki do - przygotowania się do pracy (zawodu). Aktualnie s. z. specjalne prowadzone są na 2 poziomach: specjalnej zasadniczej szkoły zawodowej, której ukończenie daje kwalifikacje zawodowe robotnika wykwalifikowanego lub czeladnika oraz specjalne średnie szkoły zawodowej (technikum lub liceum), której ukończenie daje kwalifikacje technika. Przeznaczone są one dla niewidomych, głuchych, inwalidów z uszkodzonym narządem ruchu, umysłowo upośledzonych w stopniu lekkim. (T. M.) szkoły życia; placówki szkolne przeznaczone do objęcia opieką i wychowaniem rewalidacyjnym dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym. Do 1960 r. dla dzieci takich przeznaczone były tylko nieliczne zakłady opiekuńczo-wychowawcze. Następnie staraniem Kół Tpd organizowano szkoły życia z programem nauczania przewidzianym dla 8 klas, a obejmującym usamodzielnianie, usprawnianie, zaradność i nauczanie przedmiotów w zakresie ok. 2 pierwszych klas szkoły podstawowej normalnej oraz przysposobienie do pracy. Istnieje obecnie w PRL 118 zakładów dla głębiej upośledzonych, obejmujących opieką i nauczaniem ponad 10000 wychowanków. Ponadto sz. ż. prowadzone są w zakładach Caritas, obejmujących swą opieką dzieci głębiej upośledzone. (Z. S.) szósty zmysł - "zmysł przeszkód" u niewidomych szpital psychiatryczny - zadania rehabitacyjne; stanowi ważne ogniwo w systemie - psychiatrycznej opieki zdrowotnęj, szczególnie w Polsce, gdzie większość łóżek psychiatrycznych znajduje się w dużych szpitalach, a pośrednie formy opieki są dostępne dla niewielkiej liczby chorych. Pobyt w szpitalu, szzególnie dłuższy, niesie jednak zagrożenie - instytucjonalizmem. Dlatego struktura organizacyjna rehabilitacji w sz. p. powinna być taka, aby przeciwdziałać temu niebezpieczeństwu i możliwie jak najszybciej przywracać choremu zdolność powrotu do środowiska. W działalności rehabilitacyjnej powinien uczestniczyć cały personel, wciągając pacjentów do aktywnej współpracy, a pastępowanie rehahilitacyjne, nieodłączne od leczenia, powinno być prowadzone od pierwszych dni hospitalizacji. Współczesna rehabilitacja w szpitalu psychiatrycznym to: powszechne wprowadzenie - społeczności leczniczej, - psychoterapii grupowej i innych form oddziaływań grupowych, wprowadzenie oddziałów koedukacyjnych, podtrzymywanie bliskich kontaktów pacjenta ze środowiskiem, współpraca z poradniami zdrowia psychicznego i służbami społecznymi w terenie. Ma to na celu zapewnienie pacjentom właściwych warunków po opuszczeniu szpitala. Tradycyjnie od ponad 100 lat stosowana jest w sz. p. - terapia zajęciowa, różne formy rekreacji i - terapia pracą, dla której stworzono nawet system gospodarstw pomocniczych, w których zatrudnia się chorych (warsztaty terapii zajęciowej). Zatrudnienie pacjentów w szpitalu, aczkolwiek korzystne ekonomicznie i aktywizujące wielu chorych, niesie pewne niebezpieczeństwa, wiążąc instytucję z pacjentem i uzależniając pacjenta od instytucji. (Z. K., T. S.) sztywność mięśni odmóżdżeniowa - napięcie mięśniowe wzmożone sztywność zachowania; cecha charakteryzująca zachowanie osób nie mogących oderwać się od pewnych schematów i sposobów działania. Sz z. występuje u ludzi w następstwie organicznych zmian w mózgu, miażdżycy, upośledzenia umysłowego, demencji. Istnieje wiele metod testowych przeznaczonych do oceny sz. z. w myśleniu i działaniu. Wyróżnia się sz. z. wyrażającą się w niezdolności do dokonywania zmian i dostosowywania się do wymogów otoczenia oraz polegającą na specyficznym bezwładzie myślowym, przeciwstawianym inwencji i oryginalności. Wśród normalnie funkcjonujących zdrowych i dobrze przystosowanych osób wyróżnia się także typy osobowości odznaczające się większą sztywnością. (T. G.) szyja krótka wrodzona; brevicollis; zespół Klippel-Feila; wada polega na zmianach kształtu (kręgi klinowe, półkręgi) i liczby kręgów szyjnych, skróceniu szyi, zniekształceniu jej zarysów, co sprawia wrażenie, że głowa jest osadzona bezpośrednio na tułowiu. Dolna granica owłosienia głowy jest obniżona i schodzi do okolicy międzyłopatkowej. Z wadą tą łączy się niekiedy jedno- lub obustronne wysokie ustawienie łopatki (- choroba Sprengela) i - kręcz szyi pochodzenia kostnego. Niekiedy tworzą się płetwy skórne, łączące głowę z karkiem, co nasila defekt kosmetyczny. Ruchy kręgosłupa szyjnego są ograniczone. Leczenie ma na celu głównie zmniejszenie defektu kosmetycznego przez resckeję górnych żeber, plastykę mięśni i skóry szyi. (J. K.) szyna; 1Ď) prosta konstrukcja ortotyczna służąca do: wyłączenia ruchów w określonych stawach, np. - szyna palcowa; podparcia masy ciała i odciążenia kończyn, np. - szyna Thomasa; ustalenia kończyny w najkorzystniejszym ustawieniu, np. - szyna odwodząca; korekcji, np. - szyna St. Germainea; 2Ď) element konstrukcyjny ortezy. (H. G., T. M.) szyna biodrowa z pasem; rodzaj zawieszenia protezy uda o charakterze stabilizującym. Stosowana u osób z krótkim kikutem uda o ograniczonej ruchomości w stawie biodrowym i słabej sile mięśniowej w celu ustabilizowania protezy na kikucie oraz kontroli ruchów prontezowanej końcezyny w stawie biodrowym (głównie ruchów obrotowych oraz ruchów przywodzenia i odwodzenia). Ma niewielki wpływ na kontrolę ruchów zginania a szczególnie prostowania. Składa się z metalowego ramienia, połączonego przegubem stawu biodrowego z płytką mocującą szynę na bocznej ścianie leja, oraz z poprzecznej łukowatej opaski metalowej, obejmującej okolicę podgrzebieniową biodra lub boczną część talii. Do opaski metalowej przymocowany jest pas skórzany lub parciany. W miejscu połączenia z opaską może być zaopatrzona w dodatkowy przegub. (H. G., T. M.) szyna Denis-Browne'a; szyna redresyjna stosowana w leczeniu - stopy końsko-szpotawej. Składa się z części poprzecznej i dwu części bocznych, do których przymocowane są stopy, zwykle za pośrednictwem sznurowanych bucików. But jest tak umocowany do szyny, że nadaje stopie ustawienie pronacyjne z niewielkim zgięciem grzbietowym. Istnieje możliwość zmiany kąta pronacji oraz zgięcia grzbietowego. Dziecko w s. D-B. może wykonywać ruchy w stawach biodrowych i kolanowych. (J. K.) szyna Engelmana; szyna dźwigniowa stosowana w korekcji stopy końskiej. (H. G., T. M.) szyna naparstkowa Stacka; - orteza w formie naparstka obejmująca paliczek paznokciowy i przedłużona na paliczek środkowy po stronie grzbietowe,j, stabilizująca wybiórczo staw międzypaliczkowy dalszy palca ręki. Jest stosowana w leczeniu palca młotkowatego po uszkodzeniu obwodowego przyczepu mięśnia prostownika. (H. G., T. M.) szyna odwodząca kończynę górną; - orteza podpórczo-korekcyjna składająca się z ramy wspartej na bocznej powierzehni żeber i kości biodrowej oraz z szyny podpórczej lub pulpitu podtrzymujących ramię końezyny w odpowiednim odwiedzeniu i obrocie w stawie barkowym. Rama przymocowana jest do tułowia pasami. Stosowana jest w celu stabilizacji kończyny po złamaniach bliższej nasady ramienia lub odciążenia mięśni barku w przypadku porażenia splotu barkowego. (H. G., T. M.) szyna palcowa; sztywna, plastyczna lub sprężysta taśma metalowa z miękką wyściółką. Stosowana do stabilizacji palca w korzystnym ustawieniu przez wyłączenie ruchów w stawach międzypaliczkowych oraz w stawie śródręczno-palcowym. (H. G., T. M.) szyna St. Germaine'a; - orteza złożona z płytki podeszwowej połączonej z szyną boczną ustawioną pod odpowiednim kątem. Służy do stopniowej korekcji ustawienia stopy. Stosowana jest w leczeniu zachowawczym wrodzonej stopy końsko-szpotawej. (H. G., T. M.) szyna Thomasa; - orteza odciążająca o uproszczonej konstrukcji. Składa się z krótkiej tulejki udowej zaopatrzonej w półeczkę siedzeniową oraz z szyn wspornikowych zakończonych strzemieniem. Służy do osiowego odciążenia kończyny dolnej. Odciążenie stawu biodrowego wymaga modyfikacji tulejki w celu uniknięcia bocznych nacisków na krętarz. (H.G., Z M.) szyny łokciowe protezy kończyny górnej; para szyn przegubowych zastępująca staw łokciowy, względnie współpracująca z zachowanym stawem łokciowym i kikutem przedramienia, przeznaczona do protezy kończyny górnej. Łączą przedramię i ramię protezy. Jedna mocowana jest do zewnętrznych ich ścianek od strony przyśrodkowej, a druga od strony bocznej. Zastępując staw łokciowy pozwalają na ruchy zginania i prostowania przedramienia protezy, przy czym jedna z nich ma urządzenie blokujące te ruchy w dowolnie wybranej pozycji. Stosowane są w protezach dla długich kikutów ramienia ze względu na brak miejsca do zamocowania - stawu łokciowego protezy kończyny górnej. Sz. ł. protezy kończyńy górnej współpracujące ze stawem łokciowym i kikutem przedramienia występują w dwóch wersjach. Pierwszą, pozwalającą jedynie na ruchy zginania oraz prostowania przedramienia protezy, zakłada się w celu stabilizacji jej na kikucie przedramienia, drugą zastępującą staw łokciowy stosuje się w celu wspomagania ruchów zginania i prostowania przedramienia protezy oraz ich blokowania. W pierwszym i drugim przypadku przy ograniczonym ruchu zgięcia kikuta przedramienia w stawie łokciowym, stosowana jest przekładnia, najczęściej dźwigniowa, pozwalająca na zwiększenie zgięcia przedramienia protezy w stosunku do zgięcia kikuta. Rozróżnia się sz. ł. protezy kończyny górnej czynne i bierne. Czynne odróżniają się od biernych tym, że wykorzystują - źródło energii protezy kończyny górnej wyłącznie mięśniowe źródło energii mechanicznej. (H. G., T. M.) Ś ślepota; głęboki defekt narządu wzroku charakteryzujący się całkowitym lub prawie całkowitym zniesieniem zdolności widzenia. Przyjęta w 1954r. przez II Międzynarodowy Kongres Niewidomych w Paryżu definicja określa ślepotę jako: 1Ď) zupełny brak wzroku; 2Ď) resztki wzroku nie przekraczające przy zastosowaniu szkieł korekcyjnych 1/20 normalnej ostrości wzroku lub 3/60 według tablic Snellena, co oznacza, że ostrość ta jest 20-krotnie i więcej mniejsza niż u osoby normalnie widzącej; 3Ď) zwężenie pola widzenia do przestrzeni zawartej w 20 ". Wśród różnych stopni ś. można wyróżnić: 1Ď)całkowitą ś. lub czarną ś., zwaną też medyczną ś.; 2Ď) poczucie światła; 3Ď) resztki wzroku w granicach do 1/20 lub 0,05 normalnej ostrości wzroku. Przyczyny ślepoty - defekty wzroku. (T. M.) środek ciężkości; geometryczny punkt, do którego przyłożona jest wypadkowa siła ciążenia. U człowieka można odpowiednimi metodami mierzyć położenie środków ciężkości poszczególnych członków, np. uda, głowy itp., oraz ogólny środek ciężkości Osc. Położenie Osc zależy od przestrzennego położenia mas poszczgólnych części ciała. W pewnych pozycjach Osc może majdować się poza ciałem. (A. K.) środek leczniczo-zabezpieczajcy; określenie stosowane w nomenklaturze prawno-sądowej; oznacza umieszczenie w szpitalu lub w domu pomocy społecznej na podstawie decyzji sądu. Ma on chronić społeczeństwo przed działaniami osób, które dopuściły się czynów przestępczych w stanie niepoczytalności lub poczytalności zmniejszonej. Decyzja sądu podejmowana jest na podstawie orzecznictwa biegłego, w przypadku gdy pozostawanie sprawcy na wolności grozi poważnym niebezpieczeństwem dla porządku prawnego. Jeżeli zaburzenia psychiczne spowodowały jedynie ograniczenie poczytalności, sąd może orzec karę i zastosowanie środka zabezpieczającego, a wykonanie kary następuje po zwolnieniu sprawcy z zakładu, przy czym przed zwolnieniem z zakładu sąd podejmuje decyzję, czy orzeczoną karę należy wykonać. Czas pobytu w szpitalu czy domu pomocy społecznej nie jest określany z góry, a o zwolnieniu rozstrzyga sąd na podstawie opinii lekarskiej. Sprawca skazany za praestępstwo popełnione w związku z nadużywaniem alkoholu lub innego środka odurzającego może być przed odbyciem kary umieszczony w zakładzie leczenia odwykowego na czas nie określony z góry - od 6 miesięcy do 2 lat. (Z. K., T. S.) środki bbp; podczas pracy na maszynach stosuje się różnego rodzaju zabezpieczenia. Należą do nich: a) osłony stałe dla części poruszających się w maszynie nie wymagających częstego dostępu. Do tej grupy zalicza się ekrany przeciwko odpryskom wiórów, osłony przed odłamkami ściernicy szlifierki do metali, osłony przekładni kół zębatych itp.; b) osłony nastawne stosowane najczęściej do zabezpieczenia narzędzi. Są one zamocowane na wspornikach za pomocą uchwytów pozwalających na nastawienie ich w zależności od warunków obróbki - rodzaju operacji, wielkości narzędzi, wielkości i kształtu przedmiotów; c) osłony automatyczne mające za zadanie uniemożliwienie zetknięcia się rąk pracownika z poruszającymi się częściami maszyny: d) osłony i zabezpieczenia blokujące, mające za zadanie uniemożliwienie uruchomienia maszyny (lub jej mechanizmów) przez osłonięcie części poruszających się; e) urządzenia wyłączające i zatrzymujące równocześnie maszynę, stosowane w maszynach, których natychmiastowe wyłączenie i zatrzymanie jest konieczne ze względu na grożące niebezpieczeństwo; f) urządzenia zabezpieczające przed przypadkowym włączeniem mechanizmów; g) urządzenia zabezpieczające przed odrzutem obrabianego materiału. (Z. N.) środki dydaktyczne w szkolnictwie specjalnym; są z jednej strony analogiczne jak w szkolnictwie normalnym, z drugiej zaś specjalistyczne, zależne od rodzaju i stopnia upośledzenia ucznia. Spełniają one funkcję pomawczą, kształcącą i dydaktyczną. Zalicza się do nich pomoce naukowe służące do nauczania. np. podręczniki, mapy, zeszyty, urządzenia gimnastyczne, pracowniane, i materiały służące do doświadczeń, zajęć technicznych itp. Podział ś. d. opiera się na analizatorach zmysłowych, do których się one odnoszą w nauczaniu poglądowym przy przechodzeniu od poznania konkretnego zjawiska w naturalnych warunkach do coraz bardziej ogólnych zjawisk o różnym stopniu złożoności. Wyróżniamy ś. d. audiowizualne, a także ś. d. odwołujące się do innych zmysłów, tj. dotyku, zmysłu kinestatycznego, smaku i powonienia. Są one konieczne przy zdobywaniu wiedzy i wytwarzaniu odpowiednich do rzeczywistości pojęć. Im więcej cech poglądowości mają stosowane w nauczaniu ś. d., tym lepsze są wyniki nauczania. Szczególną rolę spełniają podręczniki, które w przypadku dzieci z kalectwem wzroku, powinny być drukowane większą czcionką lub alfabetem Braille'a, barwnie ilustrowane dla uprzystępnienia materiału nauczania uczniom głuchym, upośledzonym umysłowo i in. S. d. to także tablice szkolne, filmy, projektory filmowe, kubarytmy i inne specjalne środki odpowiednie do przedmiotu nauczanego i tematu lekcji. Uwzględnia się tu podział ś. d. wg przedmiotów nauczania. Ś. d. dla specjalnych potrzeb i możliwości uczniów wykonują często nauczyciele, zwłaszcza realizujący program metodą ośrodków pracy. Wiele ś. d. ma charakter audiowizualny, np. magnetofony, aparatura dźwiękowa i akustyczna lub optyczna. (Z. S.) środki sygnalizacyjne; części składowe stanowisk roboczych współpracujące bezpośrednio z receptorami człowieka. Wiążą się z organami zmysłów: wzrokiem, słuchem, dotykiem, kinestezją, powonieniem, smakiem itp. Sygnalizacja może być indywidualna, jeśli środki sygnalizacyjne są umieszczone na każdym stanowisku roboczym i grupowa, jeśli wykorzystuje się kilka stanowisk roboczych. Ze wszystkich zmysłów najdonioślejsze znaczenie ma zmysł wzroku. Ze względu na doskonałość receptora wzrokowego literatura ergonomiczna rozróżnia na ogół następujące podstawowe rodzaje sygnalizatorów wzrokowych: a) wskaźniki, b) cyfry i litery. c) tablice, wykresy, schematy, diagramy, d) barwne sygnały, e) świetlne sygnały. Najbardziej rozpowszechnioną grupą sygnalizatorów wzrokowych są wskaźniki zwłaszcza umieszczone na obrabiarkach. Na ich temat powstało wiele prac badawczych teoretycznych i eksperymentalnych, prowadzonych głównie przez psychologów. (Z. N.) środowisko pracy materialne; całoksztalt warunków pracy z wyłączeniem czynnika osobowego. Warunki środowiska p. m. jak i jej rodzaj, różnią się dość znacznie w poszczególnych gałęziach przemysłu, a często nawet w ramach tej samej branży. Różnice te wynikają przede wszystkim ze stopnia nowoczesności parku maszynowego i poziomu organizacji stanowisk roboczych. Materialne otoczenie człowieka, z którym się on styka podczas pracy, składa się z następujących głównych grup elemetów: a) powietrza, o określonym składzie fizycznym, ciśnieniu, temperaturze i ruchu; b) zanieczyszczenia powietrza (gazów, mgieł, dymów, par i pyłów oraz ewentualnie mikroorganizmów); c) promieniowania elektromagnetycznego (o szerokim wachlarzu długości fal: od fal długich - radiowych, przez fale świetlne i nadfioletowe, do fal bardzo krótkich i promieniowania jonizującego); d) dźwięków, ultradźwięków i wstrząsów (drgań); e) prądu elektrycmego; f) substancji wchłanianych przez ustrój ludzki celowo (pożywienie) lub mimo woli, a także substancji wydalanych przez ustrój w wyniku przemiany materii; g) przedmiotów, substancji, ludzi i zwierząt (w sensie materialnym) dotykających (celowo lub mimowolnie) do zewnętrznych powłok ciała ludzkiego. Wszystkie te elementy otoczenia materialnego w jakiś sposób działają na człowieka. Drogi oddziaływania (ewentualnie wejścia do ustroju) bywają różne, np. przez oddychanie stykamy się z powietrzem i jego zanieczyszczeniami, przez odżywianie się - z różnymi substancjami odżywczymi; na skórę działają różne substancje szkodliwe lub pożyteczne (np. kremy ochronne i lecznicze), a przez skórę przedostają się gazy lub niektóre płyny, przez zmysły działają na człowieka światło, hałas, przedmioty itp. Pierwsze cztery grupy elementów otoczenia materialnego (a, b, c, d,) są typowymi składnikami środowiska p. m. w ścisłym tych słów znaczeniu. Warunki pracy mogą ulegać różnym zmianom na korzyść pracowników, w miarę jak będą wdrażane w praktyce bieżące osiągnięcia w zakresie - ergonomii, argologii, organizacji pracy oraz mechanizacji procesów szkodliwych dla zdrowia załogi. Zob. też: reakcja poszczególnych pracowników na działanie identycznych czynników środowiskowych. (Z. N.) środowiako społeczne; ogół jednostek, kręgów społecznych, grup i zbiorowości oraz te elementy otaczającej struktury przyrodniczej, społecznej i kulturalnej, które pozostają z jednostką we wzajemnych oddziaływaniach. Pojęciem szerszym jest otoczenie, obejmuje elementy trwałe i zmienne zarówno oddziaływające, jak i nie oddziaływające na jednostkę. Środowisko jest tą częścią otoczenia, która wywiera na jednostkę jakiś wpływ. Ś. s. to suma warunków tworzonych przez życie zbiorowe, kształtujących jednostkę. Ś. s. człowieka jest rodzina, zakład pracy, szkoła, grupa rówieśnicza itp. (J. M.) środowisko społeczne dziecka niepełnosprawnego; zespół czynników kształtujących rozwój i przystosowanie do życia wśród innych, odgrywający istotną rolę w procesie rehabilitacji. Wszelkie warunki ograniczające wpływy pedagogiczne i społeczne środowiska, w jakim wzrasta dziecko, nasilają swe konsekwencje w przypadku dziecka niepełnosprawnego. Zaniedbania środowiskowe dołączające się do ograniczających wpływów kalectwa zaciemniają obraz opóźnień i zaburzeń w rozwoju, wymagają wnikliwej oceny i podjęcia szybkich oddziaływań wyrównawczych. Prawidłowo prowadzony program rehabilitacji powinien uwzględniać zasady pełnego wykorzystania środowiska społecznego. (T. G.) świadczenia rzeczowe; w rehabilitacji są dwojakiego rodzaju świadczenia: w naturze i pieniężne. Do pierwszych zalicza się bezpłatne usługi lecznicze (objętejest nimi ponad 99,0% naszego społeczeństwa), protezowanie, przyposobienie zawodowe osób o niepełnej zdolności do pracy, a także umieszczenie w domu emerytów (rencistów). Świadczenia pieniężne wypłacane z tytułu ubezpieczeń społecznych przez zakłady pracy albo bezpośrednio z ZUS wynikają w zasadzie ze stosunku pracy, a dotyczą wielu aspektów życia rodzinnego i osobistego pracowników. Zalicza się do nich różnego rodzaju zasiłki (np. rodzinne, chorobowe; zabezpieczenie: na wypadek inwalidztwa - renty inwalidzkie, renty chorobowe, emerytury, renty rodzinne, zasiłek pogrzebowy). Istnieją również świadczenia w usługach i wiele świadczeń pieniężnych w naturze udzielanych przez służbę socjalną w ramach pomocy społecznej. Świadczenia te otrzymać można w ośrodkach opiekuna społecznego przy zespołach opiek i zdrowotnej. (J. M.) światłolecznictwo; dział fizykoterapii wykorzystujący do celów leczniczych oddziaływanie promieniowania podczerwonego widzialnego, słonecznego oraz nadfioletowego. Ś. jest stosowane w terapii wielu schorzeń. (A. Z.) Światowa Federacja Głuchych; międzynarodowa organizacja afiliowana przy Onz, skupiająca narodowe związki głuchych z różnych krajów. Co 4 lata S f g organizuje międzynarodowe kongresy w celu prezentacji dorobku naukowego i wymiany doświadczeń. Sfg prowadzi także działalność inicjującą rozmaite formy pomocy w krajach rozwijających się i publikuje wydawnictwa z zakresu problematyki głuchoty. (T. G.) świetlanki; urządaenia do naświetlań promieniowaniem podczerwonym i widzialnym o oddziaływaniu przegrzewającym. Stosuje się świetlanki częściowe, zwane też budką elektryczną lub aparatem Polano lub świetlanki całkowite (Solar) - do kąpieli elektryczno-świetlnej całkowitej. (A. Z., J. K.) T tabliczta Braille'a; do pisania wypukłym sześciopunktowym alfabetem Braille'a na specjalnym, grubym, miękkim papierze za pomocą "metalowego nakłuwacza". Składa się z dwóch części połączonych zawiasem (rozkładanych jak zeszyt). Spodnia część tabliczki, na której umieszcza się arkusz papieru, ma wytłoczone rzędy sześciopunktów Braille'a, natomiast na wierzchniej części - ramka dociskająca papier - znajdują się otwory naprowadzające na te sześciopunkty. (R. S.) tabliczka do rysowania dla niewidomych; umożliwia rysowanie lub pisanie znaków wypukłych na folii typu celofan, strapol itp. za pomocą zwykłego długopisu, ołówka lub nakłuwacza używanego do pisania na tabliczkach Braille'a. Tabliczka składa się z cienkiej płytki pilśniowej wyklejonejwarstwą gumy o odpowiednio dobranej elastyczności oraz z dwóch uchwytów do mocowania arkusza folii. (R. S.) tabliczka kubarytmiczna Brille'a; służy do nauki matematyki i wykonywania czterech podstawowych działań: dodawania, odejmowania, mnożenia i dzielenia za pomocą kubarytmów - małych sześciennych kostek, na ściankach których zapisane są cyfry alfabetem Braille'a od 0 do 9. Tabliczka - to pojemnik sześcienny o wymiarach 225 na 255 na 12¬7¦mm, podzielony na 256 pól, w które wkłada się kubarytmy - sześciany o wymiarach 10 na 1O na 10¬7¦mm. (R. S.) talamektomia; stereotaktyczna operacja polegająca na przecięciu wzgórza wzrokowego w strukturach głębokich mózgu; stosowana w leczeniu ruchów mimowolnych i niektórych uporczywych zespołów bólowych. (S. Z.-Ch.) tarcza do rzutów; element wykorzystany w konkurencjach lekkoatletycznych inwalidów - grupy startowej inwalidów Iii (amputacje) i Iv (paraplegicy); przy rzutach oszczepem do celu przez zawodników niektórych - klas startowych inwalidów. Tarcza: koło o średnicy 3 m narysowane kredą. sktadające się z 8 kół. każde o 20 cm mniejsze. Rzuty: amputowani - odległość 15 m mężczyźni, 12 m kobiety; paraplegicy - 10 m mężczyźni, 7 m kobiety. Z sześciu rzutów zalicza się pięć najlepszych wg punktacji: 200 pkt trafienie w centralne koło. 25 pkt skrajne. Tarcza stosowana jest przez niewidomych przy - torze przeszkód dla niewidomych lub w formie zabawowej, wtedy średnica zazwyczaj nie przekracza 1,5 m. Zrobiona jest z drewna, ustawiona pionowo na stojaku. Tarcza ma 1O kół koncentrycznie wymalowanych. centralne koło ma otwór z dzwoneczkiem dla podawania orientujących sygnałów. Odległość rzutów i ich liczba - zależne od celu zajęć i sprawności uczestników. Punktacja od 1 do 10, podawana przez prowadzącego zajęcia. (J. D.) technicy ortopedyczni; pracownicy techniczni wykonujący przedmioty (lub części) zaopatrzenia ortopedycznego. Należą do nich: bandażysta ortopedyczny; osoba posiadająca kwalifikacje do wykonania indywidualnych przedmiotów ortopedycznych w zakresie prac krawieckich, rymarskich, kaletniczych, gorseciarskich itp., np. w procesie technologicznym budowy mechanicznej protezy kończyny górnej zadanie t. o. sprowadza się głównie do wykonania zawieszenia protezy; cholewkarz ortopedyczny; osoba wykonująca cholewki do - obuwia ortopedycznego; mechanik ortopedyczny; osoba o kwalifikacjach do wykonywania indywidualnych przedmiotów ortopedycznych w zakresie prac ślusarskich i mechanicznych, np. w procesie technologicznym budowy metalowego aparatu goleni z butem, zadanie m. o. sprowadza się głównie do wykonywania konstrukcji metalowej aparatu i połączenia jej z butem; modelarz ortopedyczny; osoba mająca kwalifikacje do wykonywania modeli i form w gipsie indywidualnych przedmiotów ortopedycznych. Na przykład w procesie technologicznym budowy protezy przedramienia z lejem kikutowym z tworzywa sztucznego, zadanie m.o. sprowadza się do wykonania gipsoego modelu kikuta przedramienia, niezbędnego do wytworzenia leja kikutowego z tworzywa sztucznego; obuwnik ortopedyczny; osoba mająca kwalifikacje do wykonywania - obuwia ortopedycznego; protetyk; osoba mająca kwalifikacje do wykonywania indywidualnych - protez; przymiarkowy ortopedyczny; osoba mająca kwalifikacje do określania konstrukcji indywidualnych przedmiotów ortopedycznych na podstawie orzeczenia lekarskiego oraz pobierania miar, dokonywania przymiarek i dopasowania tych przedmiotów; stolarz ortopedyczny; osoba o kwalifikacjach do wykonywania indywidualnych przedmiotów ortopedycznych w zakresie prac stolarskich. Na przykład w procesie technologicznym budowy metalowej protezy uda z drewnianym lejem kikutowym rola s. o. sprowadza się do wydrążenia i dopasowania leja oraz jego ustawienia: w przypadku drewnianej protezy uda, zadanie s. o. polega na wykonaniu całej protezy, z wyjątkiem jej zawieszenia. (H. G., T. M.) technika w pedagogice specjalnej; zastosowanie technicznych pomocy w procesie usprawniania zwiększa możliwości kompensacyjne i orientacyjne niewidomych i niedowidzących (środki optyczne), wzmacnia dźwięki umożliwiając głuchym i niedosłyszącym wykorzystanie resztek słuchu oraz komunikowanie się z innymi ludźmi (aparaty słuchowe różnych typów). Technika znajduje zastosowanie: w diagnozowaniu osób niepełnosprawnych, w nauczaniu dzieci w różny sposób upośledzonych, jako element środków dydaktycznych, wreszcie w ergonomii praktycznej, umożliwiając inwalidom ciężko poszkodowanym pracę (protezy). Rozwój techniki zwiększa możliwości inwalidów i zakres rewalidacji we wszystkich jej aspektach i we wszystkich działach. (Z. S.) temblak; trójkątna chusta lub konstrukcja taśmowa zawieszona na karku i podtrzymująca kończynę górną w celu odciążenia niesprawnych mięśni barku, zapobiega wysuwaniu się głowy kości ramiennej z panewki, rozciąganiu torebki stawowej. (H. G., T. M.) temperament, typologie psychologiczne; zbiór cech charakteryzujących zachowanie i osobowość jednostki, uwarunkowanych najczęściej dziedzicznie. Klasyczne opisy czterech typów temperamentu (melancholik, sangwinik, flegmatyk i choleryk) wywodzą się od Hipokratesa i Galena. Ernst Kretschmer, niemiecki lekarz, opisał typologię konstytucjonalną, w której cechy temperamentalne powiązał z budową ciała, wyróżniając temperament schizotymiczny. cyklotymiczny i leptosomiczny, określając także skłonnośri do chorób psychicznych u osób, które należą do wspomnianych typów. Na temat temperamentu wypowiadali się m. in. tacy psychologowie, jak: Wundt, Sheldon, Eysenck. Szeroko zakrojone badania nad t. prowadzi w Polsce zespół psychologów pod kierunkiem J. Strelaua na Uniwersytecie Warszawskim. (T. G.) tenis stołowy; gra indywidualna o charakterze rekreacyjnym i znacznych wartościach rehabilitacyjnych. Swoistą formą jest - t. s. niewidomych. W zawodach t. s. uczestniczą nawet najbardziej poszkodowani inwalidzi, np. z uszkodzeniem rdzenia kręgowego odcinka szyjnego (- grupa startowa inwalidów Iv). Pierwsze 5 - klas startowych grupy startowej inwalidów Iv: zawodnicy siedzą na wózkach odpowiadających wymogom wyścigowym; rakietka może być przywiązana bandażem do dłoni lub przedramienia zawodnika, zawodnikowi wolno opierać się ręką na stole, dozwolone jest przyciąganie lub odpychanie (od stołu), dopuszczalne serwowanie z ręki lub przez wypchnięcie piłeczki z ust. Rozgrywki odbywają się w 6 klasach startowych w zależności od wysokości porażenia rdzenia kręgowego. W 6 klasie startowej występują zawodnicy zakwalifikowani do klas startowych 4, 5, 6Ď; mogą grać w pozycji stojącej; niedozwolone jest trzymanie się lub opieranie o stół; w grze podwójnej przedziela zawodników wykredowana linia na podłodze stanowiąca przedłużenie osi podłużnej stołu, której nie wolno przekroczyć. Poza tym obowiązują przepisy Międzynarodowej Federacji Tenisa Stołowego. T. s. stosowany jest we wszystkich grupach startowych inwalidów z wyjątkiem obustronnej amputacji wysokiej (4 klasa startowa) wg przepisów Mfts, ze znacznym ich uprosaczeniem w odniesieniu do 1 klasy startowej VI grupy startowej inwalidów. (J.D.) tenis stołowy niewidomych; gra indywidualna o charakterze rekreacyjnym, wprowadzona do naszego kraju w 1980 r. W grze bierze udział dwóch zawodników; po krótkim przygotowaniu niewidomi mogą grać z osobami niedowidzącymi i widzącymi. Spotkanie składa się z trzech lub pięciu setów; set wygrywa zawodnik, który pierwszy uzyska 21 punktów z różnicą co najmniej 2 punktów w stosunku do przeciwnika. Jeżeli pod koniec seta przeciwnicy osiągają po 20 punktów, gra toczy się dalej aż do uzyskania przez jednego z nich przewagi 2 punktów. Spotkanie wygrywa zawodnik, który jako pierwszy uzyska przewagę dwóch setów w spotkaniu 3-setowym lub trzech w spotkaniu 5-setowym. Stół do gry jest prostokątem o wymiarach 274 na 152,5¬7¦cm. Powierzchnia stołu powinna znajdować się na wysokości 76¬7¦cm nad podłogą (podane wymiary odpowiadają stołom powszechnie dostępnym). (J. D.) teoria komunikacji; ogólna teoria funkcjonowania systemu przekazywania informacji, ich kodowania i dekodowania, transmisji i jej zakłóceń. T. k. rozwinęla się pod wpływem poszukiwań technicznych związanych z rozstrzygnięciami strategicznymi podczas Ii wojny światowej. W praktyce wszystkie kanały kumunikacji mogą być zakłócone, a występujące zakłócenia traktuje się jako hałas. Dzięki zmatematyzowanemu podejściu (C. E. Shannon, 1949Ď) t. k. oblicza wskaźniki informacji zawarte w przesyłanych i odbieranych przez człowieka przekazach. T. k. znalazła zastosowanie w naukach społecznych, językoznawstwie, medycynie, a jej aparaturę pojęciową wzbogaciły koncepcje logiczne i matematyczne. (T. G.) teoria regulacyjna zachowania Tomaszewskiego; ujmuje podstawowe zasady i formy organizacji i regulacji zachowania, podkreślając zależność zachowania od różnych układów środowiskowych i aktualnej sytuacji, w jakiej się człowiek znajduje. Procesy przywracania stale zakłócanej równowagi, zwane są w tej teorii regulacyjnymi, obejmują przystosowanie się człowieka do otoczenia i oddziaływanie na to otoczenie. T. Tomaszewski (1963Ď) traktuje działanie też jako formę regulacji, uznając je za przekształcania rzeczywistości przez podmiot. Regulacja zachowania, jak każdy proces i funkcjonalny system, wymaga zasilania i korzystania z energii, którą organizmy żywe zdolne są magazynować i uruchamiać. Teoria ta stała się inspiracją dla wielu prac badawczych z psychologii i jest wykorzystywana także w założeniach teoretycznych niektórych programów rehabilitacji. (T. G.) teoria społeczego uczenia się; opracowana przez amerykańskiego psychologa J. B. Rottera w 1954 r. ujmuje proces uczenia się w kategoriach oczekiwania na sukces lub niepowodzenie, podkreślając, że motywacja jednostki zależy przede wszystkim od uprzednich doświadczeń, od wartości, jaką przedstawia aktualna podnieta, oraz od oczekiwania na wzmocnienie, które ma nastąpić po określonym typie zachowania się. Teoria była wykorzystywana w zastosowaniu do procesów uczenia się i oddziaływań usprawniających wobec dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo. Przyczynił się do tego inny psycholog amerykańśki, R. L. Cromwell, który szeroko opisał wyniki prac eksperymentalnych dotyczących społecznego uczenia się dzieci upośledzonych umysłowo. (T. G.) tertrapia behawioralna; metoda psychoterapii oparta na teoriach uczenia się i psychologii eksperymentalnej. Podstawą t. b. jest założenie, że nieprawidłowe zachowania, do których należą m. in. zaburzenia psychiczne, są wynikiem wyuczonych błędnych reakcji, a zatem stosując odpowiednie techniki można w drodze uczenia zmodyfikować wzorce zachowań. T. b. wykorzystuje metody warunkowania instrumentalnego, wygaszania niepożądanych sposobów reagowania i wzmacniania zachowań pożądanych. W t. b. stosowane bywają bodźce przykre towarzyszące niepożądanym reakcjom (trening negatywny - jak np. leczenie apomorfiną alkoholizmu) oraz bodźce stanowiące nagrodę za ujawnienie oczekiwanych reakcji trening pozytywny - np. ekonomia żetonowa i inne systemy nagród). System wzmocnień pozytywnych jest metodą bardziej skuteczną. Odpowiednie techniki t. b. stosowane bywają w leczeniu m. in. alkoholizmu, niektóre postaci nerwic, przewlekłej schizofrenii, w rehabilitacji dzieci upośledzonych umysłowo i autystycznych. (Z.K., T. S.) terapia Gestalt; kierunek psychoterapeutyczny, któremu założeń teoretycznych dostarczył przed 50 laty F. Perls, głoszący, że naturalnym stanem człowieka jest być całością niepodzielną. Jeśli zdarza się, że w jednostce dochodzą do głosu przeciwstawiające się sobie tendencje, to w myśli t. G. należy zadbać o zintegrowanie ich przez identyfikację z wyalienowanymi fragmentami własnego ja. Zatem w osobowości ujmowanej wg zasad t. G. występuje proces tworzenia figur ("gestaltów") oraz ich destrukcji i jeśli dana osoba jest zintegrowana, proces ten przebiega bez większych trudności. Mogą zachodzić zakłócenia w tym procesie, jak to ma miejsce w przypadku nerwic i zaburzeń osobowości, i rola psychoterapeuty polega na przyjściu z pomocą przez odblokowywanie pewmych mechanizmów i umożliwienie przez to pacjentowi dostrzeżenia przyczyn jego stanu. (T. G.) terapia pracą; polega na wykonywaniu prostych zadań produkcyjnych, które w maksymalnym stopniu umożliwiają likwidację dysfunkcji utrudniającej normalną pracę. W takim ujęciu usprawnianie za pomocą odpowiednio dobranej i dawkowanej pracy nie zakłada dostosowania czynności terapeutycznych do wykonywanego zawodu. Odpowiednio dobrana i dawkowana praca działa jako czynnik sprzyjający przyspieszeniu procesów regeneracyjnych organizmu, istotnych dla jego późniejszego funkcjonowania, wprowadza ład i dyscyplinę w życie osoMy rehabilitowanej oraz wzmacnia poczucie odpowiedzialności. Przez zastosowanie specjalnie przystosowanych maszyn i urządzeń warsztatowych oraz odpowiednie urządzenie stanowisk roboczych, właściwie dobrana praca umożliwia prowadzenie ćwiczeń, poprawiających ogólną i miejscową sprawność organizmu. Obok wartości usprawniających i psychoterapeutycznych stwarza ona okazję do obserwacji pacjentów (osób niepełnosprawnych) i oceny, czy nadają się oni już do systematycznej pracy zawodowej. T. p. jest szeroko stosowana w rehabilitacji osób psychicznie chorych i umysłowo upośledzonych. (Z. N., T. M.) terapia pracą psychicznie chorych; ergoterapia; wykorzystanie pracy jako metody leczenia i rehabilitacji w psychiatrii. Jest jedną z najstarszych metod oddziaływania stosowanych w tej dyscyplinie. Ze względu na charakter zaburzeń psychicznych terapeutyczne walory pracy polegają tu głównie na odtwarzaniu zdolności do udziału w życiu społecznym, celowej aktywności, zainteresowań, potrzeby afiliacji, pełnieniu ról społecznych i samoregulacji. Wtórnie t. p. może również wpływać korzystnie na łagodzenie objawów psychotycznych przez skupienie uwagi i zainteresowań chorego na codziennej rzeczywistości. Istotną rolę w wyrabianiu nawyków celowej aktywności i doskonaleniu poziomu pracy odgrywa, podobnie jak u zdrowych pracujących ludzi, właściwa gratyfikacja (- terapia behawioralna). Zatrudnianie chorych psychicznie w warunkach pozbawiających pracę walorów socjoterapeutycznych (długotrwałe angażowanie chorych w zbyt ciężkie, monotonne, nie dająee satysfakeji zajęcia, bez uwzględnienia jego możliwości i zainteresowań) może mieć skutki ujemne, prowadząc do powstawania i pogłębiania objawów - instytucjonalizmu. (Z. K., T. S.) terapia pracą w rehbilitacji przemysłowej; należy ją rozpatrywać w aspektach: leczniczym, psychologicznym i zawodowym. Wartość terapii pracą dla procesu leczniczego usprawniania polega na tym, że dany ruch roboczy, traktowany jako ćwiczenie w czasie pracy, pracownik może wykonywać przez dłuższy czas bez zmęczenia fizycznego, przyspieszając tym samym tok usprawniania. Istotne znaczenie ma także praca fizyczna z przewagą elementów dynamicznych stosowana systematycznie jako bodziec ruchowy z odpowiednim jego stopniowaniem oraz ciągłością działania. Niepełnosprawny pracownik korzysta w t. p. z działania czynników kształtujących odporność na szczególne trudności występujące w toku pracy. Dotyczy to zwłaszcza łagodzenia napięć, wypływających z lęku przed podjęciem pracy na stanowisku roboczym w warunkach, w których miał miejsce wypadek, przystosowanie się do określonej sytuacji roboczej. W przypadku znacznego defektu fizycznego, odpowiednio dobrana i dawkowana praca ułatwia proces akceptacji kalectwa, dając jednocześnie trwale poszkodowanemu na zdrowiu pracownikowi możliwość włączenia się do czynnego życia społecznego i zawodowego, zaś w aspekcie zawodowym podtrzymuje wprawę i doświadezenia zawodowe, które pracownik osiągnął wcześniej. Prowadzi także do uzyskania sprawności zawodowej i stopniowego przygotowania do podjęcia normalnych czynności produkcyjnych. Doniosłe znaczenie ma także ocena zdolności wysiłkowej i aktualnej sprawności inwalidy oraz obserwacja zachowania się w różnych sytuacjach w pracy. Organizację t. p. dla osób niepełnosprawnych, realizowaną w warsztatach rehabilitacji przemysłowej, opiera się na zasadach, które rozpowszechniła ergonomia w analizach teoretycznych i badaniach praktycznych. (Z. N.) terapia rodzinna; postępowanie oddziałujące na środowisko rodzinne, w którymj edna lub kilka osób wymaga pomocy psychologicznej. W przypadku dzieci i dorosłych niepełnosprawnych t. r. polega przede wszystkim na uwrażliwieniu wszystkich członków rodziny na potrzeby, jakie przejawia żyjący w rodzinie inwalida, i aktywnym włączeniu rodziny w proces rehabilitacji i utrwalania jej wyników. (T. G.) terapa ruchem psychicznie chorych; postępowanie rehabilitacyjne mające na celu: 1Ď) zapobiegać - upośledzeniu wydolności fizycznej: 2Ď) oddziaływać pośrednio na stan psychiczny przez towarzyszące grupowej aktywności ruchowej ożywienie, poprawę nastroju, poprawę kontaktów społecznych, zwiększenie poczucia bezpieczeństwa, podniesienie samooceny oraz dążenia do rywalizacji; 3Ď) usprawniać, często ograniczone u chorych psychicznie, przekazywanie informacji za pomocą gestu, mimiki, postawy ciała. Program ćwiczeń dla pacjentów zahamowanych, spowolniałych powinien mieć charakter aktywizujący, a dla pacjentów pobudzonych psychoruchowo - stwarzać możliwość wyładowania wzmożonego napędu bez nadmiernego obarczania wysiłkiem fizycznym. Opracowując program zajęć ruchowych kinezyterapeuta po winien uwzględniać fakt, że u wielu chorych psychicznie nie można liczyć na samoregulację aktywności, która powoduje, że zdrowy człowiek zaprzestaje wysiłku fizycznego, gdy jego homeostaza zostaje naruszona. Indywidualne programy t. r. psychicznie chorych powinny uwzględniać nie tylko rodzaj zaburzeń psychicznych, wiek, stan somatyczny i towarzyszące choroby, ale również rodzaj, dawkę, - działanie uboczne leków psychotropowych. T. r. w psychiatrii stosowana jest w formie ćwiczeń ogólnie usprawniających, zajęć sportowych, - choreoterapii i innych bezsłownych technik psychoterapeutycznych (m.in. różnych form ćwiczeń relaksacyjno-koncentrujących). (Z. K., T. S.) terapia sprzężeniem zwrotnym z elektromiografią; emg - feedbaek therapy; pomocnicza metoda samokontroli napięcia i skurczu mięśni za pomocą - elektromiografii. ćwiczący wykorzystuje sygnaly wzrokowo-dźwiękowe z elektromiografu w celu wzmocnienia lub zastąpienia nieobecnych lub zbyt słabych doznań kinestetycznych (czuciowo-ruchowych) z mięśni spastycznych Iub pozbawionych czucia głębokiego. (S. Z.-Ch.) terapia wychowawcza; oddziaływania pedagogiczne w stosunku do dzieci niepełnosprawnych korzystających z usług placówek rehabilitacyjnych. T. w. ma niekiedy na celu wyrównanie występujących u dziecka braków w zakresie przystosowania społecznego, dojrzałości emocjonalnej, własnej samooceny. (T. G.) terapia zabawowa; postępowanie mające na celu doprowadzenie do optymalnej kondycji psychicznej przez czynności zabawowe. Metoda ta stosowana jest powszechnie w przypadku dzieci niepełnosprawnych, zahamowanych psychoruchowo, nerwicowych i wymagających wyładowania nagromadzonych napięć i przeżywanych konfliktów. (T. G.) terapia zajęciowa; usprawnianie fizyczne i psychiczne poprzez wykonywanie różnych zajęć. Mogą one mieć charakter zajęć manualnych, jak: wykonywanie różnych przedmiotów z drewna, metalu, skóry, szycie, szydełkowanie itd., lub umysłowych, jak: czytanie książek, recytowanie wierszy, malowanie, śpiewanie itd. T. z. jest jedną z metod rehabilitacji leczniczej i zalecana jest przez lekarza zgodnie z potrzebami pacjenta (osoby niepełnosprawnej). Zajęcia są dobierane tak, aby usprawniały uszkodzoną funkcję organizmu i pozytywnie oddziaływały na stan psychiczny. T. z. ma często zastosowanie w rehabiliacji różnych grup inwalidów. Obok wartości usprawniających i psychoterapeutycznych, t. z. przygotowuje do pokonywania trudności w życiu codziennym i zawodowym (- szkolenie przedzawodowe) oraz stanowi pewną formę rozrywki (spędzania wolnego czasu). Formą t. z. jest również - terapia pracą. Może być prowadzona w placówkach rehabilitacyjnych lub w domu pacjenta pod kierunkiem specjalisty. (T. M., T. G.) terapia zajęciowa w psychiatrii; aktywizacja chorych przez udział we wspólnych celowych działaniach, zwykle z pogranicza pracy użytkowej i twórczości artystycznej. Twórczy, a zarazem rekreacyjny charakter zajęć (malowanie, rzeźba, tkactwo artystyczne itp.), możliwość bezsłownej ekspresji swych przeżyć, pośredniego (poprzez przedmioty) kontaktu z terapeutą oraz poczucie przynależności do grupy nadają t. z. walory - psychoterapii dostępnej dla chorych z nasilonymi zaburzeniami psychicznymi (np. zahamowanych, mutystycznych, urojeniowych). T. z. dostarcza wielu informacji ułatwiających diagnozę i ocenę przebiegu leczenia, ułatwia pacjentom nawiązanie kontaktu z otoczeniem, zapobiega szkodliwej szpitalnej bezczynności. Wprowadzenie do prac stosowanych w t. z. czynności użytecznych w codziennym życiu (gotowanie, szycie, dziewiarstwo itp.) ułatwia wielu chorym samodzielną egzystencję po opuszczeniu szpitala. (Z. K., T. S.) terapia zjęciowa w rehabilitacji neurologicznej; uzupełnienie procesu usprawniania aplikacją pracy w celach leczniczych (służy do ewentualnej preorientacji zawodowej, opanowania czynności życia codziennego i psychoterapii). Zaleca się zwłaszcza: czynności rytmiczne o powtarzalnych elementach ruchu (tkactwo, dziewiarstwo, stemplowanie, segregacja przedmiotów itp.) dla chorych z zaburzoną czynnością sterowaną pracą rąk (- zespoły móżdżkowe i - pozapiramidowe, - apraksja, zejściowe - niedowłady ośrodkowe); t. z. w warunkach specjalnych (z przystosowaniem miejsca pracy, zaopatrzeniem w aparaty ortopedyczne, wyuczaniem nowych niecodziennych stereotypów wykonania czynności) dla chorych z niedowładami jednej lub obu kończyn górnych, bądź też z niedowładami czterech kończyn (ch. nerwowo-mięśniowe, niedowłady połowicze, urazy nerwów obwodowych i rdzenia szyjnego). (S. Z.-Ch.) teratologia; dział medycyny zajmujący się patologią rozwoju płodu. Wpływ czynników uszkadzających płód ma szczególne znaczenie w pierwszych trzech miesiącach ciąży, gdy powstają zawiązki przyszłych narządów. W działaniach profilaktycznych, mających na celu zapewnienie dziecku optymalnych warunków rozwoju w okresie życia płodowego, istotną rolę odgrywają okresowe badania kontrolne przyszłych matek. (T. G.) test czynnościowy; badanie czynności podstawowych, występujących w codziennym życiu społecznym i zawodowym (próby pracy) człowieka nie w pełni sprawnego. Ocena dotyczy między innymi toalety osobistej, jedzenia, zmiany pozycji, posługiwania się zaopatrzeniem ortopedycznym oraz czynności związanych z planowanym wykonywaniem zawodu. (Z. N.) test Lovetta; subiektywna ocena siły mięśniowej opracowana dla potrzeb kinezyterapii w okresie epidemii choroby Heinego-Medina. Wymaga od badającego bardzo dobrej znajomości zarówno anatomii układu mięśniowego, jak i odpowiednich pozycji wyjściowych do badań każdej grupy mięśniowej. T. L. operuje sześciostopniową skalą, w której 0 - oznacza brak napięcia mięśniowego, 1 - ślad napięcia przy próbie wykonania ruchu czynnego, 2 - możliwość wykonywania ruchu czynnego w warunkach odciążenia, 3 - możliwość wykonania ruchu przeciw sile ciążenia, 4 - możliwość wykonania ruchu czynnego przeciw sile ciążenia z dodatkowym małym oporem zewnętrznym, 5 - oznacza mięsień w pelni wydolny, zdolny przeciwdziałać maksymalnym oporom zewnętrznym. T. L. jest powszechnie stosowany w kinezyterapii do oceny siły mięśniowej. (A. Z.) test podwójny - próba Mastera test Seyfrieda; określa stopień uszkodzenia stawu w przebiegu schorzeń reumatycznych. I st. - ruch czynny w zakresie zachowanego ruchu biernego, płynny, przeciwko oporowi wyraźnie mniejszemu niż po stronie zdrowej; Ii st. - ruch czynny, wolny (bez oporu), płynny, w zakresie ruchu biernego. Niewielki opór zaburza płynność lub ogranicza zakres ruchu; Iii st. - ruch czynny w odciążeniu, płynny; w zakresie ruchu biernego, zniesienie odciążenia zaburza rytm lub ogranicza zakres ruchu; Iv st.; - ruch czynny w odciążeniu nie jest płynny i w zmniejszonym zakresie w stosunku do ruchu biernego. Test określa rodzaj zaleconych ćwiczeń dla czterech stopni uszkodzeń stawów: I st. - ćwiczenia oporowe z połową maksymalnego oporu; Ii st. - ćwiczenia wolne; Iii st. - ćwiczenia w odciążeniu z dodatkowym oporem, nie ograniczającym zakresu ruchu; Iv st. - ćwiczenia w odciążeniu i samowspomagane. Przyjmuje się, że I st. i Ii st. kwalifikują się do leczenia zachowawczego lub operacji profilaktycznych (np. synowektomia) i korekcyjnych (np. osteotomie), a Iii st. Iiv st. - stanowią o wskazaniach do leczenia operacyjnego (rekonstrukcje, plastyki stawów, artrodezy itp.). W przypadkach przeciwwskazań do operacji - wytworzenie odpowiednich mechanizmów kompensacyjnych, np. przy zmianach Iii st. w stawie kolanowym - chód na usztywnionym (mięśniami) kolanie, odciążenie (laska, kula, elastyczna opaska stabilizująca). (A. S.). test sytuacyjny; metoda badania - zdolności do pracy, zwłaszcza do konkretnego zawodu. Polega ona na wprowadzeniu badanego w typową sytuację, pracy charakterystyczną dla danego zawodu (stanowiska pracy), z poleceniem wykonywania określonych zadań zawodowych. W t. s. występują naturalne warunki pracy, jak: stanowisko pracy, narzędzia, surowiec, określone środowisko fizyczne i społeczne. W trakcie wykonywania zadania badany poddawany jest obserwacji według uprzednio ustalonego planu. Wyniki obserwacji stanowią podstawę do ustalenia oceny przydatności do pracy w określonym zawodzie (stanowisku pracy). T. s. jest bardzo często stosowaną metodą w ocenie przydatności zawodowej osób niepełnosprawnych (inwalidów). Często metoda ta jest stosowana w formie długotrwałej obserwacji (kilka tygodni lub miesięcy) mającej na celu ustalenie przydatności inwalidy do pracy w ogóle. (Z. M.) testy bezsłowne inteligencji; metody oceniające poziom umysłowy posługujące się materiałami i zasadami postępowania diagnostycznego, umożliwiającymi udzielanie odpowiedzi bezsłownych przez osobę badaną. Testy b. i. znajdują zastosowanie w przypadku osób mających trudności w porozumiewaniu się (głuchych, nie mających języka, z afazją). Poza testami b. i. wyróżnia się testy bezjęzykowe nie wymagające ani odpowiedzi słownych, ani słownego wyjaśnienia instrukcji przed badaniem. Do popularnych testów b. i. należą między innymi: skala bezsłowna testu Wechslera, skala Grace-Arthur, międzynarodowa skala wykonawcza Leitera. test matryc progresywnych Ravena. (T. G.) testy czynnościowe; zestaw prób skonstruowanych w celu ilościowej oceny czynności złożonych (intelektualnych, rozwoju ruchowego dziecka, złożonych czynności ruchowych, np. czynności manipulacyjnych czynności życia codziennego itp.). Punktacji podlegają umownie przyjęte główne parametry wspólne dla różnych czynności (np. czas trwania, zakres). (S. Z.-Ch.) testy funkcjonalne; praktyczny i ogólnie dostępny miernik wydolności fizycznej pacjentów, a tym samym efektów realizowanych przez ćwiczenia z działu kinezyterapii ogólnej. T. f. składają się z wielu ćwiczeń dobranych pod kątem ocenianych sprawności, które należy najszybciej i w określonej kolejności wykonać. Testowanie wykonuje się dwukrotnie w ciągu pobytu w szpitalu, tzn. przy przyjęciu pacjenta i w okresie przedwypisowym. Różnica czasów wykonania obu prób jest wskaźnikiem poprawy. ćwiczenia ruchowe z t. f. nie powinny być stosowane w codziennym usprawnianiu. Rzadziej są stosowane t. f. oceniające sprawność np. jednej kończyny górnej (A. Z.) testy przystosowania społecznego; metody oceny, mającej na celu określenie stopnia niezależności i samodzielności w zakresie podstawowych czynności życia codziennego oraz w interakcji z innymi osobami. Testy oceniające te cechy stosowane są w ośrodkach rehabilitacyjnych w przypadku dzieci upośledzonych umysłowo oraz wykazujących poważniejsze zaniedbania środowiskowe - zarówno dla ustalenia aktualnego poziomu, jak i uchwycenia zmian, które mogły zajść pod wpływem postępowania rehabilitacyjnego. Do bardziej znanych tego typu metody należy "Vinelandzka Skala" E. Dolla, "Karta oceny postępów" H. Gunzburga, czy też adaptowana przez J. Kostrzewskiego "Skala zachowania przystosowawczego dla dzieci, młodzieży i dorosłych", opublikowana w Usa. Zob. też Skala Vinelandzka Dojrzałości Społecznej. (T. G.) testy w pedagogice specjalnej; mają podobne znaczenie jak w psychologii, a więc służą do stawiania diagnozy odnośnie do stanu osoby niepełnosprawnej. Jest ona niezbędna w przypadku kierowania ucznia do różnych form kształcenia specjalnego i w poradnictwie zawodowym. Należy tu podkreślić, że test jest tylko jedną z technik stosowanych w badaniach, stanowiącą jedno z ogniw metody klinicznej. Testy psychometryczne zastrzeżone są dla psychologów, a pedagog specjalny wykorzystuje je jako sprawdziany wiadomości czy umiejętności dla ogólnej orientacji w zakresie postępów w nauce lub zmian w zachowaniu. Nie zawsze są one wystandaryzowane, znormalizowane, ale stanowić mogą pomoc przy weryfikowaniu metod wychowawczych i programów nauczania. (Z. S.) testy zawodowe; zestaw testów psychologicznych stosowanych w badaniach - zdolności do pracy. Z reguły obejmuje on testy do badania: sprawności sensomotorycznej, inteligencji, osobowości itd. T. z. stanowią jedną z metod wykorzystywanych do psychologicznej - oceny zdolności do pracy osób niepełnosprawnych (inwalidów). (T. M.) tetrapareza; niedowład czterokończynowy pochodzenia rdzeniowego lub obwodowego. (S. Z.-Ch.) tetraplegia; bezwład czterokończynowy, zwykle pochodzenia rdzeniowego. (S. Z.-Ch.) tętno graniczne; częstość tętna, która odpowiada wielkości poboru tlenu wyrażonej w odsetkach pułapu tlenowego. Ustala się ją podczas wysiłku w warunkach równowagi dynamicznej w zakresie czynności układów krążenia i oddychania. Istnieje graniczna częstość tętna, przy której osiąga się maksymalną pojemność minutową serca. Częstość tę można otrzymać w przybliżeniu z wzoru Astrandów: maksymalne tętno graniczne = 220 - wiek. Ponieważ istnieje prostolinijna zależność między częstością tętna a objętością minutową serca do momentu osiągnięcia maksymalnego tętna granicznego, oraz podobna zależność między częstością tętna i poborem tlenu podczas wysiłku, można - korzystając z odpowiednich diagramów lub tabel (Shepharda, Astranda-Rhyminga) na podstawie osiągniętej podczas wysiłku częstości tętna - określić pobór tlenu w procentach pułapu tlenowego. (J. J.) T l c - pojemność całkowita płuc tlenoterapia; lecznicze podawanie tlenu do oddychania. Leczenie tlenem w przypadku niedotlenienia ustroju ma zasadnicze znaczenie dla ratowania życia. Podawanie tlenu w rozlanym zwężeniu oskrzeli przerywa błędne koło, polegające na skurczu oskrzeli i zwężeniu naczyń płucnych wywołanym przez hipoksemię. (J. J.) tok ćwiczeń; prawidłowy układ ćwiczeń w jednostce ćwiczeń zbiorowych pozwalający na realizację celu zgodnie z fizjologią ogólną wysiłków fizycznych. T. ć. jest trzyczęściowy i składa się z części: wstępnej, głównej i końcowej. Część wstępna ma przygotować narządy i układy do wysiłku czekającego je w części głównej. Część główna służy realizacji celu ćwiczeń, a część końcowa ma doprowadzić organizm do stanu sprzed ćwiczeń. Dobór ćwiczeń powinien być taki, by natężenie dozowanego wysiłku wzrastało stopniowo aż do drugiej połowy części głównej, potem dzięki prowadzeniu ćwiczeń oddechowych i relaksacyjnych łagodnie opadło do stanu wyjściowego. Graficzną ilustracją właściwego doboru ćwiczeń w toku jest tzw. krzywa natężenia wysiłku. (A. Z.) toksoplazmoza; choroba pasożytnicza, w której występują zmiany patologiczne w narządzie wzroku (zapalenie siatkówki oka, zaćma, małoocze), a także schorzenia skóry. Nosicielami pasożyta, którym jest pierwotniak, bywają zwierzęta domowe i ludzie. Następstwem t. mogą być poronienia. martwe płody lub głębsze upośledzenie umysłowe. Badania rtg czaszki stwierdzają zwapnienia w okolicach jąder podstawy mózgu i w komorach mózgowych. (T. G.) toksykomania - uzależnienia lekowe tolerancja wysiłku w chorobach układu krążenia; zakres wydolności wysiłkowej, w którym nie występują objawy patologiczne w układzie krążenia, zwane objawami nietolerancji wysiłku. Zakres t. w. określa się za pomocą - prób wysiłkowych, co jest szczególnie ważne w rehabilitacji pozawałowej i po zabiegach kardiochirurgicznych. Granicę tolerancji oznacza się poziomem zużycia tlenu w ml¬8¦kg masy ciała x min lub intensywność wysiłku wyrażona w watach. Objawami nietolerancji wysiłku są: bóle dławicowe, zmiany w obrazie ekg (poziome lub zstępujące, obniżenie odcinka S-T, podwyższenie odcinka S-T, podwyższenie załamka R, zaburzenia rytmu, znaczne zwolnienie akcji serca lub częstoskurcz), obniżenie lub nadmierny wzrost ciśnienia tętniczego, kliniczne objawy niewydolności krążenia (duszność, nadmierne uczucie zmęczenia, osłabienie, zawroty głowy, bladość powłok, poty), wystąpienie niesprawności ruchowej oraz "przymglenia" świadomości. Objawy nietolerancji wysiłku występujące podczas prób wysiłkowych, w czasie treningu fizycznego, w trakcie pionizacji lub w czasie wykonywania innych wysiłków, są bezwzględnym wskazaniem do zmniejszenia obciążenia. Wydolność wysiłkową w chorobach układu krążenia klasyfikuje się wg t. w. I tak, wg Nyha, w chorobie wieńcowej do Iii klasy zalicza się chorych tolerujących obciążenia do 50 W, do Ii klasy wydolności zalicza się chorych tolerujących obciążenia od 50 do 100 W i do I klasy tolerujących wysiłki powyżej 100 W. U chorych z niewydolnością krążenia wyróżnia się 4 grupy, w których kolejno moc aerobowa jest zmniejszona o 15%, 35%, 65% i powyżej 75%. Grupy te w przybliżeniu można odróżnić na podstawie obserwacji występowania duszności przy: dużych wysiłkach, wysiłkach codziennych, wysiłkach mniejszych niż codzienne, duszności w spoczynku. Przyjmuje się, że w długotrwałych wysiłkach (praca zawodowa) obciążenie powinno być niższe niż 40% t. w. Tolerancja zależy także od rodzaju wysiłku. Wysiłek statyczny (pchanie, dźwiganie) jest źle znoszony. Także chory trenowany na bieżni ruchomej może mieć niższą tolerancję przy pracy wykonywanej ręcznie. T. w. zwiększa się w wyniku treningu fizycznego, co dość dobrze odzwierciedla zmniejszenie się iloczynu częstości tętna i skurczowego ciśnienia tętniczego. Wzrost t. w. w chorobie wieńcowej następuje prawdopodobnie poprzez zmniejszenie względnego kosztu tlenowego pracy, ze zwiększeniem zdolności pochłaniania tlenu, a także przez inne, mniej znane mechanizmy. T. w. zwiększają niektóre leki, a mianowicie: propranolol, nitrogliceryna i glikozydy nasercowe. (J. L.) tony harmoniczne; tony wzbogacające swą amplitudą i częstotliwością tzw. ton podstawowy o najniższej częstotliwości, będąc jego wielokrotnością. Występują w muzyce i odnoszą się do głosu śpiewaczego. Od t. h. zależy barwa dźwięku. W przypadku znacznych ubytków słuchu upośledzony jest odbiór barwy dźwięku, ponieważ nie wszystkie t. h. są słyszane. (T. G.) topektomia; operacyjne usunięcie określonych pól kory mózgowej (stosowane m. in. w leczeniu padaczki, uporczywych bólów, niektórych zaburzeń psychicznych). (S. Z.-Ch.) tor oddechowy; charakterystyka oddychania podczas emisji głosu. Znaczenie prawidłowego t. o. dla mowy było przedmiotem wielu prac badawczych. Francuski fizjolog R. Husson (1950Ď) prowadził badania nad charakterystyką t. o. podczas fonacji, podkreślając znaczenie ośrodków nerwowych dla prawidłowego przebiegu t. o. Polski foniatra A. Mitrinowicz-Modrzejewska (1960Ď) zajmowała się także badaniami nad t. o., wyjaśniając mechanizmy powstawania głosu. Dla celów klinicznych i w rehabilitacji zaburzeń mowy i głosu badania t. o. przeprowadza się za pomocą spirometrii, rentgenoskopii, pneumografii oraz chronaksymetrii. Pod wpływem wzruszenia i czymników emocjonalnych t. o. ulega zmianom i odbija się to wyraźnie na emisji głosu. (T. C.) torowanie nerwowo-mięśniowe; posługiwanie się w technice ćwiczeń leczniczych różnorakimi bodźcami bezwarunkowymi (skórnymi, kinestetycznymi, zmysłowymi), mające na celu wywołanie zjawiska obniżenia progu pobudliwości międzysynaptycznej układu ruchowego przez sumowanie pobudzeń podprogowych. Zob. też metody usprawniania. (S. Z.-Ch.) tor przeszkód dla niewidomych; zestaw kilku ćwiczeń, których celem jest wykazanie przez niewidomych sprawności w poruszaniu się w różnych warunkach, umiejętności radzenia sobie przy pokonywaniu przeszkód, orientacji przestrzennej i kierunkowej. Tor p. n. nie jest klasyczną konkurencją sportową. Stosowany bywa we współzawodnictwie na podstawie takich kryteriów, jak: umiejętność zachowania kierunku, właściwe wykorzystanie laski i estetyka poruszania się z nią, zdolność wykrywania przeszkód na odległość oraz laską i pomysłowość w ich pokonywaniu. Tor p. n. w linii prostej ma długość 40 - 60 m; na jego elementy składają się przyrządy sali gimnastycznej (materace, ławeczka szwedzka, skrzynia i jej elementy), a także stopnie z pochylnią z drugiej strony, tablice o wymiarach 50 na 70¬7¦cm ustawione na wysokości twarzy w kilku szeregach w formie szachownicy. Konkurencję mogą urozmaicać dodatkowe ćwiczenia, jak: rzut piłeczką do celu, obchodzenie przeszkód poniżej poziomu terenu, zeskoki z ławeczki i przewroty na materacu itp. Wymogi regulaminowe i stopień trudności dostosowany jest do stopnia sprawnościowego i orientacji przestrzennej uczestników. Oprócz osób z całkowitą ślepotą pozostali zawodnicy przystępują do konkurencji z zasłoniętymi oczami. Najczęściej stosowana punktacja polega na odejmowaniu od sumy 50 punktów 1 - 3 punktów w zależności od stopnia błędu. Tor p. n. jest atrakcyjną formą współzawodnictwa, pozwalającą na samoocenę w stosunku do innych zawodników, mobilizują do dalszego usprawniania; stanowi ważny czynnik w rehabilitacji i integracji w środowisku. Zajęcia w szkołach dla dzieci niewidomych uzupełniają tor p. n. programy przedmiotu kultura fizyczna; prowadzone na wolnym powietrzu wymagają dobrych warunków atmosferycznych i absolutnej ciszy. (J. D.) trafność testu; wartości diagnostyczna określająca, czy dana metoda rzeczywiście mierzy cechę, o którą w badaniu chodzi. Dla dokonania oceny t. t. przeprowadza się obliczenia współczynnika trafności, pozwalającego ocenić, czy dany test jest pod względem swej trafności zbliżony do innych metod, o których wiadomo, że istotnie mierzą daną zdolność. (T. G.) transfer; wpływ uprzednio wyuczonego materiału na aktualnie przyswajany. Wyróżnia się t. pozytywny - w przypadku dodatniego wpływu, lub t. ujemny - w sytuacji odwrotnej. W warunkowaniu klasycznym generalizacja bodźca odpowiada t. pozytywnemu. Zjawisko t. wykorzystywane jest w procesie rehabilitacji podczas nabywania przez osobę niepełnosprawną nowych umiejętności. (T. G.) transkrypcja fonetyczna; pisownia pozwalająca zanotować brzmienie każdej głoski, posiadająca własne symbole graficzne. T. f. oddaje usługi w praktyce logopedycznej przy rejestrowaniu występujących u badanej osoby wad artykulacyjnych. Dla celów logopedycznych wprowadza się do t. f. jeszcze dodatkowe znaki symbolizujące specyficzne odchylenia od normalnej artykulacji. (T. G.) transpozycja; proces przekształcania informacji zmysłowych i obrazów umysłowych związanych ze spostrzeganiem stosunków przestrzennych. Chodzi tu o przekazywanie (przemieszczanie) informacji pochodzących z modalności zmysłowej. T. ma duże znaczenie przy rozwijaniu orientacji przestrzennej u niewidomych. (T. G.) transwestytyzm (transwestyzm); skłonność do ubierania się w sposób typowy dla płci odmiennej. T. łączy się często z tendencją do perwersji. (Z. K., T. S.) trening; termin stosowany w fizjologii pracy, oznaczający działalność stymulującą funkcjonalne bądź morfologiczne zmiany adaptacyjne organizmu. W sporcie - systematyczne ćwiczenia prowadzone pod kierunkiem trenera, mające na celu uzyskanie maksymalnej sprawności w uprawianej dyscyplinie sportu. W sporcie inwalidów celem t. jest harmonijny rozwój osobowości zawodnika; zmierza on do rozwinięcia określonych cech fizycznych i psychicznych zapewniających najlepsze rezultaty adaptacyjne, co osiąga się wszechstronnością ćwiczeń fizycznych, a nie wielokrotnością ich powtarzania. (J. D.) trening autogenny; progam ćwiczeń relaksacyjnych opracowany przez niemieckiego lekarza J. Schultza (1959Ď), polegający na sugestywnym oddziaływaniu wyobraźni w celu doprowadzenia do wytworzenia rozluźnienia mięśni i poczucia wypoczywania. Osoby praktykujące t. a. opanowują kontrolę własnego stanu psychofizycznego, uczą się w szybkim tempie odzyskiwać siły, co ma szczególne znaczenie przy zajęciach wyczerpujących organizm. Przeżywane stresy oraz sytuacje konfliktowe powodują często wzmożone napięcie nerwowe, któremu towarzyszy podwyższony tonus mięśniowy. Ćwiczenia przeprowadzone w ramach t. a. mają znaczenie zarówno terapeutyczne, jak i profilaktyczne. Osoby cierpiące na nerwice odzyskują dzięki tej metodzie kontrolę nad swymi reakcjami, a w przypadku zaburzeń wegetatywnych osiągają istotną poprawę swego stanu. Metoda t. a. sprzyja rozwijaniu silnej woli i wspomaga efekty psychoterapii. Jeśli chodzi o rehabilitację, to t. a. znajduje zastosowanie jako metoda uzupełniająca postępowanie psychoterapeutyczne u osób, które nie mogą zaakceptować faktu niedawno zaistniałego kalectwa, a także u dzieci, które przejawiają nadpobudliwość nerwową, bądź też u których występują niedowłady lub porażenia spastyczne. (T. G.) trening interpersonalny; metoda oddziaływania psychologicznego, której celem jest optymalizacja kontaktów z innymi ludźmi, mająca znaczenie psychoterapeutyczne. T. i. prowadzony jest według zasad opartych na wiodących koncepcjach psychologicznych. Wykorzystywane są przy t. i. spontaniczne skłonności do kontaktowania się z innymi, rozwijane są takie cechy, jak: empatia, obiektywna samoocena, zaufanie we własne siły. (T. G.) trening leczniczy; metoda zapobiegająca niekorzystnym zmianom czynnościowym, wyrównująca zaistniałe braki i stwarzająca odpowiednie warunki do adaptacji środowiskowej opierająca się na systematycznych ćwiczeniach i wykorzystaniu zjawisk kompensacji i regeneracji. Zmiany te to obniżenie zdolności adaptacyjnych ustroju przy podejmowaniu wysiłków fizycznych, szybko występujące zmęczenie i konieczność dłuższego wypoczynku po wykonaniu pracy fizycznej. (A. Z.) trening słuchowy; program oddziaływania na zmysł słuchu mający na celu polepszenie zdolności percepcji słuchowej. T. s. ma szczególne znaczenie w przypadku małych dzieci z uszkodzeniami słuchu, u których istnieją największe możliwości wykorzystywania resztek słuchowych. Wskutek braku stymulacji resztki te mogą zanikać. Nieodzownym elementem t. s. jest wczesne stosowanie protez słuchowych i dostarczanie bogatego repertuaru bodźców akustycznych łącznie z dźwiękami mowy. (T. G.) tripareza - niedowład trzech kończyn trisomia; jedna z częstszych aberracji chromosomalnych, w której zamiast dwóch chromosomów stanowiących parę występują trzy. T. jest postacią polisomii. Zob. też aberracje chromosomów. (T. G.) tulejka udowa; element konstrukcyjny protezy goleni połączony z jej częścią goleniową za pomocą szyn zaopatrzonych w przeguby stawu kolanowego. Uczestniczy w podparciu masy ciała i stanowi rodzaj - zawieszenia protezy kończyny dolnej, mocującego protezę nad kłykciami uda. Zaopatrzona w - półkę siedzeniową umożliwia odciążenie kikuta. Również element konstrukcyjny niektórych rozwiązań - ortezy kończyny dolnej o podobnym przeznaczeniu. (H. G., T. M.) turnusy rehabilitcyjne; forma rehabilitacji stosowana wobec osób z zaburzeniami psychicznymi, którym dotychczasowe środowisko (najczęściej szpital psychiatryczny, zakład wychowawczy lub opiekuńczy) nie stwarza warunków umożliwiających skuteczne uczenie się prowadzenia samodzielnej, społecznie akceptowanej egzystencji T. r. organizowane są zwykle dla kilkunasto- czasem kilkudziesięcioosobowych grup chorych psychicznie lub upośledzonych umysłowo - w warunkach zbliżonych do obozów harcerskich lub domów wczasowych. Organizowane też bywają obozy wędrowne różnego typu. Programy t. r. obejmują uczenie samoobsługi, samodzielności, umiejętności radzenia sobie w zmieniających się warunkach, zasad współżycia społecznego, rozwijania zainteresowań i poprawę wydolności fizycznej. Odrębny rodzaj t. r. stanowią turnusy dla rodzin z małymi dziećmi wymagającymi specjalnych metod wychowawczych i usprawnienia (opóźnionych w rozwoju psychomotorycznym, dotkniętych kalectwem narządu ruchu, upośledzonych umysłowo, niewidomych). W czasie tego typu t. r. wielodyscyplinarny zespół specjalistów ustala diagnozę i program wszechstronnego postępowania rehabilitacyjnego oraz prowadzi zajęcia z dziećmi z czynnym udziałem rodziców, przekazując tym ostatnim praktyczne umiejętności z zakresu wychowania, pielęgnacji i usprawniania dostosowane do indywidualnych potrzeb i możliwości dziecka. (Z. K., T. S.) turystyka; forma aktywnego wypoczynku szczególnie zalecana dla inwalidów; realizowana przez wycieczki krótkotrwałe (1 - 2 dni) lub dłuższe (do kilku tygodni) połączone z celami poznawczymi i elementami sportu. W swych zadaniach rehabilitacyjnych t. zawiera elementy wysiłku fizycznego dostosowanego do indywidualnych możliwości inwalidy-turysty, wzbudzając w nim przez to wiarę w swoje siły, wzbogacając wiedzę o kraju, rozwijając zamiłowanie do tej formy wypoczynku. Wśród niewidomych popularne są spływy kajakowe z widzącym sternikiem, połączone z biwakowaniem, rajdy kolarskie na tandemach, wędrówki piesze i kuligi, a nawet turystyka górska itp. Inwalidzi poszkodowani somatycznie z coraz większym powodzeniem uprawiają t. samochodową, rajdy piesze w połączeniu z podróżowaniem różnymi środkami komunikacyjnymi. T. inwalidów posiada duże wartości integracyjne zwłaszcza przez fakt współudziału w niej nieinwalidów. (J. D.) tutor - orteza stabilizująca kończynę dolną lub górną, obejmująca cienkościenną mocną konstrukcją odpowiedni odcinek kończyny na całym jej obwodzie. Stosowany w celu wyłączenia ruchów w jednym lub kilku stawach kończyny, zabezpieczenia świeżego zrostu kości itp. (H. G., T. M.) TWK - Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem twórczość artystyczna inwalidów; stanowi wyraz zdolności wspomaganych skłonnościami do kompensacji równoważącej ograniczenia zaistniałe wskutek kalectwa. Ekspresja artystyczna ujawnia się przez rozmaite środki, jak: plastyka, muzyka, literatura, i stanowi interesujący materiał analiz psychologicznych. Istnieją międzynarodowe stowarzyszenia osób niepełnosprawnych uprawiających rozmaite formy twórczości artystycznej, mające na celu popieranie inicjatyw poszczególnych osób w tej dziedzinie. wspomaganie finansowe przez udzielanie stypendiów, wymianę doświadczeń. Wystawy, prezentujące wytwory plastyczne będące dziełem osób niepełnosprawnych, świadczą o osiągnięciach cieszących się powszechnym uznaniem. Szczególnie imponującymi wytworami artystycznymi są obrazy i rysunki wykonane przez inwalidów bez kończyn górnych przy pomocy nóg lub warg. Twórczość artystyczna osób niepełnosprawnych dostarcza okazji do zwiększenia poczucia własnej wartości i ma istotne znaczenie psychoterapeutyczne. Istnieją dość charakterystyczne preferencje w twórczości artystycznej dla poszczególnych typów kalectwa. I tak osiągnięcia na polu muzyki odnotowuje się szczególnie wśród niewidomych, twórczość plastyczna przeważa wśród inwalidów słuchu, a dokonania na polu literatury pięknej są dość często spotykane u osób z uszkodzonym narządem ruchu. (T. G.) tyflolog; specjalista zajmujący się rewalidacją niewidomych i niedowidzących przez integrowanie wyników badań i doświadczeń okulistyki, psychologii, teorii poznania, pedagogiki, socjologii oraz techniki. Wielodyscyplinarne podejście do rewalidacji niewidomych i niedowidzących wymaga wielostronnej erudycji i współpracy zespołu specjalistów rozumiejących potrzebę i zasady interdyscyplinarnego podejścia w procesie pełnej rehabilitacji inwalidy wzroku. (Z. S.) tyflologia; nauka o niewidomych zajmująca się zagadnieniami defektów wzroku (ślepotą i niedowidzeniem). Dotychczas brak jest kompleksowego i wyczerpującego opracowania tych zagadnień. W praktyce spotyka się opracowanie tych problemów z punktu widzenia pedagogicznego (tyflopedagogika), psychologicznego (tyflopsychologia) itd. Próbami kompleksowego ujęcia tych zagadnień są prace poświęcone rehabilitacji niewidomych, która ma charakter wielodyscyplinarny. Termin t. stosuje się w znaczeniu ogólnym w celu określenia całej problematyki tyflologicznej. Często używa się tego terminu w formie przymiotnikowej - tyflologiczny, np. biblioteka tyflologiczna, pomoce tyflologiczne. (T. M.) tyflopedagogika; nauka o wychowaniu, kształceniu i rewalidacji osób niewidomych, niedowidzących i ociemniałych. Stanowi dział pedagogiki specjalnej. Brak wzroku nie ogranicza sprawności operacji myślowych, ale ogranicza spostrzeganie świata ze względu na brak doznań optycznych. Utrudnia także orientację przestrzenną i ruchliwość, motorykę małą i dużą, powoduje trudności z wyborem pracy, zatrudnieniem i usamodzielnieniem niewidomego. T. zmierza do przezwyciężenia tych trudności; opierając się na badaniach naukowych i praktyce wypracowuje teorie analizujące procesy poznawcze i przystosowawcze, np. teoria kompensacji, dynamicznych układów strukturalnych, transpozycji, werbalizacji. Rozwój praktyki wyprzedził rozwój teorii tyflopedagogicznej. J. Vives w Xvi w. domagał się przygotowania niewidomych do pracy zawodowej, D. Diderot (1794Ď) w "Listach o niewidomych" wskazał na celowość i konieczność ich kształcenia. L. Braille stworzył system pisma punktowego, co otworzyło przed niewidomymi świat nauki i kultury oraz ułatwiło kontakty społeczne. Pionierami t. jako nauki byli: K. Burklen, W. Steinberg, P. Villey, B. Lowenfeld, A. Romagnoli, T. Carroll i in. Współcześnie w wielu krajach działają instytucje tyflologiczne i towarzystwa naukowe do spraw rehabilitacji niewidomych. (Z. S.) tyflopsychologia; dział psychologii zajmujący się zagadnieniami psychologicznymi, dotyczącymi ślepoty i niedowidzenia oraz adaptacją psychiczną do życia w warunkach defektu wzroku. Jest ona zarówno teoretyczną, jak też praktyczną. T. teoretyczna ma za zadanie: 1Ď) badanie psychicznych skutków ślepoty i niedowidzenia, zarówno w sferze poznania, jak też w innych sferach, oraz meehanizmów kompensacyjnych w procesie precepcji i w rozwoju psychicznym dzieci niewidomych i niedowidzących; 2Ď) ustalenie rodzaju i zakresu różnic między niewidomymi i niedowidzącymi a widzącymi, prawidłowości i specyfiki zjawisk psychicznych u osób z defektem wzroku. T. praktyczna ma za zadanie wykorzystanie wiedzy psycholgicznej do usunięcia lub maksymalnego zredukowania psychicznych skutków ślepoty lub niedowidzenia poprzez uruchomianie mechanizmów kompensujących i adaptacyjnych. T. jest ściśle związana z - tyflopedagogiką i rehabilitacją dzieci i dorosłych niewidomych i niedowidzących. (T. M.) tyflotechnika; dział techniki zajmujący się zasadami, środkami i sposobami wytwarzania - pomocy technicznych dla niewidomych i niedowidzących. Podstawową zasadą jest uwzględnianie w projektowaniu i produkowaniu tych pomocy specyficznych cech procesów poznawczych osób z defektem wzroku oraz spełnianie przez nie funkcji kompensacyjnej wobec braku lub znacznego osłabienia wzroku. Szczególne znaczenie ma t. przy projektowaniu i produkcji: 1Ď) pomocy naukowych dla dzieci niewidomych i niedowidzących; 2Ď) przyrządów ułatwiających niewidomym czytanie zwykłego druku; 3Ď) pomocy technicznych ułatwiających wykonywanie niewidomym i niedowidzącym czynności życia codziennego; 4Ď) stanowisk pracy przystosowanych dla pracowników dotkniętych defektem wzroku; 5Ď) pomocy i przyrządów optycznych dla słabowidzących. (T. M.) typowanie stanowisk pracy dla inwalidów; czynność polegająca na analizie stanowisk pracy z punktu widzenia sprawności fizycznych i psychicznych oraz ocena tych stanowisk z uwzględnieniem możliwości pracy na nich różnych kategorii inwalidów. W zakładach pracy zajmują się tym wewnątrzzakładowe komisje do spraw zatrudnienia i rehabilitacji inwalidów, - Komisje Lekarskie do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia - w czasie kontroli zakładu pracy, przemysłowa służba zdrowia, poradnie rehabilitacji zawodowej. Wytypowane stanowiska są zgłaszane do - sekcji rehabilitacji zawodowej lub - poradni rehabilitacji zawodowej w celu skierowania na nie odpowiednich inwalidów. (T. M.) typy A i B - zachowanie osobowości typu A i typu B U ubezwłasnowolnienie; całkowite pozbawienie lub częściowe ograniczenie działań prawnych danej osoby na mocy orzeczenia sądowego. U. całkowite stosowane bywa wobec osób, które wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych nie są w stanie kierować swoim postępowaniem, a ich ustawowym przedstawicielem jest opiekun wyznaczony przez sąd. U. częściowe sąd orzeka wobec osób, których stan psychiczny nie uzasadnia u. całkowitego, lecz potrzebna jest im jednak pomoc w prowadzeniu ważniejszych spraw. Osoba częściowo ubezwłasnowolniona może samodzielnie dysponować swoimi zarobkami i decydować w sprawach życia codziennego. Przedstawicielem osoby częściowo ubezwłasnowolnionej jest wyznaczony przez sąd kurator. Sąd orzeka o ubezwłasnowolnieniu na podstawie opinii biegłych psychiatrów. (Z. K., T. S.) ubytek przegrody międzyprzedsionkowej; w życiu płodowym umożliwia przechodzenie krwi z prawego przedsionka do lewego. Przestaje spełniać tę funkcję w pierwszym okresie życia pozapłodowego, ulegając w miarę upływu czasu zarośnięciu. Znaczniejsze, przetrwałe ubytki (powyżej 2,5¬7¦cm) lub całkowity brak przegrody są wadą prowadzącą do zaburzeń hemodynamiki krążenia. Najczęściej ubytek p. m. powoduje niedorozwój fizyczny dziecka oraz prowadzi do powstania nadciśnienia płucnego, zaś w skrajnych przypadkach do niewydolności układu krążenia. Leczenie chirurgiczne polega na zaszyciu ubytku lub zamknięciu go łatką i jest przeprowadzane krążeniu pozaustrojowym. Zabieg powinien być przeprowadzony we wszystkich przypadkach ubytków, nawet przy niewielkich ograniczeniach sprawności fizycznej. (J. L.) uczestnictwo w kulturze; korzystanie z dóbr kulturowych (książka, film, sztuka teatralna, obrazy malarskie, rzeźby itp.). Uczestnictwo w k. jest znacznie zróżnicowane w zależności od tego, czy dana osoba jest twórcą zawodowym, amatorem czy tylko odbiorcą. Uczestnictwo to dzieli się na dwie formy: twórczość oraz recepcję. Twórczość polega na formułowaniu przekazów symbolicznych, tzn. takich treści, które posiadają jakieś znaczenie lub wartość nadaną im przez twórcę i akceptowane przez odbiorców. Recepcja natomiast jest procesem społecznym odbioru przekazów symbolicznych zgodnie z intencjami twórców. Szczególne znaczenie ma uczestnictwo w k. u osób niepełnosprawnych. Spotyka się tu z ruchem twórczości amatorskiej. Wartości kultury artystycznej i estetycznej spełniają szczególną rolę w życiu osób niepełnosprawnych, zaspokajając ich potrzeby twórcze i terapeutyczne. Dzięki uczestnictwu w k. osoby niepełnosprawne realizują takie wartości, jak: akceptacja siebie czy poczucie własnej wartości i sensu życia, przezwyciężają trudności, współdziałają z twórcami. Uczestnictwo w k. inwalidów warunkują nie tylko wykształcenie czy rodzaj pracy, ale również dostępność do instytucji kulturalnych, co nie zawsze bywa zapewniane. (J. M.) udar mózgu; ostre zaburzenie (niewydolność) krążenia mózgowego powodujące nagłe wystąpienie objawów ogniskowych, najczęściej niedowładu połowiczego z zaburzeniami świadomości i u osób praworęcznych - z zaburzeniami mowy. Etiopatogeneza: zaburzenie drożności (- zakrzepy i - zatory tętnic mózgowych) lub przerwanie ciągłości naczyń (krwotoki) w przebiegu chorób układu naczyniowego i sercowego lub chorób krwi (miażdżycy, nadciśnienia, anomalii tętniczo-żylnych, kiły, cukrzycy, czerwienicy, zaburzeń krzepliwości i chorób serca). Leczenie: zróżnicowane stosownie do typu u. m., zachowawcze lub operacyjne (krwotoki z tętniaków, krwiaki śródmózgowe, zakrzepy i zwężenia tętnic zewnątrzmózgowych). Rehabilitacja: w okresie wczesnym - pielęgnacja, zapobiegająca powstawaniu zmian wtórnych w narządzie ruchu (właściwe ułożenie niedowładnych kończyn, ruchy bierne, wielokrotna zmiana pozyc,ji ciała i kończyn w ciągu doby); w okresie zdrowienia - możliwie najwcześniejsze, zależnie od stanu ogólnego, uruchomienie chorych z udarami niedokrwiennymi (zakrzepami, zatorami), a 6-tygodniowe unieruchomienie chorych z nieoperowanymi krwotokami oponowo-mózgowymi; ćwiczenia gimnastyczne w oparciu o technikę - torowania nerwowo-mięśniowego; w okresie przewlekłym - adaptacja do inwalidztwa. zaopatrzenie w sprzęt ortopedyczny, wieloletnia rehabilitacja logopedyczna pacjentów z - afazją. (S. Z.-Ch) udrożnienie oskrzeli; postępowanie mające na celu poprawę drożności oskrzeli różne w zależności od przyczyn zmniejszenia drożności. W przypadkach, kiedy występuje skurcz mięśni gładkich, podaje się bronchodilatatory, gdy dominuje obrzęk lub nie ma wyników po podaniu bronchodilatatorów, stosuje się kortykoterapię. W razie nadmiernego zalegania wydzieliny stosuje się aerosoloterapię, mukolityki, drenaż oskrzeli. Jeżeli przyczyną jest naciek zapalny, stosuje się leczenie przeciwbakteryjne, czasem w połączeniu z kortykoterapią i innymi środkami farmakologicznymi. W przypadkach zaburzeń drożności oskrzeli konieczna jest kontrola w postaci badaniu spirograficznego. (J. J) ugniatanie; technika - masażu klasycznego stosowana głównie w celu uzyskania stanu pobudzenia w tkance mięśniowej. U. zwiększa napięcie i skuteczność skurczu mięśnia, wpływa na lepsze odżywienie masowanej tkanki. W masażu leczniczym u. stosowane jest w leczeniu niedowładów i zaników mięśniowych. (A. Z.) Ugul - uniwersalny gabinet usprawniania leczniczego układ człowiek - maszyna; może być rozumiany w szerszym lub węższym znaczeniu. W pierwszym aspekcie występuje wtedy, gdy rozpatruje się sytuację, w której człowiek posługuje się jakimikolwiek narzędziami pracy: u. cz.-m. jest to innymi słowy układ człowiek-narzędzie pracy. Takie układy spotyka się na każdym kroku, również w warunkach współczesnej produkcji niezautomatyzowanej, zmechanizowanej w małym stopniu lub w gospodarstwie domowym. We wszystkich tych sytuacjach występują trzy etapy procesu: 1Ď) percepcja (uzyskanie informacji) bądź przez bezpośrednią obserwację procesu produkcyjnego (czy jakiejkolwiek innej pracy), bądź też przez śledzenie aparatów pomiarowo-kontrolnych, informujących o procesie pracy. Percepcja dokonuje się za pomocą receptorów, a więc najczęściej wzroku, słuchu lub dotyku. Uzyskiwane tą drogą sygnały są przekazywane do ośrodkowego układu nerwowego. Ta faza procesu pracy (percepcja i przekazanie uzyskanych informacji) podlega prawom badanym przez fizjologię i psychologię. Z cybernetycznego punktu widzenia jest to informacja, która przebiega od wyjścia (maszyna lub narzędzie) do wejścia (receptor); 2Ď) przetwarzanie (transformacja) uzyskanych informacji w ośrodkowym układzie nerwowym, które prowadzi do podjęcia jakiejś decyzji (decyzją może być również postanowienie, aby nic nie robić w danej sytuacji). Mechanizm podejmowania decyzji jest jeszcze mało zbadany. Na treść decyzji, prawidłowość i szybkość jej podjęcia wywierają wpływ nie tylko informacje płynące z zewnątrz, a więc od maszyny, narzędzia pracy i otoczenia, ale również informacje wewnętrzne. Informacje wewnętrzne napływają z pamięci, w której utrwalone zostały informacje uzyskane i spostrzeżenia dokonane w przeszłości. Obok pamięci spostrzeżeń istnieje również pamięć stanów uczuciowych, afektów, które w bardzo istotny sposób wpływają na podejmowanie decyzji. Stresy, czyli stany napięcia. są wyrazem oporu organizmu wobec różnego rodzaju urazów, szoków, a także trudności natury psychologicznej, jak strach, stan silnego podniecenia itp. Są one jednym z czynników wywierających wpływ na podejmowanie decyzji; 3Ď) przekazanie podjętej decyzji efektorom (grupom mięśni rąk czy nóg) i wykonanie jej. Ten ostatni etap nazywa się sterowaniem i w u. cz.-m. lub człowiek-narzędzie pracy odbywa się przez działanie na urządzenia sterujące maszyny lub narzędzie pracy, w celu wywołania pożądanych zmian w procesie pracy. Tak więc percepcja, podjęcie decyzji i jej wykonanie składają się na zamknięty proces pracy. Treścią powiązań dwóch podstawowych członów tych układów, a więc człowieka i maszyny lub narzędzia pracy, są procesy informacji i sterowania. Występuje też sprzężenie zwrotne, np. pomiędzy maszyną a człowiekiem, i to zarówno drogą: urządzenia sygnalizacyjne-receptor-ośrodkowy układ nerwowy-efektor-urządzenia sterujące, jak i po skrócie - receptor-urządzenia sterujące. U. cz.-m. lub układ człowiek-narzędzie pracy w najnowszym ich rozumieniu stanowią struktury, które tworzą pracownicy w powiązaniu z maszynami i narzędziami pracy, wykonujący pewną liczbę zadań przez wystarczająco długi czas. (Z. N.) układ nerwowy obwodowy; obejmuje nerwy czaszkowe i obwodowe, ich jądra ruchowe w rdzeniu i opuszce, korzenie rdzeniowe i sploty nerwowe. Uszkodzenie w którymkolwiek miejscu o. u. n. powoduje - niedowład obwodowy (wiotki). Uszkodzeniom pnia nerwu towarzyszy zaburzenie wszystkich rodzajów czucia. Najczęstsze uszkodzenia: toksyczne i zapalne pojedyncze lub wielu nerwów (mono-i polineurity lub mono- i polineuropatie) w przebiegu chorób zakaźnych intoksykacji; bólowe zespoły korzeniowe (neuralgie) w przebiegu dyskopatii lub zmian kostno-stawowych kręgosłupa, urazy ośrodkowego układu nerwowego. (S. Z.-Ch.) układ nerwowy ośrodkowy; podłoże anatomiczne złożonych wyższych czynności nerwowych, automatyzmów ruchowych i czynności odruchowo-warunkowych dowolnych; obejmuje mózgowie, móżdżek, rdzeń przedłużony i rdzeń kręgowy. Uszkodzenie, zależnie od lokalizacji ogniska, powoduje szeroką symptomatologię różnorodnych objawów. Najczęstsze uszkodzenia: naczyniowe, urazowe, nowotworowe, w przebiegu zatruć i chorób zakaźnych. (S. Z.-Ch.) układ piramidowy; tradycyjne określenie ośrodkowej części układu ruchowego, stanowiącej ugrupowanie neuronów centralnych tworzących drogę korowo-rdzeniową, wśród których tylko 3% stanowią wypustki dużych komórek piramidowych Betza, od których układ przyjął nazwę. Uszkodzenia u. p. powodują w efekcie porażenia spastyczne. Zob. też zespół piramidowy. (S. Z.-Ch.) układ pozapiramidowy; dolna część mózgowia obejmująca tzw. jądra podstawy mózgu. U. p. reguluje napięcie mięśni, postawę ciała i związane z nią złożone automatyzmy ruchowe. Zob. też zespół pozapiramidowy. (s. z.-c.) ukrywanie kalectwa - maskowanie ultradźwięki; drgania mechaniczne o częstotliwości przekraczającej granice słyszalności ucha ludzkiego. Wytwarzane są w specjalnych aparatach. Ich lecznicze oddziaływanie na tkanki jest złożone. Jest to działanie mechaniczne, cieplne i fizykochemiczne. Reakcji miejscowej w tkankach zachodzącej w polu działania energii ultradźwięków towarzyszy zwykle odczyn ogólny, będący następstwem pobudzenia układu nerwowego i gruczołów wydzielania wewnętrznego. Wskazania do leczenia ultradźwiękami są szerokie i obejmują m. in. zwyrodnieniowe i zapalne choroby stawów i kręgosłupa, choroby mięśni, obwodowego układu nerwowego, stany pourazowe, choroby skóry, narządów wewnętrznych. (A. Z., J. K.) unieruchomienie; maksymalne ograniczenie aktywności ruchowej na zalecenie lekarskie, z pozostawieniem w pozycji leżącej nawet przy zaspokajaniu potrzeb fizjologicznych (bez wychodzenia z łóżka). Jest koniecznym środkiem postępowania leczniczego, np. w niektórych okresach chorób układu krążenia. U. wywołuje u ludzi o przeciętnej wydolności fizycznej szereg ujemnych skutków, przede wszystkim w układzie krążenia. Zmniejsza się bowiem pojemność wyrzutowa i minutowa serca, wzrasta częstość tętna od 0,008 do 0,016¬7¦Hz (od 0,5 do 1,0 na min) dziennie, zmniejszają się wymiary serca oraz wydolność wysiłkowa, pogarszają się adaptacja krążenia na zmianę pozycji ciała, koordynacja ruchowa, dochodzi do zmniejszenia masy mięśni szkieletowych, objętości osocza i płynu wewnątrzkomórkowego, występuje ujemny bilans azotowy i wapniowy, zmniejsza się powierzchnia wentylacyjna płuc i objętość łożyska naczyniowego w płucach. Jednocześnie niekorzystne zmiany dokonują się w psychice chorego, w postaci bierności ze skłonnością do uzależnień od osób i leków oraz niekorzystne zmiany nastroju i reakcji emocjonalnych. Po kilkunastu dniach leżenia objawy niekorzystne zaczynają nabierać istotnego znaczenia w obrazie klinicznym. Pogorszenie adaptacji krążenia do pozycji pionowej może prowadzić do hipotonii ortostatycznej, a zmiany w obrębie narządu oddechowego do niedodmy i powikłań zapalnych. Zwiększa się też skłonność do powikłań zakrzepowo-zatorowych w układzie żylnym. Po 3-tygodniowym unieruchomieniu częstość tętna podczas małych wysiłków wraca do normy po 2 tygodniach, zużycie tlenu przy ciężkiej pracy normalizuje się po 5 tygodniach, a adaptacja krążenia do zmiany pozycji ciała - po 7 tygodniach. W celu zapobieżenia powyższym zmianom dąży się obecnie do wczesnego uruchomienia chorych. (J. Ł.) uniwersalny gabinet usprawnienia leczniczego; Ugul; przeznaczony dla zorganizowanych placówek rehabilitacji leczniczej (szpitale, przychodnie, sanatoria). Urządzenie do kinezyterapii wszystkich schorzeń narządu ruchu, gdy zachodzi potrzeba zwiększenia zakresu ruchomości stawów, siły mięśniowej oraz zapobiegania deformacjom. Umożliwia wykonywanie ćwiczeń samowspomaganych, czynnych z odciążeniem, w odciążeniu z oporem, ćwiczeń wolnych i czynnych z oporem z zastosowaniem systemu bloczkowo-ciężarkowego. Umożliwia stosowanie podwieszenia całkowitego i wielu form speejalistycznych wyciągów pośrednich. Wyposażenie zasadnicze Ugul: 1Ď) kabina do ćwiczeń i zawieszeń z przewiązką z kraty, 2Ď) stół rehabilitacyjny o zmiennej wysokości, 3Ď) akcesoria i osprzęt, tj. linki, podwieszki, pasy wyciągowe i stabilizacyjne, obciążniki oraz podgłówki służące do podwieszeń, stabilizacji, wyciągów i precyzyjnego dawkowania obciążenia, 4Ď) kolumna do ćwiczeń oporowych z ławeczką. Wyposażenie dodatkowe Ugul: 1Ď) fotel do ćwiczeń oporowych kończyn dolnych i górnych, 2Ď) urządzenie do trakcji kręgosłupa w odcinku lędźwiowym, 3Ď) urządzenie do trakcji kręgosłupa w odcinku szyjnym, 4Ď) urządzenie do ćwiczeń kończyn górnych i pasa barkowego, 5Ď) urządzenie do ćwiczeń kończyn dolnych i obręczy biodrowej, b) stół rehabilitacyjny o zmiennym kształcie. (R. S.) uniwersytety trzeciego wieku; odgrywają ważną rolę w profilaktyce i rehabilitacji gerontologicznęj. Międzynarodowe Towarzystwo Uniwersytetów Trzecieeo Wieku zrzesza kilkaset tego rodzaju placówek. W Polsce uniwersytety t. w. działają w dziewięciu miastach. Celem ich jest poprawa warunków życia osób starszych przez aktywizację psychiczną, intelektualną i fizyczną, włączenie osób starszych do systemu kształcenia ustawicznego, nauczanie "sztuki życia" w trzecim wieku przez wdrażanie profilaktyki gerontologicznej i wreszcie prowadzenie obserwacji i gerontologicznych badań naukowych. Podstawową formą kształcenia są wykłady prowadzone w cyklu semestralnym, lektoraty języków obcych, praca w sekcjach i kołach zainteresowań, np. literackich, teatralnych, plastycznych, pamiętnikarskich, muzycznych i innych. Nieodłącznym czynnikiem aktywizacji fizycznej i rehabilitacji ruchowej jest udział w zespołowych ćwiczeniach fizycznych, rekreacji ruchowej i turystyce. Uniwersytety t. w. swój rozwój zawdzięczają temu, że potrzeby psychospołeczne osób starszych, zarówno podstawowe, jak ruchu, przynależności, uznania, oparcia (bezpieczeństwa), są tam zaspokajane. Programy działalności tych placówek odpowiadają potrzebom wyższego rzędu, tj. potrzebom twórczym, poznawczym i estetycznym, stwarzając warunki dalszego ciągłego rozwoju człowieka. Badania naukowe potwierdziły, że sprawność fizyczna i psychiczna ulegają poprawie, a postawa życiowa i aktywność osób starszych zmieniają się na korzyść. (H. S.) upośledzenie umysłowe endogenne i egzogenne; wielu autorów zajmujących się problematyką u. u. rozgranicza te dwa jego typy. Z pierwszym - endogennym łączy się na ogół czynniki genetyczne pierwotne, związane z obciążeniami dziedzicznymi. Natomiast egzogenne u. u. łączy się z czynnikami uszkadzającymi ośrodkowy układ nerwowy, występującymi w okresie życia płodowego, w okresie okołoporodowym lub w okresie wczesnego rozwoju dziecka. Niektórzy autorzy do czynników egzogennych zaliczają negatywne wpływy środowiskowe obniżające poziom intelektualny dziecka. Zdarza się, że do czynników endogennych dołączają się czynniki egzogenne i nie zawsze można łatwo rozgraniczyć nakładające się na siebie ich wzajemne wpływy. (T. G.) upośledzenie umysłowe na tle kulturowo-rodzinnym; najczęściej u. u. w stopniu lekkim spowodowane warunkami środowiskowymi, które nie stymulują rozwoju dziecka, obniżając w sposób wtórny poziom intelektualny. Dokładny opis u. u. na tle kulturowo-rodzinnym podał w 1970 r. amerykański badacz R. Heber, który przeprowadzał badania pozwalające stwierdzić, że istotną rolę w obniżaniu się inteligencji mogą odgrywać czynniki środowiskowe. Wynikają stąd postulaty pod adresem postępowania wyrównawczego, które należy podejmować możliwie wcześnie i prowadzić systematycznie w tych wszystkich przypadkach, gdzie warunki rodzinne i ekonomiczno-społeczne nie sprzyjają rozwojowi dziecka. (T. G.) upośledzenie umysłowe pierwotne i wtórne; rozróżnienie mające istotne znaczenie w diagnostyce u. u. i wynikające z czynników etiologicznych. U. u. pierwotne występuje w konsekwencji uszkodzeń lub poważnych dysfunkcji ośrodkowego układu nerwowego, może być uwarunkowane genetycznie, wrodzone lub nabyte. Natomiast u. u. wtórne wiąże się z przyczynami uwarunkowanymi środowiskowo, z zaniedbaniem pedagogicznym, z ograniczeniami w zdobywaniu przez dziecko doświadczeń życiowych, z ograniczoną stymulacją wskutek kalectwa lub wczesnej długotrwałej hospitalizacji. W zależności od charakteru u. u. podejmuje się nieco odmienne oddziaływania rehabilitacyjne, które w przypadku u. u. wtórnego mają przede wszystkim na celu zapewnienie sprzyjającego rozwojowi środowiska wychowawczego. Zob. też: opóźnienie rozwoju umysłowego, upośledzenie umysłowe rzekome. (T. G.) upośledzenie umysłowe rzekome; pseudodebilizm; pseudooligofrenia; występuje jako zespół objawów zbliżonych do rzeczywistego u. u., lecz wynikających z okresowego zahamowania emocjonalnego nie pozwalającego ujawnić danej osobie swych realnych zdolności intelektualnych. U. u. rzekome występuje u dzieci, które wskutek izolacji od normalnego środowiska rodzinnego, a więc przebywania w warunkach zubożałej stymulacji poznawczej wykazują bierność i brak zainteresowania otoczeniem, niechęć wobec podejmowania nowych czynności i zadań. Może też występować jako stan okresowy w wyniku przebytych schorzeń osłabiających układ nerwowy i powodujących spadek aktywności poznawczej dziecka. (T. G.) upośledzenie umysłowe - uwarunkowania genetyczne; anomalie przekazywane zgodnie z prawami dziedziczenia przez rodziców potomstwu za pośrednictwem podstawowych jednostek, jakimi są geny, fragmenty łańcucha kwasu dezoksyrybonukleinowego (Dna). Wyróżnia się trzy podstawowe typy dziedziczenia: dominujące, recesywne oraz recesywne związane z płcią. Najczęściej mamy do czynienia z obciążeniami genetycznymi przekazywanymi drogą recesywną. Dla prześledzenia wpływów genetycznych przeprowadza się badania rodowodowe w tych rodzinach, w których stwierdza się występowanie, częściej niż gdzie indziej, przypadków wrodzonych odchyleń od normy mieszczących się w kategoriach upośledzenia umysłowego u. g. Istotną rolę profilaktyczną w stosunku do upośledzenia umysłowego u. g. pełni poradnictwo genetyczne prowadzone dla rodziców (T. G.) upośledzenie wydolności fizycznej u psychicznie chorych; spowodowane jest zwykłe długotrwałym zahamowaniem ruchowym i upośledzeniem napędu(-schizofrenia katatoniczna, - osłupienie katatoniczne, - depresja), bezczynnością związaną z długotrwałą hospitalizacją i ubocznym działaniem leków psychotropowych, a w wielu wypadkach wspólną przyczyną zaburzeń psychicznych i somatycznych (zatrucia, schorzenia o. u. n.). Powszechność współwystępowania zaburzeń psychicznych i upośledzenia w. f. wskazuje na potrzebę szerszego niż dotychczas stosowania - terapii ruchem psychicznie chorych. (Z.K., T. S.) uprawnienie do korzystania z praw dla inwalidów; w rehabilitacji zawodowej uprawnione do traktowania na równi z inwalidami są osoby o ograniczonej zdolności do pracy nie będące - inwalidami, które są zdolne do pracy wyłącznie w warunkach dostosowanych do ich stanu zdrowia, jakie stwarzają - spółdzielnie inwalidów. Orzeczenia lekarskie stwierdzające konieczność podjęcia przez daną osobę pracy w warunkach spółdzielczości inwalidów wystawiają wojewódzkie poradnie specjalistyczne (w zależności od rodzaju schorzenia) lub komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia. Do grupy tych osób zalicza się także osoby w wieku emerytalnym, pracujące w spółdzielniach inwalidów ochrony mienia. Osoby uprawnione do korzystania ze wszystkich uprawnień i przywilejów przysługujących inwalidom zaliczane są do - grupy inwalidów zatrudnionych w spółdzielni inwalidów. (T. M.) uprzedzenia stereotypowe wobec inwalidów; niewłaściwe, często utrwalone w tradycji krzywdzące sądy i przekonania o mniejszej wartości osób niepełnosprawnych. W środowiskach o niższym standardzie socjokulturowym częściej zdarza się obserwować przesądne uprzedzenia w stosunku do osób niepełnosprawnych. Przypisywane są im ujemne cechy charakteru, osoby te stają się przedmiotem szyderstw, cierpią z powodu wyśmiewania lub szykanowania ich. Na przestrzeni historii stereotypowe uprzedzenia charakteryzowały wieki średnie, kiedy osoby takie były eliminowane ze społeczeństwa i odtrącane. Cierpiący z powodu padaczki, uważani byli za nawiedzonych przez nieczyste moce, czyli opętanych. (T. G.) uraz akustyczny; uszkodzenie słuchu krótko - lub długotrwałe spowodowane bodźcami dźwiękowymi o bardzo dużym natężeniu (np. eksplozją). (T. G.) uraz czaszkowo-mózgowy; uszkodzenie czaszkomózgowia wskutek działania mechanicznego czynników zewnętrznych może spowodować: uszkodzenie czaszki, opon i mózgu - u. otwarty lub wstrząśnienie, stłuczenie bądź ucisk mózgu - u. zamknięty (jako następstwo krwawienia lub krwiaka wewnątrz-czaszkowego). Symptomatologia i leczenie zależą od ciężkości urazu i rodzaju uszkodzenia. Leczenie krwiaków śródczaszkowych - wyłącznie operacyjne. Późne następstwa: zespół dolegliwości subiektywnych (cerebrastenia pourazowa) lub różnorodnych objawów ogniskowych z towarzyszącymi im zaburzeniami w sferze intelektu (encefalopatia pourazowa). W wielu przypadkach ciężkich urazów (zwłaszcza otwartych lub operowanych z powodu krwiaków) możliwa jest też pełna kompensacja zaburzeń (S. Z.-Ch.) uszkodzenie urazowe tarczy międzykręgowej; może mieć miejsce przy urazach kręgosłupa (szczególnie szyjnego), bez względu na mechanizm urazu. Część tarczy może przemieścić się do kanału kręgowego i uciskać na elementy nerwowe, wywołując lub powodując utrzymywanie się ubytków neurologicznych. Uszkodzenie urazowe t. m. można podejrzewać, gdy: a) występują ubytki neurologiczne (niekiedy głębokie - aż do porażenia) pomimo braku cech radiologicznych uszkodzenia kręgosłupa: b) ubytki neurologiczne są nieproporcjonalnie duże w stosunku do stwierdzanych zmian radiologicznych (złamania zgnieceniowe, wyprostne); c) ubytki neurologiczne, zwłaszcza jednostronne, nie ustępują pomimo repozycji przemieszczenia. W takich przypadkach należy wykonać badanie kontrastowe kanału kręgowego lub tomografię komputerową. Potwierdzenie podejrzenia stanowi wskazanie do operacyjnego usunięcia przemieszczonej części tarczy międzykręgowej. (J. K.) uraz pnia mózgu; ze względu na łatwość uszkodzenia ważnych dla życia ośrodków wegetatywnych, regulujących pracę narządów wewnętrznych, powoduje dużą śmiertelność w okresie ostrym. W okresie przewlekłym charakteryzuje się długotrwałym "zawieszeniem" świadomości, niedowładami kończyn ze sztywnością odmóżdżeniową (- napięcie mięśniowe) i mutyzmem (- stan apalliczny). Rokowanie zależy od ciężkości urazu, czego pośrednim wyrazem jest czas utrzymywania się zaburzeń świadomości, jednak pełna lub prawie pełna kompensacja zaburzeń nie jest wykluczona nawet po kilkumiesięcznym okresie jego trwania. Leczenie: w okresie ostrym - intensywna terapia, ewentualnie reanimacja; w przewlekłym - systematyczne, długotrwałe leczenie usprawniające ze szczególnym zwróceniem uwagi na prawidłowe ułożenie i ruchomość kończyn w okresie zaburzeń świadomości. (S. Z.-Ch.) urazy; działania określonych czynników na organizm powodujące uszkodzenia jego narządów i funkcji, lub nawet śmierć. Dzieli się je na: 1Ď) mechaniczne (uderzenia różnymi przedmiotami, postrzały); 2Ď) termiczne (oparzenia, odmrożenia); 3Ď) chemiczne (zatrucia, oparzenia chemiczne); 4Ď) elektryczne (porażenia energią elektryczną). Stanowią one często - przyczynę inwalidztwa. (T. M.) urazy kręgosłupa; najczęściej następstwa wypadków drogowych i upadków z wysokości. Liczba u. k. w ostatnich latach systematycznie wzrasta, co ma związek z rozwojem motoryzacji, mechanizacji rolnictwa i wzrostem spożycia alkoholu. Szczególną grupę stanowią urazy kręgosłupa szyjnego w wyniku skoku do wody "na głowę" oraz uszkodzenie kręgosłupa po upadku z wozu konnego (wyładowanego zbożem lub sianem). Uraz kręgosłupa może spowodować uszkodzenie różnych jego struktur: tarcz międzykręgowych, trzonów, łuków, aparatu więzadłowego (doprowadzające zwykle do zwichnięcia kręgów). Często uszkodzenia kręgosłupa rozpatrywane są pod kątem jego stabilności, o której w głównej mierze decyduje zachowanie bądź rozerwanie elementów więzadłowych stabilizujących kręgosłup, zwłaszcza zespołu więzadeł tylnych (międzykolcowych, nadkolcowych). W związku z tym wyróżnia się (wg Nicola) urazy niestabilne - mechanizm urazów fleksyjny (zgięciowy) oraz stabilne - mechanizm urazów kompresyjny (zgnieceniowy), a pod warunkiem utrzymania kręgosłupa w pozycji pośredniej lub lekko zgięciowej - również urazy ekstensyjne (wyprostne). Uszkodzenie kręgosłupa może nastąpić w każdym jego odcinku, jednakże najczęściej zdarzają się u. k. w dolnym odcinku szyjnym (C5-C6Ď) oraz w przejściowym odcinku piersiowo-lędźwiowym (Th11-L1Ď). (J. K.) urazy kręgosłupa lędźwiowego; częste w następstwie różnego typu upadków z wysokości, wypadków komunikacyjnych, bezpośrednich urazów tego odcinka kręgosłupa (w przemyśle, zwłaszcza w górnictwie). Najczęstsze mechanizmy urazów: fleksyjny, kompresyjno-fleksyjny, kompresyjny. Przeważnie uszkodzenia górnego odcinka lędźwiowego (L1, L2Ď)oraz odcinka przejściowego: piersiowo-lędźwiowego (- urazy kręgosłupa piersiowego). Leczenie - jak w u. k. piersiowego. Rokowanie - przy całkowitych uszkodzeniach - teoretycznie lepsze niż przy uszkodzeniach wyższych odcinków kręgosłupa, ponieważ wtedy uszkodzeniu ulegają korzenie "ogona końskiego" (z możliwością późniejszej regeneracji, jeżeli nie jest przerwana ich ciągłość). Praktycznie - wyjątkowo zdarza się późna, znaczniejsza poprawa neurologiczna i funkcjonalna. Z uwagi na trwałe porażenie stóp oraz mięśni pośladkowych (najczęstszy obraz uszkodzenia elementów nerwowych na tym poziomie) istnieje możliwość chodzenia z pomocą kul łokciowych w obuwiu ortopedycznym (podwyższona cholewka, sztywnik z tyłu, sznurowanie ponad palce) lub z krótkim aparatem (np. krakowskim) czy szyną strzałkową, które zapobiegają opadaniu stóp. (J. K.) urazy kręgosłupa piersiowego; często są następstwem wypadków drogowych (samochodowych, motocyklowych). Nierzadko towarzyszą im uszkodzenia klatki piersiowej (złamanie żeber, krwiak opłucnej - haemothorax, odma opłucnowa - pneumothorax). Mechanizm urazu jest najczęściej mieszany - kompresyjno-fleksyjny. Urazom górnej części kręgosłupa piersiowego towarzyszy często całkowite, nieodwracalne uszkodzenie rdzenia kręgowego. Kręgosłup w tym odcinku jest fizjologicznie zwarty, stabilny (połączenie z klatką piersiową, niskie tarcze międzykręgowe, ukształtowanie wyrostków stawowych), jednakże kanał kręgowy jest dość wąski, a unaczynienie rdzenia w tej okolicy wyjątkowo ubogie. Jest to przyczyną nieodwracalnych uszkodzeń rdzenia w tym odcinku nawet przy niewielkich przemieszczeniach kręgów lub ich złamanych elementów. Wspomniana stabilność tego odcinka kręgosłupa wpływa również na częstość uszkodzeń w okolicy piersiowo-lędźwiowej. Stanowi ona granicę pomiędzy stabilnym odcinkiem piersiowym a fizjologicznie ruchomym odcinkiem lędźwiowym i nierzadko stwierdza się w tym miejscu wyładowanie sił urazu, wymierzonych niekiedy nawet znacznie powyżej tego odcinka. Leczenie niewielkich urazów kompresyjnych jest najczęściej spoczynkowe, a następnie czynnościowe, ze zwróceniem uwagi na wzmocnienie gorsetu mięśniowego. Poważniejsze złamania, o charakterze stabilnym, wymagają leczenia w gorsecie gipsowym lub¬8¦i ortopedycznym. W urazach dolnego odcinka piersiowego najczęściej stosowany jest gorset Javetta (podobnie jak w gorsecie gipsowym - trzy punkty podparcia: rękojeść mostka, spojenie łonowe i okolica urazu). W złamaniach z przemieszczeniem, niestabilnych stosuje się zwykle leczenie operacyjne - nastawienie przemieszczenia i stabilizację kręgosłupa różnymi metodami (- alloplastyka sprężynowa, płyta Daaba - zębata, H, dystrakcja metodą Harringtona, stabilizacja różnego typu płytami, pętlami z drutu). Przy urazach kręgosłupa z uszkodzeniem rdzenia w górnym odcinku piersiowym, w ostrym okresie pourazowym, istnieje zagrożenie życia, głównie z powodu - zaburzenia czynności oddechowych. Leczenie usprawniające w takich przypadkach (uszkodzenia całkowite i głębokie rdzenia) ma na celu przystosowanie chorego do samoobsługi i warunków życia w wózku inwalidzkim. Przy uszkodzeniach niższych odcinków (poniżej segmentu Th9Ď), poza adaptacją do wózka inwalidzkiego, dąży się do nauczenia chorego chodzenia za pomocą kul łokciowych w aparatach stabilizujących kończyny dolne. Zdolność taką uzyskują jednakże tylko osoby młode z silną motywacją. (J. K.) urazy kręgosłupa szyjnego; mogą być następstwem działania: siły zginającej kręgosłup do przodu (uraz fleksyjny) wywołującej zwichnięcie kręgów lub złamanie trzonu z jego sklinowaceniem i rozerwaniem tylnych elementów więzadłowych: siły działającej w osi kręgosłupa (kompresyjnej), która przy dużej dynamice i sile urazu może doprowadzić do zmiażdżenia. rozkawałkowania trzonu (złamania wybuchowe lub eksplozyjne): siły wymierzonej od przodu (w czoło, twarzo-czaszkę) powodującej nadmierny wyprost (przeprost) kręgosłupa, czego wynikiem jest rozerwanie więzadła podłużnego przedniego, często z drobnym fragmentem trzonu (złamania ekstensyjne). Urazy k. sz. najczęściej dotyczą odcinka niskiego (C5 - C6Ď), ale wcale nierzadkie, a szczególnie niebezpieczne są urazy górnego odcinka, a zwłaszcza - złamania zęba kręgu obrotowego. Leczenie samego uszkodzenia kręgosłupa nie nastręcza na ogół szczególnych trudności. Wzrastają one ogromnie w przypadkach urazów k. sz. z powikłaniami - uszkodzenia rdzenia kręgowego. Leczenie urazów k. sz. sprowadza się do nastawienia przemieszczenia(jeśli takie istnieje) oraz unieruchomienia kręgosłupa gwarantującego zrost kręgów w poprawnym ustawieniu. Nastawienie można przeprowadzić (w znieczuleniu ogólnym) bezpośrednio po założeniu wyciągu czaszkowego lub wyciągiem przedłużonym. W razie niemożności nastawienia tą metodą wskazane jest nastawienie operacyjne z dostępu przedniego lub tylnego, z jednoczesną stabilizacą wewnętrzną kręgosłupa. Po nastawieniu drogą zachowawczą można chorego leczyć na wyciągu czaszkowym (około 6 tygodni), z następowym unieruchomieniem w kołnierzu ortopedycznym, bądź też ustabilizować uszkodzoną przestrzeń operacyjnie (z dostępu przedniego lub tylnego). Złamania kompresyjne, podobnie jak fleksyjne (bez zwichnięcia), leczy się również za pomocą wyciągu czaszkowego z następczym unieruchomieniem w kołnierzu ortopedycznym. Złamania ekstensyjne leczone są najczęściej przez zastosowanie kołnierza ortopedycznego. Jeśli urazom kompresyjnym lub ekstensyjnym towarzyszą duże ubytki neurologiczne, bądź też występują one pomimo braku radiologicznych cech uszkodzenia kręgosłupa, wskazane jest wykonanie tomografii komputerowej lub mielografii kanału kręgowego w celu wykluczenia urazowego "wypadnięcia" dysku. Złamania wybuchowe, zwłaszcza z niecałkowitym uszkodzeniem rdzenia, wymagają wczesnego operacyjnego usunięcia fragmentów trzonu uciskających na rdzeń, a następnie usztywnienia przedniego kręgosłupa w miejscu uszkodzenia. (J. K.) urazy nerwów obwodowych; najczęściej mają charakter urazów ostrych (spowodowanych szkłem, blachą, nożem, piłą tarczową) i dotyczą nerwów kończyn górnych. Nierzadko towarzyszą złamaniom kości i zwichnięciom stawów. Na przykład: uszkodzenie nerwu promieniowego występuje w przypadkach złamania trzonu kości ramiennej, - złamania Monteggia, zwichnięcia głowy kości promieniowej: nerwu łokciowego -złamania kłykcia, nadkłykcia przyśrodkowego, urazów stawu łokciowego: nerwu kulszowego - zwichnięcia tylnego stawu biodrowego, zwłaszcza ze złamaniem krawędzi panewki; nerwu strzałkowego - urazów stawu kolanowego, złamań szyjki kości strzałkowej. Rokowanie i postępowanie zależy od stopnia uszkodzenia nerwu. Najczęściej stosowany jest podział uszkodzeń wprowadzony przez Seddona: a) neurapraksja, b) aksonotmeza, c) neurotmeza. Neurapraksja jest następstwem nieznacznego urazu (naciągnięcie, przygniecenie). Cechuje się przejściowymi zaburzeniami funkcji nerwu (zwykle od kilku minut do kilku godzin), nie powoduje zaburzenia jego struktury. Aksonotmeza jest wynikiem podobnego mechanizmu urazu (zdławienie, naciągnięcie), ale działającego z większą siłą. Ciągłość nerwu pozostaje zachowana (zachowane są osłonki łącznotkankowe), uszkodzeniu ulega najwrażliwsza część nerwu - aksoplazma (włókna osiowe). Wtórnie dochodzi do rozpadu osłonek mielinowych, zachowane pozostają natomiast tuby Schwanna, co umożliwia regenerację przerwanych włókien osiowych z wtórną ich remielinizacją. Istnieją więc warunki do powrotu funkcji nerwu, ale po okresie niezbędnym dla regeneracji nerwu i jego "dojrzewania". Neurotmeza - przerwanie wszystkich elementów nerwu i jego ciągłości. Najczęściej jest następstwem ostrego uszkodzenia nerwu lub jego zmiażdżenia. Nie ma szans na samoistny powrót funkcji tak uszkodzonego nerwu bez przywrócenia jego ciągłości. Leczenie: Sposób postępowania zależny jest od stopnia uszkodzenia nerwu. W uszkodzeniach typu neurapraksji leczenie jest zbędne, powrót czynności następuje spontanicznie. W uszkodzeniach typu aksonotmezy niezbędne jest leczenie usprawniające, zwłaszcza w wysoko zlokalizowanych uszkodzeniach (pacha, ramię, pośladek, udo), z długim okresem regeneracji nerwu. Postępowanie w tych przypadkach ma na celu: a) niedopuszczenie do powstania nieprawidłowego ułożenia kończyny, przykurczów; uzyskuje się to stosując systematycznie ćwiczenia bierne niedowładnych czy porażonych odcinków kończyny, z zastosowaniem szyn, łusek zabezpieczających przed powstaniem przykurczu, zapewniających funkcjonalne ułożenie kończyny; b) przyspieszenie szybkości regeneracji nerwu, reinerwacji tkanek. Korzystne działanie wywiera tu stosowanie różnych form termoterapii (ocieplacze, umiarkowane, ale długotrwałe ogrzewanie, kąpiele w ciepłej wodzie, parafinowanie itp.); c) opóźnienie postępu zaniku mięśni, utrzymanie względnej sprawności porażonych mięśni. W okresie porażenia stosowana jest stymulacja elektryczna odnerwionych mięśni, w miarę pojawienia się ruchów czynnych - ćwiczenia czynne w odciążeniu; d) wzmocnienie reinerwowanych mięśni, przywrócenie im sprawności funkcjonalnej drogą ćwiczeń, stosownie do uzyskanej siły mięśniowej: od ćwiczeń w odciążeniu poprzez ćwiczenia wolne, do ćwiczeń oporowych. W okresie, gdy siła mięśni pozwala na ich funkcjonalne wykorzystanie, dobre rezultaty można uzyskać stosując terapię zajęciową. (J. K.) urojenia; zaburzenia myślenia występujące w - psychozach. U. są to błędne, niezgodne z rzeczywistością sądy pochodzenia chorobowego, które chory uważa za prawdziwe mimo wszelkich zaprzeczających ich prawidłowości dowodów i argumentacji. Jeśli u. stanowią zwarty, pozornie logiczny i rozbudowany system, zalicza się je do u. paranoicznych, kiedy nie noszą takich cech - do u. paranoidalnych. Z uwagi na treść wyróżnia się: 1Ď) u. prześladowcze. np. chory jest przekonany, że inni ludzie działają na jego szkodę, śledzą go, okradają, chcą zabić, uwięzić, otruć: 2Ď) u. niewiary małżeńskiej; 3Ď) u. hipochondryczne - przeświadczenie chorego, że jest dotknięty ciężką chorobą; 4Ď) u. nihilistyczne - przekonanie, że nastąpiła ogólna zagłada, że nic nie istnieje; 5Ď) u. winy, małej wartości, grzeszności, które wraz z u. hipochondrycznymi i nihilistycznymi występują w - depresjach; 6Ď) u. wielkościowe - przekonanie o swoich ogromnych zdolnościach, bogactwie, pozycji społecznej, chory może uważać się za odkrywcę, władcę itp.; 7Ď) u. ksobne (odnoszące) - pacjent jest przekonany, że obojętne w istocie zdarzenia dotyczą jego osoby, np. audycje w radio, artykuły w gazetach, rozmowy obcych osób; 8Ď) u. oddziaływania - chory sądzi, że ktoś wpływa na niego w szczególny sposób, np. w drodze hipnozy, promieniowania itp.; 9Ď) u. zmiany osoby chorego - przekonanie o zmianie płci, o tym, że jest inną osobą, zwierzęciem, lub też że zaszły zmiany w częściach ciała, np. nos powiększył się (dysmorfofobia). (Z. K., T. S.) urządzenia sterownicze; związane są z aktywnością ruchową człowieka i współpracują bezpośrednio z jego efektorami. Powinny więc łączyć w sobie, w sposób harmonijny, cechy odpowiadające zarówno właściwościom efektorów ludzkich, jak i wymaganiom konstrukcji maszyn i urządzeń. Z punktu widzenia współpracy efektorów człowieka z u. s. maszyn najistotniejsze są następujące cechy ruchów: szybkość, dokładność, siła. Cechy te pozostają we wzajemnej współzależności i nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu od siebie, dopiero bowiem w całości stanowią o jakości pracy. Nie mogą być również rozpatrywane w oderwaniu od konkretnych typów u. s. Na podstawie rozwiązań kinematycznych i sposobu obsługi wyodrębnia się następujące grupy elementów sterowniczych: gałki i pokrętła nastawcze; korby i kółka; dźwignie i drążki; kierownice; pedały. Reakcje fizjologiczne człowieka pracującego za pomocą wymienionych grup elementów sterowniczych są podobne. Optymalne kształty i wymiary rękojeści zdeterminowane są budową ręki. Jednak najdokładniejsze nawet informacje o wymiarach antropometrycznych rąk nie są wystarczające do zaprojektowania właściwych rękojeści. Dotyczy to zwłaszcza osób z naruszoną sprawnością ręki. W takiej sytuacji czynnikiem decydującym jest sprawność funkcjonalna ręki zmieniająca się w sposób istotny w zależności od wielu czynników, między innymi racjonalnie prowadzonego leczniczego usprawniania, a zwłaszcza terapii pracą. (Z. N.) urządzenie do ćwiczeń kończyn dolnych i obręczy biodrowej; przeznaczone do ćwiczeń oporowych w pozycji półleżącej w ruchu poziomym do przodu i ku tyłowi oraz w ruchu obrotowym prostowników lub zginaczy stawów biodrowych, kolanowych i skokowych. Urządzenie do tych ćwiczeń składa się z niskiego regulowanego siedziska z podparciem, prowadnicy i wózka jezdnego z rotorem oraz kolumienek do ćwiczeń oporowych. (R. S.) urządzenie do ćwiczeń kończyn górnych i pasa barkowego; umożliwia ćwiczenia oporowe powiększające zakres ruchomości i wzmacniające siłę mięśniową kończyn górnych i obręczy barkowej, ćwiczenia supinacji i pronacji przedramienia; składa się z rusztowania mocowanego do drabinki lub w kabinie Ugul, na którym zamontowany jest rotor właściwy z korbą i urządzeniem do supinacji. Może być użytkowane przez dorosłych i dzieci. (R. S.) urządzenie do trakcji kręgosłupa; w odcinku lędźwiowym umożliwia odciążenie kręgosłupa dzięki podwieszeniu za golenie pacjenta leżącego tyłem tak, że opiera się na pasie barkowym i odcinku piersiowym kręgosłupa; urządzenie to składa się z półki wyciągowej, pasa do stabilizacji, liny wyciągarki bębnowej. Może być montowane w kabinie Ugul lub na dowolnym haku utrzymującym obciążenie 70-80 kg. W odcinku szyjnym umożliwia stosowanie wyciągów za głowę przy użyciu pętli Glissona, montowane do ściany. Składa się z urządzenia bloczkowego, pętli Glissona z orczykiem, linki i ciężarków. (R. S.) usamodzielnienie gospodarcze inwalidów; forma pomocy dla inwalidów, pieniężnej i w naturze, na podjęcie i zorganizowanie pracy we własnym zakresie, lub na przygotowanie się do pracy. Pomoc w naturze może mieć formy przydziału:1Ď) narzędzi i maszyn, które pozwoliłyby na organizację i prowadzenie zakładu usługowego lub rzemieślniczego, np. zegarmistrzowskiego, fryzjerskiego, krawieckiego; 2Ď) inwentarza żywego (np. krowy, fermy kurzej, pasieki), który stanowiłby dla inwalidy źródło pracy i utrzymania. Do tej formy aktywizacji zawodowej kwalifikują się szczególnie inwalidzi, którzy znajdują się w trudnych warunkach naterialnych, a nie mogą być zatrudnieni w uspołecznionych zakładach pracy. Dotyczy to zwłaszcza inwalidów z małych miasteczek i wsi. Świadczenia pieniężne przyznawane są inwalidzie na pokrycie różnych kosztów związanych z przygotowaniem się do pracy, np. opłaty za zakwaterowanie, wyżywienie, w okresie nauki zawodu. Aktem prawnym regulującym zagadnienie usamodzielnienia g. i. jest instrukcja Nr 23¬8¦73 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie udzielania świadczeń ze środków na usamodzielnienie gospodarcze inwalidów (Dz. U. Mzios, Nr 20, poz. 102Ď). (T. M.) usługi rehabilitacyjne; forma specjalistycznej pomocy świadczona osobom niepełnosprawnym przez różnych specjalistów (lekarzy, psychologów, pracowników socjalnych itp.) oraz różne placówki i instytucje o charakterze rehabilitacyjnym. U. r. obejmują: zabiegi usprawniające, świadczone przez kinezyterapeutów z oddziałów lub działów rehabilitacji leczniczej w szpitalu, ocenę zdolności do pracy, poradnictwo zawodowe udzielane przez specjalistów w poradni rehabilitacji zawodowej, dobór pracy i skierowanie do właściwego zakładu pracy przez pracownika sekcji rehabilitacji zawodowej. (T.M.) usługi socjalne; należy podzielić na dwie kategorie: usługi, które polegają na udzielaniu pomocy w domu (np. opieka nad dzieckiem lub osobą w wieku podeszłym) oraz usługi, które wymagają - w coraz większym stopniu - infrastruktury technicznej (np. domy dziecka, świetlice, stołówki itp.). Istotnym ogniwem u. s. są pracownicy socjalni umiejący rozwiązywać indywidualne potrzeby podopiecznych. U. s. są świadczone przez specjalne instytucje państwowe (tworzone na poziomie centralnym i lokalnym) w ramach organizacji społecznych lub przedsiębiorstw produkcyjnych. U. s. są realizowane przez administrację państwową, są one na ogół dostępne, a w przypadku nie wystarczającej formy rozdziału tych usług działa zasada preferencji dla osób niżej uposa-żonych, osób pracujących w niektórych zawodach, inwalidów itp. Obok u. s. świadczonych przez instytucje uspołecznione istnieje system u. s. organizowanych przez towarzystwa dobroczynne. (J. M.) usprawnienie narządowe w pneumonologii; postępowanie mające na celu poprawę lub utrzymanie rezerw wentylacyjnych na zadowalającym poziomie. Cel ten osiąga się przez dążenie do udrożnienia oskrzeli i poprawy lub utrzymania na zadowalającym poziomie ruchomości oddechowej ścian klatki piersiowej i przepony przez: usprawnienie oddychania przeponowego i oddychania żebrowego. ćwiczenia wzmacniające mięśnie oddechowe, uruchamiające i rozciągające ćwiczenia oddechowe i kaszlowe oraz ćwiczenia mięśni szyi, obręczy barkowej i grzbietu. (J. J.) usprawnienie ogólne w pneumonologii; poprawa lub utrzymanie na zadowalającym poziomie ogólnej sprawności fizycznej, a szczególnie wydolności fizycznej i tolerancji wysiłku. Uzyskuje się je przez stosowanie ćwiczeń dynamicznych, uruchamiających duże grupy mięśniowe. Natężenie ćwiczeń musi wyraźnie stymulować układy krążenia i oddychania. Uważa się, że zapotrzebowanie tlenowe podczas ćwiczeń chorych pneumunologicznie nie powinno przekraczać u osób młodych 75%, a po 40 roku życia 50-60% pułapu tlenowego usprawnianych. Ocenę natężenia wysiłku można opierać na częstości tętna - tętno graniczne. Częstość oddechowa nie powinna przekraczać 30¬8¦min. Konieczna jest baczna obserwacja tolerancji wysiłku przez chorych. Ćwiczenia powinny być prowadzone nie rzadziej niż co drugi dzień. Formy mogą być różne; zajęcia grupowe na sali, elementy gier i zabaw sportowych, elementy dyscyplin sportowych (biegi) itp. W efekcie uzyskuje się poprawę: rezerw wentylacyjnych, rezerw krążeniowych, tolerancji wysiłku i wydolności fizycznej, zaopatrzenia tlenowego tkanek oraz zmniejszenie udziału metabolizmu beztlenowego w przemianach energetycznych pracujących mięśni. (J.J.) ustawienie protezy kończyny dolnej; optymalny dobór pionowych i poziomych linii protezy w celu zapewnienia stabilizacji oraz ruchów kończyny protezowanej w cyklu chodu oraz w pozycji stojącej. (H. G., T. M.) ustawodawstwo dotyczące dzieci niepełnosprawnych; zespoły orzekające w sprawie przyjmowania dzieci niepełnosprawnych do szkół ponadpodstawowych działają w oparciu o zarządzenie Ministra Oświaty z dnia 26 VI 1962 r. i zarządzenie Ministerstwa Oświaty i Wychowania z dnia 18 Xii 1974 r. (Dz. Urz. Moiw z 1974 r. nr 1 poz. 5Ď). Przedstawiciele resortów oświaty, wspólnie z przedstawicielami resortu zdrowia i opieki społecznej dokonywali kilkakrotnie ustaleń w sprawie opieki specjalistycznej nad dziećmi i młodzieżą wymagającymi okresowych badań i postępowania usprawniającego. W wyniku tych prac doszło do opublikowania wytycznych, którymi kierują się poradnie wychowawczo-zawodowe w stosunku do dzieci niepełnosprawnych. (T. G.) uszkodzenia rdzenia kręgowego; mogą być pochodzenia urazowego lub chorobowego (zapalenie rdzenia, guzy, Sla, Sm, jamistość rdzenia i in.). Rokowanie przeżycia i powrotu funkcji zależy od wysokości i stopnia uszkodzenia r. kręgowego. Całkowite uszkodzenie r. k. cechuje się zniesieniem wszystkich rodzajów czucia oraz porażeniem mięśni poniżej poziomu uszkodzenia. Częściowe uszkodzenie r. k. dzieli się na trzy grupy: 1Ď) całkowite porażenie ruchowe ze śladowo zachowanym czuciem głębokim (ułożenia) w stopach; 2Ď) głębokie niedowłady uniemożliwiające funkcjonalne wykorzystanie zespołów mięśniowych (siła mięśni poniżej 3o w - skali Lovetta); 3Ď) niedowłady mniejszego stopnia upośledzające funkcje zespołów dynamicznych. Najwięcej problemów lcezniczych stwarzają całkowite i głębokie uszkodzenia rdzenia w odcinku szyjnym i górnym piersiowym. Porażenie mięśni klatki piersiowej, zaburzenia funkcji oddechowych wynikające z przejściowego zablokowania czynności układu współczulnego, a w wysokich uszkodzeniach rdzenia w odcinku szyjnym - niedowład lub porażenie przepony stwarzają znaczne zagrożenie życia chorego. We wczesnym okresie pourazowym stosuje się środki przeciwobrzękowe (steroidy, mannitol, mocznik i in.), konieczne jest zniesienie ucisku na rdzeń, repozycja przemieszczenia, odbarczenie rdzenia. Objawy całkowitego uszkodzenia rdzenia utrzymujące się powyżej 48 godzin od urazu nie rokują poprawy. Całkowite uszkodzenie rdzenia szyjnego powoduje inwalidztwo znacznego stopnia. Pozostaje wówczas jedynie możliwość adaptacji chorego do wózka inwalidzkiego ze znacznym ograniczeniem lub niemożnością posługiwania się rękami. Uszkodzenia w górnym odcinku piersiowym umożliwiają lepszą adaptację do wózka, ponieważ sprawność kończyn górnych pozostaje zachowana. W przypadkach całkowitych uszkodzeń rdzenia kręgowego poniżej poziomu Th9 istnieje możliwość nauczenia chorego chodzenia w aparatach ortopedycznych, stabilizujących kończyny dolne. Nabycie tej umiejętności zależy jednak w dużej mierze od zaangażowania chorego, jego ogólnej sprawności i stanu zdrowia, a w pewnej mierze - od jego wieku. (J. K.) uszkodzenia splotu barkowego; najczęściej są następstwem wypadku motocyklowego (często po nadużyciu alkoholu), rzadziej - innych wypadków drogowych, wypadków przemysłowych. Mogą powstać w wyniku: a) urazu pośredniego, np. uderzenie w bark - powodujące jego gwałtowne cofnięcie się i napięcie, naciągnięcie korzeni splotu barkowego lub wyrwanie ich z otworów międzykręgowych; pociągnięcie kończyny górnej przez pas transmisyjny lub koło zębate maszyny; gwałtowne zawiśnięcie na jednej kończynie górnej - przy upadku z wysokości; b) uraziu bezpośredniego, gdy korzenie splotu zostają przygniecione do wyrostków poprzecznych kręgów lub zmiażdżone pomiędzy złamanym obojczykiem a pierwszym żebrem. Rokowanie i postępowanie zależy od stopnia i rozległości uszkodzenia splotu. Istotne znaczenie (szczególnie przy urazach typu pośredniego - trakcyjnych) ma fakt, czy uszkodzenie dotyczy samego splotu, czy też korzenie nerwowe zostały oderwane od rdzenia. W diagnostyce takich przypadków szczególnie przydatne jest badanie kontrastowe kanału kręgowego (mielografia), ewentualnie próba histaminowa Bonneya. Wyrwanie korzeni z rdzenia przesądza o niekorzystnym rokowaniu: przerwanie ciągłości korzeni w obrębie splotu jest wskazaniem do podjęcia próby ich rekonstrukcji (zwykle z użyciem autogennego przeszczepu kablowego). W przypadkach urazów tępych, ze zgnieceniem korzeni i wtórnym objęciem ich blizną łącznotkankową, istnieją wskazania do wykonania neurolizy zewnętrznej i wewnętrznej (wyizolowanie korzeni i pęczków nerwowych z otaczającej blizny), ostrzyknięcia korzeni roztworem hialuronidazy. W urazach tępych mniejszego stopnia (np. po zwichnięciu stawu barkowego, stłuczeniu splotu), z możliwością samoistnej regeneracji włókien nerwowych, postępowanie jest podobne jak po rekonstrukcji operacyjnej splotu czy wykonaniu neurolizy i analogiczne do leczenia - urazów nerwów obwodowych. W przypadkach uszkodzeń niecałkowitych lub całkowitych, ale nie obejmujących całego splotu, a nie rokujących dalszej poprawy neurologicznej często istnieją wskazania do zabiegów ortopedycznych, poprawiających funkcje kończyny, np. operacja Clarka, Steindlera, transpozycje ścięgien, usztywnienie stawu barkowego, nadgarstkowego czy kciuka w pozycji funkcjonalnej. (J. K.) uszkodzenie - defekt utlenianie komórkowe (tkankowe); proces polegający na stopniowej degradacji związków organicznych w wyniku działania komórkowych enzymów oksydoredukcyjnych, któremu towarzyszy zużycie O#; i powstanie H#;0, C o oraz energii magazynowanej w związkach wysokoenergetycznych, głównie w postaci adenozynotrójfosforanu (Atp). Szlak beztlenowy tego procesu w uproszczeniu przedstawia się następująco: cząsteczka glukozy -k was pirogronowy - kwas mlekowy +2 mole Atp (67 J), natomiast na szlak tlenowy, wymagający zużycia O#;Ď, składają się: cząsteczka glukozy - kwas pirogronowy - C o#; +H#;O +38 moli Atp (1273 J). Spalenie glukozy w laboratorium daje 2818 J¬8¦mol. Stąd wynika, że w warunkach utleniania biologicznego uzyskuje się 45% energii z użyciem O#; tego związku. Zużycie O#; zachodzi głównie w mitochondriach, gdzie łączy się on z wodorem wytwarzając H#;O. Wodór jest odłączany z utlenianego związku przy udziale dwunukleotydu adeniny i amidu niacyny, następnie jest przenoszony przez łańcuch przenośników wodoru i łączy się z tlenem na cytochromie a3. Przenoszeniu wodoru towarzyszy powstawanie z adenozynodwufosforanu (Adp) adenozynotrójfosforanu (Atp). Dwutlenek węgla powstaje w wyniku utleniania (oksydacyjnej dekarboksylacji) grup karboksylowych (- C o o h +O -C o#; +H#;O). Energia uzyskana z utleniania wykorzystana jest do wszystkich reakcji biologicznych wymagających zużycia energii. W mięśniach energia uzyskana w mitochondriach zużywana jest w miofibrylach podczas skurczu mięśnia. W warunkach niedostatecznej podaży tlenu wzrasta udział metabolizmu beztlenowego o niskiej wydajności energetycznej i dochodzi do gromadzenia się w tkankach mleczanów (mleczanowa kwasica metaboliczna). Poprawa zaopatrzenia tlenowego tkanek umożliwia przejście mleczanów w pirogroniany i utlenianie ich. Metabolizm beztlenowy pozwala przez pewien czas na zachowanie funkcji niektórych narządów, w tym mięśni poprzecznie prążkowanych, mimo niedostatecznej podaży tlenu, jest jednak energetycznie niewystarczający do utrzymania funkcji neuronów ośrodkowego układu nerwowego. (J. J.) uzależnienia lekowe; farmakomania; lekomania; toksykomania; narkomania; psychiczny, a czasem i fizyczny stan wynikający z zatruwania organizmu substancją chemiczną. Stan ten cechuje zawsze trudna do odparcia chęć używania spróbowanego środka w celu doznania skutków jego działania na stan psychiczny lub, aby uniknąć przykrego samopoczucia spowodowanego jego brakiem (objawy abstynencyjne). Tolerancja na środek toksyczny może się stopniowo zwiększyć. Może wystąpić uzależnienie od dwóch i większej liczby środków. Najczęściej są to leki o działaniu nasennym, przeciwbólowym, uspokajającym, a także pobudzającym. Szczególnie często u. l. występują u osób młodych (w drugim i trzecim dziesiątku lat życia), mieszkających w dużych miastach. W wielu przypadkach u podłoża u. I. leżą objawy nerwicowe lub zaburzenia osobowości. U młodzieży istnieje współzależność między patologią społeczną w życiu rodzinnym i w szerszym środowisku a u. l. Trudno jednak jest ustalić, które z tych zjawisk jest przyczyną, a które skutkiem. U dorosłych do rozpowszechnienia u. l. przyczynia się nadużywanie leków uspokajających czy przeciwbólowych. Konsekwencją u. l. jest utrata zdolności do pełnienia ról społecznych, nierzadko trudności w przystosowaniu się do norm społecznych i konflikty z prawem. Niektóre związki, szczególnie z grupy morfiny, szybko powodują wystąpienie stanu u. l., co wywołuje chęć używania coraz wyższych dawek leku i staje się przyczyną nasilonych i niebezpiecznych dla życia objawów zespołu abstynencyjnego po jego odstawieniu. Nadużywanie środków nasennych i uspokajających prowadzi m. in. do uszkodzenia narządów miąższowych i gwałtownych objawów abstynencyjnych: W u. l. nierzadkie są również wypadki wyniszczenia fizycznego, trwałego uszkodzenia o. u. n., a także zgonów w przypadku przedawkowania zażywanego środka. Należy unikać rozpoznawania u. l. w przypadkach sporadycznego używania związków toksycznych. Konieczne jest stosowanie szeroko pojętej psychoprofilaktyki wobec osób z grup ryzyka (zwłaszcza młodzieży), a w przypadkach rozpoznanego u. l. stosowanie indywidualnie opracowanego programu profilaktycznego, który ma przede wszystkim usuwać psychospołeczne przyczyny u. l. (Z. K., T. S.) uzdolnienia ruchowe; termin stosowany w teorii wychowania fizycznego; stopień łatwości wyuczania się nowych umiejętności ruchowych. Osobnik uzdolniony ruchowo posiada nie tylko możliwości szybkiego wyuczenia się nowych ruchów, lecz także samodzielnego tworzenia nowych zespołów ruchowych. Uzdolnienia ruchowe nie zawsze znajdują swój wyraz w - sprawności ruchowej ogólnej. U. r. stanowią podstawę do rozwoju sprawności ruchowej, na której z kolei opiera się - sprawność fizyczna. Termin u. r. bywa często stosowany zamiennie z - potencją ruchową. (J. D.) uzupełnienie stopy protezowe; sztuczna część stopy zastępująca ubytek anatomiczny. Ma postać wkładki do normalnego obuwia, której zadaniem jest utrzymanie poprawnego ustawienia kikuta stopy, wydłużenie jego dźwigni oraz wypełnienie pustej przestrzeni w bucie (H. G., T. M.) Vc - pojemność życiowa płuc vertebra transitiva - kręg przejściowy V o#; max - pobór tlenu maksymalny W wady postawy; odchylenia od prawidłowej postawy (postawa ciała prawidłowa). Mogą powstać w wyniku zwiększonego lub zmniejszonego kąta nachylenia miednicy. Zmiany kąta nachylenia miednicy mogą być wywołane osłabieniem mięśni brzucha lub mięśni pośladkowych, co pociąga za sobą ustawienie kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej. Daje to widoczne pogłębienie lub zmniejszenie krzywizn fizjologicznych. Odchylenia od prawidłowej postawy dzielimy na: odchylenia ogólne i różne oraz odchylenia złożone. Do odchyleń ogólnych i różnych postawy zalicza się te odchylenia, które nie zaburzają statyki, jak np. nieprawidłowy nawyk postawy będący na pograniczu tzw. postawy fizjologicznej i patologicznej, dający się świadomie korygować przez danego osobnika: obrót dookoła osi prostopadłej ciała w prawo lub lewo; obrót dookoła osi horyzontalnej; przodopochylenie głowy lub zwiększone pochylenie miednicy. Wśród odchyleń różnych wyróżnia się: nieprawidłowe ustawienie łopatek, nieprawidłowe ustawienie barków, deformacje tułowia, zmiany w obrębie kończyn dolnych, jak: szpotawe i koślawe biodra, nadmierny wyprost w stawach biodrowych i kolanowych, nadmierne skręcenie kości biodrowych, szpotawe lub koślawe kolana, zagięcia osi kości piszczelowych oraz wrodzone i nabyte wady stóp. Do grupy wad postawy o charakterze złożonym zalicza się przede wszystkim wady występujące w płaszczyźnie strzałkowej. Są to: a) okrągło-wklęsłe plecy, których cechą charakterystyczną jest zwiększona lordoza lędźwiowa i kifoza piersiowa, zazwyczaj też pochylenie głowy ku przodowi (zwiększona lordoza szyjna), b) okrągłe plecy - zależnie od przyczyn powstania tej wady niektórzy autorzy rozróżniają plecy okrągłe po zapaleniu kręgosłupa. Ze względu na różną postać morfologiczną okrągłych pleców wyróżnia się dwie odmiany: a) kifotyczną, w której zmiany zachodzą głównie w górnym odcinku kręgosłupa (Th1 -Th5Ď). Kompensują je odpowiednie zespoły mięśni oraz zmniejszenie lordozy szyjnej i lędźwiowej; b) właściwe okrągłe plecy najczęściej zdarzają się u ludzi o astenicznej budowie ciała. Nadmiernemu wygięciu do tyłu ulega nie tylko cały odcinek lędżwiowy ze zmniejszeniem lub zniesieniem przodopochylenia miednicy. Segmentarna kompensacja dokonuje się w odcinku szyjnym oraz w stawach biodrowych i kolanowych (zgię); c) plecy wklęsłe cechuje zwiększenie lordozy lędźwiowej przy zmniejszeniu krzywizny piersiowej w różnym stopniu i zakresie. Największe wygięcie może przypadać w górnym odcinku kręgosłupa lędźwiowego (Ii kręg) lub dolnym (V kręg). W tym drugim przypadku znacznie większy jest kąt przodopochylenia miednicy i dochodzi do zmian w obrębie mięśni pośladkowych wielkich i powłok brzusznych oraz ewentualnego nadmiernego wyprostu w stawach kolanowych; d) plecy płaskie w następstwie niewykształcenia się prawidłowego przodopochylenia miednicy, które powołuje zmniejszenie lordozy lędźwiowej i kifozy piersiowej. Jest to typ płaskiej budowy ciała ze słabo rozwiniętymi mięśniami grzbietu. Barki zazwyczaj są opadnięte, przykręgowy grzbiet łopatki odstaje, klatka piersiowa jest spłaszczona w wymiarze przednio-tylnym. Bardzo ważne jest wczesne wykrycie tej wady postawy. W przypadku podejrzenia wady postawy kręgosłupa należy zawsze zwracać uwagę na ustawienie barków, kształt mostka, ustawienie pępka, ustawienie rzepek, goleni w stosunku do ud oraz na stopy. W leczeniu wszystkich rodzajów wad postawy istotne znaczenie ma gimnastyka korekcyjna i racjonalnie prowadzone usprawnianie lecznicze. (Z. N.) wady zgryzu; dysglosia dentalis; nieprawidłowe ukształtowanie zębów, które może powodować trudności w artykulacji i wymaga zabiegów ortodontycznych wyrównujących występujące nieprawidłowości. Wśród w. z. wymienić można dość często występujące zbyt duże wysunięcie górnej lub dolnej szczęki do przodu, zbyt rzadkie rozstawienie zębów siecznych, skrzywienia uzębienia. Celem wyrównania w. z. stosuje się u dzieci aparaty ortodontyczne, które - przez okresowe stosowanie - dokonują odpowiedniej korekty. W. z. występują nagminnie w przypadku dzieci z rozszczepem podniebienia i wargi i wymagają leczenia ortodontycznego. (T. G.) wał Passavanta; zgrubienie na tylnej ścianie gardła powstające pod wpływem skurczu mięśnia zawierającego pierścienia gardłowego. Gdy tworzy się w. P., podniebienie miękkie przesuwa się ku tyłowi, a języczek podnosi się ku górze zamykając przestrzeń między gardłem a nosem. U dzieci z rozszczepem podniebienia często nie dochodzi do tworzenia się w. P. i postępowanie rehabilitacyjne ma na celu ułatwienie zamknięcia jamy nosowej od ustnej. (T. G.) warsztaty rehabilitacji przemysłowej; celowo zorganizowane środowisko pracy produkcyjnej lub usługowej dla rehabilitowanych pracowników przemysłu, w którym ogólne warunki, środki i metody pracy służą przywracaniu zdrowia, a przede wszystkim sprawności fizycznej oraz przygotowaniu psychicznemu do podjęcia normalnego zatrudnienia. Warsztaty r. p. scalają kompleksowo większość usług rehabilitacyjnych. Łączą one rehabilitację leczniczą z rehabilitacją zawodową, zapewniając poszkodowanym na zdrowiu pracownikom nieprzerwany tok postępowania rehabilitacyjnego, od momentu zakończenia leczenia szpitalnego do ustabilizowania się w macierzystym zakładzie pracy. W warsztatach r. p. zasadniczy problem stanowi ich wyposażenie. Cechą różniącą warsztaty r. p. od innych normalnych wydziałów produkcyjnych zakładu pracy jest to, że w pierwszych określona produkcja i usługi są środkiem służącym do realizowania procesu rehabilitacyjnego, a nie celem naczelnym. Warsztaty r. p. nie należy również utożsamiać z oddziałami terapii zajęciowej, które są organizowane w placówkach opieki zdrowotnej zamkniętej i których podstawowym zadaniem jest usprawnianie fizyczne i psychiczne chorych. Warsztaty r. p. służą w swej istocie ostatecznemu celowi rehabilitacji, tj. ponownemu zatrudnieniu. (Z. N.) warsztaty terapii zajęciowej; jedna z form pomocniczych terapii w szpitalach psychiatrycznych prowadzona w celu zatrudnienia dłużej hospitalizowanych pacjentów oraz preorientacji zawodowej. Ich rola w zmianie zawodu jest niewielka, ponieważ angażują zwykle chorych do prostych zajęć rzemieślniczych, nie mających większego zastosowania w poszpitalnym życiu chorego lub dostarczają zajęć tak prostych, że nie stwarzają chorym okazji do wyuczenia się nowego zawodu. Dostarczają jednak dłużej przebywającym pacjentom celowego zajęcia, możliwości opuszczenia oddziału na część dnia i niewielkiego zarobku. (Z. K., T. S.) warunki pracy; są to: temperatura powietrza, wilgotność i ruch powietrza, stopień zanieczyszczenia powietrza pyłem, gazem i parą, natężenie hałasu i drgań (spowodowanych pracą maszyn, urządzeń i narzędzi), kolorystyka przedmiotów oraz ścian w miejscu pracy. Wymienione w. p. powinny być uwzględnione w charakterystyce każdego stanowiska roboczego. Niezależnie od charakterystyki i stanowiska roboczego zadania i sposób wykonywania pracy należy określić możliwie szczegółowo w instrukcji czynnościowej i bhp. W. p. to nie tylko środowisko pracy (warunki otoczenia), lecz również: wyposażenie stanowiska roboczego, prawidłowe rozmieszczenie, zabezpieczenie i konserwacja parku maszynowego, zdolność produkcyjna maszyn i stopień jej wykorzystania, konstrukcyjne, technologiczne i materiałowe przygotowanie produkcji (pracy), czas pracy oraz przerwy w pracy, kultura miejsca pracy. (Z. N.) wciągacz kikuta kończyny; rękaw z dzianiny bawełnianej ułatwiający wprowadzenie - kikuta kończyny do dobrze dopasowanego - leja kikuta protezy kończyny, dzięki ściągnięciu tkanek miękkich i skóry ku obwodowi. Chroni tkanki miękkie przed napinaniem na szczycie kikuta oraz zapobiega tworzeniu się fałdów mięśniowo-skórnych nad krawędzią leja. (H. G., T. M.) wczesne uruchamianie; tendencja powstała w wyniku rewizji poglądów na czas trwania unieruchomienia w leczeniu zawałów serca i stanów pooperacyjnych. Wcześniej na podstawie obserwacji dowodzących, że obciążenie wysiłkami może doprowadzić do ciężkich, a nawet śmiertelnych powikłań, stosowano długie okresy leżenia w łóżku. Poznanie psychicznych, hemodynamicznych i metabolicznych skutków - unieruchomienia oraz dokładniejsza analiza przebiegu zawałów i procesów gojenia się sprawiły, że określenie terminu i intensywności uruchamiania stało się najważniejszym problemem leczenia i rehabilitacji tych stanów. (J. Ł.) Weiss Marian (1921-1981Ď); jeden z twórców polskiej szkoły rehabilitacji. Długoletni dyrektor Stołecznego Centrum Rehabilitacji, powstałego z jego inicjatywy i rozwijającego się dzięki jego niespożytej energii i działaniom. Kierownik Katedry i Kliniki Rehabilitacji w Konstancinie, powołane jako jedna z pierwszych w Polsce w 1961 r. (po Klinice poznańskiej). Człowiek, którego pasją życia była rehabilitacja w nowoczesnym, kompleksowym pojęciu. Zaangażowany klinicysta, naukowiec, działacz społeczny, dążący niestrudzenie do rozwoju rehabilitacji w Polsce i na świecie. Autor ponad 200 prac naukowych, podręczników, monografii, publikowanych w kraju i poza jego granicami. Przez wiele lat - prezes Towarzystwa Walki z Kalectwem, ekspert Światowej Organizacji Zdrowia. Wychowawca dziesiątków specjalistów w rehabilitacji, promotor ponad dwudziestu doktorantów, kilku habilitantów. Doktor honoris causa Uniwersytetu w Rennes, honorowy członek Szwedzkiego Towarzystwa Ortopedycznego, wiceprezes Prezydiu Międzynarodowego Towarzystwa Medycznego Paraplegia, współredaktor pisma "Paraplegia", wieloletni członek komitetu redakcyjnego "Chirurgii Narządów Ruchu i Ortopedii Polskiej", członek Rady Uzdrowiskowej przy Prezesie Rady Ministrów, wieloletni konsultant Uzdrowiska w Ciechocinku, konsultant wojewódzki ds. rehabilitacji województwa stołecznego, przewodniczący zespołu konsultantów tego województwa. Odznaczony najwyższymi odznaczeniami państwowymi, resortowymi i honorowymi. (J. K.) werbalizacja; głośne słowne wyrażenie myśli. (S. Z.-Ch.) wektor; tensor pierwszej rangi mający 4 wartości (kierunek, wartość - moduł, zwrot, punkt przyłożenia). W. jest wyrażany graficznie strzałką. W. siły ciężkości; jest przyłożony do środka ciężkości, skierowany pionowo w dół, równy co do wartości masie ciała. W. siły mięśniowej; suma wypadkowa składowej czynnej i składowej biernej siły mięśnia. (A. K.) wentylacja a perfuzja; prawidłowa objętość powietrza wentylującego płuca w jednostce czasu (V) jest w przybliżeniu równa objętości krwi przepływającej przez kapilary płucne w tym samym czasie (Q). Stosunek -jest równy w przybliżeniu jedności (0,75 - 1,0Ď). Nierównomierny rozdział wentylacji i perfuzji w poszczególnych jednostkach czynnościowych płuc jest w chorobach płuc częstym zjawiskiem i prowadzi do zaburzeń tego stosunku. Podwyższenie - zachodzi, gdy nieproporejonalnie do wentylacji maleje perfuzja. Jaskrawym przykładem może być zator tętnicy płucnej. W chorobach płuc objaw ten przebiega zwykle bardziej łagodnie, nie obejmuje wszystkich jednostek czynnościowych i jeżeli nie dotyczy zbyt dużych obszarów tkanki płucnej, nie powoduje zmian w prężności gazów krwi tętniczej, zwiększa się natomiast fizjologiczna przestrzeń martwa. Znaczny wzrost tej przestrzeni może doprowadzić do zaburzeń dyfuzji na skutek przyspieszenia przepływu krwi przez kapilary płucne. Obniżenie zachodzi, gdy przy zachowanej perfuzji zmniejsza się wentylacja. Zjawisko to występuje w wyniku zmniejszonej drożności oskrzeli, w niedodmie, w nasilonym procesie zapalenia płuc. W przewlekłych chorobach płuc zaburzenie to występuje w postaci lokalnych rozsianych zmian i dotyczy części jednostek czynnościowych płuc. Obniżenie - zwiększa domieszkę żylną do krwi tętniczej, co prowadzi do hipoksemii; pC o#; jest prawidłowe lub nawet obniżone z powodu odruchowej hiperwentylacji. W przewlekłych chorobach płuc występują często elementy obu wymienionych zmian w postaci rozsianych licznych lokalnych zaburzeń. Bezpośrednie jakościowe i ilościowe badanie tych zaburzeń wymaga zastosowania techniki radioizotopowej. (J. J.) wentylacja maksymalna dowolna; Mvv; największa objętość powietrza wentylującego płuca podczas zmuszania się do wykonywania najgłębszych wdechów z największą częstością. (J. J.) wentylacja minutowa; Mv; objętość wdychanego powietrza w ciągu minuty (iloczyn objętości oddechowej i częstości oddechów). W. m. może być spoczynkowa i wysiłkowa. (J. J.) wentylacja płuc; przewietrzanie płuc (pęcherzyków płucnych). Jest uwarunkowana zmianami objętości płuc powodowanymi przez ruch oddechowy przepony i ścian klatki piersiowej. Na skutek istnienia podciśnienia w jamie opłucnej płuca są "przyssane" do wewnętrznej powierzchni klatki piersiowej i "podążają" za wymienionym ruchem oddechowym. Zmiany objętości płuc powodują powstanie zmian ciśnienia powietrza w pęcherzykach płucnych i drogach oddechowych. W wyniku tych zmian powietrze przemieszcza się zgodnie z istniejącą w danej chwili różnic ciśnień, zawsze w kierunku z obszaru o większym ciśnieniu do obszaru o mniejszym ciśnieniu. Podczas wdechu - ciśnienie powietrza w pęcherzykach płucnych jest mniejsze niż ciśnienie powietrza atmosferycznego i następuje przepływ powietrza do pęcherzyków płucnych. Podczas wydechu - ciśnienie pęcherzykowe jest wyższe niż atmosferyczne i następuje wydalenie powietrza z płuc. Zmiany pojemności płuc są powodowane czynnością mięśni oddechowych, mięśnia przepony i mięśni ściany klatki piersiowej. Aktualną wielkość wentylacji (objętość powietrza wentylacyjnego płuca w ciągu minuty) ustala się na odpowiednim poziomie dzięki mechanizmom sterującym czynnością tych mięśni. Za automatyczną regulację tej czynności odpowiedzialne są: ośrodki oddechowe w moście i rdzeniu przedłużonym, w którym powstaje rytmiczne pobudzenie wdechowe i przerywanie tego pobudzenia, serwomechanizm wrzecionowy regulujący zmiany napięcia mięśni oddechowych oraz ośrodkowe i obwodowe chemoreceptory wrażliwe na zmiany prężności C o#; i O#; we krwi. Chemoreceptory ośrodkowe zlokalizowane w opuszce są wrażliwe na zmiany pC o#; i pH krwi. Wzrost pC o#; wywołuje wzrost w. p. - obwodowe receptory w kłębku szyjnym i łuku aorty są wrażliwe na zawartość pO#;Ď. Spadek pO#; we krwi poniżej 60¬7¦mm Hg powoduje wzrost wentylacji. Ich czynność ma znaczenie w stanach hipoksemicznych, kwasicy i hipotonii, w innych przypadkach nie wpływa na wentylację. Wielkość wentylacji u dorosłych, w zależności od sytuacji fizjologicznęj. waha się od kilku litrów na minutę (w spoczynku) do stukilkunastu litrów na minutę (podczas wysiłku). (J. J.) wewnątrzzakładowa komisja do spraw zatrudnienia i rehabilitacji inwalidów; komisja powołana przez dyrekcję w zakładach pracy zatrudniających powyżej 500 pracowników w celu realizacji zadań zakładu w zakresie - rehabilitacji zawodowej. W jej skład wchodzą: 1Ď) przedstawiciel kierownictwa technicznego zakładu; 2Ď) kierownik lub wyznaczony przez niego lekarz przemysłowej służby zdrowia bądź innego zakładu opieki zdrowotnej, do którego należy zakład pracy; 3Ď) zakładowy instruktor inwalidzki; 4Ď)przedstawiciel związków zawodowych; 5Ď) przedstawiciel organizacji społecznej emerytów, rencistów i inwalidów. Zob. też rehabilitacja zawodowa a zakłady pracy. (T. M.) wibracja mechaniczna mięśni; jedna z metod zmniejszania napięcia spastycznego mięśni. Stosuje się w. m. mięśni antagonistycznych do grup spastycznych, za pomocą wibratorów elektrycznych o częstotliwości drgań głowicy 100 - 200¬7¦Hz lub aparatów do masażu o częstotliwości drgań 50¬7¦Hz. (S. Z.-Ch.) wiek biologiczny; wiek oparty na ocenie stanu psychofizycznego jednostki. W. b. a nie wiek kalendarzowy powinien stanowić kryterium podziału osób starszych na grupy wiekowe. Ocena w.w ma szczególne znaczenie w medycynie klinicznej i w rehabilitacji. W. b. dzieci i młodzieży określa się za pomocą kilku stosunkowo prostych metod, które pozwalają ustalić odchylenia od prawidłowego przebiegu rozwoju w okresie dzieciństwa i wczesnej młodości. Dla późniejszych okresów biomorfozy człowieka nauka nie dysponuje dotąd powszechnie przyjętymi kryteriami oceny w. b. Procesy starzenia się charakteryzują dwa zjawiska: różne tempo starzenia się poszczególnych osobników oraz różne nasilenie zmian strukturalnych i czynnościowych w różnych narządach u poszczególnych osób. Odgrywają tu rolę procesy fizjologiczne związane z wiekiem i zaprogramowane genetycznie. Decydujące znaczenie mają także czynniki środowiskowe stanowiące najczęstsze przyczyny chorób i przedwczesnego starzenia się. Dotychczas gerontolodzy opracowali kilka metod oceny w. b., opierając się na analizie kilkunastu do kilkudziesięciu różnych parametrów, jednak nie znalazły one dotąd zastosowania w praktyce. (H. Sz.) wiek inteligencji - wiek umysłowy wiek umysłowy; wiek inteligencji; oznacza poziom intelektualny, jaki osiągnęła dana osoba badana testami. Poszczególnym zadaniom w teście odpowiadają najczęściej konkretne miesiące życia, które sumuje się uzyskując globalny w. u. W przypadku upośledzenia umysłowego, w którym w. u. nie idzie w parze z wiekiem chronologicznym, występuje opóźnienie umysłowe wyrażające się niższym od przeciętnego - ilorazem inteligencji. (T. G.) wielkogłowie - makrocefalia Wierzejewski Ireneusz (1881-1930Ď): prekursor ortopedii i rehabilitacji w Polsce. Studiował na uniwersytetach niemieckich w Gryfii, Berlinie, Wurtzburgu. Praktykował w Klinice Ortopedycznej czołowego ówczesnego ortopedy - prof. Fritza Langego, a następnie - z jego polecenia - w Berlińsko-Brandenburskim Zakładzie Leczniczo-wychowawczym dla Kalek, prowadzonym przez prof. Konrada Biesalskiego. W 1911 r. osiedla się w Poznaniu i przystępuje do organizacji Poznańskiego Zakładu Ortopedycznego im. B. S. Gąsiorowskiego. W 1922 r. habilitował się w Uniwersytecie Poznańskim, a w 1923 r. otrzymał nominację na profesora i kierownika pierwszej w Polsce Kliniki Ortopedycznej powstałej na bazie Zakładu Gąsiorowskich. W tymże roku zaangażował jako asystentów uniwersyteckich Franciszka Raszeję i Wiktora Degę, którzy w póżniejszym okresie, kontynuowali działalność Wierzejewskiego, przyczynili się do rozwoju ortopedii i rehabilitacji w Polsce. Wierzejewski był zwolennikiem leczenia kompleksowego, podkreślał znaczenie ćwiczeń ruchowych zarówno dla profilaktyki, jak i leczenia schorzeń narządów ruchu. Poza zajęciami dydaktycznymi w Klinice, prowadził takie wykłady w Studium Wychowania Fizycznego, którego był wicedyrektorem. W 1928 r. zostaje wybrany do Senatu Rzeczypospolitej, co umożliwia mu wszczęcie starań o zmianę systemu ubezpieczeń społecznych oraz wprowadzenie ustawy o opiece nad ułomnymi i kalekami. W tymże roku, dzięki jego staraniom, powstaje Polskie Towarzystwo Ortopedyczne, którego zostaje pierwszym przewodniczącym. Prof. W. Dega w setną rocznicę urodzin Wierzejewskiego tak ocenia jego zasługi: "Nikt dziś nie zaprzecza, że Wierzejewski jest powszechnie uznany za ojca ortopedii polskiej. Mało kto jednak zdaje sobie sprawę z tego, że Wierzejewski w swej walce o państwową opiekę nad kalekami był w swych założeniach prekursorem rehabilitacji niepełnosprawnych w Polsce". (J. K.) więzadła głosowe; ligamentum vocale: elastyczne pasemka tkanki łącznej znajdujące się w krtani. Przyczepione są do chrząstki tarczowej z przodu, a do chrząstek nalewkowych z tyłu. Od częstotliwości drgań w. g. zależy wysokość dźwięku, który powstaje w krtani. Im bardziej są one napięte, tym głos jest wyższy. Mężczyźni, mając większą krtań i dłuższe w. g., które wolniej drgają, charakteryzują się niższym głosem od kobiet. Częstotliwość drgań w. g. u mężczyzn wynosi około 200 - 300 cykli na sekundę i jest dwukrotnie niższa niż u kobiet. Podstawowym warunkiem powstawania drgań w. g. jest przepływ powietrza, który odbywa się w krtani podczas oddychania. (T. G.) więź rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym; jeden z podstawowych elementów, jakie bierze się pod uwagę w ocenie, planowaniu i przygotowywaniu programu postępowania rehabilitacyjnego. Postawy rodzicielskie wobec dzieci niepełnosprawnych charakteryzują dość specyficzne błędy. Spotyka się postawy odrzucające dziecko, które z powodu poważnego kalectwa znacznie ograniczającego jego samodzielność i rozwój wymaga od rodziców sprawowania stałej opieki i pielęgnacji. Zdarzają się też postawy charakteryzujące się nadmierną opiekuńczością, która z kolei przeszkadza w usamodzielnianiu się niepełnosprawnego dziecka i dodatkowo ogranicza możliwości postępowania rehabilitacyjnego. Ocena i kształtowanie postaw rodzicielskich należą do ważnego działu w procesie wychowania, który jest przedmiotem zainteresowań psychologów. Więź emocjonalna dziecka niepełnosprawnego z rodziną może ulegać wpływom postaw, jakie przejawiają wobec potrzeb rodziny specjaliści, do których udają się rodzice dziecka. Niekiedy wyznają oni opinię, że najlepszym rozwiązaniem jest umieszczenie dziecka w zakładzie, gdzie będzie miało zapewnione odpowiednie warunki. Jest to rozwiązanie, które nie sprzyja wzmocnieniu więzi dziecka z rodziną i niekiedy bywa realizowane niepotrzebnie, bo doprowadza do zerwania więzi z dzieckiem. (T. G.) więź społeczna; więź łącząca jednostki, podgrupy i inne elementy składowe społeczeństwa w funkcjonalną całość zdolną do utrzymania się i rozwoju. Każdą grupę społeczną, jeśli ma trwać, musi cechować więź, która ją podtrzymuje wewnętrznie, tworzy lojalność jej członków, zapewnia zaspokajanie potrzeb, pozwala utrzymać się i rozwijać. Wszystkie te elementy składają się na więź grupy lub zbiorowości. Podstawowym przejawem w. s. utrzymującej trwałą spójność wewnętrzną grupy są prawidłowe stosunki międzyludzkie. (J. T.) wkładka ortopedyczna; odpowiednio ukształtowana wkładka korkowa lub z elastycznego tworzywa umieszczona wewnątrz buta. Jej zadaniem jest korekcja ustawienia stopy, podparcie lub odciążenie określonych powierzchni podeszwowych stopy, albo wyrównanie skrócenia kończyny. Stanowi część - obuwia ortopedycznego. Może też być stosowana w obuwiu normalnym. (H. G., T. M.) wkładka uszna; część wyposażenia aparatu wzmacniającego słuch, zbudowana z elastycznego materiału plastycznego i umieszczana w małżowinie usznej. U małych dzieci, korzystających z wczesnego protezowania wskutek głuchoty, zachodzi konieczność okresowego wymieniania w. u. ze względu na zmieniające się wraz z wiekiem proporcje anatomiczne ucha. (T. G.) wodolecznictwo; dział leczenia fizykalnego wykorzystujący dla celów leczniczych fizyczne właściwości wody we wszystkich trzech stanach skupienia, jako ciecz, lód i parę wodną. (A. Z.) wojewódzki inspektor do spraw rehabilitacji zawodowej; pracownik wydziału zdrowia i opieki społecznej urzędu wojewódzkiego, zajmujący się rehabilitacją zawodową. Do ogólnych jego zadań należy: 1Ď) ustalanie potrzeb i organizacja rehabilitacji zawodowej na terenie województwa; 2Ď) nadzór nad placówkami świadczącymi usługi z zakresu rehabilitacji zawodowej (sekcje, poradnie i zakłady rehabilitacji zawodowej); 3Ď) współpraca z instytucjami i placówkami zajmującymi się rehabilitacją zawodową (regionalnym związkiem spółdzielni inwalidów. Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, związkami inwalidzkimi i innymi). W niektórych województwach funkcję w. i. pełnią poradnie rehabilitacji zawodowej. (T. M.) wojewódzki ośrodek opiekuna społecznego; komórka organizacyjna wojewódzkiego szpitala zespolonego zajmująca się sprawami - pomocy społecznej środowiskowej. Do zadań wojewódzkiego ośrodka należy: analiza i ocena potrzeb - pomocy społecznej i problemów społecznych danego terenu, sporządzanie wniosków do planów rozwoju pomocy społecznej w zakresie jej form i organizacji, koordynowanie i nadzór metodyczny ośrodków opiekuna społecznego, szkolenie kadry pomocy społecznej oraz współpraca z władzami administracyjnymi i organizacjami społecznymi. (J. S.-P.) Wojewódzki Związek Spółdzielni Inwalidów; związek zrzeszający - spółdzielnie inwalidów z terenu jednego województwa. Władzami związku są: zjazd delegatów, rada i zarząd Wzsi. Zrzeszony jest w - Centralnym Związku Spółdzielni Inwalidów. (T. M.) wózek sportowy; wersja wózka inwalidzkiego dostosowanego do wymogów konkurencji sportowych rozgrywanych w - grupie startowej inwalidów IV. Na zawodach w. s. jest podstawowym wyposażeniem zawodnika i jego zalety decydują często o wynikach. W. s. musi odpowiadać następującym wymogom zasadniczym: a) dostosowania pod względem konstrukcji do masy ciała użytkownika, wysokości uszkodzenia rdzenia kręgowego oraz konkurencji sportowej podejmowanej przez zawodnika; przy braku stabilizacji brzucha i grzbietu wymagane jest wyższe oparcie tylne: łamane oparcie umożliwia dostosowanie wysokości do indywidualnych potrzeb użytkownika w. s.,; b) posiadania wysuwanych oparć bocznych ułatwiających wykonanie konkurencji rzutnych; c) wykonania z materiału odpornego na zderzenia z innym wózkiem: d) odpowiedniego wyważenia, aby zawodnik mógł wykonać ewolucje na dwóch kołach (- koszykówka na wózkach, slalom); e) lekkości, zwrotności, łatwości w przyspieszeniu i hamowaniu; f) estetyki konstrukcyjnej i wyglądu. Wymogi szczegółowe: średnica kół dużych do 65¬7¦cm, siedzenia fotela na wysokości 45¬7¦cm od ziemi (dopuszczalne dodatkowe użycie dwóch gąbczastych podkładek do 5¬7¦cm każda), podnóżki na wysokości 11¬7¦cm od ziemi. Do koszykówki i slalomów używa się w. s. lżejszych, w wyścigach nieco cięższych o większych przednich kołach (wykluczających wibrację), pneumatycznych. W. s. w wyścigach i slalomach mają taśmę szerokości najmniej 4¬7¦cm, zawieszoną na dolnych prętach podtrzymujących podnóżki, zabezpieczającą zsuwanie się nóg z podnóżków w czasie jazdy. (J. D.) wrzeciono mięśniowe; proprioreceptor znajdujący się w brzuścach mięśniowych przekazuje informacje o długości mięśni (1Ď) i o prędkości skracania (dl) o progu czułości. Kształtem podobne do włókien mięśniowych, w częściach biegunowych w. m. znajdują się włókna mięśniowe (jak w mięśniach poprzecznie prążkowanych). Są to efektory sterowane przez układ gamma. Wielkość ich napięcia reguluje czułość części środkowej w. m., która jest właściwym receptorem. (A. K.) wskaźnik zatrudnienia inwalidów; procent inwalidów zatrudnionych w stosunku do całej załogi danego zakładu. Jest on ustalony przez wojewodę i wynosi 70% w odniesieniu do wszystkich spółdzielni inwalidów na terenie województwa, z tym że może on być zróżnicowany dla poszczególnych spółdzielni. Spółdzielnie niewidomych mają 2 wskaźniki, tj. wskaźnik zatrudnienia niewidomych wynoszący 50% oraz wskaźnik zatrudnienia inwalidów ustalony na ogólnych zasadach. Wojewoda może ustalić również wskaźnik zatrudnienia inwalidów w zwykłych zakładach pracy. Zob. też system zatrudnienia inwalidów. (T. M.) współruchy;ruchy mimowolne towarzyszące ruchom dowolnym: w fizjologii - uzupełniające ruchy czynne (np. balansowanie rąk w czasie chodzenia); w patologii - dodatkowe, zbędne ruchy, niekiedy zakłócające akt ruchowy i stanowiące wyraz niezróżnicowania czynności ruchowej. (S. Z.-Ch.) wstrząsanie; technika masażu klasycznego zbliżona do oklepywania i najczęściej łączona w czasie zabiegu z wibracją. Zob. też masaż wibracyjny. (A. Z.) wstrząsanie klatki piersiowej; ma na celu ułatwienie wydalenia wydzieliny z oskrzeli. (J. J.) wszczepinie rozrusznika serca; zabieg, którego celem jest usunięcie zaburzeń rytmu i przewodzenia drogą "protezowania. Wskazania do wszczepienia r. s. związane są z rodzajem zaburzeń rytmu i przewodnictwa nie poddających się leczeniu farmakologicznemu, takich jak: zaburzenia przewodzenia przedsionkowo-komorowego stałe lub zmienne - od I do Iii ", prowadzące do napadów Mas lub bradykardii, z niewydolnością krążenia: choroba węzła zatokowego z bradykardią i z napadami Mas: choroba węzła zatokowego w postaci zespołu bradykardia - tachykardia z napadami Mas lub znacznymi dolegliwościami: wszystkie inne postacie bradykardii prowadzące do napadów Mas lub niewydolności krążenia; napadowe częstoskurcze lub migotania komór w zespole wrodzonego wydłużonego odcinka Qt (zespół Romano-Warda). Przy ustalaniu wskazań do wszczepienia r. s. można też posługiwać się metodą rejestracji potencjałów pęczka przedsionkowo-komorowego (Hisa), która ułatwia diagnostykę bloków zlokalizowanych obwodowo. U większości chorych elektrodę do stymulacji wprowadza się drogą przezżylną do prawej komory serca w okolicę jej koniuszka pod kontrolą radiologiczną w projekcji przednio-tylnej i bocznej. Tylko w wyjątkowych przypadkach elektrodę przyszywa się bezpośrednio do mięśnia serca. Chory jest uruchamiany następnego dnia po zabiegu, a po 4-5 dniach opuszcza szpital. Przed wypisem dokonuje się wstępnej oceny działania stymulatora, celem uzyskania danych wyjściowych do dalszej kontroli oraz określenia stopnia wyczerpania ogniw. (L. W.) wychowanie fizyczne specjalne; odnosi się do dzieci i młodzieży z różnymi odchyleniami od normy, określając metody i środki stosowane w procesie usprawniania wychowanków, a także do osób w wieku pozaszkolnym. Celem w. f. specjalnego są m.in. zadania integracyjne realizowane przez podnoszenie ogólnej sprawności uczestników, wyrabianie u nich szeregu umiejętności istotnych w powszechnie stosowanej rekreacji ruchowej takich, jak: pływanie, kajakowanie, saneczkowanie itp. Teoretyczne podstawy w. f. specjalnego opracowane są w Zakładzie Wf w Szkołach Specjalnych Awf w Poznaniu. W. f. specjalne stało się odrębnym przedmiotem na studiach stacjonarnych i zaocznych kierunku nauczycielskiego na wszystkich uczelniach wychowania fizycznego. Przedmiot ten ma zbliżyć przyszłych nauczycieli wf do problematyki pedagogiki specjalnej z racji jej coraz szerszego wkraczania do szkolnictwa normalnego. (J. D.) wychowanie rodzinne dziecka z upośledzoną sprawnością fizyczną; wymaga akceptacji i rozumienia potrzeb dziecka przez rodziców i rodzeństwo. Od początku życia, jeżeli upośledzenie fizyczne jest wrodzone, dziecko powinno pozostawać pod opieką lekarską. Rodzina przeciwdziała występowaniu wtórnych objawów upośledzenia fizycznego takich, jak: opóźnienie rozwoju, zaniżona samoocena, stany frustracyjne i nierealne aspiracje; natomiast stymuluje rozwój i uspołecznienie dziecka niesprawnego fizycznie wskutek trwałego bądź przejściowego upośledzenia. Dotyczy to zarówno dzieci niewidomych i niedowidzących, jak głuchych i niedosłyszących, a także z kalectwem narządu ruchu. Szczególne zasady wychowania w rodzinie występują w stosunku do dzieci ze schorzeniami przewlekłymi takimi, jak, np. cukrzyca, reumatyzm, astma, wady serca i in. Dzieci te pozostają pod stałą opieką poradni specjalistycznych, okresowo przebywają w szpitalach lub sanatoriach. Wychowanie rodzinne zmierza do zniwelowania, a przynajmniej zmniejszenia wpływu skutków schorzeń i upośledzeń fizycznych na rozwój dziecka i jego integrację społeczną. W odpowiednim czasie rodzice powinni powierzyć dziecko szkole specjalnej, aby je kształcić i rewalidować. Wychowanie rodzinne jest niezastąpione w zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych, głównie bezpieczeństwa, miłości i afiliacji. (Z. S.) wychowanie przez grupę; jest podstawową metodą pedagogiczną stosowaną w instytucjach wychowawczych (grupa równieśnicza, szkoła, organizacja młodzieżowa, kluby itp.) oraz w zakładach pracy. Prawidłowy rozwój człowieka odbywa się w grupach właściwie zorganizowanych i za ich pośrednictwem. Grupą najbardziej pożądaną dla kształtowania prawidłowego procesu wychowawczego jest grupa o strukturze demokratycznej, tzn. że normy w niej ustalone powinny być przez jej członków akceptowane. Stosunki między członkami powinny mieć z reguły charakter równorzędny. Przywódcy grupy nie mogą stanowić elitarnego ugrupowania, lecz powinni podlegać rotacji. Wychowanie p. g. powinno być tak ukierunkowane, aby grupa nie ogarniała swym wpływem całej osobowości człowieka. Istnieje również inny model wychowania p. g. zawarty główmie w koncepcji wychowawczej A. Makarenki. Celem kolektywu jest ukształtowanie zdyscyplinowanych członków zespołu. Grupa podporządkowuje sobie jednostkę. W naszych warunkach wychowania p. g. na pierwszy plan wysuwa się zasada samorządności, a jego dewizą jest "zespół dla jednostki". (J. M.) wychowanie w rodzinie dziecka o obniżonej sprawności umysłowej; jest podstawowym elementem jego rewalidacji. Etiologia upośledzenia warunkuje w dużym stopniu skuteczność wychowania, a także formy, w jakich się ono odbywa. Rodzice nie zawsze tworzą właściwe środowisko wychowawcze i rewalidacyjne. Postawy ich wobec dziecka bywają błędne lub sprzeczne z zasadami rewalidacji, głównie z powodu braku zrozumienia możliwości i potrzeb dziecka upośledzonego, a także wskutek nieumiejętności oddziaływania na nie. Rodzina pełna i zdrowa spełnia funkcje wychowawcze w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa, kierując rozwojem fizycznym, społecznym i umysłowym dziecka oraz zaspokajając jego potrzeby. Funkcje opiekuńcze rodziny uzupełniane są czynnikami stymulującymi rozwój umysłowy oraz integrującymi dziecko ze społecznością rówieśników pełnosprawnych. W okresie szkolnym rodzina współdziała z nauczycielami, udziela dzieciom pomocy stopniowo je usamodzielniając i kształtując zachowania przystosowawcze społecznie pozytywne. Rodzina korzysta z pomocy poradni wychowawczo-zawodowych w przypadku trudności wychowawczych oraz problemów związanych z rewalidacją indywidualną i poradnictwem zawodowym. Atmosfera rodzinna akceptująca dziecko upośledzone umysłowo stymuluje jego rozwój, poprawia samopoczucie i samoocenę oraz kształtuje aspiracje pożądane społecznie. Rodzina, która umiejętnie rewaliduje dziecko upośledzone umysłowo pozwala rokować pozytywnie w przypadku włączenia go w system integracyjnego kształcenia albo zatrudnienia. (Z. S.) wyciąg czaszkowy; metoda leczenia urazowych uszkodzeń kręgosłupa szyjnego wprowadzona do lecznictwa przez Crutchfielda. Klamra wyciągowa (Crutchfielda, Malawskiego, Bluckberna, konstancińska lub inna) zostaje założona w otwory wytworzone w zewnętrznej warstwie kości skroniowych bądź ciemieniowych. Po dociśnięciu klamry stosuje się obciążenie, którego wielkość zależy od wysokości uszkodzonego kręgu. Na przykład przy złamaniu C5 - obciążenie wynosi 5 kg, przy złamaniu C7 - 7 kg. W. cz. stosowany jest jako forma odciążenia złamanego trzonu i unieruchomienia (przez okres około 6 tygodni). Służy również do nastawienia przemieszczeń kręgów, które można wykonać ręcznie (w znieczuleniu ogólnym i po podaniu środków zwiotczających), pociągając za klamrę niewielkimi ruchami rotacyjnymi, podczas gdy druga osoba jednocześnie stosuje przeciwwyciąg - ciągnąc za kończyny górne lub spychając barki ku dołowi. Zabieg powinien odbywać się pod kontrolą rtg. Częściej stosuje się obecnie wyciąg przedłużony - obciążając klamrę wyciągową masą dwukrotnie większą, niż to wynika z wysokości uszkodzenia. Ułożenie głowy na wyciągu - pośrednie. Repozycja następuje stopniowo w ciągu kilku, rzadziej - kilkunastu godzin. Jeśli pacjent leczony jest wyciągiem czaszkowym przez dłuższy czas, niezbędne jest wprowadzenie przyłóżkowych ćwiczeń indywidualnych: oddechowych, biernych - porażonych kończyn, czynnych - nieporażonych zespołów mięśniowych, a w miarę możliwości stosowanie umiarkowanej pionizacji (unoszenie łóżka w miejscu, gdzie znajduje się głowa chorego). (J. K.) wyciągi; dzielą się na bezpośrednie (mocowane do kości) i pośrednie, które mocuje się na skórze za pomocą podwieszek, pętli, kamaszków i długich pasów płócienno-gąbkowych przymocowanych do ciała bandażem elastycznym. W kinezyterapii stosuje się w. pośrednie w celu odciążenia zbyt mocno zawartych - wskutek zwiększonego napięcia mięśniowego - powierzchni stawowych. W tego typu w. (zwanych odciążającymi lub odbarczającymi) kończyna lub część ciała jest odciążona przez pozycję ułożeniową albo na podwieszkach. Siła ciągnąca za pośrednictwem systemu linek i bloczków działa w osi długiej kończyny. Obciążenie zależne jest od masy części ciała, na którą w. jest założony, czas trwania - długi. Drugi rodzaj to tzw. w. redresyjne stosowane w celu zwiększenia zakresu ruchu. W. redresyjny jest w. kątowym, obciążenie jest duże, czas trwania - krótki, do 40 min. W. redresyjne wymagają bardzo dobrej stabilizacji odcinka bliższego. W. redresyjne łączy się często z fizykoterapeutycznymi zabiegami rozgrzewającymi i wykonuje w osłonie leków przeciwbólowych. (A. Z.) wydajność pracy inwalidów; uwarunkowana licznymi czynnikami, a przede wszystkim zdolnościami i kwalifikacjami inwalidów oraz organizacją i techniką pracy. Większość tych czynników można podzielić na: a) rzeczowe warunki pracy (przedmioty pracy, środki pracy, rodzaj technologii, organizacja stanowiska roboczego, organizacja produkcji, warunki materialnego środowiska pracy, czas pracy itp.); b) osobnicze cechy inwalidy - pracownika (stan zdrowia, kwalifikacje zawodowe, inteligencja, morale, motywacje, wiek, płeć itp.). Z dotychczas przeprowadzonych badań wynika, że przeciętny zarobek inwalidy w porównaniu z zarobkiem analogicznej grupy pracowników zdrowych przemysłu uspołecznionego był niższy. Stwierdzono również, że zarobki inwalidów pracujących np. w spółdzielniach inwalidów były pod względem ich wysokości znacznie zróżnicowane. Zjawisko to jest niewątpliwie rezultatem wystąpienia różnic w możliwościach fizycznych poszczególnych inwalidów. Stąd istotne znaczenie ma określenie, indywidualnie dla każdego inwalidy, norm pracy. (Z. N.) wydatek energetyczny; składa się z trzech składowych: 1Ď) podstawowa (spoczynkowa) przemiana materii; 2Ď) czynnościowa przemiana materii; 3Ď) robocza przemiana materii. Podstawowa (spoczynkowa) przemiana materii jest to najniższy poziom przemian energetycznych, jaki stwierdza się u osób przebywających na czczo, w pozycji leżącej, w komfortowych warunkach mikroklimatycznych i nie wykonujących żadnych roboczych czynności fizycznych i psychicznych. U osób zdrowych wynosi ona około 4 kJ na 1 kg masy ciała na godzinę, co w przeliczeniu na dobę odpowiada 5861 - 7536 kJ. Wartość podstawowej przemiany materii zmienia się z wiekiem i jest zależna od masy i powierzchni ciała, płci, pory roku i warunków klimatycznych, jak również od działania niektórych czynników wewnątrzustrojowych (np. aktywności poszczególnych narządów wewnętrznych, a przede wszystkim gruczołów wydzielania wewnętrznego, stanu nerwowego itp., oraz sposobu odżywiania się i trybu życia). Czynnościowa przemiana materii związana jest z zajęciami wykonywanymi poza pracą zawodową (np. codzienne czynności w warunkach domowych). W tej sytuacji wydatek energetyczny wzrasta, a jego poziom zależy od rodzaju czynności, postawy ciała, szybkości chodu i innych czynników. W sumie ocenia się czynnościową przemianę materii na około 1675 kJ na dobę u mężczyzny i na 1256 kJ u kobiet. Robocza przemiana materii (roboczy wydatek energetyczny)jest związana ściśle z pracą zawodową. Stanowi ona zasadniczą cechę obciążenia fizycznego przy pracy zawodowej. Dla celów klasyfikacji wydatków energetycznych według stopnia ich natężenia opiera się na wielkości zużycia dżuli w wyniku pracy. W naszych warunkach przemysłowych roboczy wydatek energetyczny kształtuje się w zakresie od 2093 do 12560 kJ na dniówkę, 2093 kJ wynosi on dla mechanika precyzyjnego, księgowego, maszynistki, tkaczki. Do 12560 kJ dochodzi przy bardzo ciężkich pracach, jak: noszenie dużych ciężarów, ładowanie, rąbanie, kopanie ziemi itp. (Z. N.) wydolność fizyczna; jest biologiczną właściwością człowieka. Ogólna w. f. jest to zdolność człowieka do wykonywania ciężkiej i długotrwałej pracy fizycznej bez zmęczenia i bez większych zmian środowiska wewmętrznego ustroju oraz do szybkiej likwidacji, po zakończonym wysiłku, ewentualnych zaburzeń homeostazy. Na w. f. składa się też wysoka tolerancja zmian w środowisku wewnętrznym organizmu podczas wysiłków o dużej intensywności. Oznacza to, że u człowieka o większej wydolności fizycznej mogą występować znacznie większe odchylenia od stanu względnej równowagi różnych procesów fizjologicznych, niż u człowieka o mniejszej wydolności. Można więc przyjąć, że w. f. decyduje o potencjalnych możliwościach ustroju do wykonania wysiłków fizycznych. Jako stan biologiczny warunkuje między innymi sprawność fizyczną. Stanowi ona zespół zjawisk czynnościowych zachodzących w organizmie ludzkim obciążonym wysiłkiem fizycznym i od sprawmego przebiegu tych procesów zależny jest jej poziom. Zaliczamy do nich: a) przemiany energetyczne podczas wysiłku, b) zdolności termoregulacyjne ustroju, c) koordynacje mięśniowo-nerwową, d) procesy neuro-endokrynologiczne. Poza podstawowymi determinantami, wśród czynników mających wpływ na poziom wydolności fizycznej, należy wymienić czynniki psychologiczne, wiek, płeć, a także poziom wytrenowania. (Z. N.) wydolność fizyczna wysiłkowa; zdolność do długotrwałej lub ciężkiej pracy fizycznej bez objawów zmęczenia oraz do szybkiego wyrównania i dobrej tolerancji zmian środowiska wewnętrznego (Kozłowski). Poziom w. f. zależy od wydajności energetycznej ustroju, przede wszystkim od zdolności pochłaniania tlenu, a także od homeostazy, wielkości i sprawności przemian metabolicznych i energetycznych w tkankach, sprawności termoregulacji itp. Sprawność zaopatrzenia tlenowego tkanek zależy od współdziałania szeregu mechanizmów fizjologicznych, a przede wszystkim od czynności układu krążenia, czynności płuc, zdolności transportowych krwi przenoszącej tlen z płuc do tkanek, mechanizmów warunkujących sprawne wykorzystanie tlenu przez tkanki oraz od regulacji nerwowo-humoralnej. Źródłem energii wykorzystanej przez pracujące mięśnie są substancje organiczne, głównie węglowodany i tłuszcze, które ulegają degradacji w komórkach w toku przemian oksydoredukcyjnych (- utlenianie komórkowe). W. f. mierzy się najlepiej określając maksymalną zdolność pochłaniania tlenu. Układ krążenia i oddychania spełnia ważną rolę w pokrywaniu zapotrzebowania mięśni w tlen. Z wiekiem zmniejsza się pojemność minutowa serca. Maksymalna częstość skurczów serca, dochodząca w czasie wysiłków u osób młodych do 200¬8¦min, w miarę starzenia się obniża się do 130¬8¦min. Zmiany morfologiczne w pęcherzykach płuc i mniejsza ruchomość płuc zmniejszają przepływ krwi przez płuca, powodując niskie wysycenie krwi tlenem. Maksymalne pochłanianie tlenu zależy też od masy mięśni szkieletowych, która maleje między trzecią a siódmą dekadą życia przeciętnie o 30%. W. f. człowieka obniża się po 30 roku życia. Osoby 40-letnie odznaczają się już spadkiem wydolności do około 80% ich indywidualnej wydolności maksymalnej, 50-letnie do 75%, 60-letnie poniżej 70%, a po 70 roku życia następuje dalszy spadek do około 50% wydolności optymalnej z okresu młodości. W. f. zależy jednak w znacznym stopniu od trybu życia i aktywności ruchowej. Ćwiczenia fizyczne i sport opóźniają obniżanie się w. f. z wiekiem, przeciwdziałają szybkim postępom procesów starzenia się. Należy jednak pamiętać, że znaczenie ruchu jako czynnika przeciwdziałającego wczesnemu i patologicznemu starzeniu się, a nawet niejako "odmładzającego" funkcje ustroju, jest tym większe, im wcześniej i systematyczniej się go stosuje, im lepsza była sprawność i w. f. w młodości i im większa aktywność ruchowa w ciągu całego życia. (H. Sz., J. J.) wydolność mięśni; zależy od stopnia wykorzystania energii. Określa się ją stosunkiem ilości energii przekształconej w zewnętrzną, mechaniczną pracę do ogólnej ilości energii zużytej podczas jej wykonywania (tzn. współczynnik pracy użytecznej). Sprawność mięśni człowieka, tzn. ilość energii i przemieniającej się w pracę, decydująca o ich wydolności mechanicznej może dochodzić w optymalnych warunkach od 20 do 30%. (Z. N.) wydolność ogólna; pośredni miernik zdolności do pracy. Poziom w. o. uwarunkowany jest budową i rozwojem narządu ruchu, sprawnością mechanizmów regulacji nerwowej i humoralnej, stanem czynnościowym i wydolnością układów krążenia oraz oddychania, składem i właściwościami fizyko-chemicznymi płynów ustrojowych, stanem czynnościowym i sprawnością działania narządów zmysłów. Wydolność ogólna jest pojęciem niezależnym od wydolności poszczególnych narządów i układów takich, jak: układ krążenia, układ pokarmowy. W. o. człowieka zależy w dużej mierze od wpływu środowiska zewnętrznego. Jej poziom zmienia się pod wpływem treningu, choroby lub w zależności od wieku. W. o. jest ściśle powiązana ze stanem psychicznym. (A. Z.) wydolność organizmu; składa się z wydolności fizycznej i z - wydolności psychicznej. (Z. N.) wydolność psychiczna; zależna od sprawnego współdziałania i samoregulacji wszystkich mechanizmów fizjologicznych, zapewniających osiągnięcie niezbędnego poziomu sprawności fizycznej. Na w. p. człowieka duży wpływ mają obciążenia psychiczne, wynikające głównie z ilości, złożoności, zmienności odbieranych informacji, podejmowanych decyzji i wykonywanych czynności. (Z. N.) wyłuszczenie w stawie; zabieg chirurgiczny polegający na - amputacji całej kończyny lub jej części w bliższym stawie, np. całkowita amputacja goleni polega na wyłuszczeniu jej w stawie kolanowym z pozostawieniem kikuta uda pełnej długości. (H. G., T. M.) wymiana gazowa w płucach; pobieranie O#; wydalanie C o#;Ď. Prawidłowo zachowane wentylacja i perfuzja są warunkiem utrzymania w. g. na poziomie dostosowanym do aktualnych potrzeb organizmu. Wymiana wynosi u dorosłych od ok. 0,2¬7¦l w spoczynku do kilku litrów podczas ciężkich wysiłków fizycznych. Objętości obu wymienionych gazów oddechowych są mniej więcej jednakowe, różnice zależą od składu diety. W. g. dochodzi bezpośrednio do skutku dzięki zjawisku dyfuzji. Efektem prawidłowo zachowanej w. g. jest utrzymanie pO#; i pC o#; we krwi tętniczej na poziomie normy fizjologicznej. (J. J.) wynik końcowy rehabilitacji przemysłowej; sprowadza się do pełnowartościowego i możliwie pełnogodzinnego zatrudnienia pracownika przede wszystkim w macierzystym zakładzie pracy na: a) uprzednio zajmowanym stanowisku roboczym, w przypadku całkowitego usunięcia lub ograniczenia w wysokim stopniu skutków choroby lub urazu, b) zmienionym stanowisku roboczym, przy pełnym wykorzystaniu posiadanych kwalifikacji, c) specjalnie wytypowanym stanowisku roboczym, przy zastosowaniu ułatwień i dodatkowych świadczeń ze strony zakładu pracy. W pewnych przypadkach (z powodu zaawansowania choroby przewlekłej lub znacznego trwałego kalectwa) nie udaje się przystosować niepełnosprawnego pracownika do podjęcia pracy w macierzystym zakładzie. Ale i wtedy rehabilitacja przemysłowa spełnia swój cel, jeżeli potrafi przygotować takiego pracownika do podjęcia szkolenia zawodowego w nowym zawodzie i zatrudnienia w spółdzielni inwalidzkiej. (Z. N.) wypoczynek; czynniki zewnętrzne, które w decydujący sposób wpływają na usuwanie zmęczenia i przywracanie sprawności organizmu niezbędnej do efektywnego działania podczas następnej dniówki. Podstawowym warunkiem prawidłowego wypoczynku jest dostosowanie jego formy do rodzaju wykonywanej pracy. Jeśli praca polega przede wszystkim na przetwarzaniu informacji i sterowaniu, a więc obciąża głównie układ nerwowy, to wskazany jest wypoczynek czynny. Polega on na postępowaniu, któremu towarzyszy ruch, a więc na działalności sportowej, turystyce albo umiarkowanej pracy fizycznej. W niektórych przypadkach, szczególnie dla osób zajmujących odpowiedzialne stanowiska i żyjących w związku z tym w stanie stałego napięcia nerwowego, wskazana jest - relaksacja, czyli odprężenie. Jest to forma odpoczynku polegająca na odizolowaniu się od środowiska zewnętrznego i własnego środowiska wewnętrznego. Pracownik, który w czasie dniówki ciężko pracował fizycznie, może sobie pozwolić na odpoczynek bierny lub na odpoczynek czynny, wymagający tylko niewielkiego wydatku energii. Pierwszoplanowym celem, do którego powinien doprowadzić racjonalny odpoczynek, jest przywrócenie pełnej sprawności układowi nerwowemu. (Z. N.) wyposażenie pomocnicze warsztatów; obejmuje: a) stół roboczy na stanowiskach pracy ręcznej, np. ślusarskiej, montażowej, czyszczenia, pakowania i kontroli. Najczęściej spotykane stoły mają blat drewniany zamocowany na konstrukcji stalowej. Najważniejsza jest prawidłowa wysokość stołu; b) krzesło warsztatowe umożliwiające pracę w pozycji siedzącej, pracę przemienną. Krzesła przeznaczone dla pracujących inwalidów powinny być nastawne - należy uwzględniać możliwość doboru rodzaju krzeseł eliminujących utrudnienia z powodu kalectwa; c) podnóżek służący dla oparcia całych stóp w związku z trzema ustalonymi wysokościami stołów i koniecznością zachowania określonej odległości łokcia od pola pracy, przy niemożności pełnej regulacji wysokości krzesła; d) podpory stosowane pod łokieć przy pracach ręcznych lub maszynowych, w czasie których łokieć pracownika znajduje się w powietrzu. Podpory nie tylko zmniejszają zużycie energii, a więc i zmęczenie, ale wpływają również na dokładność ruchów. Podpory mogą być stałe lub ruchome; e) szafka na urządzenia. (Z. N.) wyposażenie stanowisk roboczych; można podzielić na następujące grupy: a) obrabiarki, b) pomoce warsztatowe, c) wyposażenie pomocnicze, d) środki transportowe, e) środki sygnalizacyjne, t) środki bhp. Wyposażenie s. r. powinno tak być rozmieszczone, aby pracownik bez trudu mógł wykonać swą pracę i nabierał nawyków prawidłowej pracy podczas wykonywania operacji. (Z. N.) wyrównanie skrócenia kończyny dolnej protezowe; wyrównanie krótszej kończyny dolnej mające formę protezy. Składa się ze stopy, części goleniowej oraz rodzaju leja ujmującego stopę, goleń, a często także udo skróconej kończyny dolnej. Umożliwia obunożne podparcie masy ciała, przy uwzględnieniu strony kosmetycznej oraz noszenie normalnego obuwia. Stosowane jest w przypadkach skrócenia kończyny powyżej 15¬7¦cm. (H. G., T. M.) wyrównywanie głośności; zjawisko występujące u osób z uszkodzeniem słuchu w badaniach audiometrycznych, gdy obserwuje się znaczne różnice w odbiorze dźwięków dla poszczególnych uszu. W miarę zwiększenia natężenia podawanych tonów wzrasta także przy zjawisku w. g. słyszalność ich w chorym uchu. W. g. obserwuje się najczęściej w przypadku uszkodzenia narządu Cortiego. Niewykrywanie w. g. w niewątpliwych przypadkach jednostronnej głuchoty świadczy o zmianach patologicznych tkwiących w części przewodzącej ucha. Badania w. g. (recruitment) przeprowadza się wielokrotnie, zwracając uwagę na to, by nie spowodować bólu wskutek zbyt silnych natężeń. (T. G.) wyrównywanie startu szkolnego; wskutek nie sprzyjających warunków środowiskowych wiele dzieci wykazuje zaniedbanie pedagogiczne, które powoduje, że stają się one opóźnione w stosunku do rówieśników, jeśli chodzi o poziom rozwoju w okresie rozpoczynania nauki szkolnej. Stąd potrzeba oddziaływań mających na celu w. s. szkolnego. U dzieci niepełnosprawnych opóźnienia, o których mowa, nabierają charakteru poważniejszych ograniczeń wymagających szybkiego przeciwdziałania. (T. G.) wysiłek maksymalny; wysiłek wykonywany w warunkach ustalenia się równowagi dynamicznej w zakresie czynności układu krążenia i oddychania o intensywności powodującej osiągnięcie maksymalnego poboru tlenu. Oznacza to, że zapotrzebowanie energetyczne ustroju jest pokrywane przez maksymalnie uruchomiony metabolizm tlenowy w tkankach. Dalsze zwiększenie intensywności wysiłku nie powoduje już zwiększenia poboru tlenu i zapotrzebowanie energetyczne pracujących mięśni musi być pokrywane przez przemiany beztlenowe, co prowadzi do szybkiego zakwaszenia kwaśnymi produktami przemiany materii - utlenianie komórkowe. Wielkość w. m., wyrażana w jednostkach pracy lub energii określa poziom wydolności fizycznej (wysiłkowej). Testy w. m. polegają na stopniowo zwiększającym się obciążeniu pracą aż do osiągnięcia pułapu tlenowego lub maksymalnego tętna granicznego w warunkach równowagi dynamicznej. Mają zastosowanie wyłącznie u osób zdrowych, głównie w sporcie. (J. J.) wysiłek submaksymalny; obciążenie pracą fizyczną, przy której aktualny minutowy pobór tlenu osiąga pewien określony odsetek maksymalnego poboru tlenu (pułapu tlenowego). W oparciu o zależność między częstością tętna a pojemnością minutową serca i zużyciem tlenu podczas wysiłku znaleziono graniczne wartości tętna odpowiadające maksymalnemu poborowi tlenu określonemu w procentach. W badaniach wysiłkowych chorych nie powinno się stosować obciążeń, przy których pobór O#; przekracza 75% (Shephard) lub 85% (Astrand) pułapu tlenowego. W praktyce klinicznej uznanie zdobył sobie tzw. test Pwc 130-170 (Physical Working Capacity) i jego modyfikacje. W teście tym osiągnięta w zależności od wieku częstość tętna w granicach od 130-170¬8¦min oznacza 75% pułapu tlenowego. Badanie polega na obciążeniu pacjenta 2-3 różnymi obciążeniami i zaznaczeniu w układzie współrzędnych prostokątnych wielkości obciążeń (Y) i odpowiadającej im częstości tętna (X). Graniczne tętno submaksymalne należne dla wieku odczytuje się z tabeli, a odpowiadającą mu wielkość pracy wyznacza się przez ekstra-lub intrapolację na wyżej wspomnianym układzie współrzędnych. Stosowany wysiłek powinien trwać do momentu ustalenia się odpowiedniej równowagi dynamicznej krążenia i oddychania, tzn. częstość tętna i oddechów powinna ustalić się na pewnym stałym poziomie. Uważa się, że u chorych graniczna maksymalna częstość oddechów nie powinna przekraczać 30-40¬8¦min. Uzyskana w powyższy sposób wartość obciążenia, wyrażona w jednostkach pracy na minutę, będzie odpowiadała 75% maksymalnej pracy, możliwej do wykonywania przez badanego. Praca zawodowa chorych nie powinna przekraczać poziomu zużycia tlenu wynoszącego 20-30% pułapu tlenowego lub maksymalnego wysiłku. (J. J.) wysokość dźwięku; liczba drgań na sekundę charakteryzująca słyszane dźwięki. Najniższa liczba drgań słyszalna dla ucha człowieka wynosi 15¬7¦Hz. Dźwięki o niższej częstotliwości nazywamy infradźwiękami. Najwyższa w. d. waha się w granicach 24000-28000¬7¦Hz. Wyższe drgania nazywamy ultradźwiękami. Najlepiej słyszalne są tony sinusoidalne o częstotliwości 1000 do 3000¬7¦Hz. Zob. też: audiologia; audiometr; natężenie dźwięku. (T. G.) wysokość pola pracy; stanowisko pracy przy maszynie jest uwarunkowane konstrukcją maszyny. W innych przypadkach (np. prace montażowe na stołach, prace warsztatowe i inne) wysokość p. p. należy wiązać z danymi antropometrycznymi. Powinna być więc w zasadzie dobrana do wymiarów pracownika, który daną pracę wykonuje. Praktycznie wysokość tę często dopasowujemy do wymiarów przeciętnych mężczyzny lub kobiety (zależnie od potrzeb). Rozróżniamy wysokość p. p. dla pozycji siedzącej i stojącej. Zazwyczaj wysokość ta jest tym większa, im dana praca jest bardziej precyzyjna i wymaga mniejszego wysiłku fizycznego. Wiele stanowisk pracy wyposaża się tak, aby można było przy pracy zarówno stać, jak i siedzieć. Jest to uzasadnione względami ergonomicznymi. Osiąga się to często za pomocą specjalnego typu krzeseł lub stołków do pozycji półsiedzącej. (Z. N.) wywiad społeczny; służy do diagnozy społecznej. W. s., nazywany czasami wywiadem środowiskowym, obejmuje z jednej strony "pacjenta" i przedstawiciela rodziny, z drugiej dane dotyczące mieszkania, zachowania się, osób towarzyszących itp. Celem w. s. jest wyszukanie przyczyn powodujących nieprzystosowanie się. O wartości uzyskanych wyników stanowi zarówno poprawnie opracowany kwestionariusz wywiadu, jak i właściwie przygotowany pracownik do tego celu. W. s. jest metodą poznawania sytuacji społecznej pojedynczych osób lub grup na tle ich środowiska. Często w. s. obok zbierania informacji jest okazją do udzielenia "pacjentowi" i jego rodzinie doraźnej pomocy. (J. M.) wywiad zawodowy; metoda stosowana w poradnictwie zawodowym mająca na celu zebranie informacji potrzebnych do ustalenia - diagnozy zawodowej stanowiącej podstawę udzielenia porady zawodowej, odnoszącej się do kierunku kształcenia zawodowego, rodzaju i warunków pracy. Stanowi on uzupełnienie innych metod oceny zdolności do pracy. Stosowany jest bardzo często w odniesieniu do inwalidów wymagających rehabilitacji zawodowej. Obejmuje m.in.: uzyskanie bliższych danych dotyczących inwalidztwa, ocenę przez inwalidę swoich możliwości zawodowych oraz wykorzystanie dotychczasowych kwalifikacji i doświadczeń zawodowych, ocenę czynników środowiskowych, które mogą determinować wybór zawodu, np. miejsce zamieszkania, możliwości dojazdu do pracy itd. (T. M.) Z zabiegi ortopedyczne; stosowane dla potrzeb rehabilitacji dzielą się na bezkrwawe i operacyjne: Do zabiegów bezkrwawych często wykonywanych na oddziałach rehabilitacyjnych zalicza się: wyciąg - extensio, odciążenie - decompressio, ustalenie - fixatio, uruchomienie - mobilisatio, unieruchomienie - immobilisatio, prostowanie - redressio, nachylenie - inclinario, odchylenie - reclinatio, nastawienie - repositio. Podstawowe zabiegi operacyjne: 1Ď) przecięcie, rozcięcie, nacięcie: stawu (arthrotomia), torebki stawowej (capsulotomia), ścięgna (tenotomia), mięśnia (myotomia), kości (osteotomia) nerwu (neurotomia); 2Ď) wycięcie: martwaka kostnego (sequestrectomia), nerwu (neurectomia), torebki stawowej (capsulectomia), kości, np. rzepki (patellectomia), kości skokowej (talectomia), stawu - resekcja (resectio), kolana, biodra; 3Ď) usztywnienie, umocnienie: stawu (arthrodesis), kręgosłupa (spondylodesis), ścięgna (tenodesis); 4Ď) zespolenie kości (osteosynthesis), szew tkanek miękkich (sutura), szew nerwu (sutura nervi), szew ścięgna (sutura tendinis); 5Ď) uwolnienie ze zrostów: nerwu (neurolysis), ścięgna (tenolysis); 6Ď) zabieg wytwórczy: stawu (plastica articulationis) i ścięgna (plastica tendinis); 7Ď) przeszczepienie, wszczepienie, przeniesienie: skóry (transplantatio cutis), kości (implantatio ossis), przyczepu ścięgna (transpositio insertionis tendinis); 8Ď) wydłużenie ścięgna (elongatio tendinis), skrócenie ścięgna (abreviatio tendinis), wyrównanie długości kończyn (egalisatio extremitatis). (Z. N.) zaburzenia aktywności; wszelkie działanie jednostki może ulec wzmożeniu lub zahamowaniu w różnych zaburzeniach psychicznych. Z. a. występują w zahamowaniu psychoruchowym lub pobudzeniu psychoruchowym. Mogą to być też z. a. złożonej, ujawniającej się w wielu dziedzinach życia społecznego. Spadek aktywności celowej może być pierwszym objawem rozpoczynającej się - schizofrenii, - zespołu depresyjnego; występuje także w niektórych zaburzeniach - osobowości, - nerwicach, - uzależnieniu lekowym. Podwyższenie aktywności celowej obserwuje się w lżejszych postaciach - manii. (Z. K., T. S.) zaburzenia czynności oddechowych w uszkodzeniach rdzenia kręgowego; mogą mieć miejsce jako następstwo uszkodzeń narządów klatki piersiowej (haemothorax, pneumothorax). Często jednak rozwijają się pomimo braku uszkodzenia klatki piersiowej w głębokich, a zwłaszcza całkowitych uszkodzeniach rdzenia w odcinku szyjnym lub górnym piersiowym. Wynika to z zaburzenia równowagi układu wegetatywnego. We wczesnym okresie pourazowym (szok rdzenia) następuje zahamowanie czynności części piersiowej układu współczulnego, czego wynikiem jest zarysowanie się przewagi układu przywspółczulnego, a zwłaszcza nerwu błędnego. Odbija się to szczególnie niekorzystnie na funkcji układu oddechowego, gdyż prowadzi do zwężenia światła oskrzeli oraz wzmożonego wydzielania gruczołów drzewa oskrzelowego. Gromadzi się duża ilość gęstego śluzu, który nie może być usunięty ze względu na skurcz oskrzeli oraz niewydolność odruchu kaszlowego (porażone mięśnie klatki piersiowej); narasta zaleganie wydzieliny, niedodma, zmniejsza się stopniowo powierzchnia czynnej wymiany gazowej w płucach. Z drugiej strony rozwija się nieżyt oskrzeli, następstwem którego jest obustronne rozlane zapalenie płuc, będące nierzadko przyczyną niepomyślnego zakończenia leczenia. W leczeniu stosowane są środki rozrzedzające wydzielinę, ułatwiające usuwanie jej z drzewa oskrzelowego (Mukosolvin, Flegamina, Alevaire i in.), wykrztuśne, ćwiczenia oddechowe, a zwłaszcza oklepywanie klatki piersiowej po stronie, na której pacjent był ułożony; wspomagane wykrztuszanie, drenaż ułożeniowy. Niekiedy konieczne okazuje się wykonanie tracheostomii, intubacji chorego i podłączenie do respiratora. W przypadku rozwinięcia się tych zaburzeń u osób z porażeniem czterokończynowym, zwłaszcza w starszym wieku, rokowanie co do utrzymania chorego przy życiu jest niepewne. (J. K.) zaburzenia czynności płuc w chorobach pneumonologicznych; najczęściej spotykane zespoły naruszenia funkcji płuc to: zmniejszenie rezerw wentylacyjnych, zaburzenia perfuzji, zaburzenia stosunku wentylacji do perfuzji, zaburzenia dyfuzji gazów oddechowych w płucach. Prowadzą one do zakłócenia wymiany gazowej w płucach, co objawia się zmianami ciśnienia cząstkowego O#; i C o#; we krwi tętniczej - początkowo podczas wysiłku, a następnie także w spoczynku, tj. do niewydolności oddychania. Wpływają też na czynność serca i prowadzą do stopniowego rozwoju niewydolności krążenia, tzw. zespołu przewlekłego serca płucnego. Wymienione zakłócenia czynności płuc obniżają stopniowo sprawność fizyczną chorego, w szczególności jego wydolność fizyczną (wysiłkową) i tolerancję wysiłku, a także mają negatywny wpływ na sprawność psychiczną w przypadkach, kiedy dochodzi do hipoksemii lub hipoksemii i hiperkapni. Zaburzenia czynności płuc mogą być spowodowane przez przyczyny pozapłucne. (J. J.) zaburzenia endokrynologiczne a upośledzenie umysłowe; w wielu postaciach upośledzenia umysłowego obserwuje się zaburzenia w czynnościach gruczołów wydzielania wewnętrznego. Ma to miejsce zarówno w przypadku anomalii chromosomalnych, jak i nieprawidłowej przemiany materii. Klasycznym przykładem z. e. w upośledzeniu umysłowym jest wrodzona niedoczynność tarczycy (kretynizm) połączona z podwyższonym poziomem cholesterolu we krwi, anomaliami w budowie ciała i obniżonym napięciem mięśniowym. U matek chorych na cukrzycę zwiększa się wyraźnie ryzyko porodów przedwczesnych oraz porodów ciężkich, połączonych z urazem z powodu nadwagi płodu. W efekcie występują uszkodzenia okołoporodowe, a także wady wrodzone. (T. G.) zaburzenia formalne myślenia; występują w schizofrenii i obejmują szereg objawów, do których zalicza się: 1Ď) oderwanie myślenia od rzeczywistości - myślenie autystyczne, - rezonerskie; 2Ď) zaburzenie myślenia logicznego - myślenie paralogiczne; 3Ď) zaburzenie toku myślenia - rozkojarzenie (wypowiadanie nie powiązanych ze sobą urywków zdań lub słów), otamowanie (przerwy w myśleniu), napór myśli (subiektywnie odczuwany nadmiar myśli), - perseweracje (częste wypowiadanie tego samego słowa), werbigeracje (powtarzanie słów, podobnych dźwięków). F. z. myślenia mogą znacznie utrudniać zrozumienie wypowiedzi chorego i nawiązanie kontaktu słownego. (Z. K., T. S.) zaburzenia i upośledzenia uczenia się; zgodnie z powszechnie przyjmowaną klasyfikacją w pracach autorów anglosaskich występują u dzieci: 1Ď) trudności uczenia się spowodowane błędami dydaktycznymi lub absencją szkolną, 2Ď) zaburzenia uczenia się wynikające z tła funkcjonalnego (zahamowanie emocjonalne, obniżenie zdolności zapamiętywania, różnicowania bodźców itp.) oraz 3Ď) upośledzenia uczenia się uwarunkowane zmianami organicznymi w ośrodkowym układzie nerwowym. Klasyfikację taką przyjęło m. in. Amerykańskie Towarzystwo do Spraw Dzieci Niepełnosprawnych, co ma dość istotne znaczenie w podejściu diagnostycznym i usprawniającym, bo w zależności od tła przyczynowego i nasilenia występujących u dziecka braków podejmuje się odpowiednie działania. Uwzględnienie zróżnicowania, jakiego dotyczy wymieniona wyżej klasyfikacja, ma także istotną wartość zapobiegawczą i dlatego zarówno personel poradni stykający się z tymi dziećmi, jak i władze szkolne przywiązują dużą wagę do wykrywania i dokładnej, wszechstronnej oceny psychopedagogicznej dzieci nie mogących się uporać z własnymi niepowodzeniami szkolnymi. Poradnie wychowawczo-zawodowe mają obowiązek zajmowania się potrzebami dzieci wykazujących trudności, zaburzenia lub upośledzenia uczenia się, organizując formy oceny, orzekania i kwalifikowania w celu optymalnego pokierowania ich losem i zapewnienia niezbędnej pomocy. (T. G.) zaburzenia metaboliczne; są to najczęściej bloki metaboliczne wynikające z braku lub obniżonego poziomu któregoś z enzymów niezbędnych dla prawidłowo przebiegającej przemiany materii. Często dochodzi wówczas do gromadzenia w organizmie nadmiaru pewnych substancji, które zatruwając układ nerwowy lub inne narządy uszkadzają je. Z. m. dotyczą trzech rodzajów przemiany: białkowej, węglowodanowej i tłuszczowej. Dzięki postępom w zakresie biologii molekularnej i genetyki z każdym rokiem wzrasta znajomość mechanizmów z. m. i tym samym zwiększa się szansa działań profilaktycznych. (T. G.) zaburzenia napięcia mięśni; obniżenie n. (n. wiotkie) występuje w przypadkach uszkodzenia neuronu obwodowego, zaburzeń czucia, uszkodzeń móżdżku oraz w niektórych przypadkach niedowładów korowych; wzmożenie n. występuje w przypadkach uszkodzenia drogi korowo-rdzeniowej (n. spastyczne, kurczowe, scyzorykowe - największe na początku ruchu, malejące po ćwiczeniach), jąder podstawy mózgu (n. plastyczne, sztywność mięśniowa - jednakowa w każdej fazie ruchu) oraz pnia mózgu (sztywność odmóżdżeniowa obejmująca głównie mm. prostowniki). (S. Z.-Ch.) zaburzenia osobowości; osobowość nieprawidłowa; psychopatia; obejmują różne postacie zmian osobowości, które nie są spowodowane - psychozą, - nerwicą lub obniżeniem sprawności intelektu i dotyczą sfery uczuć i dążeń. Zmiany te upośledzają zdolność do prawidłowej adaptacji społecznej w życiu rodzinnym, zawodowym i towarzyskim. Występuje skłonność do nałogów i do popadania w konflikty z przyjętymi normami społecznymi i prawnymi. U podłoża tych zmian leżą takie charakterystyczne cechy, jak: zmienność i nietrwałość dążeń, brak trwałych związków uczuciowych, upośledzenie samooceny, niezdolność do przewidywania skutków swego działania oraz niezdolność do wyciągania wniosków z dotychczasowych doświadczeń. Poza taką typową postacią, dawniej określaną jako psychopatia, do z. o. zalicza się m. in. osobowość histeryczną (cechującą się nadmiernymi reakcjami emocjonalnymi, skłonnością do zachowań teatralnych, wzmożoną sugestywnością), osobowość anankastyczną (z typową nadmierną skrupulatnością, wzmożonym poczuciem odpowiedzialności, trudnościami w podejmowaniu decyzji), osobowość cykloidalną (z tendencją do stale podwyższonego lub obniżonego nastroju lub do okresowych zmian nastroju), osobowość schizoidalną (charakteryzującą się brakiem syntonii, słabymi związkami z innymi ludźmi, teoretycznymi zainteresowaniami). Z. o., które rozwinęły się w następstwie uszkodzenia o. u. n., określa się jako - encefalopatię. (Z. K., T. S.) zaburzenia pamięci; objawy często występujące w chorobach psychicznych, szczególnie związanych z uszkodzeniem o. u. n. Dotyczą zwykle zarówno zapamiętywania, przechowywania, jak i odtwarzania engramów pamięciowych i są istotnym składnikiem m.in. - otępienia. Przemijające upośledzenie zdolności zapamiętywania może występować w - depresji lub - nerwicy. Do z. p. należą m. in.: - amnezja, - konfabulacje, zespół amnestyczny Korsakowa (cechujący się utratą zdolności zapamiętywania z konfabulacjami), ekmnezja (typowa w zespole organicznym otępienia starczego dość dobra pamięć wypadków dawnych, przy bardzo słabej z bliższego okresu), identyfikujące zaburzenia pamięci (przekonanie, że widziało się lub słyszało coś, z czym chory styka się po raz pierwszy lub odwrotnie - postrzega jako nowe zjawisko rzecz znaną). Identyfikujące zaburzenia pamięci występują w normie w stanach zmęczenia, w depresji i hipomanii oraz w padaczce. (Z. K., T. S.) zaburzenia przytomności - zaburzenia świadomości zaburzenia psychiczne; przemijające lub trwałe niekorzystne zmiany czynności psychicznych: myślenia, nastroju, intelektu, świadomości, pamięci itp. Z. p. mogą mieć charakter psychozy lub zaburzeń niepsychotycznych, do których zalicza się - zaburzenia osobowości, - nerwice, - upośledzenie umysłowe i in. (Z. K., T. S.) zaburzenia psychiczne w padaczce występują tylko u części chorych. Dzieli się je następująco (wg A. Bilikiewicza): 1Ď) z. p. będące następstwem tego samego czynnika uszkadzającego, które doprowadziło do padaczkorodnego uszkodzenia mózgu (np. zespół psychoorganiczny z padaczką pourazową po ciężkim urazie głowy); 2Ď) z. p. występujące jako integralny składnik zespołu objawowego padaczki (np. napady częściowe złożone w przebiegu padaczki skroniowej); 3Ď) z. p. stanowiące skutek napadów padaczkowych, zwłaszcza dużych (np. zespół psychoorganiczny wskutek zmian podrgawkowych mózgu); 4Ď) z. p. współistniejące z padaczką na zasadzie koincydencji (np. psychozy endogenne); 5Ď) powikłania psychotyczne i nerwicowe, których podłożem jest proces organiczny warunkujący napady padaczkowe (np. zespoły schizofrenoidalne). Ostre i przewlekłe psychozy występują u ok. 2-7% chorych na padaczkę. Są to psychozy z jakościowymi zaburzeniami świadomości (stany pomroczne, majaczeniowe), psychozy z kręgu cyklofrenicznego, schizofrenicznego, inne zespoły psychotyczne (paranoiczne, parafreniczne). Stany te wymagają w leczeniu ścisłej współpracy neurologa i psychiatry. Zob. też: charakteropatia padaczkowa; osobowość padaczkowa. (W. K.) zaburzenia świadomości; cechuje upośledzona lub zniesiona zdolność postrzegania i rozumienia zjawisk zachodzących w świecie zewnętrznym, jak i we własnej psychice chorego, utrudnienie kontaktu z otoczeniem, zmniejszenie zdolności do reagowania na bodźce zewnętrzne oraz - zaburzenia pamięci. Z. ś. mogą być słabo nasilone, wyrażające się niejasnym spostrzeganiem i wzmożoną sennością, i mieć różny stopień głębokości aż do śpiączki (coma). Mogą przebiegać w formie różnych zespołów: 1Ď) prostego przymglenia świadomości, któremu towarzyszy spowolnienie ruchowe. Zespół ten występuje często w przypadkach uszkodzenia o. u. n. i bywa błędnie rozpoznawany jako otępienie; 2Ď) majaczenia; 3Ď) splątania; 4Ď) zamroczenia. Z. ś. występować mogą jako krótkotrwałe napadowe zmiany (charakterystyczne dla padaczki), lub też mogą rozwijać się powoli, trwać wiele tygodni, a nawet miesięcy. W wielu przypadkach z. ś. występują lub nasilają się w nocy. Głgbokie, dłużej trwające towarzyszą zwykle ciężkim procesom chorobowym, które stanowią zagrożenie dla życia chorego. (Z. K., T. S.) zaburzenie; proces dynamiczny objawiający się w mniej lub bardziej nasilonych negatywnych zmianach w funkcjonowaniu organizmu. Zob. też defekt. (T. M.) zachowania przymusowe - natręctwa zachowania samopobudzające; formy zachowań charakteryzujące się stereotypowymi, powtarzającymi się, bezcelowymi ruchami obserwowanymi u dzieci autystycznych, upośledzonych umysłowo. czasami u dzieci niewidomych. Mają one charakter czynności dodatkowych dostarczających podniet układowi nerwowemu, pozbawionemu normalnej stymulacji zmysłowo-ruchowej, a zarazem są okazją do wyładowania nagromadzonej energii. Nasilone, częste z. s. ograniczają zdolności nawiązywania kontaktu z innymi osobami i obniżają zdolność uczenia się. Pod wpływem systematycmie prowadzonej rehabilitacji częstość występowania z. s. zmniejsza się. (T. G.) zachowanie osobowości typu A i typu B; rozróżnia się typy osobowości A i B, które mają duży wpływ nie tylko na podatność osobniczą do zachorowania na chorobę wieńcową, lecz też na jej rehabilitację. Zachowanie typu A; polega na angażowaniu się w stałą walkę o zdobycie wielu rzeczy w jak najkrótszym czasie, z pokonywaniem oporów stawianych przez osoby, rzeczy i okoliczności, w warunkach silnej rywalizacji. Główne cechy tego typu to: ambicja, agresywność, ciągły pośpiech, niecierpliwość, nadmierne poczucie odpowiedzialności i nadmierna aktywność zawodowa. Towarzyszy temu ekspresja, charakteryzująca się napięciem mięśni, szybkim wybuchowym sposobem mówienia i poruszania się oraz żywa gestykulacja. Zachowanie typu B; stanowi przeciwieństwo typu A i polega na: nie spieszeniu się, łatwym doznawaniu satysfakcji, łagodności, poddawaniu się prądowi życia, a nie walczeniu z nim, umiejętności odprężania się. Ludzie zachowujący się wg wzoru A dwa lub trzy razy częściej zapadają na chorobę wieńcową niż ludzie zachowujący się wg wzoru B. Zachowanie większości ludzi jest pośrednie pomiędzy typem A a typem B. Zmiany typu zachowania wymagają silnej motywacji i u zdrowych, dorosłych ludzi są bardzo trudne. U ludzi, którzy przebyli zawał serca, motywacja do zmiany typu powoduje łatwiejsze przystosowanie się niż u innych. Dotychczasowe obserwacje wydają się dowodzić, że złagodzenie cech zachowania typu A u chorych po zawale zmniejsza również objawy choroby wieńcowej i prawdopodobieństwo wystąpienia powtórnego zawału. Jako najskuteczniejszą profilaktykę można przyjąć działanie w kierunku rozwijania odpowiednich cech osobowości już od dzieciństwa. (J. Ł.) zagrożenia; sytuacje, w których zachodzi zwiększone prawdopodobieństwo utraty zdrowia lub życia, albo też szkód materialnyeh lub moralnych. Z. mają zarówno charakter obiektywny, jak i subiektywny, tj. znajdują odbicie w stanie psychicznym. (Z. N.) zagrożenia w pracy; sytuacje, w których zachodzi zwiększone prawdopodobieństwo utraty zdrowia lub życia, albo też szkód materialnych lub moralnych. Zagrożenia w p. mają zarówno charakter obiektywny w wyniku działania czynników fizycznych, jak i swoje odbicie w psychice ludzkiej. Z punktu widzenia psychologicznego bez względu na to, czy poczucie krzywdy odpowiada istotnemu stanowi rzeczy, jest ono jednym z najsilniejszych czynników stresowych, dezorganizujących pracę i demoralizujących pracownika. (Z. N.) zahamowanie rucbowe; wyraża się zmniejszeniem liczby ruchów i może występować w różnym stopniu nasilenia - od niewielkiego spowolnienia motoryki, aż do - osłupienia. Z. r. towarzyszą zwykle inne objawy spowolnienia procesó w psychicznych, np. spowolnienie myślenia i zaburzenia kontaktu słownego - od zmniejszenia liczby i tempa wypowiedzi do całkowitego ich braku (- mutyzm). Występuje w wielu zaburzeniach psychicznych m. in. w zespole depresyjnym (-1 depresja), schizofrenii (- osłupienie katatoniczne), w - psychozach reaktywnych. (Z. K., T. S.) zakładowy instruktor inwalidzki; pracownik powoływany w zakładzie pracy przez dyrekcję w celu realizacji zadań w zakresie rehabilitacji zawodowej inwalidów (- rehabilitacja zawodowa a zakłady pracy). W zakładach zatrudniających powyżej 500 pracowników, zakładowy i. i. wchodzi w skład - wewnątrzzakładowej komisji do spraw zatrudnienia i rehabilitacji inwalidów. (T. M.) zakład pracy chronionej; wyodrębniony zespół stanowisk pracy (dział pracy) spełniających warunki pracy chronionej w zakresie doboru profilu i technologii produkcji, przystosowania stanowisk i warunków pracy (np. odpowiednie oświetlenie i temperatura, ograniczony stopień zapylenia, nasilenia hałasu) posiadający odpowiednią służbę lekarsko-rehabilitacyjną (- zespół rehabilitacyjny). Zakład p. ch. może być zorganizowany dla inwalidów z tymi samymi typami kalectwa i schorzeń (np. niewidomi, umysłowo upośledzeni) lub z różnymi, jeżeli nie ma przeciwwskazań lekarskich do ich łączenia. Za zakład p. ch. może być uznana też cała spółdzielnia inwalidów, jeśli spełnia powyższe warunki oraz zatrudnia odpowiednią liczbę inwalidów ze wskazaniami do pracy w warunkach pracy chronionej. (T. M.) Zakład Ubezpieczeń Społeczych; instytucja państwowa, do której należy całokształt spraw związanych z ubezpieczeniem społecznym, w szczególności: ustalanie prawa do świadczeń społecznych takich, jak: emerytury, renty inwalidzkie, renty rodzinne, zasiłki chorobowe itp., wypłacanie tych świadczeń, a także powoływanie - Komisji Lekarskich do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia. Jednostkami terenowymi są oddziały i inspektoraty ZUS. (T. M.) zakłady leczniczo-wychowawcze dla dzieci niepełnosprawnych; placówki podległe resortowi zdrowia lub oświaty, w których odbywa się rehabilitacja dzieci i młodzieży wymagająca specjalistycznych zabiegów i pielęgnacji. W zakładach tych personel pedagogiczny pracujący w szkole szpitalnej realizuje w ograniczonym zakresie program nauki szkolnej. Placówki rehabilitacyjne dla dzieci i młodzieży organizowane są w ramach istniejących form usług leczniczych lub oświatowych, podlegają administracyjnie lokalnym władzom, zabezpieczają fachową opiekę swym pacjentom, utrzymując w miarę możliwości łączność ze środowiskiem rodzinnym. W zależności od profilu usług ukierunkowane są one na postępowanie rehabilitacyjne, lecznicze i wychowawcze w stosunku do różnych rodzajów kalectwa. Istnieją z. l.-w. dla dzieci z padaczką, ze schorzeniami dróg oddechowych, z porażeniem mózgowym, z wrodzonymi wadami po zabiegach chirurgicznych i in. Działalność wychowawcza w z.l.-w. uwzględnia specyficzne warunki ograniczające rozwój psychofizyczny dzieci i młodzieży niepełnosprawnej i stara się dostarczać bodźców kompensujących zubożenie doznań i poczucie izolacji. Personel pedagogiczny z.l.-w. dla dzieci niepełnosprawnych organizuje formy rekreacji wyzwalające zdolności twórcze, dostarczające przyjemnych wrażeń, wzmacniające poczucie własnej wartości. (T. G.) zakłady poprawcze; placówki organizowane w celu wychowania resocjalizującego młodzieży trudnej, która popełniała przestępstwo. Pierwszy z. p. powstał w 1553 r. w Brialwell w Anglii. Pierwsze w naszym kraju zakłady powstały w Studzieńcu w 1876 r. (dla chłopców) i w 189l r. (dla dziewcząt). W Polsce międzywojennej z. p. były organizowane przez stowarzyszenia prywatne, samorządy terytorialne, administrację państwową i instytucje religijne. Po Ii wonie światowej z. p. uległy zróżnicowaniu, a ich liczba wzrosła. Kierowana jest do nich młodzież między 13 a I 7 rokiem życia, dawniej przez sądy dla nieletnich, a obecnie przez sądy rodzinne. W z. p. stosowane są takie metody, jak: psychotechnika, kulturotechnika i socjotechnika resocjalizująca. Wychowankowie uczą się w szkołach podstawowych i zawodowych oraz pracują w warsztatach szkolnych. Wyróżnia się następujące typy resocjalizacji w warunkach zakładowych: a) system dyscyplinarno-izolacyjny i progresywny, b) system socjopedagogiczny i indywidualny, c) system homogeniczny komplementarny. W półwolnościowym systemie resocjalizacji wychowankowie pracują poza z.p. w różnych zakładach produkcyjnych. (Z. S.) zakłady rehabilitacji zawodowej; placówki resortu zdrowia i opieki społecznej przeznaczone dla inwalidów w wieku od 16-40 lat, wymagających przede wszystkim przygotowania do pracy, a także innych świadczeń rehabilitacyjnych. Program rehabilitacy,jny tych zakładów obejmuje: 1Ď) udzielanie porad zawodowych opartych na kompleksowej ocenie zdolność;i do pracy; 2Ď) przygotowanie do pracy; 3Ď) opiekę zdrowotną podstawową i specjalistyczną; 4Ď) usprawnienie fizyczne i inne usługi z zakresu rehabilitacji leczniczej; 5Ď) opiekę uychowawczą, psychologiczną i socjalną. Przygotowanie zawodowe w zakładach r. z. odbywa się w różnych formach i na różnych poziomach: 1Ď) w zasadniczych specjalnych szkołach zawodowych; 2Ď) w specjalnych szkołach zawodowych stopnia średniego (licea i technika zawodowe); 3Ď) w systemie szkolenia kursowego; 4Ď) w formie indywidualnego szkolenia zawodowego, dostosowanego do potrzeb i możliwości osoby rehabilitowanej. Personel zakładów, r. z. składa się z: nauczycieli przedmiotów ogólnych i zawodowych, wychowawców, lekarzy, psychologów, pracowników socjalnych, pielęgniarek, fizjoterapeutów (kinezyterapeutów) i innych specjalistów. Niektóre zakłady r.z specjalizują się w zakresie niektórych typów niepłnosprawności, np. niewidomych, głuchych, inwalidów ze schorzeniami pulmonologicznymi. (T. M.) zakłady szkoleniowo-produkcyjne Plg; zakłady pracy prowadzone przez Polski Związek Głuchych łączą w sobie działalność gospodarczą z rehabilitarcyjną na rzecz inwalidów słuchu (głuchych i niedosłyszących). W zakresie rehabilitacji zawodowej z.s.-p. Pzg prowadzą różne formy przygotowania do pracy (szkolenie przywarsztatowe, szkolenie na kursach) oraz stwarzają warunki do zatrudnienia inwalidiów słuchu, zwłaszcza w branży metalowej, drzewnej i tworzyw sztucznych. Obok inwalidów słuchu w z.s.-p. zatrudnieni są także inni inwalidzi oraz osoby pełnosprawne. W programach rehabilitacyjnych z. s.-p. znajdują się także zajęcia mające na celu przygotowanie do życia inwalidów słuchu i ich społeczną integrację. W z. s.-p. funkcjonują zespoły rehabilitacyjne, składające się z lekarzy, pielęgniarek, logopedów, psychologów, pracowników socjalnych itd. Niektóre z z. s.-p. specjalizują się w przyjmowaniu na rehabilitację inwalidów słuchu ze wsi i z małych miasteczek, którym zapewnia się mieszkanie w internacie. Wielu inwalidów słuchu, po uzyskaniu odpowiedniego poziomu przystosowania do życia i kwalifikacji zawodowych, przenosi się do pracy w zwykłych zakładach pracy lub w spółdzielniach inwalidów. (T. M.) zakłady wychowawcze; instytucie resocjalizujące podległe Moiw, do których kierowana jest młodzież trudna, niedostosowana społecznie, której wykroczenia mają małą szkodliwość społeczną, a stopień demoralizacji jest niewielki. Z. w. są częściowo otwarte dla wychowanków, a resocjalizacja polega na stosowaniu wychowania korekcyjnego, licznych kulturotechnik, psychotechnik i socjotechnik. Wychowankowie z. w. uczą się w szkole podstawowej na terenie zakładu, szkoła zawodowa przygotowuje ich do pracy. Istnieje tendencja do umieszczania młodzieży w z. w. tylko w przypadkach koniecznych - przy braku rodziny i warunków resocjalizacji w środowisku otwartym. Udział kuratora sądowego wykorzystywany jest w celu zapobieżenia dezintegracji społecznej wychowanka. W PRL istnieje obecnie 55 zakładów wychowawczych, co nie zaspokaja potrzeb społecznych. (Z. S.) zakrzep tętnic mózgowych; jeden z rodzajów - udaru mózgowego; występuje zazwyczaj u ludzi w szóstej lub siódmej dekadzie życia, może jednak pojawić się w każdym wieku (u dzieci może być następstwem urazu czaszki lub szyi). Najczęściej umiejscawia się w tętnicach szyjnych lub środkowych mózgu, niekiedy obustronnie, powodując powolne narastanie (w przeciągu kilku godzin lub dni) objawów ogniskowych, często bez utraty przytomności. (S. Z.-Ch.) zamroczenie; zespół zaburzeń świadomości, w którym występuje zwężenie pola świadomości do określonego wycinka rzeczywistości, osłabienie lub zniesienie kontaktu ze światem zewnętrznym i utrata związku z przeszłością i przyszłością (w czasie zamroczenia chory nie pamięta wydarzeń z przeszłości, a po ustąpieniu objawów nie pamięta okresu zamroczenia, - amnezja wsteczna). Z. może występować w postaci m.in.: 1Ď) z. prostego, w którym poza objawami zaburzeń świadomości występuje podniecenie ruchowe, agresja wobec otoczenia lub siebie (- dysforie); 2Ď) z. jasnego, odmiany z. prostego, w którym chory mimo zaburzeń świadomości jest zdolny do złożonej aktywności, np. odbywa dalekie podróże; 3Ď) stanu marzeniowego (syn. napad hakowy), w którym zaburzenia świadomości są płytkie, występują często identyfikujące - zaburzenia pamięci, a czasem automatyzmy węchowe, wzrokowe, słuchowe i in. Z. występuje w zaburzeniach egzogennych. W padaczce z. występuje często jako aura, jako zamroczenie ponapadowe, może także być formą napadów padaczkowych. (Z. K., T. S.) zamroczenie padaczkowe; stan obniżenia lub wyłączenia świadomości zarówno z objawami dodatkowymi (pobudzenie ruchowe, majaczenie), jak i bez nich. Może występować podczas - napadu padaczkowego, podczas - stanu padaczkowego (uogólnionego lub częściowego niedrgawkowego), bezpośrednio po napadzie, lub też niezależnie od napadu (związek z padaczką jest wówczas wątpliwy). (W. K.) zanik kości plamisty - zespół Sudecka zanik mięśni; zmniejszenie ma-sy mięśnia wskutek zwyrodnienia i zmniejszenia w nim liczby czynnych włókien mięśniowych (osiowy objaw odnerwienia). W postaci ograniczonej występuje jako objaw ogniskowego uszkodzenia układu nerwowego, w postaci uogólnionej - jako główny objaw - chorób nerwowo-mięśniowych. (S. Z.-Ch.) zanik mięśni postępujący neuralny; zespół Charcota-Mariego-Tootha; grupa chorób charakteryzująca się zanikiem i niedowładem dystalnych mięśni kończyn, zwłaszcza grupy mięśni strzałkowych. Występuje rodzinnie, przebieg przewlekły, postępujący. (J. K.) zanik mięśni rdzeniowy; grupa chorób wrodzonych, w których pierwotnemu uszkodzeniu ulegają komórki nerwowe rdzenia kręgowego. Klinicznie wyróżnia się: postacie wczesnodziecięce (choroba Werdniga-Hoffmanna) i pośrednie o szybko postępującym przebiegu, wcześnie prowadzącym do dużych zniekształceń kostno-stawowych i niepomyślnego zejścia oraz postacie, młodzieńczą (choroba Kugelberga-Welandera) i późne (początek choroby w wieku dojrzałym) o przebiegu raczej łagodnym, pozwalającym chorym zachować samodzielność ruchową do późnych lat życia. (S. Z.-Ch.) zaopatrzenie ortopedyczne; całokształt działań związanych z orzekaniem, projektowaniem, wytwarzaniem i zastosowaniem sprzętu ortopedycznego. (H. G., T. M.) zapalenie; odczyn obronny ustroju na miejscowe działanie szkodliwych czynników. Zmiany zapalne rozwijające się w miejscu działania czynnika chorobowego tworzą tzw. ognisko zapalne. Zapalenie kości (ostitis) może być swoiste lub nieswoiste i obejmować wszystkie składowe kości i szpiku. Krwiopochodna postać z. najczęściej dotyczy dzieci i osób w okresie dojrzewania (Z. N.) zapalenie naczyń zakrzepowo-zarostowe; choroba Buergera; charakteryzuje się odczynem zapalnym ściany naczyń prowadzącym do zakrzepu, z następczym zwężeniem lub zamknięciem światła naczyń. Występuje najczęściej u młodych mężczyzn, nałogowych palaczy tytoniu przeważnie przed 35 rokiem życia. Zmiany dotyczą najczęściej tętnic podudzia, stóp, rzadziej palców, prowadząc do niedokrwienia i martwicy tkanek. Objawy początkowo nieznaczne. Na pierwszy plan wysuwa się ból występujący po obciążeniu, a ustępujący po odpoczynku. Bóle lokalizują się w łydce, w pięcie w podeszwie, w palcach. Chorzy podczas chodzenia muszą często zatrzymywać się z powodu bólu, który po chwili wypoczynku mija i chory może iść dalej (chromanie przestankowe). Odcinki drogi przebytej bez bólu stopniowo zmniejszają się. Później występuje ból spoczynkowy, najczęściej zlokalizowany w palcach stóp i często budzący chorego ze snu. Ustępuje po spuszczeniu kończyn, przybraniu pozycji siedzącej. Charakterystyczne jest uczucie zimna i wrażliwość na ochłodzenie. Skóra jest zwykle blada, chłodna, obrzęknięta, występują zaburzenia czucia, zaniki mięśniowe, owrzodzenia troficzne, brak jest tętna na tętnicy grzbietowej stopy, podkolanowej, a niekiedy i na udowej. W badaniach diagnostycznych istotne znaczenie mają: pomiar temperatury powierzchniowej, oscylometria, badanie arteriograficzne. Leczenie. Początkowo sprowadza się do zwalczania bólu i zapobiegania zwężeniu naczyń. Podaje się środki przeciwbólowe oraz rozszerzające naczynia tętnicze (Priscol, Vasculat, Bametan i in.). Stosuje się naprzemienne kąpiele w ciepłej i chłodnej wodzie (gimnastyka naczyń). Podejmuje się próby poprawy krążenia obwodowego przez wykonanie sympatektomii (usunięcie zwojów i części pnia współczulnego). W przypadkach rozwiniętych zmian martwiczych w części kończyny wskazana jest - amputacja. Wskazaniami do amputacji są: zgorzel palców lub stopy, szerzące się uporczywe zakażenie nie dające się opanować środkami farmakologicznymi, bóle kończyn. (J. K.) zapalenie opłucnej wysiękowe; zapalenie błony surowiczej pokrywającej płuco i wyściełającej wewnętrzną powierzchnię klatki piersiowej z tworzeniem się płynu zapalnego (wysięku), który gromadzi się w jamie opłucnej. Etiologia różna, często w przebiegu zakażenia gruźliczego. Objawy ogólne mogą być skąpe: kaszel, ból w klatce piersiowej, gorączka. Obecność wolnego płynu w jamie opłucnej, stwierdzana badaniem fizykalnym, powinna być potwierdzona badaniem radiologicznym klatki piersiowej. Ustalenie rozpoznania wymaga laboratoryjnego zbadania wysięku uzyskanego podczas nakłucia opłucnej. Leczenie polega na: całkowitym usunięciu płynu, leczeniu przyczynowym, zgodnym z etiologią zapalenia, bezwzględnym stosowaniu leczenia ułożeniowego i rehabilitacji leczniczej. Zaniechanie takiego postępowania grozi powikłaniami w postaci zrostów opłucnej (fibrothorax), włącznie z następczą restrykcją, lub dochodzi do zropienia wysięku, co wymaga długotrwałego leczenia, często chirurgicznego i nieuchronnej restrykcji. (J. J.) zapalenie oskrzeli przewlekłe; przewlekła choroba charakteryzująca się kaszlem i odpluwaniem wydzieliny z oskrzeli przez okres co najmniej trzech miesięcy w roku w ciągu dwóch kolejnych lat (wg Who). Patologiczna nadprodukcja wydzieliny spowodowana jest przewlekłym zapaleniem błony śluzowej oskrzeli, przechodzącym na dalsze warstwy ściany oskrzela i prowadzącym do uszkodzenia tej ściany. Bardzo częstym objawem towarzyszącym jest obturacja prowadząca do hipowentylacji pęcherzykowej i rozwoju niewydolności oddychania. Z. o. przewlekłe sprzyja rozwojowi rozedmy płuc, od której przyżyciowo najczęściej jest nie do odróżnienia. Charakterystyczne są okresowe zaostrzenia choroby wywołane zakażeniem, obserwuje się wtedy gorączkę i często objawy odoskrzelowego zapalenia płuc. Przyczyną powstania z. o. przewlekłego jest uszkodzenie mechanizmów samooczyszczenia się oskrzeli (uszkodzenie nabłonka migawkowego oskrzeli) i wtórne zakażenie bakteryjne poprzedzone przez zakażenia wirusowe, zanieczyszczenia powietrza (pyły, gazy, pary), palenie tytoniu. Czynniki te wydają się szczególnie aktywne w terenie uwarunkowanym genetycznie. Zapobieganie polega na eliminacji powyższych czynników, leczeniu zaostrzeń bakteryjnych, dążeniu do poprawy drożności oskrzeli z zastosowaniem elementów rehabilitacji leczniczej. Wbrew pozorom z. o. przewlekłe stosunkowo często występuje u dzieci i młodzieży i wymaga wtedy specjalistycznego leczenia i rehabilitacji leczniczej. (J. J.) zapalenie poprzeczne rdzenia; termin określający do niedawna nieściśle każde nieurazowe nagłe wystąpienie - zespołu poprzecznego uszkodzenia rdzenia, o różnej etiologii, najczęściej naczyniowej, pourazowej (krwawienie z pourazowych tętniaków) lub rzadziej -alergiczno-zapalnej (np. w przebiegu szczepień ochronnych). (S. Z.-Ch.) zapalenie rogów przednich rdzenia - choroba Heinego i Medina zapalenie wielokorzeniowo-nerwowe Guillaina-Barr'ego: zespół prawdopodobnie o etiologii alergiczno-zapalnej, przejawiający się nagłym wystąpieniem objawów uszkodzenia nerwów obwodowych i czaszkowych z towarzyszącym temu zwiększeniem poziomu białka w płynie mózgowo-rdzeniowym. Przebieg krótko postępujący z późniejszą szybką i pełną regresją objawów. Do rzadkości należą przypadki o ciężkim lub przewleklym przebiegu. (S. Z.-Ch.) zapalenie wielomięśniowe; polimiozyt; zespół chorobowy, w którym występuje ból, osłabienie i zanik mięśni, a w obrazie histologicznym wyraźny odczyn zapalny. Oprócz postaci o etiologii znanej (wirusowej, pasożytniczej) postać tzw. idiopatycznego z. w. zaliczana jest do grupy - kolagenoz. Leczenie: nieswoiste, przeciwzapalne, a w niektórych przypadkach także immunosupresyjne, polączone z ćwiczeniami usprawniającymi, często może spowodować pełną regresję objawów chorobowych. Zob. też choroby nerwowo-mięśniowe. (S. Z.-Ch.) zapalenie wielonerwowe - polineuropatia zapis analogowy; wykres badanej wielkości w funkcji czasu a=f(t). np. zapis ekg, emg lub siły w czasie. Zapisu dokonuje odpowiedni rejestrator. (A. K.) zarostowe stwardnienie tętnic - stwardnienie tętnic zarostowe zarośnięcie jamy opłucnej - fibrothorax zasada jedności metod w rehabilitacji psychicznie chorych; kompleksowe stosowanie leczenia biologicmego i oddziaływań psychospołecznych w taki sposób. aby działanie uboczne jednej ze stosowanych metod nie stanowiło przeszkody lub niebezpieczeństwa nadmiernego obciążenia przy innych metodach. Np. stopień obciążenia fizycznego w różnych formach psycho i socjoterapii (terapii ruchem, pracą itp.) powinien uwzględniać wysokość dawek leków psychotropowych i stan somatyczny chorego i odwrotnie: jeśli działanie uboczne leku znacznie utrudnia pacjentowi udział w zajęciach terapeutycznych wywołując senność i osłabienie lub skłonność do zapaści, należy rozważyć możliwość obniżenia dawek lub zmiany leku. (Z. K., T. S.) zasada kompleksowości; podstawowa zasada rehabilitacji mówiąca o wieloaspektowym oddziaływaniu na inwalidę (osobę niepełnosprawną) w kierunku zaspokojenia wszystkich jego potrzeb rehabilitacyjnych przez zespół rehabilitacyiny (specjalistów). (T. M.) zasada optymalnej stymulacji; dostosowanie ilości i nasilenia bodźców w postępowaniu rehabilitacyjnym wobec osób z zaburzeniami psychicznymi do indywidualnego, obniżonego w większości przypadków, progu zdolności adaptacyjnych. Zbyt małe wymagania stawiane choremu przez otoczenie, ubóstwo zdarzeń i bodżców prowadzą do wystąpienia objawów - instytucjonalizmu. Zbyt duże wymagania lub zbyt szybkie zmiany u środowisku zewnętrznym mogą przekroczyć możliwości przystosowawcze chorego psychicznie i prowadzić do nawrotu psychozy lub wystąpienia objawów depresyjnych nazywanych czasem depresją lub nerwicą rehabilitacyjną. Depresja tego typu cechuje się przygnębieniem, odmową współdziałania w programie rehabilitacyjnym, apatią, spadkiem aktywności, zawężeniem zainteresowań. Wpostępowaniu rehabilitacyjnym osób z zaburzeniami psychicznymi należy więc unikać niedostatecznej, jak i nadmiernej stymulacji, a poziom trudności stawianych zadań dostosowywać do indywidualnych - w różnym stopniu zmniejszonych - zdolności adaptacyjnych pacjenta. (Z. K., T. S.) zasada partnerstwa w rehabilitacji psychicznie chorego; podkreśla znaczenie aktywnego udziału pacjenta w postępowaniu rehabilitacyjnym, mimo zaburzeń psychicznych, które niejednokrotnie skłaniają personel rehabilitacyjny do wyręczania chorego i decydowania w jego imieniu. (Z. K., T. S.) zasada powtarzalności oddziaływań w rehabilitacji chorych psychicznie; wynika z nawracającego w wielu przypadkach przebiegu chorób psychicznych. Zarówno osoby prowadzące rehabilitację, jak chory i jego środowisko muszą dostosować długofalowy plan postępowania do możliwości nawrotu chorohy, po którym często zachodzi konieczność powtarzania wielu działań rehabilitacyjnych. Nieuwzględnienie tej zasady i zakładanie, że w każdym przypadku powinno się osiągnąć nie tylko poprawę, ale i trwałą jej stabilizację, prowadzi do niepotrzebnych frustracji i postaw rezygnacyjnych. (Z. K., T. S.) zasada stopniownnia trudności w rehabilitacji psychicznie chorych; wiąże się z - zasadą optymalnej stymulacji i polega na zwiększaniu obciążenia "krok po kroku", przy czym tempo, z jakim to obciążenie można zwiększać, powinno być dostosowane do indywidualnych możliwości chorego. (Z. K., T. S.) zasada wielostronności oddziaływań w rehabilitacji psychiatrycznej; uwzględnia ogólnie przyjętą w rehabilitacji osób niepełnosprawnych jednoczesną rehabilitację: leczniczą, psychologiczną, społeczną i zawodową. Zasada ta obejmuje także w nie mniejszym stopniu system oddziaływań na najbliższe i szersze środowisko pacjenta, którego patologia leżeć może u podłoża niektórych objawów choroby, lub też odwrotnie - występujące u chorego zaburzenia psychiczne przyczyniają się do zerwania więzi społecznych i niepomyślnych relacji z otoczeniem. Konieczność kompleksowego oddziaływania na środowisko wiąże się również z faktem, że choroby psychiczne należą do zaburzeń społecznie piętnowanych, wskutek czego chory i jego rodzina bywają odrzucani przez miejscową społeczność. Zasada wielostronności oddziaływań obejmuje równoczesne stosowanie oddziaływań psycho- i socjospołecznych, jak i w razie potrzeby leczenie farmakologiczne w ten sposób, aby wspomagało działania mające na celu poprawę adaptacji środowiskowej chorego. W wielu wypadkach, szczególnie u przewlekle hospitalizowanych chorych, niezbędnym elementem rehabilitacji okazuje się - terapia ruchem. (Z. K., T. S.) zasady rehabilitacji zawodowej - rehabilitacja zawodowa zasięgi ruchów kończyn; z punktu widzenia antropometrycznego dzielimy je na: 1Ď) dosięgowy maksymalny (Dm) - określony zasięgiem obwodowym części kończyn górnych i dolnych przy wychyleniu ciała z postawy statycznej. Ma on znaczenie dla bhp; 2Ď) dosięgowy normalny (Dn) - różniący się od poprzedniego tym, że określony jest przy postawie statycznej bez wychylenia ciała; 3Ď) manipulacyjny optymalny (Mo) jest częścią Dn - obejmuje i określa powierzchnie i przestrzenie praktycznie wykorzystane i najlepsze z punktu widzenia anatomicznego, kinestetycznego, fizjologicznego, psychologicznego i ekonomicznego. Optymalna przestrzeń zasięgów ruchu jest określona ruchami kończyn, wykonywanymi najbardziej sprawnie z punktu widzenia szybkości ruchu, siły i zmęczenia. Z. r. kończyn zależą od postawy pracującego, wysokości siedzenia, obciążenia, np. jednej kończyny, ograniczenia ruchów w stawach, przykurczów itp. Odpowiednie wykorzystanie danych antropometrycznych pozwala na prawidłowe ustalenie zakresów powierzchni roboczych i rozmieszczenie urządzeń pomocniczych oraz narzędzi zgodnie z badaniami ergonomicznymi. (Z. N.) zasiłek rehabilitacyjny - zasiłek wyrównawczy zasiłek wyrównawczy; zasiłek rehabilitacyjny; forma świadczeń z funduszu ubezpieczeń społecznych. Z. w. przysługuje pracownikowi o zmniejszonej sprawności do pracy spowodowanej: 1Ď) chorobą zawodową, jeżeli pracownik wymaga przekwalifikowania lub zmiany rodzaju pracy; 2Ď) skutkami wypadku lub dłuższą chorobą, jeżeli pracownik wymaga zmiany rodzaju pracy lub adaptacji do dotychczas wykonywanej pracy. W okresie rehabilitacji zawodowej, kiedy pracownik uzyskuje niższe zarobki, ZUS wypłaca mu przez okres 24 miesięcy z. w. w wysokości różnicy między zarobkami uzyskiwanymi w okresie rehabilitacji a zarobkami z okresu przed zachorowaniem (wypadku). Prawo do z. w. powstaje z dniem rozpoczęcia rehabilitacji i ustaje w dniu jej zakończenia. Z. w. nie jest wypłacany po stwierdzeniu przez komisję lekarską, że rehabilitacja staje się niecelowa, lub też niemożliwa. Z.w. stanowi pełną rekompensatę zmniejszonych zarobków (za podstawę przyjmuje się przeciętne wynagrodzenie z ostatnich trzech miesięcy przed powstaniem prawa do z. w.). Przysługuje on pracownikowi poddanemu rehabilitacji zawodowej w zakładowych i międzyzakładowych ośrodkach rehabilitacji zawodowej (przemysłowej), jak również na wyodrębnionych (wytypowanych) stanowiskach pracy w zakładzie pracy. Z. w. nie obciąża limitu osobowego funduszu płac zakładów pracy. (Z. N., J. M.) zasiłki celowe; zasiłki na zakup żywności, opału, odzieży, bielizny pościelowej i osobistej, niezbędnych sprzętów domowych. Stanowią one uzupełnienie koniecznych środków utrzymania, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym i mają szczególnie duże znaczenie dla rencistów pobierających minimalne renty. (J. S.-P.) zasiłki dla rodzin niepełnosprawnych; w celu przyjścia z pomocą finansową rodzinom posiadającym dzieci z trwałym kalectwem, w połowie lat 70 zostały wprowadzone zasiłki wychowawcze. Celem tego rodzaju świadczeń jest umożliwienie rodzicom sprawowania odpowiedniej opieki nad dzieckiem w domu, zapewniając mu w miarę sił i umiejętności właściwe usprawnianie. Jeśli dziecko przebywa przez dłuższy czas w zakładzie leczniczym lub placówce wychowawczej o charakterze internatowym, rodzinie nie przysługuje ten zasiłek. Okresowe kontrolne badania lekarskie przeprowadzane są dla określenia aktualnego stanu dziecka i przedłużenia decyzji o przyznaniu zasiłku. (T. G.) zasiłki jednorazowe (doraźne); przyznawane osobom, które znalazły się w szczególnie trudnej sytuacji materialnej. Wysokość tej zapomogi powinna w zasadzie doraźnie rozwiązywać kłopoty, w jakich znalazła się osoba zainteresowana. (J. S.-P.) zasiłki okresowe; przeznaczone dla osób, które przejściowo znalazły się w trudnej sytuacji materialnej, np. wskutek czasowej niezdolności do pracy jedynego żywiciela rodziny, wypadków losowych, szkolenia inwalidy, leczenia alkoholika będącego jedynym żywicielem rodziny itp. Zapomogi okresowe wypłaca się przez kilka kolejnych miesięcy, nie dłużej jednak niż przez 10 miesięcy w ciągu roku. Ich wysokość nie może przekraczać minimalnej emerytury. (J. S.-P.) zasiłki pieniężne stałe; renty socjalne; przeznaczone dla osób najgorzej sytuowanych materialnie. Zasiłki te stanowią podstawę egzystencji osoby, która jest niezdolna do pracy z powodu wieku lub inwalidztwa, nie ma uprawnień do renty, nie posiada żadnych środków utrzymania ani rodziny zobowiązanej i zdolnej do alimentacji. Zasiłek ma na celu zapewnienie minimum egzystencji przez dostarczenie środków na zaspokojenie najistotniejszych potrzeb. Zasiłki są wypłacane stale, co miesiąc, w ściśle określonych terminach. Wysokość tego rodzaju zasiłku wynosi 80% aktualnej minimalnej emerytury. (J. S.-P.) zastawki serca sztuczne; protezy zastępujące zniszczony przez proces chorobowy naturalny aparat ujścia żylnego lewego i ujścia tętniczego lewego, a rzadko - zastępujące zastawki trójdzielne. Najczęściej stosowana bywa zastawka typu Starra-Edwardsa, rzadziej Crossa-Jonesa, Lillehei-Kastera, Smeloffa-Cuttera, Wada-Cuttera, Cooleya-Bloodwella -Cuttera. Różnią się one najczęściej materiałem, z którego je wykonano. Ponieważ są one ciałem obcym, które zostaje wszczepione w serce, mogą zmieniać warunki czynności serca obciążonego dużą pracą podczas wysiłku fizycznego. (L. W.) zator tętnic mózgu; jeden z rodzajów - udaru mózgu najczęściej wikłający przebieg chorób serca (zapalenia wsierdzia, niewydolności krążenia z niemiarowością, stenozy mitralnej); materiał zatorowy (najczęściej - skrzepliny przyścienne serca) trafia zazwyczaj do mózgu przez tętnicę szyjną lewą, rzadziej - przez tętnice podobojczykowe, powodując nagłe wystąpienie objawów ogniskowego uszkodzenia mózgu z utratą przytomności. Leczenie przyczynowe powinno być ukierunkowane na chorobę serca, następnie rehabilitacja jak w pozostałych typach udarów. (S. Z.-Ch.) zatrudnienie inwalidów; włączenie inwalidów do pracy zawodowej w wyniku procesu rehabilitacji. Polega na zapewnieniu rodzaju i warunków pracy stosownych do ich psychofizycznych możliwości i kwalifikacji zawodowych. Formy z. i. są następujące: 1Ď) w zwykłych zakładach pracy - na specjalnie dobranych i ewentualnie przystosowanych do potrzeb inwalidy stanowiskach pracy; 2Ď) w spółdzielniach inwalidów - w zakładach zwartych, w zakładach pracy chronionej lub na stanowiskach pracy chronionej; 3Ď) w systemie pracy nakładczej - w spółdzielniach inwalidów, w spółdzielniach pracy lub innych zakładach pracy; 4Ď) we własnych zakładach usługowych lub innych miejscach w ramach - usamodzielnienia gospodarczego inwalidów. Z. i. zajmują się - sekcje rehabilitacji zawodowej i poradnie rehabilitacji zawodowej. Odbywa się ono w oparciu o - plany zatrudnienia inwalidów. Podstawowym aktem prawnym regulującym sprawę zatrudnienia inwalidów jest rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5.V.1967 r. w sprawe planowego zatrudnienia inwalidów (Dz. U. nr 20, poz. 88Ď). Zob. też: rehabilitacja zawodowa a zakłady pracy; spółdzielczość inwalidzka; system zatrudnienia inwalidów. (T. M.) zatrudnienie inwalidów w domach pomocy społecznej; aktywizacja zawodowa inwalidów zdolnych do pracy przebywających w domach pomocy społecznej, np. w domach dla umysłowo upośledzonych, psychicznie chorych, przewlekle chorych. Może ono odbywać się w formie: 1Ď) zatrudnienia zorganizowanego przez dom pomocy społecznej, np. w gospodarstwie rolnym, przy pewnych pracach gospodarczych. Tego typu zatrudnienie ma często charakter - terapii pracą; 2Ď) zatrudnienia zorganizowanego przez spółdzielnie inwalidów na zasadach pracy nakładczej. Dom pomocy społecznej zapewnia odpowiednie pomieszczenia i opiekę lekarsko-rehabilitacyjną, natomiast spółdzielnia inwalidów - wyposażenie, narzędzia, surowiec oraz przygotowanie inwalidów do wykonywania pracy i nadzór w czasie jej vykonywania (kierownik punktu). Zob. też: punkt pracy nakładczej. (T. M.) zatrudnienie inwalidów w środowisku naturalnym; zatrudnienie inwalidów w zwykłych warunkach pracy (w zakładach produkcyjnych, usługowych, spółdzielniach pracy, rolnictwie) na stanowiskach dobranych lub w razie potrzeby przystosowanych do obniżonej zdolności do pracy i kwalifikacji zawodowych. Na tych stanowiskach pracy inwalidzi osiągają przeciętne wyniki pracy i traktowani są na równi z pracownikami pełnosprawnymi. Aktualnie około 350000 inwalidów biologicznych jest zatrudnionych w zwykłych warunkach. Zob też: rehabilitacja zawodowa a zakłady pracy; inwalidztwo biologiczne; przystosowanie stanowiska pracy. (T. M.) zatrudnienie pracownika po odbyciu rehabilitacji zawodowej; zakład pracy obowiązany jest zatrudnić pracownika po odbyciu rehabilitacji zawodowej (przemysłowej) zgodnie z jego kwalifikacjami zawodowymi i wskazaniami lekarskimi, jak również stwarzać mu warunki do podwyższenia kwalifikacji nabytych w okresie rehabilitacji. Okres bezpłatnego urlopu udzielonego na przeprowadzenie rehabilitacji wlicza się pracownikowi do okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze. Orzekanie o potrzebie rehabilitacji zawodowej (przemysłowej) stanowi nowy kierunek działania w rozwiązywaniu trudnego problemu pracowników z ograniczoną sprawnością organizmu. Podkreślić trzeba, że jedynie w naszym kraju osoba poddająca się rehabilitacji ma zagwarantowane uzupełnienie obniżonych zarobków zasiłkiem wyrównawczym (rehabilitacyjnym). (Z. N.) zatrudnienie w systemie pracy nakładczej - praca nakładcza inwalidów zatrudnienie w warunkach pracy chronionej - zakłady pracy chronione; - stanowiska pracy chronionej zatrudnienie w warunkach specjalnych; zatrudnienie w warunkach dostosowanych do - obniżenia zdolności do pracy i potrzeb inwalidy (osoby niepełnosprawnej). Obejmuje ono: zatrudnienie w warunkach pracy chronionej,zatrudnienie na przystosowanych stanowiskach pracy w zwykłych zakładach i zatrudnienie w systemie pracy nakładczej. (T. M.) zawał serca; zawał sierdzia; jest to najcięższa postać - choroby wieńcowej, w której dochodzi do powstania ogniskowej martwicy mięśnia sercowego. Z. s. wywołany jest najczęściej miażdżycową niedrożnością jednej z tętnic wieńcowych. W powstaniu z. s. bierze prawdopodobnie udział mechanizm zwiększający zapotrzebowanie na tlen w mięśniu sercowym i¬8¦lub powodujący okrężne skurcze tętnic wieńcowych. Z. s. objawia się zwykle silnym bólem umiejscowionym najczęściej za mostkiem, dusznością i lękiem, które to objawy nie ustępują pod wpływem odpoczynku i leków rozkurczowych. Występują także lekkie postacie zawału z nieznacznymi objawami oraz ciężkie, powikłane wstrząsem, obrzękiem płuc, zaburzeniami rytmu, kończące się niejednokrotnie zgonem. Około 20% przypadków z. s. kończy się zgonem już w pierwszej godzinie choroby, zaś dalsze 15% chorych umiera w czasie leczenia szpitalnego. W sumie w pierwszym roku choroby umiera od 40 do 45% chorych. Z. s. jest obecnie uważany za najczęstszą przyczynę śmierci w krajach o rozwiniętej cywilizacji. Może też wystąpić jako pierwszy objaw choroby wieńcowej lub może być poprzedzany objawami dusznicy bolesnej. Zmiany martwicze mogą obejmować całą grubość ściany (zawał pełnościenny) lub tylko jej część (zawał niepełnościenny), poza tym zmiany mogą być mniej lub bardziej rozległe. Umiejscowienie i rozległości z. s. określa badanie ekg, a ważnym elementem badań diagnostycznych jest oznaczanie we krwi enzymów (np. transaminaz i in.). Zaburzenia rytmu powstają najczęściej, gdy zmiana martwicza lub niedokrwienna obemuje tkanki okolicy układu bodźcotwórczego serca. W pierwszym okresie z.s. może dojść do niewydolności krążenia, powstania tętniaka ściany serca lub jej pęknięcia (również przegrody). Leczenie pierwszego okresu polega na ograniczeniu wysiłków i emocji poprzez leżenie w łóżku, stosowaniu odpowiednich leków usuwających ból i poprawiających ukrwienie. Z. s. goi się przez okres od trzech do sześciu tygodni. Pozostawia zwykle ograniczenie wydolności wysiłkowej, a nierzadko inne trwałe objawy chorobowe. Z. s. prawie zawsze staje się przyczyną inwalidztwa, co łącznie z częstością występowania tej choroby powoduje, że - rehabilitacja po zawale serca jest najpoważniejszym społecznym zadaniem. (J. L.) zawał sierdzia - zawał serca zawieszenie protezy kończyny dolnej; konstrukcja mocująca protezę do ciała inwalidy. Najczęściej występuje w postaci: - pasa śląskiego, - pasa kalifornijskiego, - szyny biodrowej z pasem, - tulejki udowej, opaski nadkłykciowej, - zawieszenia szelkowego itp. Chętnie stosowanym u kobiet zawieszeniem protezy goleni lub uda jest pończocha elastyczna założona na protezę i przypięta gumami do pasa lub gorseciku. Specjalnym rodzajem zawieszenia protezy całej kończyny dolnej jest - kosz biodrowy. (H. G., T. M.) zawieszenie protezy kończyny górnej; konstrukcja szelkowo-cięgnowa mocująca protezę do ciała inwalidy oraz sterująca funkcjami zachodzącymi w układzie protezy, wykorzystującej mięśniowe źródło energii mechanicznej (źródło energii protezy kończyny górnej). Rozróżnia się zawieszenie nośne i zawieszenie sterujące. Zawieszenie nośne mocuje protezę do ciała inwalidy w sposób umożliwiający przenoszenie obciążeń zachodzących w układzie protezy, występuje w czystej postaci w protezach kończyn górnych kosmetycmych i biernych. Zawieszenie sterujące przejmuje ruchy zachodzące pod wpływem mięśniowego źródła energu mechanicznej i przekazuje je do czynnego mechanizmu ruchowego protezy (np. mechanicznej ręki). Występuje wraz z zawieszeniem nośnym w czynnych protezach kończyn górnych, z wyłączeniem protez bioelektrycznych (- proteza kończyny górnej). W mechanicznej protezie kończyny górnej ruch odwodzenia łopatek może być przejęty przez zawieszenie sterujące i przekazany np. do mechanicznej ręki w celu jej otwarcia; w elektrycznęj protezie kończyny górnej sterowanej miomechanicznie ruch przeprostu karku może być przejęty przez zawieszenie sterujące i przekazany do mikrowyłącznika włączającego i wyłączającego dopływ energii elektrycznej, np. do elektrycznej ręki w celu jej otwierania i zamykania. (H. G., T. M.) zawieszenie szelkowe protezy kończyny dolnej; rodzaj zawieszenia protez uda obecnie rzadko stosowany. tylko na specjalne wskazania. Jednoramienne, dwuramienne lub kamizelkowe szelki stosuje się osobom nie tolerującym ucisku na powłoki brzuszne z powudu bólów, przepuklin itp., a czasem też osobom otyłym, dla których nie nadaje się inny rodzaj zawieszenia. Pacjentom ze średnimi lub krótkimi kikutami, o słabej dynamice czynnego wykroku, zakłada się czasem tzw. bandaż Fitwella, nazywany również bandażem Dehne'a-Haschkego. Jest to rodzaj szelek kamizelkowych z "uprzężą" części udowej, zakotwiczonych na przednio-bocznej i przednio-przyśrodkowej powierzchni części goleniowej protezy. Działanie bandaża polegające na zginaniu części udowej protezy lub prostowaniu części goleniowej przy unoszeniu barków, pozwala na kontrolę wykroku protezą oraz jej stabilizacji w pozycji stojącej. (H. G., T. M.) zdoloość do pracy; przydatność do pracy; zespół warunków wewnętrznych umożliwiających człowiekowi efektywne wykonywanie pracy zawodowej. Dzieli się je na warunki: 1Ď) fizyczne (stan zdrowia, sprawność poszczególnych narządów; wydolność wysiłkowa); 2Ď) psychiczne (poziom inteligencji, cechy osobowości, zainteresowania zawodowe); 3Ď) społeczne (wykształcenie, kwalifikacje zawodowe). Istnienie tych warunków i ich odpowiedni poziom warunkuje podjęcie przez człowieka pracy zawodowej. Rozróżnia się ogólną zdolność do p. w znaczeniu czy dana jednostka jest zdolna do pracy oraz zdolność w konkretnym zawodzie lub na określonym stanowisku pracy, czyli przydatność zawodową. (T. M.) zdolność motoryczna; zdolność mięśniowa i energia do wykonywania ruchów roboczych przez pracownika podczas pracy produkcyjnej. (Z. N.) zdrowie; stan organizmu charakteryzujący się pełną sprawnością fizyczną, psychiczną i społeczną, brakiem zmian morfologicmych i zaburzeń czynnościowych, pozwalający człowiekowi na prawidłowe reagowanie i przystosowanie się do swego środowiska społecznego. Stan ten może być zaburzony na skutek - choroby lub - urazu. Zob. też niepełnosprawność; -inwalidztwo. (T. M.) zespół Browna-Sequarda; zespół objawów występujący w następstwie połowicznego uszkodzenia rdzenia; poniżej ogniska po stronie uszkodzenia - niedowład z zaburzeniem czucia głębokiego, po stronie przeciwnej zaburzenie czucia bólu i temperatury. Jest najczęściej następstwem uszkodzenia rdzenia przedmiotem ostrym (nożem. sztyletem, ostrą szprychą), niekiedy urazu tępego przebiegającego zjednostronnym zwichnięciem stawów międzykręgowych bądź pourazowym "wypadnięciem" dysku. (S. Z.-Ch., J. K.) zespół Charcota-Mariego-Tootha - zanik mięśni postępujący neuralny zespół depresyjny - depresja zespół do spraw rehabilitacji zawodowej (przemysłowej); powołany jest przez zakład pracy w składzie: 1Ď) przedstawiciel kierownictwa technicznego zakładu pracy, 2Ď) przedstawiciel rady zakładowej, 3j lekarz zakładu służby zdrowia sprawującego opiekę leczniczo-zapobiegawczą nad zakładem pracy. Do zadań tego zespołu należy w szczególności: 1Ď) ustalenie wykazu wyodrębnionych stanowisk roboczych w celu prowadzenia rehabilitacji zawodowej, 2Ď) indywidualny dobór stanowisk roboczych dla pracowników poddawanych rehabilitacji zawodowej (przemysłowej) oraz po jej zakończeniu, 3Ď) ustalenie programu rehabilitacji zawodowej pracownika (określenie czynności i operacji produkcyjnych, czas pracy i przerwy w pracy, zabiegi usprawniania fizycznego, 4Ď) wnioskowanie w sprawie specjalnego oprzyrządowania stanowiska roboczego, 5Ď) ocena przebiegu rehabilitacji zawodowej pracownika dokonywana co najmniej raz na 3 miesiące, 6Ď) podejmowanie decyzji o zakończcniu rehabilitacji, 7Ď) informowanie właściwych terenowych organów administracji państwowej stopnia podstawowego o nie wykorzystanych wyodrębnionych stanowiskach roboczych w celu skierowania na nie osób wymagających rehabilitacji zawodowej (przemysłowej). (Z. N.) zespół Fallota; sinicza wada wrodzona, w której występują: ubytek w przegrodzie komorowej, przesunięcie tętnicy głównej w prawo, tak że znajduje się ona nad brakującym przedłużeniem przegrody komorowej (przeważna część jej ujścia połączona jest z lewą komorą, a reszta z komorą prawą), zwężenie tętnicy płucnej, przerost prawej komory. Główną dolegliwością chorych dzieci z z. F. jest duszność powysiłkowa, zależna od niedotlenienia krwi tętniczej spowodowanego przedostawaniem się krwi żylnej z prawej komory do tętniczej, głównej. Następstwem przewlekłego niedotlenienia krwi tętniczej oprócz - sinicy, są kolbkowate palce, paznokcie w kształcie szkiełka zegarkowego, zniekształcenie kręgosłupa, upośledzenie wzrostu i masy ciała. Rokowanie zależy od stopnia zwężenia tętniey płucnej i wytworzonego krążenia obocznego. Leczenie chirurgiczne z. F. pozwala na dalszy prawidłowv rozwój dziecka. Całkowita korekcja zespołu polega na zamknięciu otworu przegrody międzykomorowej łatką ze sztucznego tworzywa, poszerzeniu drogi odpływu krwi z prawej komory przez wycięcie przerośniętego mięśnia ze stożka komory i¬8¦lub nacięciu zwężonęj zastawki tętnicy płucnej. Leczenie paliatywne polega na wykonaniu połączenia krążenia systemowego z płucnym i dzięki temu doprowadzeniu większej ilości krwi do łożyska tętnicy płucnej. Wybór metody operacyjnej zależy od wieku i stanu klinicznego dziecka. Zabieg radykalny wykonuje się zwykle u dzieci 4-6 -letnich u których w pomyślnych przypadkach obserwuje się zmniejszenie sinicy i duszności oraz poprawę wydolności fizycznej. Istotne znaczenie dla ogólnej poprawy stanu dzieci z z. F. ma postępowanie rehabilitacyjne. (L. W.) zespół katatoniczny; obejmuje upośledzenie kontaktu z otoczeniem i zaburzenia aktywności motorycznej, która może przejawiać się - osłupieniem katatonicznym, - podnieceniem katatonicznym, rzadziej występuje jako - stan oniryczny. Stany te mogą pojawiać się naprzemiennie lub w przebiegu długotrwałego osłupienia występują stany podniecenia lub oniryczne. Z. k. występuje w - schizofrenii, może również wystąpić w psychozach o innej etiologii (intoksykacyjnych, infekcyjnych). (Z. K., T. S.) zespół Klippela-Feila - krótka szyja wrodzona zespół maniakalny - mania zespół móżdżkowy; najczęstszy zespół objawów wstępujący w przypadkach uszkodzenia móżdżku: zaburzenia równowagi (- abazja, - astazja), niezborność (ataksja), - drżenie zamiarowe, oczopląs, skandowana lub wybuchowa mowa i obniżenie napięcia mięśniowego. (Ś. Z.-Ch.) zespół opuszkowy i pseudoopuszkowy; klinicznie manifestuje się zaburzeniami artykulacji (anartria, dyzartia), połykania (dysfagia), głosu (afonia) i żucia. Występuje w przypadku uszkodzenia jąder ruchowych odpowiednich nerwów czaszkowych w pniu mózgu i opuszce rdzenia (zespół opuszkowy - porażenia mięśni artykulacyjnych mają charakter - niedowładów obwodowych) bądź w przypadku obustronnego uszkodzenia ich ośrodków mózgowych lub dróg korowo-jądrowych (zespół pseudoopuszkowy - niedowłady mają charakter niedowładów centralnych i towarzyszą im inne objawy uszkodzenia kory mózgu, naczęściej otępienie, śmiech lub płacz przymusowy). (S. Z.-Ch.) zespół paranoidalny; cechują go zaburzenia psychiczne w zakresie funkcji poznawczych, dążeniowych i życia uczuciowego oraz zatarcie granicy między świadomością chorego a światem zewnętrznym. W z.p. występują - urojenia: oddziaływań ksobnych, prześladowcze i in. Oprócz urojeń mogą występować - omamy, najczęściej słuchowe, słowne. Niekiedy stwierdza się objawy automatyzmu psychicznego, tj. urojenia oddziaływania, kierowania ruchami, nasyłania myśli, ugłośnienia myśli wraz z omamami rzekomymi. Z. p. cechują również inne - zaburzenia myślenia, jak: - myślenie autystyczne, - rezonerskie, - paralogiczne i - rozkojarzenie myślenia. Objawami z. p. są też: - paratymia, - paramimia, - ambiwalencja, - ambitendencja. Z. p. rozwija się na ogół wolno, objawy narastają stopniowo. Jeśli rozwija się szybko, towarzyszy mu podniecenie psychoruchowe często z - agresją. Poprawa następuje zawsze stopniowo i w okresie ustępowania objawów dość często występuje - depresja. Z. p. jest charakterystyczny dla - schizofrenii. Często objawom zespołu paranoidalnego towarzyszą objawy - zespołu katatonicznego. Zob. też zaburzenia formalne myślenia. (Z. K., T. S.) zespół piramidowy; zespół objawów towarzyszących uszkodzeniu - układu piramidowego: niedowład typu ośrodkowego, obecność odruchów patologicznych i współruchów patologicznych, zniesienie odruchów brzusznych. (S. Z.-Ch.) zespół pokomisurotomijny; powikłanie występujące w kilka dni lub tygodni po operacji. Pośród objawów dominują bóle w okolicy przedsercowej i mostka o charakterze tępym, kłującym lub ściskającym. Bóle promieniują najczęściej pod prawą łopatkę, w górę do karku, do barków lub nadbrzusza, potęgują się zwykle przy połykaniu, głębszych oddechach i zmianie pozycji ciała. Bólom może towarzyszyć niewielki wzrost temperatury ciała, duszność spoczynkowa, wzmożona potliwość, czasem krwioplucie i niestałe pobolewania w stawach. Badania kliniczne wykazują objawy niewydolności sercowej, zaburzenia rytmu,. obecność płynu w lewej lub obu jamach opłucnych, czasami w osierdziu. W zapisie ekg stwierdza się zmiany o typie "osierdziowych" lub przedłużenie odcinka P - Q. Odczyn opadania krwinek bywa najczęściej przyspieszony, w krwi obwodowej mierna leukocytoza, hipergammaglobulinemia, zwiększenie C-reaktywnej proteiny przy ujemnych posiewach krwi i moczu doraźnie podwyższonym mianie antystreptolizyn w surowicy. Rzadko mogą pojawić się objawy psychiczne. Z. p. należy odróżnić od choroby pooperacyjnej i reaktywacji choroby reumatycznej, co niekiedy może przysparzać dość dużych trudności. Leczenie: leżenie w łóżku, podawanie salicylanów, steroidów nadnerczowych. antybiotyków, leków nasercowych i odwadniających. W okresie trwania z. p. rehabilitacja jest przeciwwskazana. (L. W.) zespół poprzecznego uszkodzenia rdzenia; bezwład kończyn, zniesienie wszystkich rodzajów czucia poniżej poziomu uszkodzenia, porażenie zwieraczy pęcherza i odbytu. Zob. też rdzeń kręgowy. (S. Z.-Ch.) zespół pozapiramidowy; zespół objawów występujących w przypadkach uszkodzenia - układu pozapiramidowego w postaci: zespołu hiperkinetyczno-hipotonicznego (bogactwo ruchów mimowolnych, głównie pląsawiczych z obniżeniem napięcia mięśni) lub zespołu hipokinetyczno-hipertonicznego (ubóstwo ruchów i mimiki, spowolnienie, brak współruchów fizjologicznych ze wzmożeniem napięcia mięśni). (S. Z.-Ch.) zespół psychoorganiczny; zespół organiczny obejmuje nieodwracalne, niekiedy postępujące zaburzenia psychiczne: intelektu (typu - otępienia), pamięci (szczególnie obniżenie zdolności zapamiętywania), uwagi (trudności w koncentracji), uczuciowości elementarnej (występowanie drażliwości, wybuchowości, - chwiejności uczuciowej, - dysforii), uczuciowości wyższej (stępienie uczuciowe i wyzwolenie działań impulsywnych i popędowych), zubożenia celowej aktywności i zainteresowań. Z. p. obejmuje zwykle wszystkie dziedziny życia psychicznego, przy czym na pierwszy plan wysuwać się mogą albo zmiany otępienne, albo zaburzenia uczuciowości wyższej, zainteresowań, aktywności społecznej. Te ostatnie są charakterystyczne dla z. p. typu degradacji osobowości (psychodegradacja). Podłożem z.p. jest uszkodzenie mózgu wskutek przebytych urazów, stanów zapalnych, zatruć, zmian naczyniowych, zmian rozrostowych, zanikowych, degeneracyjnych. (Z. K. T. S.) zespół rehabilitacyjny; służba rehabilitacyjna; istnieje w spółdzielczości inwalidów od 1976 r. i stanowi grupę specjalistów zajmujących się rehabilitacją inwalidów, zatrudnionych w danej spółdzielni. W skład z. r., kierowanego przez członka zarządu spółdzielni lub kierownika pionu rehabilitacyjnego, wchodzą: lekarze różnych specjalności, psychologowie, asystenci (pracownicy) socjalni, instruktorzy wychowania fizycznego, pielęgniarki, instruktorzy zawodu,jak również pracownicy kulturalno-oświatowi. W zakres działalności pionu rehabilitacji wchodzą sprawy dotyczące rehabilitacji leczniczej, zawodowej, społecznej, sprawy socjalno-bytowe, szkoleniowe i kulturalno-oświatowe. Z.r. dzięki zaangażowaniu różnych specjalistów jest realizatorem podstawowej zasady stosowanej w rehabilitacji inwalidów - kompleksowego działania zmierzającego do przystosowania człowieka o niepełnej sprawności fizycznej lub psychicznej, do pracy zarobkowej i do życia w społeczeństwie. Wzrost zadań socjalnych w spółdzielniach inwalidów spowodował rozszerzenie się działań, powodując wzrost kadry w z. r.; stąd zespoły te przyjęły nazwę zespołu rehabilitacyjno-socjalnego. Z.r. istnieją również w innych placówkach rehabilitacji leczniczej, poradniach itp. (J. M.) zespół rzekomonerwicowy; egzogenny zespół objawów o obrazie klinicznym podobnym do - neurastenii, występujący w początkowej, bezobjawowej fazie niektórych chorób somatycznych (tzw. okres neurasteniczny w gruźlicy, kile i innych) oraz w przebiegu wielu chorób, zwłaszcza przewlekłych; w zatruciach i endokrynopatiach, w guzach mózgu, stwardnieniu rozsianym i innych. Z. rz. występuje również w okresie rekonwalescencji po chorobach zakaźnych, szczególnie często po grypie i innych chorobach wirusowych. W wielu przypadkach chorób somatycznych, szczególnie o ciężkim, przewlekłym przebiegu, oprócz powyższych objawów występować mogą psychopochodne objawy nerwicy wywołane sytuacją pacjenta związaną z chorobą, obawą przed inwalidztwem lub przed śmiercią. (Z. K., T. S.) zespół serca płucnego przewlekły; postać niewydolności krążenia wywołana chorobami płuc. W wyniku zmniejszenia ogólnego przekroju naczyń płucnych dochodzi do wzrostu ciśnienia krwi w tętnicy płucnej, co obciąża nadmierną pracą prawą komorę i prawy przedsionek serca i prowadzi do ich przerostu, a następnie niewydolności. Ostry zespół s. p. powstaje na skutek nagłego wzrostu oporu w przepływie krwi przez płuca z powodu odmy samoistnej, zatoru tętnicy płucnej, nadmiernej resekcji tkanki płucnej itp. (J. J.) zespół splątaniowy - splątanie zespół Straussa; zespół zaburzeń funkcji poznawczych, opisany przez A. A. Straussa (1947Ď), występujący u dzieci z uszkodzeniami mózgu. Z.S. charakteryzuje się wzmożoną pobudliwością nerwową, dołączającymi się nieraz do niej agresywnością i niezrównoważeniem emocjonalnym. Dzieci z z.S. wykazują trudności w koncentracji uwagi, a także w spostrzeganiu bardziej złożonych zespołów bodźców. Podczas procesu uczenia się można zaobserwować, że występują u tych dzieci zaburzenia przekształcania oraz integrowania informacji odbieranych przez podstawowe kanały zmysłowe. Za pomocą specjalnych testów ocenia się zdolność wyróżniania figur z tła, która dość często jest u dzieci z z. S. obniżona. Istnieją dość rozbudowane systemy rehabilitacji dzieci z uszkodzeniami mózgu. (T. G.) zespół Sudecka; zanik kości plamisty; powikłanie pourazowe (po złamaniach kości i urazach stawów) dotyczące najczęściej stopy, stawu skokowego, ręki, stawu nadgarstkowego. Z. S. rozpoczyna się bolesnym obrzękiem, bladością lub fioletowym zabarwieniem skóry, która staje się gładka, błyszcząca, nadwrażliwa na dotyk. Narasta piekący ból. Stopniowo zmniejsza się zakres ruchów w stawach, postępuje zanik mięśni. W obrazie rtg: początkowo plamisty, późnie uogólniony zanik kości. Etiologia schorzenia bliżej nie znana. Najczęściej uważa się, że jest następstwem zaburzeń nerwowo-naczyniowych. Leczenie. Ruchy czynne, zabiegi fizykalne (np. nemectrodyn), poprawiające krążenie obwodowe. W okresie wczesnym - delikatny masaż natłuszczonej skóry, później - w miarę ustępowania bólu - masaż ręczny, wodno-wirowy. Stopniowo wprowadza się ćwiczenia bierne i terapię ręki (jeśli zmiany jej dotyczą). Leczenie żmudne, długotrwałe, często nie przynosi zadowalających wyników. (J. K.) zespół wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego; bóle głowy z wymiotami, bradykardią, zmianami zastoinowymi na dnie oczu, a w okresie późniejszym także: z zaburzeniami oddechu, widzenia i świadomości. (S. Z.-Ch.) zestaw przyrządów do ćwiczeń ręki; składa się z 12 przyrządów mocowanych do stolika, które zapewniają wykonywanie ćwiczeń usprawniających przedramię, śródręcze i poszczególne palce ręki. Są to przyrządy do następujących ćwiczeń: 1Ď) mięśni przedramienia i śródręcza, 2Ď) odwracania i nawracania ręki, 3Ď) nadgarstka w płaszczyźnie promieniowo-łokciowej, 4Ď) zginania i wyprostowywania nadgarstka, 5Ď) siły i chwytności ręki, 6Ď) chwytności palców, 7Ď) zwiększających zakres ruchu odwodzenia palców, 8Ď) przywodzenia i odwodzenia palców, 9Ď) zginania i wyprostowywania palców, 10Ď) palców z regulowanym oporem, 11Ď) kciuka, 12Ď) koordynacji ruchów palców. (R. S.) zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa; zzsk; choroba Bechterewa; układowa, przewlekła choroba zapalna o nie znanej etiologii, atakująca głównie stawy krzyżowo-biodrowe, stawy międzykręgowe oraz tkanki okołokręgosłupowe. Proces chorobowy rozpoczyna się zwykle w stawach krzyżowo-biodrowych, szerząc się wzdłuż kręgosłupa ku górze i może doprowadzić do całkowitego jego usztywnienia. Zajęcie odcinka piersiowego kręgosłupa wraz ze stawami żebrowo-kręgowymi i żebrowo-poprzecznymi prowadzi do znacznego pogłębienia kifozy tego odcinka oraz ograniczenia ruchomości klatki piersiowej. Choroba występuje sześciokrotnie częściej u mężczyzn niż u kobiet i rozpoczyna się zwykłe w młodym wieku, między 20 a 25 rokiem życia. Diagnostyka opiera się w głównej mierze na obrazie klinicznym i charakterystycznym obrazie radiologicznym stawów krzyżowo-biodrowych i kręgosłupa. W badaniach laboratoryjnych stwierdza się zwykle przyspieszony odczyn Biernackiego, przesunięcie w obrazie białek surowicy krwi (zmniejszenie liczby albumin, a zwiększenie globulin (zwłaszcza a i y), podwyższenie stężenia kwasu sjalowego oraz acetyloneuraminowego w surowicy. Leczenie: salicylany, butapirazol i jego pochodne, steroidy. Rehabilitacja lecznicza zmierza do utrzymania możliwie pełnego zakresu ruchów kręgosłupa, klatki piersiowej, stawów kończyn, wzmocnienia gorsetu mięśniowego. Wskazane są masaże mięśni przykręgosłupowych, fizykoterapia, leczenie uzdrowiskowe. (J. K.) zgąbczenie kości - osteoporoza ZIW - Związek Inwalidów Wojennych PRL złamanie dalszej nasady kości udowej; rozróżnia się złamania nadkłykciowe oraz przezkłykciowe. Złamania nadkłykciowe cechuje przemieszczenie odłamu obwodowego do tyłu (przez mięsień brzuchaty łydki). Ostry koniec odłamu może uciskać lub uszkodzić tętnicę podkolanową lub nerw piszczelowy (ważna jest kontrola stanu krążenia oraz ruchów stopy). Leczenie. Nastawienie na stole ortopedycznym z zastosowaniem mechanizmu odwrotnego do mechanizmu urazu. Po nastawieniu - gipsowy opatrunek biodrowy na 8 - 1O tygodni. W razie niemożności nastawienia lub utrzymania w prawidłowym ustawieniu odłamów - leczenie operacyjne (śruby, płyta kątowa). Złamania przezkłykciowe powstają najczęściej z urazu pośredniego. Szczelina złamania przypomina kształtem litery Y, T lub V. Występuje szpotawość lub koślawość, zależnie od rozkładu sił łamiących. Staw kolanowy zniekształcony, rozdęty, wypełniony krwią. Leczenie. Dokładne nastawienie odłamów, dążenie do prawidłowego odtworzenia powierzchni stawowych drogą zachowawczą lub częściej operacyjną, z zastosowaniem śrub z przeciwnarkrętką bądź płyt kątowych. Unieruchomienie w opatrunku gipsowym biodrowym na 8 tygodni. Usprawnianie jak przy - złamaniu trzonu kości udowej. (J. K.) złamania kostek goleni; dzielą się na złamania jednokostkowe (częściej kostki zewnętrznej), dwukostkowe oraz tzw. złamanie trójkostkowe (Cottona), gdy oprócz kostek odłamany jest fragment tylnej krawędzi kości piszczelowej. Leczenie. W złamaniu pojedynczej kostki - unieruchomienie w opatrunku gipsowym na stopę i goleń (po ewentualnym nastawieniu przemieszczenia) na okres około 6 tygodni. W złamaniach dwukostkowych bez rozerwania więzozrostu - nastawienie w znieczuleniu ogólnym i gips na stopę i goleń przez 8 - 10 tygodni, w złamaniach trójkostkowych - unieruchomienie około 12 tygodni. Złamania kostek z podwichnięciem kości skokowej i rozerwaniem więzozrostu strzałkowo-piszczelowego wymagają leczenia operacyjnego (nastawienia i zespolenia śrubami). Wczesne leczenie usprawniające: ćwiczenia mięśni i stawów nie objętych unieruchomieniem, a po zdjęciu opatrunku gipsowego wzmacnianie mięśni goleni i stopy oraz stopniowe, ostrożne zwiększanie zakresu ruchów w stawie skokowym. Chodzenie z odciążeniem,. a po stabilizacji zrostu ze stopniowym włączaniem obciążenia. (J. K.) złamania rzepki; mogą nastąpić pod wpływem działania pośredniego (nagły skurcz mięśnia czworogłowego przy zgiętym stawie kolanowym) lub w wyniku urazu bezpośredniego. Rozróżnia się z.rz. bez rozejścia się odłamów (rzadziej), z rozejściem się odłamów oraz złamanie wieloodłamowe. Złamanie bez przemieszczenia odłamów leczy się zachowawczo (tutor gipsowy od kostek do pachwiny na około 6 tygodni). Złamanie z przemieszczeniem leczy się operacyjnie (zeszycie rozerwanego ścięgna, nastawienie i zespolenie odłamów pętlą drucianą lub śrubami). W złamaniu wieloodłamowym niekiedy konieczne jest usunięcie rzepki. Wskazania do tego zabiegu powinny być ostrożne. Zasady usprawniania - podobne jak w - złamaniu trzonu kości udowej, z wczesnym włączeniem ćwiczeń stopy i stawu biodrowego unieruchomionej kończyny oraz ostrożnym dawkowaniem oporu w ćwiczeniach stawu kolanowego, po zdjęciu tutoru. (J. K.) złamania szyjki kości ramiennej; powstają najczęściej na skutek urazu pośredniego (upadek na rękę). W zależności od położenia kończyn w momencie urazu powstaje złamanie przywiedzeniowe lub odwiedzeniowe. Złamanie przywiedzeniowe zaklinowane - u osób starszych unieruchamia się bez repozycji na 3 - 4 tygodnie w opatrunku Desaulta; u osób młodszych - w razie dużego przemieszczenia kątowego złamanie się rozklinowuje (znieczulenie ogólne) - przez pociągnięcie w osi kończyny, a następnie odwodzi i unieruchamia w gipsie na 4 - 6 tygodni. Złamania odwiedzeniowe zaklinowane - nie wymagają repozycji. Unieruchomienie w opatrunku Desaulta - na 4 tygodnie. Złamania nie zaklinowane - nastawia się (wyciąg w osi i przywiedzenie kończyny), a następnie unieruchamia się w opatrunku Desaulta na 6 tygodni. Leczenie operacyjne stosuje się rzadko (w razie niepowodzenia repozycji) - zespolenie śrubą lub grotem Steimana. Usprawnianie. Ręka zawsze pozostaje wolna, poza opatrunkiem gipsowym, i usprawnianie rozpoczyna się od ćwiczeń ręki. Po uwolnieniu z opatrunku wprowadza się ćwiczenia czynne stawu łokciowego, a po uzyskaniu zrostu złamania - ćwiczenia barku: początkowo zgięcia i prostowania, a następnie odwodzenia i przywodzenia w odciążeniu. Stopniowo włącza się ćwiczenia ruchów rotacyjnych, a w celu zwiększenia siły mięśni barku i ramienia - ćwiczenia bloczkowo-ciężarkowe. Wskazane ćwiczenia w wodzie, pływanie, gra w ping-ponga. (J. K.) złamanie Bennetta; złamanie bokserskie; złamanie pozastawowe dolnej nasady kciuka połączone ze zwichnięciem kciuka w stosunku do kości czworobocznej większej. Powstaje w wyniku nadmiernego przywiedzenia pierwszej kości śródręcza i zgięcia kciuka. Częstą przyczyną z.B. jest uderzenie wewnętrzną częścią dłoni (pięści), np. przy ciosie zamachowym w boksie, stąd nazwa złamanie bokserskie. Leczenie. Nastawienie kciuka: w znieczuleniu miejscowym pociąga się za kciuk, ustawiony w odwiedzeniu, z jednoczesnym uciskiem na okolicę jego podstawy - w kierunku odłamu przyśrodkowego. Po nastawieniu - w czasie trwania wyciągu - zakłada się opatrunek gipsowy. W razie nawrotu przemieszczenia konieczne jest zastosowanie wyciągu bezpośredniego za paliczek obwodowy kciuka na 3 tygodnie, po czym unieruchomienie w opatrunku gipsowym (od stawu międzypaliczkowego kciuka - do połowy przedramienia) na dalsze 3 tygodnie. Usprawnianie: wczesne ćwiczenia czynne stawów wolnych od opatrunku, postępowanie przeciwobrzękowe (ćwiczenia czynne, wyższe ułożenie kończyny, delikatny masaż), terapia zajęciowa. (J. K.) złamanie bokserskie - złamanie Benetta złamanie Collesa; złamanie kości promieniowej w miejscu typowym; bardzo często złamanie dolnej nasady kości promieniowej w wyniku upadku na zgiętą grzbietowo rękę lub silnego uderzenia w okolicę ręki. W leczeniu istotne jest dokładne nastawienie odłamów w znieczuleniu miejscowym lub przewodowym. Stosuje się silny wyciąg za kciuk w osi kości promieniowej, z jednoczesnym przeciwwyciągiem za ramię. Nastawiający układa kciuk na grzbietowej stronie przedramienia i spycha odłam dalszy w kierunku ręki i ku stronie łokciowej. Po nastawieniu - unieruchomienie w grzbietowej szynie gipsowej na 3 tygodnie. Usprawnianie - ćwiczenia czynne stawu barkowego, palców i stawu łokciowego. Obrzęk palców nie jest przeciwwskazaniem do ćwiczeń. (J. K.) złamanie kości promieniowej w miejscu typowym - złamanie Collesa złamanie kości stępu; najczęściej jest następstwem urazu bezpośredniego (uderzenie, skok z wysokości na nogi). Przeważnie uszkodzeniu ulegają kość skokowa i piętowa. Leczenie polega na nastawieniu złamania (zachowawczym lub operacyjnym) i unieruchomieniu w opatrunku gipsowym stopy i goleni przez 8 - 12 tygodni, zależnie od rodzaju i lokalizacji złamania. Leczenie usprawniające jak po - złamaniach kostek goleni. (J. K.) złamanie Monteggia; złamanie kości łokciowej w 1/3 górnej wysokości, z jednoczesnym zwichnięciem kości promieniowej do przodu, rzadziej do tyłu. Spowodowane najczęściej urazem bezpośrednim (upadek, cios z góry w przedramię), powodującym zwykle kątowe ustawienie odłamów kości łokciowej i rozerwanie więzadła obrączkowego, utrzymującego zwarcie stawu łokciowo-promieniowego bliższego. Złamanie to powinno być nastawione w znieczuleniu ogólnym, możliwie jak najwcześniej. Wyciąg - za wyprostowane, ustawione w supinacji przedramię, przeciwwyciąg - za ramię. Jedną ręką wywiera się nacisk od tyłu na odłam obwodowy kości łokciowej, drugą - wciska się głowę kości promieniowej. Utrzymując na wyciągu w odwróceniu przedramię, zgina się kończynę w stawie łokciowym pod kątem do 60 st. i zakłada opatrunek gipsowy na 6 tygodni. Leczenie usprawniające - jak w urazach okolicy stawu łokciowego (- złamanie nadkłykciowe). (J. K.) złamanie nadkłykciowe; najczęstsze u dzieci i młodzieży, powstaje w wyniku upadku na dłoń przy zgiętym łokciu (złamania wyprostne). Odłam dalszy kości ramiennej przemieszcza się ku tyłowi i górze, pociągany przez mięsień trójgłowy, ostry odłam bliższy - ku przodowi i w kierunku dołu łokciowego. Może on uciskać na tętnicę ramienną (- przykurcz Volkmanna) lub nerwy: pośrodkowy, łokciowy, promieniowy. Leczenie: nastawienie złamania w znieczuleniu ogólnym (wyciąg za przedramię ustawione w zgięciu i lekkiej pronacji). Unieruchomienie w opatrunku gipsowym, od pachy do podstaw palców, na 4-6 tygodni. Niekiedy stosuje się leczenie wyciągiem bezpośrednim za wyrostek łokciowy. Rzadko - wskazania operacyjne (niemożność nastawienia, zaburzenia krążeniowe). Usprawnianie: wczesne ćwiczenia ręki oraz stawu barkowego; po zdjęciu unieruchomienia - kąpiele, ćwiczenia czynne w wodzie, terapia zajęciowa. Przeciwwskazane ćwiczenia oporowe i redresyjne stawu łokciowego. (J. K.) złamanie obojczyka; najczęstsze w jego środkowej części, zwykle z przemieszczeniem spowodowanym pociąganiem odłamu przyśrodkowego przez mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy ku górze oraz odłamu obwodowego przez masę kończyny ku dołowi. Leczenie zachowawcze, za pomocą opatrunku ustalającego. Przy niewielkich przemieszczeniach - opatrunek gipsowy typu Desaulta. W przypadku znacznego przemieszczenia - opatrunek ósemkowy, obejmujący oba barki od przodu, a skrzyżowany na plecach. Po założeniu opatrunku należy unieść kończynę na temblaku związanym nad zdrowym barkiem. Rzadkie wskazania do leczenia operacyjnego (zespolenie drutem Kirschnera, śrubą, pętlą drucianą). Zrost obojczyka następuje w ciągu 3 - 4 tygodni. Leczenie usprawniające - zbędne. (J. K.) złamanie podkrętarzowe kości udowej; powstaje najczęściej u osób starszych po upadku na bok. W większości przypadków są to złamania skośne, z przemieszczeniem odłamów spowodowanym działaniem silnych grup mięśniowych. Linia złamania może przebiegać od góry i strony zewnętrznej ku dołowi i przyśrodkowo - taki typ złamania uznawany jest za stabilny. Złamanie przebiegające odwrotnie - od strony przyśrodkowej na zewnątrz i ku dołowi - cechuje się znaczną niestabilnością, skłonnością do wtórnych przemieszczeń (odłam obwodowy, pod działaniem silnych przywodzicieli przesuwa się ku górze i przyśrodkowo, obracając się zewnętrznie). W zależności od typu złamania leczenie jest zachowawcze (gips biodrowy bądź wyciąg bezpośredni, a później opatrunek gipsowy) bądź operacyjne (płyta Neufelda, gwóźdź Kuntschera). Unieruchomienie przy leczeniu zachowawczym - około 12 tygodni. Leczenie usprawniające jak - w złamaniu szyjki kości udowej. (J. K.) złamanie szyjki kości udowej; występuje najczęściej u ludzi starszych w wyniku działania pośredniego (bocznej siły obrotowej) lub bezpośredniego (upadek na bok). W zależności od lokalizacji wyróżnia się złamania: podgłowowe, przezszyjkowe i krętarzowe. Uwzględniając mechanizm urazu oraz ustawienie odłamów wyróżnia się złamania odwiedzeniowe i przywiedzeniowe. Leczenie najczęściej chirurgiczne (różne typy gwoździ i płyt, a w złamaniach podgłowowych - endoproteza głowy kości udowej). Czas rozpoczęcia ćwiczeń zależy od rodzaju złamania, sposobu unieruchomienia. Dąży się do możliwie wczesnego wdrożenia ćwiczeń ogólnych, oddechowych, pionizacji, co ma często wręcz życiowe znaczenie dla chorych w starszym wieku. Prowadzi się wczesne ćwiczenia stawów odległych od złamania (kończyny przeciwległej) oraz po stronie chorej: stopy, napinanie mięśni uda, czynne ruchy w stawie kolanowym, a następnie zginanie i prostowanie w stawie biodrowym w odciążeniu. Kolejno - w zależności od stanu miejscowego - ćwiczenia w odciążeniu odwodzenia i przywodzenia biodra. Ruchy rotacyjne - tylko przy pewnej stabilności miejsca złamania. Chodzenie - w różnym czasie, w zależności od stanu miejscowego i zastosowanej metody leczenia. Początkowo bez obciążania kończyny złamanej, ale z wykonywaniem symulowanych ruchów, jak kończyną zdrową (chodzenie w wodzie), aż do chodzenia z obciążaniem kończyny. (J. K.) złamanie śródstawowe górnej nasady kości piszczelowej; obejmuje jeden lub oba kłykcie. Mechanizmy i typy złamań (Y, V, T), jak w - złamaniach dalszej nasady kości udowej. Mogą łączyć się z uszkodzeniem więzadeł pobocznych kolana, krzyżowych, łąkotek, a niekiedy - nerwów i naczyń dołu podkolanowego. Leczenie zachowawcze lub operacyjne, z dążeniem do odtworzenia ciągłości i prawidłowego ukształtowania powierzchni stawowych. Przy leczeniu zachowawczym - unieruchomienie w opatrunku gipsowym biodrowym na 8 tygodni. Leczenie usprawniające - analogiczne do stosowanego w złamaniu dalszej nasady kości udowej czy - złamaniu trzonu kości udowej. (J.K.) złamanie trzonów kości goleni; jedno z najczęściej spotykanych w chirurgii urazowej uszkodzeń. Różnorodność mechanizmów urazu i jego rodzajów (bezpośredni, pośredni) są przyczyną bardzo zróżnicowanych obrazów klinicznych i radiologicznych. najczęstsze są jednak złamania spiralne. Szczelina złamania strzałki znajduje się zwykle powyżej złamania piszczeli, co może być przyczyną przeoczenia złamania strzałki. Leczenie zwykle zachowawcze - nastawienie w znieczuleniu ogólnym na stole ortopedycznym i unieruchomienie w gipsie udowym na okres 3 miesięcy. Po 6 tygodniach - stopniowe obciążanie kończyny. W razie niemożności nastawienia lub utrzymania poprawnego ustawienia odłamów - leczenie operacyjne (zespolenie śrubami, płytami dociskowymi). Zasady usprawniania - jak w - złamaniu trzonu kości udowej. (J. K.) złamanie trzonu kości udowej; powstaje w następstwie urazu bezpośredniego (wieloodłamowe) lub pośredniego (poprzeczne, skośne lub spiralne). Nierzadko towarzyszą im objawy wstrząsu pourazowego. Leczenie - najczęściej na wyciągu bezpośrednim (za nadkłykcie), przez 4 - 6 tygodni, a następnie w gipsie biodrowym (6 tygodni). W złamaniach wielomiejscowych, skośnych, spiralnych, wieloodłamowych - nastawienie operacyjne i zespolenie płytami dociskowymi, śrubami lub gwoździami śródszpikowymi. Obowiązuje wczesne leczenie usprawniające: ćwiczenia kończyny nie objętej opatrunkiem gipsowym, ćwiczenia izometryczne mięśni kończyny objętej opatrunkiem (pośladkowych, czworogłowego, trójgłowego łydki), ćwiczenia oporowe kontralateralne. Po zdjęciu opatrunku gipsowego - ćwiczenia czynne stopy, w odciążeniu - stawu kolanowego i biodrowego, stopniowo przechodzenie do ćwiczeń wolnych, a następnie oporowych. Szczególną uwagę należy zwrócić na ćwiczenia stawu kolanowego, w którym łatwo dochodzi do ograniczenia zakresu ruchów. Chodzenie początkowo z odciążeniem, po uzyskaniu stabilnego zrostu - z obciążeniem kończyny. (J. K.) złamanie zęba kręgu obrotowego; następuje najczęściej w przypadku urazu wyprostnego (ekstenzyjnego), nieco rzadziej - urazu fleksyjnego (siła urazu wymierzona w tył głowy). Najczęściej złamanie następuje u podstawy zęba - w miejscu połączenia z trzonem Ii kręgu szyjnego, ale może być również na innej wysokości. Ząb kręgu obrotowego, połączony silnym zespołem więzadeł z łukiem przednim kręgu szczytowego, ulega zwykle przemieszczeniu wraz z kręgiem szczytowym (atlasem). Znaczne przemieszczenie może być niebezpieczne, powodując ucisk rdzenia kręgowego i zaburzenie lub zniesienie funkcji odcinka rdzenia, leżącego poniżej urazu (porażenie przepony), a przy narastającym obrzęku - zaburzenie czynności ważnych dla życia ośrodków nerwowych (naczynioruchowy, oddechowy), umiejscowionych powyżej miejsca urazu. Leczenie - zwłaszcza w złamaniach powyżej części podstawnej - nastręcza często trudności z powodu niestabilności złamania oraz konieczności długotrwałego unieruchomienia kręgosłupa. Leczenie zachowawcze polega na nastawieniu przemieszczenia na wyciągu czaszkowym (bez prób repozycji jednoczasowej), z następowym długotrwałym unieruchomieniem na wyciągu, w aparacie stabilizacyjnym typu "Halo" lub opatrunku gipsowym typu "Minerwa" (najmniej pewny sposób stabilizacji). W złamaniach cechujących się znaczną niestabilnością wskazane jest leczenie operacyjne. Najczęściej stosowana jest technika usztywnienia tylnego (połączenie łuków C1-C2 pętlą drucianą z zastosowaniem autogennego przeszczepu kostnego), rzadziej - usztywnienia przedniego z dostępu podżuchwowego lub przezgardłowego. (J. K.) złuszczenie głowy kości udowej idiopatyczne; urazowe złuszczenie bliższej nasady kości udowej zdarza się rzadko, najczęściej w wyniku urazu porodowego. Znacznie częściej stwierdza się z. g. kości udowej o niejasnej etiologii, występujące u dzieci w okresie dojrzewania, szczególnie często u chorych z zaburzeniami równowagi hormonalnej (dystrofia tłuszczowo-płciowa, eunuchoidyzm). Złuszczenie przebiega powoli lub narasta nagle (po urazie), ma charakter postępujący. Szyjka wysuwa się spod głowy i pod wpływem działania mięśni (m. iliopsoas) oraz masy ciała skręca się na zewnątrz i przesuwa do góry. Głowa pozostaje w stawie. Złuszczenie może przebiegać z przewagą szpotawości głowy lub skręcenia zewnętrznego uda. Zasadnicze objawy: utykanie, ból w czasie obciążenia biodra, chodzenia, udo ustawia się w rotacji zewnętrznej, występuje ograniczenie odwodzenia i rotacji wewnętrznej. Leczenie świeżego złuszczenia polega na nastawieniu i operacyjnym przezszyjkowym ustaleniu głowy kości udowej cienkimi gwoździami lub drutami Kirschnera. W przypadkach przestarzałych - wykonuje się osteotomię poprawczą międzykrętarzową lub podkrętarzową z zespoleniem. Złuszczenie nie leczone powoduje powstanie młodzieńczego biodra szpotawego, zaś u dorosłych - rozwój zmian zwyrodnieniowo-wytwórczych (coxarthrosis). (J. K.) zmęczenie; stan objawiający się chwilowym obniżeniem zdolności funkcjonalnej jakiegoś organu, którą przywraca odpoczynek (stan odwracalny). Przekroczenie krytycznego progu fizjologicznego doprowadza do poważnego stanu przemęczenia i do trwałego uszkodzenia graniczącego z chorobą funkcjonalną, którą można "wyleczyć" tylko długotrwałym wypoczynkiem. Dlatego nie powinno się dopuszczać do przekroczenia tego "krytycznego progu fizjologicznego". Zapobieganie z. polega na ograniczeniu czasu trwania i intensywności wysiłków. Czynność układu mięśniowego charakteryzuje się wydatkowaniem energii i wytwarzaniem produktów toksycznych w organizmie - typowymi dla pracy fizycznej. Dodatkowe zmęczenie może wynikać z pozycji przy pracy. (Z. N.) zmiany hemodynamiczne u chorych z wszczepionymi sztucznymi zastawkami serc; są zróżnicowane w zależności od miejsca wszczepienia sztucznych zastawek, kurczliwości mięśnia serca, współczynnika wykorzystania tlenu oraz aktywności fizycznej chorego. U chorych z wszczepionymi sztucznymi zastawkami w ujście mitralne cewnikowaniem serca stwierdza się podwyższone wartości ciśnienia w krążeniu małym. Wysiłek fizyczny powoduje zwiększenie częstości akcji serca i przepływu krwi przez protezę; przepływ krwi przez sztuczne zastawki jest mniejszy. U chorych z wadami lewego ujścia tętniczego analiza dynamiki skurczu lewej komory serca wykazuje: skrócenie czasu skurczu izowolumetrycznego w wyniku skrócenia czasu narastania ciśnienia, wydłużenie czasu wyrzucania i zwiększenie pracy mechanicznej serca. U większości chorych w wyniku zabiegu i wszczepienia sztucznej zastawki normalizuje się dynamika skurczu, zaś wydłużenie czasu narastania jest wskaźnikiem utajonej niewydolności krążenia. Wyniki badań hemodynamicznych nakazują dużą ostrożność w dozowaniu wysiłków fizycznych u tych chorych. (L. W.) zmiany patologiczne kolana; rozróżnia się: przykurcz wyprostny kolana (genu extensum); przykurcz zgięciowy kolana (genu flexum, flectum): kolano wygięte ku tyłowi (przeprostne) (genu recurvatum). O przeproście stawu kolanowego mówi się wówczas, gdy oś długa uda i goleni w płaszczyźnie strzałkowej są w stosunku do siebie ustawione pod kątem otwartym do przodu. Przeprost kolana powstaje: a) w porażeniu zginaczy kolana przy prawidłowym mięśniu czworogłowym uda; b) jako część składowa tzw. mechanizmu Puttiego - przeprost statyczny, kompensacyjny; c) w wyniku stanu pourazowego; d) po stanach zapalnych; e) w następstwie nieprawidłowości rozwojowych. (Z. N.) zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa; stwierdza się je u większości osób po 60 roku życia, ale często zmiany radiologiczne pojawiają się znacznie wcześniej - w czwartej, a nawet w końcu trzeciej dekady życia. Zmiany chorobowe dotyczą różnych struktur kręgosłupa: krążków międzykręgowych, stawów międzykręgowych, trzonów kręgów, stawów unkowertebralnych, stawów krzyżowo-biodrowych, wyrostków kolczystych (choroba Baastrupa). Zmiany w krążkach polegają najczęściej na zmniejszaniu ich sprężystości, wskutek zmiany składu chemicznego i zmniejszenia zawartości wody w jądrze galaretowatym, a wtórnie często - na uszkodzeniu pierścienia włóknistego. Zaburzenie budowy i czynności krążka powoduje patologiczną ruchomość trzonów i tworzenie się na skutek pociągania i napinania więzadeł - brzeżnych wyrośli kostnych trzonów - osteofitów. W odcinku szyjnym kręgosłupa zmiany chorobowe zlokalizowane są najczęściej w odcinku C5-C6 i C6-C7. Zmiany zwyrodnieniowo-wytwórcze, obejmujące krawędzie trzonów, stawy unkowertebralne i stawy międzykręgowe mogą powodować zwężenie, zniekształcenie otworów międzykręgowych i kanału tętnicy kręgowej. Może to być przyczyną zarówno miejscowych dolegliwości, jak i zespołów korzeniowych (np. w formie bólowego zespołu szyjno-barkowego), a niekiedy także - zespołu bólów, zawrotów głowy (w następstwie drażnienia przydanki tętnicy kręgowej). Zmiany dotyczące odcinka piersiowego kręgosłupa rzadko są przyczyną większych dolegliwości. Poza miejscową bolesnością mogą niekiedy występować opasujące bóle korzeniowe. W odcinku lędźwiowym kręgosłupa zmiany dotyczą najczęściej segmentów L4 - L5 -S1. Doprowadzają nierzadko do zwężenia otworów międzykręgowych bądź zniekształcenia kanału kręgowego, co sprzyja występowaniu przewlekłych zespołów korzeniowych. Leczenie polega na stosowaniu w okresach zaostrzenia procesu chorobowego środków przeciwzapalnych, przeciwbólowych, fizykoterapii, masaży, ćwiczeń wzmacniających gorset mięśniowy. Zaleca się unikania dźwigania ciężarów, przeciążeń. Niekiedy - zwłaszcza gdy zespołom bólowym towarzyszą ubytki neurologiczne - istnieją wskazania do leczenia operacyjnego. W odcinku szyjnym najlepsze wyniki daje odbarczenie rdzenia i korzeni z dostępu przedniego z usztywnieniem kręgosłupa w tym odcinku, a w zespołach naczyniowych (bóle, zawroty głowy, zaburzenia równowagi) - odbarczenie tętnic kręgowych. W odcinku lędźwiowym wykonuje się odbarczenie korzeni zwykle z dostępu tylnego (przez wykonanie fenestracji, hemilaminektomii czy laminektomii i zniesienie ucisku na korzenie), a w razie zaburzenia stabilności kręgosłupa w tym odcinku - usztywnienie kręgosłupa. (J. K.) zmiany zwyrodnieniowe w stawach; zespół chorobowy polegający na przedwczesnym zużyciu i zwyrodnieniu tkanek tworzących staw. Zmiany te mają charakter powolny, lecz stale postępujący i prowadzą do ograniczenia zakresu ruchów stawu, bólów, zaniku mięśni i usztywnienia stawu. Dotyczą one ludzi w wieku średnim i starszym, bez względu na płeć i rasę. Często obejmują wiele stawów. Postępowanie lecznicze w zmianach zwyrodnieniowych (zniekształcających) opiera się na leczeniu ogólnym (farmakologicznym) i miejscowym (ćwiczenia, zabiegi fizyko-, hydroterapeutyczne, wstrzykiwania nowokainowe około i dostawowe). W niektórych przypadkach, np. w zmianach zniekształcających stawu biodrowego, wchodzi w rachubę leczenie operacyjne. (Z. N.) zmiany zwyrodnieniowo-wytwórcze odcinka szyjnego kręgosłupa; częstość występowania zmian tego typu w dolnym odcinku kręgosłupa szyjnego (zwłaszcza C5 - C6 i C6 - C7Ď) jest tak duża u osób po 50 roku życia, że niektórzy traktują je jako fizjologiczne dla wieku starszego. Można by na to przystać w przypadkach, w których nie wywołują znaczniejszych dolegliwości, to jest dopóki zmiany chorobowe dotyczą przednio-bocznych krawędzi trzonów. Gdy natomiast zajmują stawy unkowertebralne (łączące tyłko - boczne krawędzie sąsiednich trzonów kręgowych) oraz stawy międzykręgowe, wtedy tworzące się osteofity (wyrośla kostne) mogą zwężać otwory międzykręgowe oraz otwory tętnicy kręgowej, znajdujące się w nasadowej części wyrostków poprzecznych. Pojawiają się wówczas objawy korzeniowe: parestezje, zaburzenia czucia, a nawet niedowłady mięśni oraz, wynikające z podrażnienia czy zwężenia światła tętnic kręgowych, bóle głowy, oczopląs, zaburzenia równowagi, a nawet okresowe zaburzenia przytomności. Leczenie przypadków z nieznacznymi bądź przejściowymi zaburzeniami polega na postępowaniu przeciwzapalnym, przeciwbólowym, zmniejszającym wzmożone napięcie mięśni przykręgosłupowych (masaż, ultradźwięki, D k f, podawanie salicylanów, środków przeciwzapalnych). Wskazane jest również (w czasie zaostrzenia dolegliwości) okresowe stosowanie kołnierza ortopedycznego. W przypadkach o przebiegu uporczywym, z zaburzeniami neurologicznymi, objawami ucisku na tętnicę kręgową - wskazane jest leczenie operacyjne (odbarczenie z dostępu przedniego, usunięcie wyrośli kostnych, usztywnienie zmienionej chorobowo przestrzeni, odbarczenie tętnic kręgowych). Chory po operacji wymaga unieruchomienia przez 1 - 3 tygodni, a następnie leczenia usprawniającego, jeśli ograniczona była siła mięśniowa, czy sprawność kończyn. (J. K.) zmiany zwyrodnieniowo-wytwórcze stawów biodrowych; coxarthrosis; częsta zmiana chorobowa u osób po 50 roku życia, doprowadzająca do znacznego upośledzenia sprawności i zdolności lokomocyjnych. Wyróżnia się dwie grupy zmian: a) wtórne - w następstwie: urazu stawu, zwichnięcia, zapalenia, dysplazji stawu biodrowego przebytej w dzieciństwie, choroby Perthesa; b) pierwotne idiopatyczne) - bez uchwytnej przyczyny. Pierwsze objawy: ograniczenie ruchomości stawu w zakresie krańcowym - rotacji wewnętrznej, przeprostu, odwiedzenia oraz niestały ból, często lokalizowany w kolanie, a później dopiero w biodrze. Ból występuje po spoczynku oraz narasta stopniowo po dłuższym staniu, chodzeniu. Później pojawia się przykurcz zgięciowo-przywiedzeniowy, osłabienie, niepewność kończyny. Radiologicznie - początkowo stwierdza się zwężenie szpary stawowej, sklerotyzację dachu panewki. W miarę upływu czasu pojawiają się na brzegach stawu wyrośla kostne (osteofity), a w miejscach przeciążenia, sklerotyzacji - okrągłe torbielowate ubytki cienia kostnego (geody). Leczenie we wczesnych okresach choroby polega na odciążeniu stawu przez zalecenie: uregulowania trybu życia, częstych odpoczynków, obniżenia masy ciała (u otyłych), chodzenia za pomocą kuli lub laski, w celu zmniejszenia obciążenia kończyny. Aby przywrócić sprawność mięśni, wskazane są również ćwiczenia ogólnokondycyjne oraz ćwiczenia chorej kończyny. W okresach zaostrzeń dolegliwości stosuje się salicylany, środki przeciwzapalne (Voltaren, Brufen, Metindo i in.). W przypadkach zaawansowanego procesu chorobowego - ze znacznymi bólami i upośledzeniem sprawności - stosowane jest leczenie operacyjne, poczynając od osteotomii międzykrętarzowej (MacMurraya, Pawelsa), aż do zastosowania endoprotezy stawu biodrowego częściowej lub całkowitej, w zależności od stopnia zaawansowania zmian chorobowych w panewce. Po zabiegach operacyjnych niezbędne jest podjęcie wczesnego leczenia usprawniającego w celu wzmocnienia osłabionych zespołów mięśniowych, nauczenia możliwie jak najbardziej prawidłowego chodzenia. (J. K.) zmiany zwyrodnieniowo-wytwórcze stawów kolanowych; gonarthrosis; częściej występują u kobiet w wieku 40-50 lat, dotyczą w większości osób otyłych, pracujących w zawodzie wymagającym długotrwałego stania oraz takich, które narażone były na urazy, zwłasacza kończyn dolnych (piłka nożna, skoki, biegi, skoki narciarskie itp.). Czynnikami usposabiającymi są ponadto: niewyrównane płaskostopie, koślawość lub szpotawość kolan i stawów biodrowych, sztywny staw biodrowy. Objawy początkowo są nieznaczne: uczucie osłabienia, męczliwości kończyn, przejściowe bóle o niewielkim nasileniu. Postępuje ograniczenie ruchomości, później pojawia się przykurcz zgięciowy. Miejscowo - nieznaczne pogrubienie obrysów kolana, niekiedy jego ucieplenie, ograniczenie przesuwalności rzepki, zanik mięśnia czworogłowego uda. W okresach zaostrzenia może występować obrzęk kolana, zaczerwienienie, ocieplenie; narasta przykurcz zgięciowy. W obrazie rtg - osteofity na tylnej powierzchni rzepki, zwłaszcza w części przyśrodkowej, wygórowanie z kolcowym zakończeniem wyniosłości międzykłykciowej kości piszczelowej, osteofity brzeżne, często zwężona szpara stawowa (zwykle jednostronnie). Leczenie analogiczne jak w zwyrodnieniowo-wytwórczych zmianach stawów biodrowych. Dużą uwagę zwraca się na wzmocnienie mięśnia czworogłowego uda. W okresie zaostrzeń czasowe unieruchomienie kończyn. Leczenie operacyjne wskazane przy długotrwałych, znacznych dolegliwościach z utrzymywaniem się nadmiernej ilości płynu w stawie, w przypadkach zniszczenia łąkotek, rzepek (wycięcie rzepki, łąkotki, synowektomia. osteotomia korygująca koślawość lub szpotawość, a przy znacznym zniszczeniu stawu - endoprotezoplastyka). (J. K.) zmniejszenie wydolności fizycznej (wysiłkowej); w zdrowym organizmie zmniejszanie się rezerw biologicznych ustroju występujących w zwiazku z procesem starzenia się. W przebiegu chorób przewlekłych, w związku z ich patogenezą i terapią, pojawiają się liczne czynniki wpływające negatywnie na sprawność fizyczną, które można uszeregować w kilka grup: 1Ď) wpływ choroby, zmniejszenie w. f. wiąże się z czynnikami patogennymi, które mogą ustąpić pod wpływem leczenia, i z obniżeniem rezerw biologicznych spowodowanym zaburzeniem funkcji fizjologicmych, jak zmniejszenie rezerw krążeniowych, oddechowych, metabolicznych w wyniku uszkodzenia narządów miąższowych itp.; 2Ď) wpływ zmniejszonej aktywności ruchowej (hipokinezja), związanej z nieracjonalnie pojmowaną koniecznością ograniczenia wysiłku fizycznego, może być przyczyną wielokierunkowych zmian czynnościowych i anatomicznych obniżających ogólną sprawność fizyczną ustroju. Obserwuje się obniżenie sprawności układów krążenia, oddychania, narządu ruchu, gruczołów dokrewnych, nerwowego, zaburzenia gospodarki elekrolitowowodnej, inwolucję narządów, upośledzenie mechanizmów odpornościowych; 3Ď) wpływ działania ubocznego leków. Obok działania toksycznego leków na narządy miąższowe, układ nerwowy, występuje zjawisko złej tolerancji leków z pojawieniem się określonych dolegliwości, uczuciem dyskomfortu, co bezpośrednio lub pośrednio wpływa na sprawność fizycmą i psychiczną; 4Ď) wpływ czynników psychicznych. W przebiegu przewlekłej choroby pojawia się szereg okoliczności, które wpływają na osobowość chorego, jego postawę, prowadzą do pojawienia się Ięku neurotycznego itp. Prowadzi to do ograniczenia aktywności, lęku przed podjęciem ruchu i pogłębia skutki hipokinezji, 5Ď) wpływ warunków środowiskowych. Może być pozytywny i negatywny. Ten ostatni związany jest z nadmierną nieracjonalną troską o chorego lub brakiem zainteresowania i dostatecznyeh zewnętrznych warunków do podjęcia aktywności psychicznej i ruchowej. (J. J.) "zmysł przeszkód" u niewidomych; "szósty zmysł"; "percepcja twarzą"; "dotyk na odległość"; "zmysł X"; zjawisko psychiczne występujące u niewidomych polegające na odczuwaniu przeszkody (dużych przedmiotów) na odległość, zanim nastąpi bezpośredni z nią kontakt. Objawia się ono wrażeniem muśnięcia, ucisku czy mrowienia w górnej części twarzy przy zbliżaniu się np. do ściany, drzewa itd. Jest to tylko ogólne wrażenie bez bliższego określenia jakości i charakteru przeszkody. "Z. p." ma duże znaczenie przy poruszaniu się niewidomych w przestrzeni. Zjawisko to dotychczas nie zostało w pełni wyjaśnione. Istniejące teorie przypisują główną rolę w powstawaniu tego zjawiska bodźcom: akustycznym, dotykowym, termicznym lub zespołom różnych bodźców. (T. M.) "zmysł X" - "zmysł przeszkód" u niewidomych zniekształcenia aparatu ruchowego; są zwykle następstwem wad wrodzonych i nabytych. Wady nabyte są wynikiem zmian pourazowych, przewlekłych chorób narządu ruchu takich, jak: gościec stawowy przewlekle zniekształcający, gruźlica kości, gruźlica płuc, porażeń nerwowych (uniemożliwiających wykonywanie ruchów) lub innych zmian mięśniowych oraz zaburzeń statyki. Zmiany w prawidłowej budowie kręgosłupa bądź w ustawieniu i kształcie kończyn dolnych pochodzenia statycznego mogą być wywołane nie tylko przez czynniki chorobowe, lecz także rozwijać się u osób zdrowych. Wiele zniekształceń z. r. powstaje wskutek ograniczeń lub zniesienia ruchów w poszczególnych stawach (- ocena właściwości dynamicznych narządów ruchu). Przykurcz (contractura); trwałe ograniczenie ruchów w stawie. Gdy ograniczeniu ulega ruch prostowania stawu (staw jest ustawiony w zgięciu), występuje przykurcz zgięciowy. Rozróżnia się przykurcze w przywiedzeniu lub w odwiedzeniu, w nawracaniu lub odwracaniu, w skręceniu na zewnątrz lub do wewnątrz. Występują także postacie mieszane, w skład których mogą wchodzić wyżej wymienione rodzaje przykurczów. Wielkość przykurczu oznaczana jest w stopniach kąta (np. przykurcz zgięciowy kolana 30 st.) albo przez określenie zakresu ruchów w przykurczonym stawie. Zesztywnienie stawu (ankylosis); jest przeważnie następstwem zrostów włóknistych w stawie i w jego najbliższym otoczeniu (ankylosis fibrosa) lub zrostu kostnego między powierzchniami stawu (ankylosis ossea). W postaci włóknistej zesztywnienia stawu może występować minimalny ruch określany jako sprężynowanie. Zesztywnienie może nastąpić w poprawnym ustawieniu stawu lub w ustawieniu wadliwym, a więc w zgięciu, przywiedzeniu itd. Ustawienie kończyny lub jej odcinka określa się w stopniach kąta, np. ustawienie zgięciowe w biodrze 30 st. Zniekształcenia statyczne narządu ruchu; w układzie statycznym aparatu ruchu (- ocena zmian statycznych narządów ruchu i ich stanu czynnościowo-funkcjonalnego) zniekształcenia powstają saczególnie łatwo wtedy, kiedy wzmożony wysiłek fizyczny zadziała na ustrój rosnący lub gdy fizjologiczna wytrzymałość układu kostnego ulegnie obniżeniu na skutek różnych dystrofii szkieletu. Cechą charakterystyczną wad statycznych jest ich skłonność do stopniowego pogłębiania się w miarę wzrostu dziecka. U osób dorosłych spotyka się zazwyczaj wady utrwalone, którym towarzyszą wtórne zmiany (przeważnie o charakterze zwyrodnieniowym). Niefizjologiczne wygięcia poszczególnych odcinków narządu ruchu mogą występować w płaszczyźnie czołowej i strzałkowej ciała. W płaszczyźnie czołowej w obrębie kończyn spotyka się: koślawość (valgus), kiedy to długie osie poszczególnych odcinków układu kostnego tworzą kąt otwarty na zewnątrz (np. kolano koślawe - genu valgum), oraz szpotawość (varus), tj. ustawienie osi długich poszczególnych odcinków układu kostnego pod kątem rozwartym do wewnątrz (np. łokieć szpotawy - cubitus varus). Odchylenie od osi pionowej kręgosłupa nazywa się skrzywieniem bocznym kręgosłupa (scoliosis) - (- skolioza). W płaszczyźnie strzałkowej ciała najczęściej występują zagięcia osi kości długich kończyn ku przodowi (anteflexio) i ku tyłowi (retroflexio), np. przodozgięcie uda. Zagięcie osi długiej kości ku tyłowi nazywa się także wykrzywieniem ku tyłowi (recurvatio). Do stosunkowo często występujących zniekształceń w płaszczyźnie strzałkowej kręgosłupa należą również wady postawy (- postawa ciała prawidłowa, - wady postawy, - garb). (Z. N. znużenie; postać zmęczenia zależna nie tyle od wyczerpania potencjału roboczego, ile od wpływów regulacji nerwowo-hormonalnej. Mimo że z. trudno traktować jako przejaw wyczerpania rezerw wydolności organizmu, to jednak może ono przyczynić się do mniej sprawnego jego funkcjonowania i mniejszej tolerancji na wysiłek. Na tle z. rzeczywiste zmęczenie z wyczerpaniem potencjału roboczego organizmu rozwija się prawodopodobnie łatwiej. Pewien związek ze zjawiskiem z. ma stan tzw. gotowości do pracy. Zależny jest on od aktualnej dyspozycji i chęci do pracy. Można na niego oddziaływać tymi samymi środkami, jakie stosuje się w zwalczaniu znużenia (np. kilka taktów skocznej muzyki, powiew świeżego powietrza czy dobry żart wyzwalający ogólną wesołość). (Z. N.) Z o ż - Związek Ociemniałych Żołnierzy PRL zręczność manipulacyjna; do prawidłowego sterowania ruchami zespołu, który tworzy ręka i trzymany przez nią przedmiot, czyli w celu manipulacji, konieczne jest odpowiednie silne uchwycenie przedmiotu. Manipulacja składa się z umiejętności chwytania, przenoszenia, układania, nakładania lub wkładania oraz obracania przedmiotów o różnym kształcie i różnej wielkości. Manipulacjom z udziałem chwytu palcowo-dłoniowego wielopunktowego, cylindrycznego mogą najczęściej towarzyszyć ruchy zginania i prostowania ręki w stawie promieniowo-nadgarstkowym, np. przy łączeniu ze sobą trzech nagwintowanych elementów. Natomiast manipulacje, w których zaangaźowane są uchwyty palcowo-opuszkowe, dwupunktowy i trójpunktowy, oraz chwyt palcowo-dłoniowy, wielopunktowy, koncentryczny zwykle łączą się z ruchami nawracania i odwracania przedramienia. Są one niezbędne na przykład podczas przykręcania lub odkręcania drobnych przedmiotów, zwłaszcza różnej wielkości nakrętek. (Z. N.) zręczność ręki i palców; zdolność do przeciętnie szybkiego wykonywania prostych manipulacji przy posługiwaniu się całą kończyną górną jest rozumiana jako zręczność ręki. Natomiast zdolność do szybkiego wykonywania drobnych manipulacji, przy zaangażowaniu głównie palców i nadgarstka, jest traktowana jako zręczność palców. (Z. N.) zrost kręgów wrodzony; synostosis congenita vertebrarum; jest wadą rozwojową kręgosłupa polegającą na całkowitym bądź częściowym zroście dwu lub więcej kręgów. Zrost obejmuje trzony i części, a niekiedy całe łuki, może występować we wszystkich odcinkach kręgosłupa, najczęściej jednak zdarza się w odcinku szyjnym. Zrost k. w. z reguły wykrywany jest przypadkowo, gdyż nie towarzyszą mu żadne charakterystyczne objawy kliniczne. (J. K.) zrost opóźniony; brak zrostu kostnego po upływie czasu, w jakim przeciętnie on następuje. Cechuje go patologiczna ruchomość w miejscu złamania, obrzęk, bolesność podczas ruchów i obciążenia. W większości przypadków pomaga przedłużenie unieruchomienia (które powinno być możliwie całkowite). Niejednokrotnie jako dalsze powikłania opóźnionego zrostu występuje staw rzekomy. (Z. N.) zrosty opłucnej - zapobieganie po operacjach serca; powstają wskutek nacięcia opłucnej i pojawienia się wysięku. Szybkie powstawanie wysięku, w obrębie osierdzia i opłucnej, w pierwszym okresie pooperacyjnym oraz jego ustępowanie, u niektórych chorych, po zastosowaniu leków przeciwhistaminowych, wskazuje, że zmiany te oprócz odczynu zapalnego mają również podłoże alergiczne. U wszystkich chorych ruchy oddechowe po stronie operowanej są powierzchowne - wykonywane najczęściej z udziałem pomocniczych mięśni oddechowych, a oddychanie przeponą bywa bardzo ograniczone, lub nawet zniesione, zwłaszcza u chorych ze znacznym zastoinowym powiększeniem wątroby. Ułożenie chorego na boku po stronie operowanej zmniejsza wprawdzie uczucie bólu, ale też znacznie ogranicza ruchomość klatki piersiowej. Wczesne, bezpośrednio po zabiegu, rozpoczęcie ćwiczeń oddechowych ma na celu przyspieszenie resorpcji wysięku, jak również zmniejszenie możliwości powstania z. o. Zrostom opłucnej zapobiega się przez odpowiednie pozycje ułożeniowe chorego bezpośrednio po zabiegu operacyjnym oraz przez cały okres jego pobytu na oddziale chirurgicznym. Pozycje ułożeniowe polegają na ułożeniu chorego na zdrowym boku, z wałkiem podłożonym pod klatkę piersiową, co powoduje jej rozciąganie po stronie operowanej oraz na okresowym wykonywaniu przez chorego skrętów tułowia do przodu i do tyłu. Ćwiczenia przepony dotyczą zwiększenia ruchów po stronie operowanej, co osiąga się przez ułożenie chorego na boku operowanym i wykonaniu głębokiego wdechu oraz wydłużonego (z oporem) wydechu, lub też wykonaniu głębokich oddechów za pomocą kinezyterapeuty, który uciska jamę brzuszną i wytwarza opór przy wydechu. Oddychanie dolnożebrowe ćwiczy się, wykonując nasilone oddechy równocześnie z ćwiczeniami kończyny górnej i dolnej. Głębokość oddechów i intensywność ćwiczeń reguluje się w zależności od doznań bólowych chorego. Po zagojeniu się rany ćwiczenia kontynuuje się w okresie rehabilitacji sanatoryjnej w szpitalu uzdrowiskowym, a później przez szereg miesięcy w warunkach domowych, stopniowo zwiększając ich intensywność. (L. W.) zrywania mięśniowe - mioklonie zrzeszotnienie kości - osteoporoza ZUS - Zakład Ubezpieczeń Społecznych zwężenie cieśni aorty; wrodzona lub nabyta wada serca występująca w dwóch postaciach: postać typu niemowlęcego, gdzie zwężenie jest rozległe i dotyczy odcinka między tętnicą podobojczykową a ujściem przewodu tętniczego Botalla, oraz postać typu dorosłego, gdzie zwężenie nie jest tak rozległe i znajduje się tuż poza ujściem przewodu tętniczego. Zwężenie typu dorosłego powstaje najczęściej w życiu pozapłodowym i wtedy, gdy włóknienie zarastającego przewodu tętniczego Botalla rozszerza się na ścianę tętnicy głównej, a w rzadszych przypadkach, gdy dochodzi do zapalenia ściany tętnicy głównej lub tkanek sąsiednich. W badaniu przedmiotowym zwraca uwagę zwiększony rozwój górnej połowy ciała przy niedorozwoju dolnej oraz pojawienie się krążenia obocznego. Ciśnienie tętnicze w kończynach górnych znacznie przewyższa wartości stwierdzane w kończynach dolnych. Ten typ nadciśnienia tętniczego prowadzi do wczesnego rozwoju zmian miażdżycowych i powikłań; zwłaszcza udaru mózgu lub zawału serca. Leczenie chirurgiczne polega na wycięciu zwężonego odcinka, a następnie zszyciu ze sobą obu końców aorty, albo też wszczepieniu protezy naczyniowej. Optymalnym wiekiem do leczenia chirurgicznego są lata od 8 do 15 roku życia, kiedy jeszcze nie ma zmian miażdżycowych, a jest pewność, że proces bliznowacenia został definitywnie zakończony. (L. W.) Związek Inwalidów Wojennych PRL; organizacja społeczno-polityczna o charakterze kombatanckim i inwalidzkim, zrzeszająca byłych żołnierzy - inwalidów wojennych i wojskowych oraz wdowy i sieroty po nich. Celem Związku jest reprezentacja i ochrona interesów członków oraz prowadzenie działalności socjalno-bytowej i kulturalnej na rzecz inwalidów wojennych i wojskowych oraz wdów i sierot po inwalidach wojennych. Z i w ma 3-stopniową strukturę organizacyjną: zarząd główny na szczeblu centralnym, zarządy wojewódzkie oraz oddziały i koła w terenie. Inwalidzi wojenni i wojskowi korzystają z szeregu uprawnień i przywilejów, które określone są w ustawie z dnia 29. V. 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (Dz. U. nr 21, poz. 117Ď). (T. M.) Związek Ociemniałych Żołnierzy PRL; organizacja społeczno-polityczna o charakterze kombatanckim inwalidzkim zrzeszająca ociemniałych byłych żołnierzy - inwalidów wojennych i - wojskowych. Celem Związku jest reprezentacja i ochrona interesów członków oraz prowadzenie działalności socjalno-bytowej i kulturalnej na rzecz ociemniałych żołnierzy oraz wdów i sierot po ociemniałych żołnierzach. Na szczeblu centralnym działa zarząd główny Zoż, a w terenie zarządy oddziałów obejmujące swym zasięgiem kilka województw. Ociemniali żołnierze korzystają z szeregu przywilejów i uprawnień określonych w ustawie z dnia 29.V.1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (Dz. U. nr 2l, poz. 117Ď). Zoż ściśle współpracuje ze - Związkiem Inwalidów Wojennych i z Polskim -Związkiem Niewidomych. (T. M.) zwichnięcie rzepki nawykowe; następstwo zmian anatomicznych okolicy stawu kolanowego: niedorozwoju kłykcia bocznego kości udowej, wysokiego ustawienia rzepki (powyżej dołu międzykłykciowego), koślawości kolana, płytkiego dołu międzykłykciowego, wiotkości torebki stawowej i troczków rzepki, osłabienia mięśnia czworogłowego uda. Niekiedy, przy każdym gwałtowniejszym zgięciu kolana, rzepka wysuwa się na zewnątrz, wracając do poprzedniej pozycji - przy wyproście. W przeciwieństwie do zwichnięcia urazowego, w zwichnięciu nawykowym występuje niewielka bolesność. Leczenie zależne od czynników powodujących zwichnięcie, najczęściej - operacyjne (np. przeszczepienie więzadła właściwego rzepki wraz z guzowatością piszczeli przyśrodkowo i ku dołowi, przeszczepienie części głowy przyśrodkowej mięśnia czworogłowego na boczny brzeg rzepki, zdwojenie przyśrodkowej części torebki stawowej, osteotomie poprawcze, podwyższenie kłykcia bocznego kości udowej. (J. K.) zwichnięcie stawu barkowego; wysunięcie głowy kości ramiennej poza staw wskutek urazu (gwałowny ruch w kierunku odwiedzenia, np. podparcie przy upadku). W zależności od kierunku, w którym przemieszcza się głowa kości ramiennej, rozróżnia się zwichnięcie przednie oraz rzadsze - zwichnięcie tylne. Zwichnięcia przednie dzieli się (w zależności od kierunku przemieszczenia głowy) na: pachowe, podkrucze, podobojczykowe i dolne (najrzadsze). Objawy: ból, zniekształcenie obrysów stawu, wystawanie wyrostka barkowego łopatki, zagłębienie w miejscu głowy kości ramiennej, brak możliwości odwiedzenia ramienia. Leczenie polega na nastawieniu przemieszczenia i unieruchomieniu kończyny. Nastawienie - metodą Kochera, - metodą Hipokratesa lub - metodą Dżanelidze. Po nastawieniu unieruchomienie w gipsowym opatrunku Desaulta przez 3 tygodnie. (J. K.) zwichnięcie stawu łokciowego; najczęściej występuje zwichnięcie przedramienia do tyłu, znacznie rzadziej - boczne, przednie lub rozbieżne. Zwichnięciu towarzyszy krwiak, duży obrzęk okolicznych tkanek. Przy zwichnięciu tylnym może dojść do złamania wyrostka dziobiastego kości łokciowej, rzadziej - do uszkodzenia głowy kości promieniowej. Zwichnięcie tylne powstaje w razie upadku na dłoń przy wyprostowanym stawie łokciowym i odwróconym (supinacja) przedramieniu. Zwichnięcie przednie powstaje przy upadku lub uderzeniu z dużą siłą w górno-tylną część przedramienia. Leczenie polega na nastawieniu zwichnięcia i unieruchomieniu kończyny. Odprowadzenie przemieszczenia przeprowadza się w znieczuleniu ogólnym pociągając za przedramię. W przypadku przemieszczenia tylnego - stopniowo prostujemy kończynę w łokciu, natomiast przedniego - naciskamy na górną część przedramienia ku dołowi. Unieruchomienie w podłużniku gipsowym ramiennym na 3 tygodnie. Przez ten okres ćwiczenia ręki i barku, później ćwiczenia czynne (tylko czynne!) stawu łokciowego. (J. K.) zwichnięcie urazowe stawu biodrowego; wyróżnia się kilka rodzajów tego zwichnięcia: centralne - ze złamaniem dna panewki, tylne oraz przednie. Zwichnięcie centralne następuje po urazie bezpośrednim w okolicy krętarza dużego lub pośrednim - przez kość udową, ustawioną w niewielkim zgięciu i odwiedzeniu kończyny. Doprowadza to do złamania dna panewki z przemieszczeniem bądź bez przemieszczenia głowy kości udowej do miednicy. W zależności od tego wyróżnia się trzy stopnie zwichnięcia: 1 - bez przemieszczenia; 2 - z głową przemieszczoną "mniej niż po równik"; 3 - ze znacznym przemieszczeniem głowy. Stopień 1 - wymaga odciążenia stawu biodrowego, najczęściej za pomocą wyciągu pośredniego. Stopień 2 i 3 wymaga odprowadzenia drogą nastawienia stopniowego (wyciąg bezpośredni) lub jednoczasowego - w znieczuleniu ogólnym. Po nastawieniu - korzystniejsze dla funkcji kończyny jest unieruchomienie na wyciągu szkieletowym niż w opatrunku gipsowym. Konieczne są wczesne ćwiczenia stopy, stawu kolanowego, a w razie zastosowania opatrunku gipsowego - ćwiczenia izometryczne mięśnia czworogłowego oraz oporowe ćwiczenia kontralateralne. Chodzenie bez obciążenia przy zwichnięciu pierwszego stopnia - po 6 - 8 tygodniach, drugiego i trzeciego stopnia - po 8 - 10 tygodniach, obciążenie - po 3 - 4 miesiącach. Zwichnięcie tylne stawu biodrowego - najczęstsze u kierowców, gdy w, czasie wypadku kończyna ustawiona jest w zgięciu, przywiedzeniu i obrocie wewnętrznym w stawie biodrowym. Zwichnięcie tylne może być biodrowe lub kulszowe (kierunek przemieszczenia głowy kości udowej). Nastawienie zwichnięcia - w znieczuleniu ogólnym, po ułożeniu chorego na plecach. Stabilizacja miednicy, kończynę zgiętą w stawie biodrowym i kolanowym pociąga się ku górze z niewielkim odwiedzeniem, obracając na zewnątrz. Po nastawieniu - unieruchomienie w gipsie biodrowym około 6 tygodni. W czasie unieruchomienia - ćwiczenia izometryczne mięśnia czworogłowego (napinanie rzepki) oraz oporowe ćwiczenia kontralateralne. Po zdjęciu gipsu ćwiczenia w odciążeniu, potem stopniowo - wolne i ze wzrastącym oporem. Zwichnięcia przednie są rzadkie. Wyróżnia się postacie: łonową i załonową (kierunek przemieszczenia głowy kości udowej). Leczenie jak w zwichnięciu tylnym. (J. K.) zwłóknienie śródmiąższowe płuc; liczne, rozsiane, postępujące zmiany polegające na rozwoju tkanki włóknistej w miąższu płucnym. Przyczyny różnorodne - znane: stany po zapaleniach wirusowych płuc, kolagenozy z lokalizacją płucną, choroby układowe, mikrozatorowość naczyń płucnych, działanie par, gazów i aerozoli, promieniowanie jonizujące, uboczne działanie leków, zmiany alergiczne itp.; przyczyny nieznane: zespół Hammana i Richa. Dominującym objawem z. ś. płuc jest narastająca duszność wysiłkowa, następnie spoczynkowa z rozwojem innych objawów niewydolności krążenia i oddychania. Radiologiczne objawy początkowo lub stale mogą być bardzo skąpe. W zaburzeniach czynności dominuje narastająca restrykcja, z narastającą czasem obturacją oraz zaburzenia w przepływie krwi przez płuca, prowadzące do hipoksemii i rozwoju zespołu serca płucnego w wyniku zmniejszenia się łożyska naczyń płucnych (zanik, niedrożność kapilarów). Leczenie trudne, częsta konieczność stosowania kortykoterapii, mało efektywne. Rokowanie złe. Na wydłużenie okresu utrzymania się zadowalającej sprawności fizycznej może wpłynąć rehabilitacja lecznicza. (J. J.) zwyrodnienie powrózkowe rdzenia; zespół objawów uszkodzenia układu nerwowego wywołany brakiem witaminy B12 występujący najczęściej w postaci niedowładów spastycznych kończyn dolnych z ataksją, tzw. tylnosznurową (spowodowaną zaburzeniem czucia głebokiego). (S. Z.-Ch.) Z z s k - zesztywniająe zapalenie stawów kręgowych źródło energii protezy kończyny górnej; znajduje się w układzie protezy kończyny górnej i wykorzystywane jest do realizacji funkcji tej protezy. W protezie kończyny górnej rozróżnia się mechaniczne, elektryczne i pneumatyczne ź.e. Mechaniczne ź. e. stanowi mięśniowe źródło energii mechanicznej inwalidy. Wykorzystuje się energię mechaniczną mięśni, głównie pasa barkowego i tułowia, a w szczególności mięśni powodujących ruchy odwodzenia i zwierania łopatek, obniżania i unoszenia barku, zginania i prostowania ramienia, przeprostu karku, skrętu tułowia. Dołączane jest do mechanizmu ruchowego protezy (np. mechanicznego stawu łokciowego) najczęściej za pośrednictwem - zawieszenia protezy kończyny górnej (- proteza kończyny górnej mechaniczna). Elektryczne ź.e. stanowi bateria akumulatorów elektrycznych, najczęściej o napięciu 6-24 V i pojemności 0,225-0,6 Ah, przystosowana do ładowania sieciowym prądem zmiennym. Załączona jest do elektrycznego mechanizmu ruchowego protezy (np. elektrycznej ręki) na drodze miomechanicznej lub mioelektrycznej (- proteza kończyny górnej elektryczna). Pneumatyczne ź. e. stanowi najczęściej butla sprężonego C o#;Ď. Energia pneumatyczna załączona jest do pneumatycznego mechanizmu ruchowego protezy (np. pneumatycznej ręki) na drodze miomechanicznej, a niekiedy mioelektrycznej (- proteza kończyny górnej pneumatyczna). Uzupełnienie energii z butli następuje poprzez przelanie ciekłego C o#;Ď, pod ciśnieniem ok. 50000¬7¦hPa ze zbiornika domowego. Pneumatyczne ź. e. ma szereg istotnych wad w stosunku do elektrycznego, które wpływają na jego zdecydowanie rzadsze zastosowanie. Do głównych należy skomplikowany zabieg uzupełniania zawartości butli, niejednokrotnie niemożliwy do wykonania przez ciężko poszkodowanego inwalidę, jak też konieczność posiadania dodatkowo dużego zbiornika domowego oraz zorganizowania specjalnego serwisu technicznego w celu okresowego uzupełniania zbiornika lub jego wymiany (H. G., T. M.) życie seksualne a inwalidztwo; wiele dorosłych osób niepełnosprawnych doświadcza poważnych trudności i frustracji związanych z życiem seksualnym z powodu ograniczeń i uprzedzeń, jakie przeżywają wskutek kalectwa. W ostatnich latach dość dużo miejsca w publikacjach na temat rehabilitacji inwalidów poświęca się problematyce życia seksualnego, przygotowaniu do niego młodzieży niepełnosprawnej oraz środkom ułatwiającym realizację współżycia seksualnego. Specyficzne potrzeby związane z aktywnością seksualną występują u osób z uszkodzeniami narządu ruchu ograniczającymi lokomocję, jak np. w przypadku paraplegików poruszających się na wózkach inwalidzkich. Osobny problem stanowią potrzeby seksualne przejawiane przez osoby upośledzone umysłowo, nie zawsze mogące opanować swoje instynkty, co powoduje nieraz poważne konflikty, narażające je na eliminowanie z rozmaitych form życia społecznego. Dziedzina ta stanowi wciąż kontrowersyjny przedmiot rozważań w publikacjach dotyczących rehabilitacji. Powszechnie uznaje się doniosłość i znaczenie możliwie pełnego uczestnictwa dorosłych inwalidów w życiu seksualnym (realizowanym zgodnie z przyjętymi normami społecznymi), które jest nieodłącznym elementem zdrowia psychicznego i pełnego rozwoju osobowości jednostki. (T. G.) 
1/ 1