Stanisława Fleszarowa_muskat

Stangret Jaśnie Pani

Pierwszym ratunkiem, wiedziała, że pierwszym ratunkiem będzie zieleń. Widok 
zieleni o długo otępiającej wzrok płowej barwie tysiącami stóp zdeptanej ziemi, 
po oślizgłej szarości bruku, który przez tyle nocy był jedynym posłaniem, po 
mokrych plamach betonu, ukazujących się przed oczyma pośród stłoczonego tłumu 
zwierzęcą prawie nadzieją na miejsce, na wyciągnięcie nóg, na wyprostowanie 
ramion... Stała teraz przed sadem, jej oczy i płuca oddychały sadem, jego 
zieloną wonią. Dlaczego nigdy nie wyobrażała sobie, że kolory mogą mieć zapach? 
Ten sierpniowy aromat zielonych jeszcze liści różnił się na pewno od 
przedśmiertnych wyziewów, jakie wydawały żółknąc, czerwieniejąc, zamieniając się 
w brązowe gnijące pod drzewami plamy. Teraz mocno trzymały się gałęzi, a lekki 
wiatr uderzał w ich połyskliwe powierzchnie i napełniał cały ten obszar 
cichutką, ale przenikliwą muzyką lata. Ruszyła powoli wzdłuż ogrodzenia, ku 
drewnianej bramie, która powinna gdzieś tu być, pamiętała to z przedwojennego 
pobytu ze Stachem w Janiczkach - do dworu prowadziła brama żelazna i okazała, 
zamykająca bukową aleję, z sadu zaś wyjeżdżało się na polną drogę, wywożąc tędy 
na sprzedaż słynne janiczkowskie owoce. Skierowała się po wyjściu z lasu w tę 
właśnie stronę w obawie, że w prześwietlonej słońcem alei będzie zbyt widoczna, 
a w Milanówku powiedziano jej, że w okolicy kręcą się wciąż patrole, wyłapujące 
uciekinierów z obozu w Pruszkowie. Przez sad zamierzała dostać się do dworu od 
tyłu, miała nadzieję, że nie tylko państwo Janikowscy, ale i służba ją pozna, 
choć wyglądała teraz zupełnie inaczej... Między dwoma rzędami jabłoni ukazał się 
w oddali kort tenisowy. Przystanęła rażona nieprawdopodobieństwem zmienionym w 
nagłą rzeczywistość. Zobaczyła tam samą siebie biegającą za piłką w tenisówkach 
i króciutkich białych skarpetkach. Wydało jej się nawet, że słyszy uderzenia 
piłek o rakiety, pokrzykiwania i śmiechy grających... Dotknęła dłonią 
rozpalonego od upału czoła. Przeżycia ostatnich dni mogły zmącić jej umysł, 
dziwiła się nawet, że nie zwariowała, jak inne kobiety, już przy opuszczaniu 
domu albo w drodze na "Zieleniak" czy podczas nocy pod gołym niebem na tym 
warzywnym targowisku Warszawy, gdzie wszakże nie można było znaleźć najmniejszej 
bodaj marchewki, najmniejszego buraczka, którym dałoby się choć na krótko 
zaspokoić głód. Nie zwariowała ani tam, ani w transporcie do Pruszkowa, przeżyła 
w pełni zmysłów chwilę, gdy przy przekraczaniu bramy wydarto matce i jej walizki 
z najpotrzebniejszymi rzeczami zabranymi z domu, przeżyła i ten moment najgorszy 
ze wszystkich (jak mogła przed tym czymkolwiek się martwić?), gdy w szpitalu w 
Milanówku, gdzie pobyt miał być dla matki ratunkiem, powiedziano jej, że... 
Trzymała się, trzymała się resztkami sił, ale oto czuła, że ją opuszczają. Będąc 
przy zdrowych zmysłach nie mogła zobaczyć siebie na zalanym słońcem korcie w 
Janiczkach; tylko przywidzieć się jej mogła ta dziewczyna w zgrabnym locie ku 
piłce, jej rozwiewane przez wiatr włosy, opalone ramiona, smukłe uda pod 
rozkołysaną biegiem plisowaną spódniczką... Oparła czoło o siatkę ogrodzenia, 
przymknęła oczy... Ale kiedy je otworzyła - ten widok trwał, zacisnęła więc 
powieki i stała nieruchomo przy siatce ogłuszona waleniem pulsów w skroniach. 
Gdy ponownie spojrzała na kort, biało ubrana dziewczyna wciąż po nim biegała. 
Tylko teraz wydała jej się wyższa i włosy miała jaśniejsze, a ona przecież była 
szatynką, jeśli nie posiwiała przez ostatnie dni; nie mogła tego sprawdzić, ani 
razu nie spojrzała w lustro. Powracająca świadomość uprzytomniła jej, że poza 
powstaniem, poza Warszawą i obozem w Pruszkowie - mimo wojny i okupacji - ludzie 
usiłują, ludzie pragną żyć, jak dawniej. Jakaś dziewczyna, może krewna lub gość 
właścicieli Janiczek, grała w tenisa z młodzieńczą pasją, oddalającą od niej 
wszystko, co działo się na świecie, a ten stary człowiek, który wyłonił się 
teraz spośród jabłoni, szedł przez sad, wypatrując na drzewach dojrzałych 
owoców. Odruchowo chciała ukryć się przed jego wzrokiem, ale dojrzał ją, zanim 
zdążyła schować się za rosnącą przy ogrodzeniu leszczyną. Postawił kosz na 
ziemi, podniósł ręce ku czerwieniejącemu wśród liści jabłku, długo je zrywał, 
oglądając się na wszystkie strony, co wydało jej się dziwne i niezrozumiałe, a 
potem szybko zbliżył się do niej. - Z Pruszkowa? - zapytał ściszonym głosem, 
choć nikogo nie było w pobliżu. Przysunęła się do siatki. - Tak. A właściwie 
teraz... to z cmentarza w Milanówku. Znam państwa Janikowskich. Mój mąż był 
przyjacielem młodego pana... - Porucznika? - Tak. Obydwaj służyli w lotnictwie. 
Mam nadzieję, że państwo Janikowscy... Spędzałam z mężem w ich domu wakacje w 
trzydziestym ósmym roku... - Wyjechali zaraz na początku września w trzydziestym 
dziewiątym - powiedział stary człowiek z litością i żalem, z rozpaczą, która 
powinna ją przede wszystkim ogarnąć. Ale ona jeszcze nie rozumiała. - Kto? - 
spytała cicho. - Kto wyjechał? - Pan i pani. Wsiedli w samochód zaraz w 
pierwszych dniach września, jak tylko zaczęły się naloty na Warszawę. Nie 
wiedzieli, co z młodymi panami, jeden lotnik, drugi kawalerzysta... Zabrali 
trochę rzeczy, nie za dużo, bo dwa ogary pana Janikowskiego musiały mieć 
miejsce, i pojechali. Udało im się przedostać przez granicę, rządca dostał 
wiadomość okrężną drogą przez jakichś swoich krewnych, że są w Szwajcarii. 
Wczepiła palce w siatkę, żeby nie upaść. - A kto... kto teraz jest we dworze? - 
szepnęła. - Niemcy. Przyjechali skądś z Reichu, dostali ten majątek zaraz na 
początku wojny. Niech pani stąd ucieka. Od razu poznać, że pani z obozu... 
Poczuła, jak spod płaszcza, w którym wyglądała i tak już dostatecznie dziwnie w 
upalną sierpniową pogodę, wysuwa się i opuszcza wzdłuż łydki podwinięta nogawka 
piżamy. Własowcy, wygarniający w nocy ludzi z domów, nie dawali czasu na 
ubranie. Wrzuciła rzeczy do walizki, ale wyszarpnięto ją z jej ręki i została 
tak w tym nocnym stroju, który od razu zdradzał, skąd szła, skąd przyszła... - 
Niech pani stąd ucieka - powtórzył starszy człowiek nagląco. - Prędko! I niech 
nie idzie pani polem! Przez las dojdzie pani do Łęgowa. Może tam... - A co to za 
dziewczyna gra w tenisa? - zapytała, nie ruszając się z miejsca. - To siostra 
samego Dirlewangera, tak chwalą się nasi Niemcy. Przysłali go z jego pułkiem Ss 
dla stłumienia powstania. Umieścił tutaj siostrę, nie chce jej trzymać w 
Warszawie. Sam przyjeżdża na niedziele, już raz tu był, pojutrze pewnie znowu 
przyjedzie... Niech pani stąd ucieka! - wspiął się na palce i ponad siatką podał 
jej jabłko, a potem wyjął z kieszeni kawałek chleba, zawinięty w gazetę. - Nie 
mogę więcej pomóc. Tu w Janiczkach pełno Niemców. Jeszcze i teraz nie ruszyła 
się z miejsca. - Kto z nią gra? - zapytała, jakby to było bardzo ważne. - Nasza 
Niemra. Ale że starsza i gruba, to jej nie wychodzi. I czasu ma mało. Wszystko 
pakuje i wysyła. Nawet co tylko na drzewach dojrzeje, od razu w skrzynie i do 
Reichu. Gdyby mogli, to i ziemię by wysłali. - I ziemię - powtórzyła. Poprzez 
sad od kortu dobiegł śmiech i wesołe okrzyki. Panna Dirlewanger wygrała seta. - 
Niech pani stąd ucieka! - powtórzył stary człowiek. Dopiero teraz wzięła od 
niego jabłko i chleb i wzdłuż płotu, w cieniu obrastających go krzewów 
leszczyny, skierowała się w stronę lasu. Ukrywszy się w niskim młodniaku, 
rozwinęła z gazety chleb i wbiła w niego zęby. Był świeży i biały, widocznie 
polska służba we dworze znalazła jakiś sposób na okradanie swoich tymczasowych 
niemieckich gospodarzy, i marmolada, którą był posmarowany, smakowała też 
inaczej niż buraczana przydziałowa breja. Truskawkowa, pachnąca i słodka - w 
Janiczkach była czynna chyba i podczas wojny cukrownia - przypominała odległe 
czasy, gdy szczęście i spokój wyrażały się także smażeniem konfitur, robieniem 
zapasów na zimę, zapełnianiem spiżarni. Jabłko było soczyste i wonne, jadła je 
powoli, choć wciąż była przeraźliwie głodna. Dotarłszy do szpitala w Milanówku, 
mogła poprosić o jedzenie, ale zapomniała o głodzie, gdy powiedziano jej, że 
matka nie przetrzymała drugiego ataku serca, że nie ma jej w szpitalu, że nie ma 
jej już w ogóle... nigdzie. Przypomnienie tej chwili, przypomnienie wszystkiego 
i teraz odsunęło myśl o głodzie. Matka leżała pod niskim kopczykiem ziemi na 
milanowskim cmentarzu, dom - jak mówili ludzie później przypędzeni z Filtrowej 
na "Zieleniak" - został podpalony i spłonął, z całego dotychczasowego życia 
została jej tylko fotografia męża, którą w ostatniej chwili przed opuszczeniem 
mieszkania udało jej się pochwycić z półki. Wyjęła ją z kieszeni płaszcza i 
zacisnąwszy lepkie od jabłkowego soku palce na chłodnym metalu ramy, uniosła ku 
światłu. Porucznik Asarowicz zrobił sobie to zdjęcie w maju 1939 roku, po 
awansie, jaki otrzymał, druga gwiazdka na lewym naramienniku oświetlona była 
wyraźnie. Stach, tak bezpośredni w obcowaniu ze wszystkimi ludźmi, powiedział 
zapewne fotografowi, z jakiej okazji robi sobie to duże, pocztówkowe zdjęcie, 
śmiał się chyba przy tym i żartował, iskierki rozbawienia lśniły w jego oczach - 
i one, tylko one były źródłem tlącej jeszcze w niej siły, nie zagasłej, nie 
stłumionej niczym wiary, że wszystko dobrze się skończy, świat wróci znów w 
swoje koleiny, z których wyskoczył na przeraźliwie długie lata wojny, a oni znów 
będą razem. O, Boże! Znów będą razem... Dlaczego Horacy napisał "Bollaque 
matribus detestata" - czy wojny były przeklęte tylko przez matki? Czy nie 
przeklinały ich żony wszystkich mężczyzn, rzuconych na fronty ziemi, powietrza i 
oceanów, żony resztkami nadziei broniące się przed dośmiertnym smutkiem 
wojennego wdowieństwa? Razem! Znowu razem! Musiała w to wierzyć, musiała być 
tego pewna, musiała przeżyć i dożyć chwili, gdy zapłacze w jego ramionach. 
Zerwała się, żeby biec przed siebie, żeby szukać schronienia i dobrych ludzi, 
którzy pomogą jej przetrwać, ukryją przed Niemcami, przed wywiezieniem do obozu, 
albo od Reichu... Musi żyć, przeżyć i dożyć... - powtarzała to sobie, biegnąc 
skrajem lasu i wciąż wyglądając jakiejś wsi, domostw bezpiecznych i gościnnych, 
przecież musiały być tu takie domy, a w jednym z nich kąt, najmniejszy choćby 
kąt dla niej. Ale przez gałęzie drzew widać było wciąż puste pole, płowe rżysko, 
na które opadały raz po raz krzykliwe stada ptaków. Dopiero pod wieczór, gdy 
słońce wsparło się już na wierzchołkach topoli, wyznaczających długą, prostą 
drogę, która dokądś prowadziła, zobaczyła w pobliżu lasu czerwony, z pięknie 
wypalonej cegły i pod dachówką, wcale okazały dom. Kiedy mu się jednak dłużej 
zaczęła przyglądać, spostrzegła, że tylko dwa okna ma oszklone, a reszta zabita 
jest deskami, jakby nie starczyło pieniędzy, czasu, a może chęci na jego 
ukończenie. Dopiero po długiej chwili zauważyła opodal małą dziewczynkę pasącą 
krowę. Rozglądnąwszy się czujnie, wyszła z lasu i zbliżyła się do niej. Zdawała 
sobie sprawę, że nie wygląda, jak inne spotykane tu kobiety, i że mała może się 
jej przestraszyć. - Nie bój się - powiedziała. - Nic ci nie zrobię. Dziewczynka 
- mogła mieć około pięciu lat - nie miała jednak przestraszonej miny, oglądała 
ją tylko ciekawie, przechyliwszy nieco głowę. - Ja tam nikogo się nie boję - 
powiedziała. I dodała: - Pani z Warszawy? - Tak. I nikt nie powinien o tym 
wiedzieć. - Tu nikogo nie ma. Tylko dziadek w domu śpi i Adaś się przy nim bawi. 
- A rodzice? - Tata pojechał do miasta po doktora, bo jaśnie pani zachorowała. A 
mamy w ogóle nie ma. Umarła, jak Adaś miał się urodzić, źle jej szło, a pan 
doktór nie mógł przyjechać, bo wciąż jechało niemieckie wojsko za Wisłą. - To 
Adaś ma trzy lata - powiedziała bezwiednie. - Tak. A ja pięć. Na imię mam 
Zuzanka. - Ładnie! - zamiast zapytać, czy może wejść do domu, zamiast prosić, 
błagać o to tę małą, która najwidoczniej była tu całą gospodynią, powiedziała 
jeszcze raz: - Bardzo ładnie! Wszyscy to mówią. To jaśnie pani mnie tak nazwała. 
Moja chrzestna. - Jest tu dwór niedaleko? - Pałac. U nas jest pałac. W 
Janiczkach jest dwór, a u nas pałac. Tam są Niemcy, a u nas nasza jaśnie pani. 
Tylko pan major Thiel pilnuje wszystkiego. - Czy to Łęgowo? - Łęgowo - 
odpowiedziało dziecko, zdumione, że ktoś może pytać o to. - Kiedy ojciec wróci? 
Mała zamyśliła się. - Nigdy nie wiadomo. - Dlaczego? - Spytała z ogarniającą ją 
rozpaczą. - Bo jak odwiezie pana doktora, to potem wstępuje do młyna... - 
Zuzanka umilkła na chwilę, przyglądając się mizernemu bacikowi z kija i sznurka, 
który trzymała w ręce. - I długo tam siedzi. Ale wraca przed nocą. Krowę musi 
wydoić. - Chciałabym poprosić twego ojca, żeby mi pozwolił u was się zatrzymać - 
wykrztusiła. - Ja pani pozwalam - powiedziała mała, przyglądając się teraz 
kwiecistym nogawkom piżamy, które wysunęły się już całkiem spod płaszcza, nie 
przykrywając jednak obdrapanych i brudnych łydek obcej kobiety. - Ja - 
powtórzyła. - U nas miejsca dosyć. - A jeśli ojciec powie... - zaczęła z lękiem. 
- Nic nie powie. Jemu wszystko jedno. - A dziadek? - Jemu też wszystko jedno. 
Poczuła łzy, nabiegające jej do oczu, ich piekącą obfitość. Bała się, że mała 
dopiero teraz się przestraszy, ale ona zbliżyła się do niej i dotknęła jej ręki. 
- Niech pani nie płacze - szepnęła. I tak, prowadząc ją za rękę, z łańcuchem, na 
którym trzymała krowę, w drugiej ręce, skierowała się ku domowi. Uwiązała 
Łaciatą przy płocie i pchnęła nie domknięte drzwi. W izbie, rozgwarzonej 
brzęczeniem much jak karczma w niedzielę, spał na łóżku w brudnej pościeli i 
brudnej, rozchełstanej na piersiach koszuli, stary człowiek, rozdziawione usta, 
obrosłe dawno nie goloną szczeciną siwego zarostu, poruszały się w donośnym 
chrapaniu. Widok był upiorny, ale przywykła już do upiornych widoków; tutaj 
miała nadzieję znaleźć schronienie, więc i bliskość tego charczącego starca 
oznaczała spokój i bezpieczeństwo. Z ulgą jednak przeniosła wzrok na bawiące się 
patyczkami na podłodze dziecko. Bose, w krótkiej koszulinie, podbiegło zaraz do 
Zuzanki. - To Adaś - powiedziała. - A dziadkiem niech się pani nie przejmuje. - 
Czemu mam się... nie przejmować? - Bo głupi. I tak coś czasem powie... że nie 
można zrozumieć. Czasem mówi, jak trzeba, ale nie zawsze. - Może chory? - 
Zdrowy, tylko tak już z nim jest. Pan doktór mówi, że już lepiej nie będzie. Bo 
stary. Pan doktór też stary. I jaśnie pani. Tylko młynarzowa młoda - dodała po 
chwili. - No i tata też. - Jeść - upomniał się Adaś, trącając siostrę w ramię. - 
Dopiero co jadłeś. - Jeść! - powtórzył mały głośniej. Dziadek się obudził. 
Najpierw mruknął, nie otwierając oczu: - Jest zupa od obiadu. - Zimna - 
powiedziała Zuzanka, dotykając garnka na wygasłej kuchni. - To co, że zimna? 
Lato, można jeść zimne - stwierdził dziadek całkiem dorzecznie. I chrapnął, 
jakby rozmawiał, nie przerywając snu. - Niech się dziadek obudzi! - krzyknęła 
Zuzanka. - Przyszła jednak pani. Stary uniósł powiekę lewego oka, godząc 
oprzytomniałym spojrzeniem w przybyłą. - Jaka pani? - wymamrotał. - Z Warszawy. 
- Właściwie to z Pruszkowa... - wyjaśniła zbliżając się do łóżka. - Z obozu w 
Pruszkowie. Pewnie pan słyszał? Wywożą tam transporty z Warszawy. Stary usiadł 
na posłaniu, zgarniał na sobie koszulę, wiązał w pasie tasiemkę od kalesonów i 
dwie cieńsze przy nogawkach, prawie czarne od przydeptywania ich przy chodzeniu. 
- Ludzie, co idą z tamtej strony, mówią, że straszne dymy widać. - Niemcy palą 
miasto - powiedziała tępo. - Za powstanie. - O, Jezu! - chwycił się za głowę 
stary. - Jak byłem mały, to po wsiach opowiadano za cara... - Dziadek da 
zapałki! - zniecierpliwiła się Zuzanka. - Zapalę ogień, zagrzeję zupę. - Jeść! - 
powtórzył Adaś. - Cicho! - krzyknął dziadek. - Przez cały dzień byś ino jadł. - 
Odwrócić się do ściany! - przykazał dzieciom, a kiedy ociągając się wykonały 
rozkaz, zaczął grzebać w posłaniu najwidoczniej w poszukiwaniu ukrytych tam 
przed nimi zapałek. - Gdzieś mi się zapodziały, psiajuchy. Były tu rano... 
Zuzanka! Nie brałaś? - Jak bym brała, to by ogień był pod blachą! - wrzasnęła od 
ściany. - Dziadek znowu głupio gada. - Nie głupio, nie głupio - stary grzebał 
wciąż w pościeli. - Ojciec przykazał, żeby zapałki przed wami chować, to chowam. 
O, o! - wyjął tryufalnie spod podartej poszewki zgniecione jego ciężarem 
pudełeczko. Odwróciła się tak, jak dzieci, do ściany, bo dziadek zaczął teraz 
przywdziewać spodnie. A potem wyciągnęła rękę po zapałki. - Ja zapalę. - A 
potrafi pani? - spytał z niedowierzaniem, a Zuzanka, która zbliżyła się, także 
wyciągając rękę, miała to pytanie w oczach? - Teraz chyba wiele rzeczy potrafię 
- powiedziała cicho. - Jak się nazywasz? - spytał Adaś. Uśmiechnęła się z 
wysiłkiem do dziecka. - Olga, na imię mam Olga. - Przeniosła wzrok na dziadka, 
choć chyba nie oczekiwał, żeby mu się przedstawiła. - A nazywam się 
Asarowiczowa. Mój mąż jest lotnikiem, na początku wojny miałam wiadomość, że 
jest w Anglii... że walczy w Anglii... - Na początku wojny... - powtórzył 
dziadek i dodał znów całkiem dorzecznie. - To dawno. - Tak. Bardzo dawno. - 
Poczuła, że łzy, ledwo opanowane przed wejściem do tego domu, ponownie napływają 
jej do oczu. I tak samo jak przedtem, Zuzanka dotknęła jej ręki. - Niech pani 
nie płacze! - odebrała jej zapałki, zbliżyła się do kuchni, żelaznym haczykiem 
rozsunęła z hałasem fajerki. Ale przedtem zajrzała do garnka. - Dziadek nie zje 
zupy? - Jak jest mało, to nie zjem - odpowiedział dziadek po długiej chwili 
bolesnej rozterki. - Ja nie jestem głodna - pośpieszyła wyjaśnić Olga. - E, tam 
- Zuzanka odgarnęła z czoła jasną grzywkę, która zasłaniała jej oczy - teraz nie 
ma takich, co by nie chcieli jeść. Podzielę tak, że wszyscy dostaną. - O! - 
ucieszył się dziadek. - Tak najlepiej. - Olga! Olga! - zaczął wyśpiewywać Adaś, 
zachwycony, że tak dobrze i wyraźnie może wymówić to słowo. - Przynieś drzewa z 
podwórza - krzyknęła do niego Zuzanka; zebranymi z podłogi patyczkami rozniecała 
ogień pod kuchenną płytą - pośpiesz się, bo mi zgaśnie! - Ja przyniosę - Olga 
rzuciła się do drzwi, wyprzedzając małego. Nie czuła śmieszności ani poniżenia w 
ochoczym spełnianiu rozkazu małej gospodyni. Adaś podreptał za nią, po chwili 
wrócili do izby z naręczami sosnowych, pachnących żywicą polan. - Tak to jest - 
westchnął dziadek - jak dzieciom matki zabraknie. - Choć na poły ubrany, tkwił 
wciąż w swojej brudnej pościeli, nie mając zamiaru ruszyć się z łóżka. - A tej 
Monice, panie świeć nad jej duszą, lepiej było na pokojach przy jaśnie pani 
zostać, niż za mąż za naszego Tymona się wydawać. Bo nie on latał za nią, oj 
nie, gdyby o to chodziło, do tej pory panną mogła być i żyć sobie w pałacu, jak 
druga jaśnie pani. Ale ona Tymonowi drogi przejść nie dała, była wszędzie gdzie 
on, jak po jaśnie panią przed pałac zajeżdżał, sama wynosiła pledy i długo 
obtulała nimi nogi jaśnie pani, choć przedtem robił to zawsze lokaj Wincenty. - 
Dziadku - Zuzanka drewnianą łyżką mieszała zupę w garnku - to już było mówione. 
- Ale pani jeszcze tego nie słyszała. I skąd by miała wiedzieć, dlaczego to u 
nas tak jest. - O mamie powiedziałam. - Ale o tym, jak ją jaśnie pani z tatą 
wyswatała, na pewno nie mówiłaś. A było tak: zawołała jaśnie pani Tymka na 
pokoje, choć rozmawiali sobie zawsze podczas jazdy, jaśnie pani w wolancie albo 
powozie, a Tymek na koźle, rozmawiali sobie o tym i o owym, bo jaśnie pani 
lubiła ze stangretem pogadać, najpierw ze mną, potem z ojcem Tymka - bo Zuzanka 
i Adaś to moje prawnuki, choć mówią do mnie dziadku, ale jakby mówiły 
pradziadku, to by się ludzie śmiali, więc lepiej, że tak, lepiej, że dziadku... 
Ale co to ja chciałem... - Kićka się dziadkowi - parsknęła Zuzanka. - Już wiem! 
Nic mi się nie kićka, i młodemu się zdarza, że mu z głowy wyleci, o czym mówił. 
- Zawołała jaśnie pani Tymka na pokoje, choć mogła mu to w powozie powiedzieć, 
ale pewnie chciała, żeby ważniej i paradniej to wypadło. Słuchaj, Tymek - mówi - 
mnie będzie bardzo brak Moniki, żadna mi tak bluzek nie wyprasuje jak ona, ale 
co mam począć, kiedy świata za tobą nie widzi. Jak się ożenisz, dostaniesz ode 
mnie dwadzieścia mórg tej najlepszej ziemi, pod lasem i jeszcze cegły, i drzewa, 
żeby dom postawić. Tymek, jak to usłyszał, zapomniał, że mu kiedyś inne życie po 
głowie chodziło, bo jak umarł jego ojciec i trzeba było następnego Dudę na koźle 
posadzić, jaśnie pani Tymka ze szkół cofnęła, co go była przedtem tam posłała. 
Tymek miał być nauczycielem, albo urzędnikiem w mieście, ale przez to, że jaśnie 
pani przyzwyczajona była do Dudów na koźle, stało się inaczej, choć Tymek o 
tamtym nie zapomniał. A tu nagle ta Monika! I dwadzieścia mórg! I cegła, i 
drzewo z lasu na dom! Ile lat trzeba by być nauczycielem czy urzędnikiem, żeby 
mieć to wszystko? I Tymek się ożenił. Bo trzeba pani wiedzieć, że każdy chłop, 
co na dworskim służy, to niczego tak nie pragnie jak ziemi. A my, Dudowie, nie 
mieliśmy jej nigdy ani kawałeczka, ani zagonka najmniejszego. Tylko nam się 
śniło, że ją mamy. Nieraz takie piękności przeżywałem w nocy i mój ojciec mi 
także opowiadał, że go we śnie coś takiego nachodziło... Że idzie sobie własnym 
polem, tu pszenica mu się ciężkimi kłosami kłania, a tu żyto przygina się do 
ziemi, a tam koniczyna, kolorowa, jak dywan w salonie jaśnie państwa. Zuzanka 
przysiadła na stołeczku przy kuchni, objęła chudym ramieniem Adasia, który 
przytulił się do niej. - Nigdy dziadek tak ładnie nie gadał. Stary człowiek 
uśmiechnął się suchymi, bezzębnymi ustami. - Bo nie było do kogo. Zuzanka 
spojrzała na panią z Warszawy, a ona uśmiechnęła się także zalęknionym jakby 
samym sobą uśmiechem. Pierwszym od wielu dni. - I zaczęło się ni stąd, ni z 
owąd, takie piękne życie. Dwadzieścia mórg! I cegła, i drzewo, najlepsze z 
najlepszych! Wzięliśmy się zaraz do budowy. Kiedy urodziła się Zuzanka, dom był 
już pod dachem, tylko w środku trzeba go było wykończyć. Ale do tego już 
zabrakło szczęścia - wybuchła wojna. Tylko w dwóch izbach po tej stronie sieni 
wstawiliśmy okna i wprawili szyby. Niemiec, jak tu przyszedł na nadzór nad 
majątkami jaśnie pani, nie chciał ani słyszeć o tych dwudziestu morgach dla 
Tymka, dobrze, że w tym domu pozwolił nam zostać, a jaśnie pani w pałacu. A 
potem Monika miała zlegnąć po raz drugi akurat wtedy, kiedy chmara niemieckiego 
wojska ciągnęła na wschód, na nową wojnę, z Rosją, bez przeczucia, że ta wojna 
nie może być wygrana. Bo jeszcze za cara... - Dziadku - upomniała, ale jakoś 
bardzo łagodnie i dziecinnie Zuzanka. - Mówię tylko o tym, dlaczego mama umarła. 
Na wsi to człowieka byle co na drugi świat wyprawia. We wnętrzu zaboli, nie 
wiesz nawet co, i nim do doktora zawiozą, żeby choć pomacał, już jest za późno. 
Nasz doktór z miasteczka zagląda czasem do nas, ale to tylko dlatego, że do 
jaśnie pani przyjeżdża. Ale że wtedy akurat to wojsko jechało... Ogień, który 
objął już całe drzewo pod blachą, doprowadził właśnie zupę w garnku do 
gwałtownego bulgotania, rozniecającego po całej izbie smakowitą woń żytniego 
barszczu. Dziadek urwał swoją opowieść, pociągnął nosem. - Dołóż trochę szperki 
- powiedział do Zuzanki - jest w szafce. Zuzanka wstała ze stołka, przystawiła 
go do szafki, nie bez trudu wlazła na niego i z górnej półki zdjęła 
nadszczerbiony garnuszek. Adaś obserwował siostrę w napięciu, nie zdejmując z 
niej uważnego spojrzenia także wtedy, gdy łyżkę smalcu ze skwarkami wkładała do 
garnka, gdy długo mieszała zupę, a potem nalewała ją ogromną chochlą do czterech 
blaszanych misek, rozstawionych na stole. - Ja naprawdę nie jestem głodna - 
szepnęła Olga. Zuzanka jakby tego nie słyszała, przywołała ją ręką do stołu, 
postawiła przed nią miskę, chyba nawet z większą porcją zupy niż w trzech 
pozostałych, położyła obok kawałek chleba. Ruchy jej były pełne powagi i 
namaszczenia, także życzliwości, którą Olga przyjęła znów gwałtownym pragnieniem 
płaczu. Podczas strasznych przeżyć kilkunastu sierpniowych dni nie uroniła ani 
jednej łzy, nawet nad grobem matki stała z kamienną twarzą, teraz okazywana jej 
dobroć i litość wywoływały skurcz w gardle, spazm hamujący oddech. Głośne 
siorbanie wypełniło wnet izbę i zagłuszyło nawet brzęczenie much, które pchały 
się do misek, siadały na chlebie. Nikt nie zwracał na to uwagi, skupienie nad 
posiłkiem było całkowite i zapamiętałe, także i Olga mu uległa, nie myśląc o 
niczym, nareszcie o niczym nie myśląc. Gdy umilkło zgrzytanie łyżek, po 
nieubłaganie ukazujących się dnach misek, nikt nie ruszył się od stołu. 
Nastąpiła teraz chwila słodkiej, sytej senności, obciążającej powieki, 
łagodzącej rysy miłym otępieniem. Dziadek cichutko zachrapał, Adaś stukał i 
rozchylał usta, jakby zbierał z nich ostatnie smaki kolacji, Zuzanka odpoczywała 
z rękami wyciągniętymi na stole; obsiadły je zaraz muchy, ale ich nie czuła. 
Olgę ogarnęło także pragnienie bezruchu i milczenia, ale nie trwało to długo, 
niepokój podcinał ją raz po raz batem niepewności, gospodarz wciąż nie wracał, 
czy wciąż bez jego zgody mogła liczyć, że spędzi noc w tym domu, że znajdzie 
miejsce odpoczynku i bezpieczeństwa? Zuzanka może także myślała o tym samym, bo 
gdy ruszyła się w końcu od stołu, podeszła najpierw do okna, wyjrzała na drogę, 
którą wszakże nikt nie nadchodził, nieśpiesznie wróciła do stołu, zaczęła 
zbierać miski i łyżki. Olga wyjęła je z jej rąk, rozejrzała się za miską do 
zmywania. - Ja sama - słabo zaoponowała Zuzanka, ale usiadła jednak z powrotem 
na ławie w miejscu, skąd najdogodniej mogła patrzeć na prowadzącą do domu drogę. 
Olga na dogasającym ogniu zagrzała wodę, co Zuzanka obserwowała ze zdumieniem, 
ale potem z uwagą zaczęła się przyglądać czynnościom wykonywanym przez panią z 
Warszawy, gdy ta zmywała naczynia, ścierała stół, zaczęła zamiatać izbę. Na 
dworze coraz wyraźniej zaczynało się ściemniać. Zuzanka trąciła łokciem 
drzemiącego dziadka. - Pójdę - powiedziała. Przytomniał powoli. - A gdzież to? - 
zapytał wreszcie. - Dziadek dobrze wie. Do młyna. - Coś ty sobie umyśliła? - A 
czy to pierwszy raz? - Ostatni raz ojciec cię sprał. - Niech i teraz spierze. 
Czy musi tam tak długo siedzieć? Stary człowiek pohamował uśmiech, który wydał 
mu się niestosowny wobec zasępionych oczu dziecka. Może daleka młodość mu się 
przypomniała, może była to tylko pobłażliwość dla wnuka? - Widać musi - 
powiedział. - Uważaj na psa! - dodał. - Już mnie zna! - krzyknęła Zuzanka, 
wybiegając z izby. Dotknęła ciepłych nozdrzy krowy, która zwróciła zaraz ku niej 
głowę, sprawdziła, czy łańcuch, zamotany na płocie, dobrze trzyma. Podskakując 
ruszyła na przełaj przez łąkę ku ledwie widocznym w oddali zabudowaniom. Świr 
jaskółek szybujących w górze pod wysokim, ciemniejącym już niebem zapowiadał i 
na jutro piękną pogodę. Obfita rosa spadła już na trawę, zmywając z bosych stóp 
Zuzanki, zebrany na nich przez cały dzień kurz. Żaby rechotały nad rzeką, woń 
siana, ściętego w ostatnim tegorocznym pokosie, unosiła się w przedwieczornym 
powietrzu wraz z pierwszym powiewem chłodu. Młyn stał. Ogromne koło, do połowy 
zanurzone w wodzie, całe było pociemniałe od wilgoci, jak i grobla, aż zielona w 
miejscach wyrw i ubytków przegniłej cegły. Obsiadły ją rybitwy, wypatrujące 
zdobyczy w stojącej teraz wodzie. W mieszkalnej części młyna okna były otwarte, 
ale z głębi domu nie dochodził żaden odgłos. Zuzanka zbliżyła się ku wejściu 
nasłuchując. Ogromny pies, uwiązany przy budzie, usiadł tylko na jej widok, 
żółte ślepia rozbłysły mu czujnością. Ale nie zaszczekał i Zuzanka mogła, nie 
obwieszczona przez niego, wejść do sieni i zbliżyć się ku drzwiom, które wiodły 
do mieszkania młynarzów. Znów nasłuchiwała przez chwilę, teraz dopiero 
zatrwożona i rażona nagłym pragnieniem, żeby uciec stąd i pognać przez łąkę z 
powrotem do domu. Ale inne jakieś uczucie przezwyciężyło strach. Podniosła 
piąstkę i z niespodziewaną siłą rąbnęła nią w żółto pomalowane deski. Raz i 
drugi. Donośnie i napastliwie. Echo rozniosło ten odgłos po ogromnych 
pomieszczeniach młyna. Kobieta, leżąca w łóżku ze śpiącym mężczyzną, uniosła 
się, jakby dotknięta prądem. Sięgnęła od razu po bluzkę i spódnicę, porzucone w 
nieładzie, w gwałtownym najwidoczniej pośpiechu, na podłodze przy łóżku. 
Wciągnęła je na siebie, dotknęła nagiego ramienia śpiącego wciąż mężczyzny, 
szarpnęła nim, gdy i teraz się nie obudził. - Wstawaj, Tymon! Ktoś wali do 
drzwi! Może to Michał z Janiczek przyjechał? Nagie ramię ani drgnęło, tylko 
czarna głowa głębiej zanurzyła się w poduszkę. - Tymon! - kobieta uderzyła teraz 
w ten łeb kudłaty, który przed chwilą jeszcze gładziła i tuliła w ramionach. - 
Obudź się! Zabije nas! Zabije nas oboje! Dudnienie w drzwi wciąż trwało, 
donośniejsze jeszcze niż przedtem i mężczyzna wreszcie się poruszył, ale 
przeciągnął się tylko, skrzyżowawszy nad głową potężne ramiona. - To na pewno 
Michał! - szarpnęła nim znowu kobieta. - Wstawaj! Ubieraj się i uciekaj! Przez 
młyn! To na pewno Michał! Mężczyzna przeciągnął się jeszcze raz, aż łóżko 
zatrzeszczało, ziewnął. - Przejeżdżałem przez Janiczki - mruknął. - Młyn w 
ruchu. Jakby się tu nagle Michał objawił? Nie przyszedłbym dziś, gdybym go nie 
widział w Janiczkach. Kobieta, już prawie uspokojona, powolnym ruchem 
przygładziła włosy. - To kto to może być? - Mało to ludzi może mieć interes do 
młyna? - Teraz? O tej porze? Godzina policyjna niedługo. Tymon dźwignął się 
wreszcie z łóżka, sięgnął po spodnie, także porzucone na ziemi. Kobieta 
zapomniała jakby nagle o wszystkim, zapatrzona w jego nagie plecy, mocne 
lędźwie; poruszyła się leniwie, kiedy powiedział: - Idź zobacz, kto to taki. 
Drzwi do sieni nie zamykaj, żebym słyszał. Zuzanka, zmęczona dobijaniem się, 
odpoczywała przez chwilę, ale wnet rąbnęła znów piąstką w żółte, nie ustępujące 
przed nią deski. - Już idę! Idę! - odezwał się z wnętrza kobiecy głos. 
Zazgrzytał klucz w zamku. - Zuzanka? - zdumiała się, przykro zaskoczona 
młynarka. - Jest tata? - spytała mała. - A był tu... - zmieszała się kobieta. - 
Ale krótko i już pewnie poszedł... - Zuzana! - wrzasnął Tymon z głębi, 
rozpoznawszy głos córki. Zjawił się w drzwiach, wciągając koszulę. - Co ci 
przyszło do głowy, żeby tu przychodzić? Tyle razy mówiłem... Jak ci przyłożę, 
będziesz wiedziała raz na zawsze... - Zostaw! - kobieta wciągnęła dziecko do 
pokoju, zasłoniła je sobą. - Może coś się stało? - Nic się nie stało - wyjaśniła 
pogodnie Zuzanka. - Tylko jedna pani przyszła. - Pani? Jaka pani? - zapytali 
razem Tymon i młynarka. - Z Warszawy. Bardzo śmiesznie wygląda. Takie portki ma 
w kwiatki... Ale wciąż chce jej się płakać. - Płakać? - znów groźnie spytał 
Tymon. - No, co ty? Tymek! - kobieta zakołysała głową. - Nie wiesz, co się 
dzieje w Warszawie? - No i co z tego, że przyszła? - spytał już łagodniej. - Nie 
ma gdzie iść - szepnęła Zuzanka i dodała po chwili. - Statki już pomyła. Izbę 
zamiotła... - U nas? - U nas. - Młoda? - czujnie spytała kobieta. - Bo ja wiem? 
- zamyśliła się Zuzanka. - Pewnie młoda. Tylko wciąż chce płakać... - I co? - 
podniósł znów głos Tymon. - Co ja? Co ja na to poradzę? Zuzanka przysiadła na 
stołku przy stole, zapatrzyła się na biały kołacz, jeszcze nie zdjęty z blachy. 
- Ona pewnie chce spać - powiedziała po chwili. - Wygląda taka zmarnowana. A ja 
nie wiem... Na łóżku w kuchni dziadek, a w pokoju... jakby tata w nocy wrócił i 
na łóżko się zwalił... - Zuzana! - podniósł znów głos ojciec. Przyczesywał 
zgiętymi palcami zmierzwione włosy. - Do pioruna! Skądżeś ją wzięła? - Krowę 
pasłam, jak wyszła z lasu. - I od razu do nas? - Do nas. Najpierw do mnie, jak 
stałam przy krowie. - I co powiedziała? - Ona tylko, że z Warszawy. I że nikt 
nie powinien jej widzieć. A ja... - Co ty? - Że u nas miejsca dosyć. - Jak to, 
dosyć? - No, dosyć! A nie? - O, do pioruna! - powtórzył znów Tymon. - Ja bym ją 
może i wzięła - zaczęła kobieta niezbyt chętnym głosem - ale Michał... Nie wiem, 
co by Michał na to rzekł. No i... - zerknęła najpierw ku dziecku, potem 
przeniosła wzrok na twarz mężczyzny - ty... ty byś nie mógł przychodzić, bo 
jak... kiedy ktoś jeszcze w domu... - Tobie tylko jedno w głowie - bez uśmiechu 
powiedział Tymon. - Niech tata już idzie - przynagliła nie za bardzo gorliwie 
Zuzanka. Patrzyła wciąż na kołacz, pięknie był przyrumieniony, posypany 
makiem... I pachniał! Pachniał - głodnemu - do zachwyconego omdlenia. - Jeść jej 
dałam - powiedziała bez wyraźnego związku. - Komu? - spytała młynarka. - Tej 
pani z miasta. Zupę podzieliłam na cztery miski... - To pewnie sama jesteś teraz 
głodna - powiedział łagodniej ojciec. - No! - szepnęła tylko Zuzanka. Młynarka 
już szukała noża. Ostrożnie, żeby nie zgnieść świeżego ciasta, odkrajała 
przypalony nieco koniuszek. - Masz - powiedziała do Zuzanki. Dziewczynka 
wyciągnęła rękę. - To dla Adasia - szepnęła. Młynarka ukrajała drugi kawałek, 
podała go małej. - To dla dziadka - powiedziała teraz. - O, ho, ho! - roześmiała 
się kobieta niezbyt ochoczo. - Sprytna jesteś! - odkrajała trzeci kawałek. - A 
to już będzie dla ciebie. Zuzanka trzymała oburącz przy piersi trzy kawałki 
ciasta. Wydawało zapach mącący w głowie. Ale odpowiedziała mężnie: - Nie, to dla 
tej pani. - Co za smarkata! - kobieta z coraz większym trudem udawała 
rozbawioną. - Pół kołacza będę musiała skrajać. - A tak! - roześmiał się także 
Tymon. - Bo i ja bym zjadł! Wspomnienie chwil niedawno przeżytych wyraziło się w 
dwóch energicznych pociągnięciach nożem i dwa potężne kawały ciasta znalazły się 
w rękach Zuzanki i jej ojca. Takiemu chłopu placka skąpić! - pomyślała młynarka 
z rozgrzeszającą ją ze szczodrości ochotą. Gdzie by takiego drugiego znalazła, 
nigdzie by takiego drugiego nie znalazła w tej swojej babskiej, młodej 
potrzebie. Uschłaby tutaj w tym pustym młynie, mąż przyjeżdżał z Janiczek tylko 
na niedzielę, a i wtedy za dużej pociechy z niego w łóżku nie było - twarde miał 
tylko kolana i łokcie. Wprawdzie major Thiel z pałacu, ile razy do młyna 
zaszedł, oczyma za nią wodził, śmiał się i przygadywał "Sie sind doch jung, Frau 
M~uhlerin. Und lachen Sie so sch~on..." Ale miała przecież na tyle honoru, żeby 
z Niemcem - choćby ta babska potrzeba nie wiem jak ją przypiliła - się nie 
zadawać. - Jedzcie! - zamruczała sennie. - Jedzcie! na zdrowie! - Chodźmy, papa! 
- powiedziała Zuzanka oblizawszy palce po zjedzeniu ciasta. Młynarka wychyliła 
się przez okno. - Wyjrzę, czy nikt się w pobliżu nie kręci. - Wciąż ci się twój 
ślubny przywiduje - parsknął Tymon. - jeszcze masz mało? - poklepał kobietę po 
szerokich plecach, pociągnął za rękę Zuzankę. Wyszli w gęstniejący już mrok. Gdy 
mijali groblę, rybitwy poderwały się z trzepotem skrzydeł. Tymon od razu ruszył 
przed siebie długimi krokami, Zuzanka biegła obok, nie mogąc za nim nadążyć. - 
Tato! - wołała zdyszana. - Tato! Przystanął wreszcie, wziął dziecko za rękę, 
ciasno zamknął małą piąstkę w swojej dłoni. Na krótką chwilę poruszyło mu się 
coś miękko w sercu, ale życie wokół toczyło się według twardych praw i człowiek 
nie powinien być miękki jak krowia kupa na łące, którą każdy butem może 
rozdeptać. Szarpnął chudym ramionkiem córki. - Co się wleczesz jak kulawa koza? 
Ale Zuzanka nie przyzwyczajona była do czułości, to i ostre słowa nie robiły na 
niej wrażenia. - Tato! - zaczęła znowu. - Przecież to lepiej, że idziesz z młyna 
ze mną. - Dlaczego lepiej? - spytał Tymon myśląc o czym innym. - Bo jakby nas 
młynarz teraz spotkał... - To co? - To by sobie nic nie pomyślał. Tymon 
roześmiał się, głośno, z całego serca. Ile lat miała ta jego córka, wiedząca już 
tyle o życiu? Ale czy i inne dzieci nie zgubiły wcześnie w ten wojenny zły czas 
swego dzieciństwa? Wziął Zuzankę na rękę, tłumacząc się sam przed sobą, że robi 
to tylko dlatego, żeby szybciej być w domu. - Tato! - pisnęła. - Placek! - 
Trzymała kurczowo przy piersi trzy kawałki białego, młynarskiego kołacza. Dla 
Adasia. Dla dziadka. Dla obcej pani. - Nie bój się, nie zgniotę. - Zły byłeś, że 
prosiłam? - O co? - O ciasto. Bez proszenia by nie dała. - Pewnie nie. - Zły 
byłeś? - Nie. Młynarzowa nie zbiednieje. Zawsze może sobie upiec biały placek. 
Zuzanka umilkła na chwilę. Wolną rączką mocno trzymała ojca za szyję. - Ale jak 
chodziłeś do Mani_ogrodniczki to było bezpieczniej. - Bezpieczniej? Co ci znowu 
przychodzi do głowy! - Tak ludzie we wsi mówią. - Jacy ludzie? - Zenka słyszała, 
jak jej mama rozmawiała z ciotką. - Co jeszcze mówią? - Że Mania panna. To nie 
ma męża, co by ci kości porachował. I może... - Może co? - Może wydałaby się za 
ciebie. I mielibyśmy gorące jedzenie w domu. Bo to, co przynoszę z pałacu, 
zawsze jest już zimne. - Można przecież zagrzać! - krzyknął. - Dziadek mówi, że 
nie warto. - Bo nie chce mu się drzazg nałupać - staremu łamadze. Ech! - Tymon 
ukrył twarz w wilgotnych od wieczornego powietrza włosach córki. - Żadna się za 
mnie nie wyda - rzekł bezbarwnie - bo akurat tyle samo smutku, co i przywiązania 
do wolnego stanu było w tych słowach. - E, tam - Zuzanka nie brała poważnie 
wyznania ojca. - Naprawdę. Która by chciała wziąć sobie na głowę was... i 
dziadka? - Żadna nie chce? - Pewnie żadna. - To może i lepiej - zadumała się 
Zuzanka. - Bo jedzenie mielibyśmy gorące, ale macocha by nas lała... - No! - 
szepnął Tymon. Znowu ogarnęło go uczucie niestosowności tej rozmowy z 
pięcioletnim dzieckiem, ale już się nie roześmiał, jak przedtem. Bo z kim miał 
rozmawiać? Jakiego innego powiernika miał dla swoich spraw? Dziadek coraz mniej 
się do tego nadawał, a jaśnie pani, gdy "dla powietrza" woził ją okolicznymi 
drogami, snuła wciąż opowieści ze swego życia, które - w jakimś innym przeżyte 
wymiarze - żadną nie mogło być dla niego nauką. Z jaśnie panią zresztą bał się 
rozmawiać o swojej sytuacji, bo by mu może chciała znów naraić jakąś dworską 
dziewczynę, a dwadzieścia mórg, które by może i za nią dostał, nie stanowiły 
żadnej przynęty wobec wieści o rządach nowej Polski za Wisłą. Gdy zbliżyli się 
do domu, Tymon zdjął Zuzankę z ramienia, bo objawiać się z tą czułością w izbie 
wydało mu się jakoś dziwnie ośmieszające; jego i Zuzankę. Pobiegła przed nim, 
bokiem uderzyła w drzwi, od razu skierowała się do stołu i rozdzieliła na nim 
swoje dary. - To dla Adasia. Dla dziadka. Dla pani. - Podniosła wzrok na kobietę 
i znów wydało jej się, że widzi w jej oczach gwałtownie wzbierające łzy. Niech 
pani nie płacze, chciała powiedzieć, ale pomyślała, że teraz ojciec to pewnie 
powie i że to będzie i ważniejsze, i lepsze, bardziej pocieszające. Tymon jednak 
szedł najpierw ku oknu, żeby zasłonić je papierem zaciemniającym i zaraz potem 
zapalić lampę. W jej blasku sam poczuł się zmieszany - swoim wzrostem, szerokimi 
barami, głową wzniesioną wysoko ponad maleńkością dzieci, kruchością dziadka, 
steraną delikatnością obcej kobiety. Patrzyła na niego wyraźnie przestraszona, 
jakby teraz - gdy go ujrzała - jeszcze bardziej niepewna była swego losu. 
Zapięła pod brodą ostatni guzik cudacznego kwiecistego ubranka, zacisnęła na nim 
palce, podniosła drugą dłoń i także przyłożyła ją do gardła. - Przepraszam - 
szepnęła - myślałam, że będę tutaj mogła... - Tato - Zuzanka szarpnęła ojca za 
nogawkę spodni - u nas miejsca dosyć. - Ale on wciąż nic nie mówił, a obca pani 
- wobec tego milczenia - z trudem szukała dalszych słów. - ...że będę mogła... 
Wywieźli mnie z matką z Warszawy, matka umarła. Uciekłam z Pruszkowa i jestem 
bez dachu nad głową... Myślałam, że tu... choć chwilowo... choć chwilowo pod tym 
dachem... - Tato - zaczęła znów Zuzanka. - Cicho bądź! - zgromił ją ojciec, ale 
do obcej kobiety zwrócił się innym głosem, takim, jakim rozmawiał z jaśnie 
panią, gdy chciał jej udowodnić, że nie zapomniał lat w szkołach, do których go 
posyłała. Rzekł więc Tymon Duda tym swoim odświętnym głosem: - Każdy dach jest 
po to, żeby ludzi chronił. Ale jeden lepszy, a drugi gorszy... U nas nie byłoby 
pani dobrze. - Tato! - zachlipała Zuzanka. - Cicho bądź! Nie byłoby pani tu 
dobrze; muchy, brudno... - Ależ ja... ależ mnie... - wyjąkała kobieta. - Muchy i 
brudno, a na zimę myszy się cisną do izby. To nie dla pani. - Ja... - zaczęła 
błagalnie kobieta. - Nie dla pani - rzekł Tymon jeszcze raz, ale sam się 
zdumiał, nie brzmiało to ostro ani niechętnie. W każdym słowie był jakiś prawie 
pieszczotliwy podziw, którego nie spodziewał się po sobie, tak jak nie 
spodziewał się, że nagle powie: - zaprowadzę panią do pałacu. - O, tak! - po raz 
pierwszy odezwał się dziadek. - Do pałacu. - Ale ja wolę... - próbowała wciąż 
oponować. - Do jaśnie pani. Do pałacu - powtórzył. Nie wiedział, skąd przyszedł 
mu do głowy ten pomysł. Chyba dlatego, że się przestraszył. Tak, chyba dlatego. 
Nie mógł wyobrazić sobie, żeby ta kobieta, choć tak sterana i nieszczęśliwa, 
miała spędzić noc na łóżku dziadka albo i na jego własnym, gdyby sam przeniósł 
się na posłanie do dzieci czy na podłogę... - Zaraz panią tam zaprowadzę - dodał 
z naprawdę przerażonym pośpiechem. - Ale słyszałam, że w pałacu jest Niemiec. - 
Kobieta odjęła palce od szyi i wczepiła je teraz w kant stołu. - Treuh~ander. - 
My naszego Niemca owinęliśmy sobie wokół palca - powiedział chełpliwie. - Gdy 
jaśnie pani nie zażywała spaceru w powozie, jeździł z majorem i wysłuchiwał jego 
zwierzeń - tym gorliwszych, im bliższy był front - na temat owego szczególnego 
zawstydzenia, jakie zaczynali odczuwać Niemcy w okupowanym kraju. - Wokół palca! 
- powtórzył. - A poza tym interesuje go tylko to, co by mógł do Wiednia wysłać. 
Bo to Austriak. - Austriak - powtórzyła jakby z nadzieją. - Kiedy z nim jadę, 
wciąż mi mówi, że chce dożyć tylko tego, żeby we Wiedniu zjeść kawałek tortu w 
kawiarni u Sachera. Choć będzie tam ludzi straszył opaską na oku: był ranny pod 
Dieppe. - Pod Dieppe - powtórzyła znowu. Zobaczyła to słowo, wydrukowane dużymi 
literami w podziemnej gazetce, gdy latem 1942 roku nie powiodła się próba 
angielskiego desantu w kanale La Manche. Na każdym narożniku w Warszawie ryczały 
megafony, obwieszczające triumfalnie niemieckie zwycięstwo. Wyolbrzymiano 
zapewne alianckie straty, ale i te, podane w polskiej gazetce, były przerażająco 
duże. Zapamiętała utratę stu sześciu samolotów i to, że uratowało się z nich 
tylko trzydziestu pilotów. Czy byli też wśród nich Polacy, czy był Stach? W 
desancie brało udział pięć polskich dywizjonów myśliwskich, pięć polskich 
dywizjonów... Nie, nie mogła spotkać się z człowiekiem, który był w Dieppe, 
który walczył w Dieppe. I lepiej by było, żeby on, ten człowiek, który stracił w 
Dieppe oko, nie dowiedział się nigdy, że jej mąż też w tym samym czasie tam 
walczył... - Ja bym naprawdę wolała - szepnęła - naprawdę wolałabym zostać 
tutaj. Tymon patrzył na nią bezradnie, Zuzanka szarpała go wciąż za nogawkę 
spodni, Adaś zaczął płakać, nawet dziadek przestał łapać pchły na swoich chudych 
łydkach i wpatrywał się w niego posępnie. - Ma pani jakieś rzeczy? - spytał. - 
Nie... żadnych. To znaczy tylko płaszcz... i to, co na sobie. - No, widzi pani - 
mruknął. - U mnie się pani nie przyodzieje. Wszystko, co zostało po nieboszczce 
żonie, zabrała kobieta, która Adasia z najgorszego wychowała. Jak zabrała 
ostatnią koszulę, więcej się tu nie pokazała. Więc u mnie się pani nie 
przyodzieje - powtórzył. - A w pałacu u jaśnie pani szafy pełne wszystkiego; 
bielizny, sukien, futer. Idzie zima, musi pani w zimie mieć co na siebie włożyć. 
Dobrze powiedziałem, musimy iść do pałacu. Kobieta powoli rozprostowywała palce 
wczepione w brzeg stołu. - Chodźmy - przynaglił Tymon - zanim w pałacu spuszczą 
na noc psy z łańcuchów. Dopiero teraz ruszyła się z miejsca, wzięła płaszcz, 
złożony na ławie, narzuciła go na ramiona. - Ciasto ja zjem! - odezwał się Adaś, 
przestając płakać. - Nie! To dla pani! - zaprotestowała Zuzanka, trzepnąwszy 
brata po wyciągniętej rączce. - Niech zje - uśmiechnęła się blado Olga. Szła już 
ku drzwiom, ale odwróciła głowę i przystanęła na chwilę. - Odwiedzę was - 
powiedziała - jeśli... zostanę w Łęgowie. - Na pewno zostanie pani w pałacu - 
rzekł Tymon otwierając drzwi. Wyszedł pierwszy i dopiero na ścieżce poczekał na 
nią. - Noc piękna! - odezwał się bez sensu, sam to teraz zrozumiał; w te dni 
sierpniowe, kiedy nad Warszawą unosiły się dymy, kiedy śmierć i bezdomność 
czaiły się wokół ludzi i dopadały ich z okrutnego wyroku - cóż z tego, że już na 
pewno kończącej się wojny - w te dni nie było dla nikogo żadnego piękna, choćby 
ono wokół istniało. Ale ona niespodziewanie potwierdziła: - Bardzo piękna! - 
Panicznie bała się, że ten człowiek nie powie już nic więcej, że będą iść w 
milczeniu pośród księżycowego blasku i grania świerszczy na łące, przez tę 
naprawdę wyjątkowo piękną noc, tak osobno - bez żadnego związku z ludźmi, i nie 
dla nich - odprawiającą swoje letnie piękno. - Ale chłodna - dodała po chwili. - 
Najchłodniej robi się nad ranem - powiedział Tymon. - Wiem. Cztery noce 
spędziłam pod gołym niebem. - W Warszawie? - W Warszawie. Niemcy po wypędzeniu 
ludzi z domów grupowali ich najpierw w kościele św. Wojciecha i na targowisku 
warzywnym. Ja - z Filtrowej - dostałam się właśnie przed transportem do obozu w 
Pruszkowie na "Zieleniak". - Pan nie zna Warszawy? - Nie. - Tak blisko. - Co z 
tego, że blisko? Ludzie dopiero teraz, w wojnę - dla handlu i z innej potrzeby - 
zaczęli ruszać się z miejsca. Przed wojną kolej była droga... Przeszło jej przez 
myśl, że nigdy się nad tym nie zastanawiała. Tak jak i nie wyobrażała sobie 
takiej izby, podobnej do tej, którą przed chwilą opuściła, brudnej pościeli, 
zagrzebanego w niej starego człowieka... - Był czas, że chodziłem do szkoły w 
Sochaczewie - tonem niespodziewanego zwierzenia zaczął Tymon - ale bilet do 
Warszawy kosztował... już nie pamiętam ile, w każdym razie dużo, dla mnie dużo. 
- I już nie zobaczy pan Warszawy takiej, jaka była - szepnęła. - Ano, nie 
zobaczę. Szkoda - umilkł, a ona myślała, że się już nie odezwie. Dorzucił jednak 
po długiej chwili, innym, donośniejszym głosem: - Ale teraz chciałbym w niej być 
jeszcze bardziej niż przedtem. - Teraz? - A co pani myśli? - przystanął i 
pierwszy raz zobaczyła z bliska jego twarz, rozbłysłe nagłym gniewem oczy, 
skrzywione gorzko usta. - Że mi w smak przez całą wojnę na koźle siedzieć? Do 
młyna łazić... - urwał i zamilkł na chwilę. - W gębę bym sobie czasem sam 
napluł. Ale co? Jak pies do budy uwiązany jestem do tych swoich dzieciaków i 
dziadka. Przecież ich nie zostawię? - Nie - powiedziała cicho. - Nie może pan. - 
Wiem, że nie mogę. Tylko jakie myśli mnie nachodzą, gdy na nich patrzę! Niemcy 
są jeszcze silni. Tu nikt nie wierzy, że powstańcy zwyciężą. Ale wszyscy wiedzą, 
że to dla honoru ta walka. Zamilkli na długą chwilę. Księżyc wciąż świecił z 
bezchmurnego nieba, mokra od rosy łąka lśniła pod jego blaskiem, niezmordowanie 
koncertowała kapela świerszczy - osobne piękno świata nie zaprzestawało swego 
trwania, swego upartego istnienia. Ruszyli ku kępie drzew, od której zaczynał 
się dworski park. Tymon szedł wciąż przodem, kobieta za nim. - Nie może ich pan 
zostawić - powróciła nagle do wcześniejszych jego słów, a on prawie krzycząc 
powtórzył: - Wiem, że nie mogę. Wiem! - Różne rzeczy w różny sposób liczą się w 
życiu. Ale ich niespełnienie boli czasem tak samo. Ja... - Niech pani skończy. - 
Kiedy powstanie wybuchło, kiedy wiadomo już było, że się zaczęło, ja także 
miałam się stawić w moim punkcie. Gdy wychodziłam z domu, matka się tego 
domyśliła. Dostała ataku serca. Początkowo myślałam, że udaje... że tak tylko 
udaje, żeby mnie zatrzymać, bo prócz mnie nie było nikogo, kto by mógł się nią 
opiekować. Dręczy mnie myśl i nigdy nie przestanie dręczyć, że mogłam ją o to 
posądzić. Bo kiedy Niemcy wyrzucili nas z domu, ledwie dowlokła się na 
"Zieleniak", a z Pruszkowa zabrano ją do szpitala w Milanówku. Uciekłam z obozu, 
żeby być razem z nią. I dziś... dziś dowiedziałam się, że nie żyje... - Ile 
miała lat? - odezwał się znów bez sensu i potrzeby uzyskania tej wiadomości. - 
Pięćdziesiąt. Tylko pięćdziesiąt. Ale wojna nadszarpnęła jej siły... Ojciec 
umarł zaraz na początku... - umilkła, głos uwiązł jej w gardle i jednak, tak jak 
przedtem jego córka, powiedział przystając znów na ścieżce: - Niech pani nie 
płacze. Już się stało i nie odstanie. Teraz musi pani myśleć o sobie. - Wiem - 
wykrztusiła. - No to niech się pani zbierze w kupę - rzekł szorstko, jakby nie 
chciał i z jakichś powodów mogło to być ważne dla niego, żeby rozbeczała mu się 
tu na ścieżce. - Na pewno ma pani jeszcze dla kogo żyć. - Mam - powiedziała po 
długim milczeniu. - Wierzę, że mój mąż wróci z wojny. Okna w pałacu były ciemne: 
albo tak idealnie je zasłonięto, albo w całym budynku nie palono świateł; tylko 
w prawym skrzydle spod krzywo opuszczonego zaciemniającego papieru wydobywała 
się smuga światła. - To gabinet jaśnie pani - powiedział Tymon. - Treuh~ander, 
major Thiel, mieszka w lewym skrzydle. Z jego okien nigdy nie widać światła, sam 
zapuszcza rolety, panicznie boi się bombardowania. Powiedziałem mu, kiedy 
ostatni raz jechaliśmy, że na Łęgowo bomba może spaść tylko przez pomyłkę. I 
właściwie jaka? Rosyjska, czy angielska? - Nie wiem - szepnęła bezbarwnie. Park 
ciągnął się długimi alejami, oświetlonymi, jak teatralne dekoracje, blaskiem 
księżyca. Wieczorne szepty drzew, ściszony gwar listowia w bezwietrznym prawie 
powietrzu były jak spokojne oddychanie ziemi. Ale nagły, ostry, alarmujący krzyk 
zburzył ten spokój. Zatrzymała się przy jakimś drzewie. - To puszczyk, wyjaśnił 
Tymon. - Niech się pani nie boi. - Zupełnie jakby to był ludzki głos. - Ale to 
tylko puszczyk, przyzwyczai się pani, jak pani tu zamieszka. Pałac jest bardzo 
duży, jaśnie pani nie pożałuje miejsca. Nieraz mi mówiła, że bardzo jej 
doskwiera samotność. Jaśnie państwo to przeważnie swoje smutki przeżywają w 
milczeniu, ale czasem jest już z nimi tak, że muszą się komuś zwierzyć. I tak 
jest z jaśnie panią; powiedziała mi, że czasem pół dnia chodzi po pałacu, zanim 
kogoś spotka. - Może przecież zadzwonić... - A to inna sprawa, jak się ktoś 
zjawia zawezwany - powiedział Tymon - całkiem inna sprawa. Wejdziemy do pałacu 
przez pomieszczenia gospodarcze. Tam i teraz powinien ktoś być. Gdybyśmy 
kołatali od frontu do głównych drzwi, treuh~ander mógłby usłyszeć. Obeszli prawe 
skrzydło pałacu, białą elewacją jaśniejące w księżycowej poświacie, zanurzyli 
się w cień za budynkiem, budząc czujność uwięzionych jeszcze na łańcuchach psów. 
Ale Tymon, którego najwidoczniej znały, zagadał coś do nich i umilkły 
uspokojone. - Pójdę pierwszy - powiedział. - Niech pani tu zaczeka - wskazał jej 
załom muru przy tylnym wejściu do pałacu. - Czasem zdarza się, że major 
przychodzi tu, żeby pogadać z kucharzem. Nudzi się jak mops, a nie śmie pchać 
się do jaśnie pani ze swoim towarzystwem. Została sama, ledwo opanowując 
drżenie. Człowiek, który ją tu przyprowadził, zniknął w głębi budynku; zanim 
dotrze do jaśnie pani, będzie musiał jakimś ludziom opowiedzieć o niej... że 
czeka za drzwiami, że nie ma gdzie głowy złożyć... i od nich, od tych ludzi, od 
ich serca, zależeć będzie, czy stangret jaśnie pani będzie mógł jej samej 
przedstawić sprawę, z którą tu przyszedł... Nie było go długo. W parku znowu 
odezwał się puszczyk, psy przy budach dzwoniły łańcuchami, z głębi pałacu nie 
dochodził żaden odgłos. Zaczęła się modlić strzępami jakichś pogubionych w 
pamięci modlitw. - Ojcze nasz, zdrowaś Mario, kto się w opiekę poda Panu 
swemu... Niech ten człowiek przyjdzie, niech on wróci, niech jej tu nie 
zostawia. Wolność, którą zachłysnęła się za wrotami obozu w Pruszkowie, wydała 
jej się nagle tak samo przerażająca, jak niewola. To było najgorsze z uczuć, 
jakiego mogła doznać. Niech ten człowiek wróci, niech nie pozwoli jej myśleć, że 
jest zupełnie sama... Ojcze nasz, zdrowaś Mario, Panie Boże, któryś rzekł: 
Proście, a otrzymacie, szukajcie, a znajdziecie, kołaczcie, a będzie wam 
otworzone... Może powinna kołatać do tych drzwi zamkniętych, walić w nie 
pięściami, uderzać kolanem...? Może powinna krzyczeć, żeby przypomniano sobie, 
że ona tu stoi, że czeka... że nie wie, co ze sobą zrobić? - A jeśli... jeśli 
jaśnie pani jest taka chora, że nie można jej niepokoić cudzymi sprawami, 
całkowicie cudzymi sprawami, kiedy przeżywa swoją własną, może ostateczną? 
Przecież wzywano do niej lekarza, ten człowiek, który wciąż nie wracał, który ją 
tu zostawił i nie wracał - ten człowiek jeździł po niego, nie musiało więc być 
dobrze z jaśnie panią. Chwyciły ją gwałtowne dreszcze, jakby myśl o cudzej 
chorobie mogła i na nią ją sprowadzić. Przyłożyła dłoń do ust, żeby powstrzymać 
szczękanie zębów. Co zrobi sama i chora przed tymi zamkniętymi drzwiami, które 
może już nigdy się nie otworzą...? Usiadła na kamiennych schodach, które wydały 
jej się lodowato zimne i mokre. Twarz ukryła w uniesionych kolanach. W obozie 
miała już swoją pryczę, zatęskniła do niej boleśnie, jak do najbardziej 
szczęśliwego miejsca na ziemi. O siódmej wieczorem rozdawano chleb i zupę, jeśli 
kto miał ze sobą miskę i kubek, żeby było w co nalać. Rzadka i niesmaczna, była 
jednak gorąca i czuło się jej kojące ciepło we wnętrznościach. Talerz tej zupy i 
prycza, na której można było skulić się pod płaszczem, talerz tej gorącej 
zupy... Oprzytomniała, uświadomiwszy sobie, jaką klęską, jakim poddaniem się 
losowi były te myśli. Nie słyszała, że drzwi się otworzyły i kroki, zstępujące 
po schodach zbliżyły się do niej. Szarpnęła się, gdy poczuła dłoń na ramieniu. - 
Myślałem, że pani zasnęła. - Nie, skądże... - wyjąkała. - Trochę długo to 
trwało, bo u jaśnie pani jest akurat Wicio, syn rządcy, który każdego wieczora 
czyta jej książkę; jaśnie panią bolą oczy. - Ach, to tylko oczy! - zerwała się 
ze stopnia. - Bardzo się bałam, że jest chora. - Taka znów bardzo chora nie 
jest. - Przecież przywoził pan do niej lekarza, Zuzanka mi mówiła. - Ach - Tymon 
uśmiechnął się powściągliwie. - Ale to nie dlatego, że chora. Chodźmy. Niech 
pani da mi rękę, bo wszędzie ciemno. Szli długimi korytarzami, wstępowali na 
schody, otwierali i zamykali drzwi. Wreszcie przed jednymi Tymon powiedział z 
wyraźnym szacunkiem, który - jak wyczuła - i jej powinien się udzielić: - To 
tutaj. Tutaj przeważnie każdego wieczoru przebywa jaśnie pani. Zapukał, ale z 
głębi pokoju nikt nie wezwał ich do wejścia, tylko podniesiony chłopięcy głos 
czytał z patetycznym zapamiętaniem tekst, który Oldze wydał się znajomy, jak 
pacierz, tylekroć odmawiany w odległym świecie jej lektur. Oparła pałające czoło 
o zimną deskę drzwi. Daleki czas z tamtych słów przemieszał się w jej splątanych 
myślach z wojną jeszcze nie opisaną, która już się kończyła, ale wciąż 
najokrutniej trwała, wlokąc po wszystkich swoich szlakach żołnierzy 
nieszczęsnego kraju, którzy u obcych wodzów dopraszali się wywalczonej, wciąż 
wywalczanej, dla niego wolności. - Wiwat cesarz! - czytał łamiącym się z 
przejęcia głosem Wicio, syn rządcy w Łęgowie, pragnący jak najlepiej pokazać się 
jaśnie pani. - Chwila, cicho... Oto znowu bucha ten szalejący orkan radości, ten 
uniesiony hymn, w jedno słowo zawarte Atlantyckie Morze: - Wiwat cesarz! Dreszcz 
odmienny przebiegł ciało. Znikł, a z nim razem myśl o tym, co znaczyć może ten 
wszechpotężny okrzyk. Cisza nastała. Zjawił się w uliczce między rannymi, 
ułożonymi szeregiem, oficer wielkiego wzrostu i czytał manifest cesarski głosem 
doniosłym, manifest głosił wszem wobec - "zdrowym i konającym żołnierzom, 
pracowitemu ludowi i bogaczom, księżom i świeckim, Francuzom i Hiszpanom, 
wszystkim zgoła, kto oddycha na Półwyspie Iberyjskim, że w chwili tej cesarz 
Francuzów na wieki wieczne znosi i niweczy inkwizycję świętą, wypuszcza jej 
więźniów, umarza sprawy, że liczbę zakonów i klasztorów zmniejsza się o dwie 
trzecie, że na zawsze odmienia i kasuje odwieczne prawa feudalne panów, że znosi 
i niweczy wszelkie przywileje..." W głębi pokoju rozległ się jakby krótki, 
sarkastyczny śmieszek kobiecy, a po nim - w ciszy, która nagle zapadła - Wicio 
zapytał: - Mam czytać dalej? - Czytaj! - rozkazała jaśnie pani. "Cedro słyszał 
wszystko dokładnie i wszystko zrozumiał." Tymon zapukał znów, głośniej niż 
poprzednio. A gdy i tym razem nie wezwano ich do wejścia, nacisnął klamkę. - 
Wchodzimy! Nie będziemy tu stać nie wiadomo dokąd. Popchnięta lekko przez niego 
Olga przekroczyła próg i znalazła się w świetle pokoju przed obliczem starej 
kobiety, od której zależał jej los i która nie zwróciła ku niej spojrzenia, 
tylko gestem ręki nakazując jej i Tymonowi zatrzymanie w miejscu i zachowanie 
milczenia. Pochylona nieco w fotelu ku chłopcu, siedzącemu na niskim stołeczku u 
jej stóp, słuchała z drapieżną uwagą tego, co czytał: "Przechylił głowę w bok i 
patrzał w słoneczną przestrzeń. Patrzał na kamienisty grunt około swego 
posłania, na zmokłą w nocy i obsychającą dopiero glinę, rozciapaną licznymi 
butami. Czuł, że klei mu oczy prędki, gorączkowy sen, powieki chodzą, jak po 
piachu, jak po pacynach zeschłego wapna. Jeszcze jedno senne wokół spojrzenie... 
Któż to się zbliża? Któż to idzie ku niemu? Zna przecież tego człowieka... 
Widział go, na żywy Bóg! Twarz blada i tajemnicza..." Na żywy Bóg! - powtórzyła 
w myślach Olga. Jak długo miała tu stać, zatrzymana czyimś gestem, jak 
przedmiot, który w nieodpowiedniej chwili wtoczył się do pokoju. Spojrzała z 
boku na człowieka zatrzymanego w bezruchu razem z nią. Twarz miał obojętną, nie 
dziwiącą się niczemu, przyzwyczajony najwidoczniej do przeczekiwania takich 
momentów, w których nie przewidywano jego uczestnictwa. A chłopiec czytał dalej 
wysokim, coraz wyższym tonem: "Z barłogów, sienników, materaców, der, z nagiej 
ziemi dźwigają się porwane szczątki, potrzaskane głowy, wspierają się na 
łokciach przeczyste, bezsilne tułowia i zeschłe gardła, uszczęśliwione usta 
miotają krzyk: - Wiwat cesarz! Krzysztof podniósł się z legowiska. Coś w nim od 
tego ruchu złamało się, jakby chrupnęło bez dźwięku. Siadł na posłaniu 
straszliwie blady, zlany potem, z gębą pełną krwi. Oczy jego, jak kły, werznęły 
się w nadchodzącego. Zatrzymały go w miejscu. Stanął. - Sire! - wymówił Cedro. 
Ciemne, wojenne oczy wodza..." - Sir - poprawiła jaśnie pani. - Ale napisane 
jest Sire - odważył się zaoponować synek rządcy. - Bo to po francusku, a w 
języku francuskim nie czyta się "e" na końcu wyrazów. Pani zna francuski? - 
zwróciła się niespodziewanie do Olgi jaśnie pani. - Znam - wyjąkała. - Dobrze? - 
Dość biegle. Kończyłam Sacr~e Coeur. - Wicio co dnia czyta mi "Popioły", jakoś 
pasuje mi do obecnego czasu ta książka, ale tyle w niej francuszczyzny... Możesz 
już iść - zezwoliła chłopcu na powstanie ze stołka i złożenie książki na brzegu 
fotela. - Mam przyjść jutro? - zapytał. - Wincenty ci powie. Ty także, Tymon, 
możesz już iść. - O której jutro zajechać? - Wincenty ci powie. - Dobranoc, 
jaśnie pani. Nie pozdrowiona przez człowieka, który ją tu przyprowadził, Olga 
patrzyła kątem oka, jak wciąż wpatrzony w twarz jaśnie pani cofa się ku drzwiom 
i przepuściwszy przed sobą chłopca, pośpiesznie je zamyka. Niepewny los wyrażał 
się przywiązaniem do każdego opiekuna, odczuła i teraz paniczny strach, jak 
rankiem tego dnia, kiedy rozstawała się z siostrą Czerwonego Krzyża, która 
wyprowadziła ją z obozu w białym fartuchu swojej koleżanki. - Proszę usiąść - 
powiedziała jaśnie pani, wskazując jej stołeczek u swoich stóp. Widziana teraz z 
bliska jej twarz ujawniła wiek wyraźniej niż z odległości przesyconej mlecznym 
światłem wiszącej pod sufitem lampy. Ale mimo zmarszczek i braku zębów w kątach 
ust, widocznie w ten czas niespokojny nie jeździła do dentysty, było w niej coś 
dziewczęcego, młodość w ciągu życia nie przeżyta, nie wyżyta do końca. Oczy 
miała jasne, już nie niebieskie, ale srebrne, duże, jakby za duże w wąskiej 
czaszce, ujętej przy skroniach w dwa pasma siwizny. Patrzyła na Olgę długo, w 
smutnym skupieniu, odnotowując tym wzrokiem nie tyle jej wygląd, co jej 
położenie, jej los. - Moje biedne dziecko! Pani z Warszawy? - Z Warszawy. Choć 
właściwie... teraz z obozu w Pruszkowie... a całkiem ściśle z Milanówka. Umarła 
tam w szpitalu moja matka. Dziś się o tym dowiedziałam... Zabrano ją chorą z 
obozu... Była już chora w Warszawie, a najboleśniejsze jest to - Olga przesunęła 
językiem po zaschniętych wargach - najboleśniejsze jest to, że potrafiłam nie 
wierzyć w jej chorobę, podejrzewałam, że usiłuje powstrzymać mnie od pójścia do 
powstania, że pragnie mnie przed tym uchronić, kiedy inni... - Moje biedne 
dziecko! - powtórzyła jaśnie pani. - Nie bierz na siebie więcej udręk, niż los 
ci przeznaczył. Poza matką... Nie masz nikogo? - Mam męża... W Anglii. Walczy w 
Raf_ie. - To pięknie - zupełnie niestosownym słowem skwitowała tę informację 
jaśnie pani, choć zapewne nie miała zamiaru podkreślać smutnej nieprzydatności 
bohaterskich, a dalekich czynów męża do poprawy tutejszego losu żony. Nacisnęła 
guzik dzwonka i czekała w milczeniu na wejście wezwanej osoby. Była nią młoda 
pokojówka w przypisanym jej pałacowej funkcji stroju; młoda i zgrabna, ładnie 
wyglądała w białym stroiku na głowie i czarnej sukience, przepasanej małym, 
obszytym koronką fartuszkiem. Olga patrzyła na nią jak na zjawę z nie 
istniejącego już, dawno zniszczonego świata. A jednak były jeszcze miejsca, 
gdzie istniała przeszłość, chroniona upartą, starczą dumą wbrew temu, co działo 
się wokół. - Wiktuniu! - powiedziała jaśnie pani prosto w zdumione obecnością 
obcej osoby oczy pokojówki. Przyjechała moja krewna z Krakowa. Z Krakowa, 
zapamiętasz? - Zapamiętam: z Krakowa! - Podróż miała ciężką. Utraciła swoje 
bagaże - jaśnie pani zwróciła spojrzenie na kwieciste nogawki piżamy, wystające 
spod płaszcza Olgi - i... musimy ją ubrać w moje rzeczy. Wiesz, których już nie 
noszę. Ale przedtem przygotuj kąpiel i kolację. - Tak jest, proszę jaśnie pani. 
- Och, tak, kąpiel! - szepnęła Olga. Skierowała się za pokojówką ku drzwiom, 
myśląc w popłochu, że nie przedstawiła się jaśnie pani i że nie może teraz 
zapytać, jak powinna się do niej zwracać, skoro ma uchodzić za jej krewną. 
Jaśnie pani, być może, myślała o tym samym, bo podniosła głos, żeby na chwilę 
zatrzymać ją w drzwiach: - Po kąpieli, kolacji i... uzupełnieniu garderoby 
proszę tu wrócić. Musimy jeszcze pomówić i zastanowić się nad wyborem gościnnego 
pokoju. Przepraszam, że nie będę towarzyszyć przy kolacji. Już jadłam. A więc 
naprawdę istniał jeszcze świat, w którym można było zaznać kąpieli, a po niej 
osuszyć ciało pachnącymi ręcznikami, świat, w którym wyjmowało się z szaf 
bieliznę i suknie, przesycone wonią utrwalonego w perfumach dawnego czasu, 
jadało się na świeżych obrusach, na najcieńszej porcelanie wykwintnie 
przyrządzone bardzo skromne potrawy. Podawał do stołu stary lokaj, bardziej 
taktownie niż pokojówka skrywający swoje zdumienie. Ale bo też Olga nie była już 
tą samą istotą, którą przyprowadził do pałacu Tymon Duda. Wykąpana i przebrana w 
czarną suknię z matowego jedwabiu siedziała przy długim stole pałacowej sali 
jadalnej jak ktoś zabłąkany tu tylko o niestosownej porze. Siedziała 
wyprostowana, z łokciami blisko boków, o co dbały kolejne guwernantki, a na co 
także pilnie zwracały uwagę siostry w Sacr~e Coeur w swobodnie ułożonych palcach 
trzymała srebrne sztućce, a kiedy unosiła je ku ustom, pochylała się tylko 
leciutko ze sztucznie hamowaną skwapliwością ku jedzeniu, jakby nie odczuwała 
wcale głodu i jakby patrzyło na nią kilka pokoleń jadających przy stole 
właścicieli Łęgowa i ich gości. Bardzo jej to było potrzebne po kilkunastu 
dniach na "Zieleniaku" i w Pruszkowie, bardzo jej to było potrzebne. Po kolacji 
poprosiła lokaja, żeby wskazał jej drogę poprzez pałacowe korytarze do gabinetu 
jaśnie pani. Odprowadził ją do samych drzwi, poczekał nawet, aż po zapukaniu - 
czego dokonał osobiście - odezwie się głos zapraszający do środka. Stara kobieta 
na jej widok uniosła się nieco w fotelu. - Och! - zawołała ze szczerym 
zdumieniem. - Teraz przedstawia mi się pani zupełnie inaczej. Od dawna ktoś taki 
był potrzebny dla rozjaśnienia tych starych murów. Olga pochyliła głowę, sypliwe 
i lśniące po umyciu włosy zasłoniły na chwilę jej twarz. - Pani jest bardzo 
miła... A ja powinnam na początku się przedstawić - Olga Asarowiczowa, z domu 
Sierzycka, mój ojciec był adwokatem, miał znaną kancelarię w Warszawie, może 
pani słyszała... - Przepraszam, nie miałam okazji, z adwokatami kontaktował się 
mój plenipotent. - Tak, oczywiście, szepnęła Olga, speszona swoim nietaktem. 
Milczała przez chwilę, zanim odważyła się zapytać: - Jak mam zwracać się do 
pani, skoro była pani łaskawa uznać mnie za krewną wobec swoich domowników? - 
Ciociu, po prostu ciociu. To śmieszne - jaśnie pani uśmiechnęła się 
melancholijnie - nikt mnie nigdy tak nie nazywał. Mam krewnych, ale dalekich, 
ród Zgorzenieckich na wymarciu. Tymon może mówił... - Nie. - Łęgowo i okoliczne 
majątki są w rękach Zgorzenieckich od siedemnastego wieku. Nieborów czy Wilanów 
przechodziły z rąk do rąk magnatów, średnia szlachta trzymała się swoich 
rodowych majątków. Niestety - srebrne oczy jaśnie pani zapatrzyły się w ciemną 
część kominka - na mnie się linia Zgorzenieckich kończy. Przepraszam - ocknęła 
się z zamyślenia - co to może panią... co to może cię, moje dziecko, obchodzić 
na tym strasznym bezdrożu... - Na jakim bezdrożu? - Na bezdrożu między dawnym a 
nowym życiem. Bo przecież coś się w nim skończyło... - Tak - Olga jeszcze niżej 
opuściła głowę - rodzice nie żyją, dom spłonął... - Straty osobiste - jaśnie 
pani znów patrzyła w kominek - w jego mroczne wnętrze - najbardziej bolą. Poza 
nimi jednak, ponad nimi, to, co się dokonuje, co nadchodzi... - Zamilkła i innym 
tonem prawie wykrzyknęła. - Ale ty masz męża! Czekaj na niego! Wiele kobiet 
byłoby skłonnych ci zazdrościć. Olga czuła się coraz bardziej zmieszana smutną 
ochotą do zwierzeń, jaką przejawiała wobec niej pani na Łęgowie. Jak to 
powiedział ten człowiek, który ją tu przyprowadził? "Jaśnie państwo przeważnie 
swoje smutki przeżywają w milczeniu, ale czasem jest już z nimi tak, że muszą 
się komuś zwierzyć..." Widocznie teraz przyszła taka chwila na jaśnie panią. Ona 
sama musiała także - z dezaprobatą - o tym pomyśleć. Potrząsnęła głową, jakby 
odpędzając od siebie tę skłonność niegodną i zawstydzającą. Wyciągnęła rękę do 
dzwonka. - Na pewno jesteś bardzo zmęczona - moje dziecko. Musimy ulokować cię w 
którymś z gościnnych pokoi. Zjawiła się pokojówka z niepokojem w oczach. - 
Jaśnie pani dzwoniła... Czy złą wybrałam suknię? - Ach, cóż znowu, Wiktuniu. 
Suknię wybrałaś znakomitą. I obuwie. - Tak też myślę, proszę jaśnie pani. - 
Dziewczyna patrzyła na Olgę z wyraźną dumą, jakby cała - od stóp do głów - była 
jej dziełem. - A teraz musimy wybrać pokój. Czy wszystkie gościnne są 
posprzątane? - Tak jest, proszę jaśnie pani - niezbyt pewnie potwierdziła 
dziewczyna. Znów zerknęła ku Oldze. Tamta kobieta, z której zdjęła brudny 
płaszcz i jeszcze brudniejszą, przepoconą piżamę, pasowałaby do wszystkich 
kurzów świata, ta, która stała teraz w tym pokoju, ustanawiała niejako swoim 
wyglądem konieczność wypolerowanej czystości wokół siebie. - Chyba zielony pokój 
byłby najodpowiedniejszy. - Też tak myślę, proszę jaśnie pani. - A dlaczego tak 
myślisz? Pokojówka znów zerknęła ku Oldze. - Bo... najweselszy. I najładniejszy 
z niego widok. Chyba tego pani potrzebuje. - Tak - uśmiechnęła się nieznacznie 
jaśnie pani, zadowolona z bystrości pokojówki. - Masz rację. Chociaż... - 
zawahała się - czy żałoba jest konieczna? - spytała ostrożnie. - Moja strata 
jest tak świeża - odważyła się zaoponować Olga. - Rozumiem. Ale nie jesteśmy 
same w pałacu. Nasz Niemiec może dociekać... I pytać. - I w Krakowie umierają 
matki. Właśnie dlatego przyjechałam do... cioci. - Słusznie. Gdzież indziej 
miałaś się schronić? - jaśnie pani skierowała wzrok ku pokojówce, badając, jak 
przyjmuje nagłe odnalezienie się jej siostrzenicy, o której nigdy się nie 
wspominało. Ale dziewczyna miała twarz doskonale obojętną, tą wyćwiczoną w ciągu 
lat służby obojętnością osób, których odczuć i wrażeń nikt nie był ciekawy. - 
Nad twoim ubiorem zastanowimy się jutro. A teraz, Wiktuniu, przynieś świece! Na 
korytarzach i w pokojach gościnnych nie ma zaciemnienia, a nasz Niemiec mógłby 
akurat być w parku i gdyby dostrzegł światło w oknach... No tak... uciążliwa 
jest ta obecność, ale ten, który był tu przed nim i treuh~anderzy w innych 
majątkach zachowują się o wiele gorzej. - Jaśnie pani podniosła się z fotela i, 
zbliżywszy się do drzwi, czekała na powrót pokojowej z lichtarzem. - O wiele 
gorzej - powtórzyła. - Nasz przynajmniej w taktowny sposób powstrzymuje się od 
jakichkolwiek komentarzy na temat Warszawy. A to już wiele, bardzo wiele. - 
Bardzo wiele - powtórzyła Olga. Pani Zgorzeniecka objęła ją przez plecy swoim 
leciutkim ramieniem. - Będziesz musiała opowiedzieć mi, co się tam dzieje. - Ale 
ja nic nie wiem! - krzyknęła rozpaczliwie Olga. - Nic! Miałam iść do powstania, 
ale nie poszłam... Nie mogłam, mówiłam już... matka... A potem wygarnęli nas z 
domu i z "Zieleniaka" patrzyliśmy wciąż, w dzień i w nocy, jak Warszawa się 
pali, ulica po ulicy, dom po domu. I nie wiem nic więcej, nic więcej... - Ale 
strzały było słychać? - Tak, bez przerwy. - Może... zwyciężają - powiedziała 
cicho i z nikłą nadzieją jaśnie pani. - Tego też nie wiem - rozpłakała się nagle 
Olga. Powstrzymywanie łez stało się już niemożliwe, zbyt długo z nimi walczyła, 
przezwyciężała spazm w krtani, skurcz warg. - Żeby mieć choć tę pociechę... - 
Ale jej nie mamy - jakby pytanie zabrzmiało nieśmiało w ostatnim słowie starej 
kobiety, następne od razu je zniszczyło: - w tragediach nie ma miejsca na 
pociechę, a to jest tragedia, chyba wszyscy zdają sobie z tego sprawę... Chyba 
wszyscy musieli zdawać sobie z tego sprawę. Ponadto... - Co, ponadto - spytała 
Olga wciąż nie mogąc opanować płaczu. Nie miała chustki, drżącymi rękami 
przesunęła po bokach sukni, tej cudzej sukni, którą miała na sobie, daremnie 
szukając w niej kieszeni, a w nich zbawczego płatka płótna, którym można by było 
zakryć i osuszyć twarz. - Co, ponadto - powtórzyła, uniósłszy dłonie ku twarzy, 
i rozmazując palcami łzy na zaczerwienionych policzkach. - Ach, nic - raptownie 
jakoś ucięła tę kwestię jaśnie pani. - Za wiele pytań... Za wiele pytań kłębi 
się w głowie, kiedy się o tym myśli. Wróciła Wiktunia z dwoma lichtarzami i 
można już było wyjść z pokoju, ale one wciąż stały zatrzymane tym 
niedopowiedzeniem, które obydwie wypełniały swoją - może wspólną? - treścią. - 
Idziemy, proszę jaśnie pani? - spytała pokojówka. - Idziemy - z ulgą 
potwierdziła pani Zgorzeniecka. Na jakichś schodach, czy na którymś z korytarzy, 
ciągnących się w nieskończoność poprzez ciemność i ciszę pałacowego skrzydła, 
Olga doznała uczucia nagłego pchnięcia w samo serce. Zatrzymała się gwałtownie. 
- Płaszcz! - szepnęła. - Jaki płaszcz? - nie zrozumiała jaśnie pani. - Mój 
płaszcz! Gdzie jest? Co się z nim stało? - Ja... - zająknęła się Wiktunia - ja 
myślałam, że pani nie będzie go już potrzebować... - Gdzie jest? - krzyknęła 
Olga. - Oddałam go do... pralni. - Do pralni? - Tak... bo, przepraszam... chyba 
mi się nie zdawało, zobaczyłam wesz na kołnierzu. - To z pociągu - przerwała 
jaśnie pani - na pewno z pociągu. Każda wojna jest rajem dla wszy. - Muszę mieć 
ten płaszcz! - coraz bardziej histerycznie obstawała przy swoim Olga. - Ależ 
dlaczego? - jaśnie pani znowu objęła ją przez plecy swoim leciutkim ramieniem. - 
Dlaczego, moje dziecko? skoro Wiktunia mówi, że na kołnierzu... że widziała na 
kołnierzu wesz... - W płaszczu jest fotografia mojego męża - znowu rozpłakała 
się Olga. - Muszę ją mieć! Zaraz! Natychmiast! Nie mam nic więcej własnego! Nic 
więcej! Proszę! Bo może ktoś już wziął się do prania płaszcza... - Teraz, po 
nocy? Wyobrażasz sobie, moje dziecko, że ludzie są tak skorzy do pracy? - Ja 
sama pójdę do pralni - ruszyła przed siebie Olga, oswobodziwszy się z objęcia 
jaśnie pani. - Nie trafisz tam. Wiktunia zaraz przyniesie... - Co? - spytała 
dziewczyna stawiając jeden z lichtarzy na posadzce pod oknem, żeby światło 
najmniej było widoczne z zewnątrz, a z drugim kierując się w ciemność korytarza. 
- Co mam przynieść? Fotografię, czy płaszcz? Fotografię - zadecydowała 
pośpiesznie jaśnie pani. - Też tak myślę - szepnęła Wikutnia. Czekały na nią 
długo. Olga przewidywała najgorsze - oto płaszcz był już w balii i szarpały nim, 
tarły go i gniotły ręce zawzięte na wszystkie brudy i insekty świata - oto 
fotografia Stacha, poddana tym zabiegom, rozmoczona, traciła rysy jego twarzy, 
rozpływała się w brudnych mydlinach, przestawała istnieć... na zawsze, na 
zawsze... nie do odzyskania... Po co ten ponury człowiek ją tu przyprowadził? 
Wolała zostać u niego, w jego brudnej izbie, spałaby na podłodze, ale nie 
straciłaby fotografii, miałaby ją, przez całą noc trzymałaby na niej dłoń w 
kieszeni zawszonego płaszcza, zamiast czekać teraz... - O, Boże! Tak długo nie 
wraca... - Uspokój się! - z oschłym naciskiem przywołała ją do porządku jaśnie 
pani. - Przepraszam. - Nie masz za co przepraszać. Musisz się nauczyć panowania 
nad sobą. - Robiłam to... przez pięć lat. - A teraz ja przepraszam - powiedziała 
cicho stara kobieta, otoczona bastionem murów swego pałacu i swojej samotności 
także. - Ja przepraszam. Wiktunia zjawiła się wreszcie. Prócz fotografii - całej 
i nietkniętej - przyniosła także nocną koszulę dla Olgi i szlafrok. - Wstąpiłam 
od razu po drodze do garderoby - tłumaczyła się - bo w czym by pani spała? - 
Całkiem roztropnie - pochwaliła ją jaśnie pani. Ale zaraz dodała: - pokaż, co 
przyniosłaś? - Już dawno tego pani nie nosiła. - Pokaż! Dziewczyna postawiła 
lichtarz w osłonie muru pod oknem i w dwóch rękach uniosła do góry najpierw 
koszulę, a potem szlafrok. Z niepokojem patrzyła w oczy jaśnie pani. Uśmiechnęła 
się, gdy dostrzegła w nich aprobatę. - W porządku, dawno tego nie nosiłam. - 
Przecież mówiłam, proszę jaśnie pani. Olga nie uczestniczyła w tej scenie, aż do 
bólu palców ściskała ramkę z fotografią. Och, jak bardzo chciała być już sama - 
z nią, tylko z nią! Nie patrzeć już na nikogo, z nikim nie rozmawiać, pogrążyć 
się w przeszłości, którą nauczyła się przywoływać we wszystkich najcięższych 
chwilach. I w przyszłości - wyuczonej jak bajka, która miała spełnić się 
ocalonym z wojny dzieciom. Pokój, do którego wprowadziła ją pani Zgorzeniecka, 
poprzedzana przez Wiktunię niosącą lichtarze, był małym salonikiem, utrzymanym w 
stylu secesji od mebli po ornamenty stiukowych sztukaterii sufitu. Ściany obite 
zielonym jedwabiem w roślinne wzory, z zielonego, ciemniejszego jedwabiu, 
sporządzono obicia kanapki i fotelików, z których jeden stał przed ślicznym 
biureczkiem, służącym zapewne (kiedyś, w jakichś szczęśliwych latach, ulotnie, 
nietrwale nawiedzających ten kraj) jedynie do pisania miłosnych listów. 
Ukazywało to piękne wnętrze światło z dwóch lichtarzy, długo, manifestacyjnie i 
nieostrożnie trzymanych w górze przez Wiktunię. Ale Olga, niezdolna do 
zachwytów, szukała wzrokiem przede wszystkim łóżka i, na szczęście, było tu 
także - ogromne, obszerne, sądząc z piętrzącej się na nim pościeli, bardzo 
przytulne i miękkie. - Myślę, że będzie tu pani wygodnie - powiedziała jaśnie 
pani. - Dziękuję - zdołała tylko wyszeptać. Kiedy pani Zgorzeniecka zostawiła ją 
samą, zabierając Wiktunię z jednym lichtarzem, nie rzuciła się jednak od razu na 
łóżko. Ogarnął ją strach, że nie zaśnie. Przeżycia minionego dnia i dni 
poprzednich zaczynały już ją osaczać nieprzemijającym trwaniem, wszystko 
zaczynało się dziać od początku i na nowo, jeszcze i jeszcze raz... Wybuch 
powstania, nadzieja i przerażenie, ale przede wszystkim nadzieja, Boże! Naprawdę 
nadzieja, zasłabnięcie matki i te myśli podłe, których do końca życia nie 
przestanie się wstydzić, twarze i oczy owych strasznych ludzi, którzy przyszli 
wyrzucać je z mieszkania, i to, że obie z matką się temu poddały, że nie 
skoczyły na nich z pazurami, choćby to miało nawet oznaczać śmierć, tylko 
wyszły, po prostu wyszły z mieszkania, zostawiły dom, który ojciec dla nich 
zbudował, i wyszły, a potem przez tyle dni i nocy leżały na cemencie 
"Zieleniaka" i w Pruszkowie na pryczach, aż matce tak się pogorszyło, i zabrano 
ją do szpitala w Milanówku, ale to była nadzieja, znowu nadzieja... Rozsadzała 
jej piersi, kiedy biegła, wydostawszy się z obozu i zgasła, gdy w kancelarii 
szpitala powiedziano jej... Ale to już był ten właśnie dzień, który teraz się 
kończył w pokoju, gdzie trudno jej było zrozumieć swoją obecność... Tak 
niespodziewanie objawiona łaska losu może znowu kryła w sobie jakąś zasadzkę... 
Zgasiła świecę i wciąż ściskając w dłoni ramkę z fotografią Stacha podeszła do 
okna. Przez długą chwilę nic nie widziała, ale oczy szybko przyzwyczaiły się do 
rozjaśnionego księżycowym blaskiem mroku i zaczęły wydobywać z niej kontury 
drzew, taflę stawu za nimi, a bliżej okrągły kształt obsadzonego różami gazonu i 
wysypany jasnym żwirem podjazd, prowadzący przed - widoczne także z okna - 
półkoliste schody i białą kolumnadę nad nimi. Przed gazonem na tle róż, stał 
jakiś człowiek z głową uniesioną ku oknu, w którym może przed chwilą dostrzegł 
swoim jedynym okiem światło. Na białej, jakby z papieru wyciętej twarzy ostro 
rysowała się plama osłoniętego jasną przepaską oczodołu. II - To bardzo piękne - 
powiedziała jaśnie pani - że nie było w twoim życiu innego mężczyzny. - Zamilkła 
na krótko i dodała z ledwie uchwytną nutką wyższości w głosie. - Ale ty jesteś 
jeszcze młoda, i różne jeszcze rzeczy mogą ci się zdarzyć. Olga zwróciła ku niej 
oblaną nagłym rumieńcem twarz. - Pani myśli, że ja mogłabym... nawet po 
latach... - Och, nie powiedziałam tego, moje dziecko. Ale przyszłość jest zawsze 
niewiadomą. Jedynie przeszłość ma się naprawdę i nic już nie można zmienić w jej 
treści. Choć czasem... Czasem ma się uczucie, że może by się i chciało... 
Masywna postać Tymona zakołysała się na koźle, przegiął się do tyłu, żeby ramię 
mogło nabrać szerszego rozmachu, zaciął konie batem, powóz potoczył się 
szybciej, resory miękko odbierały wyboistość drogi. Uczestnictwo w codziennych 
przejażdżkach "dla powietrza" było niewątpliwym zaszczytem, świadczonym Oldze 
przez jaśnie panią i rozumiała, że powinna tak je przyjmować, choć nieraz 
towarzystwo starej kobiety wydawało jej się prawie męczące i bała się, że może 
się z tym zdradzić, co byłoby czarną - najczarniejszą z czarnych - 
niewdzięcznością. - Ja nic nie chciałabym zmienić w moim życiu - wyznała jednak 
cicho. - Powiedziałam ci już, moje dziecko - jaśnie pani podniosła nieco głos - 
że jesteś jeszcze młoda. Wytrwałość... - nutka wyższości, wyraźnie już odbierana 
przez Olgę znów zabrzmiała w tym słowie - wytrwałość nie wszystkim jest dana. I 
nie wszyscy potrafią walczyć. - Z czym? - Z tym, o czym wspomniałam. Że może 
chciałoby się coś w swoim życiu zmienić. Bo to byłby grzech. Grzech przeciwko 
samemu sobie. Przeciwko szczęściu, którego się kiedyś doznało. Olga milczała, 
nie wiedziała - taktownie czy nietaktownie - w każdym razie nie znajdowała nic, 
co by mogła powiedzieć. Pani Zgorzeniecka poruszyła się niespokojnie. - Tymon! - 
zawołała. - Słucham, jaśnie pani. - Pojedziesz po południu po pana doktora. - 
Tak jest, proszę jaśnie pani. - Pani źle się czuje? - przestraszyła się Olga. - 
Ach, nie... - Po cóż więc wizyta doktora? Olga spostrzegła, że szerokie plecy 
Tymona, które miała przed sobą, drżą jakby od powstrzymywanej wesołości. Ale 
pomyślała, że może uległa złudzeniu, skoro jaśnie pani nie zwróciła na to uwagi, 
no i niemożliwe chyba było, żeby najbardziej nawet spoufalony samotnymi 
spacerami z dziedziczką stangret odważył się w jej obecności... To na pewno było 
złudzenie. Duda, gdy go teraz zaczęła obserwować, siedział na koźle jakby weń 
wmurowany, nieruchomy i prosty, i tylko poganiając konie odginał się do tyłu i 
ramieniem zataczał szeroki krąg. - O czwartej - powiedziała jaśnie pani. - Tak 
jest, o czwartej - powtórzył Tymon. - Żeby pan doktor zdążył być przed godziną 
policyjną w domu. No i ty, ty także. - Mnie już żandarmi znają. Tyle razy 
widzieli, jak wiozłem naszego majora. - Ale teraz w okolicy kręci się wielu 
nowych. Żandarmów i wojskowych. Ściągają posiłki do Warszawy. - Wiem - rzekł 
Duda krótko. I zrozumieli - chyba wszyscy troje - jak niestosowna była rozmowa, 
wiedziona przed chwilą w powozie, wobec tego, co działo się tuż za widnokręgiem, 
w bliskości, dającej złudzenie słyszenia wystrzałów, chwytanej w nozdrza 
spalenizny. Bo wieści, dochodzące z Warszawy, nie były radosne, choć zdarzało 
się, że ktoś - gdzieś, nigdy nie można było ustalić gdzie, widział człowieka z 
rozradowaną twarzą, głoszącego nowinę o zwycięstwie. - Ale najczęściej widziało 
się ludzi z tobołkami na plecach, z wózkami przed sobą, a z klęską wypisaną tak 
wyraźnie w ich twarzach, że i pytać o nic nie było trzeba; przechodzili drogami, 
wlekli siebie i resztki dobytku tam, gdzie spodziewali się znaleźć miejsce dla 
tlącego się w nich życia, a ci, których mijali, kryli w sercach wstydliwą ulgę, 
że nie ich proszą o pomoc, nie u nich pragną się zatrzymać. Bo nie starczało już 
niczego: miejsca, chleba, litości... Tak, to także było już możliwe. Te dwie - 
myślał Tymon, które szły opodal polną drogą i które widział dokładnie jadąc 
szosą w kierunku Janiczek, czy te dwie, zgięte prawie w pół pod ciężarem swoich 
tłumoków, skręcą ku jego domostwu i zatrzymają się przy Zuzance, pasącej krowę? 
Ta smarkata od razu powie, że u nich miejsca dosyć, powinien był już ją sprać, 
gdy powiedziała to po raz pierwszy kobiecie, która siedziała teraz za nim w 
powozie, ale za to nie był na nią tak całkiem zły. Bo miło było patrzeć na tę 
warszawską lalę, odchuchaną teraz w pałacu; wyglądało na to, że tak się właśnie 
z nią tam obchodzono, nie można było obchodzić się z nią inaczej. Ale może gdyby 
u niego została w swoich brudnych rzeczach, gdyby spała na wyrku dziadka albo i 
na jego własnym, ta jej warszawskość, teraz znów wydobyta, ujawniona, uratowana, 
nie poraziłaby go tak bardzo, że aż oczy musiał zmrużyć, kiedy zobaczył ją 
następnego ranka u boku jaśnie pani. I od razu wziął się w nim skądś ten smutek, 
skąd, u diabła, wziął się w nim ten smutek, jak niestrawność nudząca pod 
piersiami. Dwie kobiety, przygięte do ziemi dźwiganymi na plecach resztkami 
uratowanego z pożogi dobytku, minęły domostwo Dudów, nie zatrzymały się przy 
Zuzance. Ale za to zwróciła na nią uwagę jaśnie pani. - Zawołaj ją - powiedziała 
do stangreta. Udał, że nie rozumie. - Kogo? - Swoją córkę. - Brudna i nie 
ubrana. Po co ona jaśnie pani? - Dawno jej nie widziałam. Widać z daleka, że 
bardzo urosła. - Te dzieciaki to nic tylko rosną. - Powinieneś się cieszyć. 
Zawołaj ją! Zawołaj! Tymon uniósł się na koźle, dłoń przyłożył do ust. - Zuzana! 
- krzyknął. Mała postać, podskakująca wokół krowy, znieruchomiała. Zwróciła 
głowę ku szosie, osłoniła ręką oczy przed ostrym słonecznym blaskiem. - Zuzana! 
- krzyknął jeszcze raz Tymon. Teraz zaczęła biec, ale w połowie drogi między 
krową a powozem zatrzymała się w rozterce. - Jeszcze kto łaciatą ukradnie! - 
zawołała. - Albo wydoi. - Przecież zaraz do niej wrócisz. Kto by śmiał ją 
ukraść, kiedy na nią patrzymy? Chodź prędzej, jaśnie pani cię woła. Zuzanka 
porzuciła swój bacik z patyczka i sznurka i pośpiesznym, gwałtownymi ruchami rąk 
przygładziła najwidoczniej jakieś źdźbła z sukienki, obciągnęła ją na sobie, a 
przyjrzawszy się przez chwilę swoim nogom, zaczęła stopy ocierać o chude łydki, 
choć to na pewno nie mogło przywrócić im czystości. Ruszyła teraz w stronę 
powozu statecznie i nawet jakby z pewnym ociąganiem, zeszła rozgarniając przed 
sobą zakurzone trawy do przydrożnego rowu, wdrapała się po jego stromym zboczu 
na szosę. Ale zatrzymała się na jej brzegu z dala od powozu. - Chodź tu bliżej! 
- zachęciła jaśnie pani. Zuzanka znowu podniosła ręce do góry, obmiotła 
rozbieganymi palcami włosy i sukienkę, nie pocierała jednak już stóp o tak samo 
brudne łydki, przestępowała tylko z nogi na nogę, niezdecydowana. - Chodźże! - 
krzyknął ojciec. - Bardzo wyrosłaś - powiedziała jaśnie pani. Zuzanka postąpiła 
o krok, ale wciąż jeszcze nie była przy powozie. - I wyładniałaś! - E, tam - 
mruknęło dziecko. Patrzyło nie na jaśnie panią, ale na tę drugą obok niej w 
powozie, tak odmienioną, że ledwie ją poznała. - Ona wyładniała! - Kto? - 
roześmiała się jaśnie pani. - Ta pani z Warszawy. - Domyłam się - zaśmiała się 
także, żeby pokryć zmieszanie, Olga. - Ciebie też domyją, chcesz? Przyjdę 
wieczorem i zrobię ci kąpiel w balii. Mała patrzyła z niedowierzaniem. - 
Naprawdę? - A dlaczego nie? Przyjdę i wykąpię cię. - Adasia też? - Też. 
Oczywiście. - I dziadka? - No... dziadek mógłby zrobić to sam. Wody mu 
zagrzejemy. - A jak się dziadek czuje? Roch - jaśnie pani zwróciła się do Olgi - 
woził mnie, kiedy byłam podlotkiem. Sam nie był starszy ode mnie, obydwoje 
byliśmy w jednakowych latach. A potem jego syn zastąpił go na koźle, a kiedy 
zmarł - przedwcześnie, stanowczo przedwcześnie - Tymon zaczął pełnić te 
obowiązki. Tyle lat, wciąż z Dudami na wszystkich spacerach... - jaśnie pani 
zadumała się, zapatrzona przed siebie. I tak samo patrzył przed siebie Tymon, 
nieruchomo i tępo. Drgnął, gdy jaśnie pani znów się odezwała. - Pytałam o 
dziadka, Zuzanko. - Dziadek śpi - odpowiedziała wreszcie mała. - A jak się 
obudzi, to coraz głupszy. - Dlaczego głupszy? - przyjrzała się dziecku ze 
smutkiem jaśnie pani. - Adasia laską zlał, że much nie łapie. A tych much 
przecie tyle... - Mocno go... zlał? - spytała coraz bardziej przerażona jaśnie 
pani. Zuzanka z lekceważącym pobłażaniem wzruszyła chudymi ramionami. - Nie. 
Tak, jak zawsze. - Adaś płakał? - spytała Olga. - Nie - Zuzanka uśmiechnęła się, 
wyraźnie dumna z brata. - On nigdy nie płacze. Przyzwyczajony. - Tymon - 
odezwała się jaśnie pani ze wzrastającym smutkiem. - Tyle razy ci mówiłam, że 
powinieneś się ożenić. - Po co? - niechętnie spytał Tymon. - Twoim dzieciom 
potrzebna jest opieka. Zuzanka zbliżyła się znacznie do powozu, przyglądała się 
jaśnie pani z wyraźnym powątpiewaniem w jej dobre intencje. - Po co? - 
powtórzyła za ojcem. - Macocha by nas też lała. - A gdzież to jest powiedziane? 
- oburzyła się jaśnie pani. - Na wsi tak mówią. Wszyscy. - Nie wiedzą, co plotą. 
I macocha... i druga matka nie ma powodu lać... nie ma powodu karać, jeśli 
dzieci są grzeczne. - Ale my nie jesteśmy grzeczne - stwierdziła z jawną 
satysfakcją Zuzanka. - Nie? - zatrzepotała powiekami jaśnie pani. - A dlaczegóż 
to? - Nie wiem. Tak wychodzi. Jaśnie pani bezradnie spojrzała na Olgę, potem na 
Tymona, ale ten wciąż tępo patrzył przed siebie. - A może zjesz ciastko? - 
spytała pośpiesznie, schylając się nad koszyczkiem z prowiantem, który wstawiano 
do powozu przed każdym spacerem. - O, tak! - westchnęła Zuzanka z zachwytem. - 
Zjem! - zbliżyła się całkiem do stopni powozu, dotykała ich kolanami, rozbłysłym 
spojrzeniem śledząc, jak jaśnie pani otwiera pokrywę koszyka, unosi śnieżną 
serwetę i wyjmuje spod niej okrągłe ciastko z dziurką w środku. Pośpiesznie 
wysunęła rączkę, a gdy ciastko na niej spoczęło,, powiedziała cichutko: - To dla 
Adasia. I wysunęła zaraz drugą rękę. - Tylko mi tu nie zaczynaj tych swoich 
sztuczek! - krzyknął ojciec. - Jakich sztuczek? - zdumiała się jaśnie pani. - 
Ona... już wie! - zająknął się Tymon. Zuzanka nie patrzyła na niego. - To dla 
Adasia - powtórzyła. Jaśnie pani i na drugiej, tak samo brudnej rączce położyła 
okrągłe ciastko. - To dla dziadka - szepnęła Zuzanka, patrząc w oczy jaśnie 
pani. - Zuzana! - już całkiem groźnie zawołał Tymon. - I czegóż ty krzyczysz na 
dziecko? - oburzyła się pani Zgorzeniecka. - Że dobra z Zuzanki siostra i 
wnuczka? - Sięgnęła znów do koszyka i wyjęła trzecie ciastko. - To dla ciebie. 
Zuzanka spojrzała teraz na siedzącą w powozie panią z Warszawy. Rozważała coś, 
ale po chwili podniosła ciastko do ust i zatopiła w nim ząbki. Oldze także 
przypomniał się niedawny wieczór i kawałek kołacza przyniesiony przez małą dla 
niej. - Przyjdę do was przed wieczorem - powiedziała. - Bądźcie w domu, ty i 
Adaś. - Będziemy. - Zuzanka przełknęła ciastko, oblizała palce. - Będziemy. 
Tymon trzepnął lejcami, konie ruszyły. Zuzanka została na szosie, mała, coraz 
mniejsza, gdy Olga patrzyła na nią, wychyliwszy się z oddalającego się powozu. - 
Przychodzi po jedzenie do kuchni? - spytała jaśnie pani. Tymon mocniej szarpnął 
lejcami. Przychodzi. A nie wiesz, jakie resztki jej dają? - Nie wiem. - Z mego 
stołu czy z jedzenia dla służby? - Nie wiem - powtórzył Tymon. - Ja myślę - 
dodał po chwili - że to, co zostaje ze stołu jaśnie pani, oni sami zjadają. - 
Kto? - Wincenty - zanim półmiski do kuchni odniesie, potem kucharz... Chociaż on 
to się pewnie naje przed jaśnie panią. - Co to znaczy: przede mną? - No... jak 
gotuje... I jak nakłada na półmiski. - Może i tak - uśmiechnęła się z 
zażenowaniem jaśnie pani. - choć nie wyobrażałam sobie, żeby był... żeby 
ktokolwiek był u mnie głodny. - On to już na pewno nie. Z głodu się nie tyje, a 
nasz Szyprowski z roku na rok grubszy. - Powiem mu, żeby co lepsze dla Zuzanki 
odkładał. Skromnie u nas teraz się jada, może ta wojna wreszcie się skończy, ale 
zawsze coś dobrego się znajdzie. - Dziękuję jaśnie pani - Tymon znów uderzył 
lejcami o grzbiety koni. - Och, tak! Żeby ta wojna wreszcie się skończyła... 
myślę, że Zuzankę do szkół trzeba będzie posłać. WYdaje mi się inteligentna i 
sprytna. - Sprytna? - Tymon odwrócił się na koźle. - Bezczelna! Tak się o te 
ciastka upominała... - To przecież dziecko. I spragnione słodyczy. A uczyć ją 
będzie trzeba. Tymon milczał. Jaśnie pani, coraz bardziej zapalając się do 
swoich myśli, ciągnęła dalej: - Przyrzekam ci, Tymon, że się nią zaopiekuję i 
wykształcę. - Aby tylko do końca - mruknął. - Mówiłeś coś? - Nie, nic, proszę 
jaśnie pani. - Przechylił się do przodu, trzasnął batem nad głowami koni, choć 
nigdzie się nie śpieszono. Olga, oparta o miękkie poduszki powozu, sennie 
przysłuchiwała się rozmowie pani Zgorzenieckiej ze stangretem. Przyłapała się 
jednak na tym, że właściwie udaje tę senność przed sobą i przed nimi, ponieważ 
wyczuła, że obydwoje wstydzą się rozmowy prowadzonej w jej obecności. Co 
powiedział ten Duda, gdy ją prowadził do pałacu pamiętnego dla niej wieczoru? 
"Czy pani myśli, że mi w smak przez całą wojnę na koźle siedzieć?" Wszystkimi 
frontami świata przewalała się wojna, a tu trwało wszystko w nie zmienionych 
układach - może tego właśnie się wstydzili? Przynajmniej jedno z nich... Słońce 
przypiekało, spod końskich kopyt i kół powozu unosił się kurz, ale trawy w 
przydrożnym rowie, liście łopianu i dzikiego szczawiu wciąż były zielone, kurz 
zagrażał im nieczęsto; na szosie, łączącej tylko okoliczne majątki, jeżdżono - 
zwłaszcza o tej porze, po żniwach, a przed wykopkami - nader rzadko. Teraz 
jednak w obniżonej i ograniczonej gałęziami kasztanów perspektywie drogi, 
ukazała się sylwetka jeźdźca. Jechał wolno, wyraźnie donikąd się nie śpiesząc i 
donikąd nie dążąc, tak jawnie bez żadnego zamiaru powzięta wydała się ta 
przejażdżka, gdy Tymon powiedział: - Nasz major. - O, Boże! - westchnęła pani 
Zgorzeniecka. - Żeby tylko nie zechciał nam towarzyszyć. - Pewnie zechce. Nudzi 
się. - I ja go mam zabawiać? - Tego nie powiedziałem, proszę jaśnie pani. - 
Dlaczego nie jeździ do Janiczek? Tam miałby towarzystwo. - Nie lubi jeździć do 
Janiczek. - Powiedział ci to? - Tak jakoś wyszło, że powiedział. - A nie 
powiedział, dlaczego? - Nie. Ale ja wiem. - Skądże byś mógł wiedzieć? - Wiem. To 
przez to oko. A tam teraz panny jakieś we dworze. - Dla nich to bohater. - 
Bohater, ale i kaleka. A ja myślę, proszę jaśnie pani, że każda by chciała mieć 
zdrowego mężczyznę. - Tak - zadumała się pani Zgorzeniecka - z pewnością. Gdyby 
Stach... pomyślała Olga, czując gwałtowny skurcz w gardle, gdyby Stach wyszedł z 
tej wojny okaleczony... Och, kochałaby go jeszcze mocniej! Tak... zatrwożyła się 
nagle, musiałoby jej starczyć siły, żeby go kochać. - A on w dodatku nie ożenił 
się przed wojną - ciągnął Tymon - to teraz będzie z tym gorzej. Bo jak po wojnie 
wraca do kobiety mąż bez tego czy tamtego, to trudno, ona musi się z tym 
pogodzić... - Proszę przestać! - krzyknęła Olga. Stangret zwrócił ku niej głowę. 
Patrzył na nią długo. - Ale tak jest, proszę pani - powiedział. Jeździec zbliżał 
się powoli. Na widok jego lotniczego munduru, tak jak pierwszego dnia, gdy 
zobaczyła go w pałacu - Olga zapragnęła zamknąć oczy, wyskoczyć, gdyby to było 
możliwe, z powozu, uciec jak najdalej. - Przejdę się trochę - szepnęła do pani 
Zgorzenieckiej. - Proszę nie robić manifestacji. - Nie odważyłabym się na nie po 
tym, co przeszłam. Ja się boję... Takie niedorzeczne myśli przychodzą mi do 
głowy, gdy go widzę. - Jakie myśli? - Że on i Stach, mój mąż, spotkali się tam 
pod Dieppe... co ja mówię? - nad Dieppe. - Ależ to nonsens. Czysty nonsens! 
Musisz panować nad sobą, moja droga. Nigdy nie jest tak, żeby nie mogło być 
gorzej, trzeba o tym pamiętać. - Jaśnie pani przywołała na twarz uprzejmy 
uśmiech, major Thiel osadzał właśnie konia przed powozem, który także stanął, 
choć Duda nie otrzymał tego rozkazu. Tak, pomyślała Olga, żadnych manifestacji - 
to tam, o kilkadziesiąt kilometrów od linii horyzontu, było ich miejsce. Krwawe 
miejsce krwawej szczerości ludzi, którzy przestali myśleć, że nigdy nie jest 
tak, żeby nie mogło być gorzej. Ale jakim prawem, zawstydziła się sama przed 
sobą, miała za złe starej kobiecie troskę o siebie i swój majątek? Czy dlatego, 
że inne kobiety... choćby matka... Ale ona nie miała wyboru. Może także wyszłaby 
z uśmiechem do własowców, którzy walili kolbami o drzwi, gdyby ten uśmiech mógł 
sprawić, że zostawiono by je w domu. - Taki piękny dzień - wołał major - tylko 
na przejażdżkę! - Tak - pani Zgorzeniecka objawiła także swój entuzjazm dla 
sierpniowej pogody, promiennego słońca, soczystej zieleni łąk, ciągnących się po 
obydwu stronach drogi. - Trzeba korzystać, zanim zaskoczy nas jesień. - Nie wiem 
dlaczego - powiedział Niemiec - wciąż myślę, że przyjdzie tego roku wcześniej 
niż zwykle. - Podprowadził konia bliżej powozu, starał się trzymać głowę 
zwróconą ku rozmówczyni, nie skażoną kalectwem połową twarzy; jego niebieskie 
oko spoglądało z intensywną uwagą, jakby nadrabiając siłę patrzenia tego, które 
stracił. - Nigdy nie miałem tak atakującego wciąż uczucia zbliżającej się 
jesieni, choć przecież lato jeszcze w pełni - dodał. Ale noce już takie zimne, 
chciała powiedzieć Olga, na szczęście powstrzymała się od tego. Na pewno 
spytałby zaraz, gdzie spędzała te zimne noce, gdzie miała okazję zmarznąć 
kuzynka pani Zgorzenieckiej? Milczenie było najwłaściwszą formą uczestniczenia w 
tej rozmowie, bo jednak - nie otwierając ust - jakoś w niej uczestniczyła. Major 
utkwił niebieskie oko teraz w jej twarzy i nie potrafiła nie odpowiedzieć mu 
spojrzeniem. - Nie, nie - pani Zgorzeniecka z paniczną gorliwością przejęła 
ciężar konwersacji - cóż znowu? Niepotrzebnie wspomniałam o jesieni. Lato 
naprawdę jeszcze w pełni i takie piękne tego roku. - Ostatnie moje lato na koniu 
- powiedział major Thiel. I po długiej chwili odważył się, tak, odważył się, 
pomyślała Olga, na wyznanie: - Przesiąść się z samolotu na konia to jeszcze 
jakaś godna alternatywa. Ale z konia do tramwaju... - Do jakiego tramwaju? - 
przestraszyła się pani Zgorzeniecka, a Tymon odwrócił się nieco na koźle ku 
mówiącemu i z przechyloną głową czekał, co teraz powie. - Przecież - chrząknął 
Niemiec (Austriak, pomyślała Olga, dlaczego wciąż myślę, że to Niemiec?) - gdy 
wrócę do Wiednia, będę jeździł tramwajem. - Ale sam Wiedeń... Boże, cóż to za 
cudowne miasto! - z gorączkowym zachwytem zawołała pani Zgorzeniecka. - Wiedeń 
potrafi to wynagrodzić. - Oczywiście - jakby po krótkim namyśle potwierdził 
treuh~ander. Olga spostrzegła, że spojrzenie jego jedynego oka spoczęło na jej 
opalonych kolanach, może naprawdę zbyt widocznych spod podsuniętej ku górze 
sukienki. Należałoby ją obciągnąć, ale przecież nie mogła, nie powinna tego 
zrobić w tej chwili. - Oczywiście - powtórzył. - Różne rzeczy, różne sprawy i 
ludzie, tak, ludzie przede wszystkim, mogą to wynagrodzić. Ale ja będę miał 
tylko Wiedeń. I kiedy pomyślę... - urwał i zwrócił teraz twarz ku wschodniej 
stronie horyzontu, zza którego nic nie było widać, nic nie było słychać, ale za 
którym... - Co...? - spytała niepotrzebnie pani Zgorzeniecka i Olga poczuła żal 
do niej, jakby to nie było tylko pytanie, ale już i odpowiedź, przywołująca 
największą z boleści. - Kiedy pomyślę, że... mój Wiedeń... - Och, proszę pana - 
zdołała tylko wyszeptać pani Zgorzeniecka. - Nie, nie, nie, przepraszam! - 
Pochylił głowę, dotknął dłonią grzywy konia; pogładził ją, ale bez pieszczoty. - 
Żadnych analogii! Nas, na szczęście, nie było na to stać. - Proszę! - pani 
Zgorzeniecka splotła przed sobą dłonie w prawie obronnym geście. - Bardzo pana 
proszę! Nie powinien pan... - Znała dobrze niemiecki, za dobrze znała niemiecki, 
żeby mogła udawać, że nie zrozumiała tego, co powiedział, a także nie pojęła 
niedomówień. - Nie powinniśmy... Teraz on we właściwy sposób zrozumiał to 
ostatnie słowo. Spędził tu - z tą starą kobietą - prawie dwa lata, a wciąż się 
go bała, wciąż się go bano, gdziekolwiek się pokazał. Czy nigdy nie uwolni się 
od winy współuczestnictwa? Od narzuconego współuczestnictwa, a więc i narzuconej 
winy? Brak protestu - tak, to o to chodziło. Ale jego miasto było wciąż piękne w 
swoim nie zmienionym od stuleci kształcie, a tamto za horyzontem... Kto i kiedy 
zdejmie ciężar lekkomyślności honoru z tych, którzy jej ulegli i gorszy ciężar z 
tych, którzy nie zaznali tej pokusy? Milczenie trwało tak długo, że Tymon 
odważył się zapytać: - Jedziemy? Major zdjął dłoń z grzywy konia i dotknął nią 
górnej krawędzi oparcia w powozie. - Czy mógłbym...? - zapytał. - Konia można by 
z tyłu przywiązać. Właściwie powinienem się już od dziś odzwyczajać od siodła i, 
jeśli panie pozwolą, zmieściłbym się tu na ławeczce... - Ależ tak - zgodziła się 
pani Zgorzeniecka z właściwie obraźliwą, choć nie zamierzoną bezradnością. - 
Zmieści się pan, jakkolwiek... nie będzie panu zbyt wygodnie. Olga cofnęła się w 
najdalszy kąt siedzenia i wreszcie obciągnęła sukienkę na kolanach, choć 
mężczyzna już nie patrzył na nie. Zeskoczył z konia i oddawszy uzdę stangretowi, 
umieścił się szybko i zwinnie na ławeczce w powozie. Nie rozmawiano już aż do 
pałacu. Po obiedzie, spożytym z panią Zgorzeniecką także prawie w zupełnym 
milczeniu, Olga udała się do swego pokoju (jak szybko nauczyła się uważać go za 
swój, jak wielka musiała być tego potrzeba) i długo siedziała przed fotografią 
męża. Postawiła ją na biureczku tak, żeby mogła patrzeć na nią z każdego punktu 
pokoju, z każdego fotela, nawet z łóżka. Patrzenie to było jedyną radością 
doznawaną w ciągu długiego dnia, modlitwą o szczęśliwy powrót, a także 
przywoływaniem wspomnień, niekiedy wyraźniejszych i ostrzej przeżywanych niż 
rzeczywistość. W ciągu ostatnich dni trzy razy była w Janiczkach, długo stała 
przy ogrodzeniu w miejscu, skąd widać było kort tenisowy, odnalazła okno pokoju, 
w którym mieszkali podczas swego tu pobytu. Stach, gdy budził się rano, stawał w 
nim, patrzył w park wilgotny od rosy, słuchał odzywających się ptaków. Zrywała 
się także, obejmowała go wpół, przytulała policzek do jego pleców. Potrafili tak 
stać długie chwile ciesząc się porankiem. I sobą. Poranek nie byłby tak 
urzekający, gdyby nie byli razem. Park w Łęgowie był piękniejszy, staranniej 
utrzymany, a jednak nie lubiła patrzeć na niego z okna, właściwie nigdy w nim 
nie stała, ani rankiem, ani o innej porze dnia. Do Janiczek jednak bała się 
chodzić zbyt często. Panna Dirlewanger, której troskliwy braciszek nie chciał 
teraz mieć w Warszawie, całymi dniami grała w tenisa. Z kim? - nie można było 
dostrzec, przerwa między drzewami ukazywała tylko jedną stronę kortu. Ale niosły 
się stamtąd głosy licznie zgromadzonych osób, śmiechy i pokrzykiwania. Uciekała 
więc stamtąd i już nigdy nie przydarzyła się jej chwila, kiedy samą siebie 
widziała na korcie, zapatrzoną nie tylko w piłkę, ale i w Stacha, biegającego po 
drugiej stronie siatki. Gdzie był? Jak teraz wyglądał w tym angielskim mundurze, 
którego nigdy nie widziała? Czy było mu w nim dobrze? I czy myślał o niej, kiedy 
tylko mógł wyłączyć się ze swojej także przecież okrutnej i niebezpiecznej 
rzeczywistości, czy myślał o niej z taką samą tęsknotą, jak ona? Tak, to 
pytanie, choć niegodne ich miłości i choć wciąż się przed nim broniła, 
dopominało się coraz częściej, żeby je postawić. Zerwała się z miejsca, pragnąc 
dokądś biec, dokądś uciec, jakby to szarpiące serce pytanie mogło ją dopaść 
tylko tutaj, i z ulgą przypomniała sobie, że obiecała Zuzance kąpiel i że mała 
na pewno czeka na nią. Zebrała się w jednej chwili; pani Zgorzeniecka czekała na 
doktora, po którego już pojechał Duda, tego więc wieczoru nie było w programie 
czytania "Popiołów", wstając od stołu powiedziała jej o tym. Zuzanka czekała. 
Siedziała na progu, zapatrzona w stronę, z której miała nadejść pani z Warszawy. 
Adaś obok niej. I nawet dziadek w tę stronę patrzył, rozsiadłszy się na ławce 
przed domem. Przyśpieszyła kroku, a Zuzanka, kiedy ją tylko zobaczyła, wybiegła 
naprzeciw. - Myśleliśmy już, że pani nie przyjdzie. - Dlaczego miałabym nie 
przyjść, kiedy powiedziałam, że przyjdę? - Dorośli to tak czasem różne rzeczy 
dzieciom obiecują. - Widocznie ja jestem jakaś inna dorosła. - To dobrze - 
powiedziała Zuzanka. Biegła obok Olgi, wyprzedzając ją trochę i zaglądając w 
twarz. - To dobrze - powtórzyła z powagą. Dziadek podniósł się z ławki. - Wody 
już nagrzałem! - zawołał. - I balię wniosłem do izby! - Och! - roześmiała się, 
trochę jednak zaniepokojona gorliwością dziadka. - To będzie wielkie mycie! - 
Wielkie! - powtórzył Adaś. Ściągał już z siebie koszulinę, podskakiwał radośnie 
na chudych nóżkach. - Ja pierwsza! - powiedziała Zuzanka, wprowadzając Olgę do 
izby. - Nie! - rozpłakał się Adaś. - Ja! - A dlaczego ty? Przecież mnie pani 
powiedziała, że przyjdzie. - Pogodzę was - Olga dźwignęła z kuchennej płyty gar 
z gorącą wodą, wlała ją do balii, dolała zimnej z wiadra - zaraz was pogodzę. 
Wskakujcie obydwoje do balii. - Obydwoje? - nie zdołała pokonać rozczarowania 
Zuzanka. - A kto będzie myty pierwszy? - Kto mniej brudny. Brudniejszy będzie 
musiał trochę się pomoczyć. - Adaś! - triumfalnie zawołała Zuzanka. Adaś poddał 
się temu z pokorą, przyglądając się swoim czarnym nożynom. Siedział w wodzie 
spokojnie, z zachwytem uderzając od czasu do czasu piąstką o jej powierzchnię. 
Olga przypomniała sobie, co opowiadała nieraz matka o jej kąpielach, podczas 
których, dla zajęcia czymś dziecinnej uwagi - musiały pływać w wannie kaczuszki 
i łódeczki, gumowe lalki. Tych biedaków tutaj - bo i Zuzanka poddawała się 
kąpieli z zachwytem - nie trzeba było niczym zabawiać. Wiejskie dzieci skąpo 
obdarowywane przez życie radością, znajdowały ją w byle czym, a przede wszystkim 
w jakiejkolwiek inności, ożywiającej monotonię dnia. Wojenne, ciężkie od piasku 
mydło - z ludzkiego tłuszczu, jak powszechnie mówiono na obszarze całej podbitej 
przez Niemców Europy - nie dawało piany i trzeba się było porządnie natrudzić, 
żeby zmyć nim brud osiadający na skórze w ciągu długich dni. Olga zaczerwieniła 
się i zgrzała z wysiłku, ale cieszyło ją, że dzieci już po pierwszym szorowaniu 
pojaśniały i wyładniały, co musiał zauważyć także dziadek, przypatrujący się 
operacji mycia z widoczną zazdrością. - Ja wlizę po nich do balii - powiedział. 
Olga wyprostowała się, odgarnęła przedramieniem mokre od potu włosy. - Do tej 
brudnej wody? - Dla mnie ona dobra. - Nie - roześmiała się. - Zagrzejemy 
czystej. - Ale żebym tylko zdążył się wykąpać, zanim Tymon wróci. - Pojechał do 
doktora, a potem ma go odwieźć z powrotem do miasta. Czy... - odważyła się 
zapytać Olga - pani Zgorzeniecka na coś choruje? Wprawdzie, gdy zapytałam, 
powiedziała mi, że czuje się dobrze, ale te częste wizyty doktora... Dziadek 
Duda podrapał się w piersi, porośnięte siwymi włosami. W rozchełstanej koszuli 
siedział znów na swoim łóżku, które najwidoczniej niechętnie opuszczał. Długo 
zastanawiał się nad odpowiedzią, zanim się na nią odważył. - Taka całkiem zdrowa 
to ona nie jest, ta nasza jaśnie pani. A właściwie jaśnie panienka. - Jaśnie 
panienka? - Tak. I dlatego mówię, ale niech pani tego nikomu nie powtarza, choć 
wszyscy ludzie w okolicy myślą to samo, dziedzice, folwarczni i wsiowi, dlatego 
mówię, że całkiem zdrowa to ona nie jest. Bo taka kobieta, jak ona, musi mieć 
coś na umyśle, żeby nie wyjść za mąż - a różni się o nią starali - tylko przez 
całe życie kochać tego doktora z miasta. - Doktora z miasta? - znów powtórzyła 
Olga zawstydzona już jednak tym, że wydobyła ze starego to wyznanie, może 
niegodną plotkę, uwłaczającą pani Zgorzenieckiej. - Doktora Smolińskiego - 
uściślił dziadek i już nie można go było powstrzymać od mówienia, choć Olga 
schyliła się nad balią, nie zachęcając go zaciekawionym spojrzeniem do tej 
opowieści. - Miała dziewiętnaście lat, kiedy na coś tam zachorowała i świętej 
pamięci pan Zgorzeniecki wezwał go do niej. A on był także całkiem młody, 
dopiero co nastał do miasta. I tak zaczęło się to nieszczęście. Żadnego innego 
już potem znać nie chciała, na żadnego innego nie spojrzała. Jaśnie państwo 
wywozili ją to do Włoch, to do Paryża, świętej pamięci jaśnie pani to raz przez 
pół roku w Szwajcarii z nią siedziała. I co: jak tylko wróciła, od razu znalazła 
sposób, żeby się z doktorem spotykać. - Można ją było przecież za niego wydać - 
powiedziała Olga z żalem, jakby to nieszczęsne zakochanie młodziutkiej jaśnie 
panienki dało się jeszcze teraz naprawić, a przede wszystkim uznać. - Rodzice o 
tym nie pomyśleli? Że biedny był, tak? O to chodziło. Że nie z tej sfery? 
Dziadek Duda pokręcił głową. - Nie dlatego. - Nie dlatego? - Nie, całkiem nie 
dlatego. Jaśnie państwo by może i przeboleli, że to nie żaden dziedzic, tylko 
goły doktorek z małego miasta. Przeboleliby to na pewno, choć nie taki mąż by 
się nadawał dla naszej jaśnie panienki. - No więc dlaczego? - Żonaty był, ot co! 
I dzieciaty. Jak nastał do naszego miasta, to już przywiózł ze sobą żonę i dwoje 
małych dzieci. Nie dostałby rozwodu, żeby pan Zgorzeniecki nie wiem jakie 
pieniądze wykładał. I tak już zostało. - Jak... zostało? - spytała Olga coraz 
bardziej zawstydzona, że dopuściła do tej rozmowy, że ją podtrzymywała. - Tak, 
jak jest. Jaśnie panienka nie zrezygnowała ze swego doktora. Raz to nawet 
pobrała rodzicom różne kosztowności i uciekła z nim do Wenecji. Świętej pamięci 
jaśnie pan pojechał za nimi i przywiózł ich oboje, jego zawiózł do żony, a ją 
zamknął w Łęgowie. Ale przecież długo to nie mogło trwać. A po śmierci rodziców 
jaśnie panienka... nasza jaśnie pani to się już całkiem z ludźmi przestała 
liczyć. Przywoziłem doktora do pałacu, po mnie mój syn, a teraz Tymon. Nieraz, 
jak siedziałem na koźle i go wiozłem, to sobie myślałem, co to za chłop taki 
nadzwyczajny, że można tak przez całe życie za nim wariować? Bo nic takiego 
naprawdę w nim nie było. Może na pysku i ładny, ale taka jakaś miastowa 
mizerota. Jak przy nim stałem, to mi do ucha sięgał. Nie to, co młody pan z 
Janiczek, co to się chciał przedtem z jaśnie panienką żenić. To był chłop! 
Wzrost, bary, oko, ząb! Mielibyśmy dziedzica, jak należy. W ogóle... mielibyśmy 
dziedzica. A tak... komu się to wszystko dostanie? Olga wycierała Zuzankę w 
jedyne czyste prześcieradło, jakie znalazła w szafie w pokoju. Chciała, żeby 
dziadek przestał już gadać, zła była na niego, że jej to wszystko opowiedział, 
bała się, że zdradzi się przed panią Zgorzeniecką znajomością jej losu, ale czy 
ona sama - dziś, w powozie - nie była bliska tego, żeby wyznać jej smutek, 
splątane z nieszczęściem szczęście swego życia? - Może synom doktora jaśnie pani 
swój majątek zapisze - ciągnął niestrudzenie stary Roch Duda. - Albo wnukom, bo 
już dorosłe. Doktor nieraz ich tu przywoził, jak byli mali. - A co na to żona 
doktora? - uległa jednak ciekawości Olga. - Nic. Jakoś się z tym pogodziła. Bo 
miała go jednak i dla siebie, tego swojego męża, i musiało jej wystarczyć, że 
jej nie zostawił, że nie chciał całkiem ukrzywdzić jej ani dzieci. - Całkiem? - 
No bo co by zrobiła bez męża? Trudno by jej było samej wychować dzieci. - Ale 
jak żyć, jak żyć z takim bólem, w takim upokorzeniu? - zaszeptała Olga, 
nieruchomiejąc z rękoma na plecach Zuzanki, którą na chwilę przygarnęła do 
siebie. I przerażona tym, że jednak przyszło jej to do głowy, dodała: - Ja bym 
nie mogła... - No widzi pani - dziadkowi coraz bardziej podobało się 
roztrząsanie tej sprawy - pani by nie mogła, ale inne kobiety wiele potrafią 
znieść, a jeszcze jak są dzieci... A trzeba powiedzieć, że nasza jaśnie pani nie 
zostawia ich bez zaopatrzenia. Teraz, we wojnę, doktor zawsze z pełnym koszem z 
Łęgowa wyjeżdża, z prowiantem dla całej rodziny. - Co za bajdy dziadek opowiada? 
- Tymon stał w drzwiach i może od dłuższego czasu przysłuchiwał się rozmowie. 
Oldze dopiero teraz zrobiło się naprawdę wstyd. Wzięła się za wycieranie Adasia, 
nie podnosząc głowy. - Mówię tylko prawdę - obruszył się stary. - Samą prawdę! - 
Tak ładnie dziadek opowiadał - wzięła pradziadka w obronę Zuzanka. - Ja chcę 
jeszcze taką samą bajkę! - zawołał Adaś spod prześcieradła, które Olga zarzuciła 
mu na głowę. - W dodatku przy dzieciach! - Tymon wciąż patrzył na dziadka 
gniewnie. - Takie głupoty opowiadać! - Dziadek dziś wcale głupio nie gadał - 
ujęła się znów za pradziadkiem Zuzanka. - Czasem głupio gada, ale dziś nie. - 
Cicho bądź! - zgromił ją ojciec. - Zawsze musisz się odzywać, jak starsi 
rozmawiają. Kiedyś ci za to przyleję, zobaczysz. Zuzanka bezwiednie zakryła 
rączkami swoje zaróżowione jeszcze od mycia i wycierania pośladki. - Za co? - 
zapytała hardo. - Już ty dobrze wiesz za co. Musiałaś się przymówić o to 
kąpanie? - Ja sama zaproponowałam - odezwała się wreszcie Olga. - Ja sama! I 
niech pan spojrzy na swoje dzieci, aż blask od nich bije! Tymon patrzył spode 
łba. Walczyła w nim wzbierająca czułość z nie wiadomo skąd biorącym się gniewem. 
Nie wstydził się dotąd swego ubóstwa i zaniedbania, dopóki nie zjawiła się tu ta 
kobieta. - Są jakieś czyste rzeczy dla dzieci? - zapytała. Poszedł bez słowa do 
pokoju, z hałasem wysunął szufladę szafy. Długo gmerał palcami w szarobrudnych 
łaszkach, wreszcie wydobył spośród nich jakąś sukienczynę, dwie koszulki i 
połatane niestarannie porcięta. Wróciwszy do kuchni wręczył to wszystko tej lali 
warszawskiej, ubranej wciąż, jak do kościoła, w suknie jaśnie pani. - Niezbyt to 
czyste - powiedziała, przyglądając się dziecinnym rzeczom. - Sam piorę! - 
warknął. - Grubsze rzeczy i moje... moje koszule jaśnie pani kazała nosić do 
pałacowej pralni. A te drobniejsze... dla dzieciaków, sam piorę. Olga już się 
nie odezwała. Pochylona nisko nad dziećmi zaczęła je ubierać, a Tymon przysiadł 
ciężko na ławie i patrzył na to tępo. Może naprawdę powinien się ożenić, jak 
mówiła jaśnie pani? Ale czy rzeczywiście któraś by go chciała? Baby miłości były 
chciwe, ale żeby karmić i opierać cudze bachory...? I starego dziadka? Tak, na 
co inne to one leciały, ale do roboty nie były skore... Przypomniał sobie, że w 
ciągu ostatnich dni już dwa razy miał sposobność wstąpić do młyna i nie wstąpił. 
- Wylej wodę z balii - powiedział dziadek. - I nalej czystej do garów na kuchni. 
Teraz ja się będę kąpał - dodał z mniejszą pewnością, ale także z dumą. - Nie? - 
parsknął Tymon. A to ci nowina! - Co w tym śmiesznego? - obraził się stary. - A 
nie może dziadek iść do łaźni w pałacu? - A kto mi tam plecy umyje? - Ja 
dziadkowi także pleców myć nie będę. Muszę panią odprowadzić. - Już? - zmartwiły 
się dzieci. - Ściemnia się i godzina policyjna niedługo. Niech się pani zbiera - 
powiedział szorstko. - Nie muszę się zbierać, już jestem gotowa. A wodę z balii 
niech pan wyleje. I czystą nastawi do zagrzania. Plecy dziadkowi Zuzanka wymyje. 
- No, pewnie! - zawołała mała. - Ja też! - zgłosił zaraz swoją gotowość Adaś. - 
Pięknie! Obydwoje umyjecie dziadka. - Po co tyle zachodu? - mruczał Tymon, 
wylewając brudną i przynosząc ze studni czystą wodę. - W łaźni można się wymyć 
jak należy, nie to, co w balii. Tylko się podłogę zalewa. Nie powiedziała już 
ani słowa i odezwała się dopiero na drodze, gdy szli w stronę pałacu. - I o co 
się pan właściwie gniewa? Że sprawiłam trochę radości tym biednym pana dzieciom? 
- Dlaczego biednym? - obruszył się. - No, za szczęśliwe one nie są. - Nikomu w 
wojnę szczęścia się nie zachciewa. - To prawda. Ale jak się ono czasem 
przydarza... - Przydarza się? - powtórzył, jakby nie zrozumiał albo przestraszył 
się tego słowa. - No, tak, choćby mnie. Zaprowadził mnie pan do pałacu, oddał 
pod opiekę pani Zgorzenieckiej. Czy nie myśli pan, że powinnam być panu 
wdzięczna? - Ja tam żadnej wdzięczności od nikogo nie oczekuję. - Nie musi pan. 
Niech pan wobec tego pomyśli, że może... nudzę się w pałacu. I dlatego 
przyszłam... - No, jeśli z nudów... - udobruchał się wreszcie Tymon. Szedł za 
nią wciąż z opuszczoną głową, jakby chciał patrzeć tylko na pięty idącej przed 
nim kobiety. - Jeśli z nudów - powtórzył. - Niedobrze, jak ma się teraz za dużo 
czasu na myślenie - powiedziała bardziej do siebie, niż do niego, ale dosłyszał. 
- Tak - potwierdził po chwili. - Niedobrze. - Jeździł pan po doktora. I odwoził 
go pan... Nic nie mówił? - O czym? - Co dzieje się w Warszawie. Dochodzą chyba 
stamtąd jakieś wieści? - Dochodzą - rzekł nieśpiesznie. - Jakie? - krzyknęła. - 
Niemcy stłumili już powstanie na Woli i Ochocie. Część ludności wymordowali, 
część wywożą. Mają szczęście ci, którym udało się uciec. - To od nich... te 
wieści? - Od nich. Doktór mówił, że pchają się do wszystkich domów, ale strach 
przyjmować, bo zdarzają się rewizje i kontrole dokumentów. - Kontrole 
dokumentów... - powtórzyła. Udawało jej się nieraz w ciągu dnia zapomnieć, że i 
ona nie jest w Łęgowie bezpieczna. Przyśpieszyła kroku, żeby najprędzej znaleźć 
się w pałacu, pod dachem, gdzie czuwał - jak wielorako można to było rozumieć! - 
major Thiel. - Co jeszcze mówił doktor? - wyszeptała. - Mówił, że największe 
boje toczą się w Śródmieściu i na Starówce. O każdy dom. - O każdy dom - 
powtórzyła znowu. - O każdy! Zamilkł, a ona już także o nic nie zapytała. 
Dopiero gdy zbliżali się do pałacu, powiedział: - A nasz major usiłuje mieć 
minę, jakby żałował, że Wiedeń uniknął losu Warszawy. Ale myślę, że... - Że co? 
- Że prędko mu to przejdzie. Już w chwili, gdy zobaczy swoje łóżko na miejscu, w 
którym je zostawił. I ucieszy się, że będzie mógł się na nim położyć. Przed 
tylnym wejściem do pałacu stała grupka ludzi. Zobaczyli ich w gęstniejącym już 
mroku nieforemnych od dźwiganych na plecach tobołów, kanciastych od trzymanych 
na ramionach walizek. Może gdyby nie wiedziało się tego, co się wiedziało, gdyby 
nie znało się losu, który ich tu przywiódł, nie od razu objawiłoby się tak 
wyraźnie nieszczęście ich pokornego czekania, trwoga niepewności, czy przekroczą 
próg, czy wejdą pod dach. Olga znów doznała tego przedziwnego rozdwojenia, jak 
wtedy, gdy patrzyła na pannę Dirlewanger biegającą po korcie w Janiczkach, i 
zdawało jej się, że to ona tam biega z rakietą w ręce - tak i teraz stała wśród 
tych ludzi w swojej kwiecistej piżamie i brudnym płaszczu, stała i czekała, jak 
oni, na litość, wpierając zalęknione spojrzenie w twarz kobiety, która mogła nią 
ich wszystkich obdarować. Pani Zgorzeniecka rzadko pokazywała się w tylnym 
wejściu do pałacu. Ale teraz była tu, tkwiła na najniższym stopniu schodów, 
patrzyła na gromadę ludzi przed sobą i ze zniecierpliwieniem słuchała tego, co 
jej przedkładał i tłumaczył rządca Wonś. Olga zbliżyła się, Tymon szedł za nią. 
Rządca mówił podniesionym nieco głosem, musiało się dziać coś takiego, że 
odważył się na to wobec jaśnie pani, słyszeli go wyraźnie. - Czy należy wciąż 
narażać się na niebezpieczeństwo? Czy naprawdę trzeba? - Już samo życie jest 
bezustannym niebezpieczeństwem, mój drogi - zauważyła wciąż jeszcze spokojnie 
pani Zgorzeniecka. - Ale lekkomyślność je potęguje. Straszna lekkomyślność w 
tych strasznych czasach! Przed tygodniem, kiedy ostrzegłem i prosiłem o 
rozsądek, przyrzekła mi jaśnie pani, że to się nie powtórzy, że już nikogo... - 
Nie chcę dłużej tego słuchać - głos podniosła także pani Zgorzeniecka. Rządca 
wybuchnął: - No, dobrze, niech ja nie mam racji. Ale czy oni wszyscy wyglądają 
na krewnych jaśnie pani? - Oczywiście, że nie - pani Zgorzeniecka zaśmiała się 
cichutko i patrzącej na nią Oldze wydała się przez krótką chwilę ową młodą 
dziewczyną, którą - jak opowiadał stary Roch Duda - było stać na spłatanie nawet 
najbliższym okrutnego figla. - Ale bo też oni są twoimi krewnymi, mój Wonsiu, i 
ty ich przygarniesz. III Wiktunia uchyliła drzwi i obwieściła z tajemniczym, ale 
trochę drwiącym uśmiechem: - Ma pani gości. Olga zerwała się z fotelika przed 
biurkiem, gdzie znów oddawała się długiemu, zapamiętałemu i błogiemu wpatrywaniu 
się w fotografię Stacha. W pałacu, zapełnionym już teraz od piwnic po dach 
uchodźcami z Warszawy, gości zapowiadano tylko jaśnie pani, wszyscy inni 
odwiedzali się bez konwenansów, do których zresztą większość nie była 
przyzwyczajona i których trudno było stosować w tej ciasnocie. Olga zachowała 
swój pokój tylko dla siebie na wyraźne i nawet z pewnym naciskiem wyrażone 
życzenie pani Zgorzenieckiej, która, być może, pragnęła utrzymać do końca 
treuh~andera w przeświadczeniu o ich pokrewieństwie. Chociaż nie miało to już 
zbyt wielkiego znaczenia, gdy zdecydowała się, zupełnie się z nim nie licząc, 
przyjmować ludzi idących z Warszawy. - Ma pani gości - powtórzyła Wiktunia, nie 
uchylając szerzej drzwi. Olgą targnęła niedorzeczna - Boże, jak całkiem, jak 
zupełnie niedorzeczna! - nadzieja. Potrącając sprzęty, rzuciła się do progu. 
Stał za nim, z czapką w ręku, Tymon Duda, stangret jaśnie pani ze swoją 
pięcioletnią córką. - Pani wybaczy - powiedział zmieszany i chyba w tej chwili 
sam na siebie wściekły, że odważył się tu przyjść - ale Zuzanka wciąż mnie pyta, 
czy nie pogniewała się pani o co? Bo od tego czasu... od czasu tej kąpieli w 
balii nie pokazała się pani u nas ani razu... - O cóż miałabym się pogniewać? - 
Olga wciągnęła Zuzankę do pokoju, za nią wszedł jej ojciec. - Ja miałabym się 
pogniewać? Na was? To tylko dlatego, że tyle teraz ludzi w pałacu i że jestem 
potrzebna pani Zgorzenieckiej w tym zamieszaniu, które tu teraz panuje... 
Zuzanka nie słuchała tego, co mówiła. Olśniona rozglądała się po pokoju, po jego 
ścianach i sprzętach, po stiukowych sztukateriach sufitu. - Jak tu pięknie! - 
szepnęła z zachwytem. - Opowiadałem ci przecież, jak jest w pałacu - jakoś 
szorstko mruknął ojciec. Wiktunia stała wciąż przy drzwiach, patrzyła na Tymona 
wyzywająco, wypinając do przodu i tak już dostatecznie prowokujący biust. - 
Podałabym herbaty - oznajmiła - ale nie ma. - A po cóż nam herbata? - zdziwił 
się prawie boleśnie Tymon. - W pałacu - nie zdejmowała z niego rozbłysłego 
spojrzenia Wiktunia - jak ktoś przychodził z wizytą, zaraz mu się coś podawało: 
herbatę, kawę, kieliszek czegoś mocniejszego. Ale nasz kredens wymieciony do 
czysta i nie podajemy już gościom niczego. - Po cóż nam herbata? - powtórzył 
Tymon coraz bardziej nastroszony. - Ani żem myślał, żeby w pałacu pić herbatę. - 
Porozmawiamy i bez herbaty - aż zbyt wyraźnie łagodząco odezwała się Olga. 
Uczyniła zapraszający gest w stronę zielonym jedwabiem obitej kanapki. - 
Siadajcie. - I po cóż zaraz siadać? - Tymon stał niezdecydowany, nie 
wypuszczając czapki z dłoni, Zuzanka wciąż rozglądała się po pokoju, zachwycona 
i zadziwiona, onieśmielona wszystkim, na co patrzyła. Ponieważ jedyną osobą, 
która może być skwapliwie skorzystała z zaproszenia, była pokojowa jaśnie pani, 
Olga zwróciła ku niej twarz z nader uprzejmym uśmiechem, choć wiedziała, że 
przyjdzie jej to odpokutować; służba w pałacu w różny sposób sekowała 
uciążliwych dla niej warszawiaków. - Dziękuję ci, Wiktuniu, że przyprowadziłaś 
do mnie moich gości. - Nie ma za co - odburknęła dziewczyna. - Łaziliby po 
korytarzach do wieczora. - Z hałasem zamknęła drzwi, ale nie było słychać jej 
oddalających się od nich kroków. - Siadajcie! - powtórzyła Olga. - Cieszę się, 
że przypomnieliście sobie o mnie. Wysoki mężczyzna pochylił się ku niej, jakby 
to, co zamierzał powiedzieć, wymagało bliskości. - Zuzanka co dnia o panią 
pytała. Czy nie widziałem, czy nie powiedziała pani, że przyjdzie... Zuzanka i 
tym razem nie słuchała tego, co mówiono. Wskazującym, niezbyt czystym, 
paluszkiem dotknęła obicia kanapki. - Naprawdę mogę tu usiąść? Sukienkę mam 
czystą - dodała. - Dziadek mi wczoraj uprał, jak już było wiadomo, że tata mnie 
tu zabierze. - Z daleka widać, że sukienka czysta - Olga uniosła małą i 
usadowiła na kanapce. - Tylko... - dodała z wahaniem - nie opieraj nóg o 
siedzenie. - Ja bym jej dał - Tymon wyzbył się czułego prawie tonu sprzed 
chwili, patrzył na córkę groźnie. - I nie bimbaj nogami! - Nie bimbam - 
obruszyła się mała. Siedziała wyprostowana, nie dotykając plecami oparcia. 
Ojciec przysiadł obok niej, tak samo sztywny i skrępowany. - Zaraz pójdziemy - 
powiedział - tylko... Zuzanka nacieszy się panią. - I speszył się, 
spostrzegłszy, że córka rozgląda się wciąż po pokoju, tylko nim zajęta. - Zaraz 
pójdziemy. Nie będziemy pani głowy sobą zawracać. - Ależ ja się cieszę! Bardzo 
się cieszę, że przyszliście! - zawołała Olga tak szczerze, że człowiek, który ją 
tu przyprowadził owego najczarniejszego w jej życiu dnia, ten Tymon Duda, 
stangret z dziada pradziada w łęgowskim pałacu, rozjaśnił się w nagłym uśmiechu. 
Poskromił go jednak zaraz, jakby był czymś zbyt śmiałym w tym pokoju, który go 
peszył prawie tak samo, jak jego małą córkę, i wobec tej kobiety, wobec tej 
kobiety także. Olga to dostrzegła i chyba zrozumiała. - Prędko was nie puszczę - 
dodała może w nadziei, że wywoła ten uśmiech po raz drugi. W ciągu wszystkich 
sierpniowych i wrześniowych dni, gdy pałac zapełniał się nowymi przybyszami z 
Warszawy i gdy w każdym z nich widziała siebie sprzed kilku tygodni, nie 
opuszczała jej wciąż wdzięczność dla Tymona za to, że oddał ją pod opieką pani 
Zgorzenieckiej. Choćby zrobił to tylko dlatego, że nie chciał jej mieć w swoim 
domu, że z jakichś względów bał się jej obecności w swoim domu... - Myślałam o 
was prawie każdego dnia. A teraz Tymon zdziwił się; nie uśmiech, ale przykre 
zdziwienie i niedowierzanie odmalowało się na jego twarzy. - E, tam - mruknął, 
jak Zuzanka w chwilach, gdy czuła, że ją ktoś nabiera. - Naprawdę! Dlaczego mi 
pan nie wierzy? - Sama pani powiedziała, że tyle tu teraz ludzi. Na pewno ma 
pani z kim rozmawiać. Zuzanka przyglądała się fotografii porucznika Asarowicza, 
stojącej na biurku. - Kto to? - zapytała. - To mój mąż. - Gdzie jest? - Mówiłam 
już, kiedy przyszłam do was, że jest w Anglii. Zuzanka chciała wszystko 
wiedzieć. - Co tam robi? - To także mówiłam. Jest lotnikiem. Lata na samolotach. 
- I strzela do Niemców? - I strzela do Niemców. Ale nie mów o tym nikomu - Olga 
przestraszyła się, że mała może wygadać się przed kimś, a to by znaczyło... 
Dlaczego nie mogła opanować pragnienia, tej niepohamowanej chęci chełpienia się 
Stachem nawet wobec tej małej, która przecież... - Ona nic nie powie - przerwał 
jej myśli Tymon. - Nie powiesz, prawda? - Nie! - przyrzekła Zuzanka. - Głupia 
bym była, gdybym miała wszystko mówić. Ten pan patrzy na mnie! - zawołała, nie 
zdejmując oczu z fotografii. Zerwała się z kanapki i pobiegła w kąt pokoju. - I 
tu też na mnie patrzy! Olga roześmiała się, zapominając o obawie sprzed chwili. 
- Na mnie też patrzy - powiedziała z nie dającą się ukryć czułością. - Taka to 
jest cudowna fotografia. W każdym punkcie pokoju, wszędzie, gdzie jestem, gdzie 
usiądę lub zatrzymam się na chwilę, oczy Stacha... - urwała, czując 
niestosowność tego zwierzenia. - Stanisław - powiedział Duda także zmieszany. - 
Ładne imię. - Ładne - potwierdziła, a on, tak samo, jak jego mała córka, nie 
zdejmował spojrzenia z fotografii młodego człowieka w mundurze. Te baby w 
Anglii, pomyślał nagle z dziwnie mściwą uciechą, rozrywają go tam na pewno 
między sobą, a ona tu siedzi, wpatruje się w niego i wyobraża sobie... Spuścił 
wzrok, jakby przestraszył się, że można by z niego tę myśl wyczytać. Opuściła go 
niecna uciecha, która wydała mu się tak nie wiadomo czemu przed chwilą 
pocieszająca, zastąpiła ją również nie wiadomo czemu smutna pewność, że tych 
dwoje tak bardzo pasowało do siebie, że musieli się w życiu spotkać i że nie ma 
znaczenia, żadnego znaczenia, rozłąka, odległość, która ich dzieli. Patrzył 
teraz na stopy siedzącej przed nim na zielonym foteliku kobiety, na wąskie 
stopy, które nigdy nie biegały boso, nie rozszerzały się, nie rozpłaszczały, nie 
rozwalały pod ciężarem dźwiganych na barkach nosideł do wody, na smukłe łydki, 
nie wykrzywione przez złą chorobę wilgotnych i mrocznych izb w czworakach, na 
kolana stulone razem nie widywaną dotąd przez niego spokojną kobiecą 
skromnością, kolana tak okrągłe i zapewne ciepłe pod tą jakąś piękną suknią pani 
Zgorzenieckiej, suknią, jak do kościoła... Muszę stąd wyjść, pomyślał w 
popłochu, wyjść, zaraz wyjść, ale siedział i patrzył, tyle, że wzrok przeniósł 
teraz z wysiłkiem na ręce, na dwie małe dłonie o długich smukłych palcach 
splecionych ze sobą, zaciśniętych w znieruchomiałym geście szukanego panicznie 
spokoju. Wysokie piersi, pod którymi je trzymała, poruszały się szybkim 
oddechem, oczu jej ani górnej części twarzy nie widział, bo zasłaniały ją 
opadające połyskliwie brązową falą włosy, od dawna nie tknięte nożyczkami i 
grzebieniem fryzjera, a jednak tak strojne, jakby ktoś długo nad nimi pracował, 
aby wyglądały tak, jak wyglądały. Szedł od tej pochylonej kobiecej głowy jakiś 
ledwie uchwytny zapach, od niej całej bił ten przeklęty warszawski zapach, i nie 
po raz pierwszy mroczno mu się od niego robiło przed oczyma. Ilekroć ją widział, 
wydawało mu się, że choć na pewno myła się tym samym, co wszyscy, ciężkim od 
piasku, wojennym mydłem, była jednak od innych bielsza i czystsza i właśnie 
jakby już z daleka pachnąca, a przecież to wrażenie nie miało chyba nic 
wspólnego z pachnidłami, których używały miastowe kobiety. Dźwignął się ciężko z 
miejsca, czapkę przełożył z ręki do ręki. - Zuzana! - mruknął. - Idziemy! - Już? 
- zapiszczała mała. - Ja nie chcę! - Chciałaś zobaczyć panią, a rozglądasz się 
tylko po ścianach, jakby to był kościół. - W kościele nie jest tak ładnie, jak 
tutaj. - Zuzanka niechętnie i z wyraźnym smutkiem zsunęła się z kanapki i 
dopiero teraz zbliżyła się do Olgi. - Będę mogła przyjść jeszcze? - Ależ tak! I 
teraz możesz dłużej zostać. - Nie mamy czasu - twardo zaoponował ojciec. - 
Zuzanka sama może zostać. Odprowadzę ją do domu. - A potem ja panią będę musiał 
odprowadzać, bo już zrobi się ciemno. Teraz wcześnie robi się ciemno i nie czas 
na wieczorne spacery. - Tymon mówił szorstko, nie chciał silić się na żadne 
uprzejmości, powinien być takim, jakim był, i tym, kim był, nikim innym nie 
będzie. - Idziemy! - powtórzył. - Szybko! - Co tata? - powiedziała Zuzanka, 
zdumiona tak samo, jak Olga, która już po raz drugi nie usiłowała zatrzymywać 
małej. Ale ona najwyraźniej miała zamiar tu bywać. Rozglądnęła się jeszcze raz 
po pokoju, pogładziła brudną rączką zielone obicie kanapki i przeniosła wreszcie 
wzrok na twarz, wciąż przykro zdziwionej zachowaniem jej ojca kobiety. - Przyjdę 
tu jutro. Przyniosę pani grzybów z lasu. - Po co mi grzyby? - usiłowała 
uśmiechnąć się Olga. - Zje je pani sobie. - Musiałabym je przedtem gdzieś 
ugotować. - Tu nie ma kuchni? - zdziwiła się mała. - Nie. - To co to za pokój, 
bez kuchni? - Idziemy! - ojciec szarpnął ją za rękę, a do Olgi rzekł, nie 
zwracając ku niej głowy: - Przepraszam za najście. Ale tak się uparła... - Ależ 
było mi naprawdę bardzo przyjemnie. I proszę... ilekroć Zuzanka zechce... Nie ma 
przecież żadnych przyjemności. Tymon był już przy drzwiach, ale zatrzymał się 
przy nich. - Czy człowiek musi mieć przyjemności? Niech się od dziecka uczy, że 
ich w życiu prawie nie ma. - Są - poprawiła go Olga cicho - ale nie trwają zbyt 
długo. - No, widzi pani - rzekł. I znowu odważył się patrzeć na nią, na tę 
kobietę tak przeraźliwie, tak upokarzająco dla niego niezwyczajną, i po raz 
drugi, od kiedy się zjawiła, doznał uczucia, że zaczyna obgryzać mu serce 
głodny, przygnany skądś z daleka pies, który nigdy nie zaspokoi swego głodu. - 
Przepraszam - szepnął. - Bardzo, bardzo przepraszam... Otworzył drzwi i 
przepchnąwszy przed sobą Zuzankę, zamknął je powoli i cicho. Pałacowe korytarze, 
którymi szli długo, nie wyglądały już teraz, tak jak dawniej. Stały pod ich 
ścianami jakieś tłumoki, worki i skrzynki, nie mieszczące się najwidoczniej w 
zamieszkanych przez wiele osób w pokojach; piękna podłoga z drewnianych klepek, 
których wzór tak go zachwycił, gdy był tu po raz pierwszy z ojcem, tak jak teraz 
Zuzanka z nim, te lśniące, co dnia froterowane przez służbę pałacowe podłogi, 
zadeptane były teraz przez dziesiątki nóg, przemierzających je po kilkakroć od 
ranka do nocy. I zaduch jakiś tu panował, ciężkie, zatęchłe powietrze - może od 
tych tłumoków pleśniejących przedtem długo w warszawskich piwnicach, a może od 
pary z gotujących się wciąż w kuchni kartofli, która przenikała cały pałac wonią 
wojennej nędzy. Tymon odetchnął głęboko, gdy znaleźli się na zewnątrz. Wokół 
pałacu, na trawnikach, zadeptanych tak, jak posadzki w korytarzach, snuli się 
jacyś ludzie z piętnem klęski na twarzach i w postaciach, pochylonych ku ziemi. 
Ale Wiktunia stała z młodym człowiekiem, który ten wyraz klęski z siebie 
zrzucił, nie przyjął go i mu się nie poddał. Z przechyloną głową patrzył na 
młodą dziewczynę i nie przesłaniała mu jej widoku pamięć o tych wszystkich, tak 
młodych jak ona, które zostawił w murach Warszawy. - Jeszcze się wszystko na 
lepsze obróci - mówił. - Zobaczy pani. Wiktunia słuchała w roztargnienu. Bo już 
dostrzegła Tymona. Podeszła do niego kilka kroków. - Już? - zapytała zaczepnie. 
- Już - odrzekł krótko. - To prędko? - Prędko. Szarpnął Zuzankę za rękę, choć 
biegła obok niego i starała się dotrzymywać mu kroku. - Dlaczego jesteś taki 
zły? - miała ochotę się rozpłakać? - Nic nie zrobiłam. - Nic nie zrobiłaś. - To 
dlaczego? - Przestań gadać! Od łąk, gdy minęli park, zawiało przedwieczornym 
październikowym chłodem. Zuzanka już się nie odezwała, biegła obok ojca, dysząc 
otwartymi ustami. Ale przy młynie zatrzymała się i Tymon stanął także. - Nie 
pójdziesz tam? - zapytała. - Gdzie? - krzyknął. - No, tam, zawsze tam 
wstępujesz. - Nie zawsze. Już dawno tam nie byłem. - A dzisiaj? - Dzisiaj też 
nie. Ruszył z gniewem przed siebie, nie zważając, że mała zupełnie za nim nie 
może nadążyć. Ale zatrzymał się po chwili. Do diabła! - pomyślał. Cóż to za 
smarkata! Co za bękart przemądrzały! - Wracaj do domu sama! - krzyknął i 
pochylił się, jakby miał zamiar ją uderzyć. Ale nie uderzył, tylko czapkę 
mocniej wsadził na głowę i skierował się w stronę młyna. Drzwi do obory były 
otwarte, domyślił się, że młynarzowa doi teraz krowy, był czas po temu. Wszedł w 
mrok, w duszną woń rozkładającej się pod zwierzęcymi kopytami słomy, odór 
odchodów, ale także i zapach siana zadanego już na noc do żłobów. Uśmiechnął się 
krzywiąc wargi; ktoś, kto by patrzył w tej chwili na niego, nie dostrzegłby w 
jego twarzy uśmiechu, ale jemu zdawało się, że się uśmiecha, witając te wonie 
znajome, przydane mu i przypisane losem. Rozpoznał w mroku jasną bluzkę kobiety, 
podszedł do niej i pociągnął za rękę. - Chodź! Przestraszyła się. - To ty, 
Tymon? - A któż by inny? Może mógłby być ktoś inny? - Co ty wygadujesz? - Chodź! 
- Teraz? Poczekaj, skończę doić. - Nie, chodź zaraz! - Wsunął dłonie pod jej 
pachy i dźwignął ze stołka, zwracając ją twarzą, piersiami i gorącym łonem ku 
sobie. Wepchnął kolano między jej kolana, gwałtownie pocałował w otwarte ze 
zdumienia usta. Odór potu bijącego z mokrych pod pachami rękawów bluzki, mieszał 
się z zapachem czosnku, który jadła na kolację, i słodką mleczną parą, unoszącą 
się z wiadra pod krowim wymieniem. - Chodź! - powtórzył. - Poczekaj! Wariacie! 
Skończę robotę, umyję się... - Nie, chodź zaraz! Wydostawszy ją z obory, 
popychając przed sobą prowadził ją do domu, do tego pokoju, gdzie stało łóżko, 
rzucił ją między pierzyny i poduszki, i poddarłszy do góry spódnicę, zwalił się 
na nią. - Boli! - jęknęła. - Coś ty, Tymon? Boli! - ale coraz ciszej powtarzała 
to słowo, ciszej i łagodniej, i już nie z jękiem, ale z zachwytem, z 
zachwytem... Kiedy Tymon wyszedł z młyna, zastanowił go warkot motorów ciężkich 
aut dochodzący od strony szosy. Poszedł w tym kierunku, kryjąc się pod drzewami. 
Trzy duże, okryte plandekami samochody ciężarowe zdążały powoli, ku zamkniętym 
już o tej porze wrotom, wiodącym na podwórze za pałacem. Przed nimi, jakby je 
wiódł za sobą, jechał - niski przy nich i niepozorny - samochód osobowy. Tymon 
skróciwszy sobie drogę przez park, znalazł się tam pierwszy. Miotał się już tu 
major Thiel, zapędzając przebywających wciąż na świeżym powietrzu ludzi do ich 
pomieszczeń w pałacu. Dostrzegł Tymona i przywołał go na pomoc. - Niech stąd 
idą! Niech się schowają! Nikt tu nie powinien ich widzieć! - Bo co? - spytał z 
głupia frant Tymon. - Ktoś tu do nas jedzie. I nie wiadomo kto. Nie wiadomo po 
co. A tu tyle ludzi z Warszawy. Od razu widać po nich, że z Warszawy. Powiedz 
im, żeby zaraz stąd zniknęli. Jeśli nie chcą sprowadzić nieszczęścia. - Na kogo? 
- spytał znów, udając naiwnego Tymon. - Na siebie. Na panią Zgorzeniecką. I - 
zająknął się - i na mnie. - Zaraz ich stąd przegonię. - Tak! natychmiast! O mój 
Boże, natychmiast! Rozmawiali ze sobą mieszaniną polskich i niemieckich słów, 
major był już dwa lata w Polsce, a Tymon od 1939 roku miał styczność z Niemcami, 
z poprzednim treuh~anderem i jego gośćmi, których tamten miewał często w 
przeciwieństwie do kontuzjowanego pod Dieppe majora. - Jadą tu Niemcy! - zawołał 
posłusznie do wciąż lekceważących sytuację ludzi. - Chować się! Najlepiej w 
parku! Chcecie sprowadzić nieszczęście na jaśnie panią? Warszawiacy poginęli w 
mroku pod drzewami, a nawoływania i niemieckie przekleństwa niosły się już od 
wrót; były zamknięte. - Nie ma stróża przy bramie? - zaniepokoił się Thiel. - 
Pewnie nie ma - nie ulegając przejęciu majora, lakonicznie odpowiedział Tymon. - 
Gdzie jest, u diabła? - Pewnie poszedł do domu. - Już? - Miał powiedziane, żeby 
zamykać o szóstej, to i zamyka. - Nikomu nie zostawia klucza? - Nie. Sam pan 
major powiedział, że tylko Majchrzak odpowiada za klucz. Mówił mi to raz, jak 
musiał czekać na mnie, kiedy odwoziłem doktora do miasta. - Do diabła! - zaklął 
znów major. - Jeśli to ktoś ważny... - Sadził dużymi krokami ku bramie - Tymon 
bez takiego pośpiechu podążał za nim. Czterech żołnierzy, prawdopodobnie 
kierowców, szarpało bramą. Wrzeszczeli, wpatrując się w głąb podwórza. - 
Otwierać! Śpią tu wszyscy? Otwierać! Major zbliżył się, starając się dostrzec, 
kto siedzi w osobowym samochodzie, ale było na to już zbyt mroczno. - Brama musi 
być zamknięta - powiedział do żołnierzy, którzy zaprzestali łomotania, oddając 
mu z niezbyt wielkim respektem honory wojskowe. - Musi być zamknięta. Za dużo tu 
się kręci różnych... - urwał, przypominając sobie o niewłaściwości takiej 
informacji. - Kto jedzie? Co to za ładunek? Z osobowego samochodu wysiadło dwóch 
oficerów Wehrmachtu. Pułkownik i porucznik. Powoli zbliżyli się ku bramie. Thiel 
zasalutował. Przez żelazne sztachety wciąż nie ustępującej bramy patrzyli na 
siebie uważnie, ci dwaj, cało uchodzący przed frontem, i on, naznaczony własną 
klęską w dniach największej niemieckiej chwały. - Chcielibyśmy tu przenocować - 
powiedział pułkownik, siwy już, ale na twarzy jeszcze czerstwy, choć o oczach 
znużonych, chyba nie tylko drogą. - Pan jest tu treuh~anderem? - Tak. Proszę, 
służę gościną. - Tylko że brama zamknięta - zauważył cierpko porucznik. Długo 
musiał czekać na awans nawet w wojennych warunkach, nie był o wiele młodszy od 
pułkownika. - Wpuścicie że nas wreszcie. - Stróż zamknął bramę, jak zwykle o 
szóstej - jął tłumaczyć się Thiel - wydałem rozkaz, żeby zamykał o szóstej... - 
W porządku, słusznie - rzekł zmęczonym głosem pułkownik - ale niech teraz 
otwiera. - Rzecz w w tym - major mimo chłodnego wieczoru poczuł falę gorąca na 
twarzy, jakby w pobliżu płonęło ognisko - rzecz w tym, że zabrał klucz, zawsze 
zabiera klucz, bo on za ten klucz odpowiada, taki wydałem rozkaz, ale zaraz 
poślę po niego człowieka... - Przecież można przejść przez park - odezwał się 
Tymon półgłosem. - Furtka przez całą noc otwarta. - I dopiero teraz się o tym 
dowiaduję, pomyślał major, szczęśliwy, że stangret udzielił mu tej informacji po 
polsku. - Zaraz poślę człowieka po klucz - powtórzył zwracając się ku 
pułkownikowi, po stróża z kluczem. A tymczasem przeprowadzę panów przez park... 
- Nie ruszę się stąd - przerwał mu pułkownik - dopóki samochody nie znajdą się 
za bramą, zamkniętą oczywiście z powrotem przez stróża. Moi żołnierze zostaną 
przez całą noc przy samochodach. Ładunek jest zbyt cenny... - Ależ dostarczenie 
klucza potrwa kilka minut, teraz major odważył się przerwać pułkownikowi. - 
Mieszkania służby folwarcznej są niedaleko, a pan pułkownik mógłby przez ten 
czas odświeżyć się po podróży, zanim... zanim poprosimy na kolację. - Zgoda - 
pułkownik z lekkim wahaniem przystał na tę propozycję. - Pan - zwrócił się do 
porucznika - zostanie przy wozach, a gdy znajdą się na podwórzu, dołączy pan do 
mnie. Mam nadzieję, że mnie pan odnajdzie w tym zamczysku. - Patrzył na potężną 
sylwetkę północnej ściany pałacu, rysującą się wyraźnym konturem na tle 
jaśniejszego nieba. - Ogromna budowla - mruknął. I ponura. Chyba tu nie straszy? 
- Przynajmniej nie w skrzydle, które zajmuję - usiłował zażartować Thiel. - 
Prowadź do furtki, rozkazał stangretowi, uznając, że osobiście powinien zjawić 
się przed pułkownikiem po drugiej stronie bramy. Tam też dopiero dokonano 
prezentacji. - Oberst von Roth - przedstawił się pułkownik. - Oberleutnant 
Schulze - o ton niżej wyznał swoje nazwisko porucznik, który zapewne bez 
entuzjazmu przyjął rozkaz pułkownika; pragnął także jak najprędzej odświeżyć się 
po podróży i zasiąść przy stole. - Pędź zaraz do Majchrzaka - Thiel zwrócił się 
do Tymona - niech przyjdzie zaraz z kluczem i przez całą noc nie rusza się ze 
stróżówki przy bramie. Z nieba mi spadłeś! - dodał ciszej. - Wynagrodzę ci to. 
Kiedy prowadził pułkownika przez park, bał się przez cały czas, czy nie 
napotkają długo spacerujących tu warszawskich uciekinierów. Na tę stronę pałacu 
nie dotarło zapewne nawoływanie Tymona, żeby się pochowali, i łazili chyba 
jeszcze po alejach, nie robiąc sobie nic z tego, że majątek jest we władaniu 
niemieckiego treuh~andera, który musiał przecież znać i respektować zarządzenia 
dotyczące dawnych mieszkańców Warszawy. To, że pani Zgorzeniecka zlekceważyła 
sobie jego obecność w Łęgowie i przyjęła ich do siebie, było pierwszą rysą w ich 
wojennych stosunkach. Ale nieraz nocą, nie mogąc zasnąć myślał sobie, że może go 
nie zlekceważyła... Może po prostu nie wyobrażała sobie, że mógłby jej nie 
pozwolić na okazanie pomocy tym bezdomnym ludziom. Nie mając pewności co do 
prawdziwych powodów takiego zachowania się pani Zgorzenieckiej rozmawiał teraz 
głośno z pułkownikiem w nadziei, że jego podniesiony głos dociera nie tylko do 
uszu gościa, którego wiódł ku frontowemu wejściu do pałacu. Ale schody pod 
kolumnadą były ulubionym miejscem wieczornych rozmów tak licznych teraz 
mieszkańców pałacu, opowiadano tu sobie o przeżyciach w różnych dzielnicach 
miasta, o bojach tam toczonych, o zwycięstwach, niezapomnianych zwycięstwach, 
obnoszonych przez ostateczną klęskę, i w ferworze tych zwierzeń nie zorientowano 
się na czas, że głośna niemiecka rozmowa wiedziona już u wylotu alei jest, być 
może, przesyłanym tu ostrzeżeniem, nakazem, którego nie wolno było lekceważyć. 
Za późno więc zerwały się ze schodów i umknęły w mrok pod drzewami pochylone 
postacie, za późno umilkły rozmowy. Pułkownik przystanął; u jego boku zatrzymał 
się także zatrwożony i zmieszany major. Czy to lekceważenie ze strony tej starej 
baby - myślał w popłochu, czy też ona nie wyobrażała sobie, że mógłbym... że bym 
potrafił...? - To ludzie... z Warszawy? - zapytał von Roth. Chyba jednak nie 
wyobrażała sobie, naprawdę nie wyobrażała sobie... Thiel nie był w stanie 
uwolnić się od tej myśli. - Być może - wyjąkał - być może, znaleźli się tu 
jacyś... - Uciekinierzy - raczej stwierdził, niż zapytał pułkownik. - 
Uniknęli... - szukał odpowiedniego słowa, wykonując niesprecyzowany ruch ręką - 
uniknęli transportu? - Tak sądzę. - Pan o tym wiedział? Thiel zastanowił się, 
czy ma jeszcze choć odrobinę odwagi, tak niepotrzebnie i nierozważnie 
roztrwonionej pod Dieppe, i uznał najwidoczniej, że tak, bo odpowiedział: - 
Wiedziałem. - I dodał, nie zniżając spojrzenia swego jedynego oka. - To bardzo 
nieszczęśliwi ludzie. Pułkownik zbliżył się do niego o krok, milczał. Były w 
jego życiorysie wojenne lata, w których wiedziałby, jak zareagować na takie 
odezwanie się oficera niższego rangą, ale teraz miał już za sobą tysiąc, tak - 
tysiąc kilometrów nie Drang nach Osten, ale R~uckkehr aus Osten z cennym 
ładunkiem, który miał dowieźć do Kajser Friedrich Museum in Posen, a stamtąd 
zapewne do Berlina, a może... może jeszcze gdzieś dalej. Wykonał więc po raz 
drugi ten jakiś nieokreślony ruch ręką, który równocześnie tak wiele wyrażał. - 
W kategoriach ocen, od których... odwykliśmy, chyba tak, ma pan rację, to są 
nieszczęśliwi ludzie. Ale - usiłował zaraz sam sobie zaprzeczyć, w końcu skąd 
miał wiedzieć, kim jest ten poznany przed chwilą człowiek, nawet nie widział go 
dokładnie w gęstniejącym coraz bardziej mroku pod drzewem, gdzie stali, tylko 
czarna opaska na oku odcinała się wyraźną czernią na jego bladej twarzy - ale - 
powtórzył głośniej - któż jest temu winien? - Wypowiedziawszy to, umilkł na 
długo. - Nie, nie! - krzyknął nagle. - Nie kompromitujmy się do reszty tym 
powtarzaniem starych zwrotów, które tak nieoczekiwanie zaczynają pasować do nas 
samych. Thiel także nie wiedział, kogo ma przed sobą, wprawdzie oddał się już w 
jego ręce, wyznając, że nie bez jego wiedzy, a więc i akceptacji, warszawiacy 
znaleźli schronienie w Łęgowie, ale na tym powinien zaprzestać, do licha! - na 
tym powinien zaprzestać. Różne wyznania cisnęły się na usta Niemcom, wracającym 
ze wschodu, dość pośpiesznie wracającym ze wschodu, należało jednak mieć tyle 
rozsądku, żeby ich wysłuchiwać nie dołączając do nich swoich. - Mam nadzieję - 
powiedział, z ulgą wsłuchując się w swój spokojny głos, a nawet jakby leciutkie 
stuknięcie obcasami, mam nadzieję, że odpocznie pan należycie w Łęgowie po 
trudach podróży. Zadbam o to. - No dobrze - odrzekł pułkownik po dość długiej, 
bo chyba bardzo długiej chwili - nikogo nie widziałem, nie słyszałem, a także... 
nic nie mówiłem. Niech pan prowadzi do pałacu. Polscy właściciele... - Jest 
tylko właścicielka. - Wdowa? Czy mąż na Zachodzie albo w niewoli? - Zdaje się, 
że... panna. - O ho, ho! - zawołał pułkownik, usiłując puścić w niepamięć 
rozmowę. - Młoda? - Niezupełnie. Po... siedemdziesiątce. - I sama tu siedzi? - 
Ostatnio przyjechała do niej z Krakowa... z Krakowa - powtórzył - przyjechała do 
niej kuzynka. - Też po siedemdziesiątce? - Nie. Całkiem młoda. - Mam nadzieję, 
że poznamy obie panie. A może nam nie zechcą okazać swojej polskiej gościnności? 
- Nie sądzę - wykrztusił Thiel. Zarządziwszy kąpiel dla pułkownika, podążył 
natychmiast do gabinetu pani Zgorzenieckiej, potykając się o toboły i bagaże 
rozłożone na korytarzach zajmowanego przez nią skrzydła. Zapukał i długo nie 
mógł doczekać się zaproszenia do środka, choć dochodził go stamtąd głos, głos 
tej młodej, jak zorientował się, czytającej jakąś książkę. Nie powinien był 
przeszkadzać, ale sytuacja była zbyt poważna, żeby mógł się stąd wycofać, nie 
rozmówiwszy się z panią Zgorzeniecką. Zapukał jeszcze raz, ale i tym razem nie 
poproszono go, by wszedł. Poczuł rumieńce występujące mu na policzki, choć 
pomyślał, że pani Zgorzeniecka nie może przeczuwać, iż to on stoi tu za 
drzwiami; tylekroć w ciągu dnia była niepokojona przez ludzi, którzy przebywali 
teraz w pałacu, miała prawo być tym zmęczona. Musiał jednak zapukać jeszcze raz 
i uczynił to teraz znacznie mocniej. `ty III (cd.) Kuzynka z Krakowa nie 
przestawała wciąż czytać, ale pani Zgorzeniecka zawołała - naprawdę z nutą 
zniecierpliwienia w głosie: - Ależ proszę! Proszę wejść! Gdy naciskał klamkę i 
przekraczał próg, młoda Polka w dalszym ciągu czytała, ale gdy go zobaczyła, 
złożyła książkę, wsunąwszy palec między kartki. - Ach, to pan! - powiedziała 
pani Zgorzeniecka, co wprawiło Thiela w nieco lepszy humor. - Ja, przepraszam, 
że przeszkadzam... - Ależ proszę. - Słyszała pani zapewne, że zajechały tu 
samochody... - Powiedziano mi o jakichś wrzaskach przed bramą. - Rzecz w tym, że 
zamknięta. Ale posłałem już Dudę po Majchrzaka, żeby otworzył. - W porządku. 
Zawsze pan dysponował służbą... - Ale nie o to chodzi. Jedzie... jedzie ze 
wschodu pułkownik von Roth. Zaprosiłem go i towarzyszącego mu oficera do siebie 
na kolację i nocleg, ale w rozmowie przed chwilą pułkownik wyraził pragnienie 
poznania pani. - Mnie? - pani Zgorzeniecka uniosła się nieco w fotelu. - Tak. I 
pani - major skłonił się Oldze, która wciąż nie odkładała książki, trzymając 
palec między jej kartkami, jakby przynaglając go w ten sposób do wyjścia. - Boże 
drogi - wyszeptała pani Zgorzeniecka. - Rozumiem, że to kłopot - wiedeńczyk 
pośpieszył nadać temu westchnieniu najbezpieczniejsze znaczenie. - Ale pułkownik 
wiele słyszał o polskiej gościnności, a co się tyczy tak rzucającej się w oczy i 
tylu osobom okazywanej gościnności Łęgowa, ma nadzieję, że zostanie okazana i 
jemu. Pani Zgorzeniecka długo patrzyła w jedyne oko majora. - Rozumiem - 
powiedziała. - Ale ja naprawdę nic nie mam - dodała jednak z nadzieją w głosie - 
nic, co bym mogła podać takiemu - podkreśliła - gościowi. Kartofle, kasze, 
zalewajki to nasze menu... - Pomyślałem o tym - major odważył się na uśmiech - 
to znaczy... myślałem o tym, kiedy tu szedłem. - Mam sardynki i wędzoną szynkę, 
wprawdzie surową, miałem właśnie jutro wysłać matce paczkę do Wiednia, ale chyba 
można ją jeść i bez gotowania. - Oczywiście - mimo woli wciągnęła się w te 
rozważania pani Zgorzeniecka. - Chciałem też posłać trochę jaj, kucharz mógłby 
naprędce zrobić je faszerowane; i alberty do herbaty... herbatę także mam. I 
wino, dwie butelki wina... - No to właściwie - uśmiechnęła się nieco zbyt 
cierpko pani Zgorzeniecka - jest całe przyjęcie i pan nas na nie zaprasza... - 
Tym większa moja przyjemność - skłonił się lotnik. - My mamy chleb - powiedziała 
pani Zgorzeniecka - pomidory, marynaty z grzybów i śliwek i, zdaje się, trochę 
masła. - Ależ to prawdziwa uczta! - promieniał major. Nabrawszy pewności, że 
pani Zgorzeniecka zaczyna godzić się z myślą o wspólnej kolacji (choć właściwie 
- i musiał się do tego przyznać przed sobą - zmusił ją do tego), patrzył teraz 
na tę drugą w nadziei, że i ona, choć cierpko, się uśmiechnie. Ale Olga 
siedziała z twarzą całkowicie pozbawioną wyrazu, może tylko trochę niepokoju 
czaiło się w jej oczach, i tak ją zostawił wychodząc, żeby jak najprędzej 
przekazać do kuchni, posiadane produkty. Boi się mnie, pomyślał nie po raz 
pierwszy. Dlaczego, u diabła, tak wciąż się mnie boi? Rozmowa przy kolacji 
potoczyła się - ku przyjemnemu zdumieniu majora - nader swobodnie. Pani 
Zgorzeniecka wystąpiła w brązowej koronkowej sukni (jak to dobrze, że trochę 
babę postraszyłem, pomyślał) i doskonale utrzymywała się w roli gospodyni. Raz 
tylko niepotrzebnie zapytała o ładunek tak pieczołowicie konwojowany na zachód. 
I pułkownik - chyba równie niepotrzebnie - uściślił: - Do Poznania. Do Kaiser 
Friedrich Museum. - Skąd? - indagowała dalej pani Zgorzeniecka, a Thiel zaczynał 
wić się na krześle. Pułkownik odpowiedział spokojnie: - Z terenów 
zamieszkanych... - zająknął się jednak - dawniej zamieszkanych przez Niemców 
Bałtyckich. Musimy zabezpieczyć te dobra kulturalne, póki... - Póki co? - znowu 
zdenerwowała Thiela tym pytaniem pani Zgorzeniecka. Von Roth patrzył jej 
wytrwale w oczy. - Póki nie będą mogły wrócić na dawne swoje miejsca. Porucznik 
Schulze nałożył sobie drugą, może trzecią, porcję szynki, z salaterki zgarnął na 
swój talerz sporą część sałatki pomidorowej, posmarował pyszny polski chleb 
masłem. Uznał, że najbezpieczniej przy tym stole jest zająć się jedzeniem. A 
rozmowa, prowadzona głównie przez pułkownika i odzywającą się teraz nieczęsto 
panią Zgorzeniecką, dotyczyła przeważnie zbliżającego się frontu i konsekwencji, 
jakie niosła inwazja rosyjska. - Zagrożenie bolszewickie - von Roth wiódł 
konwersację, jakby nie było żadnych różnic między nim, von Rothem, a polską 
arystokratką, a gdyby jednak jeszcze coś ich dzieliło, niweczyła je i wygładzała 
ta jedna okoliczność: zagrożenie bolszewickie jest równie katastrofalne dla 
Niemców, jak i dla Polaków. Z głębi dziedzińca napłynął warkot motoru, a gdy 
ucichł przy bramie, krzyki i nawoływania poderwały od stołu niemieckich gości. - 
Cóż to takiego? - zatrwożył się pułkownik i dopiero, gdy z gwaru, który docierał 
do sali jadalnej przez uchylone okna, wyłowił niemieckie słowa, spojrzał 
pytająco na Thiela. - Spodziewa się pan kogoś? - Nie, nikogo się nie spodziewam. 
- Thiel podszedł do okna. Brama była już otwarta, w świetle reflektorów 
samochodu dojrzał stróża Majchrzaka, który usiłował coś tłumaczyć oficerowi Ss w 
skórzanym czarnym płaszczu. Żołnierze byli jeszcze najwidoczniej na kolacji. 
Widział go tylko raz - na przyjęciu w Janiczkach, na którym musiał być, skoro go 
jako najbliższego sąsiada zaproszono - raz tylko go widział, ale chyba ze 
względu na sławę, która go otaczała po zwycięskim tłumieniu powstania w 
Warszawie, zapamiętał go dokładnie, zapamiętał go jakoś groźnie i boleśnie - to 
wyraźnie towarzyszyło wspomnieniu tej chwili. A oto ten człowiek szedł teraz w 
rozpiętym skórzanym płaszczu, ku tylnemu wejściu do pałacu w Łęgowie. - 
Dirlewanger - odwracając się od okna powiedział nie wiadomo do kogo, do dwóch 
oficerów niemieckich, czy do Polek, które cofnęły się na oparcie swoich krzeseł, 
jakby je kto uderzył w piersi - Ss_gruppenf~uhrer Dirlewanger. I rzucił się ku 
drzwiom, i biegł mu naprzeciw przez długie korytarze, potykając się o złożone tu 
worki i tłumoki. Klął przy tym na głos i wyobrażał sobie, jakby klął tamten, 
gdyby tak jak on się o nie potykał, skierowany tu przez służbę do sali jadalnej 
także na kolację do jaśnie pani. Front wschodni! - myślał. Ale czy mogli go 
skierować na front wschodni? Z jednym okiem na front wschodni?! Zdążył spotkać 
Dirlewangera przed wejściem i na ratunek przyszła mu myśl, żeby powitać go jak 
najbardziej upragnionego gościa. Wyciągnął w górę rękę z niemieckim 
pozdrowieniem, a opuściwszy ją rozpromienił się w uśmiechu. - Witam! Witam w 
Łęgowie! - Dirlewanger - uznał za słuszne przedstawić się przybyły. Thiel 
wymamrotał swoje nazwisko, odważył się jednak przypomnieć: - Mieliśmy już okazję 
się poznać, to znaczy ja miałem ten zaszczyt... - Gdzie? - Po sąsiedzku, w 
Janiczkach. - Być może - uciął ten temat Dirlewanger. - Co to za samochody na 
dziedzińcu? - Pułkownik von Roth wiezie jakiś cenny ładunek do Kaiser Friedrich 
Museum w Poznaniu. Zatrzymał się w Łęgowie na noc. - W porządku. Ja nie w tej 
sprawie, nie w tej sprawie do pana. - Służę - Thielowi przy tym słowie stężała 
twarz. Cofnął się o krok, wskazując zapraszającym gestem drzwi poza sobą, a gdy 
znaleźli się wewnątrz - korytarz wiodący do zajmowanego przez niego skrzydła. Na 
szczęście nie było tu żadnych śladów obecności warszawiaków, ta jego część 
wydawała się całkowicie pusta, nie licząc samotnego gospodarza i prowadzonego 
teraz przez niego ku gabinetowi gościa. Dirlewanger obrzucił najpierw cokolwiek 
zdumionym spojrzeniem urządzenie, ściany i sufit pokoju, do którego wszedł. 
Prawdopodobnie nigdy nie bywał w posiadłościach takich jak Łęgowo, w Janiczkach 
dwór był o wiele skromniejszy. Poza tym już w tym pierwszym momencie 
zdenerwowała go myśl, że jakiś oficerek lotnictwa wiedzie sobie tutaj tak 
jedwabne życie. Zaproszony do zajęcia fotela, nie usiadł. Stał pośrodku gabinetu 
w rozpiętym płaszczu, wyraźnie nie mając zamiaru zabawić tu zbyt długo. - Doszły 
mnie słuchy - powiedział - że ukrywają się tu uciekinierzy z Warszawy. Thiel, 
który po takim samym stwierdzeniu von Rotha pozwolił sobie na szczerość, teraz 
uznał, że byłaby to zbyt wielka lekkomyślność. - Widział pan przecież, że nikogo 
tu nie ma, panie gruppenf~uhrer. Panie generale - dodał, zatrwożony nagle, że 
Dirlewanger ceni sobie może wyżej tytuł generała policji, który także mu 
przysługiwał. - U pana nie, nie posądzam pana o to, ale u właścicielki 
majątku... Niech ją pan tu sprowadzi. - Może... - zawahał się wiedeńczyk, 
zaczynało mu się robić gorąco - może niechby raczej... przyjęła nas w swoim 
gabinecie. Dirlewanger spojrzał na niego ostro. - Widzę, że zasiedział się tu 
pan na zbyt miękkich kanapach i fotelach. Trzeba chyba przypomnieć panu, że inni 
Niemcy w tym czasie... Thiel poczuł krew uderzającą mu do głowy. Wyprostował 
się, wysunął naprzód pierś, ale nie stuknął obcasami. - Ja już oddałem... już 
złożyłem moją ofiarę F~uhrerowi i Ojczyźnie. Dirlewanger z wyraźnym brakiem 
większego zainteresowania przyjrzał się czarnej opasce na jego pustym oczodole. 
- Czy uważa pan, że czyjeś serce tylko dlatego, że jeszcze bije, jest mniej 
cenne? - W uśmieszku, który na ułamek sekundy wykrzywił u wargi, krył się nie 
tajony triumf; udał mu się ten zwrot. Thiel się załamał. Wyprężył się jeszcze 
bardziej i jednak stuknął obcasami. - Nie, panie generale. Nie uważam tak. - No 
widzi pan. Nawet ofiara, jak pan nazwał swoją stratę, zwłaszcza ofiara, nie 
upoważnia do pychy. A teraz niech pan zawoła tę... Zgorzeniecką - wymówił z 
trudem - nie mam zbyt wiele czasu. Thiel, choć zupełnie już spokorniały, nie 
ruszył się jednak z miejsca. - Mamy gości... - Mamy...? Co to znaczy: mamy? - 
Pani Zgorzeniecka zaprosiła pułkownika von Rotha i towarzyszącego mu porucznika 
na kolację. Dirlewanger dopiero teraz usiadł. - Nie! - roześmiał się. - Czy ja 
dobrze słyszę? - Pragnę dodać, że pułkownik von Roth wyraził w rozmowie ze mną 
nadzieję na to zaproszenie. - Ach, tak. No, teraz rozumiem. Nie będę wobec tego 
psuł wieczoru pułkownikowi. Odłożymy tę rozmowę do jutra. Całą sprawę odłożymy 
do jutra, tylko że już ktoś inny zjawi się tu w moim imieniu. Mam nadzieję - 
wstał, obciągnął mundur pod rozpiętym płaszczem - że nie ostrzeże pan pani 
Zgorzenieckiej, ani ludzi, których u siebie przetrzymuje. Mimo tak długiego 
korzystania z tych kanap i foteli, jest pan chyba jeszcze żołnierzem. Skierował 
się ku drzwiom, a Thiel bez słowa ruszył za nim, żeby odprowadzić go do 
samochodu. Przy drzwiach, które otworzył przed nim kierowca, Dirlewanger 
zatrzymał się jednak na chwilę. - Niech pan pozdrowi ode mnie pułkownika - 
powiedział do Thiela. - Niech mu pan powie, że doktor Dirlewanger mu się kłania. 
- Był w randze Ss_gruppenf~uhrera i generała porucznika policji, za stłumienie 
powstania w Warszawie został odznaczony Krzyżem Rycerskim z liśćmi dębowymi, ale 
uznał za słuszne podać swój tytuł naukowy doktora praw, równoważący - jak mu się 
wydawało - to "von" przed nazwiskiem Rotha, z takim naciskiem wymawiane przez 
kalekiego lotnika. I Thiel tak to odebrał. Wysilił się na uśmiech. - Tak jest, 
przekażę. Dziękuję. Długo wracał do sali jadalnej, potykając się znów o tłumoki, 
worki i skrzynki, zalegające korytarze. Ci ludzie, którym udało się wynieść je z 
warszawskich gruzów i pożogi, musieli do jutra gdzieś się z nimi podziać, żeby 
uniknąć aresztowania i wywózki. I żeby pani Zgorzeniecka uniknęła tego losu. Ale 
jeśli był jeszcze żołnierzem, jak powiedział, jak odważył się powiedzieć do 
niego Dirlewanger, jeśli był jeszcze niemieckim żołnierzem, powinien wrócić 
teraz z pogodną twarzą do sali jadalnej, przekazać pozdrowienie pułkownikowi, 
zapewniając, że wizyta Dirlewangera miała charakter najzupełniej sąsiedzki, 
bywał przecież częstym gościem w Janiczkach, gdzie u przyjaciół przebywała jego 
siostra. I nawet mu się to wszystko udało. Pułkownik całkiem miło przyjął 
pozdrowienia, pani Zgorzeniecka w ogóle nie zareagowała na incydent niezwykłych 
odwiedzin, tylko jej krakowska kuzynka, jak mu ją przedstawiono, a w co coraz 
mniej wierzył - patrzyła na niego z posępnym niepokojem. Więc jeszcze i to, 
myślał, jeszcze i ona. Licho wie, czy ma jakieś papiery, przynajmniej krakowski 
ausweis. Zabiorą ją jutro razem z innymi, najprawdopodobniej zabiorą ją jutro na 
roboty do Rzeszy albo do Oświęcimia, jeśli on... jeśli on nie zdobędzie się na 
to, żeby... Nie zdobył się. Pułkownik, ożywiony kilkoma kieliszkami tokaju, 
wiódł błyskotliwą rozmowę z panią Zgorzeniecką i dopiero półgłosem wyrażona 
uwaga porucznika - zrozumiała przy zupełnie opróżnionych półmiskach - że o 
świcie następnego dnia udają się w dalszą drogę, skłoniła go do powstania od 
stołu i pożegnania pań. Thiel odprowadził obydwu oficerów do przeznaczonych dla 
nich pokoi i udał się do siebie. Położył się i długo wsłuchiwał się w ciszę 
panującą w pałacu. Tyle się nasłuchał w dzieciństwie o duchach w zamkach i 
pałacach - tutaj nie zdarzyło mu się żadnego spotkać, a dzisiejszej nocy 
przynajmniej jeden z kilku pokoleń zmarłych Zgorzenieckich powinien się zjawić i 
ostrzec ostatnią z nich o grożącym jej niebezpieczeństwie. Był zbyt wielkim 
realistą, żeby sądzić, że siły nadprzyrodzone wyręczą go w spełnieniu obowiązku, 
który na nim wyłącznie spoczywał. Ale właściwie dlaczego się do niego poczuwał? 
Był żołnierzem wielkiej - i do niedawna zwycięskiej - armii, która teraz cofała 
się olbrzymim frontem z rozległych wschodnich obszarów na swoje, jakże małe przy 
tych przestrzeniach (po tych przestrzeniach?) leże. Był żołnierzem armii, która 
także z zachodu w to leże ciągnęła. Ale czy dlatego jego dawne powinności miały 
być teraz zastąpione przez nowe, nie licujące z mundurem, ze złożonymi w nim 
przysięgami - mazgajska litość, rozczulanie się nad ludźmi, którzy wciąż 
pozostawali najzaciętszymi z wrogów, rozczulanie się nad nimi, podczas gdy tylu 
Niemców, jak mówił Dirlewanger, jak powiedziałby każdy na jego miejscu, gdy tylu 
Niemców... Ależ to oni wywołali tę wojnę i nieskończona ilość konsekwencji 
wypływała z tego niezbitego faktu. Zerwał się z łóżka i w bieliźnie stanął przy 
oknie. W parku panowała nieprzenikniona ciemność październikowej nocy, 
rozjaśniona tylko jakby dołem, u podnóża drzew, nikłym blaskiem opadłych liści. 
Otworzył okno i odetchnął głęboko chłodnym, wilgotnym powietrzem. Było 
orzeźwiające, gdy wdychało się je, wychyliwszy się z ciepłego pokoju; na pewno 
nie wydawało się takie żołnierzom w okopach, żołnierzom w marszu, żołnierzom... 
Czy naprawdę mogliby go wysłać na front wschodni za ostrzeżenie pani 
Zgorzenieckiej? Za ostrzeżenie tych ludzi, którzy teraz spali spokojnym snem, 
wreszcie spokojnym snem po przeszło dwóch miesiącach warszawskiego koszmaru? Ale 
co zrobią ze sobą, jeśli się dowiedzą, że muszą stąd się wynieść, że muszą 
uciekać? Dokąd? W pobliskich wsiach pełno było warszawskich uchodźców, zdarzały 
się tam także rewizje. Więc las... Nie tylko dla żołnierzy w okopach jesień była 
przykrą porą roku. Tylko że ci tutaj liczyli na to, że lada dzień, lada tydzień 
front przewali się na zachód, a oni znajdą schronienie pod każdym polskim 
dachem. Zamknął okno, wrócił na łóżko, kołdrę podciągnął pod brodę, nasunął ją 
na twarz. Nie powinien się zatem martwić o ludzi, którzy z takim utęsknieniem 
wyglądali niemieckiej klęski. Niech ich piekło pochłonie, myślał, po co 
zachciało im się wywoływać powstanie i narażać Niemców, tak, narażać Niemców na 
nowe okrucieństwa, które przez wiele lat będzie się pamiętało w Europie? A może 
nie będzie się ich pamiętało...? Może zapomni się o nich bardzo szybko, albo w 
ogóle nikt w nie nie uwierzy i tylko on poniesie doraźną klęskę, doraźną 
odpowiedzialność, gdyby przyszło mu do głowy, do tej głupiej austriackiej głowy, 
umniejszyć te okrucieństwa, ostrzegając... Jednak ostrzegając panią 
Zgorzeniecką. Znów zerwał się z łóżka i przeszedł się po pokoju. - Niech ich 
piekło pochłonie! - powtórzył tym razem na głos. Co go obchodziła ta zbieranina 
ludzka, śpiąca teraz spokojnie pod dachem, pod którym on właśnie z tego powodu 
zasnąć nie mógł. Co go obchodziła ta stara kobieta, nieraz pozwalająca sobie w 
stosunku do niego na wyniosłość, której na przykład nie okazała pułkownikowi, 
ponieważ miał to "von" przed nazwiskiem, a więc był z tej samej sfery? Niech 
sobie sama radzi, ma chyba dość biżuterii, żeby osłabić poczucie obowiązku w 
ludziach Dirlewangera. Ale czy ona potrafi to zrobić? Nie, na pewno nie. Nie 
wygląda na to. Może mógłby w tym pośredniczyć...? Usiadł na łóżku i przez chwilę 
się nad tym zastanawiał. Co za przekleństwo losu - on się także do tego nie 
nadawał! Położył się, ale już po chwili zerwał się z posłania, jak podrzucony 
sprężyną. Rzucił się do drzwi. Tylko... jak miał teraz po nocy dotrzeć Do pani 
Zgorzenieckiej, znał tylko drogę do jej gabinetu, nie wiedział, gdzie sypiała. 
Wściekły na arystokratów całego świata, zastanawiał się, jak postąpiłby na jego 
miejscu pułkownik von Roth, gdyby, wyzbywszy się resztek niemieckiego rozsądku, 
mógł zdecydować się na takie absurdalne działanie. Otóż pułkownik von Roth 
posłużyłby się niewątpliwie służbą i jej zleciłby obudzenie dziedziczki. 
Uznawszy ten sposób za jedynie możliwy, Thiel zadzwonił na swego służącego, 
młodego fornala, z którego w ciągu dwóch lat uczynił prawdziwego lokaja, a gdy 
ten zjawił się nieprzytomny od snu, ale już przerażony - po polsku przerażony - 
kazał mu obudzić i sprowadzić pokojową jaśnie pani. - Teraz... po nocy? - 
wykrztusił służący. - Teraz! - krzyknął. - I jak najprędzej! - Wiktunię mam 
sprowadzić? - Ją! Nie pytaj się, tylko zaraz ją tu sprowadź! - Tak jest - 
szepnął służący. Trwało to jednak długo. Chyba jej nie... pomyślał z odrazą, 
choć osoba Wiktuni w tym wyobrażeniu budzić jej nie mogła, to tylko ta ochota u 
tych ludzi objawiana we wszelkich okolicznościach, sprowadzała uczucie niesmaku, 
a może... zazdrości? Rozmnażali się bez opamiętania, wojna nie wojna, wciąż 
gdzieś kwiliły jakieś niemowlęta i tu, w pałacowych pokojach, także roznosił się 
ich płacz. Wiktunia ukazała się wreszcie w drzwiach, nienagannie przystrojona w 
czarną sukienkę, biały fartuszek i koronkowy stroik na głowie. - Czy coś się 
stało? - spytała rzeczowo. - Tak... To jest... może się stać. Prowadź mnie do 
sypialni jaśnie pani! Obudź ją i powiedz, że muszę z nią rozmawiać. - Jaśnie 
pani z trudem zasypia i jeśli ją teraz obudzę, będzie się już męczyć do rana... 
- Nie będzie się męczyć do rana! - podniósł głos. - Idziemy! I znowu szedł przez 
korytarze zapchane tobołkami i workami, duszne od smrodu, który wydzielały, od 
tego samego na całym świecie odoru nędzy. Pokojowa zatrzymała się w końcu przed 
jakimiś drzwiami. Odwróciła się ku majorowi. - Ale co mam powiedzieć jaśnie 
pani? Dlaczego? - Sprawa jest bardzo pilna. Nie mogę czekać z nią do rana. 
Wiktunia zapukała delikatnie, z poczuciem winy. Nie spodziewała się, że głos 
jaśnie pani odezwie się natychmiast trzeźwy i nie wyrażający nagany ani 
niezadowolenia. - Ależ wejdź! Wejdź! Nie śpię! Wiktunia wśliznęła się do 
sypialni i zamknęła za sobą drzwi. Przez chwilę dochodziły stamtąd szepty i 
pośpieszna krzątanina. Kiedy poproszono majora do środka, pani Zgorzeniecka 
leżała półsiedząc na wysokich poduszkach, mizerniejsza i starsza niż za dnia, w 
olśniewająco białych koronkach wydobytego prawdopodobnie z szafy peniuaru. 
Pomyślał ze wzruszeniem o flanelowych koszulach nocnych matki i przez ułamek 
sekundy bardzo zatęsknił do niej, do Wiednia, do swego prawdziwego miejsca w 
świecie i we własnym życiu. - Domyślam się - zaczęła całkiem spokojnie pani 
Zgorzeniecka - że skoro chciał pan ze mną rozmawiać o tak niezwykłej porze, 
sprowadza pana coś nadzwyczajnego. - Istotnie nadzwyczajnego! Musiałem przyjść! 
Chodzi o pani bezpieczeństwo. - O moje bezpieczeństwo? - Tak. Wczoraj 
Dirlewanger chciał mówić z panią. - I... dlaczego nie mówił? - pani Zgorzeniecka 
wygładzała palcami przygiętą koronkę na mankiecie peniuaru. - Uznałem za słuszne 
zaoszczędzić tego pani. - Dziękuję. Jak pan to... załatwił? - Powiedziałem mu, 
że mamy, że pani ma gości... I, ze względu na pułkownika, oczywiście, zdecydował 
się odłożyć sprawę do jutra. Nie on sam już jutro w tej sprawie przybędzie. - 
Niechże pan powie wreszcie, o co chodzi. - Chodzi o ludzi z Warszawy, których 
pani do siebie przyjęła. Pani Zgorzeniecka uniosła się na poduszkach. - To mój 
dom... - Tak, oczywiście, ale obowiązują zarządzenia w odniesieniu do ludności 
Warszawy, do uchodźców... - Czy miałam zostawić ich pod gołym niebem? O ile 
wiem, Niemcy teraz sami rozwożą warszawiaków i lokują ich po różnych wsiach. - 
Tak, ale pani przyjęła ich samowolnie, bez sprawdzenia dokumentów... Proszę 
zrozumieć, tak to wygląda. I dlatego... dlatego postanowiłem ostrzec panią i... 
tych ludzi, którzy mieszkają teraz w pałacu. Pani Zgorzeniecka niespodziewanie 
uśmiechnęła się lekkim skrzywieniem warg. - Bierze pan na siebie tę 
odpowiedzialność? - Do diabła z odpowiedzialnością, przepraszam, uważam, że 
zanim rano zjawi się tu podkomendni Dirlewangera, warszawscy uchodźcy powinni 
opuścić pałac. I pani... pani także. - Ja? - O, Boże! Że też muszę to wszystko 
pani tłumaczyć. Może pani przecież wyjechać na kilka dni do krewnych, do Krakowa 
na przykład, dokądkolwiek... - Ale nigdzie się nie wybieram. Nie mam zamiaru 
opuścić Łęgowa. - I nie musi pani. Chodzi o to, żeby się pani gdzieś tu ukryła 
na kilka dni. - Na kilka dni? A co potem? - Potem? - Thiel zamilkł na chwilę. - 
Potem Dirlewanger skończy z Warszawą... zakończy swoją działalność w Warszawie - 
poprawił się - wyjedzie, i pani będzie mogła tu wrócić ze swojej podróży do 
krewnych. Ja... ja wszystkiego dopilnuję. O ile... - ze skurczem serca dodał w 
myśli. - Dziękuję - powiedziała pani Zgorzeniecka z wolna. - A co z tymi ludźmi? 
- Muszą opuścić pałac. - I dokąd się udadzą? - Nie wiem. Pozostając tu, narażają 
siebie i panią. Niech się na razie ukryją w lesie. - I co dalej? - Rozejdą się 
po okolicznych wsiach. Zresztą nie wiem, nie wiem... - powtórzył Thiel już 
prawie histerycznie. - Uznałem za swój obowiązek ostrzec panią, a pani zrobi, co 
będzie uważała za słuszne. - Wiktuniu! - zawołała pani Zgorzeniecka. - Ubieram 
się! I daj mi coś cieplejszego, wyjmij futro z worków na mole! - Popielice? - 
Nie, czarne karakuły, popielice mogłyby się pobrudzić. Nie wiadomo gdzie... w 
jakich warunkach będę musiała się ukrywać. A właściwie - spojrzała pytająco na 
majora, który już wycofywał się ku drzwiom - dokąd mam pójść? - Może... do 
rządcy? - Przecież tam są także uchodźcy. - No to może do czworaków? - O, co to, 
to nie, żebym wszy się nabrała? - Najlepiej będzie u Tymona - wtrąciła Wiktunia. 
- U Tymona Dudy. - A byłaś tam już kiedy? - Nie - jakby z żalem wyznała 
Wiktunia. - Ale myślę, że tam będzie najlepiej. Daleko, pod lasem. - Dobrze - 
pójdziemy do Tymona. Obudź panią Olgę. Thiel czekał, że pani Zgorzeniecka 
wreszcie to powie. Nie on, tylko ona. - I daj jej także ciepłe rzeczy - ciągnęła 
dalej jaśnie pani. - I futro! Jakieś ciemne futro, daj jej najlepiej brązowe 
karakuły. - Dobrze, proszę jaśnie pani - szepnęła Wiktunia bez entuzjazmu. - 
Poślij kogoś, żeby obudził Wonsia. Niech zaraz tu przyjdzie. Mamy mało czasu. 
Trzeba zawiadomić wszystkich, że muszą zaraz opuścić pałac. Sama im to powiem. A 
może... - pani Zgorzeniecka jeszcze raz spojrzała pytająco na stojącego wciąż w 
drzwiach majora - może skończyłoby się dla nich tylko na wywiezieniu do innych, 
dalszych wsi? - Nie sądzę - Thiel chrząknął nerwowo - nie sądzę, żeby się tylko 
na tym skończyło, skoro Dirlewanger osobiście się tu fatygował... - Boże! Myślał 
w popłochu, czego ja tu już nie nagadałem podczas tej nocy! Front wschodni, nic 
innego, tylko front wschodni, i to przez zgraję warszawskich bandytów i całkiem 
obcą starą babę, która nawet nie wie, ile futer ma w szafie... - Proszę się 
pośpieszyć - powiedział bez śladu życzliwości w głosie. - Mamy naprawdę mało 
czasu. - Tak - powtórzyła gorączkowo pani Zgorzeniecka, zsuwając nogi z łóżka, 
mamy naprawdę mało czasu. Dniało już, kiedy szły obydwie z Olgą w stronę 
domostwa Dudów pod lasem. Poprzedzała je Wiktunia z naręczem pledów, a nawet z 
koszem wiktuałów, pośpiesznie zabranych ze spiżarni z myślą także o sobie; pani 
Zgorzeniecka - nawet na czas ukrywania się - nie miała zamiaru pozostać bez 
pokojowej. - Zdążyłoby się jeszcze - Wiktunia zatrzymała się, zrównując z jaśnie 
panią - zaprząc konie i zabrać łóżka, pościel i co tam jeszcze trzeba. - Tak, 
masz rację - szepnęła pani Zgorzeniecka, zadyszana od zbyt, jak na nią, 
pośpiesznego rannego marszu. - Szkoda. - No, bo jak się mamy ukrywać... - Szkoda 
- powtórzyła jaśnie pani. Niczego sobie nie wyobrażają, myślała Olga, 
podtrzymując w milczeniu panią Zgorzeniecką. Widziały, jak wygląda ludzki 
wojenny los, nasłuchały się opowieści o przeżyciach w Warszawie, a wciąż nie 
potrafiły sobie wyobrazić, że to mogłoby ich dotyczyć, ich spotkać - zarówno 
jaśnie pani, jak i jej pokojówka wciąż były przekonane o swojej odrębności w tym 
nieszczęściu. Oldze wydało się to wszystko prawie śmieszne i jedynie życzliwość 
i wdzięczność, jakie żywiła do pani Zgorzenieckiej, nie pozwalały jej tego 
okazać. Dudowie sen mieli twardy, mężczyźni i dzieci. Wiktunia długo waliła 
pięścią w drzwi, bez skutku. W końcu zastukała w okno, źle wprawiona szyba 
rozdygotała się zaraz i zadzwoniła. Pierwsza obudziła się Zuzanka. - Tata! - 
zawołała. - Ktoś dobija się do okna! Nikt się wewnątrz nie poruszył, nikt nie 
odpowiedział dziecku. - Tata! - zawołała znowu Zuzanka. - Dziadku! Ktoś 
przyszedł i chce wejść. - To my! Z pałacu! - odezwała się Wiktunia przy szybie. 
- Pani Zgorzeniecka i Wiktunia. - I ja! - zbliżyła się do okna Olga. - Otwórz, 
Zuzanko! Pośpiesz się! - Już idę! - krzyknęło dziecko rozjaśnionym głosem. - 
Już, zaraz! Zaraz pani otworzę! Po krótkiej chwili zazgrzytał klucz w zamku i 
drzwi otwarły się szeroko. Na progu stała Zuzanka, w koszulinie tylko i boso, 
ale bynajmniej nie przestraszona, zaciekawiona jedynie. - Uciekaj do łóżka - 
Olga osłoniła ją sobą przed zimnem wiejącym z zewnątrz. - Zaziębisz się. - Nic 
mi nie będzie. Zawsze tak chodzę. Pani Zgorzeniecka weszła do środka, w zaduch 
nie wietrzonej izby, w smrodliwą woń brudnych ścian, brudnych sprzętów i naczyń, 
nie mytych ciał. - O, Boże! - szepnęła. Rozbudzony Adaś zaczął płakać, obydwaj 
mężczyźni, dziadek i wnuk, chrapali potężnie. Pani Zgorzeniecka zbliżyła się 
najpierw do starego Rocha, bo spał w pierwszej izbie. W poświacie poranka jego 
ostre rysy miały w sobie podwójną upiorność - starości i biedy. Muchy zaczynały 
już oblepiać jego rozdziawioną bezzębną gębę, pchać się do warg i oczu, mrowiły 
się czarną ruchliwą mapą na podartej pościeli i brudnej ścianie. - Boże, Boże... 
- zaszeptała znów, ze strachem i grozą odstępując od łóżka, na którym żywe 
wydały jej się tylko muchy. Zapomniała prawie o tym, co ją tu sprowadzało. 
Niewyobrażalny dotąd wygląd takiej ludzkiej izby, smród w niej panujący wydały 
jej się naraz bardziej przerażające niż tamto. Weszła do drugiej izby, za nią 
Wiktunia. Tu spał Tymon, na takim samym barłogu, w takiej samej zmierzwionej 
pościeli. Ale ten był przynajmniej młody. Rozchełstana koszula ukazywała pierś 
szeroką i silną, porośniętą gęstymi ciemnymi kudłami, w otwartych ustach, gdy 
chrapiąc zanosił się ni to krzykiem, ni jękiem, błyskały białe zęby. Pani 
Zgorzeniecka, trzymając parasolkę w wyciągniętej ręce, dotknęła szpikulcem tej 
piersi wznoszone potężnym oddechem, wepchnęła go w czarne kudły. - Tymon! - 
krzyknęła. - Obudź się wreszcie! Ryczysz, jak zarzynane zwierzę! Usiadł na 
łóżku, oczy miał otwarte, ale mało przytomne. - Już jedziemy, proszę jaśnie pani 
- wymamrotał. - Zaraz jedziemy! Jeszcze raz dźgnęła czubkiem parasolki w kudłaty 
zarost na piersi. - Nigdzie nie jedziemy. Oprzytomnij wreszcie! Przyszłam, bo 
muszę się tu u ciebie ukryć przed Niemcami. Jest ze mną pani Olga i Wiktunia... 
Tymon dopiero teraz zrozumiał, co do niego mówiła. Zgarnął koszulę na piersi, 
zasłonił jej nagość, naciągnął derkę, którą miał przykryte uda i kolana. Patrzył 
przy tym przerażonym wzrokiem nie na jaśnie panią, lecz na Olgę, choć stała o 
wiele dalej, w pobliżu drzwi, za które najwyraźniej miała ochotę się cofnąć. - W 
nocy major przyszedł do mnie - mówiła dalej pani Zgorzeniecka - żeby mnie 
ostrzec. Był wczoraj wieczorem u niego Dirlewanger, sam Dirlewanger, w 
Janiczkach mu powiedzieli, że pałac pełen warszawiaków. Chciał już wczoraj 
rozprawić się za to ze mną, ale uratowała mnie obecność pułkownika, który 
konwojował coś na zachód... - Wiem - powiedział Tymon, ocknąwszy się wreszcie ze 
snu i z zaskoczenia - chodziłem do Majchrzaka, żeby otworzył bramę. - Zaprosiłam 
go na kolację... to znaczy major chciał, żebym zaprosiła pułkownika na kolację, 
i dzięki temu Dirlewanger odjechał. Zapowiedział jednak, że jutro zjawią się 
jego ludzie... i major jest zdania... major przekonał mnie, że powinnam zniknąć 
na ten czas z domu, a on powie, że wyjechałam do krewnych... - Jaśnie pani jest 
u mnie u siebie - powiedział dwornie Tymon, ściągnął z krzesła przy łóżku 
spodnie i trzymał je w rękach. - Tylko że... tak niespodzianie. Brudno tu u mnie 
i wygody żadnej nie będzie... - Jutro wysprzątam ten pokój - wtrąciła się 
Wiktunia - i uładzę jako tako. Wiedziałam, co robię, zabierając pledy z pałacu. 
Złaź z łóżka, jaśnie pani musi się położyć! - Już wstaję, już się ubieram - 
mamrotał Tymon, patrząc wciąż w przerażeniu na trzy kobiety, nie zdejmujące z 
niego wzroku. - Wyjdźmy - powiedziała pani Zgorzeniecka z udaną wesołością - jak 
chłop będzie się ubierał przy babach? Wycofały się do kuchni, gdzie - ku 
zdziwieniu Olgi, która widywała dziadka Dudę zawsze na łóżku - staruszek stał 
już kompletnie ubrany i kłaniał się jaśnie pani z należnym jej szacunkiem. - 
Tutaj może się już jaśnie pani położyć - powiedział z serdeczną litością. Mimo 
osiemdziesiątki słuch musiał jednak mieć nie przytępiony i obudziwszy się, 
słyszał wszystko, co mówiła do Tymona. - Tutaj będzie pani najlepiej, bo od 
kuchni ciepło. - Dziękuję ci, mój Rochu. - Pani Zgorzeniecka dopiero teraz się 
załamała. Usiadła na ławie, dłonie zacisnęła na parasolce. - Na co mi 
przyszło... na co nam przyszło...? Niespodziewanie nie wojnę chyba miała na 
myśli, nie ową wojenną sytuację, która sprowadziła ją pod ten dach, ale starość 
swoją i tego chłopa, który woził ją, kiedy była całkiem młoda i kiedy on był 
młody. I Roch jakoś od razu to zrozumiał. - Ja to jaśnie panią - powiedział 
prawie czułym szeptem - wciąż widzę taką młodziutką, taką śliczną... - Dziękuję 
ci, Rochu - powiedziała, pokonując skurcz w gardle. - Dziękuję ci, mój drogi. W 
drzwiach stanął Tymon, trzymał pod pachą derkę i poduszkę. - Niech dziadek 
weźmie swoją pierzynę, pójdziemy spać do obórki. Dzieci - spojrzał pytająco na 
jaśnie panią - mogą zostać? Bo mógłbym ich łóżko przenieść do kuchni. Nie będą 
przeszkadzać? - Skądże! - odpowiedziała za panią Zgorzeniecką Olga, za późno 
zorientowawszy się, że odbieranie jaśnie pani tej decyzji może być przez nią 
poczytane za jeszcze jedną okoliczność wypływającą z jej upadku, nawet go 
potwierdzającą. Ale jaśnie pani pokiwała tylko głową. - Ależ tak, niech zostaną. 
Myślę, mój Tymonie, że po dzisiejszym dniu nic mi już nie będzie przeszkadzać. - 
Nie będzie tak źle - zawołała Wiktunia z wyraźną intencją i nadzieją pociechy. 
Gdy tylko Tymon z dziadkiem wyszli, zrzuciła z ich łóżek resztki pościeli, 
rozścieliła na wypchanych słomą siennikach przyniesione z pałacu pledy. - 
Przykryje się jaśnie pani futrem. I pani też - powiedziała do Olgi. - Ależ tak - 
powtórzyła pani Zgorzeniecka. - Z przyjemnością przykryję się swoim futrem. - I 
zwróciła na Olgę proszące spojrzenie. - Śpij ze mną. Będzie mi trochę - 
zawstydziła się - raźniej. - To dla mnie zostanie łóżko w kuchni - ucieszyła się 
Wiktunia. - Myślałam, że będę musiała spać z dzieciakami. - U nas ciasno - 
odezwała się Zuzanka. - Adaś się rozpycha. I rzuca się w nocy. - Nie musisz się 
tego bać - urażona jednak trochę roześmiała się Wiktunia. - Słyszysz przecież, 
że będę spała na łóżku dziadka. - To i dobrze. Kiedy jednak już spały albo jedna 
o drugiej myślały, że śpi, Zuzanka szepnęła ze swego kąta: - Czy mogę przyjść 
się przytulić? - Nie teraz - powstrzymała ją Olga. - Może... kiedy indziej... - 
Kiedy? - chciała wiedzieć Zuzanka. - Powiem ci. A teraz bądź cicho i śpij. - 
Niech się przytuli - niespodziewanie odezwała się jaśnie pani, i Oldze, gdy 
dziecko ułożyło się już przy niej, wydało się, że zaczęła cichutko płakać. 
Uznała za słuszne udać, że tego nie słyszy. Kiedy rano obudziła się, zdrętwiała 
od niewygodnej pozycji i twardego posłania - pani Zgorzenieckiej obok nie było. 
Pomyślała, że starsza pani wstała wcześniej i wyszła na świeże powietrze, bo w 
kuchni jej też nie było. Sama także zapragnęła odetchnąć chłodem poranka, cicho 
- żeby nie obudzić smacznie śpiącej Wiktuni i dzieci - otworzyła drzwi. Ale pani 
Zgorzenieckiej nie zobaczyła na progu. Nie było jej też na podwórzu ani w małym 
ogrodzie; nagie, pozbawione liści gałęzie drzew ukazywały jego przejrzystą 
pustkę. Obeszła cały dom dookoła, zajrzała wreszcie do obórki. Stojąca przy 
żłobie krowa zwróciła ku niej pytające spojrzenie. W kącie, na stercie słomy, 
spali obydwaj Dudowie. Krzyknęła, przerażona tym, że i tutaj nie znalazła pani 
Zgorzenieckiej. Nie obudzili się. Z nagłą złością, nienawiścią prawie, 
pozazdrościła im tego chłopskiego, twardego, głębokiego snu, odpędzającego na 
niezmierzoną dalekość nieświadomości wszelkie niepokoje. A może wcale ich nie 
doznawali? - Obudźcie się! - krzyknęła, szarpiąc Tymona za rękaw. - Jaśnie pani 
zniknęła! Tymon usiadł na słomie i tak, jak w izbie, zbudzony niespodzianie, 
długo wracał do przytomności, i tak, jak tam, z przerażeniem patrzył na Olgę. - 
Jaśnie pani zniknęła! - powtórzyła. - Spałam, kiedy wstała i poszła. O, Boże! 
Dlaczego spałam? Dlaczego jej nie zatrzymałam? - Poszłaby i tak - mruknął Tymon, 
bardziej niż treścią jej słów przejęty obecnością tej kobiety w obórce i tym, że 
go tu śpiącego widziała. - Poszłaby i tak, nie zatrzymałaby jej pani. Nikt by 
jej nie zatrzymał. IV Tymon wpadł na dziedziniec pałacu w chwili, kiedy czarny 
samochód uwoził panią Zgorzeniecką, oddalając się coraz prędzej jesienną 
perspektywą alei. Major Thiel stał jeszcze przed sienią, za nim rządca Wonś i 
służba, nawet folwarczni. Zoczywszy Tymona, powtórzył jeszcze raz to, co musiał 
już mówić im, co im zapewne wielokrotnie przedkładał bez potrzeby przecież 
żadnej i konieczności tłumaczenia się przed nimi z tego, że on tu stał, a jaśnie 
panią zabrano, choć usiłował, choć próbował ją przed tym uchronić. - Mówiłem 
jej! Mówiłem jej, żeby stąd zniknęła! Żeby przynajmniej dziś jej tu nie było. 
Tymon zatrzymał się zdyszany, długo nie mógł przemówić, ale nie tylko dlatego, 
że brakło mu tchu, że całą drogę od swego domu biegł tutaj, bo mu tak kazano, bo 
go o to proszono, bo czekano na wieści, na dobre wieści, które miał przynieść, 
długo nie mógł przemówić, ważąc pytanie, które wreszcie ośmielił się postawić: - 
Nie mógł pan... Nie mógł pan jej obronić... - Jak? - krzyknął major. - Jak? 
Człowieku, co ty sobie wyobrażasz? - Nic sobie nie wyobrażam - odrzekł Tymon 
cicho. - Nic, zupełnie nic. - Więc nie miał wrócić z wiadomością, z tą dobrą 
wiadomością, że jaśnie pani, owszem, wróciła do pałacu, ale nic się jej nie 
stało, obawy były płonne, nikt się tu nie zjawił, nie zjawił się po nią, Niemcy 
za dużo mieli teraz na głowie, żeby zajmować się jakąś starą kobietą, żeby karać 
tę kobietę tylko za to... - A czy nie chciałem?... - nie mógł się wciąż uspokoić 
Austriak. - Kto może mi tu powiedzieć, że nie chciałem jej obronić?... - urwał, 
przerażony wreszcie tym, co tu gadał, ci ludzie naprawdę nie musieli wszystkiego 
wiedzieć, dlaczego uważał się za zobowiązanego do wyjaśnień i tłumaczeń przed 
nimi? Poczuł ulgę na myśl, że niedostateczna znajomość polskiego najskuteczniej 
powstrzyma go przed powtórzeniem im rozmowy z panią Zgorzeniecką, jaką z nią 
odbył, kiedy zjawiła się tu rano. Przyjęła go w swoim gabinecie, jakby nic nie 
zaszło, denerwująco spokojna, nawet spokojniejsza niż zwykle, co oczywiście nie 
mogło być prawdziwe. Wybuchnął: - Na litość boską! Co pani tu robi? Przecież 
powiedziałem pani... i pani się ze mną zgodziła... Nie pozwoliła mu skończyć. - 
Tak, zgodziłam się, ale doszłam do przekonania... Leżąc na łóżku Tymona Dudy 
doszłam do przekonania, że... W końcu kim pan jest dla mnie i ja dla pana, żeby 
miał mnie pan ostrzegać i brać na siebie taką odpowiedzialność? - Nie będziemy 
się teraz nad tym zastanawiać - wykrztusił. - Owszem - podniosła głowę, i mógłby 
ją w tej chwili zabić, choć dopiero co był gotów tak wiele dla niej zaryzykować. 
- Owszem - powtórzyła - nie przyjmuję tego. Nie, stanowczo nie mogę tego 
przyjąć. - Nie przyjmuje pani? - zdumiał się chyba zbyt przykro, bo ona tak to 
odebrała i uznała za konieczne złagodzić swoje słowa. - Kiedyś pan to zrozumie. 
Będziemy mieli dużo czasu na zrozumienie wielu spraw. - Głupia kobieto! - 
krzyknął. - Och, ty głupia kobieto! Wciąż jeszcze nie wiesz, co się wokoło 
dzieje? Nie zareagowała na obrazę, może w ogóle te słowa do niej nie dotarły 
albo nie uważała ich za obraźliwe, skoro chciała być głupia, postanowiła być 
głupia w tym okrutnym, bezwzględnym świecie; przynosiło jej to zaszczyt we 
własnych myślach i był to jedyny rodzaj nobilitacji, którego teraz potrzebował 
świat. Wyprostowała się jeszcze bardziej w swoim fotelu, przy swoim biurku, w 
pokoju, w którym spędziła tyle lat długiego życia. - Przyszłam tu - powiedziała 
dobitnie - wróciłam i czekam na nich. A teraz jechała z dwoma podwładnymi 
Dirlewangera nie wiadomo dokąd, naprawdę nie wiadomo dokąd - nie zdołał się tego 
od nich dowiedzieć. Jej sytuację pogarszał niewątpliwie fakt, że w pałacu nie 
zastano żadnych warszawskich uchodźców, jedynie bałagan po nich. Wyjaśniła to 
podczas krótkiego przesłuchania, wytłumaczyła niedbale, nie spuszczając wzroku: 
- Po wizycie szefa - uśmiechnęła się nawet - domyśliłam się, iż nie wróży ona 
nic dobrego, że będą represje... także w stosunku do tych ludzi. Nie zabrano 
więc z Łęgowa nikogo prócz jaśnie pani. Tylko ona odjeżdżała stąd teraz, 
oddalała się z każdą chwilą przez jesienny mazowiecki krajobraz sama jedna 
między tymi dwoma, co po nią tu przyjechali, nie wiedząc o niej nic poza winą, 
którą jej przypisywały wojenne prawa. - I co teraz będzie? - spytał Tymon 
zupełnie głupio i bezradnie. Ale dało to okazję Thielowi, żeby powiedzieć nie 
tylko do niego, ale i do ludzi, którzy wciąż tu stali: - Wszystko ma być, jak 
dotąd! Jak dotąd! Skrzydło jaśnie pani, pokoje, których używała, zamykam aż do 
jej powrotu. A teraz do roboty! Każdy do swojej! Zaczęli się rozchodzić, niezbyt 
śpiesznie, bo myśleli na pewno to samo, co Tymon, choć on jeden stał tu wciąż i 
patrzył na treuh~andera bez słowa. Front za Wisłą, myślał, i ty także stąd 
niedługo odjedziesz, powinieneś to już wiedzieć, a może i wiesz, tylko się do 
tego nie przyznajesz. Więc co to znaczy - jak dotąd? Najważniejsze, żeby jaśnie 
pani wróciła, kiedy ciebie, kiedy was tu już nie będzie. Ale, jak nie będzie 
was, zapanują tu prawa, wprowadzane już w Lubelskiem, i jaśnie pani może całkiem 
nie będzie mogła tu wrócić? Tymon patrzył na plecy oddalających się ludzi i ich 
pochylone głowy, ten smutek wydał mu się nagle udany, zagrany jakby przed 
Niemcem, bo przed sobą byli już może zupełnie szczerzy. Wedrą się na pokoje, 
zaczną szarpać wszystko, co pańskie, i ziemię zaczną drzeć na kawały, marzyli 
przecież o tym od wieków. On miał swoje dwadzieścia morgów, zapisanych przez 
jaśnie panią, więc już po więcej pazurów nie będzie wyciągał, wystarczy dla 
niego i dzieci. Treuh~ander, jak nastał, jeszcze poprzednik obecnego, włączył je 
od razu do folwarcznych, ale on teraz będzie miał znów do nich prawo, niech no 
tylko front przesunie się za Wisłę. Ale co z jaśnie panią? Co z jaśnie panią 
dziś, teraz, pomyślał w panice. Kiedy oni odejdą, niech by się sama o siebie 
martwiła. - Mam konie zakładać? - spytał majora. - Po co? - Może pan dokądś 
pojedzie?... - Nigdzie się nie wybieram. Z nóg lecę po tej nocy. - Ale może 
mógłby pan dokądś pojechać... z kimś porozmawiać... Thiel okręcił się na pięcie, 
podniósł ręce ku skroniom. - Człowieku! Czy ty wiesz, kto to jest Dirlewanger? Z 
kim mógłbym rozmawiać... do kogo się udać ze skargą na Dirlewangera? Trzeba 
czekać. Może sami ją wypuszczą? W końcu to stara kobieta... - Stara kobieta... - 
powtórzył Tymon, ale bez nadziei, raczej z rezygnacją. Thiel milczał przez 
chwilę, zanim rzekł: - Pokojowa niech wraca. I... ta pani z Krakowa. - Jaka pani 
z Krakowa? - nie połapał się od razu Tymon. - Kuzynka jaśnie pani. Niech wraca 
do swego pokoju. Przekaż jej to ode mnie. - Dziękuję - nie wiadomo dlaczego 
powiedział Tymon. Mimo tej pomyślnej dla Olgi wiadomości, wracał do domu z 
ciężkim sercem. Kobiety i dzieci czekały na niego przed progiem. Opowiedział o 
wszystkim, co widział i słyszał, Wiktunia zaczęła płakać, Olga z zaciętą twarzą 
patrzyła przed siebie. - On nigdzie nie pojedzie... - powtórzyła słowa Tymona. - 
Tak powiedział. I że trzeba czekać. Może sami wypuszczą... - Ale czy ona to 
przetrzyma? Niemłoda i, zdaje się, niezbyt zdrowa... O, Boże! - zawołała Olga w 
olśnieniu. - Doktor! - Co, doktor? - Wie pan przecież, że on i jaśnie pani... 
Dziadek mi opowiadał. Już teraz nie musimy udawać, że o tym nie wiemy. Trzeba 
jak najszybciej zawiadomić doktora! - I co on pomoże, jeśli nawet nasz major się 
boi? - Doktor może użyć argumentów, którymi major się nie posłuży. - Jakich... 
argumentów? - Wręczyć na przykład komuś prezent, jakiś wartościowy prezent. Czy 
Wiktunia nie wie - Olga spojrzała z nadzieją na pokojówkę - gdzie jaśnie pani 
przechowuje... Dziewczyna od razu zrozumiała, o co chodzi. - Pieniądze w banku w 
Szwajcarii - wyjaśniła natychmiast. - Nieraz słyszałam, jak o tym z doktorem 
rozmawiali. Całkiem niedawno mówili, że zaraz po wojnie tam pojadą. Pieniądze i 
złoto jaśnie pani ma w Szwajcarii. - To lokata przedwojenna, ale przecież i w 
ciągu tych pięciu lat mimo opieki treuh~andera Łęgowo musiało przynosić jakieś 
dochody, więc pieniądze powinny być, no i chyba biżuteria... - Jaśnie pani nie 
lubiła pierścionków ani tych no... bransoletek, broszek czy wisiorków. Nosiła 
tylko jeden pierścionek, mówiła, że rodowy. Ale może co tam miała w tym schowku 
za obrazem - Wiktunia zarumieniła się. - Nieraz, jak nie słyszała, że pukam, to 
ją zastawałam przy tej otwartej szafce. - Gdzie może być klucz od sejfu? - Nie 
wiem. Nigdy mi nie mówiła. Tymon wzruszył ramionami. - Major zapowiedział, że 
zamyka całe skrzydło pałacu, wszystkie pokoje, których używała jaśnie pani. I 
tak byśmy się tam nie dostali. - Ale przecież musimy coś zrobić! - Olga z 
rozpaczą patrzyła na Tymona. - Musimy! I to zaraz, dopóki nie wywiozą jej gdzieś 
dalej. Doktor coś wymyśli! Nie wyobrażam sobie, żeby nie miał w domu czegoś 
wartościowego i nie znalazł dojścia... Niech pan do niego jedzie! Zaraz niech 
pan jedzie do miasta! - Major nie da mi koni. Ani przepustki. - Musi się znaleźć 
jakiś pretekst. Niech rządca coś takiego znajdzie. O, Boże! Dlaczego tu stoimy? 
Dlaczego nic nie robimy? - Już idę. Zaraz idę - Tymon ruszył z miejsca. - 
Zuzanka! - zawołał. - Daj kawałek chleba! - Niech rządca powie majorowi - 
odezwał się nagle dziadek Roch; nie zauważyli, że od pewnego czasu stał w 
drzwiach - niech rządca powie, że trzeba mnie wieźć do doktora. Gdyby major nie 
uwierzył, niech przyjdzie i zobaczy. Jak na łóżku się równo układę, każdy myśli, 
że trup. I na wozie też tak będę wyglądał. Pierzyną mnie okryjesz, na głowie 
chustkę zawiążesz, a jak za wieś wyjedziemy, konie się zatnie i galopem 
zajedziemy do miasta. - Dziadku! Coś takiego wymyśleć! - Tymon z prawdziwym 
podziwem spojrzał na starego. - No bo tu stoicie i radzicie, i nic z tego nie 
wychodzi. A jaśnie pani... a jaśnie panienka jest w ich łapach. - Dziadek to nie 
zawsze głupio gada, prawda, tato? - z takim samym, co ojciec, podziwem szepnęła 
Zuzanka. Objęła dziadka za nogę, przytuliła policzek do brudnej nogawki. Adaś 
natychmiast stanął z drugiej strony i także przytulił się do pradziadkowych 
spodni. Patrząc na nich Olga pomyślała prawie z niechęcią o powrocie do pokoju w 
pałacu, w którym nie było już pani Zgorzenieckiej. Fotografię Stacha zabrała ze 
sobą, więc czy naprawdę miała tam do czego wracać? - Prędzej! - przynaglał 
dziadek. - Idźcie zaraz wszyscy do rządcy! Major spał i rządca Wonś sam się 
rozporządził, dając konie i przepustkę do miasta; podpisane przez majora 
blankiety miał w biurku. A potem potoczyło się wszystko tak, jak to dziadek Roch 
sobie ułożył. Na drodze wygramolił się spod pierzyny i nawet lejce z rąk wnuka 
przejął i konie zacinał batem dla pośpiechu. Ale gdy zadzwonili do willi 
doktora, wyszła służąca i powiedziała, że pan doktor żadnych chorych już nie 
przyjmuje, że sam chory. - Ale my nie z chorobą - powiedział Tymon, nacierając 
na nią tak, że się cofnęła i wpuściła ich obu do przedpokoju. - Przyjechaliśmy 
zawiadomić pana doktora, że jaśnie panią... że panią Zgorzeniecką aresztowano. 
Tymon mówił głośno, krzyczał prawie, i w głębi otworzyły się drzwi, a na progu 
stanęła żona doktora. - A co ma do tego mój mąż? - zapytała. - Myśleliśmy, że... 
- Tymon zająknął się pod jej spojrzeniem - że skoro pan doktor... leczył jaśnie 
panią, to może teraz zechce pomóc. Może ma jakieś możliwości... - Leczył wielu 
ludzi i wielu z nich aresztowano, ale nikomu nie wpadło do głowy, żeby 
przychodzić z tym do mego męża. - Ale pani Zgorzeniecka... - Tymon był wściekły 
na siebie, że tak spuszcza z tonu wobec tej kobiety, która brała oto teraz odwet 
za całe swoje życie pełne upokorzeń i cierpienia. Nie tak dawno miał za złe 
dziadkowi, że zaczął opowiadać pani z Warszawy, jakie to wałuwy wywoził doktor 
zawsze z Łęgowa, że choć wojna, przez całe pięć lat nie brakło tej rodzinie 
niczego. O mało co nie wygarnął tego doktorowej, ale jednak się powstrzymał. - 
Pani Zgorzeniecka - powtórzył cicho - nie ma nikogo, nikogo... Za plecami żony 
stanął w drzwiach doktor. W wełnianym szlafroku, siwy i już całkiem stary, jak 
pomyślał dziadek Roch, który go dawno nie widział, a teraz jego starość równał 
ze swoją starością. - Jaśnie panienkę aresztowali - krzyknął do niego. - 
Panienkę Emilkę! Doktor wysunął się przed żonę, wyminął ją i o niej zapomniał. - 
O, Boże! - szepnął i pobladł jeszcze bardziej, choć już trudno było sobie 
wyobrazić, żeby to było możliwe. - Co się stało? Co się stało? - To za tych 
warszawiaków, co ich trzymała w pałacu - wyjaśnił Tymon. - Nasz major ostrzegł 
ją, przykazał, żeby się schowała. Przyszła do nas, ale w nocy wstała i wróciła 
do pałacu. Rano ją zabrali. Ss ją zabrało. - Boże, Boże... - powtarzał wciąż 
doktor. - Że też musiało się to stać. Wojna się kończy... - Gdzie tam ona się 
kończy, przeklęta - westchnął dziadek Roch. - Silne jeszcze muszą się czuć, jak 
tak wyrabiają z ludźmi. - A może właśnie postępują tak, bo czują, że przegrali 
wojnę? - Panie doktorze - przerwał Tymon - zostawmy sobie te rozważania na 
później. Wygrywali i też ludzi męczyli. My przyszliśmy... my przyszliśmy, żeby 
pan ratował jaśnie panią... - Jak? - jęknął doktor. Trzasnęły gwałtownie drzwi, 
w przedpokoju zostali tylko Dudowie z gospodarzem. - Jak? - powtórzył. - Może 
pan doktor leczył kogo z nich? Kogoś ważnego?... I jeszcze jakby do tego 
prezent... - Rozumiem - szepnął doktor. Opuścił głowę, zamilkł na długo. - 
Leczyłem córkę komendanta miejscowej żandarmerii - rzekł, kiedy już myśleli, że 
się w ogóle nie odezwie. - Wyciągnąłem ją z dyfterytu. To był ciężki przypadek. 
Komendant wciąż powtarzał, że mi tego nigdy nie zapomni. Ale co może komendant 
żandarmerii wobec Ss? - Już tam oni się znają, jak łyse konie. Będzie wiedział, 
do kogo ma się udać... z tym prezentem... - Z tym prezentem, co mu pan doktor 
wręczy za naszą jaśnie panienkę - wyjaśnił dziadek Roch, żeby nie było żadnych 
wątpliwości. - Rozumiem - jeszcze raz powiedział doktor. - Będę się starał. O, 
mocny Boże! Zrobię wszystko, co będę mógł! - Ale trzeba się śpieszyć - naglił 
Tymon. - Bardzo trzeba się śpieszyć! Bo gdyby wywieźli gdzieś jaśnie panią... - 
Wiem... Wtedy byłoby trudniej. Wtedy w ogóle byłoby niemożliwe... - urwał, 
potrząsając głową. - Nie, nie, trzeba myśleć, że się uda. Zaraz ubieram się i 
idę! Idę! A wy jedźcie do domu i czekajcie... - Zwrócił się do Rocha, skierował 
na jego twarz wyblakłe, ale rozjaśnione oczy - czekajcie na panienkę. Otworzył 
drzwi w głąb mieszkania i zdejmując po drodze szlafrok od razu skierował się do 
biurka. Zadzwoniły klucze, wysunął, wyszarpnął szufladę, do której nieczęsto 
zaglądał. Ale żona była szybsza. Podbiegła, uczepiła się zagiętymi palcami jego 
rąk. - Nie dam! Nie pozwolę! - Uspokój się, Joasiu! Miałaś zawsze tyle 
godności... - Już jej nie mam. Skończyła się! Co chcesz zrobić? Chcesz zabrać 
wszystko, co mamy... - Co mam - powiedział doktor twardo - pracowałem na to 
przez całe życie. Nawet się dziwiłem, że do tej pory wojna mi tego nie zabrała. 
Ale najwidoczniej musiał nadejść ten moment i to najwłaściwsze przeznaczenie... 
- Ale dla kogo? - rozszlochała się doktorowa. - Dla kogo? Niech cię wreszcie 
przestanie obchodzić ta kobieta. Przecież jest już stara... - My także jesteśmy 
starzy. Ja. I ty. - Nie! Nie dam! Nie pozwolę! - paznokcie żony coraz boleśniej 
wpijały się w ręce doktora, ale ją odtrącił, odepchnął od siebie, wyjął z 
szuflady ciężki woreczek i wsunął go do kieszeni. - Idę! - powiedział. - A ty 
zrozum, że muszę. Panią Zgorzeniecką zwolniono po trzech dniach. Komendant 
żandarmerii, który - być może - nie całą zawartość woreczka przekazał gdzieś 
wyżej, zawiadomił o tym osobiście doktora Smolińskiego, dodając już bez 
patrzenia w oczy, że trzeba ją zabrać powozem. Bo chora. Major Thiel, do którego 
telefonicznie dotarła ta wiadomość, zdecydował się wysłać karetę, pogody zaczęły 
się już prawdziwie jesienne, deszcz i wiatr przewiewał puste pola, na drzewach 
trzymały się ostatnie liście, drżące bezustannie, jak ludzie z zimna i ze 
strachu przed śmiercią. Tymon więc wyciągnął z wozowni karetę, odkurzył ją z 
zewnątrz i wewnątrz, bo dawno nie była używana. Jaśnie pani lubiła jazdę 
powozem, czuła się wtedy bliżej świata. Ale przez to, że jechali teraz karetą, 
nie słyszał nic, o czym jaśnie pani rozmawiała z doktorem. Siedział na koźle i 
nie docierały do niego żadne słowa, co najwyżej sam ich dźwięk bez znaczenia; 
jaśnie pani mówiła cicho, była bardzo słaba. Upadła, wysiadłszy z karety, i 
trzeba ją było wnieść do pałacu, zanieść do jej sypialni, ułożyć na łóżku. Olga 
z Wiktunią, obie płacząc, rozbierały jaśnie panią, a doktor szukał wciąż czegoś 
wewnątrz swojej walizeczki, na szczęście zabrał ją ze sobą. Potem wyprosił 
wszystkich z pokoju i kazał im czekać na korytarzu - majorowi, który także tu 
był, rządcy, Oldze i Wiktuni, Tymonowi dziwiącemu się wciąż, że taki lekki wydał 
mu się ciężar jaśnie pani, gdy niósł ją od karety aż do łóżka. Stało tu jeszcze 
kilkoro służby i wciąż ktoś z dołu przychodził: ogrodnik, klucznica, kucharz i 
kuchenne, lokajczyki, uratowane przez majora na prośbę jaśnie pani od 
wywiezienia na roboty do Niemiec. Badanie trwało długo i Wiktunia zaprosiła 
wszystkich do sąsiedniego pokoju; ale w fotelach usiadł tylko major i rządca. 
Drzwi do sypialni jaśnie pani otworzyły się wreszcie, dziwnie długo trwało, aż 
ukazał się w nich doktor. - Zapalenie płuc, obustronne - powiedział, nie patrząc 
na nikogo. - Stan ciężki. Będę tu spał - rozejrzał się po pokoju. - W każdej 
chwili mogę być potrzebny. - Czy ma pan lekarstwa? - spytał Thiel. - Tak. 
Zabrałem ze sobą. - Bo, jeśli czegoś brak... - Dziękuję. Zawiadomię pana. - 
Proszę się nie krępować, w każdej chwili konie do dyspozycji... - Dziękuję - 
powiedział jeszcze raz doktor. Patrzył na lotnika, ale go chyba nie widział, 
choć ten chwycił go za poły marynarki i z twarzą przy jego twarzy powtarzać 
zaczął to, co wszystkim tutaj mówił bez potrzeby i sensu, bez troski o własne 
bezpieczeństwo: - Mówiłem jej! Mówiłem, żeby stąd zniknęła! Żeby jej tu nie 
zastali, gdy przyjadą. Ale uparła się i, żeby pan słyszał, co mi powiedziała, 
kiedy zjawiła się tu nad ranem. Żeby pan to słyszał! Nie wiem, czy by pan 
zrozumiał. Bo ja do dziś nad tym myślę i zrozumieć nie mogę. Nie mogę! - 
Widocznie miała jakieś swoje racje... - Racje? Na co? Na śmierć? Racje można 
mieć tylko na życie. - No, nie wiem - słabo powiedział doktor. Łagodnie odjął 
palce majora zaciśnięte na klapach swojej marynarki. Rozejrzał się po pokoju. - 
Trzeba, żeby ktoś czuwał przy niej cały czas... - Ja - zgłosiła się Olga. - I 
ja! - Wiktunia zbliżyła się do doktora. - Co mam robić? - Zaraz wszystko powiem. 
Dobrze, że panie dwie, bo trzeba w dzień i w nocy... I trwało w dzień i w nocy 
czuwanie przy jaśnie pani. Ale choć przesilenie minęło, choć gorączka spadła, 
chora nie odzyskiwała sił, a doktor popadał w coraz dłuższe chwile milczenia 
przy jej łóżku. Olga i Wiktunia wynosiły się wtedy cichaczem z pokoju, w pobliżu 
czekając na wezwanie. - Niech oni sobie trochę razem pobędą - mówiła Wiktunia. - 
Jaśnie pani i pan doktor. Bo już niedługo. Olga myślała także, że niedługo. Od 
kiedy doktor zaczął mówić o jakichś komplikacjach, o wodzie w boku, wiedziała, 
że pani Zgorzeniecka nie wyjdzie z tej choroby. I zastanawiała się nieraz, czy 
jest dla niej pociechą to, że umiera we własnym łóżku, pod własnym dachem, wśród 
sprzętów, które służyły jej przez całe życie, i przy kimś, kogo przez całe życie 
kochała. Czy to była pociecha? A może jeszcze większy żal? Czy matce byłoby lżej 
umierać w domu, w którym tak długo była szczęśliwa, niż w milanowskim szpitalu 
wśród popowstaniowej rozpaczy i nędzy? Chyba z ulgą wita się śmierć, gdy jest 
wyzwoleniem od cierpienia. - Śmieją się - powiedziała nagle Wiktunia, 
nasłuchując. - Kto? - zdumiała się Olga. - Jaśnie pani i pan doktor. O! Nie 
słyszy pani? - Słyszę. Oni rzeczywiście się śmiali i tylko doktorowi tężały i 
ściągały się usta przy tej wesołości. Pani Zgorzeniecka siedziała w łóżku oparta 
o wysoko ułożone poduszki, w rękach trzymała dwa listy, a cała ich sterta 
spoczywała na kolanach doktora, który siedział przy niej. - Jak to dobrze, że 
musiałeś oddawać mi moje listy, bo nie mogłeś trzymać ich w domu. Mam 
wszystkie... mamy je wszystkie! - A ten skąd? - Z Biarritz. - Z którego roku? - 
Z osiemset osiemdziesiątego dziewiątego - zawsze w pisywałam datę, żebyś nie 
musiał odczytywać jej ze znaczków. - I tak ją odczytywałem, wycinając znaczki 
dla Adasia i Romka. - Nie dziwiono się w domu, skąd je masz? - Początkowo tak, a 
potem już nie. - Biedna Joasia! Nigdy nie zdołam zmazać mojej winy wobec niej. - 
Czytaj! - A więc - dwunastego maja... - pani Zgorzeniecka, zaledwie zacząwszy 
czytanie, odłożyła list w zamyśleniu. - Miałam wtedy dziewiętnaście lat, a 
wydaje mi się, jakby to było wczoraj, jakby czas nie posunął się ani o jeden 
dzień naprzód. Stoję tam nad zatoką, cofając się przed falami, które nacierają 
coraz większe, bo znowu nadciąga sztorm, w kieszeni, pod rozpostartą dłonią 
trzymam twój list, który odebrałam na poczcie, i na który zaraz odpisałam 
zabierając sztalugi do portu rybackiego... - Przeczytaj wreszcie, co napisałaś, 
kochanie... Pani Zgorzeniecka, w tak żartobliwy sposób przywołana do 
rzeczywistości, roześmiała się znów młodzieńczym jasnym śmiechem. - Słusznie, 
już czytam. "Dziś zakwitły magnolie! To najważniejsza wiadomość, jaką Ci mam do 
przekazania. Prócz tego oczywiście, że wciąż kocham mego Henryczka i tęsknię do 
niego tak bardzo, że nic mnie tutaj nie bawi ani nie cieszy - może trochę te 
magnolie wzdłuż promenady nad morzem, ale i to pewnie z tego powodu, że 
postanowiłam ci o nich napisać. U nas może jeszcze zimno i ledwie ledwie 
zielono, a tutaj wiosna wprost rozbuchana w całym swoim kwitnieniu, ach! jak 
żałuję, jak żałuję, że nie możesz tego oglądać, że nie jesteś tu ze mną! Siedzę 
teraz przed sztalugami w porcie rybackim: tylko pod pozorem malowania (a nikt 
jeszcze nie wie, że nie mam za grosz talentu), mogę mieć chwilę samotności i 
pisać do Ciebie tak, jakbym z Tobą rozmawiała. Panienka w okienku na poczcie już 
mnie zna i uśmiecha się zawsze do mnie, kiedy jest list od Ciebie. Oczywiście 
wie, że nikomu innemu dać go nie może. Śmiać mi się chce, gdy papa chwali mnie, 
że tak chętnie biegam na pocztę po "Kurier Codzienny", którego prenumeratę kazał 
sobie przeadresować na Biarritz, bo czyta "Lalkę" i nie darowałby sobie, gdyby 
opuścił choć jeden odcinek. Tutaj mają gazety z Warszawy, ale tylko rosyjskie, 
choć nie mniej tu przyjeżdża Polaków niż Rosjan. Papa właściwie sam nie wie, czy 
zgadza się z Prusem, czy też go potępia za wizerunek arystokracji, jaki w tej 
książce nakreślił; podejrzewam, iż uważa, że ta krytyka do niego jednego nie 
całkiem pasuje, bo co jak co, ale u papy wszystko w majątkach jest w porządku, 
nic się nie marnuje, ludzie pracują i zarabiają, a temu Prusowi to chyba o to 
chodzi, przynajmniej ja tak myślę, choć mnie o zdanie nikt nie pyta. Ciekawe, 
czy Ty też sądzisz, jak papa, że kobiety mniej są światłe od mężczyzn, mniejsze 
posiadają zdolności i że właściwie nie opłaca się ich wcale kształcić, bo te 
wszystkie pensje robią z dziewcząt jeszcze większe idiotki. Córka powinna 
wzrastać pod okiem rodziców, wtedy przynajmniej wiadomo, co z niej wyrośnie. 
Więc ja rosnę pod okiem rodziców i coraz to innych guwernantek i nauczycielek, 
tyle że kilka języków znam, ale wciąż się boję, że Tobie, który jesteś 
wykształcony w końcu bardziej od papy, jeszcze bardziej niż jemu mogę wydać się 
głupia i powierzchowna, choć oglądam wciąż jakieś nowe kawałki świata, ale czy 
coś we mnie z tego zostaje, czy się na coś przydaje, nie wiem." - I co ci na to 
odpowiedziałem? - spytał doktor. - Mam tu właśnie ten twój list. Bo, jak 
widzisz, starannie te listy układałam i przechowywałam w sejfie, choć nie 
wiedziałam, że nadejdzie taka chwila... taka piękna chwila, kiedy będziemy je 
jeszcze raz wspólnie czytać. - Pani Zgorzeniecka rozłożyła drugi arkusik 
papieru, przebiegła oczyma pierwsze linijki tekstu. - Najpierw piszesz tu, że 
masz mnóstwo roboty... - Ta się zawsze mnie trzymała. - Biedaku! I nie mogłam na 
to nic poradzić. - Ale ja byłem z tym szczęśliwy. Szczęśliwy! Nie możesz sobie 
wyobrazić, jak się czuje lekarz, który nie ma wzięcia, jego poczekalnia świeci 
pustkami i nikt nie prosi go o domowe wizyty, słowem, ludzie go nie potrzebują. 
Przez całe moje życie, to znaczy odkąd zacząłem leczyć, miałem to szczęście, że 
mnie potrzebowali. - Czasem było to dość niebezpieczne szczęście, bo tu właśnie 
piszesz, że zaczynają się zachorowania na dur brzuszny, głównie na wsiach, a w 
mieście wśród biedoty żydowskiej. Dziwnie się poczułam, kiedy to przeczytałam, 
ja do ciebie pisałam o magnoliach na promenadzie w Biarritz, a ty do mnie o 
tyfusie wśród polskich biedaków. Ale przede wszystkim, wiesz, co najpierw 
zrobiłam? Umyłam ręce, a list chciałam spalić, ale było mi go żal, bo dalej 
napisałeś właśnie to, co było jakby odpowiedzią na moje pytanie. Napisałeś 
tak... Słuchasz? - Ależ tak! - Bo miałam wrażenie, jakbyś chciał się zdrzemnąć. 
- Co ci przychodzi do głowy? - Wyglądasz na zmęczonego. Mam skrupuły... - Proszę 
cię, czytaj! - A więc napisałeś tu tak: "Co się tyczy tego oglądania nowych 
kawałków świata, jak piszesz, i czy to Cię wzbogaca, czyni mniej powierzchowną - 
to wydaje mi się, że własny kraj, oglądany z należytym zainteresowaniem i 
zrozumieniem jego spraw, mógłby wywołać myślenie o wiele bardziej, i to nie 
tylko dla oglądającego, dla zwiedzającego go, pożyteczne. Nasza ojczyzna, 
podzielona przez zaborców, zyskałaby wiele, gdybyśmy ją lepiej znali, gdybyśmy 
częściej przekraczali pętające ją kordony, już tym samym zaznaczając, że 
niewiele sobie z nich robimy, że bierzemy je pod uwagę tylko z tego powodu, że 
trzeba na nich okazywać jakieś papiery. Przed tygodniem odwoziłem Adasia i 
Romka, wciąż mizernych po zimie, do pewnej miejscowości w Tatrach, coraz 
bardziej znanej w całym kraju. Nazywa się Zakopane. Rozsławił je i wciąż 
rozsławia doktor Chałubiński z Warszawy, który odkrył nie tylko urodę tego 
miejsca, ale i niezwykłe wprost właściwości klimatyczne. Wspaniały człowiek! 
Wciąż żałuję, że nie urodziłem się wcześniej i nie studiowałem na Wydziale 
Lekarskim Szkoły Głównej, zanim przestał tam wykładać. A Zakopane jest cudowne i 
nie mam słów zachwytu nad góralami, którzy je zamieszkują, nad sposobem ich 
życia. Tu przyroda przekształciła się w sztukę tego ludu, wszystko tu jest 
piękne, nawet przedmioty codziennego użytku. Marzę o tym, żeby przyjechać tu z 
Tobą. Tylko Ty i ja. I żebym ja płacił za wszystko, to mi się chyba należy..." - 
Odpocznij trochę. Czytanie cię męczy. - Nie, wcale nie. Jestem taka szczęśliwa. 
Nawet nie wiesz, jak często wspominam te nasze wspólne pobyty w Zakopanem. Ten 
pierwszy, kiedy nie było już żadnych granic, Warszawa i Zakopane były w wolnej 
Polsce, a ty naprawdę płaciłeś za wszystko, nie pozwoliłeś mi wydać ani grosza. 
Moi rodzice już nie żyli, odziedziczyłam cały majątek, ale miło mi było 
zapomnieć, że jestem bogata i pozwalać, żebyś wydawał, żebyś trwonił na mnie 
pieniądze... Pani Zgorzeniecka roześmiała się cichym śmieszkiem i powtórzyła z 
nie licującą z jej wiekiem i stanem satysfakcją: - ...żebyś trwonił na mnie 
pieniądze. - Dajże spokój, Emilko! - usiłował jej przerwać doktor. - I, nie 
uwierzysz, nie zawstydzało mnie wcale, że uszczuplam to, co powinno należeć do 
twojej rodziny, że zabieram twoim dzieciom i żonie... - Proszę cię - podniósł 
głos doktor - bardzo cię proszę! Mówmy o wszystkim innym, tylko nie o tym. Pani 
Zgorzeniecka spoważniała. - Ale właśnie o tym musimy pomówić. Bo już czas. Nie, 
nie! Nie protestuj! Obydwoje wiemy, że już czas. Także na spłacanie długów. - O 
czym ty mówisz, na litość boską, Emilko? - Schowaj listy do sejfu i podaj mi tę 
dużą zalakowaną kopertę, która tam z tyłu leży. - Proszę cię, odpocznij. - Zaraz 
odpocznę. Już zaraz odpocznę... - pani Zgorzeniecka wzięła z rąk doktora kopertę 
i położyła ją przed sobą na kołdrze. - Czy nigdy nie myślałeś o tym, co ja z tym 
wszystkim zrobię? - Z czym? - Z całym majątkiem: z Łęgowem, ziemią i pałacem, z 
kontami w szwajcarskich bankach... Nigdy o tym nie myślałeś? - To wyłącznie 
twoje sprawy. - A teraz twoje - pani Zgorzeniecka przesunęła kopertę w kierunku 
rąk doktora. - Ja ci to wszystko zapisałam. Doktor patrzył na nią otępiałym, 
nieruchomym spojrzeniem. - Nie rozumiem. Co... zrobiłaś? - Zapisałam ci 
wszystko. W tej kopercie jest notarialny testament. Po mojej śmierci będziesz 
właścicielem Łęgowa i wszystkich zasobów w zagranicznych bankach. - Ale ja nie 
chcę! - doktor poderwał się z łóżka. - Nie chcę! Co ja z tym zrobię? Po co mi 
to? Ile mi życia zostało? - Masz rodzinę. Masz synów, dorosłych już wnuków. I to 
jest właśnie spłacenie tego długu wobec twojej rodziny, o którym mówiłam. - Moi 
synowie dobrze się mają, odpowiednio ich wykształciłem, zresztą już także nie są 
najmłodsi i niczego nie potrzebują. O wnuków nie mam obowiązku się martwić. Sami 
pokierują swoim losem, kraj będzie wolny, otworzy się tyle możliwości. A ty 
przecież masz krewnych... - Nie zawdzięczam im ani jednego uśmiechu, ani jednego 
dnia radości w ciągu mego całego długiego życia. Z jakiej racji miałabym ich 
obdarować tylko dlatego, że umieram? - Emilko! - Ależ tak, umieram. Obydwoje 
dobrze o tym wiemy. I tylko z tego powodu nie mam zamiaru robić prezentów 
ludziom, których ani bliżej nie znałam, ani nie darzyłam sympatią. - Ale oni 
wiedzieliby, co z tym wszystkim zrobić. A mnie to... przeraża. Przeraża! Nie 
możesz tego zrozumieć? - Ty także będziesz wiedział, co z tym zrobić. Może 
otworzysz tu sierociniec albo sanatorium dla biednych dzieci? Bolałeś zawsze nad 
tym, że chorowite dzieci z wielkich zadymionych miast nigdy nie oddychają 
zdrowym, czystym powietrzem... Doktor uśmiechnął się smutno. - Kiedy ja bym miał 
tego wszystkiego dokonać? Kiedy? A poza tym, czy nie słyszysz, co się dzieje za 
Wisłą? Lubelski rząd... kiedy wkroczy tu ta armia... - Nie ma takiej armii i 
takiego rządu na świecie, które miałyby coś przeciwko sierocińcom... - 
Przeceniasz moje siły, a także dobroć ludzką. - Proszę cię, nie mówmy już o tym 
więcej. Nie umarłabym spokojnie, nie mając pewności, że ty to wszystko 
przejmiesz, że nie położą się od razu na wszystko obce ręce. Oczywiście, 
poczyniłam tu zapisy - znów dotknęła koperty - na rzecz ludzi, którzy mi 
służyli, którzy może nawet byli ze mną... uczuciowo związani, choć to raczej 
niemożliwe. Sługa zawsze będzie nienawidził pana i wątpię, żeby świat znalazł 
taką formę życia społecznego, w której można by tego uniknąć. Poza służbą 
uznałam za słuszne nie pozostawić bez zaopatrzenia Olgi Asarowiczowej. Wyszła z 
Warszawy w piżamie i płaszczu, dom spalony, nieprędko będzie miała się gdzie 
podziać. Zapisałam jej trzy pokoje w pałacu, żeby mogła tu spokojnie mieszkać 
razem z mężem, który przez całą wojnę walczy... mam nadzieję, że przez całą 
wojnę walczy w Raf_ie. Prócz tych trzech pokoi zapisałam jej część biżuterii i 
garderoby. Resztę garderoby otrzyma Wiktunia, a oprócz tego trochę ziemi, żeby 
dobrze mogła wyjść za mąż. Ale tu są pewne zastrzeżenia... Czy mógłbyś 
powiedzieć służbie, żeby sprowadzono do mnie Tymona Dudę? Tymon zjawił się 
dopiero pod wieczór, gdy wrócił "z kolei", dokąd jeździł z majorem Thielem, 
który wciąż nadawał jakieś przesyłki do Wiednia. Stanął w drzwiach z czapką w 
rękach, jak to Tymon, niezbyt ciekawy tego, po co go tu wezwano. Po pierwsze - 
wszystko stawało się nieważne wobec bliskości frontu, który w każdej chwili mógł 
ruszyć na zachód, a po drugie - jaśnie pani wydała mu się już tak nieobecna, że 
nie mógł się spodziewać po niej niczego, co by naprawdę mogło go dotyczyć. A 
jednak wezwała go ku sobie całkiem jeszcze mocnym głosem: - Podejdź bliżej, co 
tak stoisz przy drzwiach? Nie boisz się chyba, że się zarazisz? Jak się nie 
zaraziłeś wtedy, kiedy mnie tu niosłeś z karety, to i teraz ci to nie grozi. 
Dziękuję ci, Tymon. - Za co, proszę jaśnie pani? - A choćby i za to. Kto by mnie 
tu przyniósł? Doktor na to za słaby, a major z tym jednym okiem może by się ze 
mną gdzie wywalił na schodach. A ty mnie wziąłeś, jak dziecko, na ręce. Dziękuję 
ci. I za te wszystkie wspólne jazdy ci dziękuję. Za rozmowy, które 
prowadziliśmy. Lubiłam... z tobą jeździć, Tymon. Tak samo, jak z twoim dziadkiem 
i ojcem. Nieraz ci to mówiłam - lubiłam mieć Dudów na koźle. Chronili mnie od 
wiatru szerokimi plecami. A jeszcze i to ci powiem, że przez ciebie nie kupiłam 
przed wojną auta. Bo wiedziałam, że tak prędko szoferować byś się nie nauczył i 
co by z tobą było? Musiałbyś pójść do folwarcznej roboty, a wiem, że w smak by 
ci to nie było i czułbyś się pokrzywdzony. Więc nie kupiłam auta i jeździliśmy 
sobie wciąż obydwoje powozem... - Dziękuję jaśnie pani. - Powiedziałam ci już, 
że to ja tobie dziękuję. A, żebyś wiedział, iż myślałam o tobie przed śmiercią, 
postanowiłam cię zabezpieczyć... - Mam przecież te dwadzieścia morgów, co je 
jaśnie pani na wiano Monice dała. - Ano właśnie. Postanowiłam dodać ci ziemi... 
to znaczy Wiktuni... - Wiktuni...? - Tak. Dostałaby dziesięć morgów, jakby za 
ciebie iść nie chciała, albo... ty... ty byś się z nią nie miał ochoty ożenić. A 
dostanie dwadzieścia, jak się za ciebie wyda, boś dzieciaty i większe będzie 
miała obowiązki. Mówiłam z nią... Wiesz, Tymon, ty jej się chyba nawet podobasz. 
Tymon - z tych kilku klas gimnazjalnych, które ukończył, zanim jaśnie pani ze 
szkół go odebrała, a także z uczestniczenia w rozmowach, które toczono za jego 
plecami, gdy woził jaśnie panią z doktorem, nauczył się wyławiać jakby drugie, 
głębsze znaczenie słów niż te, które zwyczajnie im się należały. I zastanowiło 
go to "nawet" w ustach jaśnie pani, któremu towarzyszył mały uśmieszek. Czy to 
by miało znaczyć, że Wiktunia może by i bez tych dwudziestu morgów... Krótki, 
mdły żal oplótł mu się wokół serca, kiedy jednak zdecydował się powiedzieć: - Ja 
bardzo jaśnie pani dziękuję za to myślenie o mnie, ale, proszę jaśnie pani, 
wcale nie myślę się żenić. - Co? - wykrztusiła pani Zgorzeniecka. - Proszę cię, 
Emilko, skończ tę rozmowę - zaniepokoił się doktor. - Denerwujesz się. - Jak się 
mam nie denerwować? Słyszysz przecież, co on mi tu gada, żenić się nie myśli. - 
Nie myślę - powtórzył Tymon, gdzieś daleko przed siebie zapatrzony. - W każdym 
razie nie teraz. - A kiedy, wolno spytać? Myślisz, że Wiktunia będzie czekać na 
ciebie? - Wcale nie chcę, żeby czekała. - Nie chcesz, żeby czekała... - pani 
Zgorzeniecka głębiej zapadła w poduszki, patrzyła na swego tak hojnie 
obdarowanego stangreta, w osłupieniu. - Ale przecież musisz się ożenić - 
podniosła głos - dzieci zmarnujesz bez matki. - Bez macochy - poprawił. - Może 
znajdę kobietę, która je pokocha... - Wiktunia je pokocha... z czasem... pokocha 
na pewno. - E, tam, nie wierzę. Mówiła coś o tym jaśnie pani? - Nie mówiła. Bo 
nie pytałam. - No widzi jaśnie pani. Ja bardzo jestem wdzięczny, że jaśnie pani 
o mnie pomyślała. Wtedy, gdy chciała pani wydać Monikę, a teraz, teraz, kiedy 
Wiktunię. Ale ja naprawdę wolę poczekać z tym drugim ożenkiem, proszę nie 
gniewać się na mnie, wolę poczekać. - Czy... na młynarzową? - Na młynarzową? - 
zdziwił się Tymon tak szczerze, że pani Zgorzeniecka dodała z mniejszym jakby 
przekonaniem: - Mówiono mi, że chodzisz do młyna. - A czy ja nie mogę czasem 
wstąpić do młyna... za interesem? - Już ja wiem, za jakim to interesem można 
chodzić do takiej baby, jak młynarzowa. Ale młynarz, choć swojej żonie może nie 
wygadza, chłop jeszcze krzepki i długo będziesz musiał czekać. - Emilko! - 
przerwał znów doktor, coraz bardziej przerażony tą rozmową, a najbardziej 
sposobem jej prowadzenia. - Bardzo cię proszę! - No, już dobrze. Idź sobie - 
pani Zgorzeniecka zwróciła ku Tymonowi gniewne, ale i zdumione spojrzenie. - 
Pomyśl jeszcze. Namyśl się! - Ja się już namyśliłem, proszę jaśnie pani. - 
Porozmawiaj z dziadkiem, poradź się go. - Przecież to nie on ma się żenić, tylko 
ja. - Idźcie już! - doktor dotknął pleców Tymona, usiłował skierować go ku 
drzwiom, ale ten ruszył w przeciwną stronę, ku łóżku chorej, schylił się, wziął 
jej lekką i białą, wybieloną już odwykaniem od życia dłoń i podniósł ją do ust. 
Przeraził się, że była zimna. Jaśnie pani patrzyła na niego uważnymi oczami. - 
Przepraszam, że może rozgniewałem... albo byłem nie dość wdzięczny. Ja dla 
jaśnie pani wszystko, tylko to jedno nie. Proszę wybaczyć. I niech jaśnie pani 
zostanie z Bogiem. Z Bogiem! - Ty także, Tymonie! - powiedziała pani 
Zgorzeniecka. Kiedy drzwi za Dudą się zamknęły, milczała długo, ciężko 
oddychając. - Czy poprosić panią Olgę? Albo Wiktunię? - spytał doktor. Wyglądał 
na zmęczonego. Pani Zgorzeniecka wciąż milczała i dopiero po długiej chwili 
powiedziała cicho. - Nie. Chciałabym porozmawiać z majorem. - Odpocznij - 
poprosił doktor. - Masz wypieki. - Nie, nie. Muszę porozmawiać z majorem. Thiel 
zjawił się nie zaskoczony wcale tym zaproszeniem, wyglądało nawet, że się go 
spodziewał. Usiadł na wskazanym przez doktora fotelu i zanim pani Zgorzeniecka 
zdołała wyrzec pierwsze słowo, pochylił się do niej z nikłym uśmiechem, który ku 
zdumieniu patrzących na niego wydawał się jakby uśmiechem winowajcy. - Zapewne 
wiadomo pani, że wysłałem do Wiednia resztę swoich rzeczy... - Ach, nie - 
sprzeciwiła się pani Zgorzeniecka tak zaczętej rozmowie - nikt mi o tym nie 
mówił. Czy... front jest już tak blisko? - Nie posunął się w ciągu minionych dni 
- ostrożnie stwierdził major. - Ale w ostatniej chwili... w ostatniej chwili 
trudno będzie z rzeczami... - Rozumiem. I teraz nawet żałuję, że nie wiedziałam 
wcześniej o pana zamiarze wyekspediowania swoich bagaży... bo chciałam coś do 
nich dołożyć. - Dołożyć? - podejrzliwie zdumiony powtórzył Thiel. - Tak - przez 
twarz chorej przemknął uśmiech, który na krótką, nader ulotną chwilę wygładził 
jej twarz. Doktor poczuł w piersi ożywione nagle bicie serca, jakby witał ją 
powracającą z dalekiej podróży, a zdumienie Thiela zamieniało się w nadzieję na 
niespodziankę. - Tak - powtórzyła pani Zgorzeniecka. - Chciałabym, żeby pan miał 
ode mnie... żeby miał pan po mnie jakąś pamiątkę. Z moich portretów, wiszących w 
bibliotece, podobał się panu szczególnie jeden... Przypomina pan sobie, który? - 
Oczywiście - wykrztusił major. - Ten malowany w Paryżu... - ...przez 
Axentowicza. To sławny polski malarz, głównie portrecista kobiet i dzieci. 
Miałam wtedy dwadzieścia pięć lat, a Axentowicz, mieszkający od pewnego czasu w 
Paryżu, zyskał sobie sławę portretem Sary Bernhartd i ojciec podczas naszego tam 
pobytu zamówił u niego mój portret. - Jest bardzo piękny - szepnął Austriak 
szczerze, ale i z pewnym zakłopotaniem. - A poza tym, to także ważne, obrazy 
Axentowicza są coraz bardziej cenione. Umarł na rok przed wojną, przed tą 
oczywiście, a wie pan, jak to jest z tymi malarzami, z artystami w ogóle: 
biedują za życia, a po śmierci ktoś zbija na ich dziełach majątek. To chyba 
nazbyt okrutna i wysoka cena: płacić nędzą za życia za pośmiertne uznanie. Ale 
cóż... bogaci czasem nigdy go nie zaznają. - Ale czy to nie za hojny dar - major 
niespokojnie poruszył się w fotelu. - Nie zasłużyłem... Pani Zgorzeniecka 
wykonała ku niemu jakby przyzywający gest, ale nie ruszył się z miejsca. - W 
końcu spędziliśmy ze sobą przeszło dwa lata - powiedziała - a że czasy raczej 
trudne i niezwykłe, można ten czas liczyć podwójnie. No i ten dzień... ta noc po 
wizycie Dirlewangera i poranek po niej... Zdaje się, że zachowałam się wobec 
pana niezbyt właściwie... - Miałem najlepsze intencje... - Wiem. Niech mi pan 
wybaczy. Jak pan widzi, ja sama nie powinnam sobie tego wybaczyć. - Emilko! - 
szepnął doktor. Major podniósł się z fotela, obciągnął kurtkę uniformu, nerwowo 
dotknął opaski na pustym oczodole. - Dziękuję. Czuję się prawdziwie zaszczycony. 
- Kiedy ma pan zamiar wyjechać? - Tego nie da się określić. Zbyt wczesne... zbyt 
wczesne opuszczanie stanowisk - zająknął się - jest surowo karane, bardzo 
surowo. - Gdybyśmy się już mieli nie zobaczyć - powiedziała pani Zgorzeniecka - 
gdyby nie było już na to czasu... życzę panu szczęśliwej podróży. Lotnik stuknął 
obcasami. - A ja pani powrotu do zdrowia. - O mój Boże! - szepnęła pani 
Zgorzeniecka. - Miły człowiek z pana. V Jaśnie pani umierała w dziejowej chwili. 
Kiedy zobaczono księdza, jak brnąc przez zaspy przebijał się od kościoła do 
pałacu z ostatnimi olejami i jak wracał stamtąd nie podnosząc na nikogo oczu - 
ludzie zaczęli się zbierać przed pałacową bramą. Śmierć na wsi jest przede 
wszystkim sensacją i nikt ze zgromadzonych nie czuł najlichszego zawstydzenia tą 
niegodną ciekawością, która ich tu zegnała, tym podnieconym czekaniem na 
wydarzenie we wsi największe z największych. Baby szeptały między sobą, 
mężczyźni milczeli. Nasłuchiwali pomruku armat zza Wisły, dalekiej mowy wojny, 
która miała tu zabrzmieć pełnym głosem już za kilka dni, może nawet za kilka 
godzin. Mróz był silny, wiał przenikliwy wiatr - nie musieli tu stać i czekać, 
ale stali. Baby wciąż szeptały między sobą, a temat miały jeden - na policzki 
wypełzł im rumieniec podniecenia, przypomnienie miłości jaśnie pani do żonatego 
doktora z miasta rozgrzewało je zawsze jakby własną ochotą do skrywanych spotkań 
wśród olszyny, do wyczekiwań na drodze, którą on miał przejeżdżać, do spacerów 
miedzą wśród kwitnącego żyta... Starsze - rówieśniczki tej, która umierała - 
opowiadały po raz już nie wiadomo który młodszym, jak to przed laty jaśnie 
panienka zaziębiła się i sprowadzono do niej nowego doktora, który dopiero co 
osiadł w tej okolicy. A ona potem nikogo innego już nie chciała, a doktor był 
żonaty i miał dwoje dzieci, i tak pozostało nie spełnione to, co zrodziło się w 
złej chwili i między ludźmi nie przeznaczonymi dla siebie, a teraz oboje byli 
już starzy i ona umierała, a za Wisłą grały armaty... Opowieść o miłości 
dziedziczki nie sprawiała już kobietom tej przyjemności co dawniej. Pogrzeb 
odbył się w pośpiechu. Rządca rozesłał umyślnych po okolicznych dworach z 
żałobną wieścią, ale prócz oficjalistów, ludzi folwarcznych, pałacowej służby, 
Olgi, doktora i treuh~andera nikt nie szedł za trumną. Wąziutki kondukt 
rozciągnął się zaśnieżoną alejką do grobowca dziedziców, otwartego z niejakim 
trudem po długich latach zastoju zardzewiałych zawiasów u żelaznych wrót. Szosą 
wyznaczoną w śnieżnej bieli, rzędem wysokich drzew ciągnęły na zachód niemieckie 
tabory. Wrony krakały na topolach wokół cmentarza, śnieg skrzypiał pod nogami 
idących i dopiero kiedy się zatrzymali i zanim ksiądz rozpoczął egzekwie, dało 
się słyszeć znów to coraz bliższe dudnienie między niebem a ziemią, 
przyspieszające ruch taborów na szosie. Tymon wziął przed siebie Zuzankę i 
dziadka, żeby ich osłonić od wiatru. Obydwoje, marnie odziani, trzęśli się z 
zimna. - Trzeba było zostać w domu - warknął. - Ale! - Zuzanka siorbnęła nosem, 
podniosła jednak na ojca rozbłysłe oczy. - Nic bym nie widziała. - Dużo ci z 
tego przyjdzie. - Przyjdzie, Adasiowi opowiem. Jakby miał buty, to bym nie 
musiała opowiadać. - To nie jest nic do opowiadania. I cicho! Ale Zuzanka 
niedługo wytrzymała w milczeniu. - Tato - zaszeptała po chwili - łopaty nie 
zgrzytają? - Nie zgrzytają. - Dlaczego? Jak mama umarła, zgrzytały. - Bo mama 
miała inny pochówek. - Inny? - Inny. W ziemi. A jaśnie pani w grobowcu. - To 
lepiej? - Pewnie, że lepiej - odpowiedział Tymon w zadumie. Patrzył na 
marmurowego anioła, ulatującego w górę z występu gzymsu nad przednią ścianą 
grobowca. Choć z kamienia, wydał mu się lekki i zwiewny, przynależący bardziej 
do nieba niż do ziemi. Pięty miał gładkie, nie wyszorowane chodzeniem po 
wyboistych gościńcach. Na jednej z nich zatrzymała się kępka roziskrzonego 
mrozem śniegu. - Piękny ten anioł! - odezwał się nieoczekiwanie dziadek Roch. - 
Chciałbym mieć takiego. - Co? Gdzie? - zdumiał się Tymon. - W chałupie? - Gdzie 
tam w chałupie. Na grobie! Na grobowcu takim, jak jaśnie pani. - Dziadku! - 
zdenerwował się Tymon. - Niech dziadek lepiej odmówi "Wieczne odpoczywanie". - 
Już odmówiłem. - To jeszcze raz! - A czy to co pomoże? - Dziadku - Tymon ścisnął 
starego za kościsty łokieć, co dziadek wygaduje? - Bo mnie jakiś strach 
obleciał. - Ale anioła chciałby dziadek mieć - zauważył Tymon prawie ubawiony. - 
Anioła na grobie. Na grobowcu takim, jak grobowiec jaśnie pani! - A to co 
innego. - Jak to, co innego? - Bo jak przyjdzie do nas to, co jest za Wisłą, i 
ludzie się zrównają, to dlaczego nie miałbym mieć takiego anioła, jak u jaśnie 
pani? - Niech dziadek głupot nie gada. Teraz trzeba myśleć o jaśnie pani... - 
Myślę o niej przez cały czas. I nie żałuję, że umarła, bo wybrała sobie dobrą 
porę. Gdy cichł głos księdza, odprawiającego egzekwie, i zawodzenie bab, które 
donośnie czyniły swoją powinność, przybliżał się pomruk armat i wchodził jakby w 
ciszę. Ksiądz zaintonował pieśń w żywszym nieco tempie, dźwignięto trumnę ze 
śniegu, ze zgrzytem rozsunięto szerzej wrota grobowca. A potem potoczyło się 
wszystko w zgoła nieprzystojnym pośpiechu. Kościelny i organista zwinęli 
chorągwie i ruszyli szparko za księdzem, sunącym długimi krokami, ku cmentarnej 
bramie, "Ojcze nasz" na intencję zmarłej brzmiało jeszcze w powietrzu, ale także 
coraz donośniej grzmiały armaty i nie po raz pierwszy doczesność wydała się 
księdzu ważniejsza od zabiegów wokół wieczności. Ludzi także ogarnął popłoch, 
najpierw jakby się trochę wstydzili, ale widok księdza skaczącego przez zaspy w 
poddartej sutannie szybko rozgrzeszył ich z tego pośpiechu, zaczęli się 
przepychać ku bramie, depcząc sobie po piętach. Przed grobowcem jaśnie pani 
pozostali tylko doktor, rządca, Olga, Dudowie i treuh~ander, przestępujący 
nerwowo z nogi na nogę prawie tak samo, jak Zuzanka, która tupała z zimna. - 
Zbliżył się do Tymona. - Konie gotowe? - spytał. - Aby tylko założyć do sań. - 
Zaraz po pogrzebie zawieziesz mnie na dworzec. Tymon pochylił się ku niemu. - 
Mówiłem, żeby wcześniej jechać. - Jak mogłem jechać, kiedy tu... - To już pana 
sprawa. Rządca odwrócił się, zdumiał się widokiem Tymona. - Nie wiedziałem, że 
tak kochaliście jaśnie panią. - Ano - odpowiedział za wnuka dziadek Roch. - 
Każdego człowieka żal. - Źle wam chyba u niej nie było. Czy też myślicie ziemię 
dla siebie rwać, jak tylko ci zza Wisły tu wkroczą? - Mam swoje dwadzieścia 
morgów - odrzekł Tymon powoli. - O niczym innym nie myślę. - Tak najlepiej. 
Pomóżcie mi zamknąć grobowiec. Wszyscy się rozlecieli, jakby kule już tu 
świstały. Niedobrze rodzić się, ale i niedobrze umierać w taki czas. Tymon 
ruszył się z miejsca, pchnął ramieniem ciężkie wrota grobowca. Sunęły opornie po 
zmarzniętym śniegu, rządca przy drugim ich skrzydle zaklął cicho, ale zaraz 
umilkł, zerknąwszy ku doktorowi; ten jakby tego nie słyszał, podniósł się z 
klęczek, strzepnął śnieg ze spodni i w milczeniu wspomógł rządcę w ostatniej 
posłudze świadczonej jaśnie pani. Tymon zarył się nogami w śniegu i domknął 
wreszcie swoją połowę. Ta, którą pchali rządca z doktorem, ani drgnęła. Odsunął 
ich ramieniem. - Nie - powiedział cicho doktor - ja to zrobię. - Pan doktor? - 
ledwie powstrzymał kpiący uśmiech Tymon. Doktor wydał mu się jeszcze starszy niż 
ostatnimi dniami, i prawie tak samo umarły, jak jaśnie pani. - Niech pan zostawi 
- powiedział łagodniej. Ale doktor nie dał się odsunąć od wrót, wparł wątłe 
ramiona w ich żelazny ciężar i Tymon pojął nagle, że musi mu na to pozwolić. 
Powiedział nawet: - Zacięło się draństwo! Sam... nie dałbym rady. - Byłem tego 
pewny - dysząc szepnął doktor. - A króliki się tam nie zalęgną - odezwała się 
znienacka Zuzanka. Zbliżyła się do grobowca, zajrzała w jego mroczną głębię, 
zanim wrota zamknęły się przed jej wzrokiem. - Jakie króliki? Co za króliki? - 
zdenerwował się rządca. - Bo w innych grobach się gnieżdżą - wyjaśniła Zuzanka. 
- Cicho! - zgromił ją ojciec. - Tu nie będą. Po to zamyka się te wrota, żeby 
króliki nie mogły się zagnieździć w grobowcu jaśnie pani. - Dziękuję wam, Tymon 
- powiedział rządca, kiedy już szli ku bramie cmentarza. - Przyjdźcie jutro do 
pałacu, zostało tyle rzeczy po jaśnie pani. Pan doktor chyba pozwoli, żebyście 
coś wzięli... bo pan doktor będzie tu teraz dziedzicem. Jaśnie pani zapisała mu 
ziemię i pałac. - Panie Wonś - doktor ze zniecierpliwieniem machnął ręką. - A po 
rzeczy dla żony, oczywiście, zanim co, możecie przyjść. Wiktuni nie wszystko się 
przyda. - Dziękuję jaśnie panu - powiedział Tymon. - Dziękuję, ale nie przyjdę. 
- Co, dlaczego? - stropił się doktor. - Bo ja nie mam żony. Pan doktor nie 
pamięta, a ja nigdy nie przypominałem, bo po co? Zmarła przy Adasiu w 
czterdziestym pierwszym, w czerwcu... kiedy to pan doktor... kiedy jaśnie pan 
miał przyjechać do połogu, bo się męczyła tak długo, ale Niemcy ciągnęli wtedy 
na Rosję, drogi były zawalone wojskiem... Pamięta pan doktor? - Pamiętam, 
pamiętam... - Wróciłem sam, bo pan doktor powiedział, że nie pojedzie... - 
Pamiętam - powtórzył doktor. I krzyknął: - Jak mogłem... jak mogłem decydować 
się jechać?! - A czy ja co mówię? - wzruszył ramionami Tymon. - Dawne dzieje - 
uciął tę rozmowę rządca. - A rzeczy z jaśnie pani choćby na dzieci można 
przerobić, skoro pan doktor, jako dziedzic pozwala. Doktor jeszcze raz gniewnie 
zniecierpliwionym gestem zaprzeczył słowom rządcy. - Nie warto rozpoczynać tak 
krótkiego dziedzicowania. - Co pan, panie doktorze - wykrzyknął rządca w 
gorliwym zaprzeczeniu - nie wiadomo, kiedy komu śmierć sądzona! A jak człowiek w 
dobrobycie... - A czy ja o śmierci mówię? - słabo zaprzeczył doktor? - Panie 
Wonś? - A, o... tamtym? - stropił się rządca. - Wie pan, co stare kobiety w 
czworakach mówią? Że nic się nie zmieni. Bo jak Pan Bóg stwarzał świat, to 
musiał stworzyć biednych i bogatych. Co by jaśnie pani przyszło z jej bogactwa, 
z tej ziemi, którą miała, gdyby nie było biednych, co by ją dla niej obrabiali. 
I odwrotnie. - Nie ma żadnego "odwrotnie", panie Wonś - powiedział doktor. - 
Biedni mogą żyć bez bogatych. I nawet pewnie przestaną być wtedy biedni. - 
Pośpieszmy się - szepnął major Thiel do Tymona. Olga wzięła Zuzankę za rękę. 
Przez cały czas pogrzebu myślała, że znów jest sama, zupełnie sama, potrzebny 
był jej dotyk czyjejś ręki, choćby tak małej. - Czy mogę ją zabrać ze sobą? - 
spytała Tymona. - A niech ją pani zabierze. Dziadek sam wróci do domu. Przez 
zaśnieżone pole pędził ktoś, krzycząc i wymachując rękoma. Rządca wiedział, że 
wieść może być tylko zła. - Co się stało? - zawołał. - Niemcy konie zabierają! - 
krzyknął chłopak ze stajni. - Niech pan rządca leci, może im przetłumaczy. 
Rządca pytająco spojrzał na doktora. - A życie panu miłe? - powiedział ten 
cicho. - Ale przecież ja jestem... - zapiał wysokim głosem major - przecież ja 
jeszcze jestem! - Rzucił się na przełaj przez zaśnieżone pole, potykając się i 
utykając w zaspach. - Jaśnie pani umarła w chwili najbardziej stosownej - rzekł 
rządca nie patrząc na nikogo. Kiedy Thiel wpadł na dziedziniec folwarczny, 
wszystkie stajenne wrota stały otworem, a żołnierze wyprowadzali ostatnie konie 
z boksów. Odbywało się to pod dozorem kapitana Wehrmachtu i stojącego przy 
motocyklu podoficera z karabinem maszynowym na brzuchu. Pod murem stała służba 
pani Zgorzenieckiej, teraz już doktora Smolińskiego, i może ten fakt, nie tylko 
widok automatu w rękach Niemca, utrzymywał ludzi w obojętnej apatii. Ale Thiel 
wziął im to za złe. - Pozwalacie na to? - krzyknął. - Pozwalacie, żeby zabierano 
konie... nasze konie? Najbliżej stojący fornal wzruszył ramionami. - Jakie tam 
one nasze? I nie widzi pan...? Thiel przyskoczył do kapitana. - Jestem tu 
treuh~anderem. Nie zabierze mi pan chyba wszystkich koni? - I tak by je pan 
tutaj zostawił. - Ale one... one są mi jeszcze potrzebne. Przy... przynajmniej 
para... - Do czego one panu potrzebne? Na wiosenną orkę za wcześnie - uśmiechnął 
się kapitan sarkastycznym skrzywieniem warg. - Są inne prace w majątku... - 
zaczął Austriak, zdając sobie sprawę z bezsensu każdego słowa. Ale jednak 
powtórzył z przymilną jakąś perswazją. - Inne prace w majątku. - Jakie? - 
mruknął kapitan prawie pogardliwie i na to pytanie Thiel nie dał mu już 
odpowiedzi. Dlaczego, myślał, boję się tego człowieka niższego przecież rangą, 
dlaczego mu nie powiem, że chcę uciec tak jak on, że chcę wrócić do domu i nic 
mnie już nie obchodzi cała ta zasmarkana wojna. Mogłem to sobie powiedzieć na 
jej początku, a nie - jak głupi - ścigać tego Hurricane'a nad Dieppe, żeby teraz 
byle kapitan, który cało z wszystkimi częściami ciała wychodzi z wojny, pytał 
mnie, po co mi konie... po co mi konie... Choćby para... choćby jeden do 
bryczki? - Więc cóż to za takie pilne prace? - nastawał kapitan, nie wyzbywając 
się swego sarkastycznego uśmiechu. - Różne... - wykrztusił Thiel. Kapitan 
zwrócił wzrok ku ludziom stojącym pod ścianą stajni, skinął ku nim głową. - Ma 
pan Polaków, mogą służyć za konie pociągowe. Kiedy Tymon zjawił się na 
dziedzińcu, wyprowadzano właśnie ze stajni dwie jabłkowite klacze, którymi 
jaśnie pani najbardziej lubiła jeździć i nawet przed śmiercią przykazała, żeby 
one ciągnęły karawan do cmentarnej kaplicy, gdzie stała trumna do chwili 
pogrzebu. Tymon pożałował teraz serdecznie, że stało się to wcześniej, a nie 
tego ranka, konie można by zatrzymać na cmentarzu i przynajmniej one by się 
uratowały. Widział kapitana, który zdawał się liczyć konie, i podoficera z 
pistoletem w rękach, ale nie mógł opanować rozpaczy. Przyskoczył do 
treuh~andera. - Nic pan tu już nie znaczy?! Kapitan powoli zwrócił ku niemu 
głowę. - Co on mówi? - Ach, nic - Thiel nie miał zamiaru tłumaczyć tych słów - 
martwi się, jak będziemy pracować. Kapitan dał znak żołnierzom, żeby 
odprowadzili konie. - Niech on się tak tym nie martwi - powiedział. - Na dobre 
mu to nie wyjdzie. A pan - zwrócił się do Thiela - nie zdąży już chyba zająć się 
żadnymi pracami w tym majątku. Siedział pan tu pewnie jak u Pana Boga za piecem, 
ale to się już kończy. Rosjanie tuż_tuż. - Tuż_tuż... - powtórzył major 
martwiejącymi ustami, a potem długo patrzył nieruchomym wzrokiem, jak kapitan i 
podoficer wsiadają na motor i ruszają za końmi. Gdy nie było ich już widać, gdy 
nic już nie było widać, nawet najmniejszej ciemnej plamki w śnieżnej bieli, 
Austriak chwycił Tymona za ramię. - Pomożesz mi nieść bagaże. Niedużo tego, ale 
jednak sam nie dałbym rady. Pomożesz? - spytał prawie pokornie. - Czemu nie? - 
powiedział Tymon. - Zaniosę. Tylko dokąd? - Jak to dokąd? Na dworzec. 
Oczywiście, że na dworzec! Pognał do pałacu, Tymon - ze współczującym pośpiechem 
- za nim. W pokoju stała już zamknięta walizka i oparty o nią, starannie 
owinięty w papier, przewiązany sznurkiem obraz. - Co to? - spytał Tymon. - To... 
- zająknął się Thiel - portret - to portret jaśnie pani. Ofiarowała mi go... na 
pamiątkę. - Duży - mruknął Tymon. - Bardzo duży - potwierdził Thiel z 
zatroskaniem. - Nie wiem, czy pan major dostanie się z nim do pociągu. - 
Dlaczego... dlaczego miałbym się nie dostać...? - Bo w pociągach chyba teraz... 
tłoczno. - Tak, na pewno tłoczno - szepnął major. Chwycił obraz, Tymonowi 
zostawiając walizkę. Portret oprawiony był w bardzo piękne, solidne ramy. 
Ciężkie, pomyślał, bardzo ciężkie, po co takie ciężkie ramy do tak delikatnego 
zwiewnymi, jakby muśnięciami pędzla nakreślonego wizerunku? Nim opuścili sień 
pałacową, zawahał się, czy by go tu nie zostawić, niby przez zapomnienie, w 
ostatniej chwili... ale gdy go oparł o ścianę, zobaczył przez odrzwia nie 
domknięte, kiedy biegli tu z Tymonem, czerń ubiorów nadchodzących z cmentarza 
osób, doktora i rządcy, małej córki stangreta, prowadzonej za rękę przez kuzynkę 
pani Zgorzenieckiej z Krakowa; oczywiście przez minutę nie maił wątpliwości, że 
była z Warszawy i nie łączyło jej z dziedziczką żadne pokrewieństwo, nie 
zdradził się jednak z tego, tylko to mógł jej ofiarować. - Już pan wyjeżdża? - 
powiedział doktor zdawkowo, zastawszy go z Tymonem w sieni. Cieszyło go chyba 
bardziej to, że nie będzie musiał z nim rozmawiać, niż historycznie przecież 
radosny fakt wynoszenia się treuh~andera z majątku. - Tak - bąknął Thiel. - Już. 
- Zatem szczęśliwej drogi! - Dziękuję. - Dźwignął obraz i wyszedł za niosącym 
walizkę stangretem na schody. Budziły zawsze w nim szacunek swoją dostojną 
szerokością, pięknie półkolistym kształtem, zamkniętym u szczytu białą 
kolumnadą. Teraz zatrzymał się na nich przez chwilę, rażony myślą, że tak wiele 
dokonało się w ciągu ostatnich lat, miesięcy, dni... i że oto coś się kończy, 
kończy się coś, co nie powinno się było zaczynać. Prawdopodobnie już nigdy 
więcej jego stopa nie stanie na takich schodach, chyba że będą to schody 
kościelne albo schody przemianowanych na muzea pałaców... - Idziemy! - 
przynaglił Tymon. Jeszcze tutaj mógł zostawić ten portret, ale bał się, że by to 
zauważono, że ktoś pewnie by go zawołał, zatrzymał, doręczyłby mu obraz w 
zaśnieżonej alei. Dysząc, starał się dotrzymać kroku stangretowi, co nie było 
łatwe. Obraz był za duży, żeby go wziąć pod pachę, za duży także na to, żeby go 
trzymać w wyciągniętej ku dołowi ręce, dotykał ziemi, śniegu, który mógł 
rozmoczyć papier... Co to za format, myślał, co to za cholerny format, prawie 
kwadrat, jakby był choć trochę węższy albo krótszy... wygodniej by go było 
nieść, nie musiałby go trzymać przed sobą, co wprawdzie osłaniało trochę od 
wiatru, ale ograniczało widoczność. Tymon wciąż przyspieszał kroku, aż go musiał 
hamować. - Nie leć tak! Co tak pędzisz? - Chcę, żeby pan zdążył. - Pociąg mam 
dopiero po dwunastej. - A kto tam wie, jak teraz te pociągi chodzą? - Chyba 
według rozkładu jazdy. Tymon przystanął i ponad górną krawędzią portretu jaśnie 
pani spojrzał majorowi w oczy. - Tyle się powichrowało... - Co się... 
powichrowało? - Ano wszystko, to i na rozkłady jazdy nie ma co liczyć. - Co ty 
za głupstwa gadasz? - Niech będzie, że głupstwa. Duda chciał ruszyć naprzód, ale 
Thiel go zatrzymał. - Mój Tymonie... - zaczął prawie uroczyście - rozstaniemy 
się niedługo, więc chciałem cię zapytać, w jakim... w jakim zachowasz mnie 
wspomnieniu? - Jak na Niemca - odparł Tymon bez długiego namyślania się - nie 
był pan najgorszy. - Ja jestem Austriakiem. - Kiedy zwyciężaliście, nikt nie 
myślał o takim rozgraniczeniu. - Ale to rozgraniczenie było! Od wieków. Mieliśmy 
osobnego cesarza. - To go się trzeba było trzymać. - Ba! - szepnął major i 
pomyślał z łzawą tkliwością o Habsburgach. Cóż to była za dynastia! - Słyszałeś 
o Habsburgach? - spytał Tymona. - Co miałem nie słyszeć? - Pół Europy trzymali 
pod sobą. - Ale to jeszcze za Napoleona. - Przed pierwszą wojną światową też 
byli potęgą. - Wszystkie wojny zmieniają to, co było - powiedział Tymon, a major 
już się nie odezwał. Wyszli z bocznej drogi na szosę, którą mieli dojść do tej 
już całkiem krótkiej, wiodącej do dworca, ale trudno było posuwać się nią 
naprzód, bo oni - do dworca - musieli kierować się na wschód, a szosą parła 
splątana ciżba wojska i maszyn na zachód. - Ja bym na miejscu pana majora - 
powiedział Tymon - zamiast pchać się do dworca, dosiadł się do jakiejś 
ciężarówki i już bym jechał, byle naprzód. Major zatrząsł się, głowę schował 
głębiej w podniesiony kołnierz. - Na taki mróz? Pod plandeką! I widzisz, jak to 
wygląda. Frontowe wojsko... - urwał, oceniwszy w ostatniej chwili całą bolesną 
niestosowność tych zwierzeń przed Polakiem. Stali na brzegu szosy, którą 
przewalała się ku rodzinnym rubieżom niemiecka klęska. Jestem Austriakiem, 
powtarzał sobie uporczywie Thiel, jestem Austriakiem... Miał jeszcze w uszach 
odgłos donośnego marszu zwycięskich oddziałów przez podbitą Europę. Jak oni 
szli, jak trzymali karki, wybijali kroki! Teraz zmieniło się to wszystko w 
bezładny tumult odwrotu. - No, to idziemy - powiedział bez entuzjazmu Tymon. 
Dźwignął walizkę ze śniegu, na którym ją dla odpoczynku na krótko postawił. 
Major podniósł obraz, bo także oparł go o ziemię, ręce drętwiały mu od dźwigania 
go przed sobą. Nie tak łatwo było przekroczyć szosę, zatłoczoną pieszymi i 
pojazdami. W końcu jakoś im się to udało. Droga wiodąca do dworca była idealnie 
pusta. Tymona to zastanowiło, ale zerknąwszy na twarz majora nic nie powiedział. 
Pusty był także dworzec, w zimnej poczekalni nie było ani jednego człowieka. 
Przez szybę opuszczonego okienka, w którym sprzedawano bilety, widać było młodą 
kasjerkę, w płaszczu i szaliku na głowie, uprzątającą stół z zalegających go 
papierów. Thiel zastukał w okienko, nerwowo i natarczywie. Dziewczyna 
przechyliła ku niemu głowę i przyjrzawszy mu się przez krótką, pełną zdumionego 
lekceważenia chwilę - uczyniła ręką gest zaprzeczający wszystkiemu, z czym 
mógłby się do niej zwrócić. Przywołał ją jednak ku sobie, zmusił spojrzeniem do 
podniesienia okienka. - Czy pociąg na Poznań... - zaczął - czy pociąg na Poznań 
ędzie o zwykłej porze? Dziewczyna wzruszyła ramionami. - Już nie. - Co już nie? 
- Nie odejdzie. - Znała chyba niemiecki, skoro pracowała na kolei, i to w kasie, 
nie brak słów powodował więc lapidarność jej odpowiedzi. - Jak to nie odejdzie?! 
- wrzasnął Thiel. - Zwyczajnie. Ostatni odszedł wczoraj. I żadnego już nie 
będzie. - Nie będzie? - Przecież mówię. - To po co pani tu siedzi? - Thiel 
jeszcze bardziej podniósł głos, wargi mu pobielały, zagięte palce wczepił w 
parapet okienka, jakby tonął i była to naprawdę ostatnia deska ratunku. - Po co 
pani tu siedzi, jeśli żadnych pociągów już nie będzie? Dziewczyna wreszcie się 
przestraszyła. Obmiotła pustymi rękami uprzątnięty już do czysta stół obok 
okienka. - Bo może jakieś znów zaczną chodzić... - wyszeptała. Tymon chwycił 
majora za ramię. - Chodźmy! Każdej chwili szkoda! Przez otwarte drzwi, wiodące z 
kasy w głąb stacyjnego budynku, widać było pokój, w którym czterech kolejarzy 
grało w karty. - Może oni coś wiedzą? - Thiel nie odchodził od okienka, patrzył 
na nich z nadzieją. - Co oni mogą wiedzieć? - wzruszył ramionami Tymon. - 
Przecież to także Polacy. - To po co tu siedzą?! - znów krzyknął major. Trzymał 
się wciąż kurczowo parapetu okienka, aż go Tymon siłą prawie musiał od niego 
oderwać. - Słyszał pan przecież. Czekają aż znów jakieś pociągi będą przechodzić 
przez tę stację. Chodźmy! Trzeba się śpieszyć! Major ruszył się wreszcie, 
apatycznie posunął się za Tymonem ku wyjściu. Ale ten się zatrzymał. - A obraz? 
- spytał. - O... obraz? - zająknął się Thiel. - Och, obraz! Stał oparty o ścianę 
pod parapetem okienka, wciąż jeszcze starannie zapakowany w czyściutki papier, 
rażąco jakoś nie pasujący do czasu, w którym miał podróżować, oprawiony w piękne 
ramy portret dziewczyny nie przeczuwającej, że przez Europę przetoczy się 
pierwsza, a wkrótce po niej druga wojna światowa... - Byłby go pan zapomniał - 
powiedział Tymon. Major cofnął się, dźwignął obraz z podłogi i wziąwszy go znów 
przed siebie, ruszył bez słowa za Polakiem. Zaczynał padać śnieg. Pędzony 
wiatrem ciął z ukosa, od razu zamazując ślady stóp odciśnięte w tym, który 
napadał w nocy. Krótki odcinek drogi, wiodący do szosy, przebyli w zupełnym 
milczeniu. A kiedy wydostali się na jej pobocze, Tymon postawił walizkę nie przy 
swojej, ale przy nodze majora, wyraźnie przy jego nodze, i już wtedy powinni się 
byli rozstać, ale jeszcze żaden z nich nie miał odwagi tego powiedzieć. Całą 
szerokością drogi odbywała się, toczyła się na zachód ucieczka. Thiel miał już w 
splątanych myślach to słowo, ale jeszcze usiłował się przed nim bronić, jeszcze 
usiłował wierzyć w beznadziejnie, często od długich tygodni powtarzany komunikat 
Oberkommando der WehrĂmacht o wycofywaniu się oddziałów na z góry zaplanowane 
pozycje, nie mógł jednak przekonać sam siebie, że to wszystko, co miał przed 
oczyma, zostało zaplanowane choćby przez największego głupca. Płynęła na zachód 
rzeka koloru feldgrau, a on stał na jej brzegu pozbawiony wszelkich pragnień, 
poza tym, żeby go zabrała, zagarnęła w siebie, uniosła daleko stąd. - Zostaw 
mnie tutaj - powiedział do Tymona. Powiedział to z ciężkim sercem, bo ogarniał 
go jednak strach przed rozstaniem z jedynym człowiekiem, który go tu w tej 
ciżbie znał, który mu tu towarzyszył. Ale równocześnie wstydził się go i nie 
chciał, żeby był dłużej świadkiem jego upadku, poświadczonego niejako tym, że 
prawdopodobnie nie pierwszy zatrzymany przez niego samochód przystanie, że może 
długo będzie tu tkwił i czekał, aż jakiś żołnierz przy kierownicy zlituje się 
nad nim - bezimiennym, o nic już nie znaczącej randze i nic nie znaczących 
zasługach, nad kaleką, zabłąkanym tu gdzieś na nie swojej ziemi w okrutny czas 
kończącej się, przegranej wojny. - Zostaw mnie! - powiedział jeszcze raz. - 
Pomogę panu przy wsiadaniu. Podam walizkę. I obraz. - Nie trzeba! Nie, nie 
trzeba! - bronił się major, jak przed nieuzasadnionym natręctwem. - Dam sobie 
radę. Idź! Idź już! - Jak pan chce, to pójdę. - Tymon głębiej nasunął czapkę na 
uszy, śnieg padał coraz gęstszy, zacinał wiatr. - Może jednak... - Nie, nie! 
Idź! Tylko... powiedz mi to jeszcze raz... - Co takiego, proszę pana? - Że jak 
na Niemca, to nie byłem najgorszy. Ale pamiętaj, że jestem Austriakiem. 
Austriakiem! Będziesz pamiętał? - Będę. - A teraz idź już wreszcie! I niech ci 
się wiedzie! - Panu też! Nie był pan najgorszy. - Dopiero, gdy Polak odszedł, 
gdy udało mu się przekroczyć szosę między toczącymi się wciąż pojazdami, między 
kolumnami pieszego wojska, między trwającą wciąż ucieczką (trzeba było wreszcie 
zgodzić się na to słowo, wreszcie je przyjąć) - Thiel oparł obraz o ziemię i 
podniósł rękę w geście proszącym o zatrzymanie się samochodu. Ale pierwszy nie 
przystanął, drugi także nie, trzeci ani czwarty. Gdy oddalały się jeden za 
drugim, widział stężałe od zmęczenia i mrozu twarze żołnierzy, siedzących ciasno 
obok siebie, trzymających przed sobą broń w zgrabiałych rękach. Krzyknął do 
nich. Żaden nie zareagował, nie potwierdził, nie odnotował wyrazem twarzy, że go 
spostrzegł, że... go żałuje pozostawionego przy tej drodze wśród zaśnieżonych 
polskich pól. Krzyknął znowu. Raz i drugi. Żaden samochód się nie zatrzymał. 
Żaden z jadących nie spojrzał na niego. Poczuł skurcz w gardle tak gwałtowny, że 
nawet gdyby ktoś przemówił do niego, nie mógłby wydobyć z siebie ani słowa. Ile 
ty masz lat? - spytał w pogardliwych dla siebie myślach. Ile ty masz lat, 
Helmucie Thielu, kontuzjowany podczas walki powietrznej nad Dieppe majorze 
lotnictwa Trzeciej Rzeszy? Trzydzieści osiem, tak? Więc weźmiesz się w garść i 
nie rozbeczysz się tu, jak dziecko, tylko dlatego, że nie możesz wrócić do 
mamusi. Oparł obraz o walizkę i z rozpostartymi ramionami wyskoczył na szosę w 
pierwszą lukę między pojazdami. Zobaczył przed sobą zbliżające się, nacierające 
coraz większe koła, ale nie uskoczył w bok, stał i czekał. Usłyszał zgrzyt 
hamulców, a zaraz potem szczęk otwieranych drzwiczek i przekleństwa kierowcy. 
Niewiele z nich zrozumiał, bo żołnierz był Bawarczykiem i mówił w swoim 
dialekcie, a ponadto włączone natychmiast klaksony pojazdów z tyłu zagłuszyły 
jego słowa. - Muszę jechać! - zawołał histerycznie. - Zamarznę tu na drodze! - 
Nie ty jeden - mruknął kierowca, ale zastukał w okienko między szoferką a 
skrzynią wozu, a do niego krzyknął. - Właź! Tylko prędko! Widzisz, co się 
dzieje, obydwu nas tu zastrzelą! Chwycił walizkę i obraz, obraz także, i 
okrążywszy wóz, wrzucił je do wnętrza. Tu też rozległy się przekleństwa, nie 
zważał na nie, uczepił się skostniałymi palcami klapy zamykającej samochód, ale 
wskoczyć do niego mógł dopiero wtedy, gdy - jednak! - jakieś ręce dźwignęły go 
do góry. Samochód ruszył, gwałtowne szarpnięcie rzuciło go do przodu; tratując 
nogi siedzących przeleciał między nimi wprost na obraz, który także przesunął 
się w głąb wozu. Rozległ się chrzęst dartego papieru, jakieś krótkie parsknięcie 
złośliwym śmiechem, a żołnierz, na którego kolanach major wylądował, zapytał 
odpychając go od siebie: - Rembrandt? - Ależ skąd? Człowieku! - Thiel nie 
zrozumiał kpiny, starał się utrzymać równowagę, ale wciąż nadeptywał na czyjeś 
stopy; rzucało go z jednej strony wozu na drugą. Wraz z obrazem. - Pytam - 
odezwał się znowu żołnierz - bo w taki czas sens miałoby wleczenie z sobą tylko 
Rembrandta. Thiel, balansując wciąż między siedzącymi, wreszcie mu się 
przyjrzał. Uszy miał opuchnięte od mrozu, w okrągłych, drucianych okularach 
wyglądał na postarzałego studenta, odbywającego w randze kaprala najgorszy z 
semestrów swoich studiów. - Dlaczego tylko Rembrandta? - zaoponował słabo. - Są 
wartości poza ceną sprzedażną... Są obrazy... - Weź go z moich nóg! - krzyknął 
żołnierz, siedzący po przeciwnej stronie. - Miałeś kiedyś odmrożone nogi? Chciał 
odpowiedzieć, że miał kiedyś... przed dwoma z górą laty coś o wiele gorszego niż 
odmrożone nogi, miał, a właściwie nie miał, bo stracił... opaska na oku powinna 
budzić szacunek nawet, a może zwłaszcza tego frontowego, cofającego się wojska, 
ale nie budziła, nie budziła - to było jasne po odezwaniach się tych dwóch, 
między którymi się zatrzymał w rozdygotanym i rozchwianym na śnieżnych koleinach 
wozie. Ale ten w drucianych okularach posunął się jednak na ławce i nakłoniwszy 
sąsiada z boku, żeby także trochę się przesunął, zrobił mu miejsce obok siebie. 
Ciasno tu było, ale jednak już siedział i mógł wziąć obraz na kolana i tylko 
przy nagłych przechyłach samochodu widział twarz tego z odmrożonymi nogami, 
który - na szczęście - już się drugi raz nie odezwał. Nie był młody, skronie 
miał posiwiałe chyba nie tylko od mrozu, nieobecnym spojrzeniem zapatrzony w 
swój los, nie zwracał uwagi na nikogo. - Skąd pan się tu wziął, na drodze, wśród 
pola...? - spytał okularnik, pomagając mu wsunąć podarty papier pod sznurek 
opasujący obraz. - Byłem tu treuh~anderem w polskim majątku - wyznał, a 
właściwie przyznał się, żołnierzowi; patrząc na wyraz jego twarzy zrozumiał, że 
trzeba było jednak do tego trochę odwagi. - No to wywczasował się pan tutaj - 
powiedział tak, jak można się było tego spodziewać. - Ale przedtem oko straciłem 
nad Dieppe! - krzyknął i już spokojniej dodał: - A praca treuh~andera to także 
dla ojczyzny, w różny sposób można służyć f~uhrerowi... - urwał, w oczach za 
szkłami okularów dojrzał tak pogardliwą i tak smutną kpinę, że dalsze słowa 
zamarły mu na wargach. Był z górą dwa lata poza wojskiem i nie zdawał sobie 
sprawy, że nikt tu już nie powtarzał z dumą tak nobilitującej Niemców w ich 
własnym wyobrażeniu formuły: "fur F~uhrer und Vaterland", że to już 
przebrzmiało, już wybrzmiało w tych szeregach, że już nie o f~uhrerze, ale każdy 
myślał przede wszystkim o sobie, o tym, i tylko o tym, żeby cało wyjść z tej 
bzdurnej zawieruchy, jaką okazała się wojna, mająca uczynić z Niemców naród 
panów. Cofali się, ale jeszcze w jakimś porządku, w jakimś żałosnym, ale jednak 
szyku; co będą myśleć, gdy ta zorganizowana jeszcze teraz ucieczka przemieni się 
w nie kontrolowany popłoch? Gwałtowny przechył samochodu sprawił, że nie 
zaklinowany dość mocno między swoimi sąsiadami na ławce runął na tego 
naprzeciwko, przytłaczając go obrazem i sobą. Żołnierz zaskowyczał z bólu, 
widocznie ciężka rama obrazu ugodziła go znów w odmrożone nogi, bo uniósł się 
nieco i całą siłą ramion odrzucił majora wraz z obrazem na zajmowane przez niego 
miejsce. - Kreuz Kruzifix! Moje nogi! - Przepraszam! - major wychylił głowę zza 
portretu pani Zgorzenieckiej. - Samochód tak trzęsie... - To nie samochód 
winien, chwała Bogu, że w ogóle jedziemy, ale wpakować się tu z takim obrazem... 
Major skłonił głowę prawie w pokornym geście przeproszenia. Żołnierz zamilkł 
zapatrzony znów nieobecnym spojrzeniem w swój niemiecki los. - I dobrze pewnie 
panu było na tym treuh~anderowaniu - zaczął znów ten w okularach. - Na obiad co 
dnia indyk albo bażant, dobre winko... i nie przemęczał się pan chyba... Thiel 
chciał odpowiedzieć, ile to ton zboża, cukru, ile kilogramów tłuszczu, ile 
litrów alkoholu przekazał z majątków pani Zgorzenieckiej, z jej cukrowni i 
gorzelni, do Reichu, ale zaniechał tego, żołnierze lekceważyli zawsze starania, 
czynione na tyłach dla frontu. Im się należało, oni walczyli, oni szli do 
przodu. No tak... Ale teraz cofali się, tylko że także musieli jeść, mieć buty 
na nogach, na grzbietach szynele, choć już brakowało chwały, która tych na 
tyłach zmuszała do największych wysiłków. - W tym majątku, gdzie byłem 
treuh~anderem - powiedział tylko - żyliśmy raczej skromnie. - Był pan tu z 
rodziną? - Nie. Mówię o sobie i właścicielce majątku. - Samotna? Niezłe miejsce 
pan sobie znalazł. - Przydzielono mnie tu. Poza tym to była starsza pani. I 
przed kilkoma godzinami odbył się jej pogrzeb. - Mieliście tu już naloty? - Och, 
nie, zmarła naturalną śmiercią, jeśli tak można powiedzieć, po ciężkim zapaleniu 
płuc, ale nabawiła się go... w każdym razie to także ofiara wojny... - Ofiara 
wojny? - Tak, to za długa opowieść, żeby teraz... i nie chciałbym... - Nie 
przywdzieje pan chyba żałoby. Każdej minuty, każdej sekundy giną na frontach 
niemieccy żołnierze. - Ale oni je utworzyli. Oni utworzyli te fronty. Gdy 
tymczasem ludność cywilna, nasza i ta tutaj, we wszystkich okupowanych 
krajach... Okularnik poruszył się gwałtownie, wychylił się, żeby lepiej widzieć 
twarz majora, opaska na oku, na którą dotąd patrzył, czyniła jego wypowiedź 
prawie anonimową. - Nie myśli pan!... - zawołał - nie chce pan przez to 
powiedzieć, że to żołnierze prowadzą wojny. Oni tylko biorą w nich udział, 
walczą, giną, wychodzą z nich okaleczeni, pan chyba wie o tym najlepiej. - Tak, 
oczywiście. Ale ludność cywilna... Przyjrzałem się także jej cierpieniom. - 
Chyba dostatecznie długo pan wśród niej przebywał, żeby przekonać się, że 
ludność cywilna, zwłaszcza tu, w tym kraju, to także żołnierze. - Nie powinniśmy 
się temu dziwić, my, którzyśmy tu przyszli... - major urwał. Za daleko, 
pomyślał, zabrnął w tę rozmowę. Chciał dotrzeć do domu, na litość boską! Chciał 
dotrzeć do domu, zamknie więc gębę na kłódkę, nie będzie się wdawał w żadne 
dysputy z nieznajomymi, nie pozwoli się wciągnąć w pogawędki... Okularnik nie 
miał jednak ochoty zamilknąć. - Można by więc powiedzieć, że ta polska pani, u 
której pan siedział jak u Pana Boga za piecem, zginęła jak żołnierz? On mnie 
wyraźnie prowokuje, pomyślał major. Wyraźnie! I żadnego szacunku dla rangi! 
Kapral odważa się... - Ani jak u Pana Boga za piecem - zawołał - ani nie 
powiedziałem, że jak żołnierz! Nagły przechył samochodu szarpnął nim najpierw do 
tyłu, potem do przodu. Portret pani Zgorzenieckiej zsunął mu się z kolan i 
grzmotnął znów ciężką ramą w obolałe nogi żołnierza naprzeciwko. Ten zawył. A 
potem zerwał się, odstawił na bok trzymany dotąd w rękach karabin, chwycił obraz 
i przesadziwszy długimi krokami całą długość wozu - wyrzucił go na zewnątrz. 
Zaszeleścił, zafurkotał w powietrzu porozdzierany papier, rozległ się trzask 
pękających ram, gdy koło następnego pojazdu potrąciło go i odrzuciło na pobocze. 
Toczył się kilka metrów siłą rozpędu, potem, gnany wiatrem, zatrzymał się aż 
przy kapliczce przydrożnej, jednej z tak licznych w tym kraju. Oniemiały Thiel 
zobaczył jeszcze tylko, jak spod rozdartego papieru ukazuje się twarz 
świetliście młoda, i zapragnął nagle przeżegnać się, zmówić pacierz. Wsunąwszy 
się głębiej między ramiona swoich sąsiadów na ławce, poczuł ulgę, odprężenie, 
jakby to na jego czoło i policzki spadał śnieg, zasnuwający wszystko białą 
ciszą. VI Lolo Smoliński nakazał wszystkim zebranym w pałacu zejść do schronu. 
Nazywano go młodym dziedzicem, ale nikt nie mówił do niego: jaśnie panie. Zjawił 
się w Łęgowie na trzeci dzień po pogrzebie pani Zgorzenieckiej z wiadomością, że 
dziadek się rozchorował i że on w jego imieniu będzie teraz zarządzał majątkiem. 
W wysokich butach i bryczesach sprawiał wrażenie młodego oficera, który - gdy 
okolicę wymiotło już z Niemców - przestał się ukrywać i z dumą prezentował swój 
wojskowy wygląd, choć, zapytany przez Olgę o powstanie, dawał dość nerwowe i 
niezbyt precyzyjne odpowiedzi. Straszliwy huk katiusz, bijących chyba zza lasu, 
wprawiał w drżenie mury pałacu, szyby w oknach, meble, szkło i porcelanę na 
półkach kredensów i serwantek. W służącej za schron piwnicy, gdzie się wszyscy 
na rozkaz młodego dziedzica zgromadzili, kuchenna Adelka opowiadała już po raz 
wtóry, jak to pierwszy wystrzał katiuszy zastał ją przy obieraniu ziemniaków. - 
Myślałam, że to już koniec na nas przyszedł, a nóż do obierania szmyrgnęłam 
gdzieś tak, że się całkiem zapodział. Trzymałam go akurat w ręce, w drugiej 
kartofel, kiedy to prasnęło całkiem blisko! Myślałam, że prosto w nasz pałac, i 
to akurat w kuchnię! Jak się rozległ ten huk i wszystko się zatrzęsło, kartofel 
i nóż wyfrunęły mi z palców i poleciały nie wiadomo gdzie. Licho tam z 
kartoflem, ale skąd ja drugi taki nóż wezmę? - Znajdzie się, Adelo, na pewno się 
znajdzie - apatycznie pocieszył ją kucharz Szyprowski. To zapewnienie nie 
uspokoiło Adelki. Jęła teraz rozwodzić się nad niezwykłymi zaletami straconego 
kozika. - Oprawkę miał drewnianą i przez to tak się dobrze w ręce układał, że 
można było bez rozprostowywania palców nawet i wiadro kartofli naobierać. Ostrze 
było ze szpicem, oczka z kartofli tak akuratnie się nim wybierało i wycinało 
wszystkie czarne plamy. - Znajdzie się, Adelo - powtórzył kucharz. - 
Zapłakałabym się, gdyby się nie znalazł. Niby nic, taki kozik do obierania 
kartofli, a przez to, że się zgubił, zrobił się od razu ważniejszy niż srebrna 
łyżka jaśnie pani. Bo nasza jaśnie pani - Adela zwróciła się z wyjaśnieniem do 
Olgi - przez całe życie jadła jedną łyżką. Jak się ktoś pomylił albo nowo 
przyjęty do służby nie wiedział o tym, Wincenty od razu był odsyłany do kuchni 
po tę łyżkę. Co się z nią stało? Odpowiedziała klucznica Ząbkowa: - Oddałam ją z 
całym srebrem doktorowi... jaśnie panu - poprawiła się zerknąwszy na młodego. - 
Powinno się ją do trumny jaśnie pani włożyć. - Ząbkowa pewnie myśli, że w niebie 
jeść dają - wzruszył ramionami stary lokaj Wincenty. - A może i dają, kto tam 
wie? - zamyśliła się Adelka. - A gdyby nawet dawali - Wincenty, który przez całe 
swoje dorosłe życie podawał do stołu jaśnie pani, pozwolił sobie teraz na uwagę, 
która wszystkich zdumiała - jakby dawali, to myślę, że tam panuje taka równość, 
że jaśnie pani jadłaby takimi samymi łyżkami, jak inni i... nikt by tam 
lokaja... nikt by tam człowieka nie posyłał drugi raz do kuchni tylko dlatego, 
że przyniósł inną łyżkę. - No, no, Wincenty - uśmiechnął się kwaśno rządca - nie 
mówilibyście tak za życia jaśnie pani. - Życie czy śmierć jaśnie pani nie ma nic 
do tego - wmieszał się do rozmowy ogrodnik. - Nie gadałby tak, gdyby w Lublinie 
nie wyszedł ten dekret o reformie rolnej i gdyby front nie posuwał się naprzód. 
- Cicho, do jasnej cholery! - zawołał Tymon, a Lolo spojrzał na niego z 
wdzięcznością. Pomruk armat wciąż przecinały ostre odgłosy wystrzałów z katiusz. 
Zuzanka przytulała się wtedy ciaśniej do Olgi, kładąc twarz na jej kolanach. - 
Adaś się pewnie boi - szeptała. - I dziadek. - Trzeba ich było także tu 
przyprowadzić - powiedziała Olga. Tymon, po swojemu, wzruszył ramionami. - 
Przyszedłem do roboty, jak co dnia - a że ta smarkula krok krok za mną lata, to 
i tutaj się znalazła. Adaś zresztą za mały, żeby wyczuwać jakieś 
niebezpieczeństwo, a dziadek powiada, że przeżył już swoje i niczego się nie 
boi. Klucznica zaczęła odmawiać na głos "Pod Twoją obronę", inne kobiety jej 
zawtórowały. Olga poruszyła wargami przy pierwszych słowach modlitwy, następne 
rozpłynęły się w myślach, które nie opuszczały jej w ciągu ostatnich dni: oto 
wszystkie fronty, zacieśniające się wokół Trzeciej Rzeszy, gwałtownie parły 
naprzód, wojna miała się ku końcowi i coraz bliższy był czas, kiedy żołnierze 
zaczną wracać do domów. Przygnębiające uczucie osamotnienia po śmierci pani 
Zgorzenieckiej zaczęło powoli ustępować tej orzeźwiającej, tej oszałamiającej, 
tej słodkiej nadziei - żołnierze zaczną wracać do domów! Zabrała ze sobą do 
schronu fotografię Stacha; brązowe karakuły pani Zgorzenieckiej miały kieszeń w 
podszewce i w tej kieszeni ją trzymała, zacisnąwszy na niej palce. Kiedy Lolo 
Smoliński, zjawiwszy się w Łęgowie, przyszedł się jej przedstawić, zwrócił od 
razu uwagę na zdjęcie oficera, stojące w ramce na biureczku. - Mąż? - spytał, 
choć dobrze to wiedział, bo zaraz oddał: - Dziadek mi mówił, że walczy w Raf_ie. 
- Tak - odpowiedziała z radością i triumfem, których nie umiała poskromić - 
walczy w Raf_ie. - Dawno miała pani od niego wiadomość? - Dawno - radość od razu 
opadła; zesmutniała, pogrążyła się w najgorszej z niepewności. - Zaraz na 
początku wojny. - Zaraz na początku wojny... - powtórzył. Kiedy wyszedł, z 
trudem pohamowała łzy. Nie, to nie mogło się stać, tego byłoby za wiele; za 
wiele strat: ojciec, dom, matka, pani Zgorzeniecka... tak, i po niej bolało 
serce! - więc niechby choć to jedno ocalało, niechby uratował się dla niej ten 
człowiek, jedyny, ostatni, jaki jej pozostał... Nadzieja! Musiała za wszelką 
cenę trzymać się nadziei, rozniecać ją w sobie, nie pozwolić jej przygasnąć. - 
Dlaczego nie mówisz paciorka? - Zuzanka wciąż w głowę na jej kolanach, ale 
zwróconą twarzą ku górze, przypatrywała się jej uważnie. - Mówię, ale nie na 
głos - odpowiedziała dziecku. I nie kłamała. Każda jej myśl była modlitwą o 
powrót Stacha, o szczęśliwy powrót z wojny ostatniego człowieka, który jej 
pozostał. - Paciorek trzeba mówić na głos. Tylko wtedy jest ważny - obwieściła 
Zuzanka. - Ważny? - powtórzyła bezwiednie. - Bo inaczej Pan Bóg nie słyszy. I na 
nic całe modlenie. Tak mówi dziadek. - Przestań ty panią męczyć - skarcił córkę 
Tymon. Stał oparty o ścianę przy stołku, na którym siedziała Olga z Zuzanką, 
wspartą całym ciałem o jej kolana. - I czy musisz tak pokładać się na pani? 
Przecież ciężko. - Ciepło! - uśmiechnęła się Olga, uniósłszy ku niemu głowę. - 
Żeby pan wiedział, jak ona mnie grzeje! - Wiem, że grzeję - ucieszyła się 
Zuzanka. - Dziadek mówi, że jak trzyma kota na kolanach, to on całego go grzeje. 
- No więc ja mam ciebie zamiast kota. - Olga wsunęła palce w jasną czuprynkę 
Zuzanki. - Będzie mi ciebie brak, wiesz? - powiedziała bardziej do siebie niż do 
niej. - Co to znaczy? - No, bo przecież, jak tylko będzie można, wrócę do 
Warszawy. - Nie! - zawołała Zuzanka na cały schron. - Ja nie chcę! Nie chcę! - 
Cicho! - zgromił ją Tymon, ale dziwnie jakoś, bo równocześnie jakby i sam siebie 
uciszał i nie pozwalał sobie na coś, czego sobie zakazywał. Bo co to się z nim 
porobiło? Zamiast myśleć o tym, o czym wszyscy myśleli: jak to teraz będzie, jak 
się ułoży życie - on nie mógł oderwać myśli i wzroku od tej kobiety, która w 
dodatku znów powiedziała, że wraca do Warszawy, że kiedy tylko będzie można - na 
piechotę, w śnieg, w mróz - od razu wraca do Warszawy. - Uspokój się - 
powiedział do córki - i przestań ryczeć. To nie będzie tak prędko. W piwnicznym 
korytarzu zadudniły pośpieszne kroki. Na progu stanął Majchrzak, czerwony z 
przejęcia. Długo łapał oddech, zanim zdołał wykrzyknąć: - Ruskie! Ruskie czołgi! 
Wszyscy rzucili się ku niemu, ale on miast opowiadać, cofnął się i znów rozległy 
się jego donośne kroki w piwnicznym korytarzu. Pospieszyli za nim, wylegli na 
pałacowy dziedziniec - przed bramą, od czasu wyjazdu treuh~andera nigdy już nie 
zamykaną, stały dwa czołgi. Właśnie uniósł się właz pierwszego z nich i ukazała 
się w nim twarz młodego czołgisty. - Giermańcew niet? - zawołał. - Niet! Niet! - 
odkrzyknął Majchrzak, biegnąc przez dziedziniec. Znał trochę rosyjski jeszcze 
sprzed pierwszej wojny światowej, Łęgowo należało do Kongresówki. Czołgista 
wyskoczył z włazu, a po nim - z pierwszego i drugiego czołgu - wydostawali się 
pozostawali członkowie załogi. - My na Berlin! - wołali. - Na Berlin! - Zgadza 
się! - rządca Wonś ruszył także ku Rosjanom, a za nim reszta ludzi z piwnicznego 
schronu. - Tędy droga na Berlin! - Oni nie o drogę pytają - Tymon także wysunął 
się do przodu. Oni się cieszą, że idą na Berlin. I chcą, żebyśmy wiedzieli, że 
idą na Berlin! - Lejtnant Aleksy Ożarow - przedstawił się Rosjanin, który 
pierwszy wyskoczył z czołgu. Miał niewiele ponad dwadzieścia lat i był 
niewysokiego wzrostu; kiedy objął ogromnego Majchrzaka, głową sięgał mu do 
piersi. Majchrzak uniósł go chyba trochę z ziemi, żeby ucałować go w obydwa 
policzki. - Długo czekaliśmy - powiedział. Rosjanin, oswobodziwszy się z 
uścisku, spojrzał na niego bystro, zrozumiał, ale nie wiedział, z jaką intencją 
były wypowiedziane te dwa słowa. Stróż łęgowskiego folwarku miał jednak na 
twarzy wzruszenie, tylko wzruszenie i mały porucznik klepnął go w plecy dłonią w 
skórzanej rękawicy. - Człowieku! To wojna! A Niemcy nie wszędzie uciekają. Nie 
wszędzie! Majchrzak ściskał teraz po kolei wszystkich czołgistów, a dopiero po 
nim uczynili to inni; jakoś od razu nie rządca, ale on wysforował się tu na 
przywódcę, może dzięki temu, że umiał się odezwać po rosyjsku, choć chyba i ci, 
co byli w latach, też potrafili. Tylko Olgę i Wiktunię Tymon powstrzymywał od 
tych zbiorowych powitań. Patrzył na żołnierzy w granatowych mundurach, myślał o 
drodze, jaką przebyli w swoich czołgach, mijając, wciąż mijając swoją śmierć; 
nie opuszczała ich chyba świadomość, że ona każdej chwili na nich czyha, każdej 
chwili może ich dopaść. Więc kiedy trafiały się takie przerwy w tym pochodzie, 
żarłocznie chyba i bez opamiętania chcieli wydzierać życiu to, co nim było, 
wszystko, co nim było, żarłocznie i bez opamiętania, bez hamulców... Nie 
wiedział, jak to wyrazić, jak to Oldze przekazać. Przypomniał mu się 
wstrząsający fragment czytanej w odległych szkolnych latach książki i nim 
postanowił się posłużyć. - To frontowe wojsko! - powiedział cicho do Olgi. - 
Pamięta pani, co to za książkę czytał jaśnie pani Wicio, syn rządcy, kiedy 
przyprowadziłem panią do pałacu? - Pamiętam, "Popioły", ja je później pani 
Zgorzenieckiej czytałam. - No, to nie muszę już pani jaśniej tłumaczyć - dodał 
szorstko - co mam na myśli, kiedy mówię, że to frontowe wojsko. - Och! - 
szepnęła Olga, mocniej ścisnęła rączkę Zuzanki i przygarnęła ją do siebie. A 
Majchrzak wiódł już tymczasem Rosjan do pałacu, klucznica wciąż powtarzała, że 
na pewno są głodni, a Lolo Smoliński rozważał szeptem z rządcą ewentualność 
poczęstowania ich spirytusem przyniesionym poprzedniego dnia z gorzelni. - Nie 
powinni mieć w czubie, kiedy idą na Berlin! - miał obiekcje rządca. - A jak ich 
nie poczęstować, kiedy idą na Berlin? - obstawał przy swoim Lolo. Tymczasem 
Rosjanie zatrzymali się przed wejściem - co prawda tylnym - do pałacu. Ożarow 
potoczył spojrzeniem po fasadzie, po oknach, po rzeźbionych gzymsach nad nimi. - 
A gdzie pomieszcziki? - zapytał. Majchrzak, do którego głównie było skierowane 
to pytanie, milczał. - Tu pomieszcziki mieszkają - podniósł głos mały porucznik. 
Gdzie oni? Lolo najpierw się skurczył i przygarbił, ale gdy cisza trwała dłużej, 
postąpił krok naprzód. Rządca pchnął go do tyłu między służbę. - Tu nie ma 
pomieszczików - powiedział. - Sam roboczy naród! Dziedziczka dopiero co umarła. 
- Akurat teraz? - zdumiał się czołgista. - Akurat teraz. Nie ma tygodnia, jak ją 
pochowaliśmy. - Akurat teraz! - kiwał głową Rosjanin. - Jak nie wierzycie - 
zdenerwował się rządca - to zaprowadzimy was na cmentarz i otworzymy trumnę. - 
Coś ty, człowieku! - mały oficer pchnął go żartobliwie w piersi. - Po co mam 
oglądać waszą nieżywą dziedziczkę? My nie mamy czasu. - Kotlety! - zawołała 
Ząbkowa do kucharza Szyprowskiego. - Smaż kotlety! Lolo Smoliński gospodarzył 
hojnie. Już na drugi dzień po objęciu rządów w Łęgowie kazał zaszlachtować 
świnię, choć mu Wonś tłumaczył, że to maciora i - przy pustce w chlewni - trzeba 
by ją zostawić na rozpłodek. - W taki czas niepewny - machnął Lolo ręką - nie 
wiadomo, czy doczeka macierzyństwa. Choć nie ujawniony jako pomieszczik 
prowadził teraz Rosjan do wnętrza pałacu. - Do kuchni! Do kuchni! - 
komenderowała klucznica. - Dlaczego do kuchni! - obruszył się Lolo. - Bo w 
kuchni najporęczniej. - Co to znaczy najporęczniej? - młody dziedzic już 
wstępował na schody wiodące na piętro i szerokimi gestami zapraszał czołgistów 
do podążania za nim. - Ja przyjmuję gości tylko w sali jadalnej. Kilka pokoleń 
Zgorzenieckich patrzyło ze swoich portretów na stół, obsiadany teraz przez 
folwarczną chołotę, która nigdy by tu nie gościła za ich życia. Nie wszyscy od 
razu za nim zasiedli. Lolo poprosił najpierw o zajęcie miejsc żołnierzy, rządcę, 
no i Majchrzaka, nie wiadomo dlaczego wydało mu się, że musi zaprosić 
Majchrzaka; kucharz, klucznica i Adela udali się do kuchni, a reszta zatrzymała 
się przy drzwiach, ale kiedy na stole pojawiła się wódka i młody dziedzic 
wszystkich zaczął nią częstować, ci spod drzwi - przywołani - zatrzymali się z 
kieliszkiem przy stole; najpierw przy nim stali, a potem coraz bardziej wsuwając 
się pomiędzy stół a krzesła przysiedli na nich, najpierw na brzeżku, jakby w 
przelocie, ale coś ich ciągnęło głębiej aż do całkowitego oparcia pleców o 
adamaszkowe obicie, rozparcia się obydwoma pośladkami na miękkiej poduszce. 
Kiedy podano czołgistom kotlety, kiedy klucznica przyniosła wydobyte z 
najciemniejszego kąta spiżarni kiszone ogórki - ona, a wraz z nią kucharz, 
Adelka i kto tam jeszcze był w kuchni do pomocy zasiedli także przy stole. Lolo 
nie skąpił alkoholu, lał szczodrze w przyniesione z kredensu kryształowe 
kieliszki klarowny spirytus z łęgowskiej gorzelni, pachnący niczym 
najprzedniejsza whisky, o której tylko on miał niejakie pojęcie. Najprędzej 
zamąciło się w głowie Wincentemu. Nie podawał do stołu, choć goście byli tak 
nadzwyczajni, rozparłszy się w fotelu, za którym tyle lat tylko stawał, podając 
półmiski jaśnie pani, chłonął wzrokiem widok ścian i portretów, nie oglądanych 
dotąd nigdy z tej pozycji, i wysuwał bliżej środka stołu swój kieliszek, gdy 
Lolo chwytał za butelkę. - Tylko niczego nie stłuczcie! - Adelka, choć i sobie 
pozwalała nalewać, z coraz większym niepokojem patrzyła na kryształy w rękach 
tak niezwykłych w tej sali biesiadników. - Bo to cholerstwo takie kruche, że od 
dmuchnięcia może pęknąć. - Niczego w moim życiu nie stłukłem! - obruszył się 
Wincenty, z coraz większym trudem obracając językiem. - Niczego! Choć tace po 
schodach musiałem nosić, a piętra w pałacu jakie! Jedno, jak gdzie indziej dwa! 
Tyle razy prosiłem jaśnie panią, żeby kazała założyć taką windę z kuchni do 
pokoju kredensowego, jak w Janiczkach mieli. - Windę? - zainteresował się jeden 
z czołgistów. - Co za czort? - To taki stół na linach, który można podnosić albo 
opuszczać - wyjaśnił rządca. - Jak byśmy coś takiego w Łęgowie mieli - ciągnął 
coraz bardziej rozżalony Wincenty - to by się na dole w kuchni wszystko, co 
trzeba, nakładało, a na górze tylko by się brało i niosło do stołu. Nie 
musiałbym po schodach ganiać z tacami, a bywało, że takie miałem ciężkie, aż mi 
się ręce obrywały. - Co tam do tego wracać - przerwała Wincentemu klucznica. - 
Muszę wracać! - krzyknął stary, uderzając pięścią w stół. Kryształy zadzwoniły 
cichutko; tylko rządca usłyszał, pojął to jako alarm, jeszcze wykwintny, 
stosowny do tego wnętrza, ale już jako alarm, zwiastujący zbliżanie się 
niepojętych i niewyobrażalnych odmian. - Muszę! - powtórzył wieloletni lokaj 
pani Zgorzenieckiej. - Bo tyle razy ją prosiłem, tyle razy jej mówiłem... - Jej? 
Komu? - szepnął milczący dotąd Tymon. - Przecież mówię komu! Prosiłem, żeby tę 
windę, jak w Janiczkach, założyła. A sama już była w moich latach i dobrze 
wiedziała, jak ciężko staremu nogi na schody podnosić. - Przestańcie, Wincenty, 
już dosyć! - znowu przerwał mu Tymon. - Oni - skinął głową ku Rosjanom, którzy, 
na szczęście, zajęci byli głównie jedzeniem - mogliby pomyśleć, że nie wiadomo 
co się tu wyprawiało. - A niech myślą! A niech wiedzą! Nieprawdy nie mówię. 
Nieużyta była i tyle! Rządca pokiwał głową i szybko, prawie gwałtownie wychylił 
swój kieliszek. - Tak wam, Wincenty, źle u niej było? Tak wam źle było u jaśnie 
pani? - poprawił się. Wincenty oparł chwiejną głowę na szeroko opartych na stole 
rękach. - Nie mówię, że źle, ale mnie po głupią łyżkę po schodach ganiała. Bo 
musiała zawsze jeść tą samą. Inna by jej do gęby nie weszła. - Wincenty! - nawet 
Majchrzak uznał, że to za wiele i spojrzał ze zdumioną niechęcią na starego. - 
Gadacie takie rzeczy, kiedy kobieta jeszcze dobrze w grobie nie ostygła. - Po 
schodach mnie za głupią łyżką ganiała - płaczliwie powtórzył lokaj. Olga, 
trzymająca się do tej pory z daleka, zbliżyła się do stołu, przysiadła na wolnym 
krześle i patrzyła ze zgrozą na starego sługę pani Zgorzenieckiej. - Napije się 
pani? - spytał Lolo. Wzięła z tacy kieliszek, postawiła przed sobą. - Chyba 
muszę. - Ja też tak myślę - powiedział. Lejtnant Ożarow, zaczerwieniony od 
gorącego jedzenia i alkoholu, podniósł głowę i spojrzał na Olgę. Patrzył długo. 
Oglądał ją sobie, przechylając krótko ostrzyżoną głowę to w jedną, to w drugą 
stronę. Wszystko, co jest życiem, pomyślał w popłochu Tymon. Żarłocznie i bez 
opamiętania, bez hamulców! Wściekłość ogarnęła go na Olgę, że tu przyszła, że 
się pokazała - i co on właściwie zrobi, jeśli tamten, ten człowiek z frontu, z 
dalekich przestrzeni od Uralu... co on zrobi, jeśli ten człowiek... Ożarow wciąż 
patrzył. Olga udała, że tego nie dostrzega, ale kiedy przechylił się ku niej 
ponad stołem, nie zdejmując z jej twarzy natarczywego, upartego spojrzenia, 
uniosła się, żeby odejść. Powstrzymał ją szybkim, gwałtownym gestem. - Ty jesteś 
z pomieszczików! Z tutejszych pomieszczików! - zawołał. - Ty! Opadła z powrotem 
na krzesło, wzrokiem szukającym pomocy powiodła po wszystkich przy stole. - Ja? 
- wyjąkała. - Ja jestem z Warszawy. Niemcy mnie wywieźli. Wyrzucili z domu... 
Mój mąż też żołnierz... lotnik... Czołgista pokręcił głową. - Ty z 
pomieszczików! Od razu to widać! I nie opowiadaj ty mi... Lolo nie pozwolił mu 
dokończyć. Odstawił z hałasem na stół trzymaną akurat w pogotowiu do nalewania 
butelkę, trzepnął się dłonią w piersi. - Ja tutaj pomieszczik! - zawołał. - Nikt 
inny. Mały oficer powoli odwracał ku niemu głowę. - Ty? - zdziwił się prawie 
pogardliwie. - Ja! - Lolo jeszcze raz w bolesnym zacietrzewieniu grzmotnął się w 
piersi. - Mówię przecież, że ja! Rosjanin patrzył wciąż na niego z obraźliwym 
powątpiewaniem. - Ty? - powtórzył. - Mój dziadek służył pod Żytomierzem u 
jednego wielkiego polskiego pana. I wciąż nam o nim opowiadał. Przez wszystkie 
zimowe wieczory. Niczego my tak nie lubili słuchać, jak tego. I przez to ja 
bardzo ciekaw, jak taki polski pan wygląda. - Przecież stoi przed tobą! - zawył 
prawie Lolo, zrywając się z miejsca. - Ja pomieszczik! Niech wszyscy poświadczą! 
Czołgista uśmiechnął się dobrotliwie. - Jaki ty pomieszczik, jaki ty pan, ty 
durak, a nie pan. - Ja durak? - porwał się Lolo. - Niech się pan opamięta - 
złapał go za marynarkę rządca. - Niech będzie, że ja durak - zmitygował się 
Lolo. - Ale ty nie powinieneś mnie tak nazywać, ja ciebie goszczę, z całego 
serca, jak widzisz, goszczę... - Ale ty nie pan - uparcie obstawał przy swoim 
mały lejtnant. - Ty wódkę sam nalewasz, jaki ty pan? Lolo wreszcie coś pojął. 
Wsparł się obydwiema rękami o stół, pochylił się nad nim ku czołgiście. - Bo 
takich panów, o jakich ci twój dziadek opowiadał, już nie ma. Chcieliśmy, żebyś 
poszedł na cmentarz. Zobaczyłbyś ostatnią z nich... Na tę wzmiankę mały 
czołgista poderwał się od stołu, za nim, choć ociężale, zrobili to inni. - My na 
Berlin! - zawołał któryś. - Trzeba się śpieszyć na Berlin! - Z Bogiem! - 
przeżegnała ich klucznica. - Z Bogiem, chłopcy! - Ja już wiem - powiedział 
Ożarow do Lola, gdy wszyscy odprowadzali ich do czołgów. - Ty polski oficer. Ile 
ty masz lat? - Dwadzieścia siedem. - A ja dziewiętnaście. No, staryk - klepnął 
Lola po ramieniu. - Ty wojnę przegrał, a ja ją wygram. VII - Samej pani nie 
puszczę - powiedział Tymon do Olgi. Przyszedł do pałacu, gdy już było wiadomo, 
że wszystkimi drogami, z każdego zakątka, zewsząd wracają ludzie do Warszawy. 
Stanął w drzwiach i patrzył na nią tak już gotową do lotu, jak ptak na 
rozchybotanej gałęzi. - Dlaczego? - spytała, bardziej zdumiona tym, że niczym 
nie upoważniony zgłaszał się na opiekuna, niż jego wyobrażeniem, że mogłoby się 
jej coś stać, gdyby wyruszyła sama. - Droga daleka. Zima. I samotna kobieta 
zawsze narażona jest na niebezpieczeństwo. - Dołączę na drodze do innych ludzi. 
- Nie wiadomo, na kogo pani trafi. Pójdę z panią. - Pan? - Chciała powiedzieć: z 
jakiej racji pan? Nie powiedziała jednak tego. Ale i nie podziękowała za dobre 
chęci, bo już od pewnego czasu świtało jej coś w głowie, przyłapywała stangreta 
pani Zgorzenieckiej na spojrzeniach, które i jemu musiały wydawać się zbyt go 
zdradzające, bo zaraz odwracał głowę, oddalał się, prawie uciekał. - A dlaczego 
nie ja? - zapytał z nieukrywaną pretensją. - Teraz taki czas, że ludzie powinni 
sobie pomagać. Pani by drugiemu człowiekowi nie pomogła, jakby pani widziała, że 
tego potrzebuje? - Pomogłabym. Ale kiedy pomoc jest zbyt trudna, zbyt uciążliwa, 
drugi człowiek powinien się zastanowić, czy ma prawo ją przyjąć. - Ma pani prawo 
- powiedział cicho. - Pójdę z panią, jeśli pani już teraz musi tam iść. - A 
kiedy? - krzyknęła. - Kiedy już wszystko, co tam może jeszcze w domu ocalało, 
zostanie rozgrabione, wyniesione...? - Przecież powiedziano pani, że dom Niemcy 
podpalili? - Ale zawsze ma się jeszcze jakąś nadzieję: może nie całkiem spłonął, 
może część ocalała? Pokręcił głową. - Nie wierzę, żeby przez tyle miesięcy coś 
tam zostało na swoim miejscu. - Ale ludzie idą! - Idą, żeby już tam zostać. 
Wszystko jedno, czy zastaną dach nad głową, czy nie, jakoś go sklecą, jakoś 
wyrwy w ścianach cegłami zatkają, okna deskami zabiją. A co pani zrobi? Miała 
pani kiedy w życiu w rękach cegłę? - Inni też nie mieli, a nie boją się, że 
teraz będą musieli je dźwigać. - Ma pani tu w pałacu trzy pokoje zapisane przez 
panią Zgorzeniecką. Czego jeszcze po świecie szukać? - Nie po świecie, ale w 
Warszawie! I nie szukać, ale wrócić tam, skąd się wyszło. Nie rozumie pan tego? 
- Rozumiem - rzekł po długim, ciężkim milczeniu. - Wszystko rozumiem. A ona 
wreszcie powiedziała to, o czym on przez cały czas myślał i co uważał za główny 
magnes, ciągnący ją ku Warszawie. - Może tam jakieś wiadomości zastanę... - 
Jakie wiadomości? Skąd? - udał, że nie rozumie. - Z Zachodu. Przecież i w czasie 
powstania, i teraz, kiedy Warszawa jest wolna, jakieś wiadomości mogły dotrzeć z 
Zachodu... - To niemożliwe. - Dlaczego niemożliwe? - zaprzeczyła gwałtownie. - 
Nie powinien pan mówić, że niemożliwe! I właściwie z jakiej racji pan to mówi? 
Skąd pan to wie? Stach, jeśli tylko były jakieś możliwości kontaktu, na pewno je 
wykorzystał. Wie, jak tu czekam. Przecież dobrze to wie! Zna mnie lepiej niż ja 
sama i wie, wie jak czekam... A pan mówi, że niemożliwe. - No, dobra - mruknął 
Tymon westchnąwszy. - Bał się, że ta kobieta rozpłacze się przed nim albo rzuci 
się na niego, żeby mu oczy wydrapać. Coś, co czasem w całkiem niedorzecznych 
myślach wydawało mu się bliskie i realne jak jutrzejszy dzień, oddalało się na 
wieczne zaprzepaszczenie. - No, dobra - powtórzył szorstko. - Musimy iść! - 
Kiedy? Kiedy? - zaszeptała ucieszona nagle, uszczęśliwiona prawie tym, że nie 
dał się przekonać, że jednak samej jej nie puszcza, nie obraził się jej 
wybuchem, nie pogniewał. - Kiedy? - Choćby jutro rano, jak tak pani pilno. - 
Pilno! - Tylko buty niech pani nałoży wygodne. I ciepłe. - Mam te, co mi pani 
Zgorzeniecka dała. Nawet trochę za duże. - To dobrze, bo noga w marszu robi się 
coraz większa. - Wiem. - Skąd pani wie? - Przecież przyszłam tu na piechotę z 
Pruszkowa. Już pan zapomniał? - Niczego nie zapomniałem - zaprzeczył pochmurnie. 
- A zapytałem, bo mi się pani wydaje teraz całkiem inna niż tego pierwszego 
dnia, kiedy panią zobaczyłem. - To dobrze, czy źle? - zapytała niepotrzebnie. 
Nie odpowiedział i chyba była mu za to wdzięczna. Wyruszyli następnego dnia na 
długo przed świtem. Lolo Smoliński, zawiadomiony przez Olgę o tym zamiarze, 
sumitował się długo przy kolacji, że nie może jej służyć jedynym koniem, którego 
gdzieś zdobył - za spirytus, jak się wszyscy domyślali - bo łatwo można by go 
stracić na warszawskiej drodze, a poza tym, gdzie by on tam stał, wśród gruzów, 
może pod gołym niebem? Patrząc na siebie obydwoje myśleli, że człowiek to co 
innego, więcej wytrzyma, więcej zniesie. - Ja na pani miejscu - powiedział Lolo 
- wstrzymałbym się jeszcze z tym wyruszeniem do Warszawy. Może mróz zelżeje i 
może ruszy jakaś komunikacja. Roześmiała się. - A cóż ze mnie byłaby za 
warszawianka, gdybym czekała na komunikację do Warszawy? Muszę iść! - Jak pani 
uważa - Lolo z ulgą chyba zrezygnował z dalszych przestróg, z tej - choćby w tak 
nikły sposób - okazanej opieki nad nią. Tymon czekał już przed wejściem do 
pałacu, kiedy zeszła na dół, poprosiwszy Wiktunię, żeby zamknęła za nią. 
Kołnierz stangreckiego kożucha miał podniesiony do góry, pod pachą trzymał koc. 
- Przyda się - powiedział. - W drodze i na miejscu. Cofnęła się do drzwi, 
Wiktunia ich jeszcze nie zamknęła. - Może ja też koc zabiorę? - Nie trzeba się 
za bardzo obciążać. Jeden nam wystarczy. Co on miał na myśli... zastanowiła się, 
gdy wyszli już na drogę, co on miał na myśli mówiąc, że jeden koc nam wystarczy. 
Śmieszne jej się wydało, że rozważa sens tego powiedzenia, ale jednak zatrwożyło 
ją, że ten człowiek, być może, wyobraża sobie... Zerknęła z ukosa na jego twarz, 
zakrytą od dołu baranim futrem kołnierza, widziała w mroku tylko jego oczy, 
utkwione w drogę przed sobą. Nie zwrócił spojrzenia ku niej, nie przemówił, 
dopóki sama nie zagadnęła: - Czy rządca wie, że idzie pan ze mną do Warszawy? - 
Wie. A bo co? Na folwarku i tak żadnej roboty nie ma. Stajnie puste. - Pan 
Smoliński będzie pewnie teraz zwalniał ludzi ze służby? - Nie wiem, co zrobi. I 
on sam chyba też nie wie. Nic nie wie. Wciąż tylko wywozi z pałacu, co się da. 
Niech pani trzyma te swoje pokoje pod kluczem. Bo i stamtąd wywiezie. - Na 
przykład co? - Meble, dywany, obrazy. Srebro, jaśnie pani miała wszystkie 
świeczniki ze srebra... Po to konia kupił, żeby wszystko wywieźć. Ale jednym 
koniem nie zdąży. - Nie zdąży? - Bo ludzie wciąż mówią o dekrecie uchwalonym w 
Lublinie jeszcze na początku września. - O reformie rolnej? - Pani to też wie? - 
Dlaczego mam nie wiedzieć, jak wszyscy o tym mówią? Przecież - uśmiechnęła się 
drwiąco - mieszkam w pałacu. - Ale po co właściwie mi pan mówi, żebym drzwi do 
swoich pokoi zamykała na klucz? Jak pan Lolo ich nie otworzy, zrobi to kto inny. 
- Pani ma te pokoje zapisane przez jaśnie panią w testamencie. - Nie wiem, czy 
testamenty właścicieli majątków będą brane pod uwagę. Przecież pan Smoliński 
właśnie tego się boi. A ja... pewnie pan nie uwierzy, ale ja o tym w ogóle nie 
myślę. Na niczym mi nie zależy. Najważniejsze, że przeżyłam wojnę, jestem 
zdrowa, mam dwie ręce i nogi, i żeby tylko mąż szczęśliwie wrócił... wszystko 
inne zdobędę, zdobędę! Pójdę do pracy. Wie pan, ile teraz pracy będzie w Polsce? 
- Nie myślałem o tym. W ogóle... jeszcze o niczym nie myślałem. - Więc niech pan 
myśli! - krzyknęła, uderzając go pięścią w ramię, bo wydał jej się senny i z 
trudem uczestniczący w tej rozmowie. - Skoro ja o tym myślę i mnie to cieszy, to 
człowiek taki jak pan... Przepraszam, niech mnie pan właściwie zrozumie. Coś 
panu powiem, tylko niech pan tak nie pędzi, nie mogę nadążyć za panem. Mnie... 
nam przed wojną dobrze się powodziło. Ojciec był znanym adwokatem, mieliśmy dom 
przy Filtrowej, mój mąż jako oficer lotnictwa miał wysoką gażę, na pierwszą 
rocznicę ślubu dostaliśmy od ojca samochód, piękną sportową tatrę, kiedy podobał 
mi się na wystawie jakiś kapelusz, wchodziłam i kupowałam, sukienkę, buty - buty 
tylko od szewców z Nowego Światu - lubiliśmy chodzić z mężem na dancingi, zawsze 
do dobrych lokali, do "Adrii", albo do "Bristolu", a równocześnie... - 
Równocześnie...? - spytał Tymon, bo urwała i zamilkła na długo. - Ale o tym 
zaczęłam myśleć dopiero podczas wojny. Ojciec już nie żył. Siedziałyśmy z mamą w 
nie opalonym pokoju i postanowiłam przynieść z piwnicy resztki węgla, kilka 
szczap drzewa i stare gazety, żeby rozpalić w piecu. I kiedy czekałam, aż drzewo 
zajmie się płomieniem, przeczytałam w gazecie małą wzmiankę, jedną z tych, które 
na pewno często się ukazywały, ale nie zwracałam na nie uwagi. Małą wzmiankę, 
wydrukowaną najdrobniejszym drukiem. - Co w niej było? - Najpierw tytuł - 
"Zasłabł z głodu", a potem kilka krótkich zdań o tym, że w bramie domu numer 
trzydzieści dwa przy Koszykowej - do dziś pamiętam ten adres, choć przecież w 
całej sprawie był zupełnie nieistotny - zasłabł z głodu Leon B., i że wezwane 
pogotowie udzieliło mu pomocy. Co to znaczy, pomyślałam, a niech pan pamięta, że 
przeczytałam tę notatkę dopiero podczas wojny, co to znaczy "udzieliło pomocy"? 
Nakarmiło go? Dało mu pracę? Czy ocucenie jest w takim wypadku udzieleniem 
pomocy? Przecież on zaraz potem drugi raz z głodu zemdlał. Pan pewnie teraz 
zastanawia się, dlaczego ja to panu opowiedziałam? - Nie, nie zastanawiam się. - 
Czy dlatego, że wciąż jest pan senny? - Nie - podniósł głos, wyczuwszy lekką 
złośliwość w ostatnich jej słowach - dlatego, że wiem. Wspólne nieszczęścia 
zrównują ludzi, ale to jeszcze nie jest sprawiedliwość społeczna. Może boża - 
dodał po chwili - ale nie społeczna. Długo milczała. Wreszcie zdecydowała się, 
żeby powiedzieć: - Nie sformułowałabym tego tymi słowami, ale to właśnie miałam 
na myśli. Tymon przystanął w coraz bardziej rzedniejącym mroku, patrzyli sobie w 
twarze. - Ale widzi pani - powiedział - wiele ludzi będzie się teraz drapać w 
górę, tylko nikt nie poczuje się szczęśliwy, że spadł na dół. Nie rozmawiali już 
aż do szosy. Olga miała uczucie, że wydobyła za wiele z mrukliwego stangreta 
pani Zgorzenieckiej, zdumiały ją jego wypowiedzi, nie spodziewała się ich po 
nim, może jednak po prostu inaczej go sobie wyobrażała, brała za innego 
człowieka. Krzyknęła tylko, gdy wciąż wyprzedzał podążających szosą ku Warszawie 
ludzi. - Niech pan tak nie pędzi! Idzie pan ze mną czy ja z panem? Zatrzymał 
się. Ludzie ich mijali. Jakiś stary człowiek pchał przed sobą dziecięcy wózek, 
załadowany brudnymi zawiniątkami. Postępująca obok niego staruszka potykała się 
na zmarzniętej grudzie, ale towarzyszyła mu dzielnie. Tymon długo patrzył za 
nimi. Wreszcie rzekł do Olgi: - Dobrze, nie będę tak pędził. Przepraszam. Ale 
trzeba być przed zmrokiem w Warszawie. I chciałbym, żeby pani powiedziała, że 
idziemy razem. - Jak razem, kiedy pan wciąż przede mną? - Już nie będę. - 
Dziękuję - powiedziała z pierwszym nikłym uśmiechem tego ranka. Szedł teraz, 
trzymając się z boku, trochę za nią, a ona bardzo się starała, żeby iść szybko, 
energicznie i jakoś tak mężnie, że ogarnął go podziw dla niej, chciał jej o tym 
powiedzieć, ale nie powiedział. Tylko się nie rozczulaj, pomyślał. Kobiety nie 
są po to, żeby się nad nimi rozczulać. Żadna nie doprowadziła go do tego, może 
tylko Monika w ostatnich swoich chwilach, kiedy tak bardzo cierpiała, a on nie 
mógł jej pomóc. Prócz niej żadna, może je nawet krzywdził przez to, że zawsze 
myślał o sobie, przede wszystkim o sobie. Dopiero ta, zupełnie obca, najbardziej 
obca ze wszystkich, które znał... Przerażało go to, że wszystko by dla niej 
zrobił. Kożuch by dla niej z grzbietu zdarł w ten mróz trzaskający, żeby nie 
było jej zimno. Ale ona, pomyślał ze złością, nie przyzna się do tego, że jej 
zimno w tym ślicznym, choć lekkim futerku jaśnie pani, w którym znowu była sobą 
i między ludźmi, ciągnącymi wózki, dźwigającymi tłumoki, wyglądała tak, jak za 
tamtych przedwojennych lat, kiedy szła na dancing ze swoim oficerkiem. Jak to 
ona powiedziała: podobał mi się na wystawie kapelusz, wchodziłam i kupowałam, 
sukienki, buty, buty tylko z Nowego Światu... co to było, ten Nowy Świat? Może 
sklep tak się nazywał? Teraz też miała na nogach ciepłe buty stamtąd, bo jaśnie 
pani chyba także zaopatrywała się w obuwie w tym sklepie. Nie miał pojęcia, że 
ludzie tak żyją, jacyś inni ludzie prócz jaśnie pani, a teraz szedł z nią, z 
jedną z nich, i jeszcze było mu jej żal, jeszcze bał się o nią i gotów był jej 
bronić przed wszystkim, co mogłoby jej zagrażać. Nie miała w tej chwili nikogo 
prócz niego, do diabła, co go to mogło obchodzić? Gdzieś po drodze wstąpili - za 
innymi ludźmi - do domu, przemienionego chyba w ciągu ostatnich dwóch dni w tak 
potrzebną na tym szlaku restaurację. Można tu było wprawdzie dostać tylko 
krupnik, kartofle z kiszoną kapustą i herbatę z jabłkowych łupin, ale wszystko 
gorące, aż dymiące smakowitą parą, od której czerwieniały twarze pochylonych nad 
talerzami ludzi. No i można było się tu zagrzać i usiąść na ławce pod ścianą, co 
też Olga natychmiast uczyniła. Ale przed Tymonem przyznała się tylko do głodu. - 
Mam pieniądze - powiedziała. - Boże! Ileż pacierzy powinnam zmówić za panią 
Zgorzeniecką! Zjemy coś, wreszcie zjemy coś gorącego! - Ja też mam pieniądze - 
rzekł Tymon siadając obok niej. - Ale nie musi pan płacić, skoro to dla mnie... 
- zająknęła się - przeze mnie... ze mną wybrał się pan w tę podróż. - Muszę - 
mruknął, a ona pojęła swoją niezręczność i zdała sobie sprawę, że powinna się 
mieć na baczności w rozmowie i w obcowaniu z tym człowiekiem. - Ale chlebem 
pozwoli się pan poczęstować? - zapytała, wyjmując z torby cudownie biały chleb, 
wypiekany w łęgowskim pałacu. - Ja też mam - Tymon wyciągnął z obszernej 
kieszeni kożucha grube pajdy tego samego chleba, posmarowanego smalcem. - 
Ząbkowa mi dała, jak się dowiedziała, że idę do Warszawy. Ludzie przy stole od 
razu zwrócili uwagę na chleb swoich sąsiadów. - Gdzie taki pieką? - pytali. - 
Tam, gdzie mają białą mąkę - odpowiedział Tymon, nieskory do zwierzeń. Olga 
ułamała kawałek ze swojej kromki i dała siedzącemu obok niej dziecku. Okutane w 
chusty i szaliki, wyglądało na dziewczynkę, ale było chłopcem. - Weź, Jureczku - 
powiedziała do niego matka, gdy długo przypatrywał się kawałkowi chleba, zanim 
wyciągnął ku niemu rączkę. - Nigdy nie widział takiego chleba. Pani z jakiej 
ulicy? - Z Filtrowej. Wywieźli nas zaraz na początku sierpnia. - Przeszła pani 
przez Pruszków? - Tak. Udało mi się uciec. - Miała pani szczęście. - 
Powiedziałabym tak, gdyby... gdyby matka nie umarła. - Przepraszam. Prawie każdy 
kogoś stracił. Mnie męża zabrali, dokądś wywieźli... nie wiem, na roboty czy... 
- ukryła twarz w końcach szalika, którym obwiązane było dziecko, otarła 
frędzlami łzy. My z Żoliborza, wygarnęli nas na początku października jako 
ostatnich. Nie zostawili nikogo. A teraz wracamy, ale nie wszyscy, bez męża... a 
ja bez męża nic nie znaczę, nic nie znaczę... A ja się chyba przyzwyczaiłam, 
pomyślała Olga z trwogą zamiast ulgi. Ponad pięć lat przeżytych bez Stacha 
wydało jej się naraz koszmarną szkołą samodzielności. Przeszło ją wiele kobiet 
we wszystkich ogarniętych wojną krajach, żadna z nich nie stanie się już na 
powrót bezradnym kobieciątkiem, choć to - uśmiechnęła się w zadumie - zapewne 
dodawało nieco wdzięku. Sąsiadka przy stole patrzyła na Tymona. - Ale pani... - 
zaczęła niezręcznie. - Idziemy razem do Warszawy - pośpiesznie wyjaśniła Olga i 
choć po raz pierwszy użyła słowa razem, zdała sobie sprawę, że Tymona to nie 
ucieszy. Może niepotrzebnie uważała za słuszne tłumaczyć się przez nieznajomą ze 
swego towarzystwa, nie wiadomo, jak by wyglądał Stach, gdyby teraz wracał z nią 
do Warszawy, prawdopodobnie gorzej niż ten rosły, nietknięty niedolą wojny 
chłop, jakim był Tymon. Ale Stach mógłby sobie wyglądać jak ostatni łazęga, a 
zawsze byłby sobą... zawsze byłby dla niej... - Niech pani je, bo wystygnie - 
mruknął Tymon, gdy postawiono przed nimi dymiące talerze. - I musimy się 
śpieszyć, żeby przed zmrokiem być w Warszawie. - Tak tu dobrze - szepnęła Olga. 
Ciepło i zmęczenie obezwładniły ją. Marzyło jej się, że mogłaby tu zostać, 
zasnąć z głową opartą o ścianę, z nogami wyciągniętymi pod stołem. - Musimy się 
śpieszyć - powtórzył Tymon bezlitośnie. Musimy gdzieś znaleźć nocleg. - Przecież 
idziemy do... domu. - Sama pani mówiła, że spalony. - Ale przecież chociaż jakiś 
kącik musiał ocaleć. - Na Filtrowej? - wmieszała się do rozmowy kobieta. 
Zawiązywała mocniej szal wokół piersi i pleców dziecka, zbierała się już do 
odejścia. - Na Filtrowej może i co ocalało. - No, słyszy pan? Słyszy pan? - Olga 
podniosła na Tymona rozbłysłe oczy. - Na Filtrowej może co ocalało. `ty VII 
(cd.) Wkrótce po wyjściu z zadymionej i dusznej izby przydrożnej restauracyjki, 
którą Olga opuszczała z prawdziwym żalem, udało im się dosiąść do wojskowej 
ciężarówki jadącej do Warszawy. Tylko do połowy osłonięta była podartą plandeką 
furkoczącą na wietrze, kryło się pod nią kilku skulonych z zimna żołnierzy, 
polskich żołnierzy; zsunęli się na ławce, żeby zrobić miejsce dla Olgi. Starała 
się ukryć ciekawość, z jaką zaczęła... z jaką musiała się im przyglądać. 
Dlaczego była to także ciekawość, nie tylko wzruszenie, że oto po tylu długich, 
strasznych latach znów polscy żołnierze na polskiej ziemi... Orzełki na ich 
czapkach były bez korony, więc to jednak prawda, od dawna mówili o tym ludzie, 
że to polskie wojsko, które przyjdzie zza Wisły... Ale przyszło! pomyślała, 
jakby sama sobie coś perswadując. Ale było tu i przed tym wojskiem uciekali 
wciąż Niemcy... - Skąd jesteście? - zagadnął Tymon, stojący między ławkami, 
pochylony ku żołnierzom, bo nie mieścił się pod plandeką. - Z tej strony 
jedziecie do Warszawy? Odezwał się młody kapral z rulonem papieru w ręce: - 
Rozwieszaliśmy obwieszczenia. Wszędzie rozwieszamy, gdzie wejdziemy. - Wymowę 
miał śpiewną i Oldze przypomniały się przedwojenne wakacje spędzane z rodzicami 
w małopolskich uzdrowiskach - w Zaleszczykach, Jaremczu czy Worochcie. - Skąd 
pan jest? - zapytała. - Z Husiatyna. Może słyszała pani? Husiatyn nad Zbruczem. 
- Husiatyn? - ucieszyła się. - Byłam w Husiatynie na wiosnę w trzydziestym 
dziewiątym. Jak tam pięknie kwitły sady! Zrobiliśmy sobie z mężem taką wycieczkę 
samochodem... - urwała, jakoś niepotrzebnie przywołane wydało jej się to 
wspomnienie, choć na krótko ogrzało serce. Każdy wolny od służby dzień Stach 
lubił spędzać w samochodzie. Nad Zbrucz wybrali się z ciekawości, bo rzeka 
stanowiła granicę, za nią rozpoczynały się już ziemie sowieckiej Rosji. - 
Husiatyn był bardzo zniszczony podczas pierwszej wojny, do trzydziestego 
dziewiątego roku nie usunięto zniszczeń. A jak teraz? - Nie wiem. - Przecież 
mówi pan, że pan z Husiatyna? - Z Husiatyna, ale dawno ja tam nie był. - To skąd 
pan właściwie jest? - nie zrozumiała Olga. Kapral długo decydował się na 
odpowiedź. - Bo ja wiem? Z kilku miejsc... Najpierw powinienem powiedzieć, że z 
Rużajewki w Siewierokazachstańskiej Obłasti, potem, że z Sielc, a w końcu, że 
spod Lenino. To ostatnie chyba najważniejsze, choć wspominać gorzko. Dumnie i 
gorzko. - A co to za... obwieszczenia? - spytał nagle Tymon, patrząc wciąż na 
papierowy rulon w rękach kaprala. Odpowiedział nie on, ale siedzący obok 
sierżant. Niemłody już i, zdawałoby się, drzemiący w osłonie podniesionego 
kołnierza, otworzył nagle oczy. - Mobilizacyjne! A cóżeś ty myślał, człowieku? 
Małośmy wojska stracili na Wiśle? - Wiem - powiedział Tymon. - Nic nie wiesz, 
kto tam nie był, nic nie wie. A teraz wy, z tej strony Wisły, nam pomożecie. - 
Mam dwoje małych dzieci - powiedział Tymon i Olga nie mogła wywnioskować z 
brzmienia jego głosu, dlaczego właściwie to powiedział. - Dwoje małych dzieci. 
Bez matki. - Kto nie może, ten nie pójdzie - wzruszył ramionami sierżant, 
głębiej wsuwając głowę w podniesiony kołnierz. - Ale ci, co mogą, pójdą. - A 
teraz - odezwał się kapral jakby pojednawczo (dlaczego pojednawczo? - pomyślała 
Olga) - teraz śpieszymy się na defiladę. - Na jaką defiladę? - spytała zdumiona. 
- Na defiladę w Warszawie - roześmiał się chłopak z dumą. - Już dziś będzie 
defilada Pierwszej Armii w Warszawie. - Gdzie? To chyba niemożliwe? W tych 
gruzach? - Nie wiem gdzie, ale będzie. My musimy się zgłosić w swojej jednostce. 
O nic już nie pytała. Teraz dopiero pomyślała, że może ponad jej siły były 
wrażenia tego dnia, uczucia niweczące się wzajemnie, radość z powrotu i straszna 
myśl o tym, do czego się wraca. Defilada w Warszawie! Defilada polskiego wojska 
w zdruzgotanej Warszawie! Tak jak sierżant obok wsunęła głowę w ciepłą osłonę 
podniesionego kołnierza. Drżała z zimna i z po raz pierwszy odczutej trwogi 
przed niewiadomym w Warszawie. Nie zdawała sobie sprawy z tego, że patrzyła - i 
także po raz pierwszy - na Tymona z wdzięcznością. A on rozłożył koc i zarzucił 
go jej na plecy, obejmując nim również plecy młodego kaprala. - Mówiłem, że się 
koc przyda - mruknął. Jechali niezbyt szybko, kierowca wciąż trąbił - szosa 
zatłoczona była warszawiakami wracającymi do swego nieszczęsnego miasta. Szli w 
milczeniu, choć powinni krzyczeć, przez cały czas, idąc, powinni krzyczeć z bólu 
i rozpaczy, z żalu, iż nie zostawiona im została żadna radość prócz tej, że oto 
wracają na własne gruzy. Ale milczeli, pięć lat w tym mieście przekonało ich, że 
krzyk donikąd nie dociera. Gdy zaczęły się pierwsze zabudowania Warszawy, Olga 
uniosła skraj plandeki i patrzyła struchlała na ulice, których rozpoznać nie 
mogła, na obraz rodzinnego miasta przemieniony w zły sen, w straszny sen, 
trwający bez końca, bez nadziei na przebudzenie... Niechby ją ktoś uderzył, 
szarpnął, przywrócił innej rzeczywistości, ale żołnierze uchylali się tylko 
przed gwałtownym pędem powietrza, który wtargnął pod uniesioną plandekę. 
Widzieli wiele zniszczonych miast, przywykli do ruin. - Żaden z was nie jest z 
Warszawy?! - krzyknęła. Nikt się nie odezwał. Milczał i Tymon, on także nie 
znał, nie widział przedtem tego miasta. Wychyliła znów głowę przez otwór w 
plandece, mroźny wiatr ciął ją w twarz; stężała od mrozu paliła równocześnie, 
jakby piekące łzy zamarzały na policzkach. Oddech ścinał się w mgłę, zamazując 
widok przed oczyma, spalona, zdruzgotana Warszawa jawiła się za nią w plamach 
śniegu, jak w bandażach przykrywających jej rany. Jakaś część ulicy, w którą 
wjechali, wydała się Oldze znajoma, jej szerokość i długość, kilka ocalałych, 
nadpalonych tylko domów, szyldy nad sklepami. - To chyba Jerozolimskie? - 
zawołała. Znów nikt nie odpowiedział, tylko jeden z żołnierzy poruszył się na 
ławce i zerknąwszy przez szczelinę w plandece, powiedział niezbyt pewnie: - To 
tutaj ma być defilada. Słyszałem, jak mówił nasz porucznik - w Alejach 
Jerozolimskich. - Wysiadamy! - zawołała Olga, szarpiąc Tymona za rękaw. Uderzył 
dłonią w przegrodę, za którą siedział kierowca, ciężarówka stanęła, podziękowali 
za podwiezienie, wysiedli. Nóż, który poczuła w sercu na widok spopielałej, 
stratowanej, startej na pył Warszawy, obrócił się w nim boleśnie, zagłębił się 
nowym, ostrzejszym cierpieniem, gdy zaczęli iść wśród ruin, mając je zewsząd 
wokół siebie - upiorne wzgórza krajobrazu wojny. Zaczęła teraz żałować, że nie 
uległa perswazjom Lola Smolińskiego i Tymona, że uparła się, żeby iść do 
Warszawy, już, zaraz, w dwa dni po oswobodzeniu iść do Warszawy! Ale czy widok, 
który miała przed oczyma, zmieniłby się, gdyby tu przyszła po miesiącu? I nie 
ona jedna uległa pragnieniu powrotu, tu i tam ścieżki wśród gruzów mrowiły się 
od pomykających nimi ludzi - były niby strumyki pierwszej krwi, ożywiającej 
umarłe miasto. - Jeszcze pani nie żałuje, że tu przyszliśmy? - spytał Tymon. - 
Nie! - zaprzeczyła gwałtownie, żeby i siebie przekonać. - Nie! - Bo ja bym wolał 
tego nie widzieć. Nie byłem w Warszawie, kiedy stała, kiedy, jak pani mówi, była 
piękna, to i w tej zwalonej też mógłbym nie być. Nie widzieć! - myślała Olga, 
czy to miała być pociecha? Bo czekał ją drugi cios, drugi widok, wbijający się 
nożem w serce - szli już Filtrową, zbliżali się do domu... Lolo Smoliński 
perswadował, Tymon, ten człowiek, który nie wiadomo dlaczego był tu z nią, ten 
człowiek prosił, żeby nie iść, ale ona się uparła, ona musiała tu przyjść, 
musiała tu być, choć wiedziała, że to będzie boleć, że będzie boleć jak śmierć 
matki, ojca i matki, jak śmierć kochanych ludzi... - Boję się - powiedziała 
cicho. - Teraz już nie zawrócimy - burknął Tymon. Wziął ją za rękę i pociągnął 
do przodu, ale dłoń miał ciepłą i choć była twarda, miękko obejmowała jej palce. 
Dom był spalony. Na białym tynku smugi ognia pozostawiły sadzą zarysowane plamy, 
jak ślady czarcich szponów, obejmujących budynek. Wnętrza parteru i piętra, 
otwarte na przestrzał czeluścią drzwi i okien, ziały pustką. Wysoko na ścianie 
oberwana rynna łomotała o mur. Odwróciła się, żeby na to nie patrzeć, żeby tego 
nie widzieć i nie słyszeć, objęła Tymona i ukryła głowę na jego piersi, w 
baranich kudłach stangreckiego kożucha. - A jednak po coś tu jestem - powiedział 
cicho. - Wiedziałem, że pani nie może być w takiej chwili sama. Kożuch 
śmierdział jeszcze przyrodzoną wonią baranów, złym tytoniem i chyba potem tego 
człowieka, jego od dawna nie zmienianą koszulą, po śmierci jaśnie pani nie prano 
już służbie bielizny w pałacowej pralni, ale wszystkie te wonie nie miały w 
sobie nic odrażającego i nie chciało się odchylić głowy, żeby zaczerpnąć w płuca 
świeżego powietrza. I łzy, łzy wsiąkały w baranie kudły, jak w najbardziej 
chłonną chustę. - Niech pani nie płacze - rzekł jeszcze ciszej tuż nad jej 
czołem na swojej piersi. - Nie trzeba płakać. To na nic się nie zda. Kto to 
mówił po drodze, kiedy tu szliśmy: najważniejsze, że przeżyłam wojnę, jestem 
zdrowa, mam dwie ręce i dwie nogi? To naprawdę najważniejsze. Chwilę słuchała 
echa tych słów, własnych słów, powtórzonych przez niego, a potem zaczęła powoli 
odrywać twarz od jego piersi, odwracać w stronę domu, zbierając w sobie 
wszystkie siły, żeby móc patrzeć na to, czym teraz był. Tymon milczał, wiedział, 
że teraz musi milczeć, że jest to chwila tylko na milczenie. Olga długo nie 
ruszała się z miejsca, dotykała spojrzeniem każdego kawałka murów od szczytu po 
piwnice, skrawek po skrawku, aż do tych miejsc na dole po obydwu stronach drzwi, 
na których mogłyby wisieć kartki z jakimiś wiadomościami dla niej... Ale nie 
wisiały. Wydawało się, że po uwolnieniu Warszawy świat natychmiast się odezwie, 
że zbiegną się tu zewsząd wieści, wstrzymywane dotąd prze wroga, że dotrą tu 
wreszcie nowiny oczekiwane od lat. Ale na to, widać, był jeszcze czas. Dopiero 
miały nadejść chwile szczęśliwych odnalezień, zaprzeczeń złym przeczuciom, nie 
sprawdzonym pogłoskom. Na to był jeszcze czas. Świat wciąż walczył. - Pozostał 
kawałek dachu - powiedziała nagle. - Gdzie? - zdumiał się Tymon. Nic nie 
widział. Ale ona widziała. - O, tam! W rogu po lewej stronie. Niech pan dobrze 
popatrzy. Jest kawałek dachu. Nad gabinetem. - Gdzie pani mieszkała? Na piętrze? 
- Tak. Parter zajmowali lokatorzy. I dozorca miał tam służbówkę. - Pytam, bo... 
schodów nie ma. - Nie ma? - przeraziła się. - Co pan mówi? Jak to nie ma? - 
Ściana od ogrodu zwalona, musiał pocisk tam uderzyć. I schody runęły, widzi 
pani? - Widzę... teraz widzę. Więc nawet tam... nie wejdę? - Dlaczego nie? - 
rzekł po chwili Tymon, zbliżył się do klatki schodowej, spojrzał w górę. - 
Gdybyśmy znaleźli drabinę... - Drabinę? - Olga szła za nim, przystanęła przy 
wejściu do piwnicy, wskazała je Tymonowi - ogień piwnicy nie strawił. - Już w 
trzydziestym dziewiątym podczas bombardowania przeniosłyśmy tu z mamą trochę 
rzeczy i dozorca trzymał tu sprzęt potrzebny przy domu. Może jest i drabina? 
Tymon, odsuwając nogą gruzy, schodził już na dół, podążyła za nim. W piwnicznym 
korytarzu stały wiadra z zamarzniętą wodą, przygotowane tu na wypadek pożaru, 
gdyby ktoś chciał, gdyby mógł go gasić, wzdłuż nich wsparta o ścianę leżała 
drabina. - O, Boże! Jest - szepnęła. - Jest drabina! - I nawet dosyć długa - 
ocenił Tymon. - Do piętra dosięgnie. Natychmiast zaczął wyciągać ją zza wiader, 
a Olga skierowała się w głąb korytarza ku drzwiom do piwnicy. Były otwarte, 
rozbita kłódka leżała na progu. Ze zgromadzonych tu rzeczy został tylko 
przysypany kurzem tapczan zniesiony tutaj podczas wrześniowych bombardowań, 
trochę pościeli i naczyń, skrzynka z kryształami, niepotrzebnymi nikomu podczas 
wojny, i stosy książek, równo ułożone, także przez nikogo nie tknięte. A na 
wierzchu leżał album z fotografiami. Olga chwyciła go z uczuciem, że po niego, 
właśnie po niego tu szła, że on jeden mógł złagodzić straszne doznania tego 
dnia, coś uratować, zachować pośród zniszczenia. - Niech pan zobaczy, co 
znalazłam! - krzyknęła do Tymona. Stanął w drzwiach i, nie rozumiejąc jej 
poruszenia, patrzył na album w jej rękach. - Fotografie! Wszystkie nasze 
fotografie! Teraz też nie rozumiał. Fotografował się trzy razy w życiu. Jak 
szedł do pierwszej komunii. Do ślubu. I do wojska. Monika przechowywała te 
zdjęcia w blaszanym pudełku. Po jej śmierci ani razu do niego nie zajrzał. - I 
nic więcej? - zapytał. - Miałyśmy tu z mamą - powiedziała po chwili - trochę 
zapasów. Mąkę, kaszę, słoiki ze smalcem. Ale nic nie ma. - Byłem tego pewny - 
powiedział. Wrócił do drabiny, wciągnął ją na parter, postawił w sieni na 
gruzach, opierając o wyszczerbiony po runięciu schodów strop pierwszego piętra. 
Długo sprawdzał, czy się utrzyma, czy się nie obsunie. - Ja wejdę pierwszy. 
Stała i patrzyła, jak wspina się po szczeblach, jak dosięgnąwszy stropu 
wydostaje się na odrąbany pociskiem brzeg podłogi hallu pierwszego piętra. Co 
robi tu ten obcy człowiek? - pomyślała nagle, tracąc poczucie rzeczywistości. 
Ten człowiek w furmańskim kożuchu, dlaczego wyciąga do mnie rękę, woła coś, 
czego ode mnie chce...? - Niechże pani wchodzi! - zniecierpliwił się Tymon. - 
Drabina dobrze się trzyma. Nic się nie stanie. Oprzytomniała. Przyciskając do 
boku album, wstąpiła na drabinę, ale trzymając go, nie mogła obiema rękami 
chwytać za szczeble. Tymon to zauważył. - Musi to pani taszczyć ze sobą? - 
zawołał. Przystanęła na dole drabiny, tylko jedną ręką trzymając się szczebla. - 
Muszę. - Niech pani mi to da - zszedł na dół, odebrał jej album i wrócił z nim 
na górę. Zdmuchnął z niego kurz. - Tak długo leżało to w piwnicy, to i teraz 
mogło jeszcze poleżeć. - Nie - zaprzeczyła gwałtownie - ani chwili dłużej. Ani 
chwili dłużej w piwnicy! - Stanąwszy na górze, odebrała album z rąk Tymona i 
przyciskając go do piersi jak tarczę, zaczęła posuwać się w głąb mieszkania. 
Wszystko tu zostało spalone lub wykradzione, tylko na ścianach w kuchni ocalały 
holenderskie kafelki, nie osmalone nawet płomieniem, i mały krucyfiks na ścianie 
w pokoju matki. Tymon szedł krok w krok za nią, przystawał tam, gdzie ona 
przystawała, ruszał, gdy ona posuwała się dalej. - Takie duże mieszkanie - 
powiedział wreszcie, ale bez podziwu, chyba raczej ze zdumieniem. - I wszędzie 
tu mieszkaliście? - Oczywiście, wszędzie - powtórzyła za nim. - Zajmowaliśmy 
całe mieszkanie i nie było wcale takie duże. Architekt projektował je według 
rysunków i życzeń ojca. Tu była jadalnia, przyjmowaliśmy czasem wielu gości, 
musiała być obszerna, tu salon, tam gabinet - ojciec miał kancelarię na Nowym 
Świecie, tutaj grano w brydża; po proszonym obiedzie czy kolacji panowie 
wychodzili tu na papierosa i kieliszek koniaku. Sypialnię rodzice mieli od 
strony ogrodu, mama lubiła patrzeć na zieleń za oknami, z tej strony był także 
mój pokój, nasz pokój - po ślubie mieszkałam tu razem z mężem. Mieliśmy zamiar 
wynająć sobie osobne mieszkanie, ale mama uważała, że rok, dwa - nie obciążona 
obowiązkami powinnam spędzić tutaj. Za kuchnią były dwa pokoje służbowe, dla 
kucharki i pokojówki, osobne, żeby uniknąć niesnasek w domu. Tak żyli ludzie, 
myślał Tymon, postępując za Olgą, słuchając jej słów, dobiegających do niego 
jakby z oddali, z nierzeczywistych dla niego obszarów cudzego, przywoływanego 
teraz wspomnieniami życia. Tak żyli ludzie, a on o tym nic nie wiedział. Pani 
Zgorzeniecka, jaśnie pani - tak, ona swój pałac miała z dziada pradziada, ona 
musiała go mieć. Ale inni ludzie? A oto stał teraz tutaj, gdzie tak żyli, stał z 
kobietą, która nie miała nikogo prócz niego, choć może przedtem nie zniżyłaby ku 
niemu spojrzenia. - Niektóre zdjęcia - Olga otworzyła album, z gorączkowym 
pośpiechem przewracając kartki - zaraz panu pokażę... Niektóre zdjęcia robione 
były w mieszkaniu, to na przykład w jadalni podczas świąt Bożego Narodzenia. 
Boże, jak zastawiony stół! I te nasze meble, kredensy wmurowane w ściany, jeden 
otwierany także od strony kuchni, podawało się przez niego jedzenie, takie to 
było wygodne, nawet dla służby... A tutaj salon, to były imieniny mamy, Anny, 
dwudziestego szóstego lipca, tyle było wtedy zawsze kwiatów. Mam na tym zdjęciu 
sześć lat i mówię wierszyk, którego nauczyła mnie panna Zofia, guwernantka. 
Ojciec mnie sfotografował w tym momencie. Taka byłam wówczas pyzata, i ta 
śmieszna kokarda na głowie, wówczas dziewczynki nosiły kokardy we włosach... 
Kokardy we włosach, pomyślał Tymon, tracąc powoli brak zainteresowania dla 
oglądanych fotografii. Nie znał dziewczynek z kokardami na głowie, nigdy się z 
takimi nie bawił, gdy był chłopcem, a i jego córka nigdy nie miała kokardy. Na 
upartego mógłby kupić w mieście czerwoną czy niebieską wstążkę, ale kto by 
Zuzance ją wiązał? - A tutaj - ciągnęła coraz bardziej podniecona Olga - są moje 
zdjęcia szkolne. Niech pan spojrzy, te są z niższych klas, a to już maturalne. 
Niech mnie pan odnajdzie w tej grupie, to cała nasza klasa. Tymon pochylił się 
nad albumem. Wszystkie dziewczynki w ciemnych sukienkach i białych 
kołnierzykach, wydały mu się do siebie podobne. - Nie mogę poznać - powiedział 
zawstydzony. - Ależ tu jestem, w drugim rzędzie, zaraz z brzegu. Czy tak bardzo 
się zmieniłam? - No, jednak... - powiedział niezręcznie, a ona patrzyła na 
twarze koleżanek, tak bliskich podczas szkolnych lat. Gdzie teraz były? O żadnej 
nic nie wiedziała. Jakby wiatr dmuchnął w tę gromadkę, rozrzucił po świecie. - 
Ma pan rację, wszystkie musiałyśmy się zmienić. A tutaj - wróciła znów do 
fotografii - tutaj jestem już razem z mężem, wtedy jeszcze narzeczonym i 
podporucznikiem. Byłam bardzo dumna, że wychodzę za mąż za oficera. I lotnika! 
Choć to takie niebezpieczne. - Bardzo niebezpieczne - potwierdził Tymon. 
Przyglądał się z bolesną ciekawością twarzy młodego mężczyzny, wbijał ją sobie w 
pamięć, jakby i on miał myśleć wciąż o nim, o nieobecnym i oddalonym, który miał 
wrócić pewnego dnia... - Bardzo lubiliśmy grać w tenisa - ciągnęła, przewracając 
kartki - i często dawaliśmy się fotografować na korcie. Stach grał bardzo 
dobrze, dostał nawet puchar w zawodach wojskowych. Tu trzyma ten puchar... Stali 
w ostrym mroźnym przeciągu, przewiewającym pozbawiony drzwi i okien budynek, a 
ona przewracała wciąż kartkę za kartką... - Później obejrzymy te fotografie - 
powiedział ochryple. - Teraz trzeba się zastanowić. Przez chwilę patrzyła na 
niego nieprzytomnie. - Trzeba się zastanowić - powtórzył. Złożyła album, 
zatęchły kurz wzbił się z jego kartek. - No, tak, trzeba się zastanowić... - Bo 
nie zdążymy już dziś wrócić do Łęgowa. - Nie powiedział "do domu", bo dla niej, 
rozumiał to, dom był tutaj. - Musimy pomyśleć o noclegu. - O... noclegu? - Nie 
przestoimy przecież w tym przeciągu reszty dnia i całej nocy. - Kto mówi o tym, 
żeby tu stać? - wyczuła przytyk w jego słowach. - Nie musimy tu stać... - Może 
inne domy są mniej zniszczone? W piwnicach na pewno jest opał... - Chcę zostać 
tutaj. - Gdzie? W żadnym z pokoi nie ma okien ani drzwi. I dach... - Nad 
gabinetem jest dach. I kominek tam jest. Można w nim napalić. - I co to da, 
jeśli nie ma okna ani drzwi? - Można je zabić deskami. Nasz dozorca miał zawsze 
jakieś deski w piwnicy. I młotek. I gwoździe... Można by wyjąć drzwi z piwnicy i 
wstawić tutaj. Tymon stał zupełnie bezradny wobec jej uporu. - Drzwi z piwnicy 
musiałyby pasować do tych futryn. A na pewno nie będą pasowały. No i nawet jakby 
się te otwory dało jakoś pozabijać, to na czym pani będzie tu spała? - Nie 
wspomniał o sobie. Przez myśl mu nie przeszło, że mogłaby się nad tym 
zastanawiać. Pokój, który nazywała gabinetem, jak i całe mieszkanie, był 
idealnie pusty. Wiatr podnosił z obnażonej spod spalonego parkietu, cementowej 
powierzchni podłogi kłęby pyłu i popiołu. - Jest tapczan w piwnicy - szepnęła 
nieśmiało. - Tak, w piwnicy. Ale tu go po drabinie nie wywindujemy. Może gdybym 
miał drugiego mężczyznę do pomocy... - Ja pomogę. - Pani? Kota by może pani po 
drabinie na piętro wniosła - przepraszam. Według mnie przenocować trzeba będzie 
w piwnicy. - Tam zimno. - Cieplej niż tutaj. Przynajmniej okno całe i drzwi. 
Gdyby był jakiś piecyk... Przejdę się po okolicznych domach, może znajdę gdzie 
kozę. To żelazny piecyk - wyjaśnił. - Z rurą. Wypuściłoby się ją przez okno. 
Pójdę, może coś takiego znajdę. Pani tu zostanie? - Zostanę. - Chociaż... - 
zawahał się - może lepiej, żeby pani poszła ze mną? Sama kobieta w tych 
ruinach... - Nie boję się. Może zjawi się kto znajomy. Ktoś z sąsiadów. 
Mieszkało tu tyle ludzi i... nikogo nie ma. - Pani się pośpieszyła - rzekł 
Tymon. Zabrzmiało to jak wymówka i Olga, słuchając dudnienia jego oddalających 
się kroków w pustym budynku, pomyślała z przejmującą trwogą, że może miał już 
dość trudów tej podjętej z nią wyprawy, może żałuje, że był taki do niej skory. 
Pośpieszyła się... Ale każdego następnego dnia sytuacja byłaby taka sama. Zima i 
mróz, i wiatr hulający w wypalonym domu. Co się stało ze szczęściem, które 
kiedyś tu mieszkało? Przycisnęła album do piersi. Nie chciała już oglądać zdjęć. 
Obraz każdego przeżytego tu dnia miała zapisany w pamięci jak na najczulszej 
kliszy. Pierwsza wizyta Stacha, chwila, kiedy stanął w tych drzwiach i obydwoje 
spojrzeli na siebie... Ona potem mówiła: Od razu wiedziałam, że będziesz mój, 
żaden inny, tylko ty! Tylko ty! A on powtarzał: Pokochałem cię od pierwszego 
spojrzenia. Myślałem, że tylko w książkach coś takiego się zdarza, a to zdarzyło 
się naprawdę i właśnie mnie! Ckliwe, sentymentalne słowa, uważałaby je za 
śmieszne i tanie, gdyby ktoś inny je wypowiadał, ale to oni, oni tak do siebie 
mówili, własne wyznania miłosne nikomu nie wydają się śmieszne. Wprowadził 
Stacha do ich domu jego kolega, a jej kuzyn Romek Pawłowicz, również 
podporucznik lotnictwa. Obydwaj ukończyli Centrum w Dęblinie i Kurs Wyższego 
Pilotażu w Grudziądzu, obydwaj po rozformowaniu pułków lotniczych w trakcie 
mobilizacji przydzieleni zostali do Brygady Pościgowej, broniącej Warszawy. 
Romek zginął już czwartego września i nie były pociechą dla jego rodziców, 
którzy tak bardzo nie chcieli, żeby poświęcił się lotnictwu, nie były żadną dla 
nich pociechą podawane w komunikatach wieści, że Brygada Pościgowa już w 
pierwszych dniach zestrzeliła nad Warszawą czterdzieści trzy samoloty 
niemieckie, uszkodziła dwadzieścia... tracąc (co za straszne, krótkie, 
nieodwracalne słowo!), tracąc trzydzieści osiem własnych. Tego dnia, gdy 
wprowadził Stacha do ich domu, Romek był szczególnie wesoły. Przyprowadził 
również swoją narzeczoną, Anitkę Koziarską, umówili się, żeby pójść gdzieś 
potańczyć, ale zjawił się Stach i trzeba było i dla niego poszukać dziewczyny. 
Zgodziła się nią zostać z ochotą. Włóczyli się po lokalach do rana, a 
odprowadziwszy ją do domu, Stach zapytał, czy będzie mógł bywać? Bywał, z 
drżeniem serca czekała na dzwonek u drzwi o umówionej godzinie. Rodzice mieli 
chyba odrobinę nadziei, że jej się to sprzykrzy, że natańczy się z tym lotnikiem 
i będzie miała dosyć. Zwłaszcza ojciec wolałby zięcia na przykład z przemysłowej 
branży. Ale ona nie miała dosyć, odbyły się zaręczyny, a gdy Stach awansował na 
porucznika, ślub i huczne wesele tu, w tym domu, o którym mama powiedziała raz w 
życiu, że jest za mały. Wcześniej odbył się ślub Romka. Któregoś z pierwszych 
dni września trzydziestego dziewiątego roku Anitka urodziła swoje pierwsze i 
ostatnie dziecko, i długo jej nie mówiono, że jego ojciec nie żyje. Stach raz 
tylko w tych dniach pojawił się w domu. Brygada Pościgowa startowała z lotniska 
w Zielonce, mógł więc po bojowym locie wpaść do Warszawy. Żeby się pożegnać. Ale 
nie od razu to powiedział. Najpierw oddał jej kluczyki od samochodu, bo nie były 
już mu potrzebne... - Dlaczego? - zaprotestowała. - Wygodniej ci przecież 
jeździć na lotnisko samochodem. I prędzej. - Benzyna... - wykrztusił. - Są 
trudności z benzyną... - Przecież to tak blisko! Ileż benzyny potrzeba na dojazd 
z Zielonki do Warszawy? - Rzecz w tym... rzecz w tym, że już nie będziemy 
stacjonować w Zielonce... - A gdzie? - Pod Lublinem... Od jutra przenoszą nas 
pod Lublin - powiedział wreszcie. - W Zielonce mieliśmy za duże straty. Spakował 
się w pośpiechu, wrzucając do małej walizki najpotrzebniejsze rzeczy. Pożegnali 
się w milczeniu, nie przeczuwała wtedy, że na tak długo... Wciąż przyciskając 
album do piersi, ale już bez pragnienia, żeby go otworzyć, żeby do niego 
zajrzeć, przeszła się po pustym, przewianym mroźnym wiatrem mieszkaniu. 
Zatrzymała się w swoim pokoju, w ich pokoju, w osłonie muru narożnika, gdzie 
stała jej toaletka. Stach lubił patrzeć, lubił się jej przyglądać, gdy siedząc 
przed lustrem szczotkowała włosy... Dlaczego nie potrafiła zatrzymać się we 
wspomnieniach na tych szczęśliwych chwilach, dlaczego gnało coś jej myśli ku tym 
najgorszym, które uczyniły jej życie zawieszonym w próżni, każdego dnia 
ukazującym się przed nią znakiem zapytania? Bo spod Lublina Stach nie przyjechał 
już ani razu. Przysyłał tylko - coraz rzadsze - wiadomości przez ludzi, 
cywilnych i wojskowych, z niewiadomych powodów udających się stamtąd do 
Warszawy. Ostatnia wiadomość nadeszła spod Hrubieszowa, widocznie nikt już ze 
wschodu nie szedł do coraz bardziej opustoszałej stolicy. Tak to sobie wtedy 
tłumaczyła i wspierała upór ojca, który wbrew błaganiom matki nie chciał 
uciekać. Często, prowadząc różne sprawy, wyjeżdżał za granicę, także do Berlina, 
i nie sądził, że będzie musiał kiedykolwiek zmienić wyobrażenie o Niemcach, tak 
poprawnych i solidnych w załatwianiu interesów. A ona wciąż spodziewała się 
wiadomości od Stacha, nie mogła ruszyć się z miejsca, albo gdzie by ją odnalazły 
jego listy; tylko tutaj, tylko tutaj, gdzie i teraz, gdy Warszawa była znów 
wolna, na nie czekała... - Pani Olgo! - zawołał z dołu Tymon, jego głosowi 
towarzyszył hurkot blach i żelaza, rzucanych na cementową posadzkę. - Pani Olgo! 
Ludzie biegną oglądać defiladę. Pojawiła się na górze u szczytu drabiny. - Co? 
Gdzie? Jacy ludzie? - Są na tej ulicy za rogiem. Tam kilka domów nadaje się do 
zamieszkania, brakuje im tylko szyb w oknach i właśnie zabijają je deskami. Ale 
teraz wszystko rzucili i biegną na defiladę. Chce pani też iść? - Już schodzę! 
Bardzo szybko znalazła na dole. - Ale jeśli defilada ma być w Alejach 
Jerozolimskich, to stąd dosyć daleko. - Pośpieszmy się! - Tymon wniósł do 
piwnicy okrągły żelazny piecyk i pogniecioną rurę. - Później to zamontuję, a 
teraz - zaczął przesuwać stojące na parapecie okiennym naczynia, przydałby mi 
się jakiś garnek. - Do czego? - zapytała zdumiona. - Nie uwierzy pani, ale tam, 
za rogiem, jakaś baba sprzedaje gorący żurek. Nawet apetycznie pachnie. 
Skwarkami. - Och! - szepnęła Olga niemal w zachwycie. Zostawiła album w piwnicy 
trochę z wahaniem, ale czy ktoś, gdyby tu zaszedł, połakomiłby się na czyjeś 
fotografie, i pobiegła za Tymonem, który swoimi długimi krokami przesadził już 
ulicę i zbliżał się do narożnika. Miał rację, że się spieszył, wokół kobiety z 
parującym garem zgromadziło się już sporo ludzi. W połatanym kubraku, zawinięta 
w chusty, szczerzyła do swoich klientów, wyciągających ku niej ręce z garnkami, 
szczerbate zęby. - Tam, gdzie jeść dają, jest już życie - śmiała się. - Jest już 
życie w Warszawie. Pośpiesznie zjedli żurek z resztką łęgowskiego chleba i - 
rozgrzani, a także jakby czymś pocieszeni w tym przygnębiającym krajobrazie 
wojny - skierowali się w stronę, skąd dobiegały... nie do wiary, ale tak było... 
z morza gruzów, z przywiewanej zewsząd woni spalenizny dobiegały dźwięki 
wojskowej orkiestry. Biegli i razem z nimi biegli wydostający się nie wiadomo 
skąd ludzie, z załomów murów, z bram otwartych na czeluście zwalonych oficyn, z 
podwórzy zasypanych cegłami - zewsząd biegli ludzie, którzy już tu wrócili, 
którzy już byli w Warszawie. - A pan mi powiedział, że się pośpieszyłam! - 
zawołała z wyrzutem Olga. Tymon na chwilę przystanął, dyszał tak jak ona. - 
Żałuję, że to powiedziałem. Bo gdybyśmy akurat dziś nie przyszli, to byśmy tego 
nie widzieli. Ominęłoby nas to... święto. - Święto! - szepnęła Olga. I nagle: 
cios w samo serce! Trzeci cios w serce tego dnia! Pierwszy - na widok 
zniszczonego miasta, drugi - spalonego domu, i trzeci, może ze wszystkich 
najboleśniejszy - afiszu na murze, chyba nie jeden już tu rozklejony, już obecny 
w oswobodzonej Warszawie. Jak bardzo pragnęło się innych słów, jak były tu 
potrzebne wyrazy braterstwa z tymi, którzy tu polegli, z cieniami, duchami 
ludzi, którzy przez pięć lat nie złożyli broni, słowa braterstwa i wreszcie 
niesionej pomocy. A wisiały plakaty z obelgą i nienawiścią. Z pogardą. "Ak - 
zapluty karzeł reakcji". Kto kazał je rozklejać chłopcom, którzy z tak daleka, 
przez ogień i śmierć, szli do Warszawy? Kto wymyślił te słowa, przekreślające 
braterstwo broni, tyle razy nieobecne na tej nieszczęsnej ziemi? Kto? Po co? I z 
jaką straszną także przeciwko sobie odwagą? - Chodźmy! - przynaglił Tymon. - I 
zaniepokoił się, patrząc na nią: - Co się pani stało? - Nie... nic... A jednak 
tak... Stało się, o Boże! Coś się stało! Nie rozumiał, nie zwrócił uwagi na 
plakat, a może nie pojął jego treści. Łęgowo było wysepką, do której mogły nie 
docierać wszystkie echa z Polski. Pociągnął ją za rękę. - Pośpieszmy się! Oni 
już idą! Wepchnęli się w rzadki tłum stojący na obrzeżach Alei. Oni już szli! 
Czwórkami. W zielonych płaszczach i rogatywkach. Polskie wojsko w oswobodzonej 
Warszawie. Tyle lat maszerowali tymi ulicami żołnierze w mundurach koloru 
feldgrau, tyle lat plugawili to miasto swoim wyglądem, swoją obecnością. I oto 
polskie wojsko w oswobodzonej Warszawie! Chłopcy i mężczyźni, dziewczęta i 
kobiety - zebrani, zwołani z całego obszaru ogromnego obcego kraju wieścią, że 
walcząc mogą iść, mogą dojść, mogą wrócić do kraju... Olga przypomniała sobie 
rozmowę z żołnierzem w ciężarówce i zdała sobie sprawę, że zdobyli, uwolnili 
Warszawę i oto szli jej ulicami żołnierze, którzy nigdy jej przedtem nie 
widzieli, chłopcy i mężczyźni ze wschodnich wsi i miasteczek, jak ten chłopak z 
Husiatyna, z Podola, Polesia i Wileńszczyzny... Oni także nigdy przedtem nie 
byli w stolicy swego kraju. A teraz maszerowali pośród jej gruzów. Miasto, przez 
które szła ta defilada, było pobojowiskiem. Nieczęsto w historii świata defilada 
odbywała się na polu bitwy. Cienie poległych tu żołnierzy towarzyszyły żywym w 
przemarszu przez nie istniejące już barykady, przez zamilkły, ale trwający tu 
wciąż echem ostrzał wroga. Ale żywi nie chcieli, żeby im towarzyszyły... Czy to 
było możliwe? To nie było możliwe, żeby oni, wszyscy, którzy tu szli, tego nie 
chcieli, żeby myśleli literami plakatów... Olga poczuła skurcz w krtani, 
załzawionymi oczyma patrzyła na przechodzące oddziały. Takie szczęście i czegoś 
żal, po co ten żal, ten niepotrzebnie zadany ból. Ludzie wiwatowali, zrywali 
czapki z głów, Tymon także krzyczał coś, wymachując rękami w radosnych gestach 
powitania. Gdy przeszły już ostatnie oddziały, a ludzie wciąż się nie 
rozchodzili, zwrócił ku Oldze rozognioną rumieńcem twarz. - Też bym poszedł! Jak 
Boga kocham! Poszedłbym, gdybym tylko dzieciaki miał z kim zostawić! Rozwodził 
się nad tym długo, kiedy wracali na Filtrową. Ale ona milczała. Po drodze 
jeszcze raz zjedli żurek u kobiety, która wyniosła skądś z gruzów nowy gar 
parujący smakowitą zupą. Napełniając nią podsuwane pod jej chochlę garnki i 
menażki, drugą ręką upychała pieniądze do pęczniejącej kieszeni kubraka. - 
Takiego żurku - wołała - nie było przed wojną nawet w "Bristolu" ani w "Adrii". 
- Ani w "Adrii" - powtórzyła za kobietą Olga. Ale nie wracała już do swoich 
wspomnień z pobytów ze Stachem w tym lokalu. Inne wojsko miała teraz przed 
oczyma, a w sercu wciąż ten niepotrzebny, niepotrzebnie zadany ból. Po powrocie 
na Filtrową Tymon zabrał się od razu do montowania piecyka. Na szczęście piwnica 
była przy kominie i nie trzeba było rury wypuszczać oknem. Tymon wybił dziurę w 
kominowej ścianie i wprowadził w nią rurę, potem poszedł na poszukiwanie gliny, 
nie znalazł jej, więc rozmoczywszy w wodzie gruz, pokruszone cegły i zaprawę, 
obetkał starannie, zalepił dziurę wokół rury i gdy rozpalił w piecyku, rura 
zagrała triumfalnym śpiewem ognia. - Zaraz będzie tu ciepło - powiedział - że 
kożuchy trzeba będzie ściągać. Gdy pracował, a teraz, gdy się cieszył, Olga 
przyglądała mu się z napiętą, prawie bolesną uwagą. Nie będzie go z nią, kiedy 
przyjdzie tu po raz drugi. Bo przecież musi przyjść, nie zostawi tak domu, 
sprzeda biżuterię zapisaną jej przez panią Zgorzeniecką, Lolo Smoliński na pewno 
będzie mógł jej w tym pomóc, i przyjdzie tu, wynajmie murarzy, chyba murarze z 
całej Polski zlecą się teraz do Warszawy... Ale czy potrafi z nimi rozmawiać, 
ugodzić się, przypilnować ich przy robocie? I gdzie będzie w tym czasie 
mieszkać, czy w tej piwnicy, sama wśród gruzów? Chciała go zapytać, czy będzie 
mógł jeszcze raz...? Nie przeszło jej to jednak przez usta. Ten człowiek miał 
przecież swoje życie, swoje obowiązki, będzie musiał rozejrzeć się za jakąś 
pracą, miał dzieci i dziadka na utrzymaniu, z jakiej racji miałby zajmować się 
nią, akurat jej pomagać? Na pewno znajdzie się ktoś tu na miejscu, w Warszawie, 
komu mogłaby zlecić nadzór nad odbudową domu, choćby kilku pokoi, w których 
mogłaby zamieszkać. Zdała sobie sprawę, że myśli wciąż dawnymi kategoriami: 
zlecić... kilka pokoi... a świat tak gruntownie, tak okrutnie się zmienił. 
Stach, kiedy wróci, zajmie się wszystkim, a jej tymczasem wystarczy mała klitka, 
jedna ze służbówek za kuchnią najzupełniej jej wystarczy, będzie w niej czekać 
na Stacha, żeby od razu mógł ją znaleźć, kiedy wróci... A teraz... - zerwała się 
z miejsca, szukając jakiejś kartki papieru, na której mogłaby wypisać swój adres 
na wypadek, gdyby ktoś szukał jej, kiedy będzie jeszcze w Łęgowie, gdyby miał 
ktoś dla niej jakąś wiadomość... Teraz wszyscy ludzie mieli dla siebie 
wiadomości, oczekiwane od lat... Kartki nigdzie nie było, więc wzięła pierwszą z 
brzegu książkę, żeby obedrzeć ją z okładki, ale ręka jej zadrżała. Tak mało 
rzeczy, przedmiotów, tak mało wszystkiego ocalało w Warszawie, że niszczenie, 
dodatkowe niszczenie czegokolwiek wydało jej się prawie świętokradztwem. Oddarła 
w końcu kawałek papieru z opakowania kryształów i ołówkiem, który - na szczęście 
- miała, zaczęła pisać wyraźnie i jak jej się wydawało - "dobitnie", a każda 
litera była prośbą i nadzieją: "Jestem w majątku Łęgowo - tu następował dokładny 
adres - Olga Asarowiczowa". Po chwili namysłu dopisała: "Mama nie żyje". - 
Trzeba to przybić przy drzwiach - powiedziała do Tymona. Wziął papier w ręce. - 
Ale czym? - Nasz stróż miał zawsze gwoździe. - Wszystko przysypane gruzem. - 
Musimy znaleźć. Musimy! - powtórzyła gorączkowo. Poszedł do stróżówki i zaczął 
odgarniać gruz ze zwalonej klatki schodowej, zgruchotany cement i kawałki 
cegieł, a ona znowu pomyślała, że kiedy przyjdzie tu po raz drugi, jego z nią 
już nie będzie, znajdzie się tu sama, choć może będą tu już wokół jacyś 
ludzie... Nie odstępowała go ani na krok, gdy szukał wśród gruzu, a potem - 
znalazłszy gwoździe - udał się z kawałkiem cegły zamiast młotka do wejściowych 
drzwi, żeby przybić tam kartkę. - Z przodu - poprosiła - żeby była od razu 
widoczna. - Nie - poradził - przybiję na wewnętrznej stronie futryny. I tak ją 
każdy dostrzeże. Każdy... kto by pani tu szukał. A kartka tu dłużej przetrwa, bo 
może przyjść odwilż i deszcz by ją zniszczył. - Dziękuję - powiedziała z 
prawdziwą wdzięcznością. Jaki był praktyczny! I przewidujący! Mężczyźni w ogóle 
znają się na tylu rzeczach, na których nie znają się kobiety. - Dziękuję! - 
powtórzyła, chyba nawet z uśmiechem. On uśmiechnął się także, białe zębiska 
błysnęły w czerwonych, popękanych od mrozu wargach. Całe popołudnie spędziła na 
gorliwym porządkowaniu piwnicy, czyszczeniu tapczanu z kurzu, żeby jako tako tę 
jedną noc można było na nim przespać. Tymon wybrał się do okolicznych domów w 
poszukiwaniu kłódki, piwnicę trzeba było zamknąć, choć złudna wydawała się 
nadzieja, że złodzieje nie poradzą sobie z tym zabezpieczeniem. Jakby apelując 
do ich sumienia, Olga wypisała na kawałku papieru swoje nazwisko i za pomocą 
gwoździ i cegły, pozostawionych przez Tymona, przybiła tę "wizytówkę" na 
drzwiach piwnicy. Tymon pokiwał głową z uznaniem, gdy to zobaczył. Przyniósł nie 
tylko potężną kłódkę, ale i garnek parującej zupy, co radośnie zdumiało Olgę. - 
Nie widziałam, żeby pan brał ze sobą jakieś naczynia. - Wziąłem. Pomyślałem, że 
pani pewnie znów głodna, no i ja... także bym zjadł. - Tymon postawił garnek na 
piecyku, wyciągnął z kieszeni kożucha pół bochenka chleba. - I to także 
dostałem! Zaczyna się już handel w stolicy. Olga zdmuchnęła z chleba machorkę, 
Tymon zwykł był widocznie nosić w kieszeni papierosy, ale nie odebrało jej to 
apetytu. Pokrajała chleb na cienkie kromki, ułożyła na talerzyku; wśród naczyń, 
zniesionych z matką do piwnicy, znalazła dwa głębokie talerze, nalała do nich 
podgrzanej zupy. Grochówki - łuski z rozgotowanego grochu pływały po wierzchu 
wśród rzadkich skwarków, ale dodano do niej nawet majeranku i dużo, dużo 
ziemniaków, trochę chyba przemarzniętych, ale to nie miało, to nie mogło mieć 
żadnego znaczenia w styczniu czterdziestego piątego roku. Siedzieli przy małym 
stoliku, który dawniej stał w kącie w gabinecie, a rozłożony służył do gry w 
karty, teraz zaś z łatwością mieściły się na nim dwa talerze i ten mały z 
chlebem między nimi. Rozmiar stolika sprawiał, że siedzieli blisko siebie i 
Tymon czuł się tym skrępowany, zdawał sobie sprawę, że ona ma wciąż przed oczyma 
jego ręce, zwłaszcza tę prawą, którą wciąż musiał unosić do ust z łyżką trzymaną 
jakoś inaczej niż łyżka tak lekko i zgrabnie ujęta przez palce jej dłoni. 
Pomyślał, jakie też ręce ma pan porucznik i czy operowanie sterami samolotu 
wyrabia w rękach tyle siły, co trzymanie lejców, w dodatku kiedy konie są młode 
i nie ułożone do chodzenia w zaprzęgu. Bronił się przed stawianiem sobie takich 
pytań, czuł się nimi upokorzony, zwłaszcza że wraz ze śmiercią jaśnie pani 
zaczynała jakby odchodzić ta jego chłopskość, jak liberia nakładana na niego, 
może najbardziej przez jej - jaśnie pani - wyobrażenie o nim. Teraz zastanawiał 
się nawet, czy nie ważniejsze jest własne mniemanie o sobie. Ale przecież mogło 
być ono czasem pychą... Może nawet w tej chwili. - Piecyk - powiedziała nagle 
Olga - trzeba chyba będzie odnieść jutro tam, skąd pan go zabrał. Tymon wzruszył 
ramionami. - Pewnie bym nawet tam nie trafił. - Nie trafiłby pan? - spytała, nie 
zdając sobie sprawy, że w głosie jej brzmi prawie nadzieja. I ona ulegała 
widocznie wojennej deprawacji, choć - Boże drogi! - udawała także i przed samą 
sobą, że tak nie jest. Ileż rzeczy podczas wojny wydawało się wspólnych lub 
niczyich - czyż jej nie zabrano prawie wszystkiego, co z matką zniosły do tej 
piwnicy? A ten piecyk przyda się przecież, kiedy przyjdzie tu po raz drugi... 
kiedy może nawet będzie tu mieszkała, zanim wyremontowane zostanie jakieś 
pomieszczenie na górze... - No, tak - szepnęła - skoro pan by nie trafił... - 
Pewnie, że bym nie trafił - powiedział z naciskiem. - Jakby tak myśleć, jakby 
mieć takie skrupuły, to i drzewo by trzeba odnieść, i węgiel. A przecież już je 
spaliliśmy, ciepło się tu zrobiło jak w uchu. - Nawet nie myślałam, że może być 
tak ciepło w piwnicy. - Ale w nocy, kiedy będziemy spali... - zająknął się - 
kiedy nie będzie się dokładać do piecyka, on zaraz wystygnie i od razu zrobi się 
tu zimno. Na szczęście jest koc. Nakryje się nim pani - dodał zaraz, bo mu się 
wydało, że zobaczył popłoch w jej oczach - a ja, nie ściągając kożucha, prześpię 
się na tym krześle. - Na krześle...? - powtórzyła, jeszcze nie zdecydowana, co 
powie dalej. - Będzie panu niewygodnie... - Ależ skąd! - zaprzeczył gwałtownie. 
- Oprę się dobrze, nogi wyciągnę i będę spał, aż miło. A jak bym się obudził, to 
w piecyku rozpalę i będzie pani miała ciepło po przebudzeniu. Milczała długo. 
Tapczan był szeroki i wydawał się jakby coraz szerszy, gdy na niego patrzyła, 
myśląc o nocy dużego mężczyzny w kożuchu spędzonej na chybotliwym krzesełku. - 
Nie, nie - sprzeciwiła się słabo - to nie jest dobry pomysł. - Nie ma lepszego. 
- Jest - szepnęła, przerażona tym słowem, decyzją, którą zawierało. - Jest... 
Obydwoje zmieścimy się na tapczanie. Sytuacja jest przecież wyjątkowa... 
właściwie wojenna... - Całkiem wojenna - potwierdził, tłumiąc rozbawienie jej 
zmieszaniem - ale mnie naprawdę będzie tu dobrze, prześpię się na krześle. - Nie 
mogę na to pozwolić - powiedziała już całkiem stanowczo. Zrozumiała, że 
zachowuje się śmiesznie, starodawnie i zupełnie przedwojennie, a oznaczało to, 
że wciąż tkwi w innej epoce, bezpowrotnie minionej. - Położy się pan od ściany, 
a ja na drugim brzegu... Teraz on jakby się zaniepokoił. - Bardzo proszę - 
powiedział, odwracając wzrok od jej twarzy - niech mi pani pozwoli spać na 
krześle. - Nie - obstawała przy swoim. - To by było okrutne z mojej strony. 
Niech pan sam powie, czy ten tapczan nie jest dostatecznie szeroki? - Jest 
szeroki... dostatecznie - powtórzył, zastanawiając się nad znaczeniem ostatniego 
słowa i nad tym, czy ona takie właśnie znaczenie mu przydała. - Ale mimo to... - 
Ależ pan uparty! Świeczka zaraz się dopali, a nie znalazłam więcej świec, więc 
niech pan pakuje się na tapczan od ściany, a ja położę się tu... na brzeżku... - 
Bardzo proszę! - powtórzył. - Ja przecież nie potrzebuję specjalnych wygód... - 
Jest pan tak samo zmęczony jak ja. A jutro czeka nas droga. Może nie trafić się 
nam ciężarówka, więc niech się pan nie certuje, jak panna... - usiłowała 
żartować, a teraz on poczuł się śmieszny, ale wciąż wydawało mu się, że nie 
powinien godzić się na tę propozycję. - Będzie pani niewygodnie - bąknął. - 
Zajmę za dużo miejsca... - Chciał powiedzieć, że wszystkie kobiety narzekały 
zawsze, że tyle go było w łóżku, ale na szczęście zdołał powstrzymać się od 
użycia tego chełpliwego argumentu. - Nie położę się, dopóki pan się nie położy. 
A naprawdę jestem zmęczona całym tym dniem. I świeczka, jak pan widzi, już 
całkiem się dopala. - No dobrze - westchnął Tymon, wzruszywszy ramionami. 
Władował się na tapczan, ułożył się twarzą do ściany i przykrył z głową 
kożuchem. Olga zaś, w przewidywaniu nocnego zimna, nałożyła futro, czym prędzej 
wyciągnęła się jak struna na drugim brzegu tapczanu, nogi przykryła kocem i 
zdmuchnęła świeczkę. Wydawało jej się, że długo nie będzie mogła zasnąć. Że 
osaczą ją wspomnienia całego życia w tym domu, że może wreszcie zacznie płakać, 
nie pokazując nikomu swojej rozpaczy, ale już pierwsze obrazy szczęśliwego 
dzieciństwa zaczęły rozmazywać się w senności, jakby także nad wszelki wyraz 
szczęśliwej - w cieple i w bezpieczeństwie, przy człowieku, który już zaczynał 
chrapać donośnie, a jej to wcale nie przeszkadzało, nic a nic... W nocy obudził 
ją jednak przejmujący chłód. Piecyk wygasł i, jak przewidywał Tymon, piwnica z 
oknem o pojedynczej szybie szybko wyziębła. Karakuły pani Zgorzenieckiej były 
bardziej eleganckie niż ciepłe, Olga podciągnęła wyżej koc, przykryła nim twarz, 
starając się nie myśleć, jaki jest brudny, ale i to nie pomogło, zaczynała 
dygotać i przerażenie ogarniało ją na myśl, że może się zaziębić, może dostać 
zapalenia płuc, a nie powinna, nie mogła teraz zachorować, miała tyle do 
zrobienia, musiała być zdrowa, dzielna i zdrowa, wymagała tego od siebie... 
Przysunęła się bliżej środka tapczana, ostrożnie - żeby nie obudzić Tymona - 
narzuciła na nogi kraj jego kożucha. Zrobiło się cieplej, ale jeszcze nie tak, 
żeby uciszyły się dreszcze, wsunęła się więc głębiej pod kożuch, Tymon się 
poruszył, ale nie obudził, zachrapał nawet donośniej, od jego pleców, od niego 
całego rozchodziło się, biło, promieniowało kojące ciepło, było taką pokusą, że 
przysuwała się do niego coraz bardziej, coraz bliżej, coraz nierozważniej; 
przestrzeń między nimi malała wciąż i zmalała tak, że wystarczył ostatni, 
niepohamowany ruch ciała, żeby przywrzeć do jego pleców - i zrobiła to: 
przytuliła się do niego od stóp po czoło, wreszcie rozgrzana i uspokojona, nie 
dopuszczająca już do siebie żadnej złej myśli. Kożuch śmierdział baranim odorem, 
była pewna, że tylko baranim odorem, chyba śmierdziały tak wszystkie źle 
wyprawione kożuchy i musieli tak śmierdzieć ludzie, którzy je nosili; za dużo, 
pomyślała sennie, wymagałoby się od losu pragnąc, żeby w tych strasznych czasach 
ciepło miało jeszcze zapach perfum... VIII - Ktoś do nas idzie - powiedziała 
Zuzanka od okna. Wychuchała w zamarzniętej szybie dziurkę i wyglądała przez nią 
na drogę. - Kto? - spytał Tymon z nadzieją. Zerwał się od stołu, ruszył ku oknu. 
Ale Zuzanka powstrzymała go w pół drogi. - Ten, co siedział dawniej przy bramie 
do pałacu. - Majchrzak? - Majchrzak - potwierdziła Zuzanka. Zeskoczyła z ławki, 
podbiegła do drzwi. Ale zanim odsunęła skobel, spojrzała na ojca. - Otworzyć? Co 
za smarkata! - pomyślał Tymon z rozczuleniem, ogarniającym go coraz częściej i 
dotkliwiej, odkąd nosił się z tą swoją decyzją, za słaby, żeby ją podjąć wobec 
domowych obowiązków, ale coraz bardziej przeświadczony, że była jego 
powinnością, okrutną powinnością mężczyzn w latach, nieraz całkiem bezmyślnie 
wybranych przez historię. Co za smarkata! - uśmiechnął się do Zuzanki ze 
smutkiem. Nikt jej nigdy niczego nie uczył, a wiedziała tak wiele. Także i to, 
że nie lubił i unikał Majchrzaka, od kiedy wyforował się wśród służby 
folwarcznej na samozwańczego prowodyra. - Sam otworzę - powiedział niechętnie i 
bez pośpiechu skierował się ku drzwiom. Dziadek, który przebywał teraz w łóżku 
częściej jeszcze niż w lecie, odwrócił się twarzą do ściany. - Nie ciekaw 
jestem, co powie - mruknął. - A powinno to dziadka obchodzić! - Mnie już nic nie 
obchodzi. Aby mi taki grobowiec wystaw, jaki ma jaśnie pani. Z aniołem! - Skąd 
ja dziadkowi takiego anioła wytrzasnę? - Nie musi być taki sam - zgodził się 
wielkodusznie dziadek. - Byle był anioł! - Byle był anioł! Byle był anioł! - 
zaczął powtarzać Adaś, skacząc przy łóżku pradziadka. Majchrzak tupał już na 
progu, otrzepując nogi ze śniegu. - Wpuść człowieka, niech nie stoi na dworze i 
może... słucha, o czym gadamy. - Jemu co innego w głowie. Stary Roch odwrócił 
się i przez długą chwilę patrzył wnukowi w oczy. - Po mojemu, to samo. Każdy 
teraz chce dowieść, że czasy się zmieniły. Wpuść go. - Nie będę z nim za dużo 
rozmawiał. - Tymon otworzył drzwi i wpuścił gościa wraz z falą przenikliwego 
mrozu, która wraz z nim wtargnęła do wnętrza. - Co was sprowadza? - zagadnął od 
razu. Majchrzak mruknął coś na powitanie, wyciągnął chustkę, na której znać 
było, że pralnia w pałacu nie działała od dawna, wytarł nią oszroniałe od mrozu 
brwi i wąsy. Zdjął tylko czapkę, pozostał w kożuchu, uznając, że w izbie nie za 
ciepło, albo dlatego, że nikt go do jego ściągnięcia nie zachęcił, Tymon wskazał 
mu tylko miejsce na ławie. - Co was sprowadza? - powtórzył. Majchrzak splótł 
dłonie przed sobą, rozwierał i zaciskał palce. - Pogadać trzeba - powiedział. - 
O czym? - Nie udawaj, Tymon, że nie wiesz o czym. - No, to nie chcę wiedzieć. - 
Bo masz ten dom - wybuchnął Majchrzak, ślady po ospie na jego twarzy jakby się 
wygładziły, napełniły krwią. - Bo nie mieszkasz w czworakach! - Ano nie 
mieszkam. - I nie obchodzi cię to, że ten gówniarz z miasta, co dnia wywozi 
pałacowe dobro i że pokoje robią się tam puste. - Nam nic do tego. Ma prawo. - 
Ma prawo? - Majchrzak czerwieniał coraz bardziej, rozplótł dłonie i trzasnął 
pięścią w ławę, aż stojąca przy niej Zuzanka odskoczyła na środek izby. - Ale 
prawa się teraz zmieniają. I my je będziemy stanowić. - My? - przeraził się 
prawie Tymon. - Wczoraj byłem w powiecie i słyszałem, co ludzie mówią. - A co 
mówią o froncie? - O... froncie? - umilkł na chwilę wytrącony z toku swego 
myślenia Majchrzak. - O froncie też mówią. Polacy... nasza Pierwsza Armia bije 
się już na niemieckiej ziemi, spycha Niemców na zachód. Pod koniec stycznia 
ruszyła od Bydgoszczy i wciąż idzie naprzód. Tymon stał dotąd, teraz przysiadł 
się do Majchrzaka, nie zdejmował oczu z jego twarzy, z jego ust, jakby patrząc 
na nie wcześniej zbierał z nich dobre nowiny. Dziadek Roch odwrócił się od 
ściany, usiadł na łóżku. - Ale boje są straszne - dorzucił Majchrzak. - 
Słuchałem radia na rynku, podawali komunikaty. Niemcy tam mają na Pomorzu, na 
ichnim Pomorzu, wał obronny, od morza kawał na południe, schrony i umocnienia, 
wszystko natkane armatami i wszelaką bronią, obstawione wyborowym wojskiem, 
wojskiem rozżartym, bo przegrywającym, tego się oni nie spodziewali, nie 
spodziewali się, że będą przegrywać i iść do niewoli. - Do niewoli... - szepnął 
dziadek. - A cożeście, Rochu, myśleli? I to Polacy ich biorą! Tysiącami. Sam 
słyszałem. - Mój Boże! - zachłysnął się dziadek. - Chciałbym być młody. 
Majchrzak umilkł. Tymon przeliczył w myślach jego dzieci. Miał pięcioro 
drobiazgu, wojna musiała skończyć się bez niego. - Ale i tutaj jest coś do 
zrobienia! - jakby odgadując te myśli wybuchnął były stróż pani Zgorzenieckiej. 
- I tutaj! O ziemi jeszcze nie mówię, bo pod śniegiem i lodem, żaden 
skoczybruzda nie będzie jej teraz mierzył. - Moje dwadzieścia morgów dawno 
wymierzone - rzekł Tymon. Majchrzak spojrzał na niego z ukosa i zamilknąwszy 
długo ważył myśl, której jednak nie wypowiedział. Mruknął tylko: - Przecież 
mówię, że ziemia pod śniegiem i lodem. - Ja znam granice swojej poprzez śnieg i 
lód. - Co ty, Tymon, wciąż o tej ziemi? Przyszedłem o czym innym pogadać. - O 
czym? - O pałacu. Wiesz, jak mieszkamy w czworakach. Jaśnie pani - Majchrzak 
jakoś inaczej wymawiał teraz te dwa słowa, nie, żeby z nienawiścią czy drwiną, 
ale na pewno bez szacunku - jaśnie pani, jak koło nas przejeżdżała, zawsze 
odwracała głowę. I raz tam tylko była. Jeszcze za młodu. Mówiła, że pobuduje 
nowe budynki, ale od jednej wojny do drugiej wciąż jej w tym coś przeszkadzało. 
Aż umarła, ale i gdyby żyła, też by nic z tego nie było. A teraz my możemy sami 
pomyśleć o sobie. Tymon milczał, dziadek znowu obrócił się twarzą do ściany, 
Adaś usadowił się w nogach łóżka, tylko Zuzanka przyglądała się gościowi, 
miernie zresztą zaciekawiona tym, co mówił. - My gnieździmy się po kilkoro w 
izbie, a w takim dużym pałacu mieszka jeden człowiek! - Pałacowa służba też tam 
mieszka - zauważył Tymon. - Ale jeszcze w oficynach. I tylko patrzeć, jak zajmą 
najlepsze pokoje. Musimy się ruszyć pierwsi. Wysiudać z pałacu tego smarkacza. I 
ją! Ją także! - Kogo? - spytał Tymon, przyczajony jak do skoku za tym obojętnym 
słowem. - Tę młódkę z Warszawy. Nikt nie wierzy, że to kuzynka jaśnie pani. Więc 
z jakiej racji ma mieć te trzy pokoje... - Jaśnie pani jej zapisała. - I co z 
tego? Czy to teraz ważne, co jaśnie państwo komu pozapisywali? Ważne, kto na to 
pracował! Kto do tego ręce przykładał! - Ty najbardziej - odezwał się dziadek 
spod ściany - jakżeś przez całe dnie przy bramie siedział. - Ale oko miałem na 
wszystko! Na wszystko! Mało się złodziei wokoło kręciło? - No, właśnie - 
zamruczał dziadek - a teraz pierwsi będą się pchać do pałacu. - Co innego 
złodziejstwo - oburzył się Majchrzak - a co innego brać swoje w takiej dziejowej 
chwili. - Wy, Majchrzak - stary Roch usiadł znowu na łóżku, bose stopy wsunął w 
rozdeptane kapcie - nauczyliście się teraz gadać jak ksiądz. Tylko naukę inną 
głosicie. Skąd wam się to wzięło? - Z bidy mi się to wzięło! Z bidy! Z 
chłopskiej! Z czarnej! A wy już ją macie po wierzchu pobieloną... - Znowu mi ten 
dom wypomnisz - nasrożył się Tymon - i te moje dwadzieścia morgów? Majchrzak, 
jak poprzednio, kiedy mowa była o Tymonowych morgach, zamilkł na chwilę i 
zastanawiał się nad czymś, czego jednak nie miał odwagi rzec. - O ziemi jeszcze 
nie mówimy - powiedział tylko. - A właściwie, z czym żeście do mnie przyszli? - 
Tymon wstał, jakby już nie miał czasu na dalsze gadanie. Na próżne gadanie. Bo 
dodał stanowczo i groźnie: - Warszawianki ruszyć nie dam!... - Jakiej... 
warszawianki? - nie zrozumiał Majchrzak głównie dlatego, że dziwny mu się wydał 
gniew Tymona i jego nagła potrzeba opiekuństwa. - Tej, co jej jaśnie pani trzy 
pokoje w pałacu zapisała. Dom jej w Warszawie Niemcy spalili, niech ma chociaż 
to. - Trzy pokoje dla takiej siksy? - zapiał Majchrzak z oburzenia. - Niech ma 
chociaż to - powtórzył Tymon. - Nie dam jej ruszyć. - Najpierw - złagodniał 
jakoś Majchrzak i przymilkł na chwilę - najpierw trzeba coś zrobić, żeby ludzie 
chcieli iść na pałac. - A nie chcą? - zachichotał dziadek; Adaś mu zawtórował. 
Majchrzak znów splótł dłonie przed sobą, zaczął zaciskać i rozwierać palce. - 
Nie chcą - wyznał prawie wstydliwie. - Nie chcą? - roześmiał się także Tymon, 
ale z niedowierzaniem. - To znaczy... są tacy, co chcą. Ale i tacy, co wolą 
zostać w czworakach. - Wolą zostać - nie dowierzał wciąż Tymon. - Dlaczego? - Bo 
komórki tam mają, inwentarz chowią... Do pałacu ze świniakami się nie wprowadzą. 
- Ano nie - przyświadczył wciąż z uciechą dziadek Roch. - No to o co ci chodzi? 
- spytał Tymon już z wyraźnym zniecierpliwieniem. - I co ja mam do tego? - 
Trzeba do nich przemówić! Do rozumu przemówić! Myślałem, że pójdziemy we dwóch, 
ludzi zbierzemy... Tymon wzruszył ramionami, usiadł znów na ławie. - Ja tam się 
do takich spraw nie mieszam. - Bo co? - nastawał Majchrzak. - To teraz powinny 
być wspólne sprawy. - Jakie one tam wspólne? - No tak - Majchrzak wrócił znów do 
nie opuszczającej go najwidoczniej myśli, może nawet już ją kształtował jako 
zarzut przeciwko Tymonowi. - Wy macie dom, to co was obchodzi, jak inni 
mieszkają? - Obchodzi mnie, ale nie aż tak, żebym ludzi agitował na zamieszkanie 
w pałacu. A dom, widzisz, jaki jest. Niech się tylko wojna skończy, dokończę 
budowy i dopiero wtedy będzie na co patrzeć. - I teraz jest - rzekł Majchrzak 
chmurnie. Tymon się roześmiał. - Więc może z tego powodu mnie wybrałeś, żebym 
poszedł z tobą ludzi namawiać. Że niby dlatego, że sam mieszkam lepiej, z tego 
wstydu, że mieszkam lepiej, powinienem dążyć, żeby inni zamieszkali w pałacu. 
Majchrzak także się uśmiechnął, krótko i jakoś krzywo. - Tak nie myślałem, ale 
coś w tym jest, skoro sam na to wpadłeś. - Nie pójdę! Na darmo traciłeś czas. A 
tobie radzę, rób jak chcesz, ale innych nie namawiaj. - Znajdę na nich sposób - 
Majchrzak opuścił głowę, wyłamywał palce. - Jaki? - Nie przyszedłem się tu 
zwierzać. - W ogóle niepotrzebnie przychodziłeś - Roch Duda wlazł z powrotem pod 
brudną i potarganą kołdrę, odwrócił się znów do ściany i z czołem przy niej 
ciszej rzekł: - Jaśnie pani w grobie by się przewróciła, jakby po jej pokojach 
zaczęło latać tyle hołoty. Jak one by wyglądały, jak by w ogóle wyglądał nasz 
pałac?! - Sami powiedzieliście: nasz! Uczepił się tego słowa Majchrzak. - I tak 
myślę: nasz, łęgowski! - dziadek poderwał się na łóżku, przechylił się ku 
Majchrzakowi. - Byliśmy zawsze z niego dumni. I powinniśmy tacy zostać, wszyscy 
ludzie z Łęgowa. Kiedy się gdzieś dalej pojechało, na jarmark albo na odpust, i 
zapytano: skąd jesteście? to jak się odpowiedziało, że z Łęgowa, ludziom się 
oczy rozjaśniały. Bo wszyscy wiedzieli, że tu taki pałac jest, najpiękniejszy w 
okolicy, i taki stary. Sławny pałac Zgorzenieckich. Niemcy go nie zniszczyli, to 
my go mamy zniszczyć? - Kto mówi o zniszczeniu? - oburzył się Majchrzak. - Jak 
zamieszkamy, to od razu zniszczymy? Dziadek pokiwał głową. - A czy ty 
przyzwyczajony jesteś, Majchrzak, do chodzenia po takich podłogach, do siedzenia 
na kanapach i fotelach, do dotykania takich pięknych, kruchych mebli, do 
patrzenia na obrazy na ścianach...? - Przyzwyczaję się! - krzyknął Majchrzak. - 
Nie jestem przyzwyczajony, ale się przyzwyczaję. - Nie przyzwyczaisz się. Nie 
potrafisz tego wszystkiego uszanować. Nie potrafisz patrzeć na to, bo to jest do 
patrzenia i szanowania. Jaśnie pani to tylko po pokojach chodziła i spoglądała 
sobie to na jedną piękność, to na drugą. Ona i jej przodkowie kupowali na 
świecie i zwozili do Łęgowa same cuda, najpiękniejsze i najdroższe. A ty chcesz 
teraz pośród tego wszystkiego babę swoją posadzić i między to dzieciaki swoje 
wpuścić? I Mączniaczkę z jej bachorami? I Kosidę, co jak się upije, to od razu 
rzyga, rzyga byle gdzie. I tych trzech Strzelczyków zawsze skorych do bijatyki 
nawet między sobą? Byle co łapią w rękę, krzesło czy stół, i walą. Wszystkich ci 
tu nie będę wymieniał, znasz ich tak samo jak ja. Baby na pokojach pranie będą 
robić, kuchnie sobie pozakładają, bo przecież nie będą gotować wszystkie razem w 
jednej pałacowej, za łby by się pierwszego dnia pobrały... Dzieciaki potłuką 
wszystko, co nadaje się do potłuczenia, z nogami na fotele i kanapy wlizą, wszów 
w obicia napuszczą... - A co wy, Rochu, tacy na wszy zawzięci jesteście? Wasze 
dzieciaki nie mają? - Nie mamy! - chórem, z oburzeniem i dumą wrzasnęli mali 
Dudowie. Zuzanka podniosła obie rączki do głowy, dotknęła delikatnie palcami 
lśniących włosów, Adaś, spojrzawszy na nią, zrobił to samo. - Nie mamy! Ani 
jednej! - Nie wierzę - roześmiał się drwiąco Majchrzak. - Nie wierzę w takie 
cuda. Zuzanka przyskoczyła do niego, podetkała mu pod nos głowę, żeby sam 
zobaczył. - Pani z Warszawy głowy nam myje, a potem ocet leje. - Jaka pani z 
Warszawy? - Ta z pałacu - wyjaśniła Zuzanka. Majchrzak odwrócił wzrok od jej 
głowy, podniósł oczy na Tymona. - To tak... - mruknął. - A dlaczegóż to ona 
wszystkim dzieciom octu na głowy nie leje, jak tak jej na czystości zależy? - A 
matek te dzieciaki nie mają? - spytał dziadek. - NiechĂby te wasze baby mniej na 
progach rajcowały, na wszystko by miały czas, na porządek i na czystość... 
Majchrzak rozejrzał się po izbie. - A u was niby czysto? - Ale my kobiety nie 
mamy! - krzyknął stary Roch. - Wszystko sami robimy... to znaczy Tymon... 
głównie Tymon pierze i sprząta, a od kiedy jaśnie pani nam nie stało i z pałacu 
obiadu już nie dostajemy, to i gotuje, co tam potrafi. - Przecież słyszałem - 
zaczął Majchrzak podchwytliwie, ślady po ospie pociemniały, jakby się pogłębiły 
od złośliwości, którą miał w twarzy - Zuzanka mówiła, że ta pani z Warszawy... - 
Cicho - powiedział Tymon, nawet nie za głośno i całkiem spokojnie. - Cicho, do 
jasnej cholery! Słuchać tego nie można! - Nie miał wcale na myśli ostatnich słów 
Majchrzaka, wcale go nie obeszły - zemdliło go od całej jego rozmowy z 
dziadkiem, a najgorsze było w niej to, że obydwaj mieli rację i obydwu właśnie 
on, Tymon, musiał ją przyznać. Bo za długo trzy pokolenia Dudów jeździły z 
jaśnie panią, żeby nie uszanować tego, co ona szanowała i kochała, jej pałacu, 
jej domu, choć teraz mało kto tak pomyśli, czasy szły takie, że to, co po 
dawnych polskich panach zostało, będzie uważane tylko za chłopską krzywdę i 
dziejową niesprawiedliwość. - Ale przecież on należał do krzywdzonych, do tych 
zagarniętych przez los w dziejową niesprawiedliwość, mieszkałby jeszcze w 
czworakach, gdyby Monika z tymi swoimi od jaśnie pani morgami nie jego sobie 
upatrzyła, więc wiedział, jak tam jest, i także powinien teraz myśleć, że coś z 
tą biedą trzeba zrobić, jakoś wyprowadzić z niej ludzi, wskazać im inny los, 
inne pragnienia i inną miarę radości... - Tata! - odezwała się w bardzo 
odpowiedniej chwili Zuzanka. - Mamy prać! - No właśnie! - ucieszył się prawie 
Tymon, wyszedł do sionki i przyniósł balię. - Przez to gadanie z głowy mi to 
wyszło. Majchrzak chwycił czapkę. - Nie uradziliśmy za wiele - powiedział. - Bo 
to niełatwa sprawa do radzenia, przynajmniej dla mnie - rzekł Tymon. Po wyjściu 
Majchrzaka zabrał się do prania z gorliwością, która aż rozśmieszyła dziadka. 
Ale gdy Tymon rzucił mu ponure spojrzenie, zrobiło mu się go żal. Bo kto to 
widział, żeby chłop zajmował się taką robotą? Nie powiedział mu jednak, że 
powinien się ożenić, od pewnego czasu już mu tego nie powtarzał, nie miał 
odwagi, Tymon zmienił się i dziadek nie miał już odwagi przypominać mu, że 
niejedna dziewucha w Łęgowie z podskokiem wydałaby się za niego, choć wdowiec i 
dzieciaty. - Głodny jestem! - zawołał Adaś, zeskoczywszy z łóżka dziadka. Stanął 
przy balii, patrzył na ojca z pretensją. - Widzisz przecież, co robię - Tymon 
wykręcał w za silnych do takiej roboty dłoniach jakieś dziecinne łaszki, aż 
darły się i pruły, powinien to słyszeć, ale nie słyszał. Spojrzał na dziecko 
pochmurnie: - Jak skończę, ugotuję zupy na kolację. - Ale ja jestem teraz 
głodny! - nie ustępował Adaś. - Zuzanka! - krzyknął ojciec. - Ukraj mu kawałek 
chleba! - Chleba mamy mało - powiedziała Zuzanka z troską dorosłej gospodyni. 
Nie ruszyła się z miejsca i także patrzyła na ojca z pretensją. Albo mu się tak 
wydawało. Bo wciąż myślał, że wojna zakończy się bez niego, że będzie tu tkwił w 
tej chałupie nad balią i garami, kiedy inni zapisywali w swoim męskim życiorysie 
najpiękniejsze karty, dobijali wroga w jego gnieździe, zdobywali miasta i 
sztandary, przybliżali dzień zwycięstwa. Bez niego. Bez niego! Ale przecież, 
mocny Boże! - nie mógł ich zostawić, tych swoich sierot, tylko na opiece 
dziadka, który sam wymagał opieki, w dodatku bez żadnego zaopatrzenia, choć może 
jako żołnierzowi należałaby mu się i pensja, i deputaty z majątku. Tylko że cała 
łęgowska gospodarka była pod znakiem zapytania i nie można było opierać na niej 
bytu rodziny. A polskie wojsko szło na Berlin! Przez tyle lat okupacji nie można 
było sobie nawet wyobrazić takiego obrotu wojennych spraw - polskie wojsko szło 
na Berlin, a on nie mógł być w jego szeregach... - Ukraj Adasiowi chleba - 
powiedział łagodnie, właśnie dlatego tak łagodnie, żeby nie krzyczeć, nie 
złorzeczyć. - I sobie weź! I daj dziadkowi! Rano pójdę na wieś, może gdzie 
chleba zdobędę. - Jakby wojsko znów jechało, to by chleb rozdawali? - spytał 
Adaś. Utkwił mu w pamięci dzień, kiedy prowiantowi przejeżdżającego przez Łęgowo 
oddziału rozdzielali między ludzi chleb. - To się zdarzyło tylko raz - odezwał 
się dziadek, nie zdejmując oczu z bochenka i noża w rękach Zuzanki - wojsko samo 
potrzebuje chleba, dużo chleba. - Dużo chleba! - zaśpiewał Adaś, odbierając od 
Zuzanki kromkę i od razu wpijając w nią zęby. - W przyszłym roku - powiedział 
Tymon - będziemy już jedli własny chleb - z tego żyta, co je na wiosnę na naszym 
polu zasieję. Powiedział to zwyczajnym, wcale nie uroczystym głosem, i słowami 
zwyczajnymi, nie dobieranymi staranniej niż w codziennej mowie, a jednak wszyscy 
troje - dziadek, Adaś i Zuzanka - pojęli od razu ważność i znaczenie tych słów. 
Przestali pracowicie ruszać szczękami, przełykać łakomie kęsy, patrzyli na niego 
z odświętną jakąś uwagą, choć on nie wytrzymał siły i ufności tych spojrzeń i z 
nagłym zasmuceniem odwrócił od nich wzrok. Bo powinien jeszcze powiedzieć - kto 
ten chleb upiecze, kto rozczyni ciasto w dzieży i wyrobi je kobiecymi rękoma i 
kobiecymi oczyma dopilnuje, żeby wyrosło jak trzeba i jak trzeba upiekło się w 
dobrze nagrzanym piecu... Powinien to powiedzieć, ale nie powiedział, po raz 
pierwszy zadał sobie to pytanie i nie znał na nie odpowiedzi. A przez to, że jej 
nie znał, to sycące już teraz mówienie o własnym chlebie wydało mu się jakby 
piękną bajką opowiadaną dzieciom na pocieszenie. - Na kolację ugotuję wam 
zalewajki - dodał pośpiesznie, żeby zaraz zapomnieli o tamtych słowach, żeby 
wydawało im się, że w ogóle nie zostały powiedziane. Po kolacji wydoił krowę, 
posprzątał obie izby, dziadkowi prześcielił wyrko, bo mu siennik zjechał na 
jedną stronę, odrzucił śnieg wokół domu na wypadek odwilży, żeby uchronić nie 
pokryte jeszcze tynkiem ściany od zawilgocenia. Odrzucił nawet śnieg ze ścieżki 
aż do drogi, bo... mógłby ktoś przyjść i ciężko by mu było przebijać się przez 
zaspy... Tej, na którą czekał (skąd brała się ta nadzieja, dlaczego uroił sobie, 
że miał do niej prawo?), nie widział już od dwóch dni. Po powrocie z Warszawy w 
ogóle widywał ją raczej rzadko, choć w Warszawie tego ranka po przebudzeniu nic 
się nie stało, patrzał tylko na nią, kiedy ona jeszcze spała... Nie przepuściłby 
żadnej kobiecie, gdyby tak leżała przy nim, przytulona do jego boku, a na tę 
patrzył tylko, na jej rozgrzane od kożucha policzki, na potargane włosy, 
zasłaniające czoło, na rozchylone usta, z których wydostawał się mały obłoczek 
pary - w piwnicy było mroźnie. Więc nic się nie stało, nic, zupełnie nic, 
wszystko, co zwierzęce, było w nim uśpione, zniewolone czułością, ale w jej 
oczach, gdy je otworzyła, od razu zobaczył przestrach i powiedział: przepraszam. 
Do jasnej cholery! - dlaczego właściwie powiedział "przepraszam", za co ją 
przepraszał, przecież chyba nie za to właśnie, że... nic się nie stało? Kiedy 
przychodził do pałacu - zupełnie zresztą niepotrzebnie, bo roboty nie było 
żadnej - a ona akurat wychodziła na dziedziniec czy do parku, widział, że go 
unika. Raz tylko nie pytana zresztą o nic powiedziała, że ma zamiar odbudować 
dom w Warszawie, że skoro już 21 stycznia, a więc zaledwie w kilka dni po 
oswobodzeniu Warszawy, Krajowa Rada Narodowa wydała dekret o odbudowie stolicy, 
to każdy obywatel ma obowiązek przyczynić się do niej, jeśli tylko ma jakieś 
środki, a jej przecież pani Zgorzeniecka zostawiła trochę biżuterii. Mówiła to 
wszystko z głową opuszczoną, nie patrząc mu w oczy, jakby przed nim właśnie 
najbardziej miała się wstydzić swego zamiaru, swego pragnienia wyniesienia się 
stąd, jak najszybszego wyniesienia się stąd, choć pani Zgorzeniecka zapisując 
jej trzy pokoje w pałacu dawała jej na to długi czas, przede wszystkim do 
namysłu. I Tymon - także z opuszczoną głową i nie patrząc jej w oczy - to 
właśnie jej powiedział: - Ma pani tu mieszkanie... takie piękne, tak pięknie 
umeblowane trzy pokoje... Jaśnie pani zadbała o to, żeby nie musiała pani wracać 
od razu w te warszawskie gruzy, w wypalone ściany, pod cieknący dach... Aż 
dreszcz przechodzi po krzyżu, kiedy się o tym pomyśli: gruzy i szkielety domów 
wokoło i człowiek sam jeden... bez nikogo bliskiego, na tym pobojowisku. A w 
Łęgowie, kiedy przyjdzie wiosna... Nie widziała pani jeszcze naszego parku 
wiosną, kiedy drzewa zaczynają się zielenić... - głos mu się załamał, umilkł, a 
potem odszedł, nie pożegnawszy się z nią, choć już może wtedy najstosowniejsza 
była to chwila. Nie widział jej od tej pory, a to, że odrzucał teraz śnieg od 
drogi do domu, że oczyszczał, wygładzał, prawie polerował ścieżkę do niego 
wiodącą, było najboleśniejszym z głupstw, jakie czynił w swoim niebogatym w 
porywy i szaleństwa życiu. A jednak robił to w zapamiętaniu i zawziętości 
takiej, że ubiłby chyba na miejscu każdego, kto by mu chciał w tym przeszkodzić. 
Ale nikt mu nie przeszkadzał, księżyc stał już wysoko na niebie i oświetlał 
jasno zaśnieżone pustkowie od linii lasu z jednej, po ciemniejącą ścianę parku z 
drugiej strony. Ludzie, przyzwyczajeni do wieloletniej godziny policyjnej za 
Niemca, nie dowierzali jeszcze tej dowolności poruszania się, którą teraz ich 
obdarzano, i wieczorami nie opuszczali domów, najpewniejsi w ich ścianach. 
Pracował więc Tymon przez nikogo nie podglądany, przez nikogo nie wyśmiewany, bo 
może domyślano by się, dla kogo przygotowuje tak tę ścieżkę, coraz szerszą i 
gładszą. Zziajał się i spocił porządnie, zanim uznał, że robota zrobiona jest 
jak należy, że królowa mogłaby po tej ścieżce iść do jego domu... Uśmiechnął się 
gorzko na tę myśl, sam z siebie się naśmiewając, a po powrocie do domu od razu 
skierował się do łóżka i zwalił się na nie ciężko. Lubił kłaść się zmęczony, 
sterany jak bydlę, zasypiał wtedy natychmiast i ani mu w głowie było, że ma 
dwoje... z dziadkiem właściwie troje sierot na karku, że polskie wojsko idzie na 
Berlin, a jego z nim nie ma... nie ma... i nie będzie, wojna skończy się bez 
niego, tak jak bez niego się toczyła, szkoda, że taki był z niego chłop, 
szkoda... tylko baby miały z niego pożytek, ale to ani prawdziwy pożytek, ani 
zaszczyt... W środku nocy zbudził go krzyk dziadka, że się pali. Zerwał się, 
zaćmiony jeszcze głębokim snem, ale oprzytomniał od razu, zobaczywszy ogromną i 
bliską łunę w obydwu oknach izby. - O, Jezu! - jęknął. - To chyba pałac! - i już 
naciągał spodnie, szukał kurtki, żeby chwili nie stracić, żeby biec... - To nie 
pałac - powiedział dziadek, wpatrując się w czerwień za oknami. - Nie pałac? A 
co? - To chyba czworaki. Wylegli wszyscy przed dom, żeby widzieć lepiej, dziadek 
i dzieci boso i w bieliźnie. - Czworaki! - przyłączyła się do zdania dziadka 
Zuzanka. - Do łóżka! - krzyknął Tymon. - Zaraz mi do łóżka! Tylko jeszcze 
choroby w domu trzeba! - Ale się przecież pali - upierała się Zuzanka, 
przebierając bosymi stopami. Adaś stał obok niej, olśniony widokiem nie miał 
zamiaru usłuchać ojca, aż Tymon musiał pchnąć ich oboje do domu, dziadka za 
nimi. - Tylko choroby! - powtarzał. - Zaraz mi do łóżka, gówniarze! To czworaki 
- powiedział do dziadka. - Od razu mówiłem. Pałac bardziej na prawo. I łuna 
byłaby większa. I wyższa. - A to sukinsyn! - mruknął Tymon. - Sukinsyn! - 
potwierdził dziadek. - Ot, wymyślił. - Wymyślił! Tymon chwycił czapkę. - Muszę 
tam lecieć. Może... - zatrzymał się w progu - trzeba będzie przyjąć pogorzelców 
do naszego domu? - Coś ty? - zaśmiał się stary Roch. - Do naszego domu? Czy on 
to zrobił po to, żeby do naszego domu...? Tymon nie słuchał już dalszych słów 
dziadka, biegł na przełaj, zapadając się w zaspy, w stronę folwarku. Ostygł już 
z pierwszego przerażenia, ale nawet jeśli to nie płonął pałac, ona i tak była w 
niebezpieczeństwie i potrzebowała jego pomocy. Ludzie ze spalonych czworaków 
ruszą na pałac i kto się będzie przejmował, że nieżyjąca już jaśnie pani 
zapisała trzy pokoje jakiejś przybłędzie z Warszawy? Wyobraził sobie, jak jest 
przerażona - może ma zamiar uciekać, zostawić wszystko i uciekać do Warszawy?... 
Ale nie skierował się najpierw w stronę czworaków, zawstydził się, że nie 
pomyślał o ludziach, którzy bardziej potrzebowali jego pomocy, płonął ich 
dobytkek, a nie mieli zbyt wiele. Ta, ku której najpierw biegł, miała już to za 
sobą, tylko czy to uodparnia - pomyślał - uwalnia od żalu, gdy ma się stratę 
ponieść po raz drugi? Zawahał się, przystanął, ale po chwili ruszył jednak w 
stronę czworaków, w ogniu mogły być nie tylko ubogie sprzęty i rzeczy, ale i 
ludzie. W płonących budynkach nie było już nikogo. Majchrzak miotał się wśród 
pogorzelców, ściągających na kupę swoje graty i szmaty, szukał, dopytywał się o 
tego lub owego, wywoływał po imieniu, krzyczał, gdy długo ktoś się nie odzywał. 
Tymon przystąpił do niego, chwycił za kożuch przy gardle. - Boisz się, co? - 
Czego? - wykrztusił. - Coś ty? Czego? - Ale zaraz się zreflektował. - Chyba i ty 
byś nie chciał, żeby ktoś został w ogniu! Tymon potrząsał nim, prawie uniósł w 
górę. - Pewnie, że bym nie chciał. Tylko że ja nie miałbym go na sumieniu. - Coś 
ty! Tymon! - zaczął Majchrzak cicho. Ale nie dokończył. Tymon, wciąż trzymając 
go za kożuch pod gardłem, zaczął go bić w spokojnym, cierpliwym milczeniu, jakby 
wywiązywał się z danego mu polecenia i czynił właśnie to, co uczynić należało, 
ale bez zbytniego poruszenia, prawie obojętnie. A na koniec puścił kożuch 
Majchrzaka i najmocniejszym ciosem w szczękę odrzucił go od siebie, aż odleciał 
w tył kilka kroków i zarył się w topniejącą od ognia stertę śniegu. Może 
doszłoby do bójki, gdyby Tymon zaczekał, aż Majchrzak oprzytomnieje i rzuci się 
na niego, ale nie zaczekał, nie chciał go zbić na kwaśne jabłko, uznał, że 
dostał akurat tyle, ile mu się należało, a najważniejsze, że ludzie, którzy to 
widzieli, domyślali się może za co. Przed pałac, od strony folwarku, wyległa 
cała pałacowa służba. I Lolo Smoliński tu był, tylko nigdzie nie zauważył Tymon 
Olgi. Zapytał o nią młodego dziedzica, ale Lolo tak był rozdrażniony i 
podenerwowany, że nie od razu zrozumiał, o co go pyta. - Pani Asarowiczowa - 
powtórzył Tymon. - Czyżby tak mocno spała? - Nie - Lolo pokręcił głową w 
roztargnieniu. - Nie, skądże? Nie śpi. - Ale nie widzę jej tutaj. - Bo jej nie 
ma. - Jak to nie ma? - zająknął się Tymon. - Nie ma jej w Łęgowie. - Nie ma jej 
w Łęgowie...? - powtórzył Tymon bezradnie. A gdzie... gdzie jest? - Wyjechała. - 
Lolo wpatrywał się wilczo czujnym spojrzeniem w mrok nocy, tym ciemniejszy, im 
jaskrawsza za pasmem drzew i folwarcznymi zabudowaniami wydawała się łuna 
pożaru. Stąd mieli nadejść ci, których się spodziewał, na których czekał, 
których miał zamiar odeprzeć. - Wyjechała - powtórzył w rosnącym roztargnieniu. 
Tymon nie ustępował. - Dokąd? - krzyknął. Ten podniesiony głos wreszcie sprawił, 
że Smoliński zwrócił ku niemu głowę i jakby dopiero teraz go poznał. - Do 
Warszawy - powiedział. - Do Warszawy. Sprzedała biżuterię i ma zamiar odbudować 
choć część domu. - Znów patrzył w ciemność, ale po chwili jeszcze raz - na 
krótko - spojrzał na Tymona. - Dobrze, że jesteś! Bo ja ich tu nie wpuszczę. - 
Nawet nie zapytałem, po czyjej jesteś stronie? - dodał po długiej chwili. - Po 
żadnej. - Po żadnej? Jak to po żadnej? Nie można być po żadnej stronie. - Można. 
Bo pałacu mi żal i tych ludzi mi żal. Ale będę bronił tylko trzech pokoi pani 
Asarowiczowej. - Dobre i to - uśmiechnął się Lolo z gorzką ironią. - Wchodź do 
środka! Wchodźcie - zawołał w stronę służby. - Świateł nie gasić, niech widzą, 
że się tu czuwa. Drzwi wejściowe dobrze zamknąć! Sprawdzić i te frontowe, i te 
od strony oficyn! A gdyby komu przyszło do głowy je otworzyć - Lolo wpadł do 
jednego z pokoi przy pałacowej sieni i wrócił z dubeltówką - to pamiętajcie, że 
jestem zdecydowany na wszystko. Nie dam się nastraszyć i sterroryzować. Ze starą 
panią Zgorzeniecką albo nawet z moim dziadkiem mogłoby się to udać, ze mną nie. 
A teraz spać, a rano do roboty, każdy do swojej! Ludzie rozpierzchli się po 
pałacowych pomieszczeniach, niektórzy spojrzenia mieli wrogie, Tymon to 
zauważył. - Za bardzo się pan naraża - powiedział do Smolińskiego, gdy szli na 
pierwsze piętro, gdzie przy oknie nad wejściem młody dziedzic miał zamiar 
czuwać. - Więc co? Mam ich wpuścić?! - krzyknął Lolo. - Nie o to mi idzie. Za 
broń teraz bardzo karzą. Za Niemca karali i teraz już też. Rewizje nawet w 
domach robią... - Tutaj nikt nie przyjdzie. - Mogą czasem przyjść. Ja tylko panu 
mówię. - Dziękuję - burknął Lolo. - Dziękuję! Przysunął fotel do okna tak, żeby 
siedząc w nim mógł widzieć drogę wiodącą z folwarku do pałacu; gdy się rozwidni 
- teraz mógł tylko nasłuchiwać dochodzących z dołu odgłosów. Uchylił nawet okna, 
żeby lepiej słyszeć i uspokojony ciszą, panującą przed wejściem, rzucił się na 
fotel. - Najgorsze, że jestem zupełnie sam - powiedział nagle. Tymon skierował 
się już ku schodom na drugie piętro, gdzie mieściły się pokoje Olgi, przystanął, 
usłyszawszy te słowa. - Zawsze byłem sam - Lolo wyraźnie się skarżył i oczekiwał 
pożałowania, Tymon tak to zrozumiał, cofnął się ku fotelowi, na którym siedział 
młody Smoliński. - Nie tyle byłem, co czułem się sam. Zawsze kazano mi robić to, 
na co nie miałem ochoty. Od dziecka. Więc się buntowałem i prowokowałem 
wszystkich przeciwko sobie. I teraz znowu tak jest - dziadek wcale mnie tu nie 
przysłał, w ogóle nie pochwala tego, że objąłem Łęgowo, wbrew okolicznościom: 
objąłem Łęgowo, ojciec i stryj też nie, zastrachani mieszczanie, swego cienia 
się boją, po co, mówią, pchać się w samo oko cyklonu rewolucji, jakim będą u nas 
majątki ziemskie, trzeba przeczekać na boku, nie wiadomo, czy w ogóle będzie 
można cokolwiek posiadać, więc po co nadstawiać głowę w najbardziej niepewnej 
teraz sprawie? Ale ja ją nadstawię, tak, ja jeden i ja sam. Słuchasz mnie? - 
Słucham - powiedział Tymon. - Dobrze, że chociaż ty jesteś tutaj. Powiedziałem 
nie "ze mną", ale "tutaj". Tak jest, co? - Tak. - Więc właściwie jestem naprawdę 
zupełnie sam. Nawet ta głupia Asarowiczowa, zamiast siedzieć tu na tyłku, 
pognała do Warszawy. Wyobraża sobie, że ja tu będę czuwał... - Ja będę czuwał - 
rzekł Tymon. - Zgłupiałeś, chłopie - parsknął Lolo. - Do cna, chłopie, 
zgłupiałeś! Wcale mi nie do śmiechu, ale ogarnia mnie, gdy sobie pomyślę, że 
ty... - Niech się pan pośmieje. Przyda się panu, na zapas. Już niedługo 
zapragnie pan z tego skorzystać. Lolo zerwał się z fotela, dubeltówkę trzymał w 
wyciągniętej ręce. - Przegonię cię stąd! - Musiałby mnie pan zabić, żeby mnie tu 
nie było. Ale i tak miałby pan tu trupa. - Co za naród! - jęknął Lolo znów 
zapadając się w fotel. - Boże, co za naród! Dziadek miał rację, że nie warto tu 
nic zaczynać. Że nie ma z kim ani dla kogo... A ja miałem takie plany! Takie 
plany! Wzorowe sady chciałem tu zakładać. Całe hektary! Bydło rasowe bym 
hodował, stawy rybne założył, moglibyśmy na przykład karpie wysyłać samolotem do 
wszystkich większych miast w kraju, a nawet za granicę. Wszystko obliczyłem - 
samolot zamortyzowałby się bardzo szybko. A ile by można na tym zarobić! Nie 
tylko ja, ale i ludzie, którzy by przy tym pracowali. Słuchasz mnie? - Słucham. 
- Słuchasz, ale gówno cię to obchodzi. Bo obliczasz sobie od razu, ile ja bym 
zarobił, a ile ty, i myślisz, że ja niesprawiedliwie dużo, a ty niesprawiedliwie 
mało, teraz wszyscy tylko o tym myślą, amok jakiś ludzi ogarnął. Ale będę się 
śmiał, jak dojdzie do tego, że sami sobie będziecie zarobek wypłacać i nie 
będzie kogo oskarżać, nie będzie kogo na latarni wieszać za to, że za mało, że 
niesprawiedliwie... - Ja już pójdę na górę - odezwał się Tymon. - A idź! Idź! 
Ciekaw jestem, jak masz zamiar pilnować tych pokoi pani Olgi? Położysz się pod 
drzwiami? - Może i tak. - I będziesz tak leżał, jak Rejtan? Wiesz ty chociaż, 
kto to był Rejtan? - Niech pan sobie wyobrazi, że wiem. - Przepraszam, Tymon - 
Lolo zawstydził się i złagodniał. - Mówiono mi, że chodziłeś do szkoły, może 
masz nawet więcej klas ode mnie, bo mnie nikt nie mógł zagnać do nauki. 
Przepraszam. Nie chciałbym mieć wroga w tobie. - Nie ma pan. A co będzie dalej, 
zależy tylko od pana. - Wiem - Lolo oparł dubeltówkę o poręcz fotela - wiem. Tak 
trudno rozgryźć teraz drugiego człowieka. I tak przykro, że się nikomu nie 
dowierza. Rządca zamknął się w domu i nie zjawia się od kilku dni. Boi się 
pokazać ludziom, że jest ze mną. A nawet ten stary lokaj, Wincenty, co dnia, 
kiedy podaje mi obiad, uważa za słuszne opowiadać mi, jak to jaśnie pani po 
schodach go do kuchni ganiała, kiedy podał jej nie tę łyżkę, którą zwykła jadać. 
- On to wszystkim opowiada. - Właśnie. Nie ma żadnych innych wspomnień z 
tyluletniej służby. - Te widocznie wydają mu się teraz najważniejsze. - Sam 
powiedziałeś: teraz. Bo jakby się czasy nie zmieniły, miałby inne. - Też tak 
myślę. Pójdę już na górę. - Co ci tak śpieszno? Po co masz tam sam tkwić? Nic 
się na razie nie dzieje. A może w ogóle nie przyjdą? Może... za wcześnie 
zdradziłem się z tym, że mam broń. - Broni nie trzeba było pokazywać. - Ale 
pokazałem! Do jasnej cholery, pokazałem! - młody Smoliński zerwał się z fotela, 
przebiegł kilka razy przestrzeń od okna do wylotu schodów, zatrzymał się przed 
Tymonem. - Więc co? Mogą mnie oskarżyć o jej posiadanie i naślą na mnie tę swoją 
milicję? - Mogą nasłać. - Nawet jeśli nie użyję broni? Nawet... jeśli ci z 
czworaków wcale tu nie przyjdą i nie użyję... nie będę musiał użyć broni? - 
Myślę, że wtedy też. - Idź do diabła! Przyszedłeś mi tu krakać. Połóż się lepiej 
pod drzwiami tej swojej Asarowiczowej, do zasranej śmierci możesz tam leżeć, ona 
pewnie wcale nie wróci. - Mówiła coś? - spytał Tymon cicho. - Biżuterię dała mi 
do sprzedania i mówiła, że dom w Warszawie musi odbudować. Już ci to 
powiedziałem. - Ale czy mówiła, że nie wróci? - Może wróci po jakieś rzeczy. Ale 
fotografię męża już zabrała. - Zabrała...? - Wsadziła ją do torby, jak tylko 
zaczęła zbierać się do drogi. - Jak sobie da radę... sama w tej Warszawie? W 
tych gruzach... Na tym pustkowiu? - Już ona da sobie radę, możesz być spokojny. 
Baba zacięta, wystarczy spojrzeć w jej oczy, żeby wiedzieć wszystko. Więc co? 
Będziesz jednak warował pod jej drzwiami? - Będę. - Ty też jesteś zacięty. 
Pasujecie do siebie. Ale tylko pod tym względem. Nie przyszło ci to do głowy? - 
W ogóle nic mi nie przychodzi do głowy, proszę pana. - No to idź - powiedziałem 
ci już raz: idź do diabła! Tymon ciężko wstępował na schody wiodące na drugie 
piętro. Naprawdę starał się o niczym nie myśleć, najwyżej o tym, że ze ścian 
zniknęło wiele obrazów, zostały po nich jasne, okolone brudną obwódką plamy, 
pani Zgorzeniecka przed samą wojną miała zamiar zrobić w pałacu generalne 
malowanie, ale już nie zdążyła. Jednak - chociaż jednym tylko koniem - udało się 
młodemu Smolińskiemu wywieźć z pałacu co cenniejsze rzeczy. Ale czy się na tym 
znał? Dlaczego jedne obrazy zabrał, a inne pozostawił? Tymon długo patrzył w 
surowe oblicza nie ruszonych ze ścian portretów. Może Lolo się ich bał? Nawet 
patrzeć nie można było na nie długo, a co dopiero podnieść rękę. A może młody 
Smoliński wiedział, że nikt ich nie kupi, bo kto by chciał powiesić sobie w domu 
podobizny całkiem obcych, przeraźliwie obcych ludzi, nie krewnych ani choćby 
pociotków, w dodatku takich, co oczyma ze ścian za żywymi wodzą. Więc wybierał 
pewnie takie, co do których miał pewność, że je łatwo sprzeda, widoczki może 
jakieś albo święte postacie, które każdy lubi mieć w domu... Trzy pokoje Olgi 
Asarowiczowej znajdowały się obok siebie: Tymon z ulgą stwierdził, że drzwi od 
nich na korytarz były zamknięte na klucz, po cóż by je zamykała, pomyślał, gdyby 
miała tu nie wrócić? Spod przeciwległej ściany przesunął kanapkę i postawił ją 
pod tymi, które wiodły do pokoju zamieszkiwanego przez nią od początku jej 
obecności w pałacu. Usiadł na niej ostrożnie i od razu przypomniał mu się 
jesienny dzień, kiedy przyszedł tu do niej po raz pierwszy z Zuzanką i 
zaproszony do zajęcia miejsca na podobnej do tej kanapce, przykazał córce, żeby 
nóg nie opierała o obite jedwabiem siedzenie. Przyjrzał się teraz zawstydzony 
swoim butom, powalanym stratowaną wokół płonących czworaków ziemią, mógł je 
chociaż trochę na dole oczyścić przed wejściem na pałacowe posadzki. Nie były 
tak lśniące, jak dawniej, już warszawiacy im dogodzili, ale jednak jego buciory 
do nich nie pasowały, a jeszcze... gdyby zasnął i wyciągnął się w nich na 
kanapce... Zgroza ogarnęła go na tę myśl, bo czas się wlókł i nic się nie 
działo, a oczy naprawdę zaczynały się kleić. Rankiem ludzie z czworaków zaczęli 
znosić swoje uratowane z ognia rzeczy pod pałac. Tymona obudził - bo jednak 
musiał zasnąć, zmorzony samotnym czuwaniem - szczęk garów, wiader czy cebrzyków 
i gwar gniewnych głosów, który wybuchł nagle na dziedzińcu przed pałacem. 
Podszedł do okna, uchylił je cicho, wyjrzał na drogę wiodącą od folwarku. W 
szarym świetle zimowego świtu ciągnął pochód objuczonych przeróżnymi sprzętami 
postaci. Jakby całą przeszłość swoją dźwigali w mizernych szatach, 
niebiesiadnych stołach, kulawych krzesłach. W tych, tyle hałasu czyniących, 
kubłach, cebrach i saganach... Wzdłuż pochodu biegł Majchrzak i zdyszany wciąż 
coś krzyczał. Zdumiony Tymon myślał, że jeszcze i teraz kieruje ludzi na pałac; 
jeszcze i teraz, kiedy już szli, już się zdecydowali, już wiedzieli, że nie 
znajdą innego dachu nad głową. Ale Majchrzakowi chodziło już o co innego. Tymon, 
gdy wychylił się z okna, usłyszał jak samozwańczy prowodyr służby folwarcznej w 
Łęgowie łaje tych, którzy wlekli do pałacu swój dobytek. - I po co wam to? - 
wołał. - Po co wam te graty? W pałacu wszystkiego dość! Gdzie postawicie te 
swoje wyrka zapchlone, szafy i stoły? Gdzie je tam wciśniecie? - Ja tam swego 
nie zostawię! - Tymon poznał głos Mączniakowej, jej samej by nie rozpoznał, 
objuczonej ponad miarę, przygiętej do ziemi. - Pałacowe mogą czasem odbierać, a 
co moje, to moje. - Głupia babo! - Majchrzak przyskoczył do niej. - Kto będzie 
ci odbierał? Kto? Wszystko nasze! Na zawsze! Wchodźcie na pokoje! - Jak wchodzić 
- krzyknął ktoś z przodu spod samej ściany pałacu - kiedy zamknięte?! - No to 
brać szturmem! - krzyknął Majchrzak. - Szturmem! - Sam przyskoczył do pałacowych 
drzwi i chwyciwszy po drodze jakąś ławę, rąbnął nią w ich środek. Znalazło się 
kilku, którzy mu pomogli. Łomotanie w dębowe odrzwia rozległo się w całym 
pałacu. W krótkiej chwili ciszy między uderzeniami rozległ się z okna na 
pierwszym piętrze głos młodego dziedzica: - Odstąpcie od drzwi! Odstąpcie od 
pałacu! Nie wpuszczę was! - On nas nie wpuści! - zaczął Majchrzak. - Słyszycie 
ludzie. On nas nie wpuści! A czy to twoje? Co tu jest twoje? Wycyganione to jest 
na łożu śmierci od dziedziczki! W zamroczeniu to wam zapisała. Ale to wszystko 
nam się należy, a nie jakimś tam Smolińskim, przybłędom! - Mam prawo! Mam 
dokument, że to nasze - miotał się Lolo w oknie. - Nie dopuszczę do bezprawia! - 
Wiesz, co możesz sobie zrobić swoim dokumentem? - roześmiał się Majchrzak. - 
Podetrzeć się nim możesz! Teraz nasze prawo jest ważne! Na wiekach krzywdy 
urosło wam nasze prawo, a takie wysokie, że każdy pałac się w nim zmieści. 
Każdy! Łęgowski też! Ludzie, słyszycie mnie?! Pałac łęgowski też! - powtórzył 
Majchrzak z wiecową emfazą. Wyraźnie podobało mu się to, co mówił i jak mówił. 
Olśniło go powołanie, które nagle odkrył w sobie, może zaczynał już żałować lat, 
które spędził przy bramie na służbie u pani Zgorzenieckiej. Inni chłopi w tym 
czasie przewodzili strajkom, starostów zwalali ze stołków, a dziedzice trzęśli 
przed nimi portkami. - Łęgowskiego pałacu nie dostaniecie! - krzyknął Smoliński 
z okna. - Ludzie! - zapalał się coraz bardziej Majchrzak. - Będziecie tak tu 
stać? Takiego smarkacza się boicie? Takiego przybłędy? On was zatrzyma? On nie 
da wam wejść na pokoje? Nie pozwoli wziąć co wasze? Tyle chłopa nie da rady 
jednym drzwiom? - Przecież możemy wejść oknami! - krzyknął ktoś spod ściany. - 
Oknami! Oknami! - rozległy się okrzyki w tłumie. - Odstąpcie od okien! - 
Odstąpcie od okien, bo będę strzelał! - krzyknął Lolo desperacko. Tymon widział 
go z góry, jak wychylony przez parapet nastąpił przeciwko tłumowi dubeltówkę. 
Rozwidniało się już na tyle, że ludzie z dołu musieli go widzieć także. I broń w 
jego rękach. Cisza zaległa dziedziniec. Mąciło ją tylko dalekie krakanie wron na 
krańcach parku. - Będę strzelał! - powtórzył Lolo nieswoim, piskliwym głosem. I 
stało się coś, czego on ani Tymon w oknie drugiego piętra, ani nikt spośród 
ludzi na dole się nie spodziewał. Majchrzak szarpnął odzieniem na piersiach, aż 
ukazała się koszula i skóra pod nią. - Strzelaj! - zawołał. - Strzelaj! Najpierw 
do mnie! Ale i ty zgnijesz za mnie w kryminale. Tymon odskoczył od okna, pognał 
korytarzem ku schodom. W przerażeniu czekał na strzał, bał się, że nie zdąży, 
nie zdoła mu zapobiec. Ale cisza wciąż trwała. Może Lolo nie miał odwagi albo za 
dużo było mu tej wieloletniej strzelaniny, która wreszcie umilkła, żeby 
przeciwko komuś pociągnąć za cyngiel. A może... tylko czekał, może długo mierzył 
w obnażoną pierś Majchrzaka... Tymon biegł pokonując przestrzeń długich 
korytarzy, cisza wciąż trwała, musiał zdążyć, musiał wyrwać broń z rąk tego 
szalonego chłopaka, było mu go tak samo żal, jak tego drugiego szaleńca, który 
za bardzo przejął się swoją rolą, obydwaj za bardzo przejęli się swoją rolą, 
trzeba było im to wyperswadować, nie pozwolić, przeszkodzić... Dotarł do schodów 
i zaczął już zbiegać w dół, gdy zobaczył, że drugą stroną klatki schodowej, 
obejmującej od parteru po ostatnie piętro pałacowy westybul, wspina się w górę 
Lolo, trzymając przed sobą dubeltówkę. Płakał. - Gówniarz jestem! - wołał. - 
Gówniarz! - Nie przestając ubliżać sobie, zniknął w korytarzu lewego skrzydła. 
Tymon dopiero po długiej chwili udał się tam za nim, żeby zająć swój posterunek 
pod drzwiami pokoju Olgi Asarowiczowej. Bo zanim na dole rozległ się brzęk szyb, 
zanim ustąpiły z trzaskiem dębowe odrzwia - korytarzami rozbiegła się, 
przyczajona dotąd w przeznaczonych dla niej pomieszczeniach, pałacowa służba. 
Wiktunia ukazała się u wylotu korytarza, pędziła gdzieś dalej, ale zatrzymawszy 
się, zbliżyła się do niego. - Byłam pewna, że tu siedzisz. - To po co tu 
przyszłaś? - Żeby to zobaczyć. Żeby zobaczyć, jaką masz głupią minę. - Uważasz, 
że mam? - No chyba. - Wiktunia podeszła jeszcze bliżej, oparła kolano o kanapkę, 
na której siedział. Ironia w jej głosie przemieniła się w nagły smutek. - Co ona 
ci zadała? Dlaczego aż tyle znaczy dla ciebie, że jej drzwi pilnujesz jak pies. 
Tymon poruszył się, jakby miał zamiar pchnąć ją z powrotem w głąb korytarza, ku 
sieni i schodom. Zmilczał to, co chciał powiedzieć. Ale ona nie odchodziła. - I 
co z tego masz? - mówiła z tym samym smutkiem. - Nic z tego nie masz. Gdzie 
indziej miałbyś wszystko, a ty tego nie widzisz. Zaślepiło cię? Nie odezwał się 
i teraz. Liczył na to, że musiała się śpieszyć, w pałacu ruch był coraz większy; 
choć na dole odrzwia jeszcze trzymały, tu dzielono się już pałacowym dobrem i 
Wiktunia musiała mieć w tym swój udział, nie rezygnowała chyba z niego dla tej 
rozmowy, którą rozpoczęła i prowadziła bez żadnej dla siebie korzyści. Nie miała 
jednak zamiaru jej skończyć. - Co z tego masz? - powtórzyła. - Wszyscy się z 
ciebie śmieją, nie widzisz tego? Aż mi ciebie... żal. - Nie żałuj mnie - 
powiedział wreszcie. Przysunęła bliżej kolano, oparła się o poręcz kanapki, tak 
że widział z bliska falowanie jej piersi unoszonych szybkim oddechem. - A tego 
nie możesz mi zakazać - powiedziała cicho. - Nikt mi nie może zakazać. Ja sama 
też nie - dodała jeszcze ciszej. Bał się, że się rozpłacze, że zapomni o tym, co 
działo się w pałacu, że przegapi przez niego to, co w tej chwili powinno być dla 
niej najważniejsze; nie był wart tego. - Śpiesz się - powiedział. - Nie 
słyszysz, co się dzieje? Może już nie zostanie nic dla ciebie. Cofnęła się. 
Nasłuchiwała. Ktoś przebiegł schodami. Ktoś wpadł do korytarza, ale zobaczywszy 
ich, wycofał się i skierował w prawe skrzydło. - Nie muszę się śpieszyć - 
powiedziała. - Od dawna mam zaklepany gabinet jaśnie pani. - Od... dawna? - No - 
Wiktunia jednak trochę się zmieszała - zaraz, jak zaczęło się o tym myśleć... 
Obcy mają tu wejść? Klucznica wybrała sobie niebieski salonik, a kucharz... Nie 
dokończyła, na dole posypały się szyby. - Będzie wojna z tymi z czworaków - 
prawie z uciechą powiedział Tymon. - Uważaj, żebyś ty nie oberwał! - zawołała 
Wiktunia i rzuciła się jednak w głąb korytarza. Ale zatrzymała się na chwilę, 
odwróciła ku niemu płonącą twarz. - Ona nie wróci! - krzyknęła. - Zobaczysz! Sam 
wydasz się sobie głupi, nikt nie będzie ci musiał tego mówić. Nie miał czasu 
zastanawiać się nad tym, co powiedziała, ani go to zdążyło zaboleć, bo z dołu 
rzeczywiście zaczęły dochodzić odgłosy bójki, łomotania w drzwi, które w różnych 
stronach pałacu nie chciały ustąpić przed atakującymi, wyzwisk i awantur w 
prawdziwie niepałacowym stylu. Słuchał tego z wciąż nie opuszczającą go uciechą, 
która jednak skończyła się nagle, gdy i w korytarz drugiego piętra, gdzie 
siedział strzegąc pokoi, wydzielonych przez panią Zgorzeniecką dla Olgi, spośród 
innych znajdujących się tam pokoi gościnnych, gdy i tu wtargnął rozkrzyczany 
tłum przyszłych mieszkańców pałacu. Przewodziło mu trzech braci Strzelczyków, o 
których dziadek Roch akurat wczoraj mówił, że tacy skorzy do bijatyki, że byle 
co łapią w rękę, krzesło czy stół, i walą. Tymon zerwał się z kanapki, choć nie 
mógł mieć nadziei, że zdoła stawić im czoło; ci, którzy za nimi postępowali, nie 
byli tak groźni. Ze stajennym Sobolewskim i karbowym Mielczarkiem przyjaźnił się 
nawet, ale to, że trzech Strzelczyków wpadło akurat tutaj, oznaczało klęskę jego 
usiłowań. Od razu ruszyli na drzwi; których strzegł. - Te trzy pokoje są zajęte! 
- zawołał. - Przez kogo? - spytał Stasio, najstarszy z braci, najwyższy, 
najszerszy w barach i najbardziej bitny. - Przez kogo? - powtórzył wolno cedząc 
słowa, a przez to, że tak mówił, wyraźny się stawał jego zamiar nie zwracania 
uwagi na żadne przeszkody, które miałby napotkać. - Jaśnie pani zapisała je 
Oldze Asaroiwczowej, bo po powstaniu została bez dachu nad głową... Jak teraz 
wy. - A gdzie ona jest? Ta lalunia? - spytał młodszy Strzelczyk z uśmiechem, co 
miało oznaczać uznanie dla zauważonych najwidoczniej w Łęgowie wdzięków 
warszawianki. - Musiała... wyjechać - powiedział Tymon. I dodał: - Ale ja tu 
jestem. - Ty? Ty tu jesteś? - spytał znów bez żadnego pośpiechu najstarszy z 
braci Strzelczyków. - Tak, ja. Macie inne pokoje, zajmujcie. - Ale może my 
chcemy zająć akurat te? Przez to właśnie, że ich bronisz. - Będę ich bronił. - 
Ty? - zapytał jeszcze raz Stasio. Najmłodszy, ale wcale nie najniższy, 
dorównujący najstarszemu wzrostem, chciał popchnąć brata w głąb korytarza. - 
Tamte pokoje są na pewno takie same, może ładniejsze. - Ale ja chcę te! Akurat 
te! - Stasio patrzył z bliska w oczy Tymona. - Ustąp! - Nie ustąpię. - Nie 
ustąpisz? - spytał prawie dobrotliwie. - Nie! - Pamiętaj, prosiłem. Ale jakeś 
taki uparty... - Jestem uparty! - Krew gorącą falą uderzyła Tymonowi do głowy i 
może przez to zapomniał, nie widział już i nie oceniał, że tamtych jest trzech, 
a on jeden, sam jeden, bo nawet Sobolewski i Mielczarek, którzy może stanęliby w 
jego obronie, weszli już do następnych, nie zamkniętych na klucz pokoi. - Jestem 
uparty! - powtórzył. - Ja też! - Zobaczymy, który z nas bardziej! - rzucił Tymon 
przez zaciśnięte zęby. Co mu się majaczyło w tym głupim, chłopskim łbie? Co 
sobie właściwie wyobrażał? Jezu! Czego może nawet pragnął? Że kiedy zaczną się 
bić, ona nadejdzie, akurat nadejdzie, wróci, nadejdzie i zobaczy, jak on walczy 
o jej prawo, o jej dobro, o to, żeby była, żeby pozostała... Najstarszy ze 
Strzelczyków znany był w okolicy z siły i zawziętości. Tymon także. Kiedy się 
więc rzucili na siebie, obydwaj byli sobie równi; ciosy wymierzane i oddawane, 
kierowane były celnie i boleśnie, po każdym z nich Tymon i Stasio wydawali 
głuchy jęk, jakby spadały na nich worki z cetnarem kartofli. Dwóch młodszych 
Strzelczyków nie uważało jeszcze za słuszne pomagać bratu, byli pewni, że da 
sobie radę sam, prawie obojętnie przyglądali się bijatyce, odstąpiwszy pod okno, 
dopiero gdy obydwaj walczący zwalili się sczepieni ze sobą na kanapkę, gdy 
gruchnęły pod nimi jej cienkie, rzeźbione nóżki, i gdy okazało się, że Tymon 
jest na wierzchu - skoczyli ku niemu i zdarli go z brata jednym wspólnym ruchem, 
a potem zaczęli go bić zgodnie i bez pośpiechu, bo już teraz uznali, że mają za 
co: najstarszy brat ledwo dźwigał się z kanapki. Tymon poczuł piekący ból nad 
lewym okiem i zaraz przesłoniła mu je czerwona gorąca płachta, usuwająca się w 
dół policzka ku szyi, zwinął się z bólu po kolejnym ciosie w żołądek i zaraz 
wyprostował się gwałtownie uderzony z tyłu w krzyże. Powinien był krzyknąć, że 
ustępuje, że niech sobie biorą, co chcą, wchodzą, gdzie chcą - nic mu do tego, 
naprawdę nic mu do tego... Ale on wciąż czekał na to głupie swoje marzenie, że 
ona zjawi się, wróci właśnie teraz, wreszcie teraz, kiedy już był naprawdę 
ostatni czas, żeby wróciła, zjawi się w korytarzu i zobaczy, że on tu był, że 
pilnował, że nie chciał dopuścić nikogo... I chyba naprawdę się to stało, bo 
dwóch po bratersku zgodnych w wymierzaniu swojej sprawiedliwości Strzelczyków 
przestało bić, korytarz zaległa cisza i tym wyraźniej słychać w niej było 
zbliżające się, pośpieszne, lekkie kobiece kroki. Tymonowi serce skoczyło do 
gardła. Odwrócił z wysiłkiem głowę, żeby jednym okiem, którym mógł patrzeć, 
zobaczyć ją nadchodzącą, biegnącą ku niemu... Ale dlaczego w obłoku 
nierzeczywistej, niebiańskiej woni, która napłynęła skądś wraz z jej zbliżaniem? 
Naprawdę biegła Wiktunia. Zobaczywszy, co się dzieje, biegła krzycząc i 
wygrażając Strzelczykom. Musiała wylać na siebie cały flakon perfum pani 
Zgorzenieckiej, bo zapach, z którym wtargnęła, unieruchomił ich na równi z jej 
widokiem. - Zostawcie go! Oczy wam wydrapię, jak go nie zostawicie. Tymon usunął 
się na połamaną kanapkę obok Stasia usiłującego wciąż się z niej dźwignąć. Ale 
Wiktunia pochyliła się tylko nad nim. Wyjęła z kieszeni obszytą koronką 
chusteczkę, z której biła także woń perfum, przyłożyła ją do rany na jego czole. 
- Hołota! - zawołała. - Chamska, folwarczna hołota! Tak zbić człowieka! I za co? 
Że... pomieszczenia na szkołę pilnuje? - Na jaką... szkołę? - Stasio podniósł 
się wreszcie z kanapki. Wiktunia nie patrzyła już na Tymona, nie patrzyła 
zresztą na nikogo, zwróciła wzrok ku drzwiom prowadzącym z korytarza do trzech 
pokoi Olgi Asarowiczowej. - Na jaką szkołę? - powtórzył młodszy Strzelczyk. - A 
tę, która będzie w Łęgowie. - Wiktunia wciąż nie patrzyła na Tymona. - Słyszałam 
wyraźnie, kiedy czuwałam przed śmiercią jaśnie pani pod drzwiami jej pokoju, że 
mówiła do doktora Smolińskiego, żeby założył w pałacu sierociniec albo 
sanatorium. Ale jak zwaliliście się tu wszyscy, nie będzie już na to miejsca. 
Tylko szkoła zmieści się w tych trzech pokojach. W Łęgowie dzieci nie tak dużo, 
dla nich wystarczy, nie będą musiały chodzić - zima, lato - tak daleko do szkoły 
w Janiczkach. - No, jak szkoła... - ustępliwie zaczął Stasio. - Tylko... co on 
gadał... - zwrócił spojrzenie ku Tymonowi - co on gadał, że to pokoje 
warszawianki? - Warszawianki, nie warszawianki - ucięła sprawę Wiktunia. - Teraz 
tu będzie szkoła. Warszawianka nie wróci. - Skąd wiesz? - Jak mówię, to wiem. 
Przez cały czas miała minę, że tu nie zostanie. Co ona by tu robiła? Po 
kawiarniach pewnie była tylko przyzwyczajona siedzieć, co jej tam Łęgowo? - 
Warszawa cała w gruzach - wtrącił najmłodszy ze Strzelczyków. - Nie ma tam 
kawiarni. - Ale będą! - twardo zdecydowała Wiktunia. Wciąż trzymała chustkę przy 
czole Tymona, ale odwracała wzrok od jego twarzy. - On też na nią nie patrzył, 
było mu wszystko jedno, co mówiła. Najważniejsze, że tych trzech wyraźnie 
zbierało się do odejścia. Przy końcu korytarza wpadła na nich biegnąca Zuzanka. 
- Tato! - wołała. - Odezwij się! Gdzie jesteś, tato? - Jest tutaj - Wiktunia 
cofnęła się ukazując leżącego na połamanej kanapce Tymona. - Tylko się nie 
przestrasz... Nic mu nie jest, przyniosę zaraz wody, ranę obmyję i płótnem 
przewiążę... - Kto tatę pobił? - wybuchnęła płaczem Zuzanka. - Trzech 
Strzelczyków, wiesz, jacy bitni. - Ale dlaczego? Dlaczego? - płakało dziecko. - 
Bo teraz wszyscy, cholera jedna, chcą mieszkać w pałacu - wyjaśniła Wiktunia. - 
Wszyscy! Cała hołota z czworaków! Spokoju już tu nie będzie. O, nie będzie! - 
Ale tu mieszka pani Olga! - nie zrozumiała Zuzanka. - Pani Olga tu mieszka, 
przychodziliśmy tu z tatą... - No i nic dobrego z tego nie wyszło - Wiktunia 
odęła wargi. - Miał twój tata szczęście, że akurat nadeszłam, bo tych trzech 
drabów by go... - Im się też dostało - Tymon zdjął rękę Wiktuni ze swego czoła, 
wstał, wyprostował się, pokręcił karkiem - im też! Stach ledwo się pozbierał z 
tej kanapki. Czuł się upokorzony swoim wyglądem i tym, co powiedziała Zuzance 
Wiktunia, wyraźnie litująca się nad nim, ale i to, co sam teraz do jej słów 
dodał, jak chłopak poturbowany w bójce, ośmieszało go także, zwłaszcza że 
Zuzanka zawołała: - Szkoda, że dziadka tu nie było! I mnie! - Właśnie! - 
roześmiała się Wiktunia. - Zwłaszcza ciebie! - Jak to się stało? - Tymon 
przykląkł przy połamanych nóżkach kanapki. - O, Boże! Co tu się stało? - Jak się 
dwóch takich chłopów na nią zwaliło - Wiktuni także było żal pięknego mebla - 
musiała trzasnąć. A to czipendal. - Co? - spytał Tymon. - Czipendal - wyraźnie 
powtórzyła Wiktunia. - Tak zawsze mówiła jaśnie pani. O innych takich 
czerwonawych meblach też to mówiła, że mahoń i czipendal. No i teraz - marny ich 
los! - Ale że akurat ja... - Tymon oglądał połamane nogi kanapki - że akurat ja 
ją zniszczyłem. - Nie ty, tylko Stach Strzelczyk - usiłowała go pocieszyć 
Wiktunia. - A zresztą, czy to teraz ważne? Wszystko będzie tu niedługo - 
zadumała się - połamane i zniszczone. - Przynajmniej te trzy pokoje chciałem 
uratować. - Dla niej! - poczerwieniała z wściekłości pokojówka pani 
Zgorzenieckiej. - Nie dlatego, żeby je uratować, tylko dla niej! Ale tu będzie 
szkoła, zobaczysz! - Jeśli ona wróci... - zaczął Tymon ze spokojną 
stanowczością. - Nie wróci! Nie wróci! - Wiktunia przyskoczyła do niego i 
zaczęła walić pięściami w jego piersi. Rozpłakała się, gdy chwycił jej ręce i 
odsunął ją od siebie. - Opamiętaj się! - powiedział. - Kiedy nie mogę, Tymon, 
nie mogę! Tak mi żal... - Już ci powiedziałem, żebyś mnie nie żałowała. - Ale ja 
siebie też żałuję! - wybuchnęła głośniejszym płaczem Wiktunia. - Siebie też. Nie 
mogłeś wziąć tych dwudziestu morgów, co ci je jaśnie pani za mnie dawała? Z 
tymi, co dostałeś za Monikę, miałbyś czterdzieści, żylibyśmy jak królowie, czego 
by nam brakowało, Tymon, czego by nam brakowało? - Opamiętaj się! - powtórzył. - 
Wojna się jeszcze nie skończyła, a tobie tylko morgi w głowie. - Nie morgi, 
Tymon! Nie morgi! Powiedziałam o nich tylko dlatego, że to ty powinieneś o nich 
pomyśleć. Niejeden i bez morgów by mnie wziął. - No, to idź! Na co czekasz? - Na 
ciebie! - wybuchnęła Wiktunia, rozcierając na twarzy łzy pokrwawioną chusteczką. 
- Na ciebie, cholero jedna! Rozum mi odebrało! Do cna mi rozum odebrało. A 
ziemię, żebyś wiedział, zaczną tu krajać, chociaż wojna się nie skończyła. Tutaj 
się skończyła. Smolińskiego z pałacu przegnali, to i do ziemi się teraz wezmą! 
Za drzwiami pokoju Olgi Asarowiczowej jakby się coś poruszyło, rozwrzeszczana 
Wiktunia tego nie słyszała, ale Tymon nadstawił ucha. - Cicho! - powiedział. - I 
do ziemi się teraz wezmą - powtórzyła dziewczyna. - Co się stało? - zapytała po 
chwili. - Tam ktoś jest. - Gdzie? - W pokoju. Wyraźnie słyszałem... - Ja też! - 
Zuzanka przyłożyła ucho do drzwi. - Tam nikogo nie ma! - z okrutną pewnością 
stwierdziła Wiktunia. - Sama widziałam, jak ona wychodziła z pałacu. - Ale 
przecież mógł ktoś inny... - Tymon nie dokończył, korytarz napełnił się jazgotem 
podniesionych babskich głosów, to Sobolewski i Mielczarek wiedli tu swoje żony, 
żeby je osadzić w zajętych przez siebie pokojach. - O, Jezu! - lamentowała 
Sobolewska. - Co ze świniakiem? Ukradną mi, jak go w chlewiku bez żadnego 
pilnowania zostawię! Z czworaków tylko oknem wyjrzałam, a już miałam chlewik na 
oczach. - Ja mój tak samo! - zawtórowała jej jękliwie Mielczarkowa. Nie kwapiły 
się wejść na pałacowe pokoje, obydwie zapłakane i roztrzęsione w okrutnej 
rozterce między swoim dawnym a nowym bytem. Wiktunia odwróciła twarz, żeby nie 
dostrzegły, że i ona płacze. - Pójdę po wodę i jakieś płótno na bandaż - 
powiedziała do Tymona. - Ja jestem głodna! - odezwała się Zuzanka. Dziewczyna 
zatrzymała się. - Twój tata pewnie też? - Ja nie - zaprzeczył Tymon. - Wcale nie 
jestem głodny! - Ale! - uśmiechnęła się Wiktunia z nieposkromionym żalem. - O 
suchym i głodnym pysku będziesz tu siedział? Bo będziesz siedział, co? - Będę - 
potwierdził. - Ale nie jestem głodny! Nie chciał niczego od niej przyjmować, nie 
chciał przede wszystkim jej litości, ale jednak, kiedy prócz wody do obmycia 
rany i płótna na bandaż przyniosła mleko i chleb, nie mógł się powstrzymać od 
przyjęcia poczęstunku. Skarcił tylko Zuzankę: - Mleko mamy w domu, mogłaś 
przynieść. - Ale chleba nie mamy! - nie dała się zbić z tropu Zuzanka. - Dziadek 
mnie posyłał po chleb do Młynarzowej. Nie poszłam. - Dobrze zrobiłaś - bąknął 
Tymon. - Wiem, że dobrze - szepnęło dziecko. Co za smarkata! - pomyślał Tymon, 
jak to już nieraz mu się zdarzało, gdy ogarniał go rozczulający, ale zarazem i 
zawstydzający podziw dla małej córki. Co za smarkata! Do wieczora jeszcze ze dwa 
razy donosiła Wiktunia jedzenie dla niego i dla Zuzanki. Siedziała też przy nim 
uparcie na chippendalowskiej kanapce, dziejowymi wydarzeniami obniżonej teraz do 
ziemi na połamanych, pogruchotanych nóżkach. W pałacu to zapadała nie wróżąca 
nic dobrego cisza, to znów wybuchały kłótnie i bijatyka na obydwu piętrach i w 
obydwu skrzydłach, tak pustych dotąd, a teraz przepełnionych ponad miarę. 
Zuzanka spała na kolanach ojca, wyganiał ją do domu, ale nie chciała iść. - Ja 
muszę wszystko widzieć - mówiła. - Przecież oczy ci się kleją. - Obudzę się, jak 
będzie co ważnego. - I naprawdę obudziła się, obudziła się pierwsza, bo i Tymon 
przysnął na chwilę, i Wiktunia drzemała z brodą na piersi, gdy u wylotu 
korytarza pojawiła się goniona przez rozkrzyczane kobiety Olga Asarowiczowa. 
Zaczynała już pojmować, co zaszło w pałacu, co stało się z pałacem podczas jej 
nieobecności. Nie mogła tylko zrozumieć, dlaczego kobiety naskoczyły na nią z 
taką nienawiścią, kiedy tylko zobaczyły ją wchodzącą do pałacu. Dopadła teraz 
kanapki, wcisnęła się między Tymona i Wiktunię, nie dziwiąc się, że tu siedzą, 
że się skądś tu wzięli. Drżała cała. - Idźcie stąd! - krzyknął Tymon na kobiety. 
- Czego tu chcecie? - A tego - rozwrzeszczała się od razu Mączniakowa - że nie 
będzie teraz tak, żeby ktoś jeden trzy pokoje zajmował! A ona... jej jaśnie pani 
zapisała trzy pokoje, ale dupę se może teraz tym zapisem podetrzeć. - Idźcie! - 
krzyknął jeszcze raz Tymon. Zdjął Zuzankę z kolan, żeby wstać i przegonić baby. 
Ale Wiktunia go powstrzymała. - Tu będzie szkoła - powiedziała, nie tylko do 
kobiet, do Olgi także. - W tych pokojach. Rozumiecie? Szkoła! Tymon zerwał się 
rozjuszony. Nie zważał już na kobiety. - Mówiłem ci - szarpnął Wiktunię za ramię 
- mówiłem ci, że jeśli wróci... - Pochylił się nad Olgą: - Siedziałem tu! 
Pilnowałem! Żeby nie zajęli! Żeby tu nie weszli! I nie pozwolę nikomu... Olga 
potrząsnęła głową, oczy jej się rozpogodziły, choć mokre i zaczerwienione były 
od niedawnego płaczu. - Ależ ja się cieszę! Cieszę się! - Z czego... się pani 
cieszy? - spytał Tymon powoli.. - Z tego, że będzie tu szkoła. - A to... radość 
dla pani? - Tak! Bo będę uczyć w tej szkole! Bo będę miała zajęcie! Bo nie będę 
się już pętać z kąta w kąt z opuszczonymi rękami. Mój Boże! Szkoła! Jak pięknie, 
jak dobrze, że pan to wymyślił! - To ja wymyśliłam! - odezwała się Wiktunia 
ochryple. - Ja! - Ty? - zdumiała się Olga. - Pani? - poprawiła się, pojąwszy 
jakoś od razu, że zbyt wiele się zmieniło, żeby mogła zwracać się do Wiktuni, 
jak dawniej. - Ja! - powtórzyła była pokojowa pani Zgorzenieckiej. - Bo tu 
siedział pod drzwiami - rzuciła głową w stronę Tymona - przyszedł i usiadł jak 
tylko czworaki zaczęły się palić, i zatłukliby go tu chyba... - Tata bił się o 
panią! - wtrąciła zupełnie już rozbudzona Zuzanka, czepiając się rąk Olgi. - O 
te pani pokoje się bił! - To i powiedz jeszcze - wybuchnęła Wiktunia - kto go 
obronił! Kto nie dał go zbić na kwaśne jabłko. Na kwaśne jabłko! - powtórzyła 
mściwie i pewnie żałowała, że tak się nie stało. - To co? - skierowała ku Oldze 
niechętne spojrzenie. - Wróciła pani? - A... czy mówiłam, że już nie wrócę? - 
Tak myślałam - spuściła z tonu Wiktunia - wydawało mi się... Olga pochyliła 
głowę. - Nie wpuścił mnie na próg - powiedziała bardzo cicho. - Kto? - spytał 
Tymon, bo do niego to mówiła, jemu to wyznała. - Stróż! - rozpłakała się. - Nasz 
dawny stróż z domu na Filtrowej. Zajął nasze mieszkanie, już zaczął remont, 
sprowadził skądś rodzinę... - Przecież to pani dom - zaczął Tymon niepewnie. 
Walczyły w nim dwa sprzeczne uczucia - oburzała go krzywda Olgi i cieszyło go, 
że jej doznała. Bo to oznaczało... to oznaczało... - Co z tego, że mój? - Olga 
krztusiła się płaczem. - Powiedziałam mu to! A on się zaczął śmiać i oni wszyscy 
się śmiali. Wylegli do mnie na ulicę, cała rodzina, nawet nie wiedziałam, że 
miał taką liczną rodzinę, i wszyscy się śmiali, jakby głupią zobaczyli, gadającą 
od rzeczy. - Trzeba jechać do Warszawy! - Tymon przemógł swoją podłą radość i 
już był gotów zbierać się, biec, walczyć... - Zaraz jedziemy do Warszawy. - To i 
mnie weźcie ze sobą - zjadliwie wtrąciła Wiktunia. - Bo kto cię obroni, jak 
zacznie cię prać rodzinka tego stróża? - Nie, nie - Olga uspokajała się powoli. 
- Teraz nie mamy tam czego szukać. Powiedziałam im tylko, że jak mój mąż wróci z 
wojny... - umilkła i odezwała się dopiero po chwili i znów do Tymona, tylko do 
Tymona. - Byłam w Pck. Działa już tam Biuro Poszukiwań. Ale nic tam jeszcze nie 
wiedzą o tamtej stronie. - O jakiej stronie? Olga uśmiechnęła się smutno. - To 
już nowe warszawskie powiedzenie. Tamta strona! Zachód, gdzie przecież tak samo 
biją się z Niemcami, jak tutaj. Ale to już jest tamta strona. Tymon, a tym 
bardziej Wiktunia, w dalszym ciągu nie rozumieli. Nie chciało jej się nic 
wyjaśniać, w ogóle mówić na ten temat. Otworzyła torebkę, zaczęła szukać klucza. 
- Za wszystko dziękuję! Za pilnowanie - spojrzała z wdzięcznością na Tymona. Na 
Wiktunię także. - I za pomysł, żeby była tu szkoła. Naprawdę, szczerze się 
cieszę! - Może by na drzwiach kartki poprzybijać - Wiktunia rozchmurzała się 
powoli, że tu będzie szkoła. - Na tych, do pokoju pani Olgi, nie! - sprzeciwił 
się Tymon. - No, dobrze, tylko na tamtych - nie bez trudu zgodziła się Wiktunia. 
- Ale skąd wziąć papier? - Ja mam - Olga znów zaczęła szperać w torebce. - Był 
mi potrzebny, bo miałam przeczucie, że kartek z moim adresem nie będzie już w 
bramie na Filtrowej. Pozrywali. Więc zostawiłam te kartki na drzwiach sąsiednich 
domów. Tylko ołówek mi się złamał. Nie ma go czym zatemperować? - Tata ma 
scyzoryk! - obwieściła triumfalnie Zuzanka. I zaraz dodała: - Dziadek zawsze 
mówi, że chłop bez scyzoryka, jak bez kutasika. - Co ty paplesz! - skarcił Tymon 
córkę. Poczuł wdzięczność do dziadka, który przed dzieciakami, mówiąc o tej 
męskiej dumie, używał zawsze zdrobnienia. Wiktunia parsknęła śmiechem, 
roześmiała się także Mączniakowa i inne kobiety, które dopiero teraz - ze 
śmiechem - ustąpiły z korytarza. Olga, wciąż z pochyloną głową, szukała ołówka w 
torebce. Podała go wreszcie Tymonowi, który już wyciągnął z kieszeni scyzoryk. - 
Tylko niech pan tu za bardzo nie nabrudzi. Wiktunia przestała się śmiać, 
wzruszyła ramionami. - Kto tu w ogóle będzie kiedy sprzątał? - Ach, jaka szkoda! 
- zawołała Olga, nie dosłyszała, choć było to powiedziane do niej; dopiero teraz 
zauważyła zniszczenie chippendalowskiej kanapki. - Kto to zrobił? Taka piękna! 
Lubiłam tu czasem siedzieć i wyglądać przez okno... - Ano, jak się chłopy biły o 
te pani pokoje, jak się na nią zwaliły, Tymon i Stasiek Strzelczyk, to nogi w 
kanapce nie wytrzymały i gruchnęły pod nimi. - Wiktunia za życia jaśnie pani 
inną miała mowę, wyrażała się delikatnie, słów używała wybieranych, pasujących 
do pałacowego wnętrza i ludzi, którzy tu bywali. Teraz dobyła skądś z głębi 
siebie, całe dawne przytłumione latami służby prostactwo i użyła go przeciwko 
Oldze, nie wiadomo dlaczego wyobraziła sobie, że tak trzeba, że staje się - gdy 
tak wiele dziś przegrała - przez to silniejsza. Tymon wypisał na dwóch kartkach 
drukowanymi litrami "szkoła", a potem dodał: "w Łęgowie". - Pięknie! - 
uśmiechnęła się Olga - "Szkoła w Łęgowie"! Tylko czym te kartki przybijemy? - 
Może zawiesić na klamkach? - zastanawiał się Tymon. - Spadną. Lepiej wsunąć je w 
szparę między drzwiami i futryną - poradziła Wiktunia. Olga zostawiła im tę 
sprawę; marzyła o tym, żeby wyciągnąć się na łóżku, zamknąć oczy i jakimś cudem 
zaraz zasnąć, zaraz zasnąć nie rozpamiętując wydarzeń dnia. Wsadziła klucz w 
zamek, przekręciła go, otworzyła drzwi i zatrzymała się z przestrachem przed 
progiem. W pokoju ktoś się poruszył. - Kto tu jest? - krzyknęła. Tymon 
przyskoczył do niej. W progu ukazał się Lolo Smoliński, uśmiechał się głupawo, 
co Tymona napełniło nawet podziwem - młody, nowy, były dziedzic nie miał powodu, 
żeby się uśmiechać. - Co pan tu robi? - zdumiała się Olga. - I jak... jak 
otworzył pan drzwi? Cofnął się w głąb pokoju; weszli wszyscy za nim, oczekując 
wyjaśnień. Olga powtórzyła już z jawnym oburzeniem: - Jak pan otworzył drzwi? - 
Najpierw muszę pani wytłumaczyć, dlaczego to zrobiłem... dlaczego musiałem to 
zrobić. Nie ma... tych ludzi na korytarzu? - Nie ma nikogo - powiedziała 
Wiktunia. Lolo chwycił leżącą na stole dubeltówkę, Olga patrzyła na niego z 
wzrastającym przerażeniem. - Chciałem strzelać do nich! Chciałem strzelać, kiedy 
przypuścili szturm do pałacu. Ale zabrakło mi odwagi... - Dobrze, że zabrakło 
panu odwagi - rzekł Tymon. - Wszystko jedno... ale już widzieli, już zobaczyli, 
że mam broń... Musiałem uciekać, musiałem gdzieś się skryć. A że... miałem klucz 
do pani pokoju i wiedziałem, że tu od razu nie wpadną, bo Tymon... - Miał pan 
klucz do mego pokoju? - zapytała ze zgrozą Olga. - Kochana pani Olgo! - Lolo 
pocałował ją w rękę i znów się głupawo uśmiechnął. - Niech mi pani wybaczy! 
Kiedy pomogłem pani sprzedać biżuterię, kiedy wręczałem pani pieniądze... miała 
pani w oczach coś takiego... I fotografię męża pani zabrała... Myślałem, że już 
pani nie wróci. Że mogę dysponować tym, co było w pani pokojach... że zdążę to 
wywieźć, zanim ci ludzie... W pewnym sensie, co ja mówię, nawet na pewno miałem 
do tego prawo, wiedziała pani przecież, że dziadek na uwolnienie pani 
Zgorzenieckiej z rąk gestapo zabrał z domu wszystko, co posiadał; złote rublówki 
i biżuterię, wszystkie rodzinne zasoby, składane latami. Wiedziała pani o tym, 
wszyscy o tym wiedzieli, Tymon był przecież ze swoim dziadkiem w tej sprawie u 
doktora, jeździli do doktora do miasta... Więc myślałem, że gdyby pani nawet 
wróciła, to zrozumie pani... - Rozumiem - powiedziała Olga krótko. - Słyszałem 
przez drzwi, że w dwóch pokojach ma być szkoła. Więc te rzeczy... meble, dywany 
i obrazy i tak nie będą tu potrzebne. - Nie będą. - Wiedziałem, że mnie pani 
zrozumie. Przykro mi, że nie powiodło się pani w Warszawie. Ale i tak w pewnym 
sensie jest pani ustabilizowana. - Lolo powiódł wzrokiem po twarzach Tymona i 
Wiktuni. - Wszyscy jesteście ustabilizowani. Wiktuni nie chciało się odpowiadać 
na to stwierdzenie, w zapadłej długiej ciszy, w której było wiele myśli i 
wątpliwości, odezwał się tylko Tymon: - Ja nie. - Jak to nie? - zawołał Lolo z 
wyraźną nutą goryczy. - Masz dom, ziemię... - Ale honoru nie mam! - wybuchnął 
Tymon. - Męskiego honoru! Wojna się jeszcze nie skończyła. Pan także powinien o 
tym pomyśleć. Lolo przywołał znów na usta swój kpiący uśmieszek. - Ja... nie 
nadaję się do zabijania. Do strzelania i zabijania, widziałeś przecież. - Co 
innego strzelać do swoich, a co innego do Niemców. Tylu mężczyzn walczy, tylu 
mężczyzn walczyło przez całą wojną, a ja... Mąż pani Olgi... - Walczy - Olga 
spuściła głowę i dodała bardzo cicho z namiętnym żalem, z rozpaczą - ale może 
wolałabym, żeby był tchórzem, najostatniejszym z ostatnich, żeby całą wojnę 
spędził ze mną, nie wystawiał nosa spod pierzyny. Dlaczego przez cały czas 
miałam wokół siebie samych bohaterów, nie dość, że on tam walczy, to jeszcze i 
ci, których znałam, wychodzili i nie wracali, wychodzili i nie wracali, każdy 
musiał się w coś zamieszać, każdemu potrzebny był ten honor... - Pani Olgo! - 
zawołał Tymon z bolesnym zdumieniem. - Tak! Tak! Ja to mówię! Dobrze pan słyszy! 
Wszyscy dobrze słyszycie! Trzymałam się tak długo, ale dziś... kiedy nie 
wpuszczono mnie na próg mego domu... - Więc nie samych bohaterów - uśmiechnął 
się znów Lolo - miała pani wciąż koło siebie. - Zdarzali się jednak szczęśliwi 
tchórze i łajdacy. - Tylko, widzi pan - Olga podniosła głowę, milczała przez 
chwilę - my jednak kochamy bohaterów. - O Boże! Ileż niekonsekwencji jest w 
kobiecym sercu! Ile żałosnej niekonsekwencji... - Dobrze! - zwróciła spojrzenie 
ku wpatrzonym w nią oczom Tymona. - Zajmę się do końca wojny pana dziećmi, jeśli 
jest pan pewien, że chce pan iść... - Czy jestem pewien...? - gorączkowo zaczął 
Tymon. Przerwała mu. - Musi pan to dobrze przemyśleć. Bo ten honor to nie tylko 
żołnierski znój, koszmar każdego dnia i nocy, ale i to najgorsze. Śmierć 
częstsza niż medale na piersiach, i więcej jest bohaterów zabitych niż tych, 
którym dane jest opowiadać dzieciom i wnukom o swoim bohaterstwie. Ja to wiem, 
bo ja o tym bezustannie myślę, nie ma chwili, żebym o tym nie myślała... - Czy 
ja jestem pewien - zaczął znów Tymon, ale tym razem Wiktunia nie dała mu 
skończyć. Przyskoczyła do niego, zaczęła szarpać go za ramię. - Oszalałeś! Czego 
ty jesteś pewien? Nie słuchaj, co ona gada! Nie pozwolę ci, słyszysz? Nie 
pozwolę! Wojna już się kończy, obejdzie się bez ciebie. A ty masz dzieci! I 
dziadka! Kto się dziadkiem zaopiekuje? - Ja, ale powiedziałam, że musi pan to 
dobrze przemyśleć. Wiktunia spojrzała na Olgę z nienawiścią, pozwoliła sobie 
wreszcie na szczerość, na pełną kobiecą szczerość, która nie przynosi zaszczytu, 
ale na pewno ulgę. - Wiedziałam, miałam od początku to przeczucie, że razem z 
panią wchodzi tu nieszczęście. Moje nieszczęście. Ale ja nie dopuszczę... - 
Jestem bardzo zmęczona - Olga nie patrzyła na nią. - Walę się z nóg. Miałam 
straszny... straszny dzień, więc może jutro, sprawa jest za poważna, żeby mówić 
o niej teraz. Muszę się położyć. - Tę sprawę można na pewno odłożyć do jutra - 
odezwał się Lolo i znów bez należytej powagi - ale moją trzeba rozstrzygnąć 
zaraz. Nikomu nie przyszło do głowy, co ze mną będzie? Wiktunia odezwała się 
pierwsza i też - stosownie do jego tonu - nie brała poważnie najbliższej 
przyszłości młodego dziedzica. - Pan pójdzie ze mną, przebiorę pana w rzeczy 
jaśnie pani, wymknie się pan z pałacu, nikt pana nie pozna. - Dziękuję - 
powiedział Lolo, dopiero teraz poważniejąc. Wyszli razem z Tymonem i Zuzanką z 
pokoju Olgi, rozstali się z nimi na schodach i Lolo od razu skierował się ku 
dawnemu pokojowi Wiktuni, znał do niego drogę. Roześmiała się. - Nie tam! Dokąd 
pan idzie! Miałabym zostać w tym pokoiku, kiedy inni... - Pewnie wprowadziłaś 
się do salonu na pierwszym piętrze? - Nie, wystarczy mi gabinet jaśnie pani, 
zawsze najbardziej mi się podobał. Tylko szkoda, że pan zabrał ten obraz, co 
wisiał nad kanapą. - I tak byś się na nim nie poznała. - Już się poznałam, kiedy 
mi go żal. - W co mnie ubierzesz? - spytał Lolo, gdy weszli do gabinetu i 
stanęli przed stertami odzieży, leżącej na biurku, stoliku i fotelach; Wiktunia 
zdążyła na czas opróżnić szafy z garderobą jaśnie pani. - Coś się znajdzie - 
wyciągnęła spośród odzieży płaszcz i szal. - Niech pan przymierzy. Lolo zmieścił 
się, na szczęście, w płaszczu pani Zgorzenieckiej, ale - nie wiadomo dlaczego - 
zaraz go zdjął. Popatrzył na Wiktunię z proszącą pokorą. - Gdzie ja właściwie 
teraz pójdę? Nocowałaś mnie nieraz bez potrzeby... Wiktunia wzruszyła ramionami. 
- Co to teraz wspominać? Sam pan przychodził, pewnie pan myślał, że dziedzicowi 
wszystko wolno, że to łaska i zaszczyt dla dziewczyny. - Ale teraz tak nie 
myślę. Teraz proszę: Wiktuniu, bądź dobra! - A niech tam! - bez długiego namysłu 
Wiktunia machnęła ręką. - Tyle tej dobroci dzisiaj narobiłam, że pewnie do nieba 
pójdę. To i ta - dla pana - w tym rachunku się zmieści. - Jak nie chcesz, to 
nie. Położę się tylko tu na sofie. - A ja? Ja także na pysk ze zmęczenia lecę. 
Czy tylko ludzie, tylko panie z miasta mają prawo do zmęczenia? - Panie ze wsi 
też - zamruczał Lolo, wyciągając się na skórzanej sofie. - Połóż się przy mnie. 
Leżeli przez długi czas nieruchomo, ale ciasno im było, więc wkrótce Lolo 
przygniótł ją sobą i zaczął całować. Nie broniła się. Tylko że w końcu nic z 
tego nie miała, bo myślała wciąż, jak by to było z Tymonem. Cholera! - zmartwiła 
się. - Pewnie już nigdy nie będzie mi smakował żaden chłop. IX Nocami - zdawało 
się Oldze - słychać było na korytarzu lekkie kroki jaśnie pani. Może błądziła 
też po salach i pokojach, ale ludzie, którzy je teraz zajmowali, sen mieli 
twardy i nie słyszeliby, nawet gdyby trzaskała drzwiami i przeklinała na głos, 
jak jej fornale. - A dobrze by było, żeby ich trochę postraszyła! - powiedział 
Roch Duda, gdy Olga opowiadała mu, jak to teraz w pałacu jest za dnia i w nocy. 
Jak teraz wygląda pałac, jak forteca z dymiącymi rurami! Tylko że to nie są lufy 
dział, a ten dym to z piecyków, które wszędzie wstawiano, żeby pałacowe pokoje 
przemienić w kuchnie. - Ale przecież muszą na czymś gotować - dodała na końcu. 
Od kiedy zetknęła się z bliska z łęgowskimi dziećmi, kiedy urządziła dla nich 
przy pomocy Majchrzaka, Sobolewskiego i najmłodszego Strzelczyka prowizoryczną 
szkołę - racje, którymi się dotąd powodowała, uległy jakby rozdwojeniu. Bo 
dzieci były bardzo biedne, brudne, zawszone, obdarte, żadne nie miało chustki do 
nosa, a smarki przy każdym oddechu zwisały im aż na brodę. Wyprosiła u Wiktuni 
dwa prześcieradła. Dziewczyna patrzyła na nią ponuro, ją głównie obwiniając o 
to, że Tymon zgłosił się w Rejonowej Komisji Uzupełnień i odtąd nic o nim nie 
wiedziały, a wojna trwała wciąż, coraz zajadlejsza, im bardziej zbliżała się ku 
końcowi - prześcieradła jednak dała i bez przypominania, że to przecież wszystko 
po jaśnie pani, wywleczone na czas z jej szaf. Pocięły nawet razem te 
prześcieradła na chusteczki i razem je obrębiały, siedząc głowa przy głowie w 
pokoju Olgi, przeważnie w towarzystwie Zuzanki, zgłaszającej gorliwie swoje 
usługi przy nawlekaniu igieł. Prawie nie rozmawiały, bo dla Wiktuni temat mógł 
być tylko jeden, a Olga nie zwykła się zwierzać z nurtujących ją myśli. Zuzanka 
najczęściej przerywała milczenie, co nie zawsze uszczęśliwiało Olgę. - Dlaczego 
przy tej fotografii na biurku nie stoi fotografia taty? - zapytała któregoś 
dnia. - Tata też jest żołnierzem. - Mówiłam ci tyle razy - zaczęła spokojnie, 
jak do dziecka, choć z Zuzanką nie rozmawiało się jak z innymi dziećmi - mówiłam 
ci tyle razy, że to jest fotografia mojego męża. I tylko ona może tu stać. - Bo 
co? - zadumała się Zuzanka. - Bo czekasz... bo pani czeka - poprawiła się, choć 
nieraz mówiła Oldze "ty". Teraz jednak powtórzyła: - Pani czeka na niego? - Tak, 
czekam. - A na tatę nie? - Też, tylko inaczej. - Jak inaczej? - Czekamy na 
wszystkich żołnierzy, żeby szczęśliwie wrócili z wojny. Więc na twego tatę 
także. - Na twego tatę - Wiktunia podniosła oczy znad szycia, uśmiechnęła się 
złośliwie, patrzyła na Zuzankę, ale złośliwość uśmiechu i słów kierowała ku 
Oldze - na twego tatę to najbardziej czeka młynarzowa. Zuzanki wcale to nie 
zdziwiło. - Wiem - potwierdziła. - O, wiesz o tym! - Tak - Zuzanka podskakiwała 
na jednej nodze. - Bo ile razy mnie spotka, to zawsze pyta, czy nie ma od taty 
jakiej wiadomości. - I co ty na to? - Że nie ma. Bo nie ma - prawda? - Zuzanka 
przestała skakać, spojrzała w twarze każdej z kobiet. - Nie ma - powiedziały 
obydwie, obydwie tak samo cicho. A Zuzance coś się przypomniało, poweselała. - 
Dzisiaj dała mi kawałek placka. Duży! Dla mnie i dla Adasia. I dla dziadka. - 
No, no! - parsknęła Wiktunia. - Nie mówiłaś chyba, że jesteś głodna? - Nic nie 
mówiłam. To ona mówiła, młynarzowa. Że najbardziej ją boli... - Co? Boli ją? - 
Boli! Tak powiedziała. Najbardziej ją boli, że tata się z nią nie pożegnał. - A 
z kim się pożegnał? - wybuchnęła Wiktunia. - Poszli z tym Staśkiem 
Strzelczykiem... Nawet jeden drugiemu nie pamiętał, że się tu o mało co nie 
pozabijali u pani pod drzwiami. Chciałam lecieć za nimi, bo wiedziałam, gdzie 
idą, ale tak jakoś głupio... tak mi się wstyd zrobiło... - Z nami się pożegnał - 
szepnęła Zuzanka. - Ze mną i z Adasiem. Ucałował nas. I dziadka też. Dziadek 
płakał. Tylko nam przykazał, żebyśmy nie płakali. To dlaczego sam płakał? - 
Skończone! - powiedziała Olga, zsuwając z kolan płótno. - Co skończone? - 
Wiktunia podniosła na nią załzawione oczy. - Obrębiłyśmy wszystkie chusteczki - 
Olga głos miała spokojny i Wiktuni zamarzyło się nagle, żeby trzasnąć ją pięścią 
w twarz albo między piersi, tam, gdzie najbardziej by zabolało. - Jutro rozdam 
je dzieciom i nauczę je robić z nich użytek. - Robić z nich użytek! - powtórzyła 
Wiktunia. Nienawidziła takiego gadania jak z książki, jak z ambony. Po śmierci 
jaśnie pani nie trzeba się już było silić na takie mówienie, wyższe od zwykłego, 
jakby stawało się na palcach. Znaczy się - powiedziała głośno - żeby nauczyły 
się w nie smarkać? - Tak, oczywiście - potwierdziła Olga. Rozdanie dzieciom 
chustek do nosa nie na wiele się zdało. Już nazajutrz miało je tylko dwoje 
dzieci, reszta albo je zgubiła, albo w domu im je zabrano. Olga zwołała 
wszystkie matki do klasy przy swoim pokoju, powiedziała im, że chustki muszą się 
znaleźć, że dzieci nie mogą przychodzić do szkoły bez chustek do nosa. 
Powstrzymała się od dalszych wyjaśnień, możliwych tylko w stylu Wiktuni, że 
rozmazują smarki palcami, a potem wycierają je - te palce - w ławki albo ściany. 
Powiedziała też matkom, że dzieci - wszystkie, bez wyjątku! - mają wszy, a w 
Janiczkach otworzono już sklep i jest w nim nafta i ocet, którymi można wszy 
wytępić. Nie odezwała się ani jedna, tylko po wyjściu z klasy pytlowały na 
korytarzu, że roboty tyle od rana do nocy i kto by się głupimi wszami 
przejmował, zawsze dzieciska je miały, i nie tylko one. Kiedy okazało się, że tą 
przemową do matek nic nie wskórała, Olga sama wybrała się do Janiczek, zakupiła 
tam większą ilość nafty i octu, aż sklepowa powiedziała, że tego nie udźwignie. 
Ale udźwignęła. A potem zebrała dzieci w pałacowej pralni i przy pomocy Wiktuni 
poddała je operacji oczyszczania głów. Dziewczyna, wciąż chmurna w obcowaniu z 
Olgą, od pomocy się jednak nie uchylała. - Żeby nas tylko nie oblazły - martwiła 
się, szczelnie przykrywając chustką swoje piękne ciemne włosy. Czesała się wciąż 
w węzeł upięty na karku, jak za życia jaśnie pani, kiedy ozdabiała włosy 
stroikiem z białej usztywnionej koronki. Ale i bez niego, a teraz nawet w 
chustce, jej głowa zachowała dawną urodę i Olga patrzyła na nią z przyjemnością, 
starając się nie zauważać żywionej ku sobie ansy. Myślała, że to minie, i że się 
nawet zaprzyjaźnią - czuła się bardzo samotna, choć czas miała wypełniony. Rano 
uczyła dzieci - czytania i pisania, wszystkie, nawet dziesięcioletnie i starsze; 
przez całą wojnę żadne nie miało książki w rękach. Popołudniami u Dudów 
sprzątała, gotowała i obszywała dzieci i dziadka. Czasem i tu towarzyszyła jej 
Wiktunia i rozmawiały nawet ze sobą trochę przychylniej, gdy wieczorem wracały 
do pałacu; ale to się urwało, gdy Wiktunia coraz częściej zaczęła wybierać się 
do miasta. Przed każdą jej wyprawą coś z pałacu znikało. Odwiedzała ludzi w 
zajętych przez nich pokojach i zabierała z nich - za wiedzą gospodarzy - a 
czasem, pod ich nieobecność, i bez niej - przedmioty nie nadające się dla nich 
do użytku, a to jakiś lichtarz ze srebra lub brązu albo obraz zawilgotniały już 
od pary unoszącej się znad gotujących się dla inwentarza kartofli. Bo stajenki, 
obórki, chlewiki i kurniki za czworakami się nie spaliły i donoszono tam z 
pałacu jedzenie dla świń i kur, wydeptując pociemniałe od rozlewanych pomyj 
ścieżki na drewnianych posadzkach korytarzy. Czasem odbierała Wiktunia dzieciom 
przedmioty, którymi się bawiły, jakieś lalki, konie i inne zwierzaki z 
porcelany, szczęśliwie jeszcze nie wyszczerbione. Ktoś widział ją w mieście z 
młodym Smolińskim, jak wychodzili z restauracji, którą już tam otworzono i od 
razu z samymi przedwojennymi przysmakami; i o tym także wiedzieli ludzie w 
Łęgowie. A co można już było kupić w mieście, dowiadywano się z wyglądu Wiktuni, 
która wracała coraz strojniejsza - w nowych pończochach, a nawet butach, w 
kolorowej apaszce na szyi. Niechybnie czarna chmura zbierała się nad jej śliczną 
głową. Szczególnie zajadłe były baby, wciąż sobie wyobrażały, jak Wiktunia 
zajada golonkę albo flaki z Lolem Smolińskim, który chciał strzelać do ludzi w 
Łęgowie i nic mu za to nie zrobiono; miał swoje sposoby, żeby uniknąć kary nawet 
z rąk ludowej władzy. Wyobrażały sobie także, jak Wiktunia paraduje z nim po 
rynku w mieście w czarnych, lśniących oficerkach, które na pewno on jej kupił, 
co do tego nie było żadnych wątpliwości. Więc należało się Wiktuni wielkie lanie 
za całe jej łajdactwo, a i za to, że była młoda i ładna, to najtrudniej kobiety 
wybaczają kobietom. Jak jedna marzyły wszystkie, żeby ją gdzieś dopaść i tak 
sprać po tym urodziwym pysku, żeby już żaden chłop się za nią nie oglądnął. Ale 
nim się to stało, w Łęgowie zjawił się pełnomocnik do spraw parcelacji i zrobił 
z Wiktuni swoją sekretarkę. Wprawdzie proponował tę posadę najpierw Oldze i nie 
mógł zrozumieć dlaczego odmówiła, choć proponowane jej zajęcie dawało się 
pogodzić i z pracą nauczycielki, ale i Wiktunia wydała mu się dobra. Znaleziono 
wolne pomieszczenie w lewej oficynie pałacu, wstawiono tam przywiezione skądś 
dwa biurka, jedno dla pana pełnomocnika, drugie dla Wiktuni. Siedziała przy nim 
przez pół dnia i przekładała ludzkie papiery z jednej sterty na drugą. Czasem 
coś pisała, wolno i z namysłem, nie podnosząc głowy, choćby ktoś i godzinę 
sterczał przy jej biurku dla zamienienia jednego słowa. Nauczyła się też nie 
patrzeć na mówiących do niej, tylko nad ich głowami albo obok nich, a jak już 
czasem jej oczy spotkały się z ich oczyma, miała w nich zamyślenie dalekie, 
wcale nie łęgowskie, tylko o wiele dalsze. Olga, gdy trafiały na siebie w 
obrębie pałacu lub przed nim, ledwie wymieniając pozdrowienia, zdawała sobie 
sprawę, jak to niedobrze, że to wszystko, co działo się z Wiktunią, wydawało jej 
się symbolem zaszłych zmian. Że coraz więcej takich ludzi widziało się wokół i 
czy było wśród nich miejsce dla Stacha po jego powrocie? Myślała o tym coraz 
częściej z tępym bólem w piersi, z trwożliwym znakiem zapytania, który i on, być 
może, już sobie stawiał podczas ostatnich lotów bojowych nad coraz mniejszym, 
coraz bardziej ścieśnionym przez skrzydła sprzymierzonych armii obszarem wroga. 
Czy wiedział, że jeńców uwolnionych przez Rosjan z niemieckich oflagów witały w 
kraju plakaty wzywające ich do meldowania się w określonych punktach i że 
nazywano ich oficerami byłej armii polskiej? I czy on też był oficerem byłej 
armii, nazwanej tak wzgardliwie, choć nigdy nie złożyła broni - pod niebem, na 
morzu, na polach bitew, o których będzie mówić się w historii. Myślała o tym 
podczas bezsennych nocy, kiedy w pałacu odzywały się głosy ścian i posadzek, a 
korytarzem przebiegały leciutkie, ale już jakby zabłąkane tu kroki jaśnie pani. 
Kiedy zasypiała, Stach śnił jej się tak wyraziście, jakby obcowała z nim na 
jawie w najszczęśliwszych chwilach swego życia. Tylko raz przyśnił się jej w 
sposób przykry, ale wszystko, co mówili, on i towarzysząca mu dziewczyna, 
pochodziło z jej myśli, z jej własnych myśli, obaw i przeczuć, nachodzących ją 
coraz częściej i natarczywiej. Gdzie siedzieli - on, ta dziewczyna w mundurze, 
dziwnie jakimś kobiecym, dodającym jej uroku, i ona - trzecia w tym 
towarzystwie? Siebie nie widziała, ale była tam w owej kawiarni, sali kasyna czy 
klasie szkolnej, bo i tablica tam wisiała na ścianie, ale całkowicie niema i 
pusta, bez jednej litery czy cyfry. Była tam z nimi, bo mówili do niej, do niej 
się zwracali, jej przedstawiali swoje argumenty, nie czekając jednak wcale, żeby 
je potwierdziła albo choćby przyjęła do wiadomości. Stach nie miał twarzy - jak 
w innych snach, z pierwszych dni ich znajomości, wypolerowanej młodością i 
zachwytem jej spojrzeń, był znużony, szary, niewyraźny. - Czy wiesz - powiedział 
- ilu nas zginęło w Polsce? W trzydziestym dziewiątym? Zestrzeliliśmy ponad sto 
trzydzieści niemieckich samolotów, pisano potem o tym w tych waszych gazetkach w 
kraju, ale o tym, ilu nas zginęło, nie. A ilu nas zginęło we Francji w 
czterdziestym? W bitwie o Anglię? Nad Dieppe? Tak, nad Dieppe byliśmy także. W 
ciągu jednego dnia wykonaliśmy dwieście dwadzieścia cztery loty i strąciliśmy 
piętnaście samolotów niemieckich, piętnaście na pewno i pięć prawdopodobnie. 
Osiągnąliśmy w tej operacji najlepsze wyniki w całym Raf_ie. Stefan, dowódca 
naszego pierwszego skrzydła myśliwców - major Stefan Janus, pamiętasz go chyba, 
byliśmy z nim latem trzydziestego ósmego roku w Zaleszczykach, pływałaś z nim 
kajakiem, trochę nawet o niego byłem zazdrosny, Stefan chodził dumny, jak paw. O 
tym sukcesie nad Dieppe też czytałaś pewnie w polskich podziemnych gazetkach i 
dlatego tak unikałaś majora Thiela, bałaś się, że jakimś złym trafem może się 
dowiedzieć, że jesteś żoną lotnika, który walczył nad Dieppe... Ale i tam 
mieliśmy straty, ginęliśmy nad Atlantykiem i nad Morzem Północnym, nad obszarem 
Niemiec, a później znów nad Francją, podczas inwazji i nad Włochami, nad Belgią 
i Holandią, wszędzie ginęli nasi lotnicy, i nie wiem... nie wiem, czy byłem 
wśród nich, czy jeszcze walczę... - Co ty opowiadasz? - przerwała mu wesoło 
dziewczyna w mundurze, w którym było jej tak do twarzy. - Co ty opowiadasz, 
przecież dopiero wróciłeś na mosquito z nocnego lotu na Berlin. Niech się pani 
nie martwi - zwróciła się do niej. - Wiem na pewno, czekałam przecież na 
niego... Całą noc nie zmrużyłam oka, a o świcie byłam już na lotnisku... Zawsze 
czekam o świcie na lotnisku, kiedy Stanley ma nocne loty. - Dziękuję pani - 
powiedziała, choć długa, zimna jak z lodu szpila zaczęła się już wbijać w jej 
serce. - Po prostu muszę czekać - powiedziała dziewczyna. - On tego potrzebuje. 
Wszyscy potrzebują, żeby ktoś na nich czekał. - To wiele wyjaśnia. - Musiała 
uśmiechnąć się krzywo przy tych słowach, bo czuła to skrzywieniem warg aż 
boleśnie. - Powiedz raczej pani - dziewczyna zwróciła się do Stacha i znów 
mówiła mu "ty" - powiedz pani, że podczas powstania przewoziłeś z lotnisk we 
Włoszech zrzuty dla Warszawy. - Czy czułaś to? - spytał Stach - powinnaś to 
czuć, myślałem wtedy o tobie. - Och, nie wierzę w takie przeczucia - przerwała 
mu dziewczyna. - Nie wierzę. To ja towarzyszyłam ci myślą podczas tych lotów. 
Bardzo przecierpiałam tę rozłąkę, kiedy byłeś we Włoszech. - Cicho... cicho - 
powiedział Stach pieszczotliwie (nie do niej, tylko do tamtej, do dziewczyny!) - 
jestem już znowu tutaj, znowu z tobą. - Nie przeczuwałam wtedy - powiedziała 
twardo - że leciałeś nad Warszawą, nad naszym domem. Nasz dom był już wtedy 
spalony, a teraz stróż nie wpuścił mnie nawet na próg... Nawet na próg! Musisz 
mu powiedzieć, że kiedy wrócisz, policzysz się z nim, chyba ciebie się 
przestraszy, z tobą będzie się liczył... mnie ma za nic, ojciec nie żyje, mama 
też... Tu także ginęli ludzie, za późno wybraliście się z tą pomocą dla 
Warszawy, i nie tylko wy - o, Boże! Jak bardzo się jej pragnęło, jak się na nią 
czekało! A teraz ty tego nie wiesz, bo pewnie wcale o tym nie piszą w tych 
waszych dużych i naziemnych gazetach. Takie duże i jawne, a właśnie to się w 
nich nie mieści. - Czego się czepiasz? - powiedział Stach, choć nigdy się tak do 
niej nie zwracał. - Nie czepiam się! - wybuchnęła. - To prawda! Ale nikt jej nie 
lubi. - Dlaczego ostatnie zdanie powiedziała jakby ciszej i może nawet oglądnęła 
się, czy nikt jej prócz niego nie słyszy w tej jakiejś kawiarni, sali kasyna czy 
szkolnej klasie, bo klasa była tu, gdzie się już o pewnych sprawach na głos nie 
mówiło, gdzie się je już przemilczało. - Napiszę do ciebie - powiedział Stach. - 
Wszystko ci opiszę i wytłumaczę. - To niemożliwe - szepnęła. - dobrze wiesz, że 
to niemożliwe. Tymon też nie pisze, choć on by może mógł. - Kto to jest Tymon? - 
spytała dziewczyna z ożywieniem. - Nie wiecie, kto to jest Tymon? - zdumiała 
się. - I ty, Stachu, też nie wiesz? Ty powinieneś wiedzieć, do niego, do jego 
domu trafiłam najpierw w Łęgowie, a potem przyprowadził mnie tu do pałacu. I był 
ze mną w Warszawie, w naszym spalonym domu, przyniósł skądś piecyk i napalił w 
nim, zamarzłabym w piwnicy, gdyby nie napalił, i miał w dodatku taki długi, 
ciepły kożuch, pani Zgorzeniecka dbała o służbę, ten straszny Majchrzak, co 
stróżował przy bramie, też ma taki kożuch, ale nie odważyłabym się do niego 
przytulić... nie, do niego nie... Obudziła się - świtało już i korytarzem ktoś 
szedł - ale trwała wciąż w atmosferze snu; przytomniejąc powoli zaczynała zdawać 
sobie ze zdumieniem sprawę, że źródłem miłego, słodkiego prawie uczucia, które 
chciała jak najdłużej w sobie zachować, nie było obcowanie ze Stachem... Nie z 
nim. Może i Wiktunię owionęło we śnie wspomnienie Tymona, bo przyszła rano, nim 
dzieci zeszły się na naukę, usiadła w ławce, rozglądnęła się po klasie, jakby 
przyszła na inspekcję, ale nie wytrzymała długo w tej pozie i zapytała: - Tymon 
nie pisał? - Nie - odpowiedziała. - Byłam wczoraj u Dudów. Dziadek powiedziałby 
mi, gdyby dostał od niego wiadomość. - A ja byłam u Strzelczyków - wyznała cicho 
Wiktunia. - Od Staśka też nic nie mają. Olga przysiadła obok niej na ławce. - 
Wojna coraz zajadlejsza. Kto by tam miał głowę na pisanie listów. I poczta może 
wcale nie chodzi. - Nasz major wciąż dostawał skądś listy. Jak mnie listonosz 
spotkał, to mi je oddawał. Prawie wszystkie miały napis "Feldpost". - Myślę, że 
teraz i Niemcy nie mają głowy do pisania listów. Nareszcie! - Oldze przypomniał 
się ten straszny, krótki czas wrześniowy, w którym tak szybko wszystko się 
działo i w którym wciąż miała - złudną - nadzieję, że listonosz przyniesie jakąś 
wiadomość od Stacha. Teraz tamte kobiety, po drugiej stronie frontu, czekały 
nadaremnie na wieści od swoich mężczyzn; ale czy to była pociecha albo 
zadośćuczynienie? Zaczynały się schodzić dzieci, pierwsza - jak zwykle - była 
Zuzanka. Nie miała jeszcze nawet sześciu lat, ale Olga zdecydowała się przyjąć 
ją do klasy i już po kilku lekcjach okazało się, że Zuzanka nie tylko nie 
pozostaje w tyle za starszymi dziećmi, ale je nawet wyprzedza. Zwłaszcza w 
czytaniu. Wciąż pytała, kiedy będzie mogła sama czytać bajki? Na to pytanie 
odpowiedź była najtrudniejsza. Dzieci w Łęgowie uczyły się bez książek, także 
bajki Olga spisywała z pamięci i czytała je potem w klasie. Oczywiście były 
wtedy najcichsze i najgrzeczniejsze. Czuła na twarzy spojrzenie trzydziestu par 
oczu, które nie widziały niczego poza nią. Niczego? A może widziały właśnie to 
wszystko, o czym im czytała? Czuła się ofiarodawczynią darów tak bogatych, że 
żaden trud nie wydawał się jej za wielki. Zuzanka zdjęła płaszczyk, przerobiony 
na nią z czerwonego, młodzieńczego żakietu do konnej jazdy jaśnie pani, złożyła 
go na ostatniej ławce, w klasie było ciepło. Wiktunia podeszła do pieca, 
dotknęła dłonią kafli. - Kto tu pali? - zapytała. - Ja. - Pani? Nikt inny o tym 
nie pomyślał? - Wiktunię naszła chyba jakaś niespodziewana u niej łaskawość, bo 
nawet powtórzyła: - Nikt inny? - A kto miał pomyśleć? - Powiem Majchrzakowi, że 
jak się już tak wszystkim w Łęgowie zajmuje, to niech się i tym zajmie. Niech 
przydzieli kogoś - rozglądnęła się po klasie - do sprzątania i palenia w piecu. 
- Będę wdzięczna - szepnęła Olga wściekła na siebie, że nie zdobyła się na inną 
odpowiedź. Że sama to będzie robić, jak dotychczas, albo że matki na zmianę... - 
Nie ma za co - przerwała jej Wiktunia. - Majchrzak, jak dotąd, zbiera same 
zaszczyty, niech ma trochę obowiązków. Słyszała pani? Został przewodniczącym 
Komitetu Parcelacyjnego. - Nie słyszałam. - Wszyscy to wiedzą. - Nie interesuję 
się tymi sprawami. - Dlaczego? - A powinnam? - No, nie wiem... - bąknęła 
Wiktunia. - Może... Zamyśliła się i zaraz potem wyszła, a Zuzanka natychmiast 
przyskoczyła do Olgi, objęła ją za szyję. - Mamy konia - szepnęła. - Co? Skąd? - 
Nie wiem skąd. Przyszedł do nas. Sam do nas przyszedł z lasu. Wybiedniały taki i 
bok ma obtarty. Dziadek mówi, że pewnie go gdzieś wieźli i zgubił się z 
transportu... - Z jakiego transportu? - Nie wiem, dziadek tak mówi. - Trzeba to 
gdzieś zgłosić. - Co? - oczy Zuzanki stały się okrągłe i przerażone. - No, to że 
do was przyszedł. Że znalazł się koń. Bo pewnie go szukają. - Niech szukają - 
powiedziała Zuzanka. Przypatrywała się Oldze z wrogą podejrzliwością. - Ale pani 
nie powie? - Co? Komu? - Że mamy konia! Dziadek by mnie zlał. - Za co? - Że się 
wygadałam. Przed panią. Na szczęście któreś z dzieci o coś zagadnęło i Olga nie 
miała czasu zastanowić się nad doznaną przykrością. Trwałe, jak jej się dotąd 
wydawało, porozumienie z Zuzanką, okazało się całkiem kruche. Zaraz po lekcjach 
udała się do Dudów. W domu nikogo nie zastała, wszyscy - nawet mały Adaś - byli 
przy koniu. Poszła także do stajni, cicho odsunęła wrota. Przy żłobie obok krowy 
stał koń. Kasztan. Dawno widać nie czyszczony, sierść miał bez połysku, bok 
obtarty aż do krwi, i na tę ranę właśnie dziadek Roch przykładał jakąś maść 
swego pomysłu i wyrobu, będąc jak najlepszego o niej mniemania, bo gdy podniósł 
głowę i dostrzegł Olgę, oczy błyszczały mu nadzieją. - Powinna pomóc. Na pewno 
pomoże! Nieraz jak się konie w zaprzęgu obtarły, to zanim weterynarz przyjechał, 
ja już miałem moją maść gotową. Już ją przykładałem, gdzie było trzeba. I 
weterynarz nigdy nie ordynował nic innego. - No dobrze - powiedziała Olga, 
Zuzanka patrzyła na nią w napięciu. Nie dokończyła więc zdania pod tym wzrokiem 
pełnym lęku i równoczesnego oskarżenia, prawie w popłochu wymyśliła coś, co jako 
tako pasowało do pierwszych słów - dobrze... że potraficie go wyleczyć. Miał 
jakieś przygody... - Musiał się zgubić z transportu - powtórzył dziadek swój 
sąd, przekazany już jej przez Zuzankę w szkole, ale ona nie powiedziała teraz, 
że trzeba to gdzieś zgłosić, że pewnie go szukają... Patrzyła na rozjaśnione 
radością oczy dzieci i starego człowieka i nie miała odwagi. - Koń! - powtarzał 
Adaś w olśnieniu. - Koń! - Czym go będziecie karmić? - zapytała dziadka Rocha. - 
W dworskich stajniach siana i obroku dosyć. Konie Niemcy zabrali, a pasza 
została. - Ale jak ją stamtąd wydostaniecie? Kto teraz ma to pod sobą? - 
Majchrzak. Teraz wszystkim rządzi Majchrzak. - Może da wam trochę paszy? - Pary 
z gęby do niego nie puszczę. Od razu by mi konia zabrał. Bo teraz na wsi koń, 
ho, ho! - dziadek z dłonią na końskim grzbiecie zadumał się, kiwając głową. - 
Niechby tylko wiosna przyszła i żeby Tymon już był w domu, można by się brać do 
orki. Dwadzieścia morgów, jest co orać! - Jest co! - powtórzyła Olga głównie po 
to, żeby dziadkowi sprawić przyjemność. Gdy Tymon był w domu, dziadek prawie 
przez cały dzień leżał w łóżku, przemyśliwując o grobowcu podobnym do grobowca 
jaśnie pani, który Tymon obiecał mu wybudować. Teraz - gdy wnuk poszedł na wojnę 
- zebrał się jakoś w sobie, do łóżka wracał tylko na noc, przez cały dzień 
krzątając się w obejściu. - Ten koń to jakby z nieba nam spadł! - ciągnął stary, 
wciąż nie zdejmując dłoni z końskiego grzbietu. Pogładził go z czułością, jakiej 
zapewne dawno nikomu nie objawiał. Olga uśmiechnęła się do Zuzanki. - Nie bój 
się, nie powiem - szepnęła. O zaoraniu wiosną dwudziestu Tymonowych morgów, 
wyznaczonych przez jaśnie panią pod lasem na ziemi żyznej i w jednym kawałku, 
myślał nie tylko dziadek Roch. Któregoś dnia wpadł do klasy zdyszany i czerwony 
na twarzy, z rozpaczą w oczach. - Naszą ziemię mierzą! - zawołał w drzwiach. 
Zuzanka zerwała się z ławki, dopadła do pradziadka, w jej oczach była taka sama 
dorosła, taka sama stara chłopska rozpacz. - Naszą ziemię? - rozpłakała się. - 
Przecież tata mówił, że dawno odmierzona. Jeszcze jak mama żyła! Co dziadek tak 
głupio gada? - Bo znowu ją mierzą! - krzyknął Roch. Olga odwołała od tablicy 
najstarszą Mączniakównę, wypisującą mozolnie podyktowane zdanie "Ja mieszkam w 
Łęgowie", i wyszła z dziadkiem Rochem i Zuzanką, która nie pozwoliła zostawić 
się w klasie, na korytarz. - Jak to, mierzą waszą ziemię? - zapytała. - Skąd 
wiadomo, że waszą? - Przecież widać przez okno! Nasza ziemia wokół domu. Dlatego 
dom tam stoi, że to nasza ziemia, co jaśnie pani nam dała. - No, to nie mogą jej 
parcelować, skoro jest wasza. - Powiedziałem im to, a oni mówią, że mogą. - 
Rozmawialiście z nimi? - Zaraz do nich wyleciałem! Nawet kapoty nie włożyłem, 
jak stałem, tak poleciałem. I mówię im, że to nasze! Że mamy akt darowizny i że 
jaśnie pani na nim podpisana... - I co oni na to? - Że teraz inne prawa. A 
Majchrzak to powiedział, że mogę sobie tym papierkiem... - On też tam był? - No, 
jak? Przecież przewodniczący! I pan pełnomocnik także, ten, co w biurze siedzi. 
I tych dwóch, co mierzą. - Mówiliście, że Tymon w wojsku? - Nie mówiłem. Bo 
przecież papier mam w domu, ten papier, że ziemia nasza... - Trzeba było 
powiedzieć. - Olga wróciła do klasy, powiedziała dzieciom, że mogą się rozejść - 
i tak zbliżało się już południe - weszła do swego pokoju, włożyła futro, głowę 
owinęła szalem. - Idziemy! - uśmiechnęła się z nadzieją do starego Dudy i 
Zuzanki, czekających na korytarzu. Śnieg na polu był miękki, szła odwilż, nogi 
grzęzły w nim głęboko, gdy brnęli na przełaj przez bruzdy ku czerniejącej 
wyraźnie na białym tle grupie mężczyzn z mierniczymi przyrządami. - To znowu wy? 
- spytał bez zachęty pełnomocnik, rozpoznawszy dziadka Dudę. Olgę także 
zapamiętał z tej jedynej rozmowy, gdy proponował jej posadę przy sobie, której 
nie przyjęła. - O! - dodał. - I obstawę przyprowadziliście ze sobą! Ale 
właściwie dlaczego? - Opiekuję się dziećmi Tymona Dudy, dopóki nie wróci z wojny 
- zaczęła Olga jak najpewniejsza swoich racji - obchodzą mnie więc i inne jego 
sprawy. Pełnomocnik, człowiek jeszcze młody, barczysty, o twarzy smutnego 
inteligenta, pragnącego jakby na pociechę zagarnąć w rozterkę swojej pracy jak 
najwięcej bliźnich, obejrzał sobie Olgę powoli od stóp do głów. - Żyliście z 
nim? - zapytał. Oldze wydało się najpierw, że się przesłyszała. Obejrzała się 
nawet za siebie, nikt za nią nie stał. - Kto: my? - spytała. Uśmiechnął się 
dziwnym jakimś grymasem, nie rozchylając, ale kurcząc wargi. - Nie my, tylko wy! 
Pytam, czy wy z nim żyliście? Wyglądacie na to, że uczyliście się francuskiego. 
We francuskim też mówi się "vous", czyli "wy", więc dlaczego się dziwicie, gdy 
zwracam się tak do was po polsku? Olga czuła, jak twarz jej zalewa gorący 
rumieniec. - Już się nie dziwię. Nie, nie żyłam z nim, z tym Tymonem Dudą, który 
bije się teraz za was, kiedy wy zaczynacie krajać jego ziemię. Łączyły mnie z 
nim zwykłe ludzkie stosunki. Pełnomocnik wciąż się uśmiechał w swój osobliwy 
sposób. - Te, o których myślałem, też są jak najbardziej ludzkie. Puściła tę 
uwagę mimo uszu, postąpiła krok naprzód. - Tymonowi Dudzie pani Zgorzeniecka 
zapisała notarialnie dwadzieścia morgów - zaczęła. - Ale teraz wszyscy będą 
mieli po równo - przerwał jej Majchrzak. - Po równo! Nie będzie tak, żeby jeden 
miał dwadzieścia... Olga mu także przerwała: - Dekret o reformie rolnej mówi, że 
nie ulegają parcelacji własności do pięćdziesięciu hektarów. - Jesteście dobrze 
poinformowani - wtrącił się tym razem pełnomocnik. - Czytam gazety. I 
obwieszczenia na słupach. Jakim prawem dwadzieścia morgów Tymona Dudy ma ulec 
parcelacji? - Jakim prawem? - powtórzył dziadek Roch. - A takim - Majchrzak 
przyskoczył do niego - że Tymon należał do służby folwarcznej dziedziczki, jak 
my wszyscy. To i będzie miał tyle, co my wszyscy. Tu piękne miejsce - może i 
inni chcieliby mieszkać w takim pięknym miejscu, pod lasem... - Powiedz od razu, 
że ty! - wybuchnął stary Duda. Majchrzak przekrzywił głowę, wcale nie zamierzał 
uciekać spojrzeniem przed oczyma starego. - Może i ja. - Spalę cię, jak się tu 
obok pobudujesz. Jak mi Bóg miły, spalę. Będzie drugi podpalacz w Łęgowie. - 
Zamkną cię! - Ciebie jakoś do tej pory nie zamknęli, choć podpaliłeś czworaki. - 
To bezpodstawne oskarżenie - zaczął pełnomocnik urzędowym tonem - i możecie za 
nie odpowiadać przed sądem. Dokonała się sprawiedliwość dziejowa: ludzie z 
czworaków mieszkają w pałacu. - I co im z tego? - odezwała się Olga. - Co im z 
tego, że mieszkają w pałacu, kiedy to już nie jest pałac? - A co to jest? - 
jakoś bardzo powoli spytał pełnomocnik. Olga wzruszyła ramionami. - Nie wiem. 
Przejdźcie się korytarzami, może to jakoś nazwiecie. A pani Zgorzeniecka, 
zapisując Łęgowo doktorowi Smolińskiemu powiedziała, że mógłby tu założyć 
sanatorium dla dzieci albo sierociniec - tyle osieroconych dzieci zostanie po 
wojnie. Te pięćdziesiąt hektarów, które powinny zostać przy majątku... - Wy, 
Asarowiczowa - pełnomocnik patrzył z drwiącym smutkiem - zbyt wieloma ludźmi się 
interesujecie. Najpierw tym młodym Dudą, a teraz Smolińskim. - On chciał do nas 
strzelać! - krzyknął Majchrzak. - To wnuk. A ja mówię o dziadku. - 
Odpowiedzialność spada na całą rodzinę. Jak za Niemców? - chciała powiedzieć, 
ale się powstrzymała. Najwyższy czas, żeby zdała sobie sprawę z tego, w co się 
miesza. Z obrony praw Tymona nie zamierzała jednak rezygnować. Przystąpiła 
jeszcze bliżej do pełnomocnika. - A co się tyczy Tymona Dudy, to nie bierzecie 
pod uwagę, że to ochotnik? Że żołnierz!? Na pełnomocniku te słowa nie sprawiły 
większego wrażenia, choć Zuzanka wybuchnęła wielkim płaczem, jakby rozumiała, że 
teraz właśnie był najodpowiedniejszy na to moment. Westchnął tylko: - Dlaczego 
wy od razu tak? Żołnierz nie żołnierz, bez różnicy. Jak po demobilizacji 
żołnierzom będą dawać poniemiecką ziemię, też dostaną według dekretu. - Według 
dekretu! - powtórzył Majchrzak. - Ja tej sprawy tak nie zostawię. Pojadę do 
powiatu. I do władz wojskowych. - A jedźcie sobie, gdzie chcecie. Nawet i do 
władz wojskowych. A szacunek i względy należą się nie tylko żołnierzom. Także i 
tym, co tu w kraju nadstawiają karku. - Mężczyzna o twarzy smutnego inteligenta, 
pragnącego jakby na pociechę zagarnąć w rozterkę swojej pracy jak najwięcej 
bliźnich, wsunął głowę głębiej w podniesiony kołnierz kurtki. Zamilkł na długo. 
- Każdej chwili może nam ktoś strzelić w łeb, choćby na tym polu. Olga już się 
nie odezwała. Tylko Majchrzak roześmiał się pocieszająco: - W Łęgowie nic wam 
nie grozi. Nie był więc pisany żołnierzowi Tymonowi Dudzie radosny powrót do 
domu. Ale on o tym nie wiedział i myślał tylko o tym, żeby skończyć wojnę, żeby 
skończyć wojnę i wrócić. `ty X - Wyglądają, jakby jeden drugiemu chciał napluć w 
gębę - powiedział Lowka Kurczagin do Tymona. Siedzieli obydwaj z pepeszami w 
rękach, a przed sobą mieli tych dwóch - generała Ss i generała Wehrmachtu, 
wziętych do niewoli. W pierwszych dniach marca 1945 roku po przełamaniu Wału 
Pomorskiego oddziały 1 armii Wojska Polskiego zapędziły Niemców aż pod Świdwin, 
rozbijając po drodze dywizję piechoty "B~arwalde" - jej dowódcą był właśnie ów 
posiwiały, może w ciągu ostatnich pięciu dni, generał piechoty i X korpus 
armijny Ss; jego dowódca trzymał się lepiej, był o wiele młodszy, w Ss szybciej 
otrzymywało się awanse; choć ranny w rękę, siedział wyprostowany i nie drżał tak 
jak tamten. Ale obydwaj mieli naprawdę takie miny, jakby chcieli napluć sobie w 
gębę. - Niewola to nic przyjemnego dla żołnierza - mruknął Tymon - a co dopiero 
dla generała! Chociaż zawsze lepsza niż śmierć. Ale tacy, jak oni, długo w 
niewoli nie pobędą. - Tak myślisz? - spytał Lowka dziwnie powoli. - Wymienią ich 
pewnie za kogoś równie znacznego z naszej strony. Słyszałem, jak mówili w 
oddziale, że Niemcy, gdzieś w stronach, w które ich teraz pędzimy, mają w 
niewoli syna Stalina. - On już nie żyje. A poza tym... - Co poza tym? Lowka 
oparł pepeszę o drugie kolano, uśmiechnął się krótkim, niezrozumiałym dla Tymona 
uśmiechem. - Nawet gdyby żył, nic by z tego nie wyszło. - Dlaczego? - Już raz 
Niemcy chcieli wymienić go za marszałka Paulusa, który dostał się do niewoli po 
upadku Stalingradu. - I co? - No i właśnie, nic z tego. Stalin się nie zgodził. 
- Nie zgodził się? Ojciec? - Ojciec! Powiedział, kiedy mu to zaproponowano, że 
marszałków na lejtnantów nie wymienia. Bo jego syn w randze lejtnanta. - 
Zrozumiałem - powiedział Tymon. Nie wyobrażał sobie nigdy Stalina, choć tak 
często ostatnio o nim słyszał - teraz jednak jakby zobaczył go przed sobą, 
mówiącego właśnie te słowa: "marszałków na lejtnantów nie wymieniam", srogiego, 
nieczułego ojca, który przez to, że takim był, mógł być prawdziwym ojcem dla 
wszystkich żołnierzy. Sam słyszał, jak towarzyszący polskim oddziałom w natarciu 
żołnierze radzieccy ruszali do ataku z okrzykiem "Za Stalina!" Tak jak i wtedy, 
tak i teraz ogarnął go uniesieniu równy podziw dla człowieka, który będąc tak 
daleko, tak wysoko, był równocześnie wszędzie wśród swoich żołnierzy. Tym razem 
jednak podziwowi towarzyszył jakby mroźny dreszcz... Skąd ten dreszcz w takiej 
chwili szczęśliwej, kiedy mieli przed lufami swoich pepesz tych dwóch, do 
niedawna tak groźnych i wspaniałych, a gdy nimi być przestali, nie 
dopuszczających do siebie - nawet w momentach najgłębszych zwątpień - myśli, że 
wezmą ich do niewoli polscy żołnierze. Więc chyba naprawdę mieli ochotę napluć 
sobie w gębę, Lowka miał rację, nic innego nie można było teraz o nich pomyśleć. 
- Nie ma obawy - dokończył - posiedzą sobie w niewoli. A ja będę wnukom 
opowiadał, jak ich tu pilnowałem, dwóch niemieckich generałów pokornych jak 
baranki przed Lowką Kurczaginem. - A gdzie ich będziesz miał? - spytał Tymon. - 
Kogo? - Wnuków, gdzie ich będziesz miał - tam gdzieś na Syberii, w tej swojej 
Lesogorce, w obłasti, której nazwy nigdy nie mogę zapamiętać, czy też gdzieś 
tutaj, bo może zostaniesz tu po wojnie. Widzisz, Niemcy stąd uciekli, Polacy 
będą się tu osiedlać. Będziesz mógł sobie wybrać najlepsze gospodarstwo... Lowka 
na chwilę tylko oderwał dłoń od pepeszy, podrapał się w głowę. - Sam nie wiem... 
Miał dopiero dwadzieścia lat, do 1 armii Wojska Polskiego przyszedł z Armii 
Czerwonej, bo matkę miał Polkę, mówił po polsku i był już wyszkolonym 
żołnierzem, a w Pierwszej Armii takich brakowało. Tymon trafił od razu do jego 
plutonu i już w nim pozostał, i razem z nim przemierzał kilometry wszystkich 
bitew, tak to sobie sam nazwał - kilometry bitew, bo wciąż byli w natarciu, 
wciąż szli, choć czasem czołgali się przez podmokłe obszary między jeziorami, 
przeprawiali się przez ich odnogi i wpadające do nich rzeczki, na krótko tylko 
zapadając w sen w pośpiesznie wydłubanym w ziemi okopie albo w domostwach 
zdobytych wsi i miasteczek bez nazwy; nazwy miały nie do zapamiętania i 
zajmowali się nimi ludzie pochyleni nad mapami w dowództwie dywizji. Stamtąd 
szły rozkazy do pułku, do kompanii, do plutonu i Tymon otrzymywał je od Lowki, 
którego od pierwszej chwili w bitewnym oszołomieniu, w które popadł, uznał za 
swój mózg i tak potrzebny żołnierzowi zmysł przetrwania. Lowka oczy miał 
niebieskie w długich i dziwnie puszystych rzęsach, pod takimi samymi brwiami. 
Włosy miał też jasne i cały był jakiś pszeniczny, choć zapewne łanu pszenicy na 
oczy nie widział w tej swojej Lesogorce, gdzie jego ojciec pokochał i uczynił 
matką swoich w połowie tylko rosyjskich dzieci prawnuczkę polskiego zesłańca. To 
chyba po niej Lowka był taki pszeniczny, po Anulce Polejkównie, którą wśród 
dzwonienia "kołokolczyków" u sań, rozchodzącego się kilometrami po śnieżnej 
tajdze, Sasza Michajłowicz Kurczagin wiózł do ślubu jak na swoje 
wniebowstąpienie. Opowiadał potem o tym dzieciom, a Lowka podzielił się tym 
przekazanym mu przez ojca wspomnieniem z Tymonem, kiedy już uznał, że może, że 
powinien się z nim dzielić wszystkim, co miał najlepsze. W ogóle chętnie mówił o 
rodzinie, o Syberii, i tak wierzył, że znów je zobaczy, tak wierzył w swój 
powrót, że i Tymon patrząc w jego oczy rozjaśnione tą pewnością sam jej i co do 
siebie nabierał, całkiem jakoś po dziecinnemu, choć był od Kurczagina o dobre 
osiem lat starszy. Że przetrzyma, że wyjdzie z wojny cało, że wyniesie głowę z 
tej wielkiej awantury, w którą sam się dobrowolnie wplątał. Bo na początku 
miewał jednak chwile ściskającego za gardło zwątpienia. Po co mu to było? 
Ojczyzna tego od niego nie wymagała, miał do wychowania dwoje dzieci. Zachciało 
mu się być bohaterem! Dla kogo? Dla siebie czy... dla niej, dla tej, która - jak 
wyobrażał sobie - na niego czekała. Bo przecież mogła także czekać i na niego... 
mogło się jej nawet mylić, na kogo czeka, na kogo bardziej, nie musiało mieć 
znaczenia, na kogo, na którego z nich dłużej... Pisał do niej listy. W zbyt 
ostrym byli wciąż natarciu, żeby mógł to robić naprawdę, pisał więc do niej w 
myślach, gdy trafiła się chwila spokojniejsza na stanowisku wyczekiwania, gdy 
przykładał policzek do ziemi, jak do piersi kobiecej, gdy obejmował gałęzie 
sosen uzbierane na nocne legowisko i nie czuł przenikliwego chłodu marcowej 
nocy, bo rozgrzewały go słowa wydobywane spod serca i układane jak w modlitwie: 
"Pani Olgo! Droga, kochana Pani Olgo! Jakież to szczęście, że Pani jest! W 
Łęgowie i tu przy mnie. To wielkie szczęście wyobraźni - nie narażając kochanych 
na własne trudy, mieć ich jednak przy sobie. Jest tu ze mną jeden chłopak z 
Syberii, pół_Rosjanin pół_Polak, dowódca mego plutonu, Lowka Kurczagin ze wsi 
Lesogorka w obłasti... nigdy nie mogę tego zapamiętać - on także nie rozstaje 
się ani na chwilę z tymi, których kocha. W największym boju jest z nim matka i 
ojciec, i siostry. W największym boju albo kiedy idzie się na zwiad po to, żeby 
- nawet jeśli się zginie - nie zginęli chłopcy, których zostawiło się w 
okopie... kiedy idzie się na zwiad w takiej ciszy, że trzask każdej gałązki 
wydaje się wystrzałem zdradzającym wrogowi naszą pozycję. I wtedy szepcze się te 
słowa spod serca: Bądź ze mną, matko, bądź ze mną, ojcze... bądź ze mną, Olgo, 
bo koniec wojny nie jest taki bliski, jak sobie wyobrażaliśmy, ani pochód za 
uciekającym wrogiem tak łatwy, jak myśleliśmy marząc o tym, żeby być w Berlinie. 
Oni się bronią, każdy naród broni się zażarcie, gdy wróg wchodzi na jego ziemię, 
a oni w dodatku, coraz pyszniejsi od zwycięstw, nie wyobrażali sobie nawet, że 
może do tego dojść, że zobaczą Rosjan i Polaków w swoich wsiach i miasteczkach, 
że zobaczą ich, przewalających się przez nie jak taran prący na zachód, coraz 
bardziej na zachód. Kiedy bierzemy ich do niewoli, w ich oczach jest nie tylko 
nienawiść i rozpacz, ale i niewiara, że to naprawdę mogło się zdarzyć, że to 
było możliwe... Przed kilkoma dniami nie mogli chyba uwierzyć, że to ni stąd, ni 
zowąd kawaleria na nich wali, nasza kawaleria. Wstawali w okopie... tak, także 
do ucieczki, ale i ze zdumienia - podnosili głowy prosto pod końskie kopyta, pod 
cięcia szabli. W trzydziestym dziewiątym wyśmiewali się z polskiej konnicy, 
mówili i pisali, że naiwni Polacy chcieli nią powstrzymać ich czołgi, a oto 
mieli ją zobaczyć jeszcze raz w życiu, niektórzy jako ostatni obraz przed 
oczyma..." Słowa listów pisanych w myślach do Olgi przemieniały się szybko w 
rozpamiętywanie ostatnich przeżyć - teraz, towarzyszącego piechocie natarcia 
szwadronu brygady konnej na pozycje niemieckie, tak dotąd trudne do zdobycia. 
Nie można było o tym nie myśleć, jeśli się to widziało, jeśli się w tym 
uczestniczyło, w bitwie, której los przesądził lot polskiej kawalerii nad 
niemieckimi okopami... We wszystkim, co się teraz działo na niemieckiej ziemi, 
była zapłata, kapelan nie pozwalał nazywać tego zemstą, a więc zapłata, dobre, 
pasujące słowo, i był nią ten kłus, ten galop polskiej kawalerii przez 
ogłupiałe, przerażone linie wroga, zapłata, zapłata za trzydziesty dziewiąty 
rok, za spadających z siodeł pod odłamkami bomb ułanów, za rozjeżdżane czołgami 
konie... - Sam nie wiem - powtórzył Lowka po długim milczeniu - gdzie będę ich 
miał, tych moich wnuków, w Lesogorce czy gdzieś tutaj, ale najważniejsze, że 
będzie im co opowiadać i że dumni będą z dziadka... Generał Ss, ten z ręką w 
bandażach, poruszył się nieznacznie. Spojrzenie, które skierował ku swemu 
towarzyszowi, nie straciło nic z wyrazu niesmaku. - Gdzie się pan dał wziąć do 
niewoli? - zapytał. Generał Wehrmachtu przestał drżeć, podniósł głowę i nie 
odpowiedział. Zapytał także: - A pan? - Ja zostałem ranny! - wybuchnął wysoki 
rangą esesman. - Widzę - rzekł ten drugi. - W łokieć. Lewej ręki. Zamilkli i 
tylko patrzyli na siebie z wyrazem, który tak trafnie określił Lowka. Że gdyby 
ten drugi się trzymał, to może i on... może i jemu udałoby się odeprzeć wroga, 
przedrzeć się na zachód i połączyć z tą cholerną 10 dywizją pancerną Ss, która 
nie mogła ruszyć tyłków ze swoich okopów. Obydwaj wiedzieli o kilkudniowych 
rozmowach swoich zwierzchników z Berlinem i byli przekonani, że gdyby nie ta 
zwłoka, nie ten upór, który okazywano tam na górze... - Powiem panu - 
niespodziewanie odezwał się wehrmachtowiec - powiem panu, gdzie dałem się wziąć 
do niewoli: w leśniczówce, niedaleko stąd. Generał Ss uniósł wargę w krótkim, 
złym uśmiechu. - Langner? Langner zdecydował się pana ukryć? - Pan go zna? - To 
mój leśniczy. Jesteśmy na terenach mojej posiadłości. W moim rodowym majątku - 
może rozbawi pana ta wiadomość. W najgorszych snach nie mogło mi się przyśnić, 
że właśnie tutaj... Marzyłem, żeby się tu znów znaleźć, ale nie w takiej... nie 
w takiej sytuacji i nie w takim charakterze. Uśmieją się przyszli historycy tej 
wojny - zwłaszcza Polacy - gdy dojdą do tego, że dostałem się do niewoli na 
terenie swoich włości. Ale wracając do pana... Więc Langner jeszcze nie uciekł i 
nie bał się pana ukryć? Zawsze uważałem go za tchórza, choć w pierwszej wojnie 
dosłużył się oficerskiego stopnia. - Prawdę mówiąc, był całkowicie gotowy do 
podróży... do ucieczki, ale zatrzymałem go. Niech pan weźmie pod uwagę, że 
miałem jeszcze broń... - On też. Całą szafę pełną broni. Przed samą wojną 
podarowałem mu dwa wspaniałe sztucery z lunetami. Może... może je gdzieś 
zakopał... - Nie wiem, co zrobił z bronią. Nie zdążyłem zapytać. Polska 
dziewczyna, trzymana tu przymusowo na robotach, doniosła o moim pobycie w 
leśniczówce polskiej jednostce przeciwlotniczej. Cóż to był za wściekle głupi 
pomysł, żeby cały nasz kraj naszpikować potencjalnymi szpiegami. - I tak by pana 
znaleźli - stwierdził esesman bezlitośnie. Nie ma co się oszukiwać. Bo chyba 
jasne jest... - Co jest jasne? - spytał ochryple generał Wehrmachtu. Nie czuł 
już respektu przed swoim rozmówcą; obydwaj byli w randze generałów lejtnantów, 
ale nieludzko sprawne oddziały Ss cieszyły się u ziomków szczególną - swoimi 
sposobami uzyskaną - estymą, tylko że on już jej nie czuł, o nie, już jej nie 
czuł, cofały się tak jak Wehrmacht, i tak jak Wehrmacht brane były do niewoli. 
Więc powtórzył nawet głośniej: - Co jest jasne? - Chyba wszystko! - wyznał 
dowódca najświetniejszych jednostek; właśnie tak: nie powiedział, lecz wyznał, a 
to wiele znaczyło nawet w ich żałosnej sytuacji. Ale o rozmowach, o 
kilkudniowych rozmowach między ich wspólnym dowódcą, dowódcą armii "WeiĂchsel", 
generałem Knizlem, a Berlinem jeszcze nie mówią. Jeszcze nie mają dosyć odwagi, 
żeby na głos powiedzieć, że być może uratowaliby się, gdyby tam na górze 
wyrażono zgodę na propozycję skrócenia frontu o 25 kilometrów przez cofnięcie 
oddziałów X korpusu Ss. Najpierw sam Knizel, prawdopodobnie po rozmowie ze 
sztabem Himmlera i z Guderianem, nie wyraził na to zgody. Bo dla tych nad 
mapami, za biurkami, przy telefonach, przekazujących głos odległych 
zwierzchników, cofnięcie było cofaniem się, ale przecież, na Boga! - żołnierz 
nie musi być stylistą, dlaczego nie można było sformułować tego inaczej? Mijały 
godziny i dni, straszne godziny i dni wciąż przegrywanych bitew, cofali się - 
nie planowo, jak chcieli, ale pod bezustannym natarciem wroga - i Knizel 
zdecydował się sam ponowić starania o skrócenie frontu przez cofnięcie X korpusu 
Ss. Rozmowa z generałem Krebsem ze sztabu Naczelnego Dowództwa, prosi o 
uchylenie przekazanego mu przez Guderiana rozkazu, aby X korpus Ss utrzymał się 
na dotychczasowych pozycjach, a równocześnie połączył się uderzeniem na zachód z 
X dywizją pancerną Ss. Krebs nie ma dość odwagi, żeby samemu uchylić rozkaz. 
Melduje o wątpliwościach Knizla Hitlerowi. I f~uhrer utrzymuje swoją decyzję. 
Nie, o tym nie będą mówić. O tym mówić nie mogą, nie odważą się, nie potrafią. 
Musi pozostać ich - wspólną przecież - tajemnicą ta smutna, ta druzgocąca i 
niwecząca wszelkie dotychczasowe uczucia pewność, że to f~uhrer sam postawił 
przed nimi tak tragicznie niewykonalne zadania. Nie będą o tym mówić, bo klęska 
stałaby się jeszcze bardziej gorzka, dla nich obydwu: dla generała Ss G~untera 
von Krappego i generała Wehrmachtu Wilhelma Reithla. - Dobrze, że zaczął padać 
śnieg - zaczął ten pierwszy. - Bardzo dobrze - powiedział drugi. - Wydałem swoim 
oddziałom zezwolenie na samodzielne wychodzenie z kotła. - Ja też. - Na 
przebijanie się większymi jednostkami lub nawet w pojedynkę. - Tak, nawet w 
pojedynkę. - Śnieg powinien im pomóc. Osłonić! - Też mam taką nadzieję. - A 
wydawało mi się, od samego Kurska mi się wydawało, że opanowaliśmy do 
mistrzostwa tę sztukę. - Jaką sztukę? - Tę sztukę wojenną, której nas nie 
uczono, sztukę odwrotu. Gdyby i tym razem nam pozwolono... - Nie pozwolono nam. 
- I pomyśleć, że jestem tak blisko... tak blisko domu, że mógłbym się wyciągnąć 
na sofie w swoim gabinecie, któraś z córek lub żona... lub sama Dorothea 
przyniosłaby mi wina... - "Hermann und Dorothea" - powiedział Tymon do Lowki, 
choć ten nie słyszał zapewne o istnieniu Goethego. - Uczyłem się o tym w szkole. 
Krappe zawiesił głos. - Ten Polak chyba rozumie po niemiecku? - Też tak myślę - 
powiedział Reithl. Krappe dotknął bandaża na ręce. - Muszę przyznać, że całkiem 
mi to obojętne. Żeby pan wiedział, jak zaopatrzoną zostawiłem piwnicę. Dorwie 
się teraz do moich win ta hołota... Reithl chrząknął. - Na pana miejscu 
martwiłbym się raczej o żonę i córki, generale. Czy zdążyły wyjechać. Gdybym 
wiedział, że... że się spotkamy, zapytałbym o to tego leśniczego, zapytałbym 
Langnera... - Tak, on by może wiedział. Mój Boże, powinienem się zatroszczyć o 
to... - O co? - Żeby je wysłać na zachód. Miałem przecież... były przecież 
jeszcze całkiem niedawno takie możliwości. Lepiej by im było w Berlinie, nawet 
pod bombami. Ale Dorothea nie mogła już znieść tych ciągłych nalotów... - Ma pan 
dom w Berlinie? - Tak. Może... miałem. Na Unter den Linden. Ale o czym my 
rozmawiamy, generale, o czym my rozmawiamy? - Ja także nie mam wiadomości o 
swojej rodzinie - powiedział po chwili Reithl. Zamilkli, a Lowka rzekł do 
Tymona: - Pogadali sobie i trochę jakby im ulżyło. Już nie patrzą na siebie, 
jakby nawzajem sobą gardzili. - Pogodziła ich myśl o żołnierzach, którzy usiłują 
przebić się w tej śnieżycy przez nasze pozycje. - Rozumiałeś, o czym mówili? - 
Piąte przez dziesiąte, ale to akurat zrozumiałem. Zamilkli także i siedzieli tak 
naprzeciwko siebie: dwóch generałów, jeden plutonowy i jeden kapral, zza okna 
dochodził pomruk czołgów grzejących silniki, a czasem miast miękkiego śniegu 
grad trzepnął ostro o szyby. - Żeby nam tylko starczyło nafty do świtu - mruknął 
Tymon. - Do świtu musi być niedaleko, słyszysz przecież, że czołgiści już nie 
śpią. Drzwi uchyliły się cicho, niepozorna postać księdza kapelana, nie 
wypełniająca ich przestrzeni, pozwoliła dostrzec za jego plecami żołnierzy z 
bronią gotową do strzału w rękach - niemieccy generałowie byli dobrze strzeżeni, 
po dowiezieniu do sztabu armii miał ich przesłuchać sam generał Popławski. - 
Może znalazłby się tu dla mnie jakiś kącik przy waszej lampie - zwrócił się 
ksiądz porucznik do Lowki, on tutaj był dowódcą. - Przy tych kagankach w innych 
izbach nic nie widzą, a chciałbym sobie przynajmniej naszkicować kazanie na 
jutro. - Co? Kazanie? - nie przyjął tego przychylnie Lowka. - Jakie kazanie? 
Przecież mamy iść do odwodu. - Ja słyszał co innego - ostrożnie wyznał ksiądz 
Marian Potyniuk śpiewną galicyjską mową. Pochodził z jakiejś parafii pod 
Tarnopolem, do Pierwszej Armii przybył bardzo okrężną drogą i teraz szedł z nią 
w obce strony niosąc żołnierzom duchową pociechę. Mógł mieć zarówno 
pięćdziesiąt, jak i trzydzieści lat, nie było w nim nic wyraźnego, 
uwidocznionego dobitnie, ani wiek, ani uroda, szara, przytłumiona skromnością 
pełnionej funkcji. Mówiono o nim w pułku "święty Manek", bo zwykle dłonie 
trzymał splecione na piersi, teraz miał w nich kartkę papieru i ołówek. - Co 
ksiądz kapelan słyszał? - spytał Lowka. - Że ma być inny rozkaz. - Jaki? - Mamy 
zadanie dotrzeć do morza. Do wybrzeża Bałtyku - dodał ksiądz uroczyście. - My? - 
zachłysnął się Tymon. - Właśnie my! - O rany! - zaśpiewał Lowka. Marzyło mu się 
przejście do odwodu choćby na jeden dzień, na jedną noc, ale ta wiadomość 
uskrzydliła go taką energią, że ani myślał już o odespaniu zaległości, o goleniu 
i myciu, o zanurzeniu utrudzonych nóg w gorącej wodzie, o jakiejś piwnicy w 
zdobytym domu, pełnej kompotów i zawekowanego drobiu. - My! właśnie my! - 
powtórzył za Tymonem i kapelanem. - My! - jeszcze raz potwierdził "święty 
Manek". Nie pytając już o pozwolenie przysunął wolne krzesło do stołu, na którym 
stała lampa, położył na nim kartkę. - Przed tak ważnym wydarzeniem, przed chwilą 
tak uroczystą, i kazanie powinno być... - A czy będzie na nie czas? - zwątpił 
Lowka. Nie przykładał w ogóle zbyt wielkiej wagi do praktyk i powinności 
kapelana, a teraz wyobrażał sobie, że pognają, że popędzą naprzód bez chwili 
zwłoki. Morze! Z czym je porównać, nie z tajgą przecie, do której przywykły jego 
oczy. - Będzie czas czy nie będzie, ja muszę być gotowy. Bo trzeba by powiedzieć 
żołnierzom, że nie pierwszy raz idą Polacy tym szlakiem do Bałtyku. Nie pierwszy 
raz... - zadumał się. Co o tym wiedział? Urodzony i wychowany pod Tarnopolem 
więcej mógłby powiedzieć o wyprawach Bolesława Chrobrego na Ruś, na Kijów, o 
zdobyciu przez niego Grodów Czerwieńskich. A te ziemie - kiedy zadudniły echem 
pod kopytami polskiej konnicy? Po onegdajszym ataku pierwszej brygady kawalerii 
na niemieckie okopy należałoby powiedzieć: kiedy po raz pierwszy zadudniły echem 
pod kopytami polskiej konnicy? Czy to nie za Władysława Hermana byli już Polacy 
nad tym morzem, a potem po raz drugi aż w Szczecinie? Gdzież to się nie 
wyprawiali na tych swoich zwinnych konikach? Gdzie ich nie nosiło? Od zrytych 
kopytami dróg śląskich po ruskie parowy, od brzegów Odry po Wołgę, od Czech, 
Moraw i Węgier po Prusy... Walczyli tam, ale i żenili się chętnie, przydając 
późniejszym królom polskim obcej krwi z ich cudzoziemskich matek. - Bolesław 
Krzywousty - powiedział niepewnie Tymon. - Co Bolesław Krzywousty? - spytał 
Lowka. - Polski król - wyjaśnił mu Tymon. - Uczyłem się... chyba to on... jego 
rycerze zdobyli Kołobrzeg i Wolin. Idziemy jego szlakiem. - Idziemy szlakiem 
wojów Krzywoustego - zapisał na kartce pierwsze słowa swego kazania kapelan. 
Obydwaj niemieccy generałowie, przechyliwszy się nieco ku stołowi, patrzyli w 
napięciu na rysunek, na powstawanie tych polskich słów. Nagle od strony lasu 
posypały się strzały. Najpierw pojedyncze, a potem zebrane już w chór 
świszczącej, jazgotliwej nawały. Nie poruszyli się nawet, pewni, że to odzywają 
się polskie straże; poderwali się na nogi dopiero wtedy, gdy tym spod lasu 
odpowiedziały pobliskie strzały, oddane z broni żołnierzy strzegących wziętych 
do niewoli niemieckich generałów. - Pod ścianę! - krzyknął Tymon skierowując 
pepeszę w stronę Niemców. Stali posłusznie, ale w ich źrenicach zapłonęło 
światło tak wyraźnego triumfu, że Tymon jednym ruchem pepeszy kazał im się 
odwrócić twarzą do ściany. Czy naprawdę mieli nadzieję, że zostaną odbici, że 
wydostaną się z rąk Polaków? Jeśli nawet mając właściwe rozeznanie sytuacji w 
pełni w to nie wierzyli, to wystarczało im, że podjęte zostały usiłowania, że 
była choć garstka żołnierzy, którzy nie mogli się pogodzić z ich niewolą. Choćby 
garstka, może tylko kilku, nawet jeden... Wokół budynku, w całej zachodniej 
stronie wsi, strzelanina stawała się coraz gwałtowniejsza. Odezwał się pierwszy 
czołg, potem drugi i trzeci. Dobrze, pomyślał Tymon, dobrze, że grzały się 
silniki przed świtem, będą mogły ruszyć, gdy zajdzie potrzeba. Do pokoju wpadł 
porucznik. - Na ziemię! - krzyknął do Niemców. Zgasił lampę, zdarł zasłonę z 
okna, jednym kopnięciem otworzył je na całą szerokość. Szarość marcowego poranka 
pogłębiała jeszcze trwająca wciąż śnieżyca. Rozbłyskiwały w niej wystrzały po 
obydwu walczących stronach. Dwóch żołnierzy wniosło do pokoju cekaem, ustawiło 
go na parapecie, poszła seria za serią. - Jeśliby... jeśliby... - Lowka zwrócił 
się do porucznika, broda drżała mu jak u dziecka - przecież żywych ich nie 
oddamy... - Co ci przychodzi do tego głupiego łba? - krzyknął porucznik, nie o 
wiele chyba starszy od Lowki, Grzelczyk się nazywał, Piotr Grzelczyk, od 
Warszawy dowodził 1 kompanią. - I nas! I nas żywych by tu musiało nie być. Dziś 
ma ich przesłuchiwać i będzie ich przesłuchiwał generał Popławski! - odsunął 
jednego z żołnierzy od cekaemu, sam do niego dopadł. Jeszcze tylko krzyknął do 
Lowki i Tymona: - Przeciągnąć ich za załom ściany przy oknie i trzymać przez 
cały czas na ziemi! Zdatni do przesłuchań mają stanąć przed generałem! Pół 
godziny trwał ten w szaleństwie rozpoczęty - i daremny - atak. Gdy padają 
strzały, czas ma inne trwanie, szarość poranka jakby zatrzymywała dzień na tej 
samej nieprzemijającej chwili. Tymon rzucił się ku oknu, zastąpił porucznika 
przy cekaemie. Wściekłość na atakujących, którzy miast uciekać, przebijać się 
wśród śnieżycy w głąb swego kraju - wrócili, zawrócili, żeby jeszcze się bić i 
odbić tych dwóch, uważanych wciąż za swoich dowódców, sprawiła, że wzrok miał 
ostry, przenikliwy, jak w żadnej dotąd bitwie i wyławiał nim pośród ruchliwych 
płatków śniegu sylwetki nacierających, gdy podnosili się, biegli i padali, 
podnosili się, biegli i padali, padali, aż do ostatniego, unieruchomionego wśród 
śniegu. - Koniec! - powiedział, wciąż jeszcze trzymając ręce na rozgrzanym 
karabinie. - Koniec! - powtórzył porucznik. - Nie wiem, co sobie wyobrażały te 
skurwysyny, że nas tu nie ma, że śpimy, że może pijemy piwo z ich browaru...? - 
Kapelan... odezwał się cicho Lowka. - Co, kapelan? - pytał porucznik, odwracając 
się bez większego zainteresowania. Tymon także, jeszcze z radością, jeszcze z 
dumą, rozsadzającą mu piersi, obejrzał się za siebie. Opodal niemieckich 
generałów leżał na ziemi ksiądz kapelan. Jeśli padł na podłogę w obawie przed 
wstrzeliwaniem się przeciwnika w bijące z okna polskie źródło ognia, to mógł już 
wstać, mógł już nawet usiąść przy stole i pisać dalej swoje kazanie na następny 
dzień, na jeden z najpiękniejszych, najważniejszych dni całej wojny. Ale on nie 
wstał. Tymon przyskoczył do niego, podsunął dłoń pod plecy księdza; przeraziła 
go ciepła wilgoć, którą na niej poczuł. - Te sukinsyny - zawył Lowka - te 
skurwysyny zabiły nam "świętego Manka"! - Co on tu robił? - krzyknął porucznik. 
- Co ksiądz tu robił? - Przyszedł do nas, żeby sobie ułożyć kazanie na jutro - 
ściszonym nagle głosem wyjaśnił Kurczagin. Może czuł się winny, że na to 
pozwolił. - Bo u nas jasno było ze względu na tych dwóch drani... Tymon ukląkł 
przy kapelanie, starał się go podźwignąć z ziemi. Dopiero teraz zrozumiał, czym 
ksiądz był dla niego... Nigdy nie starczało czasu, żeby się nad tym... żeby się 
nad czymkolwiek zastanowić. Dni pędziły jak luzaki spuszczone z wędzideł, 
wydarzenia następowały po sobie, ledwo odnotowane w pamięci, nie ocenione 
jeszcze, uczuciem nie nazwane. A ksiądz przygarnął go do siebie od pierwszego 
dnia, kiedy zjawił się w pułku. Lowka i ksiądz, może także ten mały porucznik, 
który nie wiadomo dlaczego uczynił teraz powolny gest, jakby miał zamiar zdjąć 
czapkę z głowy. Ale przecież "święty Manek" jeszcze żył, poruszał wargami i 
patrzył na nich uważnymi jak zawsze oczyma, starając się w każdym dostrzec 
najpierw jego duszę. Tymon przypomniał sobie spowiedź, jaką odbył u kapelana, 
pierwszą swoją spowiedź od wielu lat... W Łęgowie do spowiedzi nie chodził, 
proboszcz miał mu za złe, że z jednej baby na drugą się przerzucał, ale tutaj 
poczuł nagle potrzebę oczyszczenia się z wszystkiego, czego nie powinien nieść z 
sobą, co powinien za sobą zostawić. Tak właśnie powiedział ksiądz porucznik, gdy 
przysiedli w lesie na zwalonej sośnie, a strzały milkły po zakończonej bitwie. 
"Oczyść się ze wszystkiego, czego nie powinieneś nieść ze sobą, powiedział, co 
powinieneś za sobą zostawić". Kapelan wciąż poruszał wargami, usiłował podnieść 
rękę, w której trzymał kartkę papieru. Patrzył na porucznika, nakazywał mu coś 
oczyma. - Jutro... zanim wyruszycie... pan, poruczniku, powie za mnie... 
Porucznik wziął kartkę, podniósł ją ku światłu, wpadającemu z okna, żeby 
przeczytać zapisane na niej słowa. - Powie pan za mnie... - szeptał ksiądz coraz 
słabszym głosem - nie zdążyłem napisać więcej, ale pan wie... pan wie, co w 
takiej chwili... - Wiem. - Porucznik przykląkł obok Tymona, tylko Lowka trzymał 
pod lufą swojej pepeszy Niemców podnoszących się powoli z ziemi. - Wiem, co w 
takiej chwili... Ale chciałbym księdza kapelana zapytać o jedno... kiedy nasz 
pułk wychodził z Warszawy na zachód, kiedy zostawialiśmy ją za sobą tak 
nieludzko startą z ziemi, jeszcze i wtedy ksiądz mówił - "pamiętajcie, nie 
idziemy tam po to, żeby się mścić i nienawidzić, ale po to, żeby naprawić świat, 
zabijając zło, które tam się narodziło". Czy i teraz... i teraz wciąż mamy o tym 
pamiętać? Bo jest nam trudno, a teraz jeszcze trudniej... Kapelan poruszył 
wargami, kilka razy poruszył wargami. Ale już nie odpowiedział. XI - Pani wróci? 
- spytała Zuzanka. Olga spojrzała na nią zdumiona. - Dlaczego miałabym nie 
wrócić? Co ci przychodzi do głowy? - Bo wciąż się boję, że pani nie będzie. - 
Jak to, nie będzie? - No, nie będzie - usta Zuzanki wygięły się w podkówkę. Olga 
wzięła ją na kolana, przytuliła do siebie, jej także zadrżały wargi. - Nie 
powinnaś się bać - powiedziała cicho, bo nie było w tych słowach, nie mogło być 
w nich ani przyrzeczenia, ani obietnicy. - Będę opiekować się wami, dopóki tata 
nie wróci z wojny. - A potem? - Nie wiem, co będzie potem. Wojna się skończy, 
życie jakoś się ułoży. Kiedy wróci mój mąż, zamieszkamy w Warszawie. I właśnie 
teraz muszę jechać, żeby się dowiedzieć, czy nie ma od niego wiadomości. - Nie 
mogłabym pojechać z panią? - Och, nie! - Olga zaprzeczyła zbyt gwałtownie i od 
razu to spostrzegła, Zuzance znowu wykrzywiły się wargi. - To zbyt męczące 
byłoby dla ciebie - zaczęła tłumaczyć pośpiesznie - cały dzień poza domem... - 
To nic! To nic! - szeptała Zuzanka, obejmując ją za szyję. - Ale nie bałabym 
się... nie bałabym się, że pani nie wróci. - I znów to mówisz? A czy nie 
wróciłam, kiedy pojechałam do powiatu w sprawie konia? - To było co innego - 
pokręciła głową Zuzanka. - Dlaczego co innego? - Bo wtedy musiała pani wrócić z 
tym papierem, że Kasztanek jest nasz. Żeby Majchrzak nie mógł go nam odebrać. - 
No, tak - uśmiechnęła się Olga rozbrojona - ten papier był konieczny. Przez 
kilka tygodni, coraz wyraźniej wróżących zbliżanie się wiosny, najważniejszą 
wśród wszystkich doraźnych spraw była sprawa konia. To, że się przybłąkał akurat 
do obejścia Dudów, nie stanowiło żadnego tytułu własności. Może dla nich tak, 
ale nie dla wsi, w której wszyscy uważali konia za pierwsze ziszczone po wojnie 
marzenie. Kasztanka należało gdzieś zarejestrować, czy zapisać - w każdym razie 
zgłosić jego istnienie. Tak uważał dziadek Roch, Olga się na tym nie znała. Ale 
zgłoszenie konia u sołtysa czy wójta - tak twierdził dziadek Roch - mogło 
spowodować odebranie Dudom Kasztanka, mówiło się już o tym, że w Łęgowie po 
okrojeniu majątku przez parcelację miało powstać państwowe gospodarstwo rolne. 
Najprzezorniej było w tej sprawie jechać do powiatu, gdzie od niejakiego czasu 
urzędowała w starostwie, i to właśnie w Wydziale Rolnym, przeniesiona tam 
służbowo Wiktunia. Wszyscy wiedzieli o tym w Łęgowie, jedni wyśmiewając, drudzy 
chwaląc decyzję pomocnika do spraw parcelacji, który, zakończywszy w tej okolicy 
swoje czynności, postarał się o awans dla swojej współpracownicy i przeniesienie 
jej do miasta. Wiktunia zresztą okazała się osobą nader uczynną, łęgowianie, 
którzy się do niej udawali, wychwalali ją pod niebiosa. Dziadek Roch zdecydował 
więc, że i w sprawie konia należy do niej uderzyć. Udała się do starostwa Olga, 
choć właściwie powinna by może powiedzieć staremu Dudzie, gdy ją o to poprosił, 
że pośrednictwo jej osoby zmniejsza szanse pomyślnego załatwienia sprawy. Ale 
dziadek nie czuł się na siłach, żeby odbyć podróż do miasta, musiała się więc 
zgodzić na wyświadczenie mu tej przysługi. Wiktunia przyjęła ją nawet z pewnym 
ożywieniem. Olga czytała w jej oczach pragnienie wydobycia z niej wiadomości, 
czy Tymon pisał, ale postanowiła - nie pytana - nie zaspokajać jej ciekawości. 
Zresztą - wyszło to na dobre, bo Wiktunia, bardzo urzędowo traktując z początku 
sprawę, zapytała ni stąd, ni zowąd: - Tymon o tym wie? - Oczywiście! - nieomal 
zaśpiewała Olga. Nie poproszona do tej pory, żeby zajęła krzesło po drugiej 
stronie biurka, przysunęła je sobie i usiadła na nim z ulgą. - Oczywiście! - 
powtórzyła. - Jak... w jaki sposób zawiadomiliście go? - zaczęła gorączkowo 
dopytywać się Wiktunia. - Odezwał się? - Oczywiście - po raz trzeci powiedziała 
Olga. - I kiedy tylko nadszedł od niego list z numerem poczty polowej, dziadek 
Roch kazał mi najpierw napisać: Mamy konia! Nic o zdrowiu własnym, czy dzieci, 
tylko to, co najważniejsze: Mamy konia! - Mamy konia - powtórzyła Wiktunia 
bezwiednie. No i jasne już było, że żołnierzowi ludowego Wojska Polskiego 
Tymonowi Dudzie należy się koń, który skądś z wojny zabłąkał się do jego 
zagrody, jakby nie było innych zagród w Łęgowie, jakby ta była tego najbardziej 
godna. Kiedy Wiktunia wypisywała to mozolnie na urzędowym papierze z pieczątką, 
Olga ledwo powstrzymała się od zapytania, dlaczego służba wojskowa Tymona nie 
mogła obronić jego dwudziestu morgów przy parcelacji. Ale wtedy decydował o tym 
pełnomocnik, no i Majchrzak, a teraz Wiktunia miała ten skrawek władzy w swoich 
rękach... - Zdrowy? - spytała, podając jej papier. - Nie był ranny? - Chwała 
Bogu, nie. - Często pisze? - Nie za często. Im bliżej Berlina, walki są coraz 
zacieklejsze. - Tak, wciąż czytam o tym w gazecie - szepnęła Wiktunia. - Ale 
jednak pisze! - rozpromieniła się. - Do kogo? - zapytała nagle. - Do dziadka? - 
Do dziadka, jasne że do dziadka - skłamała Olga i uznała za słuszne dodać, choć 
przypomnienie to sprawiło jej ból. - Tylko ja nie mam żadnej wiadomości od męża. 
- Muszę jechać - powiedziała teraz do Zuzanki, zdejmując ją z kolan. - Będę 
czekać na panią na tym kamieniu przy drodze - gdy wyszły już z pałacu, mała 
biegła obok niej, dzielnie dotrzymując jej kroku. I nagle coś jej się 
przypomniało, stanęła, przytrzymała Olgę za rękaw. - Dziadek dzisiaj orze! - Co? 
- nie zrozumiała wyrwana z zamyślenia Olga. - Kto orze? - Dziadek! Przecież 
mówię, że dziadek! Olga także przystanęła. - To niemożliwe - powiedziała. - 
Dlaczego niemożliwe? - obruszyła się Zuzanka. - Rano konia wyprowadził, pług 
przyczepił i pojechali w pole. - Do niedawna dziadek tylko w łóżku leżał... - Bo 
konia nie miał! - stwierdziła Zuzanka po namyśle. Oczka jej błyszczały. - A 
teraz wstał i powiedział, że jak tata z wojny wróci, to już wszystko będzie 
zasiane. Olga miała zamiar kierować się od razu na drogę, a z niej na szosę, 
licząc na to, że jakaś przygodna furmanka podwiezie ją do stacji. Dzieci 
rozpuściła do domów, zapowiadając, że następnego dnia lekcje będą trwały dłużej. 
W nocy miała dziwny sen, śnił jej się Stach, czekający na nią przed ich domem na 
Filtrowej. Sen nie miał w sobie mętnej rozlewności snu, był gwałtowny i wyraźny, 
jak ziszczone, wreszcie w ostry, przejmujący sposób urzeczywistnione marzenie. 
Widziała go już z daleka i biegła do niego, prawie unosząc się w powietrzu, a 
kiedy go dopadła, objęła go i on ją objął, i czuła jego bliskość od kolan przez 
uda aż do piersi, od kolan wzdłuż ud aż do piersi czuła jego bliskość gorąco, 
ciasno i zuchwale, bo przecież stali na ulicy, ludzie ich mijali, patrzyli na 
nich... Długo nie mogła oprzytomnieć po tym śnie, a oprzytomniawszy, postanowiła 
natychmiast jechać do Warszawy. Teraz jednak, o Boże! - po tym, co usłyszała od 
Zuzanki, musiała skręcić najpierw ku domostwu Dudów. Nad parkiem, nad 
wierzchołkami drzew unosiła się seledynowa mgła. Wilgi i kosy nawoływały się 
krzykliwie, w pnączach bluszczu radośnie buszowały wróble. Choć godzina była 
jeszcze wczesna, słońce grzało już w twarz, a z ziemi biła wiosenna woń 
oczekiwania. Jak okiem sięgnąć zieleniły się już oziminy zbóż zasianych 
jesienią, jeszcze za życia pani Zgorzenieckiej. Cóż ten dziadek wyprawia? 
Myślała Olga, zła, że dziwactwo starego opóźnia jej wyprawę do Warszawy. Ale gdy 
zbliżyła się do gruntów Tymona, zobaczyła dziadka Rocha z koniem i pługiem na 
zagonie ziemi czarnej, pulchnej i wilgotnej po zimie. Mimo to zawołała chcąc od 
razu wyperswadować mu pracę ponad jego siły: - Co pan wyprawia? Przecież 
treuh~ander prawie wszystko obsiał. - Widzi pani, że nie wszystko - dziadek 
Roch, zgięty nad pługiem, prostował się powoli. - Zostawił część ziemi pod zboże 
jare i akurat tutaj, na naszym gruncie, miała być jara pszenica. I zaraz ją 
posieję. - Ale przecież sam nie może się pan do tego zabierać - Olga zbliżała 
się, coraz bardziej zła, widząc, że niełatwo będzie wyperswadować staremu Dudzie 
jego zamiar. - A dlaczego? - spytał zaczepnie. - Bo do tej pory leżał pan wciąż 
w łóżku, a tu nagle... - Nagle siły mi przybyło! - dokończył za nią i jeszcze 
bardziej wyprostował grzbiet, wyciągnął przed siebie ramiona. - Tyle siły mi 
przybyło, że ho! Jak Tymon wróci, wszystko będzie obsiane. Wyjdzie sobie na 
pole, spojrzy, a tu pszenica już rośnie. I zapyta, kto to zrobił, kto to za mnie 
zrobił, kiedy wojowałem? A ja odpowiem: kto to mógł zrobić, Tymonku, tylko ja. 
Olga stanęła przy koniu, z rozpaczą patrząc na swoje zabłocone obuwie. Warszawa 
nie była dawną Warszawą, ale jednak nie wyobrażała sobie, żeby można było 
wybierać się tam w takim obuwiu. Po ostatnich słowach starego zaczynało ją 
ogarniać wzruszenie, ale jednak krzyknęła na niego: - Co pan sobie wyobraża? 
Padnie pan tu na polu, a w dodatku... w dodatku ja nie mogę tu zostać. Muszę być 
dziś w Warszawie. - No to niech pani jedzie - powiedział dziadek pogodnie, znów 
chwytając za pług. - Nic mi nie będzie. A robotę zrobię. Jakże bym mógł w taki 
czas... w taki piękny czas leżeć w łóżku? Wojna już się kończy? - Kończy się - 
potwierdziła Olga, coraz mniej pewna, jak ma postąpić. Ale przecież musiała... 
musiała być w Warszawie. Stach czekał na nią przed domem na Filtrowej, jak mogła 
po takim śnie tam nie pojechać? - No widzi pani! Wojna się kończy, a ja bym w 
łóżku leżał? - dziadek dotknął batem końskiego grzbietu, Kasztan ruszył naprzód; 
pług, pozostawiając mokre skiby ziemi, posunął się za nim. - Niech pani sama 
powie - dodał już zdyszany - jak by to było? - Nie wiem, jak by to było, ale ja 
nie będę spokojna... - Może pani być spokojna. Szczęśliwej drogi! I niech pani 
zastanie w Warszawie dobre wieści! - Dziękuję! - Olga wciąż tkwiła w miejscu, 
niezdecydowana. W końcu jednak skierowała się ku drodze, ostrożnie stąpając po 
mokrym zagonie. Zabłoconym butom niewiele jednak to pomogło, przysiadła więc na 
kamieniu przy skrzyżowaniu drogi z szosą wiodącą ku stacji, zdjęła obuwie i 
zaczęła wycierać je o trawę, która zieleniła się już na brzegach rowu. 
Towarzysząca jej wciąż Zuzanka przypatrywała się tej czynności w zamyśleniu. - 
My to mamy wciąż takie brudne buty przez to chodzenie po polu - zauważyła. - Na 
wsi to jeszcze jako tako uchodzi - powiedziała Olga - ale ja jadę do Warszawy. - 
W Warszawie nie uchodzi? - Pewnie, że nie. - To niech pani tu posiedzi, a ja te 
buty w rzece trochę opłucze. - Dziękuję - roześmiała się Olga - byłyby mokre i 
pewnie bym się w nich zaziębiła. - Ja i Adaś chodzimy w mokrych butach i nic nam 
nie jest. - To dobrze! To szczęśliwie! - powiedziała Olga, nie pierwszy raz z 
bezradnością przyjmując wynurzenia Zuzanki. Nic innego nie przychodziło jej na 
myśl. Mała otrzepała troskliwie jej płaszcz, gdy podniosła się z kamienia. - 
Będę tu na panią czekała. - Gdzie? - Tu, na tym kamieniu. Bo stąd widać całą 
drogę. - Ale nie wiem, o której z powrotem przyjadę. Może całkiem późno. - No 
właśnie - stwierdziła Zuzanka z powagą - i jakby pani sama wracała do wsi? - Jak 
do tego miejsca dotrę - uśmiechnęła się Olga - to i dalej trafię. - Będę 
czekała! - powtórzyła Zuzanka stanowczo. - Bo tu krzaki przy drodze i szuwary 
nad rzeką... - Jak ty się nie boisz, to dlaczego ja mam się bać? - Bo ja 
zwyczajna. Tyle razy tędy chodziłam i na tatę czekałam, gdy z młyna miał wracać 
- Zuzanka urwała i pośpiesznie powtórzyła: - Zwyczajna jestem. - Ale teraz 
wracaj zaraz do dziadka. I bądź przy nim! Gdyby zachorował... - Dlaczego ma 
zachorować? - Bo to nie dla niego taka robota - zdenerwowała się wreszcie Olga 
uporem starego i jego prawnuczki. Gdyby zachorował, zrobiło mu się słabo... od 
razu leć do wsi. - Do kogo? - Wszystko jedno do kogo. Do Majchrzaka albo... - 
Majchrzak to sukinsyn! - Jak ty mówisz? Nie wolno tak mówić! - Dziadek tak mówi, 
i nie wtedy, kiedy głupio gada. - Sukinsyn, nie sukinsyn - powiedziała Olga 
bezwiednie - ale musisz się do niego zwrócić, gdyby dziadkowi się coś stało. 
Zuzanka pokręciła głową w gwałtownym zaprzeczeniu. - Dziadkiem by cholera 
zatrzęsła, gdyby się dowiedział, że poleciałam po pomoc do Majchrzaka. - No to 
może napotkasz kogo innego - zniecierpliwiła się Olga. - Czas uciekał. 
Postanowiła w innym terminie odbyć z małą rozmowę na temat jej słownictwa. - 
Masz pilnować dziadka! - przykazała jej jeszcze raz. - A na mnie czekać nie 
musisz. - Muszę! - Zuzanka pobiegła za nią kilka kroków, ale jednak zatrzymała 
się i zawróciła. Olga raz tylko spojrzała za siebie, ale szybko odwróciła głowę. 
Gwałtowne wzruszenie chwyciło ją za krtań, gdy patrzyła na małą figurkę 
oddalającą się drogą. Do Warszawy dostała się niespodziewanie szybko. Udało jej 
się zatrzymać jakąś ciężarówkę, która dowiozła ją do samego śródmieścia. 
Wysiadła przy skrzyżowaniu Alej Jerozolimskich z Marszałkowską, w miejscu z 
szerokim teraz widokiem nieba nad przypadłymi do ziemi gruzami. Dawniej ciasno 
tu było od wysokich domów, teraz... Postanowiła nie rozglądać się i nie myśleć o 
katastrofie miasta, o tragedii, która się tu rozgrywała dzień po dniu przez 
długie lata wojny. Skierowała się od razu na Filtrową, a zbliżając się do domu 
biegła prawie tak samo, jak we śnie, choć przecież w ciągu podróży zdołała sobie 
wyperswadować swoją coraz śmieszniejszą już teraz nadzieję. Stach, oczywiście, 
na nią nie czekał, ale mogła czekać jakaś wiadomość, jakiś znak życia od niego 
lub o nim, ludzie przecież wciąż przekazywali sobie informacje o swoich 
bliskich. Front domu na Filtrowej powitał ją nowymi futrynami czterech okien na 
pierwszym piętrze, całymi i czysto wymytymi szybami, a nawet firaneczką w jednym 
z okien. Ale we framudze drzwi na dole nie było karti z jej adresem; wyszorowane 
z sadzy, pozbawione resztek dawnej farby, prezentowały teraz swoją całkowitą 
inność i obcość. Tłumiąc rozczarowanie i żal, Olga udała się najpierw do 
piwnicy. Kłódka przy drzwiach była nie naruszona. Przynajmniej to! Miała w 
Łęgowie trzy pięknie umeblowane pokoje, a jednak graty w piwnicy wydały jej się 
skarbem, bez którego nie mogłaby żyć. Z uczuciem, że otwiera sezam, wsunęła 
kluczyk do kłódki, przekręciła go, ciesząc się, że tak gładko obraca się w 
zamku, najwidoczniej nikt nie próbował go na siłę otworzyć. Rzeczywiście, 
piwnicy nie odwiedzili nieproszeni goście, zastała ją tak, jak ją opuściła 19 
stycznia, kiedy tu była z Tymonem... Pomyślała o nim, patrząc na żelazny piecyk, 
który tu skądś przyniósł i zamontował, zapobiegliwy i zręczny, co by tu zrobiła 
bez niego tego pierwszego dnia? Podniosła z ziemi kilka szczap, zastanowiła się, 
czy nie rozpalić ognia, w piwnicy ziąb panował przenikliwy. Ale przecież nie po 
to przyjechała do Warszawy, żeby tu siedzieć, otworzyła więc tylko okno, 
powietrze na dworze było o wiele cieplejsze, i usiadła na chwilę na chybotliwym 
krzesełku, na którym Tymon upierał się spędzić noc, nim go namówiła, żeby 
wyciągnął się - obok niej - na tapczanie... Zerwała się z krzesła, przecież nie 
po to przyjechała do Warszawy, żeby rozmyślać o Tymonie. Zamknęła okno, potem 
drzwi i po chwili wahania udała się na pierwsze piętro, skąd dochodził zapach 
smażonej cebuli. Nie mogła stłumić gwałtownego bicia serca, gdy zapukała do tak 
znajomych jej drzwi. Otworzyła je żona stróża, ale gdy krzyknęła, on sam stanął 
zaraz za jej plecami. - O, pani tu znowu! - powiedział do Olgi. - Przyszłam 
tylko, żeby się dowiedzieć, czy nikt o mnie nie pytał! - Nie, nikt. Absolutnie 
nikt! - stwierdził stróż z satysfakcją. - A dlaczego zerwał pan kartkę z moim 
adresem, którą powiesiłam w bramie? - Ja? Ja zerwałem? Wiatr zerwał! A pani od 
razu na mnie! Dlaczego pani od razu na mnie? Czasy teraz takie nastały, że 
będzie w nich dobrze ludziom, którym przedtem było źle. A ja to mieszkanie 
własnymi rękami wyremontowałem, więc jakie pani teraz ma do niego prawo? - 
Żadnego - powiedziała Olga. - Żadnego! I cierpliwie zaczekam, aż pan całe piętro 
wyremontuje, bo dopiero wtedy pana stąd wyrzucę. Niech tylko mój mąż wróci! 
Zbiegła czym prędzej ze schodów, żeby stróż jej z nich nie zrzucił. Teraz 
dopiero przypomniała sobie, że nazywał się Walczak, a jego żona miała na imię 
Cecylia, "moja pani Cesiu" - mówiło się do niej, gdy przy większych przyjęciach 
przychodziła pomagać kucharce. Na ulicy odetchnęła, poprawiła włosy, choć 
Walczak jej nie gonił i nie rozsypały się w ucieczce. Sprawdziła, czy w 
sąsiednich bramach wiszą jej kartki - nie wisiały, co nawet jakoś poprawiło jej 
humor, bo najwidoczniej kartka w bramie jej domu nie została celowo usunięta. 
Udała się teraz prosto do Pck, żałując, że nie zabrała ze sobą z Łęgowa kropli 
walerianowych; nadzieja, którą dotąd żywiła, zaczynała gwałtownie szybko 
przemieniać się w niepokój, w złe przeczucia, prawie w pewność niedobrych 
wieści, bo przecież tylko dobre zostawiało się w bramach domów, a kiedy ich nie 
było... W biurze poszukiwań rodzin czekała długo. Przed nią, a wkrótce i za nią, 
stali ludzie o tak podobnych do siebie wyrazach twarzy, że nie różnił ich ani 
wiek, ani ubiór, byli wszyscy jakby jednym tym samym człowiekiem, pokrzywdzonym 
przez los i oczekującym od losu pocieszenia. Ale przeważały kobiety. Olga 
przeglądała się w ich oczach i wiedziała, że i one w jej oczach widzą własną 
rozpacz. Kiedy nadeszła jej kolej, ledwie wykrztusiła swoje nazwisko. - Jak? - 
nie dosłyszała kobieta w okienku, niemłoda już, udręczona nadmiarem pracy, a 
także chyba życiem. - Proszę głośniej! - Olga Asarowiczowa - powtórzyła. - Przed 
dwoma miesiącami zgłosiłam, że poszukuję... - zająknęła się - że czekam na 
wiadomość od męża. Jest lotnikiem. W Anglii. W Raf_ie. Stanisław Asarowicz... 
Zaraz zobaczymy - starsza pani pochyliła się nad długim pudłem kartoteki. - Ale 
zdaje się, że nic nie ma. Wyćwiczyłam już tu sobie pamięć do nazwisk i chyba bym 
zapamiętała... - Niech pani dobrze sprawdzi - szepnęła Olga. - Ależ tak, zawsze 
sprawdzam bardzo dokładnie. Za wiele to dla ludzi znaczy, żebym... Mam pani 
kartotekę: Olga Asarowiczowa, ale przykro mi, nic nie ma... Napisałabym do pani 
do Łęgowa, gdyby coś było. - Oczywiście - jeszcze ciszej, z tonem przeproszenia 
wyszeptała Olga i od razu gwałtownie cofnęła się od okienka, żeby odejść stąd, 
żeby uciec. Zauważyła to kobieta w okienku, równie gwałtownie wychyliła się ku 
niej. - Ale wojna jeszcze się nie skończyła! - zawołała z pocieszającą 
perswazją. - Wojna jeszcze trwa. Najwięcej zgłoszeń napływa z terenu kraju, a z 
tamtej strony... od tamtych oddziela nas jeszcze front. - Tak, rozumiem... 
Oczywiście, front... Wyszła na ulicę, nie wiedząc właściwie, dokąd się udać. 
Dzień stał się promiennie pogodny, kwietniowe słońce - gdy się stanęło w załomie 
muru - aż przypiekało, pomyślała, że dziadek Duda ma piękny czas na orkę, ale 
równocześnie szarpnął nią niepokój o starego i postanowiła zaraz wracać do 
Łęgowa, właściwie w Warszawie nic jej już nie zatrzymywało. I nagle usłyszała za 
sobą wołanie: - Olga! To ty? Odwróciła się, stanęła, radośnie zdumiona. Biegła 
ku niej Niusia Błażewska, żona starszego kolegi Stacha, kapitana Zygmunta 
Błażewskiego. Utrzymywały ze sobą bliskie stosunki przed wojną, podczas okupacji 
nieraz się spotykały, wymieniając lub dopytując się o wieści o swoich mężach, 
kapitan - teraz już może major lub podpułkownik - także walczył w Raf_ie. - 
Niusia! Jak się cieszę! - zawołała. Błażewska chwyciła ją w objęcia, a 
wycałowawszy, odsunęła od siebie na długość ramion. - Jaka elegancka! - Och - 
uśmiechnęła się z zażenowaniem Olga - odziedziczyłam trochę rzeczy po kimś, kto 
się bardzo dobrze ubierał przed wojną. Z powstania, a właściwie zaraz na 
początku sierpnia wyszłam z Filtrowej w piżamie i w płaszczu. Wygarnęli nas 
własowcy. - Przeszłaś przez Pruszków? - Tak. - Nie wiadomo, co gorsze - ja przez 
cały czas byłam w śródmieściu. Ale najważniejsze, że żyjemy! - Niusia jeszcze 
raz wycałowała Olgę, która wreszcie - wypuszczona z uścisku - mogła jej się 
przyjrzeć. - Ty także nie najgorzej wyglądasz! - Ubrała mnie ciotka z Radomia, a 
poza tym zaczęłam już pracować. - Gdzie? - W kawiarni na Mokotowskiej. Właśnie 
tam pędzę, otwieramy o dwunastej, prowadzę bufet - teraz Niusia uśmiechnęła się 
niezbyt pewna, czy naprawdę się uśmiecha. Modnie ubrana w długi żakiet i ledwie 
widoczną spod niego kusą spódniczkę, wyglądała tak samo młodo, jak przed wojną, 
ale jakiś mrok czaił się w jej oczach. - Trzeba z czegoś żyć! Trzeba z czegoś 
żyć, zanim stąd wyjadę. Och! Od tego powinnam zacząć - dostałam wiadomość od 
Zygmunta! - Jak? Jaką drogą? - wykrztusiła Olga. - Przez Genewę na nasz Czerwony 
Krzyż. Przeżył szczęśliwie wszystkie te lata, jest wciąż w Raf_ie, w tym samym 
dywizjonie. - Czy... nie wspominał, nie napisał nic o... kolegach? - Ależ tak! 
Głównie o Stefku Janusie, w którego dywizjonie lata. I o Romanie Paszce, z 
którym mieszka w Londynie... Och, Olgo! Czyżbyś nie miała żadnej wiadomości od 
męża? - Żadnej. - Ale na pewno dostaniesz! Sprawa korespondencji dopiero się 
rozkręca. A Zygmunt nie napisał nic o Stachu, bo może po prostu teraz się nie 
widują... - Prawdopodobnie. - Ileż tysięcy polskich lotników walczy w Anglii! 
Jasne, że nie mogą się ze sobą widywać, pewnie i nie wszyscy się znają. - Nasi 
mężowie znali się przed wojną. - No, tak, ale właściwie... nie przyjaźnili się. 
- Nie, nie przyjaźnili się. - No, widzisz. Z jakiej więc racji Zygmunt miałby 
pisać w liście akurat o Stachu. Nie mógł przecież przeczuwać, że spotkam cię na 
ulicy w Warszawie - Niusia roześmiała się z wymuszoną swobodą. - Wojna się 
skończy i nasi panowie będą mieli wreszcie czas, żeby dobrze się ze sobą poznać, 
utrzymywać kontakty towarzyskie, gdy zjadą tam ich żony... - Zjadą żony? Dokąd? 
- Do Londynu! - Wybierasz się tam? - Przecież już mówiłam, muszę pracować w tej 
knajpie, dopóki stąd nie wyjadę. To jeszcze trochę potrwa. - Ale może pan 
Zygmunt zechce tutaj wrócić? - Do czego? Och, nie myślę o zniszczonej Warszawie, 
o powojennej biedzie, ale o atmosferze, o tym, co się tutaj dzieje, co się mówi 
o Polakach, którzy przez całą wojnę nie złożyli broni! - ładna, wciąż jeszcze 
prawie dziewczęca twarz Niusi poczerwieniała z oburzenia. - W każdym razie ja 
nie będę zachęcać Zygmunta do powrotu. Olga milczała. W popłochu zaczęła myśleć, 
czy i ona... i ona byłaby gotowa do wyjazdu byleby tylko być ze Stachem, ale nie 
dokończyła tej myśli, bo Błażewska chwyciła ją za ramię. - Zresztą chcę być z 
tobą zupełnie szczera. Nie będę namawiać Zygmunta do powrotu także i dlatego, że 
w Warszawie dowiedziałby się prędzej czy później o Bronku Koźlińskim - nie 
udawaj, że o nim i o mnie nie słyszałaś. To chyba kwestia temperamentu, nie 
potrafiłam być sama... Byliśmy ze sobą prawie przez całą wojnę, aż do jego 
śmierci. Gdyby żył, pewnie bym nawet została z nim a nie z Zygmuntem. Ale nie 
żyje, a Zygmunt się odezwał. Myślisz, że jestem cyniczna, nie, nie jestem, 
kochałam Bronka i było za co go kochać, pomnik powinni mu wystawić w tym miejscu 
na Traugutta, w którym zginął, jeśli kiedyś będzie się w Warszawie stawiać 
pomniki żołnierzom powstania. Ale nie chcę, żeby Zygmunt się o nim dowiedział, 
żeby cierpiał, jego także jest za co kochać, najgorzej, jak się w życiu kobiety 
spotka takich dwóch wspaniałych mężczyzn. Olga milczała i ocknęła się dopiero 
wtedy, gdy spostrzegła, że Niusia otwiera torebkę i gwałtownie szuka w niej 
chusteczki. - Przepraszam, wciąż wszystko to jeszcze takie świeże. Nie powinnam 
rozmawiać o tym z tobą na ulicy. Chodź na Mokotowską, napijesz się kawy, 
pogadamy, zwykle zaraz po otwarciu nie ma wielu gości... - Nie, dziękuję - 
zaprotestowała pośpiesznie Olga. - Muszę zaraz wracać Do domu. Mieszkam pod 
Warszawą, niby blisko, ale jak się nie złapie jakiegoś środka lokomocji... 
Chciałabym wrócić przed nocą. - No, to wpadnij przy najbliższej okazji - 
Błażewska także spostrzegła, że właściwie nie mają o czym ze sobą rozmawiać. 
Pożegnały się, wymieniając pocałunki, ale nie tak gorące, jak przy powitaniu; 
chyba obydwie pomyślały, że nie powinny były się spotkać. Olga, choć przedtem 
miała zamiar natychmiast wracać do Łęgowa, teraz postanowiła zatrzymać się 
jeszcze w Warszawie. Oglądanie, zwiedzanie gruzów bolało, jak dotykanie ran, ale 
czuła potrzebę, prawie coraz wyraźniej uświadamiany sobie obowiązek zanotowania 
i przechowania w pamięci obrazu miasta, powalonego na kolana piwnic i parterów 
przez okrutnego zwycięzcę. Na placu Zamkowym była z Tymonem dwudziestego 
stycznia, kiedy król Zygmunt leżał jeszcze na bruku u stóp zgruchotanej kolumny, 
teraz - jak wciąż donoszono w prasie - statua poddawana już była renowacji w 
Muzeum Narodowym w oczekiwaniu powrotu na dawne miejsce. Takie marzenia snuto 
już w Warszawie i nikomu nie wydawały się niemożliwe, choć wciąż wiele ulic 
zasypanych było gruzem, a tam, skąd go już uprzątnięto, na płytach trotuarów, 
leżał grubą warstwą - mimo wiosennych deszczy, które tylekroć przechodziły nad 
miastem - ceglany i wapienny pył. Zapatrzona w ten pył i czubki swego obuwia, 
pobielone nim jak pudrem, skierowała się ku placowi Trzech Krzyży, długo stała 
przed ruiną kościoła św. Aleksandra, ale potem miast w Hożą czy Wspólną, 
wchodzące w plac popieliskiem swych domów, skręciła w Aleje Ujazdowskie, 
zwieńczone u dalekiego swego wylotu wiosenną zielenią, niby fatamorgana jawiącą 
się w tej części miasta. Mając tę zieleń przed oczyma, przyśpieszała kroku, a 
przy ogrodzeniu Łazienek zaczęła biec prawie, żeby jak najprędzej przekroczyć 
bramę i znaleźć się w świecie, który zaprzeczał istnieniu wojny i pozostawionym 
przez nią zniszczeniom. Ludzi w Łazienkach było mało, zdarzały się jednak nawet 
zakochane pary na ławeczkach, ale Olga nie zwracała ku nim spojrzenia, wciąż nie 
mogąc się otrząsnąć z przykrości, zdumionej przykrości, jakiej doznała podczas 
rozmowy z Niusią. "To chyba kwestia temperamentu, powiedziała, nie potrafiłam 
być sama..." Olga przysiadła nad stawem, rzuciła kaczkom resztki śniadania 
zabranego z Łęgowa i przymknęła oczy. Sen, bliskość Stacha, wróciły z dojmującą 
wyrazistością. Inne kobiety mówiły sobie po prostu "Nie potrafiłam być sama". 
Inne kobiety... Zerwała się, obeszła pałac dookoła, zatrzymała się znów nad 
stawem, gdy zobaczyła pluskające się w nim karpie. Zmęczona usiadła na ławeczce 
przy Pomarańczarni i pozwoliła sobie, żeby całą jej uwagę zajęły prześliczne 
pantofelki na korkowym koturnie, które miała na nogach dziewczyna, idąca alejką 
z młodym mężczyzną. I w jego ubiorze nie było znamion wojny, przypomina Lola 
Smolińskiego w jego długiej samodziałowej marynarce, jasnych bryczesach i 
wspaniale wyglansowanych oficerkach. Szli rozmawiając ze sobą z ożywieniem, ale 
gdy mijali ławkę, na której siedziała, rozważając właśnie, czy nie kupić gdzieś 
sobie, czy nie wytrzasnąć skądś spod ziemi takich wiosennych bucików, w których 
także szłaby tak lekko i zwiewnie, jak tamta, gdy to rozważała ulegając 
najłatwiejszej z kobiecych pociech - młody mężczyzna zwrócił spojrzenie na jej 
twarz i nagle, jakby na sekundę przystanął, a potem ukłonił jej się z brakiem 
pewności w oczach. A ona go od razu poznała, gdy tylko spotkały się ich oczy - 
to był Romek Borowiec, przed wojną student politechniki, jej przedmałżeński 
flirt. Częste wypady do kina, kilka fajfów, odprowadzanie do domu z całowaniem 
na schodach, nieobowiązującym, a słodkim, po którym wkraczała do mieszkania z 
tak rozgorzałym rumieńcem, że matka zawsze dotykała jej czoła i pytała, czy nie 
ma gorączki... Miło było to wspomnieć, miło było dowiedzieć się, że żyje; po jej 
zamążpójściu przestali się widywać, podczas okupacji nie spotkali się ani razu; 
a teraz on szedł z jakąś dziewczyną tak bardzo przedwojenny, jakby cały ten 
okrutny czas spędził w oszklonej gablocie, jakby nie dotyczyły go zmiany... 
Przystanął, dlaczego przystanął? Żegna się z dziewczyną, zawraca... Olga 
mimowolnym ruchem dotknęła włosów, poprawiła zawiązanie apaszki na szyi, ukryła 
w torebce niezbyt czyste rękawiczki. A on wołał już z daleka: - To 
nieprawdopodobne! Co za spotkanie! Często przychodzisz do Łazienek? - Pierwszy 
raz... Pierwszy raz po wojnie. Nie mieszkam w Warszawie. Dziś przyjechałam, żeby 
dowiedzieć się w biurze poszukiwań rodzin Pck, czy nie nadeszła jakaś wiadomość 
od mego męża. - I co? - Nie nadeszła. Opowiedzieli sobie w skrócie i chaotycznie 
swoje wojenne dzieje, Romek nawet z humorem - akurat przed wybuchem powstania 
pojechał do Krakowa "w interesach" i kiedy Niemcy myśleli już o opuszczaniu 
miasta, udało mu się przeprowadzić kilka korzystnych handlowych transakcji. - A 
teraz, wiesz, co robię? - zakończył. - Skąd mam wiedzieć? - powiedziała Olga 
bezbarwnie. - Oczywiście, nie siedzę z założonymi rękami. Będę musiał pewnie 
skończyć studia, ojciec tego wymaga, ale teraz, na razie, założyłem zakład 
renowacji mebli. Zły pomysł? - Wspaniały. - Zatrudniamy czterech stolarzy, ja 
tylko organizuję robotę, staram się o materiały i mam mnóstwo czasu dla siebie. 
Jadłaś obiad? - Nie. - No, to zapraszam cię! Znam świetny lokal! - Gdzie? - 
zaśmiała się Olga z powątpiewaniem. - Nie śmiej się, w Warszawie można już 
całkiem dobrze zjeść. Chodźmy! Zaprowadzę cię, będziesz zdumiona. Ale ja 
powinnam już wracać do domu. Nie wiem, czy uda mi się złapać jakiś środek 
lokomocji, może będę musiała jechać pociągiem, o ile się tam wcisnę, a potem iść 
od stacji do Łęgowa kilka kilometrów. - Nic się nie martw! Po obiedzie wyjdziemy 
na trasę, zostaw to już mnie! Na pewno ulokuję cię w jakimś samochodzie. Dużo 
wozów jedzie na zachód. A teraz chodźmy! Nie masz pojęcia, jak się cieszę, że 
cię spotkałem! - Ja też! - powiedziała Olga całkiem szczerze. Obiad był 
rzeczywiście znakomity. Gdzieś wśród gruzów, w małej, pełnej gości, salce, 
której okna wychodziły na podwórze zryte jeszcze po ekshumacji poległych w 
powstaniu, zjedli wspaniały barszcz ukraiński, a po nim zraziki cielęce po 
węgiersku z francuskimi kluseczkami jak puch. Przed tym daniem Romek 
zaproponował kieliszek wódki z wermutem, zgodziła się z ochotą, przystając także 
na to, aby zakończyć obiad szarlotką i kawą z koniakiem. Nie musiało się 
spoglądać za okno, kiedy przed sobą na stoliku miało się całkiem przyzwoitą 
zastawę, a podane na niej jedzenie było prawie nierzeczywiste po miesiącach 
głodówki i krańcowej pospolitości w zaspokajaniu głodu. A w ogóle jakże zawsze 
lubiła, jak lubiła takie wypady na miasto najpierw z rodzicami albo tylko z 
ojcem, a potem ze Stachem, który także lubił wódkę z wermutem, trunek pity 
najczęściej przez oficerów polskiej armii. - Nie ożeniłeś się? - spytała Romka, 
walcząc ze słodką sennością. - Nie. - Dlaczego? - Jakoś się nie składało. - Nie 
zakochałeś się w nikim? - Romek przechylił się ku niej ponad stolikiem. - W 
tobie się kochałem, ty moja śliczna, cudownie nieświadoma i zdziwiona idiotko. W 
tobie! Ale sprzątnął mi cię sprzed nosa ten twój fruwający amant. Jak można 
wychodzić za mąż za lotnika? - Kiedy wychodziłam za mąż, nie myślało się o 
wojnie. - Każdy żołnierz szkolony jest w okrutnym przewidywaniu, że to się 
kiedyś przyda. - No i przydało się - powiedziała przytomniejąc ze szczęśliwej 
senności. - I co z tego teraz masz? - Nic nie mam! - krzyknęła. Ogarnęła ją 
nagła wściekłość na człowieka, który ośmielał się prowadzić z nią tę rozmowę. 
Stach walczył, Tymon... tak, Tymon także, a ten tu siedział po dobrym obiedzie, 
wypoczęty, niczym nie znękany i nawet bez strasznych wspomnień. Ale czy to nie 
był w końcu także jakiś dobrze wobec ojczyzny spełniony obowiązek - być całym i 
zdrowym? I szczęśliwym? - Przepraszam - szepnęła. - Masz rację, rzeczywiście 
niewiele z tego mam. - No, widzisz - powiedział. - Trudno było wydobyć z ciebie 
to wyznanie. Zapłacił i wyszli, jak z oazy, w pustynną szarość zniszczonego 
miasta. Furmanką, zaprzężoną w wymizerowanego konika, która skądś i dokądś coś 
przewoziła, dostali się na Wolę, gdzie trzeba było czekać na okazję w stronę 
Łęgowa. - Masz mój adres - Romek podał jej wizytówkę, jak za dawnych 
przedwojennych czasów. Miała ochotę się roześmiać, ale jednak się nie 
roześmiała, patrzyła z podziwem - na takich ludziach opierało się teraz życie, 
tacy ludzie byli nadzieją. - Tu jest także mój adres krakowski - dodał. - Mam 
tam pokój, zatrzymałem go, bo często bywam w Krakowie. Gdybyś się tam kiedyś 
wybierała... uprzedzę gospodynię, będziesz mogła się tam zatrzymać. - Dziękuję. 
Nie mam czasu na podróże. - Ale wizytówki nie zgub. I przyrzeknij mi, że 
skontaktujesz się ze mną, kiedy będziesz w Warszawie. Przyrzekasz? - Przyrzekam, 
choć nie wiem... - Nie, nie, nie wynajduj już teraz żadnych trudności. Chyba 
musisz przyznać, że miło ci było mnie spotkać? - Tak - stwierdziła, choć już z 
mniejszą pewnością niż poprzednio. Stali pod drzewem, jedynym na tym odcinku 
ulicy. Z postrzelanym pniem miało jednak dość siły, żeby zazielenić się górą tej 
pierwszej powojennej wiosny. I ptaki znalazły już w nim schronienie, może 
cieszyły się z tego w obłędnym świergocie, a może kłóciły przy obieraniu 
najlepszych miejsc pod gniazda. - Słyszysz? - spytał Romek. - Słyszę. - Trzeba 
tak samo naturalnie wracać do rzeczywistości. Zostawić wszystko za sobą, żyć 
dzisiejszym dniem. Pamiętasz, jak odprowadzałem cię na Filtrową? - Pamiętam. - 
Uciekałaś w górę po schodach, ale nie tak prędko, żebym nie mógł cię dogonić. - 
A tego nie pamiętam. - No, to ci teraz przypomnę! - Objął ją gwałtownie i zaczął 
całować tak zdumioną, że wcale się nie broniła. Oparta o drzewo, przyciśnięta do 
drzewa, czuła na sobie cały ciężar trzymającego ją w ramionach człowieka, od 
stóp poprzez uda, w górę... od stóp... poprzez uda... i było jak we śnie ze 
Stachem, może to wcale nie on jej się śnił, tylko po prostu mężczyzna! Silny, 
zdrowy, obecny! "Nie potrafiłam być sama" - powiedziała Niusia. Inne kobiety nie 
potrafiły być same... Pięć lat... Prawie sześć lat... Głębiej wsunęła się w 
ramiona Romka, a on już wiedział o niej wszystko, wszystko o niej wiedział i 
oczy mu płonęły, a usta stawały się brutalne i zadające ból. Nadjeżdżał, zbliżał 
się i przejechał jakiś samochód. Kierowca widząc parę pod drzewem nacisnął 
klakson. Oprzytomnieli, ale już było za późno, żeby wóz zatrzymać. - To nic - 
nie speszył się Romek. - Nadjedzie następny. - I nagle krzyknął: - Wiesz co? 
Pojadę z tobą! Odwiozę cię i złapię jakąś powrotną okazję. Oddychała ciężko, nie 
patrząc na niego i dopiero po chwili pokręciła przecząco głową. - Nie. - 
Dlaczego nie? Będzie ci przecież przyjemniej... - Nie - powtórzyła. - Ale 
dlaczego? Znów długo milczała, zanim wyrzekła: - Ktoś ma na mnie czekać. - Aha! 
- parsknął. - Więc jednak jest ktoś, kto czeka. - To dziecko. Mała dziewczynka. 
- Twoja? - Nie. Opiekuję się dwojgiem dzieci człowieka, który teraz zbliża się 
do Berlina. O nic już nie zapytał, nie wypuszczał tylko z uścisku jej ręki. - 
Ale przyrzeknij mi, że kiedy będziesz w Warszawie... - Tak - powiedziała słabo. 
Nadjechała w końcu wojskowa ciężarówka, której kierowca zgodził się podwieźć 
Olgę, Romek to z nim uzgodnił, wciskając mu w rękę zwitek banknotów. Jechali 
już, kiedy żołnierz je przeliczył, tylko jedną rękę trzymając na kierownicy. 
Przymrużył oko. - Kocha panią - powiedział. - Kocha, jak taki hojny! - I nagle 
się przeraził: - Pani płacze? Zuzanka czekała w umówionym miejscu. Zerwała się z 
kamienia, kiedy zobaczyła zatrzymujący się samochód. - Dziękuję ci! - zawołała 
do niej Olga. - Za co? - zdumiała się mała. - Że tu jesteś! Że jednak tu jesteś! 
- Przecież powiedziałam, że będę. Olga chwyciła ją za rękę, mocno zacisnęła w 
dłoni małą piąstkę i tak trzymając się ruszyły w stronę Łęgowa. Żaby rechotały w 
szuwarach nad rzeką, znad lasu wysuwał się młodziutki, cienki sierp księżyca. 
Wiatr pachniał ziemią i szaleństwem wiosny. - Co w domu? - spytała Olga. - 
Dziadek zdrów? Zuzanka podniosła na nią oczy. - Dziadek mówi, że nigdy jeszcze 
nie był taki szczęśliwy. Nie wiem dlaczego. Pani wie? Olga uśmiechnęła się. - 
Chyba wiem - powiedziała, przyśpieszając kroku. XII Wygłodniały, z wszystkich 
stron otoczony Berlin, bielił się zwisającymi z okien i balkonów prześcieradłami 
- kończyła się wielka wojna, druga światowa, jak ją nazwą kiedyś historycy, 
szczęśliwi, że przyszło im ją opisywać, a nie uczestniczyć w niej. Ale w 
śródmieściu trwały jeszcze walki, jeszcze trzeba było zdobywać dom po domu, 
piętro po piętrze, ulicę po ulicy, jeszcze śmierć kosiła żołnierzy, nie 
zważając, jakie noszą mundury, obce jej były pojęcia wojny niesprawiedliwej i 
sprawiedliwej, kosiła po omacku, jak popadło. Głupio by było teraz... myślał 
Tymon, bardzo głupio, gdyby w tej ostatniej chwili... Starał się bronić przed tą 
myślą, sięgnął do ogromnej papierowej torby po rodzynki, ale mu nie smakowały. 
Tę noc, majową przecież, ale przesyconą nie wonią wiosenną, lecz odorem 
spalenizny i strasznym fetorem rozkładających się ciał, pluton Lowki Kurczagina 
przeczekiwał do świtu w jakimś sklepie spożywczym, w którym wszakże poza 
rodzynkami w torbie z greckimi napisami, nie odnalezionej pod ladą przez 
zgłodniałych berlińczyków - nie było nic do jedzenia. W kilku szklanych słojach 
zachował się jeszcze zapach po kawie, nie stłumiony przez wojenne ersatze, 
największy słój, stojący w centralnym punkcie lady, wypełniły wycinki z 
Lebensmittenkarten, które Tymon dobrze znał, bo w Gubernatorstwie wydawano na 
podobne chleb, skąpe ilości mąki, cukru i tłuszczu, no i przede wszystkim wódkę; 
tej Polakom nie skąpiono. - Już mnie mdli - sapnął Lowka - mdli mnie po tych 
rodzynkach. - Najpierw Tymon nie mógł go na nie namówić, Lowka nie uważał, że to 
w ogóle jest coś do jedzenia, w Lesogorce czegoś takiego nie sprzedawano, ale 
gdy w nich zasmakował, oderwać go nie można było od torby z kolorowym widokiem 
Akropolu. Ale teraz miał już dosyć. - Swoją drogą - zaśmiał się cicho - gdyby mi 
ktoś powiedział, że pod koniec wojny trafię do takiego sklepu...? Tylko szkoda, 
że nic w nim nie ma do żarcia. Poza tymi, jak im tam... - Rodzynkami - 
podpowiedział Tymon. Zasępiony rozważał właśnie, czy nie nabrać by ich w 
kieszenie dla Zuzanki i Adasia, dla... Olgi, ale po pierwsze - kieszenie miał 
pełne amunicji, którą pobrali, gdy zapadła decyzja, że ich pułk zostanie 
przewieziony studebackerami do samego Berlina, do walk ulicznych w mieście, a po 
drugie - kiedyż on zobaczy Olgę, Zuzankę i Adasia, chociaż wszyscy mówią, że 
wojna już się kończy? - I jeszcze w jedno bym nie uwierzył, gdyby mi to ktoś 
powiedział - zaczął znów Lowka. Wydawało się, że prześpią tę noc między 
sklepowymi półkami, że zapadną w sen, jak kamienie po tym, co mieli za sobą, i 
przed tym, co ich jeszcze czekało, a jemu zebrało się na gadanie, jak przy piecu 
w Lesogorce nad miską pierogów. - Nie uwierzyłbym w to, że się piechurom po 
przeszło tysiąckilometrowym marszu trafi na koniec taka jazda paradna 
samochodami do samego Berlina. Wprawdzie jechaliśmy już i rowerami i na 
trofiejnych motocyklach, ale samochodami przejechaliśmy się na sam koniec. - 
Kiedyż wy przestaniecie gadać? - Porucznik Grzelczyk dźwignął się ze swojego 
kąta, podszedł do nich. - Oka zmrużyć nie można. - Po wojnie się wyśpimy, panie 
poruczniku - zaśmiał się Lowka. - Po wojnie! Już niedługo! - Już niedługo - 
powtórzył porucznik. Przysiadł przy nich, ale milczał przez jakiś czas, zanim 
dodał: - Tylko że te sukinsyny walczą tak samo zażarcie, jak na początku wojny. 
O co teraz tak walczą? Przecież widzą, do czego doprowadzili, i że teraz ludzie 
giną już całkiem niepotrzebnie. Po ich i po naszej stronie. - O nas to się oni 
nie martwią - Lowka wypluł ostatni rodzynek, który miał w ustach. - Chcieliby, 
żeby jak najwięcej leżało nas na ulicach Berlina. - Ostatnia to dla nich chwała 
- powiedział porucznik. - I właśnie o nią walczą. - No, to już wie pan, dlaczego 
są tacy zażarci - mruknął Lowka. Tymon nie uczestniczył w rozmowie. Było mu 
niewygodnie na porzuconych między półkami pustych opakowaniach, gniotła go 
amunicja, którą miał naładowane kieszenie, szczególnie granaty, choć jak każdy 
żołnierz lubił je czuć pod suknem płaszcza. O spaniu nie było mowy, więc znowu 
zaczął pisać w myślach list do Olgi, dalszy ciąg tego prawdziwego listu, który 
na kartce poczty polowej napisał do niej podczas jazdy ciężarówką do Berlina. 
Liczył na to, że może natrafią na samochód łącznościowy udający się do kraju i 
uda mu się oddać list, ale spotykali tylko kolumny katiusz z brezentowymi 
pokrowcami na wyrzutniach rakiet, radzieckie brygady pancerne i bataliony 
sanitarne - wszystko w drodze na Berlin, na ostatnią bitwę tej wojny. - Dobić 
gada w jego gnieździe! - mruczał Lowka, powtarzając z lubością to, co od 
miesięcy mówili oficerowie polityczni na wszystkich pogadankach, których 
ostatnio wszakże było coraz mniej, bo za bardzo się śpieszyli, żeby tracić czas 
na gadanie. Ten list nie wysłany miał więc wciąż ze sobą i nosił go w kieszeni 
na lewej piersi razem z listami z Łęgowa, z dwoma listami, które stamtąd 
otrzymał. Pierwszy zaczynał się od słów "Mamy konia", a drugi kończył się 
nieudolnym i koślawym dopiskiem Zuzanki (Co za smarkata! Już nauczyła się 
pisać!) "Kocham Cię, Tato! Wracaj z wojny." Pod koślawym dopiskiem Zuzanki był 
jeszcze drugi, skreślony, jak i cały list pięknym i wyraźnym pismem Olgi: "Ja 
też na to czekam!" "Ja też na to czekam!" - powtarzał sobie, jak przykazanie, 
które dostał do wypełnienia, jak zaklęcie, dane mu na obronę. Nie rozstawał się 
z tymi słowami w najgroźniejszych chwilach, gdy podrywał się zza korony okopu i 
biegł dopóki trwało przygotowanie artyleryjskie, grzmot dział wstrząsający 
niebem, a potem cisza, którą kończył zawsze jazgot i grzechot karabinów z 
przeciwnej strony, detonacje granatów, szczekanie moździerzy. Były z nim, gdy 
wraz z plutonem Kurczagina szedł naprzód jako osłona czołgu, obezwładniająca 
pancerfaustników, zanim zdążyli nacisnąć dźwigienkę swojej strasznej broni, a 
także w każdym z tych najeżonych śmiercią domów, które musiał oczyszczać z 
wroga, piętro po piętrze, pokój po pokoju. "Ja też na to czekam" - napisała, a 
on odpisał jej i wciąż w myślach powtarzał, że przyjął to jak rozkaz. I że go 
wypełni! Lowka od dawna już wiedział, co się z nim dzieje. Opowiedział mu o 
Oldze, pokazał obydwa jej listy, gorzko zresztą potem żałując, że to zrobił. Bo 
było widocznie coś takiego w nich i w tej opowieści o niej, że Lowka się 
zasmucił. - To pani, ta twoja Olga, powiedział. Po co ty, człowieku, o niej 
myślisz? I dodał, ale nie zaraz, dopiero po kilku dniach: Nie ma na świecie 
takiej równości, w której jedni nie uważaliby się za lepszych od drugich. To 
wyjaśnienie wydało mu się najwidoczniej konieczne, bo wciąż przecież mówiono o 
równości, która miała teraz zapanować w kraju, a może i gdzie indziej; z rozpędu 
po zwycięstwie mogło się to wydawać możliwe. - Pewnie, że tak, nie ma takiej 
równości - zgadzał się z Lowką porucznik Grzelczyk, gdy przy nim wiedli te 
rozmowy. Ale uśmiechał się jakoś dziwnie. - Wszyscy mogą się stać takimi samymi 
dziadami, ale dusz ludziom nie wyrównasz. - Jakimi dziadami? Jakimi dziadami? - 
zaperzał się Kurczagin. - To prawda, zaczynaliśmy wojnę karabinami Mosina, 
pamiętającymi dziewiętnasty wiek, ale teraz, jak jesteśmy uzbrojeni? - 
Amerykańskie konwoje... - zaczynał porucznik, ale Lowka nie pozwalał mu 
skończyć. - Co amerykańskie, to amerykańskie, a co nasze, to nasze, każdy 
żołnierz rozpozna. Czołgi "Josif Stalin", a katiusze... - No już dobrze, Lowka, 
masz rację - kończył tę dyskusję Grzelczyk, z jakichś sobie tylko wiadomych 
względów nie chcąc jej przedłużać. Lowka zresztą w Berlinie już do tych spraw 
nie wracał. Teraz, gdy leżeli za półkami sklepu Meinla, którego nazwisko wciąż 
widoczne na obydwu potłuczonych okiennych szybach uważał raczej za nazwę jakiejś 
kooperatywy, gdy czekali na świt, żeby z jego nastaniem poderwać się na nogi, 
inne myśli chodziły mu po głowie. - Najbardziej mi żal... - powiedział nagle. - 
Czego? - spytał Tymon, wytrącony ze swoich rozmyślań. - Żeśmy się tak spóźnili. 
- Spóźniliśmy się, z czym? - Z tym wejściem do Berlina. Bo gdybyśmy tu byli 
wcześniej, to bym na wiosnę zdążył już być w Lesogorce. - Człowieku! - 
powiedział tylko porucznik. - Człowieku! - powtórzył Tymon. - Bo wy obaj nie 
wiecie - wybuchnął Lowka - nie wyobrażacie sobie, co to jest wiosna w tajdze! 
Jaki ma kolor, jaki zapach, jaki towarzyszy jej ptasi gwar o świcie, kiedy na 
każdym drzewie budzi się jakiś ptak i zaczyna rozmowę z sąsiadami. Mama to 
specjalnie rano otwiera okno, choćby nawet zimno jeszcze było, żeby to słyszeć, 
żeby się tego nasłuchać. A tutaj co? Taka cisza i taka szarość... - Człowieku! - 
jeszcze raz powiedział porucznik. - Taka cisza i taka szarość wśród gruzów jest 
teraz też w Warszawie. - Tak - odezwał się Tymon. - Byłem w Warszawie w zimie, 
ale pewnie i teraz nie słychać tam ptaków. - Bo drzew nie ma - upierał się 
Lowka. - Były drzewa w Warszawie - powiedział bardzo cicho porucznik. - Prawie 
na każdej ulicy. - Co to za drzewa w mieście - nie dał się przekonać Lowka. - 
Posłuchalibyście tajgi na wiosnę! Na przyszły rok - zawołał - zapraszam was na 
wiosnę do Lesogorki. Na Syberię! - Co, nie przyjechalibyście? - zapytał, gdy nie 
odezwał się ani porucznik, ani Tymon. - Z całego serca zapraszam. Rodzice 
ugoszczą! Mama się ucieszy... No, co? Słyszeliście? Zapraszam was! U nas ani 
śladu wojny. - Masz matkę Polkę - zaczął porucznik i Tymon, gdy tak słuchał w 
ciemności jego głosu, nie mógł wyobrazić sobie, jaki wyraz ma jego twarz, a nie 
wiadomo dlaczego pomyślał, że chciałby ją widzieć - masz matkę Polkę - powtórzył 
porucznik - to powinieneś wiedzieć, że nam, Polakom, dreszcze przechodzą po 
krzyżu na samo słowo Syberia. Teraz Lowka długo się nie odzywał. Może także - 
jak Tymon - żałował, że nie widzi twarzy porucznika, że nie może się 
zorientować, czy to żart, czy też, wciąż to zapiekłe, to nieprzemijające, to 
niczym nie zatarte, nie wygładzone... - O, Boże! - jęknął. - Po tym, cośmy razem 
przeżyli? - Lowka! - porucznik naprawdę usiłował obrócić swoje słowa w żart. - 
Ty sobie od razu wyobrażasz nie wiadomo co. Przecież zimno tam u was, nie? - Są 
i cieplejsze miesiące. Mówiłem, że wiosna... - Przeżyjmy najpierw tę w Berlinie. 
- I znowu jakby chciał zaprzeczyć swoim własnym słowom sprzed chwili, porucznik 
dodał z całkiem wyraźnym smutkiem: - Tak, teraz, po tym, cośmy razem przeżyli, 
wydaje się, że i równość zapanuje powszechna, i łatwo da się o wszystkim 
zapomnieć. Ale to nie takie proste. - Nie takie proste? - zdumiał się Lowka sam 
przed sobą, nie mogąc zwalczyć uczucia krzywdy, które nim nagle owładnęło. 
Usiłował przypomnieć sobie, od kiedy porucznik dowodził kompanią, od kiedy w 
ogóle do niej przybył, do niej dołączył, bo stało się to chyba po Warszawie, już 
na lewym brzegu Wisły... Nie powinno to mieć żadnego znaczenia, a jednak jakieś 
widocznie miało, skoro zastanawiał się nad tym i nie potrafił sobie tego 
zabronić. Tymon milczał. Coraz częściej zdawał sobie sprawę z mnogości i 
rozległości spraw, z którymi stykał się po raz pierwszy. W Łęgowie żył jak u 
Pana Boga za piecem, ale ten piec zasłaniał świat i gdy po raz pierwszy wytknął 
zza niego głowę, gdy po raz pierwszy zza niego wyszedł, przeraził się, że wie 
tak mało, tak mało rozumie i brak mu miary, którą każdy człowiek powinien czuć w 
sobie, stając wobec tak odmienionego nagle życia, szukając w nim bliskich dla 
siebie racji. Kiedy walczył, kiedy trwała jeszcze wojna, wszystko było na swój 
surowy sposób logiczne: trzeba było iść naprzód, trzeba było pobić wroga, nic 
innego się nie liczyło. Ale gdy nadejdzie dzień triumfu, może zaczną rodzić się 
pytania... Nie da im do siebie dostępu, zachowa czystą radość żołnierską ze 
spełnionego czynu, uzna go za najważniejszą, najpiękniejszą sprawę swego życia, 
a ludzi, którzy w nim uczestniczyli, obdarzy należną im czułą pamięcią - Lowkę 
Kurczagina, nie rozstającego się z marzeniem o wiośnie w syberyjskiej tajdze, i 
porucznika, który potrafił zwalczyć gorzkie żale wstępując w prące na Berlin 
szeregi. I księdza kapelana "świętego Manka", pozostawionego gdzieś w ziemi na 
tym szlaku... Jemu zawdzięczał to, że okrutne prawa wojny zachowały swoją 
moralność, choć niejednych gniewało, że odmawiał im prawa do zemsty. Szaro już 
było, kiedy poderwały ich na nogi odgłosy pierwszych wystrzałów. Na zapleczu 
sklepu wszczął się ruch i żołnierska krzątanina, kompania - to, co z niej 
zostało - zbierała się do nowego boju. - Rozpoznanie walką! - rozkazał 
porucznik. Posuwali się wciąż w stroną śródmieścia, oczyszczali kolejne domy, 
uciszali je, gdy odzywały się z nich snajperskie karabiny, kaemy i cekaemy; 
wskoczywszy w martwe pole ich ostrzału, pędzili z piętra na piętro, szyli 
pepeszami po drzwiach i po tych, którzy za nimi stawiali jeszcze opór. Każda 
ulica była polem bitwy, opuszczając ją, cichą i bez śladu życia, patrzyli z dumą 
na swoje zwycięstwo, wsłuchiwali się w zadany jej spokój jak w pochwałę, której 
udzielała im wygrana, wygrywana z godziny na godzinę wojna. I nagle pojęli, że 
cisza panuje nie tylko tutaj, nie tylko na tej i sąsiednich ulicach, ale i w 
głębi miasta, skąd przedtem najpotężniejsza dochodziła strzelanina. - Co to 
jest? - zastanowił się Lowka. - Co to znaczy? - Czyżby... - szepnął porucznik, 
ładował nowy bęben do swojej pepeszy, palce mu znieruchomiały. Tymon milczał, 
nie potrafił nic powiedzieć. Usłyszeli kroki, szybkie i triumfalnie, jawnie już 
głośne - u wylotu ulicy ukazał się żołnierz. Polski żołnierz! Podbiegli mu 
naprzeciw; czerwony na twarzy, dyszał ciężko. - Kapitulacja! - wołał. - Niemcy 
podpisali kapitulację! Dzięki ci Boże! - pomyślał każdy, kto to słyszał. Lowka 
się rozpłakał. - To już koniec! I żyjemy! Doszliśmy tu i żyjemy! Naprawdę 
koniec! Wszyscy zaczęli całować zziajanego i półprzytomnego ze zmęczenia 
żołnierza, a potem sobie rzucali się na szyję i płakali, płakali wszyscy tak jak 
Lowka. - I zdążysz pewnie na wiosnę do Lesogorki - powiedział do niego ciepło, 
jak nigdy dotąd, porucznik. - Posłuchasz z mamą, jak ptaki śpiewają. Radziecki 
czołg, stojący u wylotu ulicy, z chrzęstem gąsienic powoli ruszył ku nim. Z 
uniesionego włazu zaczynali wysypywać się żołnierze. - Kapitulacja! - zawołał ku 
nim Lowka. - Koniec wojny! Rosjanie wydali gromki okrzyk, który długim echem 
odbił się w wąskiej ulicy. Śmiali się, krzyczeli i płakali, tak jak Polacy. 
Kilka strzałów oddanych na wiwat targnęło powietrzem. I wśród tej radości i 
wrzawy, wśród uścisków i siarczystych pocałunków tylko porucznik Grzelczyk 
usłyszał i dostrzegł, że na drugim piętrze przeciwległej kamienicy, trzasnęła 
szyba i prysnął przez nią rzucony ku czołgowi granat. - Padnij! - krzyknął, 
zanim nastąpił wybuch, ale gdy nastąpił - wydostającego się z czołgu dolnym 
włazem mechanika przesłonił kłąb dymu, a potem ogień pełzający wzdłuż gąsienicy. 
Dwóch czołgistów rzuciło się ku niemu, wydostali go z płomieni i, oszołomionego 
tylko, na szczęście, odprowadzili pod mur. Pozostali skoczyli ku wejściu do 
domu, z którego padł granat. Polacy ich wyprzedzili. Tymon biegł pierwszy; 
przeskakując po kilka stopni rwał w górę po schodach. Za nim porucznik wraz z 
Lowką i kilku jeszcze chłopaków z jego plutonu. Troje drzwi na drugim piętrze 
stało otworem. Tymon skierował się ku środkowym, prowadzącym - jak sobie 
wyobrażał - do pomieszczenia, skąd rzucony został granat, i ledwie zdążył 
przypaść do ziemi, gdy następny, przeleciał mu ponad głową i detonował w klatce 
schodowej. Rozległy się jęki i krzyki, a on wpadł do pokoju z palcem na spuście 
pepeszy, ale do kogo miał strzelać? Nie miał do kogo strzelać... pod ścianami 
leżeli zabici lub ciężko ranni Niemcy, żaden z nich się nie ruszał, żaden z nich 
nie podołałby... nie mógłby... nie dałby rady, chyba że ten z uniesioną jeszcze 
głową, z granatem w omdlewającej dłoni przy ustach, z jego zawleczką w 
wyszczerzonych zębach, i nadzieją w gasnących oczach, że zdoła ją wyrwać, że 
jeszcze to zrobi... jeszcze to zrobi i poda odbezpieczony granat chłopcu, 
najwyżej dziesięcioletniemu, który pochylony nad nim na to czekał. Czekał, żeby 
po raz trzeci... on, właśnie on, jedyny, który tu ocalał i mógł... i powinien to 
zrobić. Ale żołnierz zawleczki nie zdołał już wyciągnąć, Tymon - choć może nawet 
nie warto było go dobijać, bo już konał - posłał mu kulę w sam środek czoła i 
znieruchomiawszy na sekundę, na ułamek sekundy; zapatrzył się w twarz dziecka 
nieustępliwie patrzącego mu w oczy. Chłopak w krótkich spodenkach, i tak za 
dużych na niego, dygotał jak w febrze. - Ich bin Soldat! - szeptał. - Ich! 
Soldat! Bin Soldat! Tymon zaskowyczał, Powtórzył mu się jakby w gardle dźwięk, 
który dobiegał wciąż z klatki schodowej, zwierzęce wycie, pełne bólu i rozpaczy, 
ale nie zagłuszające... nie zagłuszające jednak szeptu dochodzącego z trzęsących 
się ust chłopca, spomiędzy jego szczękających zębów. - Ich! Ich Soldat! Tymon 
skierował ku niemu broń, ale ręka mu zadrżała, bo znad lufy pepeszy spojrzały na 
niego krótkim, przenikliwym spojrzeniem oczy Adasia, gdy patrzył, hardo 
przyjmując czekającą go karę. Dopiero po latach miał ją zrozumieć, a ten 
tutaj... temu tutaj nie był dany już czas. - Ich bin Soldat! - powtórzył. Tymon 
strzelił i nie mógł pojąć, jak to się stało, że mały przemknął koło jego nóg i 
rzucił się ku klatce schodowej, skąd po chwili dał się słyszeć trzask kilku 
strzałów, jednego po drugim... Do pokoju ktoś wpadł, zatrzymał się za jego 
plecami. - To ten szczeniak! - krzyknął. - Ten szczeniak? Tymon poznał głos 
porucznika i długo nie odwracał się ku niemu, aż ten dopadł do niego, potrząsnął 
go za ramiona. Dopiero wtedy powiedział: - Ten szczeniak. - I nie położyłeś go 
tu na miejscu? Przecież strzelałeś? Tymon szeptał nieprzytomnie: - Strzelałem. 
Sam nie wiem... Strzelałem... Porucznik był cały we krwi, we krwi miał mundur, 
ręce i twarz, ale to nie była jego krew, bo trzymał się prosto, a w spojrzeniu 
była tak ostra, tak przytomna ocena sytuacji, że wydawało się możliwe... 
Tymonowi wydawało się możliwe, iż w ostatnim dniu, w ostatniej godzinie wojny 
dowódca kompanii podniesie broń na swego żołnierza. Porucznik jednak stał 
nieruchomo i długa minęła chwila, zanim powiedział: - To Lowka. Idź do niego, 
jeszcze żyje. Tymon wypadł na klatkę schodową, na podeście drugiego piętra 
leżeli żołnierze, których dosięgnął wybuch granatu. Ruszali się, usiłowali się 
dźwignąć wśród jęków i przekleństw - tylko dwóch leżało nieruchomo, ten mały 
szczeniak zwinięty w kłębek o pół piętra niżej, jakby jeszcze w pochylonym 
biegu, w ucieczce, i ten drugi, duży, rosły, płowy i pszeniczny, który musiał 
się znaleźć najbliżej wybuchu, bo brzuch miał cały rozpłatany i nogę, jedną z 
nóg... dziwnie nie należącą do tułowia... Tylko to zdołał Tymon zobaczyć, czarna 
zasłona opadła mu na oczy i cofnął się, zamiast posunąć się naprzód, cofnął się 
i wciąż się cofał, wbiwszy sobie pięść między zęby, żeby nie krzyczeć. - On coś 
mówi - szepnął porucznik - jeszcze żyje i mówi coś... do ciebie mówi, bo patrzy 
na ciebie. Weź się w garść, człowieku! - Pchnął Tymona ku leżącemu i obydwaj 
pochylili się nad nim. - Mamie... - szepnął Lowka ostatnim tchnieniem - mamie w 
Lesogorce powiedz... do Lesogorki napisz... Wszyscy tam znają Kurczaginów... 
Napisz, że byłem w Berlinie, że dopiero tu... dopiero tu... - Powiem - wybuchnął 
wielkim płaczem Tymon. - Napiszę! Wszystko napiszę! - Pamiętaj... że w 
Berlinie... że dopiero tutaj... - Dopiero tutaj! - łkał Tymon. - Człowieku, weź 
się w garść! - powtarzał porucznik. Schylali się coraz niżej nad Lowką, ale on 
już nic nie mówił, wargi mu znieruchomiały, jakby nie mógł ich domknąć, jakby 
nagle zaschły na wysuniętych do przodu, zaciśniętych zębach. Czołgiści radzieccy 
sprowadzili sanitariuszy, pomagali im układać rannych na noszach. Zaczynali z 
brzegu i trwało to długo. Gdy zbliżyli się do Lowki, jeden z nich powiedział: - 
Po niego przyjedziemy drugim razem, nie trzeba się już spieszyć. - Zostaniemy 
przy nim - szepnął porucznik. - Wszyscy idą pod Kolumnę Zwycięstwa - zawołał 
sanitariusz. - Już tam wisi polska flaga! - Później tam pójdziemy. Sanitariusz 
nie mógł opanować podniecenia. - I jeńców niemieckich już prowadzą! Całe kolumny 
niemieckich jeńców! Porucznik nie podnosił głowy. - I na nich także później 
popatrzę. Bo jeszcze mam broń w rękach i mógłbym zapomnieć, że od kilku minut są 
jeńcami. A do Tymona rzekł, gdy sanitariusz się oddalił: - Żałuję, że dziś w 
nocy powiedziałem mu, że to wszystko nie takie proste. On mówił, że teraz, po 
tym, cośmy razem przeżyli... Szkoda! Szkoda, że mu to powiedziałem. Zostawiłem 
tylu chłopaków w warszawskiej ziemi, na podwórzach, w gruzach, w bramach domów - 
myślałem, że już nikogo nie będę tak żałować... - Porucznik schylił się, 
przysłonił sobie twarz skrajem płaszcza Lowki. - A teraz on. Po co mu to 
powiedziałem? Choć to wszystko naprawdę nie takie proste. A teraz jeszcze 
bardziej, jeszcze trudniej... XIII Na źdźbłach pszenicy, zaczęły się już wybijać 
kłosy, gdy dziadek Roch, który dotąd co dnia wychodził w pole, żeby patrzeć jak 
rosną, zaczął coraz dłużej i częściej polegiwać w łóżku, zwlekał się z niego z 
trudem, a do domku z serduszkiem w drzwiach musiała go prowadzić Zuzanka 
niecierpliwie potem czekająca wśród szerokich liści łopianów, żeby po długim 
posiedzeniu wreszcie stamtąd wyszedł... - Już? - dopytywała się co chwilę. - 
Już, już - odpowiadał pradziadek, ale nie wychodził. - Co tak długo? - Wcale nie 
długo. Dobrze tu posiedzieć. - Muchy tną! - W chałupie też tną. - Gazetę dziadek 
ma? - Mam. - Bo, jak nie, to liści dziadkowi narwę i podam. Żeby pani Olga, jak 
przyjdzie prać, brwi tak nie marszczyła i głowy nie odwracała znad balii. - Mam 
gazetę! - warknął dziadek zza drzwi z wyciętym w desce serduszkiem. - No to 
prędzej! - Co prędzej? Nie musisz tu na mnie czekać. - Ale! Nie muszę! Pani Olga 
powiedziała, że jak dziadek z domu wychodzi, to mam dziadka pilnować. - A to po 
co? - Żeby dziadek nie wykopyrtnął się gdzie na ścieżce. - Pani Olga by tak nie 
powiedziała. - Ja tak mówię, ale ona tak myśli. Stary Roch zamilkł na długo i 
nagle jakby sobie samemu opowiadać zaczął wymarzoną bajkę: - A ja któregoś dnia 
ubiorę się pięknie i pójdę sobie... - I dokąd? - roześmiała się Zuzanka. - Dokąd 
to dziadek pójdzie? - Twojemu ojcu naprzeciw, Tymonkowi naprzeciw. Już powinien 
wracać. Już żołnierze wracają. - Wracają - szepnęła Zuzanka. Urwała liść 
łopianu, przyłożyła go do oczu. - Ale dziadek niech mi się nigdzie nie wybiera i 
takich głupot nie opowiada. Naprzeciw! Dałaby mi pani Olga, że nie upilnowałam! 
Wychodzi dziadek? - Już, już wychodzę... - Prędzej! Straszne tu gorąco pod tym 
wychodkiem. I śmierdzi! I muchy więcej zażarte niż w domu. Niech się dziadek 
pośpieszy! - Przecież się śpieszę. - A pani Olga to najbardziej się boi, żeby 
dziadek nie umarł, zanim tata wróci. - Tak mówi? - spytał dziadek Roch, 
uchylając drzwi od wygódki. - Nie mówi, ale ja to wiem. Bo jak dziadek leży na 
łóżku i jeszcze czasem gębę tak strasznie we śnie rozdziawi, to pani Olga tylko 
popatruje i wciąż powtarza: - Boże, Boże! Żeby on już wrócił! - A jeszcze myśli 
o tym, że jakby jej mąż wrócił, to by musiała nas zostawić i polecieć do niego, 
polecieć za nim, bo przecież wciąż na niego czeka, więc jakby wrócił, to by 
musiała być z nim, a nie z nami, a dała tacie słowo, że jak długo będzie 
wojował... - Już nie wojuje - powiedział dziadek, szerzej uchylając drzwi. Stał 
za nimi w spodniach i kalesonach opuszczonych aż do pięt, chude nogi drżały mu z 
wysiłku. - Wiem! - krzyknęła Zuzanka. Siedziała dotąd na piętach wśród pokrzyw i 
łopianu, ale teraz opadła na gołe pod kusą sukienką pośladki, jeszcze raz 
potarła liśćmi oczy i powtórzyła boleśnie: - Wiem! To gdzie jest, jak już nie 
wojuje? - Tobie się zdaje, że z wojny to się wraca, jak z jarmarku. Zaraz nie 
puszczają. - Zaraz nie puszczają? - A nie! Jak ja z wojny wracałem... - O, Jezu! 
Znowu dziadek zaczyna? Dziadkowi się wojny kićkają. - Nic mi się nie kićka. 
Każdy ma swoją wojnę, z której wraca albo nie wraca. Tak już w Polsce jest. 
Będziesz się o tym uczyć w szkole. - Wybiorę sobie coś przyjemniejszego do 
uczenia. - Najpierw wszyscy muszą uczyć się tego samego. - Ja nie chcę - 
wzruszyła ramionami Zuzanka. I krzyknęła: - Już? Nigdy dziadek tak długo nie 
siedział. - Już nie siedzę. Tylko te sznurki od gaci gdzieś mi pouciekały. - 
Pouciekały... pouciekały, żywe są czy co? - Zuzanka z westchnieniem podniosła 
się spomiędzy wysokich łodyg pokrzyw i ogromnych liści łopianu, otworzyła drzwi 
wygódki i zaczęła ciągnąć ku górze opuszczone kalesony pradziadka, a gdy 
sięgnęły już pasa, znalazła tasiemki i zawiązała je mocno. - Teraz spodnie - 
nieśmiało szepnął dziadek Roch. - Spodnie to już dziadek może sam... - Nie 
mogę... Widzisz, jak to na starość z człowiekiem jest. A jaki byłem za cara! - 
Dziadku! - groźnie przestrzegła Zuzanka - znowu te głupoty zaczyna dziadek 
opowiadać! - Schyliła się i zaczęła teraz spodnie pradziadka ciągnąć ku górze, 
aż dosięgły pasa i można je było zapiąć na jeden ogromny guzik, a opuszczone 
szelki przerzucić przez chude ramiona. - Chodźmy - powiedziała. - Nasiedział się 
tu dziadek dzisiaj, jak nigdy. A ja się tych smrodów nawąchałam. I muchy mnie po 
nogach nacięły. Wzięła dziadka za rękę i szli razem ścieżką ku domowi. W sadzie 
zaczynały różowieć czereśnie i bielały już papierówki wśród zielonych liści. A 
za nimi, za płotem ciągnął się łan pszenicy falujący łagodnie pod czerwcowym 
wiatrem. - Ale jak pszenicę siałem - dziadek Roch nie mógł oderwać oczu od tego 
widoku - jak tę pszenicę siałem, to sił miałem jeszcze więcej niż za cara. Całe 
dwadzieścia morgów mógłbym obsiać, jakby nam ich Majchrzak nie obkroił. - Czort 
z nim! - powiedziała Zuzanka ciągnąc dziadka za rękę. - Tata się z nim policzy. 
Po południu przyszła Olga Asarowiczowa, żeby ugotować obiad, posprzątać, a także 
poprać uskładane od tygodnia brudy. Do dojenia krowy udało jej się - za dwa 
litry mleka dziennie - ugodzić sąsiadkę z pałacu, Sobolewską, która także 
oporządzała konia, ale na domową robotę u Dudów nie chciała już przystać, miała 
dosyć roboty przy swoich dzieciach, a może nie bez złośliwości myślała, że jak 
się ktoś zgodził żołnierzowi dzieci pilnować, to sam powinien się do tego 
przykładać. Olga zresztą uważała swoje obowiązki za zbyt absorbujące tylko 
wtedy, gdy jeździła do Warszawy, do biura poszukiwań rodzin, a robiła to raz na 
tydzień, uparcie i wytrwale, choć wiadomość mogła nadejść pocztą, za każdym 
razem mówiła jej to pani w okienku. W pozostałe dni tygodnia nawet chętnie 
chodziła do domu pod lasem. Po kilku godzinach lekcji spacer ten odświeżał ją, 
dodawał nowych sił, a i pogadać lubiła z dziadkiem Rochem, któremu musiała 
zdawać relację ze wszystkiego, co działo się w Łęgowie. Tego dnia jednak nie był 
tego za bardzo ciekaw. Zainteresowało go tylko to, jakim prawem Majchrzak zabrał 
się do rozbierania pałacowej kaplicy, która wprawdzie rozwalała się już za życia 
jaśnie pani, bo we wojnę nie było jej jak remontować, ale teraz, gdyby się 
wszyscy do tego wzięli... - Ale wziął się tylko Majchrzak - powiedziała Olga, 
zagniatając ciasto na zacierki. Zuzanka i Adaś nie spuszczali oczu z jej rąk. - 
I nie do remontu się wziął, tylko do rozbiórki. Powiada, że dom będzie budował. 
- A gdzie? - Podobno tu pod lasem. - Tu pod lasem? - dziadek uniósł się na 
łóżku. - Tak mówi. Z Sobolewską dziś rano rozmawiał. Że to miejsce najładniejsze 
w całej wsi. Trochę na górce i ściana lasu osłaniać będzie obejście, jak u 
Dudów. - Jak u Dudów, powiedział? - Sobolewska mi to powtórzyła, chyba nie 
kłamie. - To już mu się mieszkanie w pałacu sprzykrzyło? - Powiedział, że chce 
być na swoim. - Doszedł już do tego, że jednak pałac... - Stary Roch opadł z 
powrotem na łóżko. - Niechby ten Tymon już wrócił! - Niechby już wrócił! 
Nieposkromione westchnienie w głosie Olgi sprawiło, że przekrzywił ku niej 
głowę. Przypomniała mu się rozmowa z Zuzanką przed wygódką. - Niech się pani nie 
boi - powiedział, jakby chodziło o sprawę całkiem nieważną. - Czego? - nie bez 
podejrzliwego zainteresowania spytała Olga. - Że mogę umrzeć, zanim Tymon wróci. 
- Dziadku! - krzyknęła Zuzanka. - Już nigdy nic dziadkowi nie powiem. Nigdy! - O 
czym wy tu rozmawialiście? - Olga zmarszczyła brwi, nie zdołała ukryć 
przykrości. - Czy dałam powód...? Zuzanko? - Dziadek gada, sam nie wie co. 
Powiedziałam tylko... - Muszę czekać z tym na Tymona - ciągnął dziadek, nie 
zważając na to, co Olga z Zuzanką mówiły. - A jeszcze teraz, jak się 
dowiedziałem, że Majchrzak kaplicę rozbiera! - Co to ma do rzeczy? - bezwiednie 
spytała Olga. - Ma. Bo te cegły to się bardziej mnie należą. - Cegły? Na co wam 
cegły? - Na grobowiec. - Na... grobowiec? - Tymon mi go obiecał wystawić. Obok 
grobowca jaśnie pani. Rozmowa nie była zabawna, ale Olga, zapominając o 
przykrości sprzed chwili, ledwie zdołała poskromić uśmieszek. - Obok grobowca 
jaśnie pani? - Właśnie tam. I taki ma być, jak jaśnie pani. Z aniołem, co by 
wzlatywał do nieba. - O anioła będzie najtrudniej - Olga przygryzła wargi, żeby 
się nie roześmiać. - Wcale nie! W Brzostowicach drogę mają przez stary cmentarz 
prowadzić, nikt się już nie zajmuje tymi grobami, a na niektórych anioły stoją, 
do nikogo już nie należą, tylko je brać i na inny cmentarz wieźć; konia mamy. 
Tymon mi to obiecał. Jak na wojnę szedł, że jak tylko wróci... Olga podłożyła 
drzewa pod blachę i gdy woda w garnku zawrzała, zaczęła wrzucać na nią 
drobniutkie zacierki, pośpiesznie rwane z trzymanego nad garnkiem ciasta. Dzieci 
wciąż nie odrywały oczu od jej rąk. - Głodni? - spytała. - Nie dała wam rano 
Sobolewska mleka? - Dała - powiedziała Zuzanka. - Ale to było dawno! - westchnął 
Adaś. - Jest w szafie chleb - skarcił dzieci dziadek. - I małpi tłuszcz z Unrry, 
mogliście sobie wziąć. - To nie z małp ten tłuszcz - uśmiechnęła się Olga. - Nie 
ma w Ameryce tyle małp, żeby z nich tłuszcz wytapiać i przysyłać do Europy. - 
Ludzie tak mówią - upierał się dziadek. - Że to małpi tłuszcz. - Niedobry - 
stwierdziła Zuzanka. Adaś się też skrzywił. - Na niedzielę będzie masło? - Oboje 
zwrócili na Olgę pytające oczy. - Jak uzbieramy tyle śmietany, żeby było z czego 
zrobić... Nie wybieraliście dziś z garnka? - Adaś palcem wybierał - poskarżyła 
Zuzanka. Dziadek Roch niespokojnie poruszył się na łóżku, ale Zuzanka dodała 
bezlitośnie: - Dziadek też! - Raz aby oblizałem - z żalem przyznał dziadek. - 
Musisz od razu skarżyć? - No, już dobrze, dobrze - Olga potargała dzieci za 
włosy, może zrobiłaby to i z dziadkiem, gdyby stała bliżej łóżka. - Dziś dopiero 
wtorek, uzbiera się jeszcze śmietany do niedzieli. Zrobimy masło. - Pomogę pani 
- poważnie zgłosiła swą gotowość Zuzanka. - Zawsze mi pomagasz. Nie zrobiłabym 
bez ciebie. - W tym stwierdzeniu była nie tylko chęć sprawienia przyjemności 
Zuzance, ale i najszczersza prawda. To ona nauczyła Olgę robić masło, wyciągnęła 
ze spiżarni maselnicę, pokazała, jak należy się z nią obchodzić. Początkowo 
wiele trudu trzeba było włożyć, żeby - gdy ręce już omdlewały - na jej dnie 
pokazały się grudy masła, pływające w maślance, którą dzieci tak lubiły popijać 
gotowane zwykle na kolację kartofle. Ale się nauczyła! Wiele się tu nauczyła. 
Uczyła się przede wszystkim tych ludzi, z którymi teraz obcowała; co dnia dawali 
jej jakąś lekcję, choćby dziś... Aż do tej chwili była pewna, że stary Roch nie 
może wybaczyć Majchrzakowi podpalenia czworaków i wyprowadzenia z nich ludzi do 
pałacu. A oto on sam zapragnął mieć grobowiec obok grobowca jaśnie pani, z takim 
jak jej aniołem na gzymsie. Tak jak Majchrzak, a może nawet jeszcze jakoś 
bardziej niż Majchrzak pragnął się z nią zrównać. - Wiele się tu nauczyłam - 
szepnęła. - W mieście na nic pani ta nauka - mruknął dziadek - na nic się pani 
ta nauka nie przyda. - No, nie wiem - powiedziała. Któregoś dnia, w upalne 
popołudnie, gdy rozebrana do bielizny i tylko w spódnicy prała pościel z łóżka 
dziadka Rocha, bo wciąż się bała, że może księdza trzeba będzie do niego 
sprowadzić, tego dnia Zuzanka, siedząca z Adasiem na progu otwartych drzwi, 
powiedziała znienacka: - Żołnierz do nas idzie. I zerwała się, i stała 
wyprostowana z chudą szyjką wyciągniętą ku drodze, wyższa, niż naprawdę była, i 
całkiem dorosła w swoim radosnym, ale i bolesnym wobec niepewności oczekiwaniu. 
Olga rzuciła na blaszaną pralkę wykręcaną właśnie poszewkę, stanęła obok 
Zuzanki. Drogą szedł żołnierz. Dzieci milczały w rosnącym z każdą chwilą 
napięciu, dziadek Roch na łóżku przestał chyba oddychać, a i ona nie oddychała, 
stojąc na progu z jastrzębim wzrokiem utkwionym w nadchodzącego. Drogą szedł 
żołnierz. Był jeszcze daleko, był jeszcze sylwetką nieznanego człowieka, 
nadzieją i rozczarowaniem, możliwością tych dwóch uczuć, które dławiły gardła 
patrzących. Ale zbliżał się, zbliżał się coraz szybciej, prawie biegł i już 
przez to, że, choć zdrożony, tak się śpieszył do tego domu, jasnym się 
stawało... Olga patrzyła z oczyma pełnymi łez, chciała je powstrzymać, ale nie 
mogła. Coś się w piersi szarpnęło, coś urwało. Stach nie szedłby z workiem na 
plecach, z takim zwyczajnym żołnierskim workiem, i nie miałby rogatywki na 
głowie, w ogóle miałby na sobie inny mundur... Żołnierz przystanął, wyprostował 
się, podrzucił worek na plecach, długim spojrzeniem objął okolicę. Kim był - 
wracający z wojny, może zadawał sobie właśnie to pytanie? Jaką wiedzę niósł w 
sobie, jakie uczucia, których nie pozostawił poza sobą, choć trzeba było, trzeba 
by było je zostawić, gdy miało się brać w ramiona dzieci i kobietę. - Tata! - 
krzyknęła Zuzanka i wybiegła mu naprzeciw, a on także zaczął biec, Adaś 
rozpłakał się radośnie, za plecami Olgi zaskrzypiało gwałtownie łóżko pod 
zrywającym się z niego dziadkiem Rochem, więc i ona rzuciła się ku drodze, 
starając się zwalczyć w sobie niegodne tej chwili uczucie rozczarowania. Tymon 
jakby jeszcze wyrósł, a może tylko zeszczuplał, albo mundur czynił go takim, 
twarz miał opaloną i można było pomyśleć, że ze żniw wraca, a nie z wojny. Na 
naramiennikach miał dystynkcje sierżanta. - Tata! - krzyczały dzieci. - Tata 
wrócił! Podniósł oboje w górę, Zuzankę i Adasia, długo całował i pozwolił się 
całować, ale już patrzył na Olgę, która zapomniała, że jest tylko w staniku i 
spódnicy, że włosy nad czołem ma zlepione od potu, przyskoczyła do niego, objęła 
go razem z dziećmi i trzymała w ciasnym uścisku. - Jest pan! Jest pan nareszcie! 
Cały i zdrowy! - Pani Olgo! - szeptał nieprzytomny ze szczęścia, z odbierającej 
rozum radości. - Kochana, jedyna pani Olgo! Jednego dnia... jednego dnia nie 
przeżyłem bez myśli o pani. - My także - powiedziała Olga może niepotrzebnie aż 
z taką dobitnością - my także, wszyscy, myśleliśmy wciąż o panu. - Rozluźniła 
uścisk, cofnęła się, okrywając się własnymi ramionami. - Doczekałem się ciebie! 
- zawołał od progu dziadek Roch. - Pan Bóg pozwolił! - Stał oparty o framugę, 
drżącą ręką przytrzymując opadające kalesony, i czekał, że i jego Tymon 
uściśnie, a gdy to zrobił, odwrócił go ku zielonemu polu przed domem. - Popatrz, 
jaka piękna pszenica! - Piękna! - Przez cały czas czekałem, że wrócisz z wojny i 
zapytasz: kto ją posiał? - Kto ją posiał? - Ja, Tymonku - wyznał dziadek z dumą, 
tak jak to sobie układał od długich tygodni. - Kto inny mógłby to zrobić? Ja! - 
Nie! - nie chciał wierzyć Tymon. - To niemożliwe! Przecież dziadek tylko w łóżku 
leżał... - Ale wstałem, wiedziałem, że wstanę, jak tylko koń do nas przyszedł. 
Zuzanka! Wyprowadź konia! Dzieci rzuciły się do stajni i już po chwili odwiązany 
od żłobu Kasztan ukazał się w jej wrotach. Tymon podszedł do niego, wyprowadził 
na podwórze i najpierw niedowierzająco, a potem z wzrastającą czułością zaczął 
klepać go po grzbiecie. - Naprawdę nasz? - Przecież pisaliśmy. - Olga weszła do 
izby, wróciła na próg już ubrana, w bluzce. - Urzędowo poświadczone, że koń jest 
nasz. - No, no! - pokręcił głową żołnierz wracający z wojny. - Tyle pomyślności! 
Koń! Pszenica taka wspaniała. I ten zagon za nią też piękny! - Ale to już 
Majchrzaka - odezwała się Zuzanka. - Jak to Majchrzaka? - zlekceważył słowa 
Zuzanki Tymon. - Co ty wygadujesz? Długą ciszę, która teraz zapadła, przetrwał 
dziadek Roch, ale nie od razu, najpierw chrząknął, potem nos wytarł w podartą 
chustkę. - Nie pisaliśmy ci o tym na wojnę, bo może żal by cię chwycił, że 
wojujesz, a tutaj... Gdy dziadek zaczął, Olga postanowiła wyjaśnić wszystko do 
końca, choć patrząc w oczy Tymona trzeba było na to odwagi. - Zjawił się tu 
pełnomocnik do spraw parcelacji, zawiązał komitet parcelacyjny, Majchrzak został 
jego przewodniczącym. Nie uznano zapisów pani Zgorzenieckiej dla doktora 
Smolińskiego, a także dla pana. - Ale mogłem tę moją ziemię dostać z parcelacji! 
- krzyknął Tymon. Zrzucił z pleców worek, nie wniósł go nawet do izby, od razu 
było widać, że szykuje się biec do wsi. - I dostał pan - usiłowała powstrzymać 
go Olga. - Ale tylko tyle, ile dostali inni. Resztę - co ponad to - wziął 
Majchrzak... - Bo mu się to miejsce koło nas najbardziej podobało - dokończył 
dziadek. - Dom będzie tutaj budować. Cegły już zwozi. - Ja tego sukinsyna... - 
zaczął Tymon ledwie wydobywając głos ze zduszonego gardła. Nie zwracał uwagi na 
obecność Olgi i dzieci. - Ja go... - Rozmawiałam z pełnomocnikiem - powstrzymała 
go znów Olga. - Przyszłam tu na pole, jak tylko Zuzanka przybiegła, żeby mi 
powiedzieć, że je mierzą, powiedziałam, że pan walczy, ale on twierdził, że 
zapisy dawnych obszarników nie mogą być brane pod uwagę... - Ja i jego... - 
szarpnął się Tymon. - Dawno go tu już nie ma. Skończył robotę i wyjechał. - 
Znajdę go! Przysięgam Bogu, że go znajdę! A tego Majchrzaka... Znów odwrócił 
się, żeby biec do wsi, ale Olga wciągnęła go do izby, obie ręce położyła mu na 
ramionach. - Mając ten medal na piersi, nie będzie się pan chyba bić z 
Majchrzakiem? Ona dostrzegła go pierwsza, dziadek i dzieci dopiero wtedy, gdy to 
powiedziała. Wspięły się na palce, żeby lepiej go zobaczyć. - Tak błyszczy! - 
wołał Adaś. - Tak się świeci! - Majchrzaka niech pan sobie odłoży na później - 
dodała. - A teraz niech pan nam powie, co to za medal. Tymon dopiero teraz 
usiadł na ławie, z ulgą wyciągnął nogi przed siebie, choć starał się ukryć 
znużenie. - To medal "Za udział w walkach o Berlin" - powiedział. - Sierżanta 
także dostałem za Berlin. - Byłeś w Berlinie? - zachłysnął się dziadek. - W 
samym Berlinie! - W samym Berlinie! Przez tyle lat okupacji nazwę tego miasta 
wymawiano ze zgrozą. Nic bliższego o nim nie wiedziano, dziadek Roch na pewno, 
ale to wiedział, że tam był Hitler i stamtąd szły najgorsze dla Polaków i świata 
rozkazy. I oto teraz wnuk przychodzi z Berlina, z pobitego, pokonanego Berlina! 
Może był w miejscu, gdzie Hitler skończył ze sobą, może stał tam i patrzył na 
ten skrawek ziemi, kryjący mogiłę człowieka, który rozkazał tyle mogił, tyle 
milionów mogił wykopać dla ludzi. Przychodzi wnuk i mówi: Byłem w Berlinie! 
Jeśli czekało się takiej chwili, to los jest sprawiedliwy. Dziadek się 
rozpłakał. - Mam nadzieję, że Berlin wygląda tak samo jak Warszawa - powiedziała 
mściwie Olga. Tymon wyprostował się. - Podobnie. Olga rzuciła się do kredensu, 
wyjęła jedyną serwetę, jaka była w domu, nakryła nią stół. - Pan pewnie głodny! 
Nic nadzwyczajnego w domu nie mamy, ale jest chleb i mleko, masło i biały ser... 
- Ja mam konserwy. - Tymon przydźwigał swój worek i zaczął go rozwiązywać pod 
napiętym i ponaglającym wzrokiem dzieci i dziadka. Wyjął kilka puszek. - Te 
amerykańskie, te rosyjskie, a te niemieckie - mówił, otwierając je specjalnym 
nożykiem. Zapach wędzonki, peklowanego mięsa, oliwy i zaprawy pomidorowej z 
konserw rybnych rozszedł się po kuchni. Dzieci sadowiły się już na ławie, 
usiłowały dotknąć palcami otwartych puszek, żeby jak najprędzej powąchać i 
polizać nieznane, nigdy nie widziane jedzenie. Dziadek miał także na to straszną 
ochotę, spod oka patrzył na Olgę, żeby upilnować chwilę jej nieuwagi. Ale była 
wciąż przy stole, wyjmowała konserwy na talerze, kroiła chleb, nakładała 
dzieciom do ich misek przeznaczone dla nich porcje. Tymon patrzył w zamyśleniu 
na jej krzątanie się, na głowy dzieci zawsze ku niej zwrócone, choć teraz - gdy 
dopiero co się zjawił - on powinien być dla nich ważniejszy. Nie gniewało go to, 
cieszyło, dobrym sennym ciepłem ogrzewało serce. A jednocześnie zaczynał się w 
nim rodzić ból, rozterka pragnień niegodnych, najniegodniejszych w chwili, kiedy 
sam wrócił, kiedy miał szczęście wrócić z wojny. Wyjął z worka paczkę herbaty, 
kawy, pudełka sardynek, postawił przed Olgą. - To dla mnie? - zdumiała się 
zmieszana. - Dla pani - jego także ogarnęło zakłopotanie, choć od dawna układał 
sobie, jak to wręczy jej swój prezent. - Dla pani - powtórzył i prawie zaczął 
się tłumaczyć: - W Berlinie głód, ale magazyny wojskowe pełne. I wolno nam było 
zabrać coś... coś zdobycznego. Pomyślałem sobie, że herbata i kawa dla pani... 
Choć to taki skromny prezent, ale jakoś wyrażę nim moją wdzięczność... - Ach, po 
co o tym mówimy? - zaprotestowała Olga. - Wstąpiłem do pałacu, żeby od razu 
podziękować, żeby najpierw przed wszystkim innym to zrobić; drzwi do pani były 
zamknięte, a ja pomyślałem sobie, a ja od razu miałem tę nadzieję, że jest pani 
tutaj... - Co dnia tu jestem - powiedziała po prostu. - Poza czwartkiem, kiedy 
jeżdżę do Warszawy. Od męża wciąż nie mam wiadomości... Dziadek wiedział, kiedy 
się odezwać. - Opowiedz coś, Tymonku, strasznie było? Tymon wytarł swój talerz 
ostatnim kawałkiem chleba, milczał długo. - Opowiadania to jest na lata całe - 
rzekł wreszcie. - Tak - dziadek także wytarł swój talerz chlebem, dzieci zaczęły 
go naśladować, a Olga nie miała odwagi powiedzieć im, że nie powinny tego robić 
- tak, Tymonku. Tylko widzisz, ja już czasu nie mam. Mnie musisz opowiedzieć... 
- Od drogi dało się słyszeć skrzypienie wozu, dziadek Roch nie dokończył swojej 
myśli. - Majchrzak cegły wiedzie - powiedział gniewnie. Tymon poderwał się od 
stołu, ale Olga była szybsza, zastąpiła mu drogę w drzwiach. - Chyba z tym swoim 
medalem za Berlin na piersi - powtórzyła to, co mówiła już przedtem - nie 
wyjdzie pan bić się z Majchrzakiem? Cofnął się, usiadł ciężko na ławie. - A 
wiesz ty - spytał dziadek - skąd on te cegły wozi? - Olga patrzyła na niego 
błagalnie, ale udawał, że tego nie widzi. - Te cegły to z pałacowej kaplicy. - 
Jak to, z pałacowej kaplicy? - nie mógł zrozumieć Tymon. - A tak to. Zaczęli ją 
rozbierać, że niby sama się rozwalała. Jedni na budowę chlewików, drudzy, żeby 
stajenki przy czworakach podeprzeć, a Majchrzak - na budowę domu. - Nie chcę już 
o tym słyszeć. Przynajmniej dzisiaj. - Ale te cegły, to się chyba także mnie 
należą. - Dziadkowi? - zniecierpliwił się Tymon. - A na co? - Zapomniałeś już, 
że po pogrzebie jaśnie pani grobowiec obiecałeś wystawić? - O, dziadku! - jęknął 
Tymon. - Nie tylko mnie - zaperzył się Roch. - Dla całej rodziny powinien być. I 
Monikę się tam przeniesie, za życia tak blisko była jaśnie pani, i i po śmierci, 
kiedy czasy się zmieniły, mogłaby mieć przy jaśnie pani miejsce, tak jak i my 
wszyscy. - Dziadku! - krzyknął teraz Tymon. Ale stary Roch nie pozwolił sobie 
przerwać. - Właśnie się dowiedziałem, że w Brzostowicach drogę przez stary 
cmentarz mają prowadzić. Już się tymi grobami nikt nie zajmuje. Tam tyle 
pomników! I takiego anioła, jak u jaśnie pani, można by tam znaleźć... 
Pojedziesz? Konia przecież mamy. Bo czasu na to już mało, ja czuję, Tymonku, że 
bardzo mało... Dziadek wstał z ławy i wyciągnął się na łóżku. Powrót wnuka z 
wojny, niespodziewanie smaczna i obfita kolacja rozjaśniły mu twarz, teraz 
jednak przywołał jej dawny wyraz, rysy mu się zaostrzyły, policzki zapadły na 
bezzębnych szczękach, spiczasta broda zadarła się ku górze. W teatrze mógłby 
występować, pomyślała Olga z prawdziwym podziwem. - Czasu bardzo mało - 
powtórzył ciszej, zerkając na wnuka bolesnym okiem. - Dziadku - Tymon zerwał się 
i przysiadł przy nim. - Przecież ja nie mówię, że zapomniałem o swojej 
obietnicy. Tylko... Dopiero wróciłem, muszę odetchnąć. Dziadek pytał, jak tam 
było - nie chciałem dziś zaczynać moich opowieści, ale kiedy dziadek je 
usłyszy... Naprawdę należy mi się trochę wytchnienia. - A czy ja tego nie wiem, 
Tymonku? - dziadek poprawił się na łóżku, prawie uśmiechnął się oczyma do wnuka. 
- Nie mówiłbym o tym zaraz dzisiaj, tylko chciałem wiedzieć,, czy... pamiętasz? 
- Pamiętam - Tymona opuszczało wzruszenie. Bystro przyjrzał się dziadkowi. Ale 
jednak powtórzył: - Pamiętam! Prawie przez tydzień Łęgowo świętowało powrót 
Tymona z wojny. Z Berlina! Zapraszano go i goszczono, byli tacy, którzy 
obiecywali mu swoją pomoc w rozprawieniu się z Majchrzakiem; na usilne prośby 
Olgi Tymon jeszcze się z nim nie rozmówił, Oldze chodziło przede wszystkim o to, 
żeby ochłonął, żeby opuściła go gorączka doznanej krzywdy. Pamiętała, jak to 
było, kiedy bronił jej pokoi w pałacu, kiedy o mało co nie pozabijali się z 
najstarszym Strzelczykiem. Strzelczyka wspominała nie tylko ona. Oprócz Tymona 
on jeden poszedł z Łęgowa na wojnę. I do tej pory nie wrócił. Ostatni list, jaki 
od niego nadszedł, był pisany przed forsowaniem Odry. Matka - choć nie 
zapraszana - przychodziła wszędzie tam, gdzie goszczono Tymona, siadała w kącie, 
przysłuchiwała się temu, co mówił. Przyszła także do szkoły, jak nazywano pokoje 
Olgi w pałacu, gdy Tymon przybył tam, żeby opowiedzieć dzieciom o wojnie. Olga 
zapraszając go, nie tylko to miała na myśli, chciała pochwalić się przed nim 
swoimi osiągnięciami w nauce młodych łęgowian, nie przyszły łatwo, on powinien 
to zrozumieć najlepiej. Ale czy nauka mogła iść dobrze dzieciom, pasącym do 
późna bydło, pomagającym w obrządzaniu inwentarza, wyciągającym ze studzien 
niezliczoną ilość wiader wody rękami, które potem niechętnie otwierały zeszyty. 
Nieraz popadała w zwątpienie, patrząc na ich senne ze znużenia twarze. Ale 
pełniła swoje obowiązki z uporem, w którym było pragnienie świadczenia jakiegoś 
dobra w miejscu, gdzie sama dobra zaznała. Nie przyznawała się przed sobą, że w 
tej pracy było też paniczne pragnienie zapełnienia, zabicia czymś czasu w 
oczekiwaniu na powrót Stacha. Kiedy Tymon skończył mówić, a zgrzał się aż z tego 
wysiłku (bo czy kiedy przedtem przemawiał on do ludzi, choćby do takich małych - 
ale i ona, ona wśród nich była! - "tak, proszę jaśnie pani. Nie, proszę jaśnie 
pani", powtarzał najczęściej). Więc kiedy skończył, mokry jak mysz z wysiłku i 
od nie opuszczającego go uczucia, że to nie tak, nie tymi słowami, że w ogóle 
wojny nie da się opowiedzieć - dzieci, czym prędzej wywołane przez Olgę do 
tablicy, zaczęły na niej pisać dyktowane zdania, liczyły, wypisywały daty z 
historii. Ochłonąwszy w końcu po długim czasie, Tymon poczuł się jak wizytator 
na lekcji, pamiętał to z czasów, gdy pani Zgorzeniecka posyłała go na nauką do 
miasta, nie przypuszczał, że kiedyś sam zasiądzie w pierwszej ławce i będzie się 
przysłuchiwał odpowiedziom. Patrząc na tablicę, spoglądał także ukradkiem na 
Olgę. Wyładniała od zimy, od tego styczniowego dnia, kiedy idąc na wojnę widział 
ją po raz ostatni, od tego październikowego, gdy zbiedzoną i zrozpaczoną 
zobaczył po raz pierwszy. Teraz policzki miała jak brzoskwinie, włosy, 
pojaśniałe nad czołem od słońca, lśniły przy każdym ruchu głowy - lato użyczało 
jej swojej świeżości i urody, w Warszawie, w jej smutnych murach nie byłaby taka 
ładna. Olga zauważyła spojrzenia Tymona, przysiadła obok niego na ławce. - 
Zuzanka! - zawołała. - Powiedz wiersz! Zuzanka stanęła przy tablicy, dygnęła. - 
Maria Konopnicka - zaczęła podniesionym głosem. Obielił nam nasze chaty@ nowy 
dzionek złoty;@ widniej, widniej teraz ludziom,@ co w niej do roboty.@ Do roboty 
- grodzić płoty,@ okopywać rowy,@ strzec na siłę, co nam miłe@ na ten roczek 
nowy!@ - Zenek! - Olga wywołała teraz z ławki młodszego Sobolewskiego. Szurnął 
nogami, zapatrzył się gdzieś wysoko w odległy punkt na suficie. Daliście mi 
chleba, jak dębowy listek -@ jeszcze się pytacie, czy zjadłem go wszystek.@ Gdy 
Zenek wrócił na swoje miejsce, Olga uniosła się nieco w ławce, obróciła się do 
dzieci. - To, co dostaliście - powiedziała - to na początek kromka rzeczywiście 
cienka, jak dębowy listek. Reszty musicie dorobić się sami, porządnej pajdy 
chłopskiego chleba. Tymon uśmiechnął się nieznacznie, ale dostrzegła to. - 
Dlaczego się pan uśmiecha? - spytała cicho, żeby dzieci nie słyszały. - Bo 
pomyślałem, że mogłaby pani być oficerem politycznym w wojsku. - Ja? - speszyła 
się. - Dlaczego? - Bo to samo mniej więcej było we wszystkich pogadankach. 
Ściągnęła brwi. - A co innego należy teraz ludziom mówić? - Ależ tak, właśnie 
to. - Tymon wciąż się uśmiechał. - Tylko... nie spodziewałem się, że usłyszę to 
od pani. - A dlaczego nie ode mnie? Teraz Tymon się speszył. - Sam nie wiem. - A 
ja wiem - Olga opuściła głowę. - Bo pan myśli, pan nauczył się myśleć, że nie 
wszyscy w kraju pragną, żeby tu z dnia na dzień było lepiej. I dziwi się pan, że 
ja, oficerska żona, mówię tak do dzieci i nie boję się, że kiedyś ktoś weźmie mi 
to za złe. Ale ja... - urwała, rozglądnęła się po klasie swojej szkoły. - 
Agnieszka! - wywołała chudą dziewczynkę z ławki pod oknem. - I ty powiedz swój 
wierszyk. Mała wyszła przed ławki, ale nie zaczynała deklamować, patrzyła na 
Olgę pytająco. - To piosenka, proszę pani. - Oczywiście, piosenka - poprawiła 
się Olga. - Zaśpiewaj! Dziecko chwyciło się pod boki, zakołysało się tanecznie. 
Nie boję się mowy ani obmowiska,@ niech ludzie gadają, jak im starcza pyska.@ - 
No widzi pan, jak pasuje! - roześmiała się Olga. - Dzieci mi znoszą stare ludowe 
porzekadła, wierszyki i piosenki. Od kiedy nauczyły się pisać i uwierzyły mi, że 
to ważne, co ludzie mówią, zwłaszcza starzy, wciąż coś w domach zapisują i 
znoszą mi, jak jakieś odnalezione skarby. - I po co to pani? - spytał Tymon ze 
smutkiem. Zrozumiała właściwą treść tego pytania. - Będę miała pamiątkę. I chyba 
jakieś pamiątki zostawię tu po sobie. Ale po co mówić o pamiątkach? Z Warszawy 
do Łęgowa tak blisko. Kiedy mąż wróci, zamieszkamy oczywiście w Warszawie i będę 
mogła tu przyjeżdżać, jeśli mnie zaprosicie. - Ja zapraszam! - odezwała się 
Zuzanka, stojąca najbliżej Olgi. Dzieci wstały z ławek, zrozumiały, że to już 
koniec tej odświętnej lekcji i że mogą teraz posłuchać, o czym pani rozmawia z 
Tymonem Dudą, który tylko jedyny z Łęgowa był na wojnie. Ale Olga cofnęła je do 
ławek. - Zapomnieliście? Wystąpiła teraz Zosia Mielczarkówna, najstarsza córka 
byłego karbowego pani Zgorzenieckiej. Trzymała przed sobą przywiędnięty nieco i 
potarmoszony bukiet piwonii. - Dziękujemy panu sierżantowi, że do nas przyszedł 
- wyrecytowała wysokim, załamującym się z przejęcia głosikiem. - I że... - 
patrzyła na Olgę struchlałym wzrokiem. - ...że był... - podpowiedziała Olga. - 
...na wojnie! - ucieszyło się dziecko. - I gdzie? - musiała się wciąż dopytywać 
Olga. - W Berlinie! - zakończyła triumfalnie Mielczarkówna. Wepchnęła 
żołnierzowi w ręce sfatygowany bukiet. Przyjął go równie niezręcznie. Powinien 
powiedzieć, że to on, on im dziękuje, że mógł opowiedzieć im, choć tak 
nieudolnie, o swoich przeżyciach, o ludziach, którzy go trochę upodobnili do 
siebie, gdy zza Panabożego pieca w Łęgowie wyjrzał na wojenny świat, i że 
kiedyś... może kiedyś potrafi opowiedzieć im więcej i lepiej o małym poruczniku, 
który przeżył klęskę Warszawy, ale miał szczęście przeżyć także klęskę Berlina, 
o księdzu kapelanie nazywanym w pułku "świętym Mankiem", bo nie pozwalał myśleć 
o zemście, tylko o naprawianiu splugawionego świata, o Lowce Kurczaginie z 
syberyjskiej wsi Lesogorka, poległym w Berlinie już po zakończeniu wojny, w pół 
godziny po zakończeniu wojny, ponieważ niemieckie dzieci nauczono nienawiści, 
najważniejszej dla nich zasady... Przypomniało mu się spojrzenie małego Niemca, 
który rzucał granaty. Patrzył w oczy dzieci przed sobą, myślał: czy i one...? 
Wojna była złym wychowawcą, najgorszym z najgorszych. - Dziękuję - powiedział. 
Wyłowił z gromadki cofniętą już między dzieci Zosię Mielczarkównę, pocałował ją 
w czoło. - Pamiętajcie o żołnierzach! Kiedy wracał już do domu z Zuzanką, 
uwieszoną u jego ręki, usłyszał za sobą kroki. Odwrócił się, przystanął. - Czy 
chcecie ze mną porozmawiać, Strzelczykowa? - zapytał. - Bo wciąż chodzicie za 
mną, zjawiacie się tam, gdzie ja... Kobieta zbliżyła się, naciągnęła chustkę na 
czoło, jakby raziło ją słońce. Była jeszcze młoda, w samej sile wieku, tylko 
oczy miała stare, bez blasku. - Chciałam cię zapytać, Tymon - zaczęła - czy jak 
poszliście z moim Staśkiem na wojnę, to byliście w jednym oddziale? - Nie. - 
Dlaczego? - zapytała ostro. - Bo ja służyłem w wojsku przed wojną i byłem już 
wyszkolonym żołnierzem, a on musiał przejść najpierw przeszkolenie... - A nie 
dlatego, że nie chciałeś być z nim razem, że pamiętałeś mu tę bijatykę o pokoje 
nauczycielki w pałacu? - O czym wy mówicie? Kobieta skierowała wzrok ponad głową 
Tymona. - Bo tak czasem jest - powiedziała cicho - czyjaś zapiekła złość może 
człowieka do zguby doprowadzić. - Straszne rzeczy gadacie, Strzelczykowa - Tymon 
wziął ją za ramiona, potrząsnął. Nastrój, w którym wyszedł ze szkoły, opuścił go 
w jednej chwili. - Przysięgam, że anim o Staszku pomyślał, jak tylko wdziałem 
mundur i wszedłem w piekło, które zaczęło dziać się wokoło każdego dnia. 
Wszystko, co było przedtem, wydało mi się nieważne i aż śmieszne. Patrzyła teraz 
mu w oczy uważnie, z niedowierzaniem. - Prawda to, Tymon? - Na szczęście swoich 
dzieci przysięgam! Co wam do głowy przychodzi? - To nie mnie. Ludzie tak we wsi 
gadają. - Są tacy? - Tak. Dziwią się, że Stasiek, największy zabijaka w Łęgowie, 
a wojna go zmogła. - Na wojnę nie ma mocnych. Co też ci ludzie - Tymon pokręcił 
ze smutkiem głową. - Serce wam szarpią. I... mnie. - Tata? - spytała Zuzanka, 
gdy w milczeniu zbliżali się do domu. - Stało się coś? A było tak ładnie! - I 
jest ładnie, Zuzanko - powiedział. A myślał, że w tej wsi nie tylko radość 
czekała na wracającego z wojny żołnierza. Z Majchrzakiem się jeszcze nie 
rozprawił, a w dodatku okazało się, że nie wszyscy ludzie widzieli go w chwale. 
Może lepiej było być dla nich poległym bohaterem. Polacy zawsze najwyżej cenili 
poległych bohaterów, od wieków. A w Łęgowie, pomyślał, wiele było do zrobienia. 
Najpierw jednak musiał się wziąć do roboty, do której smaku nie czuł, ale 
dziadek nalegał, nie mógł mu sprawić zawodu; ponaglał go zasłabnięciami 
wróżącymi rychły koniec, a w łóżku umiał leżeć sztywno i prosto, jak w trumnie. 
Olga wciąż trzymała w szafie u Dudów czystą pościel dla dziadka na wypadek, 
gdyby księdza trzeba było do niego sprowadzić, a tymczasem któregoś dnia 
zobaczyła go siedzącego obok Tymona na wozie i trzymającego za szyję obetkanego 
słomą anioła, żeby się nie obtłukł podczas jazdy na nierównościach drogi. 
Dzieci, wzbijając tumany kurzu bosymi stopami, biegły za wozem, starszym także 
przychodziła na to ochota, widok był niezwykły. Olga nie od razu, nie z tłumem, 
a dopiero wtedy, gdy już wracał z cmentarza, także tam się udała. Obok grobowca 
jaśnie pani wznosił się drugi, może jeszcze okazalszy, a Tymon przy pomocy 
Sobolewskiego windował właśnie na niego białego anioła, tak samo jak u jaśnie 
pani wzlatującego w niebo z gzymsu wieńczącego przednią ścianę. Olga przysiadła 
obok dziadka Rocha na ławeczce przy grobowcu jaśnie pani. - Takiego anioła skądś 
wytrzasnąć! - powiedziała z żartobliwym podziwem. - Mówiłem przecież, że w 
Brzostowicach - dziadkowi oczy rozbłysły - mają drogę przez stary cmentarz 
prowadzić. Zabraliśmy go stamtąd. I tak by go pogruchotali, a nam się nadał w 
sam raz. - W sam raz! - powtórzyła z zachwytem za dziadkiem Zuzanka. - Akurat 
taki, jak u jaśnie pani. - Nawet lepszy - odezwał się Sobolewski, ocierając pot 
z czoła - nawet lepszy niż u jaśnie pani. Bo tamten jakiś dziwaczny, a ten jak 
żywy. Tymon milczał, umacniając cementem anioła na gzymsie. Olga powiedziała 
więc nie do niego, a do Sobolewskiego, ale on chyba także to słyszał: - Nie za 
wiele pojęliście z istoty zmian. - Czekała, żeby się odezwał, żeby jej 
powiedział, że przemawia jak oficer polityczny pułku - on jednak milczał i 
podrzucał cement pod kolana anioła. Mówiła więc wciąż do Sobolewskiego: - Pałac 
zajęliście na mieszkania, dymią z niego te wasze rury od piecyków, jak z jakiej 
strzelnicy, a to budowla zabytkowa, z siedemnastego wieku. - Już to pani nam 
kiedyś mówiła - zauważył Sobolewski nieuprzejmie. - I nie przestanę powtarzać; 
cóż stąd, że teraz już nie jaśnie państwo, ale wy mieszkacie w pałacu, skoro to 
już nie jest pałac. - Wiem - powiedział Sobolewski krótko i niechętnie. - Nie on 
was odmienił, ale wy zmieniliście go na swoje podobieństwo. - Wiem - powtórzył 
Sobolewski. - Wiecie o tym? - spytała z kpiącym niedowierzaniem. Tymon dopiero 
teraz zwrócił ku niej głowę. - Tak - powiedział. - To jakby człowiek coś złapał, 
a nie złapał. Dosięgnął czegoś, a nie dosięgnął. Ale jest ziemia, której ludzie 
przedtem nie mieli, a teraz mają. Ona nauczy ich żyć jak należy. - Muszą ją 
pokochać, a nie tylko cieszyć się z jej posiadania, z tego, że komuś ją zabrano. 
- I teraz czekała, żeby powiedział, że przypomina tym mówieniem oficera 
politycznego. Ale nie powiedział. A może oficerowie polityczni wcale nie mówili, 
że ziemię trzeba pokochać... Tak myślała ona, obca tu i nie należąca do 
tutejszych spraw, gdy opuściwszy cmentarz postępowała przy Tymonie obok wozu, na 
którym siedział dziadek z Zuzanką. Patrzyła tylko na życie tych ludzi, może 
lepiej je rozumiała, patrząc jakby z oddali. On bał się, że niedługo pewnie już 
jej tu nie będzie, a myślał, o Boże! - odważał się myśleć niedorzecznie i 
zuchwale, że wiele by dokonał, o wiele więcej by dokonał, gdyby miał tę kobietę 
przy sobie. XIV Napiszcie swój życiorys - powiedziano mu w powiecie. Dostał 
jeszcze ankietę do wypełnienia i nie wiedząc, czy to mu na dobre czy na złe się 
obróci, zaraz po powrocie do domu zabrał się do pisania. Czas akurat przed 
żniwami, roboty nie było zbyt wiele, przy domowej krzątała się Sobolewska, która 
po śmierci męża gospodarstwo zostawiła najstarszemu synowi, a sama zgodziła się 
do Tymona jako zupełnie samodzielna gospodyni, co chyba satysfakcjonowało ją 
najbardziej. Sprawowała się teraz w kuchni cicho, papiery, które Tymon przed 
sobą na stole w pokoju rozłożył, i pióro w jego ręku budziły w niej szacunek dla 
jego pracy, na pewno trudniejszej, a już niechybnie ważniejszej niż wszystkie 
inne. Tymon cieszył się, że nie chcąc mu przeszkadzać, nie wchodziła do pokoju i 
mógł ukryć przed nią swój ciężki mozół, na pewno powszechny przy pisaniu 
życiorysów, tak często teraz "zadawanych" ludziom w całym kraju. Do zakończenia 
wojny szło mu gładko. Bo w tych wspomnieniach w notowaniu tamtego czasu nie było 
nic przykrego. Dawno pogodził się z odebraniem go ze szkoły przez panią 
Zgorzeniecką, a służba u niej nie pozostawiła w nim żadnych zadr, powiedziała 
przecież: auta nie kupowałam dlatego, że co bym wtedy z tobą zrobiła? I z wojny, 
choć taka straszna, nie utkwiło mu w pamięci nic przykrego. Bo na wojnie, jak i 
przedtem w Łęgowie, nic od niego nie zależało, nie podejmował decyzji, które by 
mu potem latami całymi cierniem w piersi tkwiły. O kilku latach powojennych nie 
było właściwie co pisać. Gospodarzył na tych morgach, które mu z parcelacji 
zostały, dzieci rosły, chodziły do szkoły w pałacu, a uczyła w niej wciąż Olga 
Asarowiczowa, jej mąż nie dawał znaku życia, a on był chyba - podle i niegodnie 
- szczęśliwy. O tamtych latach można by jeszcze napisać, że na jesieni 
czterdziestego ósmego, dopiero na jesieni czterdziestego ósmego umarł dziadek, 
choć już w czterdziestym piątym go tym straszył. Kiedy grobowiec mu postawił, 
dziadkowi poprawiło się nawet tak bardzo, że prawie co dnia chodził na cmentarz 
i na ławeczce przy grobowcu jaśnie pani siadywał, jak stróż jaki albo krewny, 
który nie opłakał jej jeszcze do końca. Kazał sobie jednak wkrótce osobną 
ławeczkę zrobić i na niej nieraz przesiadywał do zmroku, aż musiał iść po niego 
z Zuzanką, bo może by wcale na noc do domu nie wrócił. Kiedy go czasem cicho z 
tyłu naszli i znienacka w twarz zajrzeli, robił wrażenie, jakby się modlił i 
wcale się nie wypierał, gdy go o to zapytali. - Na zapas się modlę - powiedział. 
- Jak to, na zapas - zaśmiała się Zuzanka. - A bo to ja mogę być pewny, że ktoś 
tu za mnie choćby zdrowaśkę odmówi? - Dziadku! - niech dziadek robi swoje, a my 
tu co dnia będziemy na pacierze przychodzić. - Zażartował, a potem żałował tego, 
bo dziadek wziął to poważnie. - Naprzykrzyłem się? - zapytał, pochyliwszy głowę. 
- Na żartach się dziadek nie zna? - A znam się, znam, ale nie każdy mi się 
podoba. - Mnie też nie - powiedziała Zuzanka. - A na pacierze co dnia i tak bym 
nie przychodziła, bo czasu nie mam. - Co - czasu nie masz? - uśmiechnął się do 
córki, która nieraz go zadziwiała. - Bo co? - Bo muszę się uczyć. Pani - na Olgę 
mówiła teraz Zuzanka tak, jak inne dzieci - wciąż powtarza, że muszę się uczyć. 
Dużo i długo. - Długo? - nie zrozumiał. - Tak, długo. Bo pani mnie na ludzi 
wykieruje. Nie lubił tego słowa. Pani Zgorzeniecka, gdy posyłała go do 
gimnazjum, też mówiła ojcu, że mu syna na ludzi wykieruje. I nie wykierowała. 
Ale może Oldze trzeba było wierzyć? Odkrywała w Zuzance nieprzeciętne zdolności 
i wciąż mu o nich mówiła. A więc Adaś miał zostać na gospodarce, a Zuzanka... 
Tak, pasowała do miasta, rosła pięknie, ślepia jej się świeciły, jak gwiazdy; 
choć ojciec - musiał to przyznać. - Pani widocznie wie, co mówi - zakończył tę 
rozmowę pełen nadziei. Bo to były te lata, które do życiorysu właściwie się nie 
nadawały. Uśmialiby się ci, co mieli go czytać, gdyby napisał, że w tych latach 
po prostu był szczęśliwy. Ale czy to kogo obchodziło? Nie, to nikogo nie 
obchodziło, to naprawdę nie nadawało się do życiorysu. Mógłby wprawdzie napisać, 
że założył sad, że zamierzał poważnie zająć się sadownictwem, bo nawet później 
zdobył odpowiednie wykształcenie na zaocznych kursach, ale to by chyba 
zabrzmiało jak pretensja, że tyle stracił. Bo już się zbliżał ten czas, te 
miesiące, tygodnie i dni, zapełnione, zatłamszone zebraniami, dyskusjami, 
namowami, o których od razu było wiadomo, czym się zakończą. Te dni tkwiące 
zadrą w sercu, zadrą nie do wyrwania, że nie potrafił się oprzeć, nie potrafił 
się przeciwstawić on właśnie ze swoim medalem za Berlin, a zawsze go przypinał, 
gdy szedł na zebranie, on z papierem, w którym było napisane, że sam Stalin 
dziękuje mu za zdobycie Złotowa i Wałcza, on, jedyny kombatant w Łęgowie, w 
tamtej sprawie trzeba było użyć tego słowa. To była przecież nieprawda, okrutna 
nieprawda, że dobrowolnie, że z własnej ochoty i z rozumienia, że będzie lepiej 
- ludzie ziemię do spółdzielni oddawali. Nie ze zrozumienia, ale ze strachu! Z 
jednego z tych strachów, które w tamtych latach krążyły po Polsce. I on się mu 
nie przeciwstawił. Czy dlatego, że ludzie nie Majchrzaka, ale jego upatrzyli 
sobie na przewodniczącego? Jak już tak ma być, mówili, to niech chociaż nie 
Majchrzak, który parł do tego, ale Tymon Duda przewodniczącym zostanie. Zgodził 
się. Zgodził się także i dlatego, że zaświtała mu myśl o szkole, którą by 
spółdzielnia mogła wybudować, nową, prawdziwą szkołę dla dzieci z Łęgowa i 
okolic, ale przecież... i dla niej, dla tej, o której myślał, że wciąż będzie w 
niej uczyć. Szkoły oczywiście nie dało się tak prędko wybudować, ale Majchrzaka 
ugodził natychmiast w najczulsze miejsce; łasy był na zaszczyty, a tu ludzie nie 
jego chcieli na przewodniczącego. Rozprawił się więc z Majchrzakiem jeszcze raz, 
bo to, że mu cegły rozbijał i rozrzucał z dopiero co postawionego muru, było za 
mało. Wyspać się tylko nie mógł i musiał także nocami pilnować stawianego w 
bliskim sąsiedztwie Dudów domu. Nie wspomniał o tym - skądże? - w życiorysie ani 
w tym, ani w innych, pisanych wcześniej, choć nieraz nachodziła go ochota, żeby 
odnotować, zapisać, komuś pod nos podsunąć to, co przeżył, wróciwszy z wojny, co 
zastał po powrocie z wojny - na swojej ziemi, powinien by napisać, ale pewnie 
szkoda by mu było na to nieprawdziwe słowo atramentu. A to przecież było ważne! 
Bo wtedy właśnie - dopiero później to sobie uświadomił - zaczęto mu perswadować, 
wy_per_swa_do_wy_wać przywiązanie do ziemi. Długo się nią nie nacieszył, w ogóle 
długo się nią nie cieszyli ludzie, którzy otrzymali ją z parcelacji. A lepiej by 
na niej rósł chleb, gdyby chłop mógł myśleć, że ona własna, że i w przyszłym 
roku będzie na niej stał. Tyle wieków chłopskich pragnień przekreślono gdzieś 
tam na górze jednym pociągnięciem pióra. Ale czy trzymała je ręka, która 
przedtem orała i siała, która umiała chwycić kosę czy sierp? Gdyby to była taka 
ręka, to by chociaż zadrżała. Więc o latach w spółdzielni, o jej zakładaniu, a 
potem rozbiciu powinien by pisać, ale okrutnie mu się nie chciało. A chciało mu 
się wrócić do czasu wcześniejszego, kiedy - jak myślał teraz z oddalenia - był 
szczęśliwy. Bo nawet w tym, że ten mur Majchrzakowi rozwalał, było coś pięknego. 
Tak, pięknego! Ludzie w Łęgowie zaczęli bać się, że się z Majchrzakiem 
pozabijają, że musi to się tym skończyć, więc i ją, Olgę, o to strach obleciał i 
zjawiła się któregoś wieczoru w jego domu z kocem i poduszką pod pachą i 
powiedziała, że będzie tu spać. - Co? Dlaczego? - zdumiał się. - Stało się coś w 
pałacu? - W pałacu nic się nie stało. Ale tutaj może się coś stać. Przyszłam 
pana przypilnować. Powinien by się może roześmiać, bo już zaczynał rozumieć, ale 
ona zakończyła bardzo poważnie i surowo: - Nie wyjdzie pan w nocy z domu, żeby 
ścianę Majchrzakowi łomem rozwalać, kiedy ja tu będę w kuchni spała. A sen mam 
lekki, usłyszę. - Ale w kuchni śpi dziadek - powiedział coraz bardziej ubawiony. 
- Ja pójdę na siano do obórki - od razu zdecydował się dziadek. - Nawet o tym 
myślałem. W letnie noce na sianie najprzyjemniej. A pani niech go pilnuje - 
zwrócił się do Olgi, jakby to był jej obowiązek albo z czego innego wynikało, że 
tak powinno być. - Niech go pani pilnuje, bo się z tym Majchrzakiem za łby wezmą 
i dopiero milicja ich rozdzieli. Albo grabarz. - O grabarzu nie myślę - 
powiedział chełpliwie. - Już za podpalenie czworaków oberwał ode mnie, to i 
teraz dam mu radę. Patrzyła na niego ze smutną naganą, tak jak na pewno patrzyła 
na dzieci w swojej szkole, i osiągnęła to, że się zawstydził. - Poważnie pani 
mówi? - zapytał. - Myśli pani tu spać? - Chyba pan widzi, że przyniosłam koc i 
poduszkę. - I... długo to tak będzie? - wyjąkał. - Aż się pan opamięta. Nigdy 
się nie opamiętam - chciał krzyknąć. Nigdy! A bo też wynalazła lekarstwo i radę 
na jego zawziętość! Takie lekarstwo i radę! Nic cudowniejszego nie mogła 
wymyśleć! Prawie strącił dziadka z jego wyrka, zgarnął i wyniósł jego pościel na 
ławkę przed domem, skoczył do szafy, gdzie miał - na szczęście - czyste 
przścieradło. Ręce mu się trzęsły, gdy je rozścielał na łóżku, a ona na to 
patrzyła. - Mam nadzieję, że to szybko nastąpi - powiedziała. - Co? - zapytał, 
bo od swoich myśli weselnych zapomniał, o czym rozmawiali. - Że się pan 
opamięta! - powtórzyła. No, nie wiem, chciał powiedzieć, ale to by zabrzmiało 
jak żart, kiedy ona patrzyła tak surowo. Do licha! Nauczycielka! - pomyślał 
wtedy pierwszy raz. - Opamięta się pan? - zapytała. - Nic jeszcze nie 
postanowiłem - odpowiedział i czekał, że wreszcie krzyknie na niego, że go 
obruga, jak święty Michał diabła, rzuciła jednak tylko swoją poduszkę i koc na 
zasłane czystym prześcieradłem łóżko i przysiadła na jego brzegu. - Poczekam - 
powiedziała. - Mamy kwaśne mleko! - zawołał dziadek. - Świeżutkie! Wczoraj 
nastawione. I młode kartofelki! Podebrałem Majchrzakowi z jego zagonu - wyznał, 
wcale nie zawstydzony, nawet uradowany swoją sprawką. - Sam sobie winien, jak je 
tak blisko naszego domu posadził. Poczęstujemy panią! Zuzanka! Naskrob kartofli! 
- Jadłam już kolację - powiedziała Olga z niezbyt stanowczym sprzeciwem. Pewnie 
miała ochotę na poczęstunek, ale myślała równocześnie, czy powinna jeść 
kradzione bądź co bądź kartofle, czytał to w jej twarzy. Chciał jej to 
powiedzieć, ale wciąż bał się żartować, kiedy miała zmarszczkę między brwiami i 
ani cienia uśmiechu w oczach. Podniosła się jednak z łóżka i rozejrzała za 
koszykiem z ziemniakami. - Pomogę Zuzance - powiedziała, nie patrząc na nikogo. 
- A ja cebulkę przysmażę! - dziadek miał najwidoczniej swój dobry dzień. - 
Rozpalę ogień i cebulkę przysmażę! - Ja to zrobię - powstrzymała go. - Przecież 
tak długo... dość długo to robiłam. No i z takiego, dość cierpko zapowiadającego 
się wieczoru, zrobiło się prawdziwe święto. Wielkanoc, albo Boże Narodzenie! Nie 
o to chodziło, oczywiście, co stało na stole - choć młode ziemniaki, okraszone 
cebulką i jeszcze na dodatek posypane młodym koperkiem przyniesionym przez 
Zuzankę także z Majchrzakowego pola pachniały cudownie - nie chodziło o 
jedzenie, ale o to, że tak tu sobie siedzieli wokół stołu, jak rodzina... 
Odważył się tak pomyśleć. Tylko raz i z równoczesnym westchnieniem do Boga, żeby 
go nie pokarał za zuchwalstwo. Ale jednak pomyślał. Aż mu się gorąco zrobiło, aż 
go pot oblał. Musiał tak pomyśleć, patrząc na rozpromienionego, uzdrowionego 
prawie dziadka, rozradowaną Zuzankę, na zapatrzonego w panią z Warszawy Adasia. 
Bo te jego dzieciaki ją kochały, widział to. Nie mógł tego nie widzieć. Po 
skończonym jedzeniu sam zabrał się do zmywania, choć mu na to nie chciała 
pozwolić. Szarpali się nad miską z gorącą wodą i pewnie by może co stłukli, on 
na pewno, ale Zuzanka wdała się w tę nie wiadomo dlaczego aż tak ważną dla nich 
obojga sprawę. - Ja pozmywam! - krzyknęła. - A wy idźcie przed dom! Już słychać 
jak żaby kumkają nad rzeką. Jego kochana córka! Zawsze wiedziała, co powiedzieć. 
Poczuł się nagle winny wobec Zuzanki. Odsunął papier, na którym zaczął pisać 
życiorys, spojrzał na zegarek. Czy zdążyłby pojechać do Warszawy i złapawszy 
taksówkę przed dworcem zjawić się tam, gdzie zdawała egzamin? Ale nawet nie 
wiedział, gdzie go zdaje. Na medycynę - ale gdzie to było, nie miał pojęcia. 
Sama wszystko załatwiała, sama złożyła papiery, od dawna przekonana, że musi być 
lekarzem, tylko lekarzem, a gdy będzie stara, aż profesorem! Może inni rodzice 
towarzyszyli swoim dzieciom, zgłaszającym się na egzamin? Ale czy to by ich nie 
peszyło? Nie wiadomo dlaczego wyobraził sobie, że bardzo by to speszyło Zuzankę. 
Bo już zauważył przed samą maturą, kiedy przywiózł do internatu kosz czereśni 
dla niej i dla koleżanek, które go od razu obstąpiły - już wtedy zauważył... 
Nie, nie chciał teraz o tym myśleć. Niech będzie taka samodzielna, jeśli tego 
pragnie, pomyślał. Więc tamtego wieczoru, tamtego wieczoru, kiedy Olga przyszła 
go pilnować, żeby znów nie rozwalił Majchrzakowego muru - wyszli przed dom i 
usiedli na ławce. Dziadek zaniósł swoją pościel na siano do obory i usiadł razem 
z nimi, ale po chwili gdzieś poszedł, zabierając Adasia. Od łąki, na której 
poprzedniego dnia skosił trawę, szedł zapach przysychającego siana. Bardzo lubił 
ten zapach, powiedział jej to i zapytał, czy ona także? Tak, ona także bardzo go 
lubiła. Upajająca, powiedziała o tej letniej, wiejskiej woni. To go powinno 
ośmielić, żeby coś wreszcie rzekł, ale siedział jak sparaliżowany. A przecież, 
skoro przyszła, żeby go pilnować... i nawet podebrane Majchrzakowi kartofle z 
nimi jadła, więc może... Naiwny był wtedy, więc tak myślał, teraz by tak nie 
pomyślał, już teraz - po tych trzynastu latach - wiedział po czemu miarka. A w 
dodatku żaby zaczęły rechotać coraz głośniej, jakby napraszały się nocy, żeby 
prędzej przyszła lipcowa noc, sprowadzająca zuchwałe podniecenie na wszystkie 
stworzenia. Ale to ona, nie on, powiedziała nagle: - Jak przyjemnie! Odezwał się 
głupio: - W pałacu, w parku... nie słychać żab? - Nie. Czasem idę kawałek w 
stronę rzeki... - Sama? - Sama. Z kim miałabym iść? - Mógłbym przyjść... Mógłbym 
towarzyszyć... Milczała długą chwilę. - Ja lubię samotne spacery. Więc jakby w 
pysk dostał, na odlew. Ale nie dał poznać po sobie, że to odczuł. Zaczął mówić, 
jak to nieraz podczas swojej żołnierskiej zimy, gdzieś pod Bydgoszczą, czy 
Wałczem, marzył o lecie w Łęgowie, o upalnych dniach, kiedy się konie pławiło w 
rzece i skakało do niej z ich grzbietu, a woda była ciepła, jak podgrzana, nie 
chciało się z niej wychodzić. Ją także jakby uspokoił tą opowieścią, może by mu 
teraz nie powiedziała, że lubi samotne spacery, gdyby jej zaproponował, że 
przyjdzie, że mógłby jej towarzyszyć. Ale nie zaproponował po raz drugi. W nocy 
nie zmrużył oka. Ale nie dlatego, żeby wciąż myślał, że cement twardnieje między 
cegłami Majchrzakowego muru i on, gdy rano to zobaczy, pomyśli: Duda 
skapitulował, już pewnie da mi spokój - i nie dlatego, że ona spała w kuchni i 
może od tej bliskości roiło mu się coś w głowie... Nie mógł spać, bo zaczynał 
pojmować, że to trzeba jakoś inaczej - z taką kobietą... przy takiej kobiecie... 
dla takiej kobiety... Może potem, po kilku latach, gdy zaczęto przymuszać do 
spółdzielni, pomysł budowy szkoły zrodził się w nim ze wspomnienia tamtej nocy. 
Chyba tak. Ale wtedy postanowił, jakby na razie, co innego. Rankiem, gdy 
wypiwszy mleko zbierała się do odejścia, niezdecydowana, czy ma wziąć koc i 
poduszkę, czy i tę noc powinna tutaj spędzić, powiedział, że już może być 
spokojna, że już nie będzie się bić z Majchrzakiem ani muru mu rozwalać. Poczeka 
na inną sprawiedliwość, wymierzana pięściami może naprawdę już nie dla niego, 
jeśli ona tak uważa, niech tak będzie. A poduszkę i koc odniesie jej do pałacu 
Zuzanka, bo jakby to było, żeby szła tak z tym w biały dzień, jeszcze by ją 
ludzie wzięli na języki. Bardzo zdumiona obróciła to w żart. - Jak to, Zuzanko, 
idzie ta piosenka, co ją Agnieszka śpiewa? Zuzanka wzięła się pod boki. "Nie 
boję się mowy ani obmowiska,@ niech ludzie gadają, jak im starcza pyska."@ - Już 
to słyszałem - powiedział. - Piosenka piosenką, ale ludzi pani nie zna. Przykro 
by mi było, gdyby przeze mnie... Spoważniała. - Zgoda. Niech Zuzanka przyniesie 
mi to do pałacu. Sprawiedliwości w sporze z Majchrzakiem właściwie się nie 
doczekał, może dopiero po wielu latach, już za Gomułki, i co to była za 
sprawiedliwość? Tyle jej było, co kot napłakał. Sam się z niej obśmiał, 
odwróciwszy się do ściany, żeby ci, co razem z nim przy remoncie pałacu 
pracowali, nie widzieli, że się śmieje z takiego zasmarkanego triumfu. Bo 
Majchrzak stał w drzwiach salonu pani Zgorzenieckiej na pierwszym piętrze z 
wiadrem i szczotką w ręce, a nawet z kielnią, szpachlą i ogromnym pędzlem do 
malowania ścian; stał i patrzył pokornie. - Przyszedłem, żeby pomóc - powiedział 
niezbyt głośno i właściwie nie wiadomo, do kogo, najpewniej do samego siebie, bo 
jemu najbardziej to wyjaśnienie było potrzebne. - ...Żeby się przyczynić... Bo 
jak wszyscy?... Nie ten Majchrzak! Nie on, który przez to tylko, że w 
czterdziestym piątym do radzieckich czołgistów po rosyjsku umiał się odezwać, od 
razu za prowodyra się uznał i całym Łęgowem rządził i ludzi z czworaków 
wprowadził do pałacu, ziemię między nich podzielił, a sam sobie najpiękniejszy 
kawałek wykroił, w dodatku z Tymonowego pola. Nie ten, co na wszystkich 
zebraniach tylko o wrogach gadał, przed spółdzielnią i w czasie spółdzielni - 
choć na jego usprawiedliwienie można by powiedzieć, że w tamtych latach w całej 
Polsce tak gadano, cała Polska musiała mieć wroga, bez wroga ani rusz. A on, 
Tymon Duda, z medalem za Berlin na piersi, wciąż powtarzał, że całą siłę, jaką 
na wroga miał, wyładował na Niemcach, i jakich innych wrogów by jeszcze mógł 
mieć; uczucie nienawiści, które by musiał do nich czuć, wydawało mu się śmieszne 
przy tamtym. - Wy, Duda - mówił wtedy Majchrzak - czujności żadnej nie macie, a 
wróg czuwa! - Nie widzę wkoło Łęgowa ani jednego - odpowiadał mu. I to się 
sprawdziło, bo kto spółdzielnię rozszarpał? Sami swoi! Tak jak jaśnie pańskie 
przedtem, tak teraz rwali spółdzielcze sami poparcelacyjni i aż strach było 
wtedy w ludzkie twarze patrzeć. A spółdzielnia była wtedy mocna, że ani się 
nikomu nie śniło, żeby kiedyś taka mocna była. Ludzie nie mieszkali, nie 
gnieździli się już w pałacu, każda rodzina miała osobne mieszkanie, i nie tam w 
blokach jakichś, gdzie by się baby i tak o byle co kłóciły, a w osobniakach 
pięknie murowanych. Każdy był z ogrodem i sadem, a w sadzie obowiązkowo ule 
musiały stać, jako przewodniczący fioła miał na tym punkcie, ale wszyscy się z 
tym pogodzili. Więc nie dlatego, że spółdzielnia na psy schodziła, rozszarpali 
ją jednego dnia i naprawdę aż strach było wtedy ludziom w oczy patrzeć. - I 
gdzie ty masz tych wrogów? - spytał wtedy Majchrzaka, a on nic nie odrzekł. A 
kiedy potem przez dwa lata pałac stał pusty i niszczał, i kiedy uchwalili na 
gminnym zebraniu, że go sami w czynie odremontują i na coś pięknego przeznaczą 
(tak powiedział Mielczarek, były karbowy pani Zgorzenieckiej - na coś pięknego), 
Majchrzak zgłosił się także, choć można było wszystkiego się spodziewać, tylko 
nie tego. - Żeby się przyczynić... - powtórzył i stał przy drzwiach salonu z 
wiadrem i szczotką w ręce, a nawet z kielnią, szpachlą i ogromnym pędzlem do 
malowania. Wszyscy patrzyli na niego w milczeniu, a potem zaczęli powoli zwracać 
głowy ku niemu, ku temu, którego on ukrzywdził na majątku, a nawet na honorze, 
bo w Łęgowie niektórzy ludzie do tej pory uważali, że się Duda z Majchrzakiem 
należycie nie rozprawił. I właśnie on postąpił ku niemu krok i powiedział: - 
Dobrze, żeś przyszedł, Michał! Kupę roboty mamy. Od wojny po raz pierwszy 
powiedział mu po imieniu i jakoś to było możliwe. Od tego czasu, kiedy Olga 
przyszła go pilnować w jego własnej chałupie, żeby Majchrzakowi w nocy domu nie 
rozwalił, od tego czasu poprzez wszystkie te lata nienawiść wykapała z niego, 
jak woda z dziurawego wiadra i mógł mu teraz powiedzieć "Dobrze, żeś przyszedł, 
Michał!" I robotę mu wyznaczył, a Majchrzak nie obruszył się na to, że to on mu 
ją wyznacza. Chyba i to zrobił dla niej, dla tej swojej wciąż surowej i 
chłodnej, wciąż wpatrującej się w fotografię męża na biurku; uczyła już teraz w 
nowej szkole, ale żadne nadzieje z tego dla niego samego nie wynikały. Posadził 
pod oknem jej mieszkania bez i jaśmin, żeby miała tak samo, jak w pałacu, żeby 
towarzyszyły jej parkowe zapachy, do których się już przyzwyczaiła. Ławeczkę jej 
wśród tych bzów i jaśminów postawił, wygodną, z oparciem, ale nieczęsto z nią 
tam siadywał, bo płoszyła się, że ludzie to widzą, a sam kiedyś przecież 
powiedział, że nie chciałby, żeby przez niego... Nie nalegał, w niczym jej nie 
przynaglał, bo skoro tamten z Anglii wciąż nie wracał i żadna wieść nie 
nadchodziła, co z nim jest, i dobrze było, jak było; chciał, żeby to jego 
uczucie zachowało się czyste i przez obmowę nie splugawione, wierzył, że 
nadejdzie dzień, kiedy będzie mógł z podniesionym czołem wszystkim je obwieścić. 
Ale nie nadchodził, a baby wciąż się koło niego kręciły, dziwne, że coraz 
młodsze, niektóre bez majtek latające pamiętał, a teraz panny z nich porosły i 
ślepiami za nim wodziły. Starsze też o nim nie zapomniały. Choćby młynarzowa. 
Owdowiała i przez to stała się jeszcze bardziej do niego pasująca, wszyscy ze 
wsi o tym mówili. Więc musiał jej unikać, czasem tylko w kościele na nią z tyłu 
albo z boku popatrzał, ale wtedy myśli mu w głowie zaczynały się roić wcale nie 
kościelne, aż musiał oczy przymykać i pacierz ruszającymi się wargami prawie na 
głos odmawiać. Bo z młynarzową łączyło go najwięcej. Cechna, mówił do niej 
kiedyś, leżał na niej, jak na pierzynie i jeszcze lepsza od pierzyny się 
wydawała, bo kołysała go sobą i mruczała coś usypiająco pod jego ramieniem, 
którym ją przygniatał. Nieraz piekła go ochota, żeby pójść do niej, ale to by 
znaczyło, że to, co miało być czyste, już by czyste nie było, i wcale nie 
dlatego, żeby się może chodzenie do młynarzowej wydało, ale że on sam przed sobą 
już by tej czystości nie czuł. Nocami palce sobie obgryzał, a rano rąbał drzewo, 
aż drzazgi po całym podwórzu latały. Sobolewska uchyliła drzwi. - Nie 
przeszkadzam? - spytała słodziutko, wciąż przejęta szacunkiem dla jego ślęczenia 
nad papierami, więc przykrył je czym prędzej, żeby nie zobaczyła, że tak mało 
napisał, i dopiero wtedy zawołał: - Nie! Skądże? A co tam? - Poziomek trochę 
przyniosłam ze śmietaną. Niech Tymon zje. Siedzi nad tymi papierzyskami od 
rana... Mówiła mu po imieniu, jak za dawnych czasów, kiedy wszyscy u jaśnie pani 
służyli; to, że prezesem spółdzielni był przez kilka lat, a potem gospodarzem, 
którym cała gmina się chwaliła, i raz nawet miał na dożynkach chleb Gomułce 
podawać, ale w ostatniej chwili okazało się, że wybrano kogoś innego, że 
pierwszy we wsi miał traktor, a teraz to muzeum jakieś w pałacu założył i ważni 
ludzie z Warszawy przez to do Łęgowa przyjeżdżali - to wszystko nie miało 
znaczenia w zwracaniu się do niego, mówiła mu po imieniu i pod wspólnym dachem, 
który teraz mieli, nie mogło być inaczej. - Niech sobie Tymon zje! - powtórzyła, 
zatrzymując się przy stole. - Jak chłop pracuje głową, to go to więcej zmęczy, 
jak orka. Ja to bym wolała duże pranie zrobić, podłogę do białego drewna 
wyszorować, niż przy stole siedzieć z piórem w ręce. Sobolewska, jak większość 
łęgowian, przeszła kursy dla analfabetów, które Olga Asarowiczowa, jakby do 
południa z dziećmi za mało miała roboty, wieczorami prowadziła. Więc pisano i 
czytano w Łęgowie, ale nikt się do tego specjalnie nie garnął, Sobolewska też 
nie, czasem gazetę wetknął jej do ręki, ale zastawał ją potem nad nią drzemiącą. 
Tylko że jak już czytała, to potrafiła z gazety najważniejsze rzeczy wyłowić, na 
które on uwagi nie zwracał, albo - jeszcze wtedy - nie uważał wcale za ważne. 
Powiedziała na przykład któregoś dnia, może przed rokiem, może przed dwoma: - I 
po co oni naszych wiejskich chłopaków tak tym miastem kuszą? Po mojemu nic 
dobrego z tego nie wyjdzie. A kto będzie na wsi robił? Oni już wolą miejską 
robotę niż naszą i to życie miejskie wolą także. Nikt ich nie pilnuje, ojciec 
ani matka, ani ksiądz nie wytknie na ambonie, jak zrobią co złego. Wie Tymon, co 
mi mój Józek opowiadał, kiedy przyjechał na święta? Że oni tam w hotelach 
robotniczych skarpet wcale nie piorą. Jak brudne, wyrzucają i kupują nowe. A 
teraz tak samo zaczynają robić z koszulami. Józuś, powiedziałam, przywieź te 
brudy do domu, upiorę i będziesz mógł znowu nosić, po co tyle dobra marnować. 
Wzruszył tylko ramionami. - Co mama? Chłopaki by się ze mnie śmiały. Teraz, 
kiedy przyniosła mu poziomki i wciąż nie ruszała się od stołu, myśli miała chyba 
podobne. - Tak cicho - powiedziała nagle. - Co? Gdzie? - nie zrozumiał. - U nas. 
I u Majchrzaków. Jakby życia żadnego nie było. Dobrze, że te kury trochę 
pogdaczą i pies zaszczeka. - Przyjadą dzieci na wakacje, od razu zrobi się 
wesoło - powiedział z udaną pogodą, bo już wiedział, do czego Sobolewska 
zmierza. - E, tam - burknęła - na wakacje! A do Majchrzaka to nawet na wakacje 
nie przyjadą, co najwyżej na krótki urlop. Cała piątka z domu wybyła. Niby 
najmłodszy miał zostać, ale się w gospodarstwo w Janiczkach wżenił, i to 
właściwie przymusowo, bo dzieciaka najpierw zrobił. - Moje dzieci się uczą - 
powiedział prawie ostro, chciał zakończyć tę rozmowę. - Uczyć to się mogła tylko 
Zuzanka, jak już nauczycielka takie nadzwyczajności w niej widziała. Ale Adaś... 
Niech się Tymon przyzna, że tak jak inni, dzieci do miasta ze strachu przed 
spółdzielnią wypchnął. - A co też Sobolewska! - krzyknął już naprawdę zły, bo mu 
się dobrała do najtajniej w duszy chowanych spraw. - Czy to naszą spółdzielnią 
ludzi można było straszyć? Mieli wszystko: domy, sady, pasieki, czego im jeszcze 
było brak? - A tego, żeby mogli uważać, że to naprawdę ich. Sobolewska odsunęła 
krzesło po drugiej stronie stołu, oparła o nie kolano, czekał tylko, kiedy 
usiądzie na dłuższą pogawędkę. Nie mógł do tego dopuścić, trudno się było jej 
pozbyć, gdy zaczynała gadać. I, do licha! Kto właściwie pisał ten życiorys? Czy 
miała zamiar mu go dyktować? - Moja Sobolewska - zaczął, choć prawie nigdy się 
tak do niej nie zwracał, mając w uszach głos pani Zgorzenieckiej, gdy mówiła do 
służby, "Mój Tymonie! Mój Wincenty!" Ale jednak powtórzył: - Moja Sobolewska! 
Czy w kuchni się przypadkiem coś nie przypala? Bo tak mi się zdaje, jakbym czuł 
swąd...? - O, Jezu! - Sobolewska chwyciła się za głowę i pognała ku drzwiom. 
Mała była, ale przysadzista i podłoga się pod nią zatrzęsła. - Zostawiłam w 
piecyku wczorajszą kurę do odgrzania. Nie ma dla kogo u nas gotować. Wciąż tylko 
odgrzewam i odgrzewam. Zamknęła drzwi o wiele głośniej, niż je przedtem wchodząc 
otworzyła, a on wyciągnął życiorys spod papierów, którymi go przykrył, i powoli, 
wyraźnie napisał: "Mimo niewątpliwych osiągnięć, jakie miała spółdzielnia, 
ludzie się bali. Dzieci do miasta wysyłali; tego, co wspólne, nie uważali za 
swoje. Samokrytycznie przyznaję, że jako przewodniczący nie umiałem temu 
przeciwdziałać." Zastanowił się, czy dobrze użył ostatniego słowa, bo po co w 
powiecie mieli śmiać się z niego? Ale czy oni sami byli tacy mądrzy? I zamiast 
skupić się na życiorysie, żeby wreszcie machnąć go do końca, zaczął znów 
rozmyślać nad swoim losem, nad swoją ślamazarnością w nieudolnym nim kierowaniu. 
Ale czy losem w ogóle dało się kierować? Postanowi człowiek tak i tak, i dąży do 
tego, i nawet mu się udaje to czy tamto, i nagle prask - wszystko leży i ani 
zbierać nie ma co. Użył w życiorysie słowa "przeciwdziałać" w odniesieniu do 
spraw spółdzielni, ale nie potrafił także przeciwdziałać, gdy chodziło o jego 
sprawy własne, a już najbardziej o tę najważniejszą, przy której wszystkie inne 
traciły znaczenie. Co mógł zrobić wtedy, kiedy dowiedział się na korytarzu 
powiatowej rady, że Olga przenosi się do Warszawy? Dwa lata temu, na wiosnę 
załatwiał coś w powiecie, wyszedł z wydziału rolnego i od razu natknął się na 
zastępcę inspektora wydziału oświaty. Znali się, był w Łęgowie kilka razy, 
zbliżyła ich budowa szkoły. Nawet się ucieszył, że go spotkał. - No, co! - 
zawołał. - Będziecie mieli nową nauczycielkę! - Słusznie - powiedział. - Dzieci 
w Łęgowie przybywa... Podinspektor potrząsnął głową. - Nie to miałem na myśli. 
Nie przewidujemy na razie drugiej siły dla Łęgowa. - Ale mówił pan o nowej 
nauczycielce? - Bo Asarowiczowa przenosi się do Warszawy. - Jak to, przenosi się 
do Warszawy? - wyjąkał. - Złożyła podanie o przeniesienie, musieliśmy się 
zgodzić, bo w Warszawie w wydziale oświaty wszystko pomyślnie załatwiła. 
Owdowiała ciotka ściąga ją do stolicy. Szczerze mówiąc sam się nieraz dziwiłem, 
że tak długo wytrzymała w Łęgowie. - Dlaczego pan się dziwił? - wybuchnął. - Czy 
źle tutaj miała? Szkołę wybudowaliśmy, mieszkanie w niej dostała, bzy i jaśmin 
posadziłem... posadziliśmy pod oknem, ławeczkę postawiliśmy w tych jaśminach i 
bzach, mogła sobie na niej posiedzieć wieczorem, a co będzie miała w Warszawie? 
Co będzie miała w Warszawie...? Podinspektor aż się cofnął, przyglądając mu się 
ze zdumieniem. - Nie wiedziałem, że tak osobiście... tak osobiście był pan 
zaangażowany w urządzenie pani Asarowiczowej w Łęgowie. No, tak, trzeba było ją 
czymś przytrzymać. Ale nie udało się. - Nie udało się - powtórzył za tym obcym 
człowiekiem i zaraz go pożegnał. `ty XIV (cd.) Przez kilka godzin włóczył się po 
mieście. Chciał jak najpóźniej wrócić do domu, przespać zgryzotę i dopiero 
następnego dnia rozmówić się z Olgą albo wcale z nią nie rozmawiać, tylko dać 
jej w jakiś sposób do zrozumienia, że wie. Od obcych ludzi dowiadywał się o tym, 
że postanowiła przenieść się do Warszawy! Opuścić Łęgowo i przenieść się do 
Warszawy! Nie mogła mu tego sama powiedzieć? A może właśnie nie mogła?! A to by 
znaczyło... Pognał na dworzec, ze stacji do Łęgowa nie szedł piechotą, udało mu 
się złapać jakąś ciężarówkę. - Do szkoły - powiedział kierowcy. - O tej 
godzinie? - zdziwił się. - Będzie zamknięta. - Nie będzie zamknięta - warknął. - 
Nauczycielka tam mieszka. Mieszkanie ma takie, że profesor uniwersytetu o takim 
marzyć nie może. W całej okolicy nie ma takiego mieszkania dla nauczyciela. - A 
wy macie - powiedział kierowca, choć go to nic nie obchodziło. - My mamy! - W 
Łęgowie? - W Łęgowie! Olgę zastał nad stertą poprawianych zeszytów. Gdy wtargnął 
do jej pokoju, nie czekając po zapukaniu na jej zapraszający głos z wnętrza, 
podniosła głowę zaniepokojona. Z wyrazu jego twarzy poznała, że wie, że się 
dowiedział. - Od obcych ludzi... - zaczął zdyszany, choć przecież przyjechał 
ciężarówką, nie szedł ani nie biegł - od obcych ludzi... Podniosła się, ręce 
złożyła na zeszytach. - Przepraszam. - Na co mi pani przeproszenie? Co ono da, 
co naprawi? Inspektor Kożuchowski powiedział mi, że złożyła pani podanie o 
przeniesienie do Warszawy. - Tak. Ciotka moja owdowiała, jej mieszkanie na 
Puławskiej ocalało, dwa pokoje, i boi się, że jej zaraz kogoś wsadzą... - Ale 
tak skrycie? Tak skrycie, bez jednego słowa? Nie należało mi się chociaż słowo? 
Spuściła głowę. - Trudno mi było... - Trudno pani było? - Wiedziałam, że sprawię 
panu przykrość. Przystąpił do niej, chwycił za ramiona. Potrząsnął nią tak, aż 
głowa przechyliła się jej do tyłu i patrzył na nią z wysokości swego wzrostu, 
nigdy nie miał okazji z tak bliska na nią patrzeć, przeraził go lęk w jej oczach 
i to, że jej zęby, równiutkie, jakoś tak ciasno zespolone i lśniące wilgocią w 
rozchylonych ustach, szczękają, jakby febry nagle dostała w ten upalny letni 
dzień. Potrząsnął nią jeszcze raz. - Pani wie, że panią kocham? Milczała. - Wie 
pani, tak? - Wiem. - Oswobodziła się z uścisku jego rąk i od razu znalazła się 
po drugiej stronie stołu. - I dlatego! Dlatego także - krzyknęła - przenoszę się 
do Warszawy! - Dlatego także? - Przebiła go, przebiła go, jak nożem tymi 
słowami, aż się zachwiał i ręką złapał się za oparcie krzesła, żeby nie upaść. - 
Tak! - krzyknęła jeszcze głośniej. - Bo trzeba z tym skończyć! Wiem, że pan 
cierpi, ale przecież powinien pan wiedzieć, że czekam... czekam na męża. - Tyle 
lat... - powiedział wreszcie to, czego nigdy jej nie powiedział, nie miał na to 
odwagi, nie miał serca - musi pani zrozumieć, że odezwałby się, gdyby żył. - To 
nic, to nic - ściszyła nagle głos. - Ja czekam, ja muszę być mu wierna. Nieważne 
dla mnie, zagubiony gdzieś, zaginiony, nieżyjący od lat, ja muszę dochować mu 
wierności. Tak, jak i on wierności dochowałby mnie, jestem tego pewna. - Jest 
pani tego pewna - powtórzył nie wiadomo czemu. Patrzył na fotografię porucznika, 
którą wciąż trzymała na biurku, oczu od niej oderwać nie mógł. Wyobrażał sobie, 
że śmierć nie widziana, daleka i dawna powinna się w tej dawności i dalekości 
rozpuścić, jak kawał grudy w wodzie. A jednak tak nie było. - Przepraszam pana - 
powiedziała. - Niech pan nie ma do mnie żalu. Taka jestem, nie potrafię być 
inna. Cenię sobie pana przyjaźń, od początku ceniłam wszystko, co pan dla mnie 
zrobił. To, że zaprowadził mnie pan do pani Zgorzenieckiej... - Nie wracajmy już 
do tego - przerwał jej. - Kiedy pani myśli przeprowadzać się do Warszawy? - Jak 
skończą się lekcje, na początku wakacji. - Pomogę pani. - Dziękuję. Nie liczyłam 
na to. - Może pani liczyć. Przecież ceni pani moją... przyjaźń. Pozwoli pani 
odwiedzić się w Warszawie? - Ależ tak! Mam nadzieję, że Zuzanka będzie tam 
studiować... - A bez Zuzanki nie mogę przyjść? Szanowna ciocia by się zgorszyła? 
Nie podobała jej się ironia w jego głosie. - Moja ciotka - powiedziała - jest 
osobą towarzyską i znającą życie. Ciotkę poznał przy okazji ekspediowania mebli 
i rzeczy Olgi do Warszawy, w czym obiecał jej pomóc. - Niemojewska - 
przedstawiła mu się, wyciągając do niego rękę. - Duda - powiedział równie 
wyraźnie. Młoda jeszcze była, nie miała chyba pięćdziesiątki i (widział to) od 
razu się jej spodobał. Puścić go nie chciała. Karafkę wiśniówki z kredensu 
wyjęła, kanapek narobiła, a gdy pora obiadowa nastała, pieczeń jakąś z kuchni 
wyniosła i wciąż mu dokładała, choć się wzbraniał. Olga siedziała przy stole 
sztywna i wytrącona z równowagi. Jednak rozstanie z Łęgowem było dla niej 
przeżyciem, ale on - po kilku wiśniówkach z ciotunią - tego nie dostrzegł, 
dopiero długi czas potem to zrozumiał, a wtedy przy stole patrząc na nią myślał, 
czemu ty nie jesteś taka jak ciotka, czemu się w nią nie wdałaś? Chyba widzisz, 
że miałaby na mnie ochotę, świętej pamięci wujaszek długo chorował, przy siłach 
nie był, a cioteczka, jak dojrzała śliwa, aż sok z niej cieknie. I zaprasza 
mnie, żebym bywał, pewnie słyszałaś? Wróciwszy do Łęgowa, najpierw udał się na 
cmentarz. Musiał z kimś pogadać, a nie miał z kim, przed Sobolewską miałby swoją 
boleść wywlekać? Poszedł więc do dziadka. Najpierw się zawstydził, że liści z 
grobowca od jesieni nie obmiótł, więc zrobił porządek przy dziadku i jaśnie 
pani, a potem na ławeczce usiadł, twarz w dłoniach ukrył. - I już jej, dziadku, 
w Łęgowie nie ma. A wiem, ty też myślałeś, że ona tu zostanie. I dopiero teraz 
się rozpłakał. Jak głupi jaki albo dzieciak, przed samym sobą wstyd mu było. 
Stary chłop, na wojnie był, widział, jak ludzie padali, nie zapłakał po śmierci 
księdza kapelana ani Lowki Kurczagina, a przez babę beczy. Ale nie mógł się 
powstrzymać. - Dziadku - powiedział jeszcze - jak ta ciotka w Warszawie rękę do 
mnie wyciągnęła i tak wyraźnie "Niemojewska" się przedstawiła, wie dziadek, co 
pomyślałem? Że one na to także zwracają uwagę, na nazwiska, jak brzmią, bo 
pochodzenie po nich od razu poznać. A Olga po mężu Asarowiczowa, z domu 
Sierzycka, ciotkę ma Niemojewską, więc gdyby nawet mogła wyjść za mnie, czy 
chciałaby się Duda nazywać? Miałeś szczęście, dziadku, że żyłeś w czasach, kiedy 
ludzie nie zmieniali swoich miejsc i nie pchali się tam, gdzie się nie 
urodzili... - Tymon będzie tę kurę jadł! - Sobolewska uchyliła drzwi. Bo całkiem 
wyschnie. - Już idę - zawołał, oprzytomniawszy. Ale nim się ruszył od stołu, 
dopisał w życiorysie: "Życie osobiste mi się nie ułożyło. Drugi raz się nie 
ożeniłem, sam wychowałem dwoje dzieci, obydwoje kształcę." Zuzanka zjawiła się 
wieczorem, rozpromieniona. Egzamin zdała i poznała jakiegoś Jurka. - Wiesz tato 
- powiedziała przy kolacji - on jest synem profesora. - Jakiego? - spytał 
niezbyt ciekawy. - Jakiego! - obruszyła się. - Medycyny! XV - Ucieszą się! - 
mówiła Sobolewska, ładując do dwóch koszy kiełbasy i szynki, schab, a także 
kaszankę i salceson, biały i czarny. W całej kuchni unosiła się dymna woń 
wędzonego mięsa i obficie użytych przypraw: czosnku, pieprzu, jagód jałowca. - W 
mieście teraz z mięsem krucho, a tu taka wałówa, jak z nieba spada. 
Nauczycielka, choćby nawet z ciotką, to pewnie wszystkiego nie zje. - Nieważne, 
czy zje - mruknął Tymon. - Ważne, żeby dostała. A i zje na pewno. - Lodówkę 
mają? - Nie, ale mają balkon, a przy mrozie balkon lepszy od lodówki. - Bo u 
profesorostwa - Sobolewska powoli i precyzyjnie wymówiła to słowo - lodówka 
chyba musi być. Jak by gospodarzyli w takim znacznym domu bez lodówki? 
Słyszałam, że w Warszawie gosposie nie przyjmują pracy w takich miejscach, gdzie 
lodówki nie ma. - Sobolewska błysnęła ku niemu kosym spojrzeniem. - I pralki! - 
Będzie miała Sobolewska i lodówkę, i pralkę, tylko po co o tym tyle gadać? - Jak 
bym nie gadała, to by w domu nic nie było. Wszystko, co jest, wywalczone moim 
gadaniem. Bo Tymon teraz tylko o Warszawie myśli. Od kiedy Zuzanka w tę 
profesorską rodzinę weszła, to czegóż to jej od razu nie potrzeba? Tymon 
podniósł głos: - Nie chcę, żeby myśleli, że się syn z dziadówką ożenił. - Z 
dziadówką! Obraza boska! Przecież jak tu byli... profesorostwo - wyjaśniła, znów 
precyzyjnie wymawiając to słowo - to się tylko wkoło rozglądali. Po naszych 
sadach i ulach, nawet nad nasz staw poszli, żeby karpie, jak pływają, zobaczyć. 
A czy Zuzanka sama sobą za majątek nie starcza? Tak samo jest doktorką, jak jej 
mąż. Każdy by ją wziął, gdyby on od razu drogi do niej nie zastąpił. - On także 
niebiedny - powiedział Tymon. Choć mu ta rozmowa nie w smak była. - Willa na 
Żoliborzu coś znaczy, a Jerzy jedynak. - Nie mówię, że willa w Warszawie to nie 
majątek. Ale chciałabym, żeby Tymon myślał, że się równy z równym ożenił. Równy 
z równą. A profesor też by mógł czasem przez młodych jakąś wałówkę przysłać. - 
Nam? - roześmiał się Tymon. - A nam! Nam! Mało koniaków od pacjentów dostaje? 
Prawie każdy butelkę wtyka. Profesor, jak słyszę, nietrunkowy, a Tymon by się 
czasem może i napił. No... i ja też. Tymon wciąż się śmiał. - Przywiozę z 
Warszawy koniak. Sobolewska przymrużyła oczy. - Jak ma być dla mnie, to może być 
czysta. - Zgoda, niech będzie czysta. Niech Sobolewska włoży jeszcze do kosza 
ten słoik grzybków. - Do którego kosza? - Do tego dla Zuzanki. - To pójdę do 
piwnicy i przyniosę drugi dla pani nauczycielki. Też pewnie lubi. - Tylko ona - 
rzekł Tymon po chwili - strasznie o wszystko ze mną się wykłóca. - Niby 
dlaczego? - Nie chce przyjąć. Gdyby nie ciotka... gdyby nie pani Niemojewska, 
wracałbym z pełnym koszem. - E, tam, tak się tylko ciaćka. - Co to znaczy: 
ciaćka się? - obruszył się Tymon. - No bo się ciaćka. Nie wierzę, żeby teraz kto 
w Polsce kiełbasy nie chciał przyjąć. A co dopiero szynki! A nasza kaszanka! 
Bociański tak ją przyprawia, że na najlepszy stół ją można postawić. Nie ma 
takiego drugiego rzeźnika w okolicy; w Warszawie to już na pewno nie. - Nigdy w 
Warszawie wędlin nie kupowałem. - Teraz to by się Tymon do sklepu nie dopchał. 
Słyszę, co mówią ludzie. W sklepach mięsnych towaru na ladzie tyle, co kot 
napłakał. Więc się ludziska tłoczą, żeby przed innymi dopchać się do przodu. I 
mówią, że będzie jeszcze gorzej. Dlaczego tak jest, Tymon powinien wiedzieć. - 
Dlaczego ja? - zdenerwował się. - No, bo jak Tymon tak wysoko zaszedł... - Ale 
nie wiem! - krzyknął. - Nie wiem! I niech Sobolewska przyniesie wreszcie ten 
słoik grzybków z piwnicy, muszę jechać. Sobolewska jak zacznie gadać... - A co 
ja takiego powiedziałam? Wszyscy mówią, że jest coraz gorzej. Jak Gomułka 
nastał, to się ludzie cieszyli. A teraz... - Grzybki! - wrzasnął. - O Jezu! - 
Sobolewska chwyciła się za głowę. - Najpierw to Tymon mówi, że ona nic przyjąć 
nie chce, a jak przyjdzie co do czego, to wszystko by z domu zabrał, żeby jej 
zawieźć... Wypadł z kuchni, bo wściekłość ogarniała go coraz większa. Uspokoił 
się dopiero w garażu przy samochodzie, dolał oleju,przetarł szyby. Odkupiona od 
księdza warszawa nie była samochodem, na który z szacunkiem patrzyliby portierzy 
na parkingu przed "Bristolem" czy "Europejskim", ale przed hotelem sejmowym była 
w sam raz, a i portierów tam nie było. Wyprowadził wóz przed bramę, obejrzał 
opony. Sobolewska stała już na ganku z koszami przykrytymi białym płótnem. 
Poszedł po nie, żeby ich nie dźwigała do samochodu. - Przepraszam - powiedział 
do niej pojednawczo. - Ja też - mruknęła. Nie lubiła, kiedy boczyli się na 
siebie. - Język mam niewyparzony. - A ja taki jestem dziś podenerwowany. Sam nie 
wiem dlaczego... - Ja wiem! - uśmiechnęła się świecącymi od tłuszczu wargami. 
Musiała ugryźć w kuchni kawałek kiełbasy, Bociański był naprawdę nadzwyczajnym 
masarzem. Nie chciał się już zastanawiać, co oznaczał ten uśmieszek 
Sobolewskiej, zamknął bagażnik, usiadł za kierownicą. - Niech Sobolewska zamknie 
bramę. I garaż! - zawołał przez opuszczoną szybę. - Zamknę, zamknę! Sama wiem, 
co mam zrobić, niepotrzebnie za każdym razem Tymon to powtarza. - Tylko ją 
zaczepić - mruknął do siebie. Ruszył ostro, jakby odcinając się od razu od 
domowych spraw. Dzień był mroźny, kiedy wstał rano, termometr przy oknie w 
kuchni wskazywał minus osiem, teraz pewnie mróz trochę zelżał, choć słońce 
poświeciwszy chwilę, schowało się za chmury. To go zresztą ucieszyło. Nie lubił 
jazdy samochodem ze słońcem w oczy, a poza tym zbyt silne napromieniowanie 
szkodziło drzewom, nagrzana w ciągu dnia kora na pniach pękała przy nocnym 
spadku temperatury. Wprawdzie już w styczniu pobielił sady wapnem, swój i ten 
młody, który założył na resztówce ziemi wokół pałacu, gdy powstało tam muzeum, 
ale ten zabieg nie zawsze był skuteczny, a jabłonie, czereśnie, wiśnie i morele 
były czułe na mróz. Dochód ze sprzedaży owoców wraz z niewielkim funduszem 
uzyskanym od konserwatora wojewódzkiego, gdy pałac uznany został za zabytek, 
pozwalał na przeprowadzanie koniecznych remontów budynku, a także należyte 
utrzymanie parku. Czy można kochać drzewa? - pomyślał. I zaraz sam sobie 
odpowiedział: Można! I te, które się samemu posadziło, i tamte w parku i lesie, 
jakby od zawsze tam rosnące, posrebrzone teraz śniegiem leżącym ciężko na 
gałęziach. Żal ścisnął mu serce, gdy pomyślał, że pozbawił własne dzieci tej 
radości. Adaś - cóż to za mężczyzna, który nigdy nie posadził drzewa? Zuzanka 
miała przynajmniej wcale pokaźny ogródek wokół domu teściów, kosiła z nim trawę, 
pielęgnowała róże, dbała o byliny alpinarium. Ale gdy przyjeżdżała do Łęgowa, od 
razu szła w sad i między ule, a w lecie - w pole, w zboża. Nie, nie - za ostro, 
za boleśnie ujmowała to Sobolewska - nie ze strachu przed spółdzielnią wyprawił 
ich do miasta, bo w końcu ludziom się tu źle nie wiodło, ale przed tą 
niepewnością, którą na wsi każdy czuł i która szarpała serca jak zły pies. 
Jeszcze się po parcelacji nie nasycili posiadaniem ziemi, jeszcze im się 
zwidywała jaśnie pani chodząca z parasolką po miedzach, a już się okazało, że 
to, co dane, można odebrać, wyrwać chłopu z rąk, że wciąż on nic w nich nie ma. 
Więc lepszą, pewniejszą wydawała się przyszłość, w której Adaś miał budować 
drogi i mosty, a Zuzanka leczyć ludzi, zwłaszcza że sama sobie ten zawód wybrała 
i tak świetnie szła jej nauka. Może nawet miłość, a potem i małżeństwo z Jerzym 
wzięły się ze współzawodnictwa, które wciąż na studiach bezwiednie wobec siebie 
uprawiali, ona - chłopska córka z Łęgowa, on - profesorski syn i profesorski 
wnuk, niejako obciążony medycyną i warszawską sławą, łączoną z nazwiskiem 
Łaskich. W trzy lata po dyplomie Zuzanka miała już drugi stopień specjalizacji, 
ale on też zabierał się już do doktoratu i Zuzance po raz pierwszy jakby 
zabrakło tchu. - Nie martw się, tato - mówiła, gdy przyjeżdżała (coraz rzadziej) 
do Łęgowa albo gdy on (coraz częściej wobec miastowych trudności 
aprowizacyjnych) przyjeżdżał do Warszawy. - Nie martw się, tato - mówiła, jakby 
to ojciec ją popędzał w tym wyścigu po naukowe stopnie - dogonię go, niech się 
tato nie boi. - Wcale się nie boję - śmiał się. - I nie musisz się tak śpieszyć. 
- Ale ja chcę, ja chcę! - powtarzała, oczy jej gorzały i wydawała mu się wtedy, 
nierzeczywiście przecież, ale jednak trochę zdyszana, jakby naprawdę przynaglał 
ją ktoś i nakazywał pośpiech. - Żyj! - mówił jej nieraz. - Żyj! Na wszystko 
jeszcze masz czas. Jakaś ciężarówka zablokowała mu drogę i musiał wlec się za 
nią, czekając na możliwość jej wyprzedzenia. Podciągnął szybę. Do tej chwili 
ciął go w twarz mroźny czysty wiatr, którym lubił oddychać, teraz, gdy z drogi 
do Łęgowa skręcił na szosę, woń spalin zawładnęła powietrzem i tak już miało być 
do Warszawy. Ciekaw był, jak Zuzanka, jej mąż i teściowie dziś go powitają. 
Czytają chyba gazety. Ale czy robiły na nich wrażenie oficjalne zaszczyty, o ile 
to w ogóle był zaszczyt, a nie tylko obowiązek, w dodatku, tak trudny do 
spełnienia. Może w ogóle niemożliwy do spełnienia, a on wyobrażał sobie za dużo, 
sądząc, że będzie mógł coś zrobić, czymś się wykazać. Wyprzedził wreszcie 
ciężarówkę i na krótki czas mógł włączyć trzeci bieg, dopóki nie dopędził 
następnej i znowu musiał wlec się za nią. Ten świat, w który weszła Zuzanka, 
miał swoje osobne zaszczyty, swoje niekiedy tylko towarzyskie, ale jak ważne 
satysfakcje i dostąpienia - zdążył się już o tym przekonać i może by się nawet 
tym przejmował, gdyby tak uciążliwie nie dorabiał się wartości własnej i nie 
rozumiał ważności swoich spraw. Przypomniała mu się pierwsza wizyta 
profesorostwa - jak z namaszczeniem mówiła Sobolewska - w jego domu. Choć młodzi 
już dawno dogadali się między sobą, rodzice Jerzego uznali za słuszne złożyć 
wizytę ojcu przyszłej synowej. To mu się nawet podobało, Olga, kiedy później jej 
o tym opowiadał, powiedziała, że tak się należy, że taki jest obyczaj. Nie 
wiadomo tylko, dlaczego przed samym przyjazdem Łaskich jakby diabeł w niego 
wstąpił. Powinien zrobić to dla Zuzanki, żeby pokazać się jej przyszłym teściom 
z jak najlepszej strony, ale gdyby akurat gnój wyrzucał z obory, to by była ta 
strona najgorsza? Wiedzieli przecież, co się robi na wsi i jak wygląda tam dzień 
powszedni. Na szczęście do wyrzucania gnoju zabrać się nie mógł, bo godzina 
wizyty była ustalona i powinno wyglądać na to, że jej oczekuje. Zachciało mu się 
jednaka cofnąć w głąb lat, jakby dopiero co zlazł z kozła powozu jaśnie pani, 
jakby nie miał za sobą udziału w wojnie, rozmów z księdzem kapelanem i małym 
porucznikiem z Warszawy, och, i z Lowką Kurczaginem także... Jakby nie było 
kursów i egzaminów, i długich lat samokształcenia w pragnieniu zdobywania coraz 
lepszego miejsca wśród ludzi, ale i także - i czy to było słuszne, czy to nie 
przyczyniało wciąż cierpienia? - dorównania komuś, kogo zawsze widział wyżej od 
siebie. A teraz zachciało mu się nagle zejść w dół - nawet rękę zacisnął tak, 
jakby trzymał w niej bat do poganiania koni i w gardle formował mu się krzyk, 
którym je popędzał. - Kwaśne mleko! - powiedział do Sobolewskiej. - Podamy 
kwaśne mleko i chleb! Patrzyła na niego zdumiona, a potem przeżegnała się 
oburzonym, szerokim zamachnięciem ramienia. - Tymon zwariował! - powiedziała. - 
Przyjeżdżają na wieś i takie pewnie mają o wsi wyobrażenie. Kwaśne mleko i 
chleb! - Tymon zwariował! - powtórzyła. - A co do miejskiego wyobrażenia o wsi, 
to się Tymon myli. Właśnie w mieście myślą, że my tu sobie nie wiem jak 
dogadzamy. Że zżeramy wszystko sami i nic nie dajemy miastu. A jak już, to same 
ochłapy. - Kwaśne mleko i chleb! - powiedział jeszcze raz, a Sobolewska się 
rozwrzeszczała na cały dom: - To by mnie już tu musiało nie być! To już bym 
musiała odejść stąd na zawsze. Coś takiego zrobić Zuzance! Karpia mam w 
galarecie na zakąskę, do tego majonez świeżuteńki, dopiero co ukręciłam. Potem 
podam chłodnik z buraczanego barszczu ze śmietaną, jajeczkiem i kawałkiem 
ogórka, a na drugie - Sobolewska oczy przymknęła i mówiła, jak w natchnieniu - 
młodziutkie kurczaki smażone w bułeczce na patelni, takich na pewno w Warszawie 
nikt nie je, bo jak tam sprzedają, to już duże, żeby wagę miały. Do kurczaków - 
ciągnęła dalej, nie zważając już na niego, sama sobie przepowiadając ustalone 
przez siebie dania; kiedyś za młodu była kuchenną w pałacu i cieszyło ją, gdy 
miała okazję zabłysnąć nabytymi tam umiejętnościami - do kurczaków musowo 
mizeria i młode kartofelki duszone w śmietanie. Na deser podam... - To do kogo 
oni przyjeżdżają? - krzyknął. - Do Sobolewskiej czy do mnie? Zamilkła i już się 
zabierała do wyjścia z pokoju pogniewana, obrażona, niedoceniona, sponiewierana, 
nic nie znacząca w tym domu. Ale się zatrzymała przy drzwiach do kuchni i 
rzuciła mu spojrzenie, pod którym w ziemię powinien się zapaść. - A czy ja 
Zuzanki - zaczęła płaczliwie - czy ja Zuzanki od małego... kiedy nauczycielka, 
kiedy pani Olga tu gospodarzyła, Tymon był na wojnie... Przecież przychodziłam 
tu trzy razy dziennie, konia i krowę oporządzałam, po udoju dzieciakom mleko 
dawałam i zawsze pilnowałam, żeby Zuzanka o suchym pysku do szkoły nie szła... 
To może i do mnie, chociaż trochę i do mnie oni dziś przyjeżdżają, ci nowi 
rodzice Zuzanki, których ona teraz będzie miała. Milczał, usiłując pohamować 
wściekłość na Sobolewską, ale właściwie za co? Za to, że się nie mógł opanować, 
że nagle zrobiło mu się żal... A ona mu to właśnie powiedziała. Trzymała już 
rękę na klamce drzwi do kuchni, ale jeszcze mu powiedziała: - Ja wiem, dlaczego 
Tymon taki jest. Tymonowi nagle co innego zaczęło się w głowie roić. A stało się 
tak, że ona ma stąd odejść na zawsze i nigdy tu nie wróci. - Do jasnej cholery - 
zaczął. Nie przestraszyła się. - Tak jest - powiedziała nawet z uśmiechem. - Ja 
to widzę. - Niech mnie Sobolewska nie przegląda na wylot - wrzasnął - nie 
prześwietla jak rentgen, bo mi się wydaje, że już nic... żadnej myśli nie mogę 
zachować dla siebie! Poczęstowała go jeszcze uwagą na swój, to znaczy na 
Sobolewskiej, sposób filozoficzną. - Jak ktoś tyle lat spędza pod jednym dachem 
z drugim człowiekiem, to już wie o nim wszystko. Niech Tymon min nie stroi, nie 
przedstawia siebie gorzej, niż jest naprawdę, dziecku własnemu nie szkodzi. I 
stało się tak, jakby profesorostwo przyjechali do Sobolewskiej, albo 
przynajmniej także do Sobolewskiej. Pokazała, co umie, a jeszcze między swoimi 
zajęciami potrafiła i jego pilnować groźnym spojrzeniem. Profesor zresztą i jego 
żona nie zasługiwali na grubiaństwo, z jakim miał zamiar ich potraktować, 
zastanawiał się nawet przez chwilę, czy to w ogóle byłoby możliwe, żeby utrzymał 
się wobec nich w swoim niedorzecznym zamyśle. Szczególnie profesor zachowywał 
się całkiem miło. Przyjechał swoim nowym fiatem mirafiori, ale pochwalił jego 
poksiężowską warszawę, która stała na podwórzu, że motoryzacja w Polsce wiele 
zawdzięcza temu samochodowi i że w dodatku, jak usłyszał, górnozaworowa, to ho, 
ho - wspaniały wóz! Czasem tylko - w kilkugodzinnej przecież rozmowie - 
profesorowi nie udało się poskromić w głosie jakiejś nutki wyniosłej, ale tę 
skłonność pokonało niespodziewanie i ostatecznie napomknienie o oczekiwanej 
następnego dnia w Łęgowie wizycie profesora Szczepanka. - Rzeczywiście bywa tu? 
- spytał, przełknąwszy ślinę, Łaski. - Szczepanek? Bardzo często tu przyjeżdża - 
powiedział bez żadnej chwalby w głosie, bo rzeczywiście był z profesorem na ty, 
choć to była profesorska sława na Zachodzie i Wschodzie, a wyliczanie, niechby 
tylko według encyklopedii - studiów, jakie odbywał, a potem wykładów w Stanach, 
tytułów honoris causa różnych uniwersytetów, członkostwa akademii rolniczych na 
całym świecie - zajęłoby dużo czasu. - Zbliżyły nas łęgowskie sady - wyjaśnił, 
bo przyszły teść Zuzanki zbyt wyraźnie i w sposób zgoła nie kontrolowany swoje 
patrzenie na niego zmienił - łęgowskie sady, profesor także jest z nich dumny, 
bo udzielał mi wskazówek, gdy je zakładałem. Lubi na nie patrzeć. O, tu - wstał 
i pokazał widoczną przez okno ławeczkę przed domem - tu lubi usiąść i patrzeć, 
jak kwitną, a potem jak dojrzewają owoce. - I przyjeżdża jutro? - chciał się 
jeszcze upewnić Łaski. - Tak mi pisał. Chyba żeby mu co wypadło, wciąż w 
rozjazdach. Tak więc znajomość i przyjaźń z profesorem Szczepankiem była tym 
prawdziwym zaszczytem, który ceniono w willi na Żoliborzu. Musiał być zaproszony 
na ślub, wyraźnie zażądano tego od Zuzanki. Na ślub i wesele, które po 
kościelnej ceremonii w łęgowskim kościółku miało się odbyć w domu rodziców pana 
młodego. Dlaczego nie w domu ojca panny młodej? Próbował przy tym obstawać. 
Marzyło mu się nawet coś takiego... bo i róże przed domem w słomianej ochronie 
przed mrozem mogły się zakołysać w chocholim tańcu. Ale szybko mu to 
wyperswadowano. Głównie Sobolewska, choć o Wyspiańskim ani słyszała. Zaproszono 
ją do domu profesorostwa na weselną kucharkę i to było coś, czym mogła się 
chwalić przed babami w Łęgowie. A Łaskim chodziło o to, że na wieś trudno by 
może było dojechać zaproszonym przez nich gościom. Ustąpił w końcu i całą 
ambicję włożył w dostarczenie wiktuałów na weselne przyjęcie i wystrojenie 
Zuzanki na ten dzień, żeby aż blask od niej bił. Widział ją stale bosą, w 
podartej sukienczynie, pasącą krowę na postronku; serce mu się ściskało na myśl 
o jej sierocym dzieciństwie, od wczesnych lat najzupełniej dorosłym. Wynagradzał 
jej to, od kiedy mógł, od kiedy było go na to stać - ale teraz nadeszła okazja 
szczególna. Uprosił Olgę, żeby towarzyszyła Zuzance i jemu w penetrowaniu 
warszawskich sklepów, a miał w tym jeszcze myśl uboczną, ale dość szybko musiał 
się z nią rozstać. Zauważył w "Modzie Polskiej", że przypadła jej do gustu 
suknia nie biała, więc nie dla Zuzanki; ale szafirowa w cyklamenowe kwiaty. 
Zdjęła ją z wieszaka, oglądała, potem bardzo powoli odwiesiła z powrotem. - Pani 
Olgo! - szepnął, a całą duszę włożył w te dwa słowa. - Niech się pani zgodzi... 
niech mi pani pozwoli... chyba mam prawo po tylu latach... Na weselu Zuzanki 
pięknie by pani wyglądała w tej sukni... Uśmiechnięta dotąd i swobodna, 
zesztywniała, w oczach pojawił się wyraz obcości, którym nieraz już odepchnęła 
go od siebie. - Mam suknię na wesele - powiedziała oschle. - I to wystarczająco 
elegancką. - Nie wątpię, nie wątpię - nastawał - ale chciałbym mieć tę 
przyjemność... tę radość, że ode mnie, na taką uroczystość, jak ślub Zuzanki... 
Zuzanka objęła ją i przytuliła, pocałowała w policzek. - Kochana, najmilsza pani 
Olgo! Niech się pani zgodzi! Tata prosi i ja, niech nam pani nie sprawia tej 
przykrości. Przecież to mój ślub i chcę, żeby pani pięknie wyglądała. 
Poczerwieniała, oczy zaszkliły się łzami. - Zapewniam cię, że nie będziesz 
musiała się mnie wstydzić. - Ależ to nie dlatego, nie dlatego - Zuzanka także 
prawie się rozpłakała. - Dla mnie jest pani zawsze najelegantsza i 
najpiękniejsza. A to, że ojciec chce pani zrobić prezent, to przecież... Niech 
pani zrozumie... Stała wciąż sztywna, nie przyjmująca żadnych czułości i długo 
szukała słów na te wszystkie niesprawiedliwe niedorzeczności, które zaczęła z 
siebie wyrzucać jednym tchem. - Ja wiem... wiem... Biedna nauczycielka, więc 
trzeba ją ubrać, żeby nie raziła przy innych znakomitych gościach. Wszyscy robią 
teraz olśniewające i łatwe kariery, od awansów aż się w głowie kręci, tylko ja 
zatrzymałam się na tej swojej nauczycielskiej posadce, w dodatku w szkole 
podstawowej, nie wspięłam się ani nie mam zamiaru wspinać się w górę. Bo ja nie 
mam tych ambicji, słyszycie? Żadnych ambicji nie mam w tym świecie, w którym 
żyję. Musiałabym wszystko zaakceptować, gdybym przyjmowała awanse. Wszystko! A 
ja nie chcę! Nie jestem do tego zdolna! Nie akceptuję! Musi mi wystarczyć moja 
skromna egzystencja. Bo ona coś znaczy! Skonam na tej mojej posadce, nie pragnę 
niczego więcej. I czy dałam powód... czy dałam powód, żeby mnie traktować... 
Zuzanka zaczęła płakać, co od razu wzbudziło poruszenie w sklepie, bo trzymała 
wysoko na ramiączku długą suknię ślubną, którą miała zaraz przymierzać. 
Zalewająca się łzami panna młoda, to było coś dla gapiów. Stali przy kotarze 
przymierzalni w salonie "Mody Polskiej" i tu, wśród kobiet zaaferowanych 
zakupami, a teraz nie spuszczających z nich zdumionych spojrzeń, odbyła się 
rozmowa na najważniejszy w jego życiu temat. Bo Zuzanka, nie przestając płakać, 
a nawet płacząc coraz głośniej, powiedziała: - Pani jest niedobra dla mego ojca, 
pani Olgo! Już dawno chciałam to pani powiedzieć. - Ja? - wykrztusiła Olga, a 
coraz więcej kobiet gromadziło się wokół nich. - Ja? Dlaczego? - Krzywdzi go 
pani! Skrzywdziła go pani! Czy przez tyle lat nie można było się przekonać... 
Kochamy panią... Pokochaliśmy panią od pierwszego dnia, kiedy weszła pani do 
naszego domu. Ja, Adaś, dziadek i ojciec. Nie wierzę, żeby pani o tym nie 
wiedziała, tego nie odczuła. Tyle zmarnowanych lat... Nie żal pani? - Mam męża! 
- o wiele za głośno wyrzuciła z siebie Olga. Wszystkie klientki otaczały je 
teraz zwartym kołem. Przecisnęła się między nimi sprzedawczyni, bez słowa wyjęła 
z ręki Zuzanki ramiączko z suknią ślubną i powiesiła je z powrotem w szafie, 
szczelnie zasuwając szkło. - Mam męża! - powtórzyła Olga i nagle jakby się w 
niej coś załamało, bo powiedziała to, na co czekał tak długo: - Gdybym miała 
pewność, że nie żyje... No i w ten sposób nadszedł czas, kiedy i on zaczął 
szukać porucznika - kapitana, majora może pułkownika? - Asarowicza, latającego 
podczas wojny w dywizjonach Raf_u. Tamtego dnia zabrali z Zuzanką Olgę z "Mody 
Polskiej", zawieźli ją do domu, a potem wrócili tam, kupili suknię ślubną, a 
także tę drugą, szafirową w cyklamenowe kwiaty i sama Zuzanka zaniosła ją Oldze. 
Jej ciotce suknia bardzo się podobała i tym samym została przyjęta. Miał 
nadzieję, że również ta akceptacja spowoduje przyjęcie kosza z mięsem i 
wędlinami, który teraz wiózł. Gorzej przedstawiała się sprawa z nowym 
zaszczytem, który na niego spadł, a który zapewne nie był żadnym zaszczytem ani 
dla Olgi, ani dla teściów i męża Zuzanki. Na Żoliborzu o niczym nie wiedziano. 
Tymon oddał kosz w kuchni, porozmawiał chwilę z profesorową, którą zawiadomiła o 
jego przyjeździe rozradowana tym, że nie będzie musiała cisnąć się w kolejkach, 
gosposia - i zapukał do pokoju młodych. Leżeli na tapczanie - wolałby, żeby w 
uścisku, ale oni obydwoje trzymali w rękach książki. Zuzanka swoją odłożyła i 
zerwała się na jego widok. - Witaj, tato! Jej mąż z książką w ręku zwlókł się z 
tapczanu bez pośpiechu. - Witaj! - powiedział także. Był przystojnym młodym 
człowiekiem, który nie zwykł był przymuszać twarzy do okazywania uczuć, których 
nie doznawał. - Przywiozłem wam trochę mięsa, żebyście się wzmocnili, bo widzę 
że ciągle się uczycie. - Trzeba być na bieżąco - powiedział Jerzy, wciąż nie 
odkładając książki. - Tyle ciekawych rzeczy dzieje się w medycynie na świecie - 
wyjaśniła Zuzanka. Zerknął na książkę, którą porzuciła na tapczanie, i na tę, 
której Jerzy nie wypuszczał z ręki. Obydwie miały angielskie tytuły. - No to nie 
będę wam przeszkadzał - powiedział. - Coś ty, tato? - Zuzanka dopiero teraz go 
objęła i wycałowała. - Tak rzadko cię widzimy. - Wiem, że nie macie czasu. I ja 
nie mam go za dużo - dodał po chwili. - A teraz będę miał jeszcze mniej. Czekał, 
że o coś zapytają. Nie zapytali. Profesorowa poprosiła go na kawę, wynurzył się 
profesor ze swego gabinetu i spędzili godzinę na rozmowie, która rwała się po 
każdym zdaniu, jak sparciały powróz; chciano nim coś związać, ale pękał i darł 
się na strzępy. - Zmierzę tatusiowi ciśnienie - poderwała się Zuzanka. - I 
osłucham. Bo nie najlepiej wyglądasz. Ty też, chciał powiedzieć, ale roześmiał 
się tylko. - Czuję się świetnie. - Ja jednak proponowałabym zrobienie Ekg. 
Wpadnij któregoś dnia do mnie do szpitala. - Będę w najbliższych dniach bardzo 
zajęty - powiedział i znowu czekał, żeby zapytali dlaczego, co będzie robił, 
czym się zajmował? Nikt jednak nie zwrócił uwagi na jego słowa, a profesor 
zerknął na zegarek i lekko uniósł się w fotelu. - Wybaczcie... I wtedy - po 
dzwonku, którego nie dosłyszeli - wtargnęła do pokoju Tosia Zarzycka; Tymon znał 
ją, bo mieszkała z Zuzanką w akademiku i zwykle większą niż ona okazywała radość 
z koszy owoców i innych smakołyków, jakie ze wsi przywoził. Zawsze żywiołowa, 
tym razem przesadziła chyba w spontaniczności, bo zamiast najpierw przywitać się 
z gospodarzami - rzuciła się na szyję Tymonowi i wycałowała go siarczyście. - 
Gratuluję! Z całego serca gratuluję! Tak się ucieszyłam, kiedy przeczytałam w 
gazecie. Po ciszy, która zapadła, pierwsza odezwała się Zuzanka: - Co 
przeczytałaś w gazecie? - Nic nie wiesz? Co ty jesteś za córka, że nie wiesz? 
Twój ojciec został posłem. Gazet nie czytacie? - Niektóre czytamy - powiedziała 
profesorowa - ale nie zamieszczają tam list wyborczych. - Och, tatusiu. - 
Zuzanka zawisła mu na szyi. - Dlaczego nic nie mówiłeś? - A co miałem mówić? - 
bąknął Tymon. - Wysunęli, wybrali... - Wysunęli, wybrali... - powtórzył 
profesor, podając mu swoją miękką dłoń. - Nie sądzę, żeby miał pan aż tyle 
pracy. Na Ekg niech pan przyjdzie. W naszym wieku należy się kontrolować. - 
Koniecznie przyjdź! - molestowała Zuzanka, gdy odprowadzała ojca do wyjścia. - 
Zobaczę - przyrzekł niewiążąco i przypomniał sobie już przy drzwiach. - Mój 
kosz! - Wstąpił do kuchni, pożegnał się z gosposią, ale kosz wyrwała mu z ręki 
Tosia, towarzysząca Zuzance. - O, nie! Nie pozwolę, żeby pan poseł paradował z 
koszem! - A pani doktor może! - Czasy teraz takie, że każda pani doktor z chęcią 
dźwigałaby kosze, żeby tylko w nich coś było. Śmiejąc się, odprowadziły go 
obydwie do samochodu. Tosia zażartowała: - Może teraz pan sprawi sobie lepszy 
wóz? - Coś ty? - powiedziała Zuzanka i zabrzmiało to może nawet z żalem. - Teraz 
posłom nie płacą. Przed wojną płacili, a teraz nie. Więc dla Żoliborza nie był 
to żaden zaszczyt. Żeby przynajmniej był to obowiązek, ale chyba też nie. Z tym 
większym niepokojem wiózł drugi kosz w miejsce, gdzie w dodatku mógł być w ogóle 
nie przyjęty. Albo z oporem, z ciaćkaniem się, jak mówiła Sobolewska. Ale drzwi 
otworzyła mu ciocia i wcisnął jej od razu w rękę pałąk kosza, a ona zniknęła z 
nim w kuchni. Olga wiedziała o wyborze. Złożyła mu gratulacje, tylko że od razu 
zapytała: - I po co to panu? Zuzance powiedział lekceważąco "wysunęli, wybrali", 
tutaj nie chciał się tak głupio odezwać, niechby ta kobieta wierzyła w jego 
zapał, w poważne traktowanie sprawy. - Gdyby wszyscy odmawiali... - Ale czy 
będzie pan mógł coś zrobić? - Myślę, że tak - powiedział niezbyt pewnie. I 
dodał. - Dla swojego terenu chyba tak. - No, widzi pan - podjęła - od razu myśli 
pan o rzeczach małych. A przecież sejm... Na szczęście do pokoju weszła ciotka 
Niemojewska z bardzo elegancko trzymanym w dwóch palcach kawałkiem kiełbasy. 
Podsunęła go pod nos Oldze. - Powąchaj tylko, jak pachnie! - O, Boże! - jęknęła 
Olga. - Pan znowu... A za każdym razem proszę, żeby to było ostatni raz. - I pan 
Tymon, na szczęście, nie bierze tego poważnie. - Ciotka odgryzła kawałek 
kiełbasy mocnymi jeszcze zębami i żuła go z zachwytem. - Cóż za wspaniałego 
rzeźnika macie tam w Łęgowie! - Bociański się nazywa. I rzeczywiście dobry w 
swoim fachu. - Nadzwyczajny! Niech go pan pozdrowi ode mnie. - Nie omieszkam. - 
Przypominały mu się niekiedy słowa pochwycone uchem na koźle, gdy wiózł panią 
Zgorzeniecką z jakimiś jej gośćmi i, chcąc nie chcąc, uczestniczył w rozmowie. 
Nie pasowały do obecnego czasu, jak suknie wyszłe z mody, Zuzanka parsknęłaby 
śmiechem, gdyby się tak przy niej wyraził, ale pani Niemojewska po sekundzie 
zaskoczenia przyjęła to słowo z wyraźnym uznaniem. - Niech pan nie omieszka, 
panie pośle - powiedziała. Mimo woli poprawił się na krześle, ale wzroku Olgi 
unikał. Siedziała milcząca i przygaszona i choć wciąż uważał, że nie zmieniła 
się od najlepszych swoich dni w Łęgowie, uzmysłowił sobie nagle, że ona ma już 
czterdzieści pięć lat, on czterdzieści sześć i obydwoje pozwolili, żeby ich 
życie płynęło osobno, nie zagarniając ich w swój wspólny nurt. Prawie z 
nienawiścią zerknął ku fotografii porucznika Asarowicza, stojącej wciąż na 
biureczku przeniesionym tu z Łęgowa. Choć zapewne nie żył już od dawna, miał 
więcej siły niż on. Uśmiech skierowany zapewne do fotografa, gdy mu wyjaśniał, 
że to ze względu na drugą gwiazdkę robi sobie to zdjęcie, nie stracił nic ze 
swej świeżości i zabawnego wdzięku i rzeczywiście, można się było godzinami 
wpatrywać w ten wizerunek. Och! latami całymi można było z nim współżyć, 
odsuwając żywego człowieka. Ja go znajdę! - pomyślał. Pod ziemią czy na ziemi - 
znajdę go! Czy nie powiedziała, "gdybym miała pewność, że nie żyje"? Czy 
wyraźnie tego nie powiedziała!? - Nie opowiedziałaś panu - odezwała się, jakby 
zgadując jego myśli, pani Niemojewska - o tym liście lotnika z Anglii do 
"Przekroju". Zmartwiał i zdołał tylko wykrztusić, choć to nie on powinien się 
odezwać: - O jakim liście... Od jakiego lotnika? - Och, nieważne - szepnęła 
Olga. - Jak to nieważne? Wiązałaś z tym tyle nadziei... tyle dwojakich nadziei - 
poprawiła się ciotka i nie licząc już na Olgę, że się odezwie, zwróciła się ku 
Tymonowi. - Niech pan sobie wyobrazi, w "Przekroju" ukazał się list, nadesłany 
przez byłego polskiego lotnika, wyjaśniający jakąś sprawę, ale mniejsza o to... 
Otóż w tym liście jest nazwisko Staszka, autor listu pisze, że latał z nim w 
jednym dywizjonie. - W jednym dywizjonie... - powtórzył, bojąc się, że ona, że 
one obydwie słyszą, jak wali mu serce. - Tak. Olga, oczywiście, zaraz do niego 
napisała. Uzyskała z "Przekroju" jego adres i zaraz do niego napisała. - I co? - 
zapytał cicho. - I nic - powiedziała ciotka. - I to jest właśnie zagadkowe - w 
ogóle się nie odezwał. Choć adres był dokładny i ostatni list był polecony, i na 
pewno dotarł do rąk adresata. - Bo pisałam do niego trzy razy! - krzyknęła Olga 
nie panując nad głosem, nie panując nad sobą. - Trzy razy! I nie odpisał mi! 
Dlaczego? - Nie wiem dlaczego - odpowiedział, jakby naprawdę do niego kierowała 
to pytanie. I dodał, choć sam jeszcze nie rozumiał, dlaczego to mówi. - Poproszę 
o adres tego lotnika. - I po co on panu? - Może... kiedy ja napiszę... - Jako 
kto? - zapytała ostro. - Jako kolega... przyjaciel... Ludzie poszukują wciąż 
bliskich mimo upływu lat. - Wiem coś o tym - powiedziała sarkastycznie, ale 
wstała, podeszła do biurka i zapisała na kartce adres tak uparcie milczącego 
kolegi męża. - To dobry pomysł - powiedziała ciotka Niemojewska. - Może panu się 
uda. Panie pośle - dodała. I nagle zerwała się z krzesła. - Wybaczcie, moi 
drodzy. Zapomniałam, że jestem umówiona. - Z kim? - zdumiała się Olga. - Z Wiśką 
Tyńcową. Nie mówiłam ci, bo to mało ważne. Tymon podniósł się także. - To i ja 
się pożegnam. Może podwiozę panią... - Nie, nie - gwałtownie zaoponowała ciotka, 
aż się zarumieniła. - I mam nadzieję, że zastanę pana po powrocie. Zapraszam na 
kolację. Został, choć czuł, że Olga z ulgą wyprawiłaby go razem z ciotką. 
Rozmowa, jak u teściów Zuzanki, rwała się po każdym zdaniu niczym sparciały 
powróz - znowu przyszło mu na myśl to porównanie. Jak sparciały powróz... 
Chciano nim coś związać, ale pękał i darł się na strzępy. I nagle pomyślał, 
patrząc na jej głowę pochyloną, na ręce splecione na stole zaciśniętymi palcami, 
nagle pomyślał, czy nie powinien by porwać jej na ręce, rzucić na łóżko i 
niechby się wreszcie dokonało to, na co nie mógł się odważyć przez tyle lat, a 
co na pewno zmieniłoby wszystko. Ale jak by zmieniło? Na dobre czy na złe? Może 
dostałby w pysk? Uśmiechnął się drwiąco do siebie - jako poseł był nietykalny, 
ale chyba nie w łóżku; takich okoliczności immunitet nie przewidywał. - Dlaczego 
się pan uśmiecha? - zapytała. - A uśmiecham się? - Ależ tak, wyraźnie. - 
Przyszło mi coś na myśl. Przepraszam. Dlaczego powiedział "Przepraszam?" 
Przepraszał ją za to, co roiło mu się niedorzecznie w głowie... A gdyby się 
domyśliła? Może miał coś takiego w oczach...? Podniósł się z krzesła. - Ja 
jednak pójdę. Proszę pożegnać i przeprosić panią Niemojewską. Muszę zakwaterować 
się w hotelu sejmowym, może później zabraknąć miejsc na parkingu. - Rozumiem - 
powiedziała. Odprowadziła go do przedpokoju i wtedy zamiast wyciągnąć dłoń do 
klamki, przygarnął ją do siebie, a ona się nie broniła, przycisnął jej głowę do 
swojej piersi, a ona się nie broniła, nie broniła się, gdy całował jej włosy, 
czoło, oczy i usta, usta - i została bez ruchu i bez słowa, gdy wypadł na schody 
i zbiegł nimi, aż zajęczały pod jego krokami - stare, drewniane schody w starej 
warszawskiej kamienicy. Nie od razu pojechał do hotelu sejmowego, zatrzymał wóz 
opodal i siedział w nim długo, bo długiego potrzebował czasu na ochłonięcie, na 
zebranie myśli. Pokoje w hotelu sejmowym były dwuosobowe i w tym, do którego go 
skierowano, już ktoś spał - poseł Jóźwiak, jak powiedziano mu w recepcji. 
Obudził się jednak, kiedy Tymon wszedł, a wolałby, żeby spał snem kamiennym, nie 
chciał z nikim rozmawiać, chciał zabrać w sen chwilę, którą przeżył na skraju 
zwątpienia, chwilę otwierającą przed nim szerokie wrota nadziei. Ale tamten 
uważał za słuszne się przedstawić. - Jóźwiak jestem. - I wymienił miejscowość, o 
której Tymon w ogóle nie słyszał. Tymon przedstawił się także i już rozbierał 
się, już siedział na łóżku, udając senność zwalającą go z nóg. Poseł Jóźwiak 
rozbudził się jednak zupełnie. - Pan pierwszy raz? - Pierwszy - odpowiedział 
zdumiony. - Przecież jutro sesja inauguracyjna. - Pytałem, czy to pierwsza pana 
kadencja? - Pierwsza. - Moja druga. Nadojadło mi to dojeżdżanie do Warszawy. 
Przesiadki, człowiek się zmorduje, a w dodatku w Warszawie nigdy na dworcu nie 
można złapać taksówki. - Tak, rzeczywiście - zgodził się Tymon, bo mu się 
przypomniało, jak wystawał z koszami przed dworcem, kiedy nie miał jeszcze 
poksiężowskiej warszawy. - W dodatku taksówkarze nie z każdym bagażem chcą 
zabierać. - Ja tam jeżdżę tylko z aktówką. Piżama i szczoteczka do zębów, to mi 
wystarcza. - Piżama i szczoteczka do zębów - powtórzył Tymon. O czym my 
rozmawiamy? - pomyślał. - Przynajmniej bufet dobrze zaopatrzony - ciągnął jego 
wytrącony ze snu rozmówca. Zimne mięsa, szynka, ale na śniadanie trzeba schodzić 
wcześnie, bo samoobsługa, a im później się kto zjawia, to już półmiski ma 
przebrane. Mówię to panu, bo pan pierwszy raz. - Dziękuję. - O czym my 
rozmawiamy? - pomyślał znowu. I powiedział już bez udawania senności, głośno i z 
wyraźnym domaganiem się odpowiedzi: - Musiał się pan wykazać nie byle jakimi 
osiągnięciami, skoro wybrano pana po raz drugi. - No, wie pan, kolego - tamten 
umilkł na długą chwilę - małe sprawy udaje się załatwić. I już się nie odezwał, 
teraz on pewnie udawał senność, a Tymon już wiedział, że prędko nie zaśnie. Czy 
ludzie, którym dana była władza, myślał wyciągnięty na niezbyt wygodnym łóżku, 
zastanawiają się nad tym, do czego jej użyli? Co zostawiają po swoim jej 
sprawowaniu? Czy nie żal im, że mogli coś zrobić, a nie zrobili? Że pozwolili 
się unosić niemrawemu prądowi dni bez ambicji, bez właściwego rozumienia swoich 
powinności? Małe sprawy, wyznał ten poseł skądś tam. A niechby i małe sprawy, 
niechby każdy załatwiał małe sprawy wokół siebie. Na przykład - melioracja 
Łęgowa i okolicznych wsi. Wodociąg... Ale i Olga powiedziała: Od razu myśli pan 
o rzeczach małych. A przecież sejm... XVI - Zażyjcie to, kolego - docent 
Waszelak wysypał Tymonowi na dłoń małą pastylkę z fiolki. - Przy pierwszym locie 
nie zaszkodzi się zabezpieczyć. - Na pewno nic mi nie będzie - wzbraniał się 
Tymon. - Nie wiadomo, zwłaszcza że nie lecimy pasażerskim samolotem, tylko małą 
maszyną specjalnie dla naszej delegacji. Radzę wam, zażyjcie. Tymon przełknął 
pastylkę rozglądając się, czy nikt tego nie widzi. Nie po honorze by mu było, 
gdyby wszyscy wiedzieli, że leci samolotem pierwszy raz i - co tu ukrywać - 
trochę dziwnie się czuje. Zwierzył się tylko Waszelakowi, obok którego siedział 
i którego miał zamiar się trzymać przez cały czas podróży i pobytu w Anglii. 
Poseł Waszelak, docent Sggw, wysoki, przystojny, wzbudzający zaufanie, miał być 
równocześnie tłumaczem dla całej grupy, grupy polskich parlamentarzystów 
udających się na zaproszenie brytyjskiego parlamentu do Londynu. A Tymon miał w 
kieszeni na piersi adres lotnika, który latał w jednym dywizjonie z Asarowiczem 
i może wiedział coś o jego losie. Waszelak, tylko Waszelak znający język mógł go 
zaprowadzić pod ten adres. - Program bardzo napięty - powiedział, gdy zwierzył 
mu się ze sprawy, którą miał do załatwienia w Londynie - ale może będziemy mieli 
trochę czasu dla siebie. Rosły mężczyzna zaczął roznosić śniadanie: kabanosy, 
pieczywo, kawę i koniak. - Myślałem, że w samolotach są stewardesy - Tymon 
przestał się już przed Waszelakiem wstydzić swego nieobeznania. - W 
pasażerskich. A my jesteśmy... pod opieką takich panów, którzy - gdy trzeba - 
spełniają również rolę stewardes. Cholera! - skrzywił się. - Proteza mi pęknie 
na tych kabanosach. Tymon nie miał tych problemów, zęby miał jeszcze silne, i w 
ogóle czuł się silny, tylko czasem w tym zegareczku, który funkcjonował w 
piersiach, tykało nie tak, jak trzeba. Wzruszenia! - myślał. Za dużo wzruszeń - 
kiedyż ty się przestaniesz wzruszać, stary chłopie? - Ja także mam coś do 
załatwienia w Londynie - mówił Waszelak, walcząc z kabanosem. - Muszę poszukać 
lekarstwa dla żony. - Zasępił się. - Drogie te lekarstwa tutaj. Jeśli wyda mi 
się za drogie, to raczej po powrocie postaram się w Ministerstwie Zdrowia, żeby 
mi je sprowadzili w imporcie docelowym, są przecież takie możliwości. 
Korzystaliście kiedyś z tego? - Nie - Tymon z pewnym wysiłkiem uczestniczył w 
rozmowie z docentem. Adres w kieszeni na piersi nie pozwalał o sobie zapomnieć. 
Oto miał zobaczyć człowieka, który znał Asarowicza, który wiedział, co się z nim 
stało. Dlaczego nie pomyślał, co się z nim dzieje? Przecież mógł gdzieś żyć w 
jakimś kącie świata, w Australii albo w Afryce - dokądże to nie wędrowali 
Polacy? Ale czy to możliwe, żeby żyjąc nie starał się odnaleźć żony, nawet jeśli 
dom na Filtrowej nie istniał? Tymon patrzył przez małe okienko samolotu na 
pozostawione w dole obłoki, dziwnie małe i samotne w ogromnym, jakby za 
obszernym niebie. Inaczej wyglądały albo inaczej patrzyło się na nie z ziemi, 
gdy pędzone wiatrem ukazywały się nad lasem, a potem, okrywszy ruchomym cieniem 
łęgowskie pola, ginęły za pałacem i parkiem. Myślał przez chwilę o swojej 
pszenicy, dorodniejszej jakby tego roku niż poprzednio i to go trochę uspokoiło; 
wiedział, że to go uspokoi. Podniecenie emocjami, które miał przed sobą, ulegało 
wyciszeniu, gdy przenosił się myślą do swoich miejsc, do swoich działań, do 
swego przeznaczenia, bo przecież tam miało się dokonać. Zależnie od tego, co 
powie ten lotnik (czuł jego adres na piersi jakby coś żywego), zależnie od tego, 
co ten człowiek powie - on, Tymon Duda, dokona swego życia w domu pod lasem 
samotnie albo z kobietą, na którą czekał tak długo, tak niedorzecznie długo, że 
tylko on mógł tego czekania nie uważać za śmieszne. Nie byli już młodzi, ale nie 
byli też starzy - któż powiedział, że miłość należy się tylko młokosom, może 
właśnie oni nie potrafią jej docenić i uszanować, śpieszą się z nią od razu do 
końca i bardzo się dziwią, że dalej nic już nie ma. A dalej może być szmat 
pięknego życia we dwoje, wspólnego życia. Czy miał jeszcze go zaznać, czy było 
mu sądzone? - Lecimy nad Berlinem - odezwał się głos z kabiny pilota. Wszyscy 
przechylili się ku okienkom, ale między obłokami nie było nic widać i może tylko 
Tymon wyobraził sobie, że widzi obszar spopielonego i zrujnowanego miasta. 
Nonsens! - pomyślał. Oni na pewno już to wszystko odbudowali, wschodni i 
zachodni berlińczycy, skoro i Polacy - nie zasilani żadnymi pożyczkami - 
potrafili odbudować Warszawę. A może dobrze by było - pożytecznie dla ludzkości 
- żeby te dwa miasta, nie odbudowane, pozostały upiornymi pomnikami wojny? 
Pierwsze - zniszczone dlatego, że nie mogło pogodzić się z niewolą, drugie - 
przemienione w gruzy i zgliszcza przez zwycięzców. Wycieczki z całego świata 
przyjeżdżałyby je oglądać, starzy i młodzi, chłopcy, którzy tak zawsze lubili 
bawić się bronią... Nie, nie! - zaprzeczył sam sobie. Warszawa musiała być 
odbudowana! Cały naród tego pragnął, cały naród się na to składał, musiała być 
odbudowana, żeby zaprzeczyć napastliwej sile wroga, który od wieków chciał 
widzieć rzuconych na kolana sąsiadów znad Wisły. A oto istniał niezwyciężony 
kraj i podniesiona z gruzów jego stolica. Przypomniał mu się dzień 19 stycznia 
czterdziestego piątego roku, kiedy przyjechał z Olgą po raz pierwszy do 
Warszawy. Ale spopielały obszar miasta skurczył się niespodziewanie szybko do 
małej piwnicy w domu na Filtrowej, a cały tamten czas do nocy, którą spędził z 
Olgą na jednym tapczanie pod swoim stangreckim kożuchem. Zbudził się nad ranem i 
od razu poczuł i zrozumiał, że ona jest przy nim, ciasno do niego przytulona, 
grzejąca oddechem jego plecy. Bał się poruszyć. Ścierpł w jednej pozycji, ale 
szczęście jej bliskości pozwoliło mu wytrwać do chwili, aż sama, wciąż jeszcze 
śpiąc - odsunęła się od niego i odwróciła się na wznak, a on mógł patrzeć na 
nią, tak jak nigdy nie patrzył, z bliska i długo, nieskończenie długo... - 
Śpicie, kolego? - spytał docent Waszelak. - Otworzył oczy. - Skądże znowu? 
Zamyśliłem się. - Bałem się, że źle się czujecie. - Nie. Czuję się znakomicie. 
Jednak ta pigułka była mi potrzebna. - Wiedziałem. Tylko spojrzałem na was, od 
razu poszukałem fiolki w kieszeni. Bądź co bądź nie jesteśmy stworzeni do 
latania i życia w powietrzu. - Jednak co ziemia, to ziemia - usiłował zażartować 
Tymon, wytrącony ze swoich myśli. - Jak sądzicie - zapytał Waszelaka - kiedy 
będziemy mogli załatwić nasze prywatne sprawy? - O, jesteście niecierpliwi, 
kolego! - roześmiał się docent. - Najpierw czekają nas same oficjalności, 
obrady, spotkania. W końcu po co nas delegowała nasza ludowa ojczyzna? My 
pewnie, zgodnie z naszymi zainteresowaniami, zostaniemy wysłani gdzieś w teren. 
Przyznam się, że to mnie najbardziej interesuje. Żeby podejrzeć tych Anglików, 
jak gospodarzą. Z mniejszym wysiłkiem, a większym efektem. A u nas akurat 
odwrotnie. Oni duszą się nadmiarem produkcji rolnej, a my... - No, no - Tymonowi 
nie podobało się wychwalanie Anglików; czyżby czuł nie uświadomioną niechęć do 
drugiej ojczyzny porucznika Asarowicza? - Ale szynki i gęsi od nas biorą. - Bo 
to przysmaki. Ale podstawowe zboża... - Lecimy nad kanałem La Manche - obwieścił 
pilot ze swojej kabiny. - Już? - zdziwił się Waszelak. Nachylili się znów 
wszyscy ku okienkom; tym razem chmury nie zasłaniały widoku i widać było w dole 
niebieskie morze i północny brzeg Francji, uciekający pod skrzydła samolotu. To 
gdzieś tutaj, pomyślał Tymon, gdzieś tutaj powinno być to Dieppe, nad którym 
major Thiel stracił oko i nad którym walczył porucznik Asarowicz. A bardziej na 
zachód w Normandii - brzeg, z którego dokonano w czterdziestym czwartym inwazji 
z morza, ale i z powietrza, porucznik Asarowicz musiał być tam także. I w lotach 
nad Niemcy, niepokojone nalotami tak, jak kilka lat wcześniej niszczone przez 
bombardowania były zdobywane przez Niemców kraje. Porucznik Asarowicz 
uczestniczył w wymierzaniu tej sprawiedliwości, a jego żona wciąż o tym myślała 
i stawiała flakonik z kwiatem przy jego fotografii. Gdy wojna się skończyła, 
robiła to także, choć wciąż nie wracał, nie odezwał się, nie dał znaku życia. 
Teraz wreszcie ta tajemnica miała się wyjaśnić, teraz miało się to skończyć. 
Czuł niecierpliwość tak wielką, że gdyby miał rewolwer, zaraz po wylądowaniu w 
Londynie, przystawiłby go do pleców Waszelaka, zmuszając go do udania się pod 
wskazany adres. Ale broni nie miał, a program był rzeczywiście tak bogaty, że do 
hotelu wracali późnym wieczorem, marząc już tylko o wyciągnięciu się na łóżku. W 
każdym razie docent Waszelak na pewno. Brał prysznic, zażywał pastylkę na sen i 
już był w piżamie. Kładł się zwykle z jakąś angielską gazetą w ręce, ale szybko 
opadała na kołdrę, a docent intonował najpierw cichutko, potem coraz głośniej 
swój własny hymn na cześć niezawodnych środków nasennych. Na dwa dni przed 
odlotem do Warszawy Tymon postanowił do tego nie dopuścić. Odebrał Waszelakowi 
pastylkę, gdy zamierzał ją zażyć, wyjął mu z ręki szklankę z wodą. - Obiecałeś 
mi - powiedział, bo już przeszli z Waszelakiem na "ty", podczas wspólnych 
obiadów i kolacji, zakrapianych nierzadko whisky lub ginem. - Co? - nie mógł 
sobie przypomnieć marzący o łóżku docent. - Miałeś mi pomóc znaleźć adres, o 
którym ci mówiłem. Najwyższy czas. - Teraz? - A kiedy? Jutro wiozą nas na wieś, 
nie wiadomo, kiedy wrócimy. Pojutrze odlot... - Wiem, że na pewno przed odlotem 
będziemy mieli trochę czasu dla siebie. - A jeśli nie? Proszę cię, ubierz się, 
weźmiemy taksówkę, na mój koszt, oczywiście, do tej pory nie wydałem ani jednego 
funta, wciąż myślałem, że może ta St. Stephens Avenue jest daleko i taksówka 
będzie drogo kosztować. Docent jednak kończył zapinanie piżamy. - Oszalałeś! - 
powiedział. - Dlaczego? Przecież pora nie jest tak późna. Jeśli ten człowiek 
śpi, to obudzimy go, wybaczy nam, ostatecznie nie co dnia przyjeżdża ktoś z 
Warszawy, żeby go zapytać, co stało się z jego przyjacielem, z którym latał 
podczas wojny. - Tylko nie zaczynaj mi znów tego opowiadać. Nie niestosowność 
wizyty u tego lotnika miałem na myśli, mówiąc, że oszalałeś. Jak ty to sobie 
wyobrażasz? Mielibyśmy tak nagle wyjść... o tej porze, nie zawiadomiwszy o tym, 
kogo trzeba?... - Kogo trzeba? - powtórzył Tymon. Waszelak się roześmiał, ale 
jakoś cierpko i znów próbował zapinać guziki piżamy, choć już wszystkie były 
zapięte. - Rzeczywiście, od razu widać, że po raz pierwszy jesteś za granicą. Na 
Zachodzie! - Ale to dla mnie bardzo ważne! - wybuchnął Tymon. - Muszę! Muszę 
odnaleźć tego człowieka! I nic mnie nie obchodzą głupstwa, o których mówiłeś... 
- A mnie obchodzą - powiedział docent. Wyszukał w stercie pism leżących na 
stoliku "Herald Tribune", wyciągnął się na łóżku, starannie okrył się kołdrą. - 
A mnie obchodzą - powtórzył. - I radzę ci... Tymon wyszarpnął z kieszeni kartkę 
z adresem lotnika z "Przekroju". - Sam złapię taksówkę i każę się zawieźć pod 
ten adres. W końcu jakoś dogadam się z taksówkarzem. - To może by ci się nawet 
udało, ale... nie radzę ci opuszczać samotnie hotelu, nie znając języka jeździć 
w nocy po Londynie taksówką. - Dzień teraz długi, dopiero szaro. - Ale życie 
nocne już się zaczęło. A życie nocne takiego miasta, jak Londyn... Mimo złości 
na Waszelaka Tymon roześmiał się. - Nie masz chyba zamiaru straszyć mnie życiem 
nocnym. - Wszystkim cię straszę! A na początku, tylko tego nie zrozumiałeś, 
czymś o wiele poważniejszym, niż życie nocne Londynu. Zrozumże to wreszcie! - 
Waszelak odłożył "Herald Tribune", oparł się na łokciu i długo patrzył, jak mu 
się wydawało, bardzo wymownie na Tymona. - To twoje Łęgowo, mimo że tak blisko 
Warszawy, jeśli chodzi o ciebie, leży od niej bardzo daleko. Wynurz się z tych 
swoich sadów, które tak pięknie pachną, zwłaszcza na wiosnę, i powąchaj trochę 
smrodów świata. Ostrożność i czujność, wciąż zalecane nam ostrożność i czujność, 
też mają swój odorek i może nawet po nim się nas rozpoznaje. Radzę ci, rozbierz 
się i wskakuj do łóżka! A ja ci przyrzekam, że jutro, jeśli będzie czas po 
zwiedzeniu farm, a jeśli nie, to pojutrze, załatwiwszy formalności z naszymi 
panami, zawiozę cię do tego twojego Anglika. Wierzysz mi? - Wierzę - bąknął 
Tymon bez właściwego, choćby z uprzejmości, zaakcentowania tego słowa. Spał źle, 
całą noc przewracał się na łóżku, śniadanie mu nie smakowało i nic mu się nie 
podobało tam, dokąd go wieziono po to właśnie, żeby mu się podobało, w każdym 
razie taką nadzieję mieli gospodarze. Na szczęście poseł docent Waszelak wyrażał 
podziw i uznanie za nich dwóch, czynił to szczerze, a w dodatku znał się na tym, 
co mu pokazywano; często zresztą napomykał o swojej pracy naukowej w polskiej 
wyższej uczelni gospodarstwa wiejskiego, co jednak nie wszędzie spotykało się z 
właściwym uznaniem. Dopiero w ostatnim majątku - a było już późne popołudnie i 
zniecierpliwienie Tymona rosło wraz z głodem, który zaczął odczuwać po 
symbolicznych poczęstunkach, jakimi ich przyjmowano - docent Waszelak mógł 
wreszcie zabłysnąć swoim przygotowaniem zawodowym, sposobem bycia, a także 
szekspirowską jakby angielszczyzną, która u poprzednich farmerów budziła 
niejakie zdumienie. Właścicielką majątku okazała się pani już niemłoda, ale 
całkiem jeszcze ponętna, zwłaszcza że i goście nie byli młodzieńcami. Może tylko 
towarzyszący Polakom z ramienia organizatorów ich pobytu w Anglii, student 
chyba, Kirk Donald, byłby skłonny z racji swego wieku uważać ją za piękność 
przedwojenną, ale to nie miało znaczenia. Farma była jedną z tych posiadłości, 
jakie rząd brytyjski ofiarował wdowom po lotnikach, którzy zginęli w bitwie o 
Anglię. Czy całkiem bezpłatnie - tego Tymon usiłował się dowiedzieć, ale z 
odpowiedzi pani Glorii Thuppindam, tłumaczonych przez Waszelaka, nie wynikało 
nic jasnego. Docent zaczął się prawie domyślać, dlaczego jego towarzysza 
interesuje tak ta sprawa, zaniechał jednak dalszych dociekań, przed wizytą u 
kolegi Asarowicza wszystko opatrzone było podwójnym znakiem zapytania. Pani 
Thuppindam zajmowała się hodowlą kwiatów - głównie orchidei - oraz wczesnych 
warzyw. Prowadziła ich przez kilometry swoich szklarni ani odrobinę nie zgrzana, 
podczas gdy na gości biły siódme poty, Tymonowi kręciło się w głowie. Zdjął 
marynarkę, porozpinał głęboko koszulę. - Nie wypada wobec damy - syknął 
Waszelak. - Dama nie dama - burknął Tymon - nic mnie to nie obchodzi. Za chwilę 
padnę tu z gorąca. I z głodu. - Szczerze mówiąc - Waszelak wytarł chustką 
spocone i czerwone, jak przed atakiem apopleksji czoło - i ja bym coś zjadł. - 
Może jest tu gdzieś jakaś wiejska gospoda, spytał Donalda. W końcu opiekuje się 
nami i nie powinien dopuścić, żebyśmy tu zemdleli z upału i głodu. - Ale pani 
Thuppindam twierdzi, że nie pokazała nam jeszcze najpiękniejszych odmian swoich 
storczyków. - Czort z nimi! - powiedział Tymon. Zachciało mu się nagle być 
ordynarnym wobec Waszelaka, od którego wciąż aż biła jego uniwersyteckość i 
poselskość, choćby ludowa, a może nawet kindersztuba, choć pewnie nie przyznawał 
się do niej w swoich ankietach personalnych. - Czort z nimi! - powtórzył i aż 
żałował, że pani Thuppindam i Kirk Donald nie rozumieją tych słów. - Czy ja je 
będę uprawiał? Powiedz Donaldowi... Pani Gloria, wciąż posuwając się naprzód 
przejściem między grzędami orchidei, podniosła głos: - Do Anglii przywieziono 
pierwszy storczyk środkowoamerykański w tysiąc siedemset trzydziestym drugim 
roku. Spośród wieluset gatunków odkrytych na obszarze między Meksykiem, Boliwią 
a Paragwajem Oncidium_motylnik jest dość trudny, ale najwdzięczniejszy w 
uprawie.. Na prawo macie panowie Oncidium bicallosum, poszukiwany przez znawców, 
na lewo Oncidium forbessii, pochodzący z Brazylii, jego kwiaty przypominają 
motyle. Dalej mamy Oncidium ornithorhynchum - nazwany tak, gdyż jego szkarłatne 
kwiaty przypominają dziób ptaka. Ten bardzo efektowny kwiat, jest stosunkowo 
łatwy w uprawie, mogą go nawet w mieszkaniach uprawiać amatorzy. Natomiast nie 
polecałabym amatorom uprawy Oncidium kramerianum... - I czy mogę jej przerwać? - 
szepnął Waszelak do Tymona. - Za chwilę zdejmę koszulę - warknął Tymon. - 
Błagam! - Waszelak, coraz czerwieńszy na twarzy, ścisnął Tymona za ramię. - W 
końcu jesteśmy oficjalną delegacją... - Ona także powinna o tym pamiętać. Jeśli 
w tych tunelach szklarniowych trafi nas szlag, będzie miała nieprzyjemności - 
nie jesteśmy storczykami, dobrze czującymi się w tropikalnym upale. Nie masz 
przypadkiem wysokiego ciśnienia? - Mam trochę podwyższone, ale zażywam 
odpowiednie środki... - Mogą nie pomóc w tej temperaturze. - Pani Thuppindam 
wciąż informowała o gatunkach i wymaganiach glebowych uprawianych przez siebie 
orchidei, ale w końcu i Donald miał tego dosyć. Jak wszyscy jego rówieśnicy, nie 
zwykł ukrywać swoich uczuć. Wyminął polskich gości w wąskim przejściu między 
uprawami, chwycił gospodynię za łokieć i krótko jej coś perswadował. Odwróciła 
się natychmiast ku Polakom. Jej twarz nie straciła swojej matowej bieli, na 
czole nie było ani kropli potu. - Rzeczywiście, trochę tu gorąco. Nie będę już 
panów dłużej męczyć, resztę opowiem przy stole. Zapraszam panów na lunch. - O, 
nie! - warknął Tymon do Waszelaka. - Żadne lunchy! Jestem głodny jak wilk! Zaraz 
dostaniemy do ręki szklaneczkę, a ona zacznie szczebiotać o storczykach. Powiedz 
jej, że nie mamy czasu. Bo... rzeczywiście nie mamy. Przyrzekłeś mi przecież... 
Ale w domu, w chłodnym, obszernym angielskim domu, czekała ich niespodzianka. 
Gdy tylko weszli, poczuli cudowną, oszałamiającą woń smażonego mięsa. - Donald 
coś powiedział. - Co on mówi? - Że to na pewno befsztyki dla nas. - Matko 
Najświętsza! - jęknął Tymon. Pani Gloria poprosiła ich do jadalni, trochę 
mrocznej od dębowych boazerii, pokrywających całe ściany, gdzie stół był już 
obiecująco nakryty. To powiedział docent. - Gdyby miała zamiar morzyć nas tu 
głodem, do czegóż by służyły te wszystkie widelczyki i talerzyki, których tu 
tyle rozłożono? Moje nadzieje... Nadzieje się spełniły. Mary - kucharka i 
ogrodniczka w jednej osobie, przysadzista i bardzo energiczna w ruchach - podała 
najpierw szynkę i rostbef na zimno, garnirowane marynowanymi jarzynami, których 
Tymon nie znał ani z nazwy, ani z wyglądu. - To wszystko naszej produkcji - 
powiedziała gospodyni. - Sery i masło też. - Ile osób pani zatrudnia? - spytał 
Tymon. Docent przetłumaczył. - Pracują u mnie tylko Daviesowie - odpowiedziała. 
- Mary, którą panowie już znają, Tom, jej mąż, i Jack, ich osiemnastoletni syn. 
No i ja - roześmiała się - pracuję u siebie także. Dość wydajnie. Docent 
przetłumaczył. Tymon z dużym płatem rostbefu na widelcu znieruchomiał. Kiedy 
pozwalał sobie na szaleństwa marzeń i myślał, że Olga będzie z nim w Łęgowie, 
przysięgał sam przed sobą, że nie da jej tknąć żadnej roboty, choćby się nawet 
do niej rwała. Boleśnie i zawstydzająco tkwił mu w pamięci obraz balii, w której 
- gdy wrócił z wojny - prała akurat brudne łachy dziadka i dzieci. Teraz nie 
było łachów, chłopcy ze wsi, zatrudnieni w fabrykach, wyrzucali - jak opowiadała 
Sobolewska - brudne skarpety i koszule. On sam nosił bardzo porządną bieliznę, 
kupował ją zawsze z Zuzanką w Warszawie, a poza tym Sobolewska wymogła na nim, 
by kupił pralkę; ale nie, nawet w pralce nie pozwoliłby Oldze prać, nie po to 
wreszcie byłaby z nim... O czym ja myślę? Przestraszył się, a zegareczek w 
piersi zachrobotał na jakiejś sprężynce. Dziś... dziś miało się wszystko 
rozstrzygnąć. Mary wniosła półmisek befsztyków z wołowej polędwicy. Jej mąż, 
również w białym fartuchu, niósł za nią ogromną tacę, na której ustawione były 
salaterki z mnogością sałat i gotowanych jarzyn. Pachniało to wszystko latem i 
znakomitością kuchni. - Befsztyki pieczone na grillu - powiedziała Gloria, bo 
już wszyscy trzej: Tymon, docent chyba także i Donald, przy tym cudownym daniu 
myśleli o niej po imieniu. - Nie używam do mięsa żadnego tłuszczu. Wiem, że w 
Polsce jest inaczej, ale ja moich znajomych Polaków nauczyłam naszego sposobu 
przyrządzania mięsa. Od nich właśnie wiem - uśmiechnęła się bardzo miło - że 
Polacy lubią dobrze zjeść. Docent przetłumaczył, cokolwiek stropiony. - Cudowna 
kobieta! - zamruczał Tymon nad krwistym befsztykiem. - Ale nie tłumacz tego. 
Ciekaw jestem, jakich Polaków znała. - Zapytać? - Nie. Po co? - Wiem - śmiała 
się coraz swobodniej pani Thuppindam, słusznie podejrzewając, że polska wymiana 
zdań odbyła się na jej temat - wiem, że Polaków nie należy przyjmować 
aperitifami, słonymi paluszkami, kawałeczkami sera nabitymi na szpadki... I 
muszę przyznać, że obydwie z Mary lubiłyśmy przyjęcia, z których nasi goście nie 
wychodzili głodni. - Polska musi być cudownym krajem! - zawołał również znad 
krwistego befsztyka angielski student. - Zapraszam pana - rozochocił się Tymon. 
- Przetłumacz mu - zwrócił się do Waszelaka - że go zapraszam. Na swój koszt! 
Poza podróżą oczywiście. - Nie szalej! - powiedział docent i nie przetłumaczył. 
- Powiedz jej - zwrócił się teraz do Waszelaka - że mam od niedawna nowego 
sąsiada, doktora rolnictwa; kupił gospodarstwo z Funduszu Ziemi po dawnym moim 
sąsiedzie, który przeszedł na rolniczą rentę i wyprowadził się do dzieci do 
miasta - zresztą, nie musisz jej tego wszystkiego tłumaczyć, powiedz jej tylko, 
że mam sąsiada, bardzo ambitnego młodego rolnika, który może zainteresowałby się 
uprawą storczyków i tych wszystkich wymyślnych, zupełnie nie znanych u nas 
jarzyn; słyszałem, że ma zamiar budować szklarnię. Może mogłaby mi dać dla niego 
trochę nasion... Po lunchu pani Thuppindam przygotowała paczuszkę z nasionami i 
bulwami storczyków, a gdy Tymon wciąż się dziwił, że tylko cztery osoby dają 
wszystkiemu radę i dopytywał się, czy musi prowadzić jakąś księgowość, zaprosiła 
ich do gabinetu, żeby pokazać jedyną książkę, w której notuje dla siebie i dla 
władz skarbowych przychody i rozchody. - Nudziarz z ciebie - narzekał docent. - 
Tak się śpieszyłeś, a teraz przedłużasz wizytę. Co cię to właściwie obchodzi. - 
To tylko chwila - tłumaczył zły sam na siebie Tymon. - Skąd mogłem przewidzieć, 
że zechce nam okazywać jakieś księgi? Zaraz się żegnamy i jedziemy. Na biurku, w 
którym pani Thuppindam przechowywała swoje gospodarskie dokumenty, stała 
fotografia jej męża w lotniczym mundurze. One są widocznie wszystkie takie same, 
pomyślał Tymon prawie zgryźliwie. Ale ta tutaj nie musiała, tak jak Olga w 
Warszawie, opuszczać w popłochu swego londyńskiego mieszkania i zabrała z niego 
każdą z licznych fotografii męża, żeby ozdobić nimi ściany swego gabinetu. 
Porucznik Thuppindam, przedstawiony w różnych pozach, uśmiechnięty i zamyślony, 
w mundurze i po cywilnemu, spoglądał ze wszystkich ścian, a środkową - na wprost 
drzwi - zdobiło jego powiększone zdjęcie w gronie kolegów. Tymon, gdy Gloria 
wyciągała z szuflady swoją księgę, spojrzał na nie i doznał uderzenia w sam 
środek piersi. Zbliżył się do ściany, przyjrzał się fotografii z bliska. - Znam 
tu kogoś - powiedział. - O! - zdziwiła się Gloria także zbliżając się do ściany. 
- Kogóż to? Tak, to był na pewno on, ten młody człowiek, stojący obok 
Thuppindama, uśmiechający się tak samo, jak na fotografii postawionej przez Olgę 
na biureczku pani Zgorzenieckiej w Łęgowie. Czy mógłby go nie poznać? Wpatrywał 
się przecież w tę twarz, ilekroć był u niej, wbił sobie ten wizerunek w mózg, 
jak ostry kolec, którego nie mógł się pozbyć przez tyle lat. - To ten oficer 
obok pani męża - powiedział do Glorii. Docent Waszelak zbliżył się do nich i 
tłumaczył. - Ach! - rozjaśniła się pani Thuppindam. - To Stanley! Stanley 
Asarowicz. Znał go pan w Polsce? - Nie... - zająknął się Tymon. - Jego osobiście 
nie. Znam jego... rodzinę... - Mój mąż przyjaźnił się z nim. Ta przyjaźń 
przetrwała nawet jego śmierć. - Czyją... śmierć? - spytał Tymon. Docent 
przetłumaczył. - Mego męża. Zginął pod koniec czterdziestego czwartego roku. W 
tych ciężkich dla mnie chwilach, obydwoje, Stanley i Betty, byli mi bardzo 
pomocni. Wtedy najbardziej się do nich przywiązałam. Pokochałam ich córki... - 
...Ich córki - powtórzył Tymon sztywniejącymi wargami. Docent tłumaczył. - Mają 
dwie urocze córki - ciągnęła pani Thuppindam - no, w tej chwili to już właściwie 
panny. Zaraz... ile miały lat, kiedy Stanley zabił się na tym nowym samolocie? 
Bo i Stanley już nie żyje. Tak tu stoją razem na tej fotografii i obydwaj już 
nie żyją. Po wojnie Stanley zaczął pracować w fabryce samolotów, oblatywał nowe 
maszyny. No i na jednej z nich... To było ze cztery lata temu. Ale Betty do tej 
pory nie otrząsnęła się z rozpaczy i żalu po nim. Bo cóż to był za czarujący 
człowiek! - Czarujący! - bezwiednie powtórzył Tymon, ale docent tłumacząc i ze 
wzrastającym zdumieniem obserwując jego twarz, nie przełożył na angielski tego 
słowa, choć Gloria patrzyła na niego pytająco. - Panowie! Jedziemy? - spytał 
Kirk Donald. Pani Thuppindam, jak przy storczykach, uparcie wiodła swoją 
opowieść: - To właśnie Stanley... dla Stanleya, gdy miał przyjść, przygotowywało 
się w naszym domu solidne posiłki, nie znosił angielskich przyjęć, z których 
wychodził głodny. Betty także szybko to zrozumiała. Nauczyła się gotować polskie 
potrawy. Zaraz... Niech przypomnę sobie. Bar... - Barszcz - powiedział Tymon. - 
O, tak! I to drugie danie z kapusty i mięsa... - Bigos. - Właśnie! Bigos - 
wymówiła całkiem poprawnie pani Thuppindam. - Zawsze nas zapraszali, gdy Betty 
robiła bigos. A robiła go, ilekroć Stanley wracał z nalotu na Niemcy. Znad 
Berlina. - Ja także byłem w Berlinie - powiedział Tymon. - Na ziemi. W 
czterdziestym piątym. W maju. Waszelak tłumaczył, nie zdejmując spojrzenia z 
twarzy Tymona, ale Gloria nie zwróciła uwagi na jego słowa. - Wiecie co, panowie 
- ożywiła się - zatelefonuję do Betty, żeby przyjechała. To nie potrwa długo, 
mieszka niedaleko stąd; za odszkodowanie z fabryki samolotów kupiła całkiem 
sporą posiadłość w tej okolicy. Ucieszy się, gdy będzie mogła poznać kogoś, kto 
jeszcze w Polsce znał Stanleya. Niewiele opowiadał jej o tym okresie swego 
życia. - Ja go osobiście nie znałem - wykrztusił Tymon. - Znam tylko jego... 
rodzinę. - To nic, to nic - nie przestawała entuzjazmować się pani Thuppindam, 
zbliżając się do telefonu. - I tak się ucieszy! Zaraz do niej zadzwonię. Zaraz 
zadzwonię do mojej przyjaciółki Betty Welles. - Chwileczkę - powiedział Tymon, a 
ona zrozumiała, choć docent nie przetłumaczył tego słowa. - Chwileczkę... 
Zachowała panieńskie nazwisko... Gloria trzymała już w ręce słuchawkę, ale nie 
wykręcała numeru. - Och! - powiedziała. - W Anglii to bardzo częste. A poza tym 
- zdecydowała się jednak na wyznanie - Stanley... z jakichś względów nie 
zalegalizował trwającego przecież tak długo związku. Betty tak go kochała, że 
nie miała mu tego za złe. W końcu przeżyli szczęśliwie razem wiele lat. Jak ona 
się ucieszy, kiedy zadzwonię do niej i powiem... - Niech pani nie dzwoni - 
docent Waszelak wyjął z jej rąk słuchawkę i gdy patrzyła na niego przykro 
zdumiona, powtórzył bardziej stanowczo. - Niech pani nie dzwoni! To by jednak 
trochę potrwało, a mamy jeszcze inne sprawy do załatwienia. - Oczywiście! - 
potwierdził Donald. - Mamy jeszcze inne zobowiązania. A jutro panowie odlatują 
już do kraju. - Jaka szkoda! - pani Thuppindam była niepocieszona. - Może 
przynajmniej będę mogła jej powiedzieć, kto rozpoznał Stanleya na fotografii i 
kto zna jego rodzinę w kraju. Może mogłaby dostać jej adres. - Moje nazwisko 
Duda, ale to pani Welles nic nie powie. A... rodzinę porucznika Asarowicza 
poznałem po powstaniu warszawskim, kiedy jego już od kilku lat, od wybuchu 
wojny, nie było w kraju. Adresu nie pamiętam... nie mogę podać go w tej chwili. 
- Niech go pan prześle, bardzo proszę! - pani Thuppindam wyjęła z rzeźbionego 
pudełka na biurku swoją wizytówkę i wręczyła ją Tymonowi. - Nie zapomni pan? - 
Nie zapomnę - zapewnił, a docent przetłumaczył to słowo z lekką kpiną, której - 
na szczęście - pani Thuppindam nie wyczuła. Odprowadziła ich do wyjścia i stała 
u szczytu schodów, aż samochód ruszył i potoczył się aleją ku bramie. - O ile 
dobrze zrozumiałem - odezwał się docent Waszelak po polsku - wieczór mamy wolny. 
Nie jedziemy do tego polskiego lotnika, którego tak pilno było ci odwiedzić. - 
Nie jedziemy - potwierdził Tymon. I nagle zaczął się śmiać. Zanosił się, dusił 
się od śmiechu, ale docent spojrzał na niego ze zdumieniem dopiero wtedy, gdy 
równie nagle umilkł i ukrył twarz w dłoniach. Nazajutrz w Warszawie, po 
przylocie, godziny wlokły się niczym kulawa owca za popędzanym przez psa stadem. 
Najpierw na lotnisku odbyło się powitanie powracającej z Anglii delegacji, 
zjawiła się telewizja i dziennikarz poprosił przewodniczącego delegacji o krótką 
wypowiedź. Była istotnie krótka i już by mogli jechać, już by mogli jechać z 
lotniska do śródmieścia, gdy niespodziewanie Tymon spostrzegł mikrofon przed 
sobą, zaświeciły mu w oczy trzymane przez pomocników kamerzysty reflektory, a 
pytanie dziennikarza było skierowane bezapelacyjnie do niego: - A jakie wrażenie 
odniósł z pobytu w Anglii poseł Tymon Duda? Był pan z ramienia Komisji Rolnej? - 
Tak - bąknął Tymon, czując absolutną pustkę w głowie. - No i jak tam gospodarzą? 
- pomógł mu dziennikarz? - Dobrze gospodarzą - odpowiedział. I w nagłym 
olśnieniu przypomniało mu się powiedzenie Waszelaka: - Z mniejszym wysiłkiem, a 
większym efektem. - Po wyrazie oczu dziennikarza poznał, że ten zachwyt był może 
nadmierny. Więc - przytomniejąc już zupełnie - dodał ochoczo: - ale i my 
mieliśmy się czym pochwalić... - Na przykład sadami w łęgowie - pośpiesznie 
zakończył za niego dziennikarz. - Słynnymi sadami w Łęgowie! Tymon ochłonął 
dopiero w autokarze, który wiózł ich do sejmu. Znowu siedział obok Waszelaka, 
który zauważył z przekąsem, zapomniawszy nagle, że w Anglii byli na ty. - 
Wyrobiliście się, Duda! Tyle zawrzeć w takiej krótkiej wypowiedzi! - Chciałem mu 
powiedzieć - wybuchnął Tymon - chciałem powiedzieć temu dziennikarzowi, że to wy 
się lepiej do tego nadajecie! Ale nie było jak. Mikrofon pod nos podsunął, 
kamera skierowana wprost na twarz... - Dobrze było - uciął docent. - I sady 
swoje zareklamowaliście... - Przecież to nie ja, to dziennikarz! - Dobrze było - 
powtórzył Waszelak z wyraźnym już zaznaczeniem, że to koniec rozmowy. W sejmie 
zatrzymano ich dłużej, niż Tymon przypuszczał. Niecierpliwość ogarniała go tak 
wielka, iż kilka razy dotknął czoła w obawie, że ma gorączkę. Sprawozdanie z 
pobytu w Anglii ciągnąło się niepomiernie długo między meandrami ostrożnych 
sformułowań i jak najmniej jednoznacznych stwierdzeń. A on musiał się jeszcze 
zakwaterować w hotelu, kupić kwiaty, dużo, bardzo dużo kwiatów, złapać taksówkę, 
namówić taksówkarza, żeby chciał jechać na Puławską, i opanować, poskromić 
radosny wyraz twarzy, który nie pasował przecież do tego, co miał obwieścić. I 
to chyba zajęło mu najwięcej czasu, bo kiedy dotarł wreszcie do drzwi mieszkania 
pani Niemojewskiej, długo nie mógł zdecydować się na naciśnięcie dzwonka. Serce 
waliło mu w piersi jak dzwon, nie było żadnej przesady w tym stwierdzeniu, 
waliło jak dzwon, ale to była radość, nie jakaś tam choroba, którą wciąż 
podejrzewała Zuzanka, tylko radość, największa w jego życiu. Powie jej: Olgo! 
Czekałaś na swego męża tyle lat! Tyle lat go szukałaś! Na listach poległych go 
nie było, bo nie poległ. A nie odezwał się do ciebie, choć żył, bo założył 
rodzinę z drugą kobietą. Ty byłaś mu wierna, ale on ci wierny nie był. A teraz 
nie żyje, od czterech lat nie żyje, i jesteś wolna, nareszcie wolna! Tak właśnie 
jej to powie - krótko, ale żeby od razu zrozumiała, żeby pojęła swoją nową 
sytuację, ich nową sytuację. Choć wciąż nie naciskał dzwonka, drzwi otworzyły 
się, stanęła w nich Olga. - Zobaczyłam przez okno, że wysiada pan z taksówki; 
dlaczego pan nie wchodzi, panie Tymonie? I tyle kwiatów! Po cóż tyle kwiatów? 
Wyciągnął do niej ręce z ogromnym bukietem róż (ekspedientka w kwiaciarni, gdy 
je kupował - i płacił za nie - przyglądała mu się zdumiona) i prawie ją nim 
popychając wszedł za nią do mrocznego przedpokoju, rad, że jest tak mroczny i że 
ona nie widzi wyraźnie jego twarzy, że może jeszcze przed nią ukryć swoją radość 
z nowin, które dla niej - początkowo, och! Na pewno tylko początkowo! - radosne 
nie będą. - Pani Olgo - szeptał. - Kochana, jedyna pani Olgo! Wzięła od niego 
róże, wciąż wymawiając mu, że jest ich tak dużo, i byli już w pokoju, w pełnym 
blasku dnia, ściany i wszystkie sprzęty były nim jaskrawie oświetlone, a 
najsilniej piękne biureczko z Łęgowa, fotografia porucznika Asarowicza na nim i 
stojący obok niej flakon ze świeżym czerwonym - rzadkiej piękności - goździkiem. 
- Pani Ol... wyszeptał Tymon jeszcze raz i już nie skończył. - Gniewam się - 
mówiła Olga - że pan tyle pieniędzy wydał na kwiaty. I dlaczego? Z jakiej 
okazji? - Przyjechałem. Jestem - wyjąkał. - Widzę panią. Czy to nie dostateczna 
okazja? Weszła pani Niemojewska i dopiero przy herbacie ona - a nie Olga - 
zapytała: - Nic pan nie mówi, czy odnalazł pan tego lotnika, który pisał do 
"Przekroju". Zacisnął pod stołem dłonie, aż poczuł ból w stawach palców. - 
Odnalazłem tylko adres - powiedział bardzo spokojnie i powoli. - Niestety, on 
się wyprowadził. - Wyprowadził się - powtórzyła pani Niemojewska z 
rozczarowaniem. - A była już taka nadzieja, że się czegoś dowiemy! A dokąd się 
wyprowadził? Nie dowiadywał się pan? - Owszem. Wyprowadził się do Kanady. Ale 
nikt z sąsiadów, byłem z kolegą posłem, który mówi po angielsku, nie znał 
szczegółów. - No to chyba zatarł się już ostatni ślad - westchnęła pani 
Niemojewska. Olga milczała, ale nie widać było po niej, żeby przygasła czy 
zmieniła się na twarzy. Tymon odniósł nawet wrażenie, że jakby się uspokoiła po 
wiadomości, że człowiek, który mógł wiedzieć, co stało się z jej mężem, jest 
nieosiągalny i nigdy się niczego od niego nie dowie. Gdy ciotka zostawiła ich na 
chwilę samych, powiedziała cicho i prawie pogodnie: - Więc w dalszym ciągu nie 
wiem, czy żyje... - ...i musi pani być mu wierna - dokończył osobliwie brzmiącym 
głosem. - Tak, jak on byłby wierny pani. Rzuciła mu krótkie spojrzenie, ale 
dokończyła za nim: - Tak jak on byłby wierny mnie. - I dodała. - Jestem tego 
pewna. Usta rwały mu się do śmiechu, ale nie pozwolił im nawet drgnąć. Cóż to 
byłby za śmiech, gdyby nim wybuchnął - bluźnierczy i obraźliwy, i zadający ból - 
a nie chciał, nie chciał, żeby cierpiała. - Kochany panie Tymonie! - pani 
Niemojewska weszła do pokoju zagadkowo uśmiechnięta. Mam dla pana niespodziankę. 
Sądzę, że miłą. Wybierałyśmy się dziś z Olgą do Teatru Wielkiego na "Cyganerię". 
Ale skoro pan przyjechał... Ja już byłam kilka razy w swoim życiu na tej operze, 
więc pomyślałam, że może pan wybrałby się z Olgą. Mamy bilety... - Ciociu - 
przerwała jej Olga - pan może zmęczony... - Ale nie powinna pana ominąć taka 
okazja. Pewnie pan nie był jeszcze w Teatrze Wielkim... - Byłem - nie wiadomo 
dlaczego Tymon skłonił się nieco pani Niemojewskiej. - Byłem kilka razy. Z 
córką. - Ale "Cyganerii" pan nie widział? I nie słyszał? Cóż za muzyka! - Nie, 
na "Cyganerii" nie byłem. - No, to świetnie! Pójdzie pan z Olgą. Przyznam się, 
że mnie dzisiaj przez cały dzień głowa boli. - Nic ciocia nie mówiła - zauważyła 
Olga prawie złośliwie. - Bo staram się nie zanudzać bliźnich swoimi 
dolegliwościami - równie złośliwie odpowiedziała ciotka. - Wiem, że nikt tego 
nie lubi. - Czy ja kiedykolwiek coś mówiłam? - Skończmy ten temat. Nie wiemy 
jeszcze, czy pan Tymon może ci towarzyszyć? - Ależ tak. Bardzo dziękuję. 
Właściwie marzyło mu się, żeby jak najprędzej znaleźć się w hotelu i w łóżku, 
odespać Anglię i przespać nadmiar warszawskich wrażeń, tylko sen mógł mu pomóc w 
tej chwili. Ale Olga, popędzana przez ciotkę, wybiegła już do drugiego pokoju, 
żeby przebrać się do teatru, z pani Niemojewskiej słodycz skapywała, jak z 
plastra miodu, musiał więc uczestniczyć uprzejmą uwagą w jej monologu na temat 
trudnego życia samotnych kobiet. - Wyobrażam sobie - powiedziała Olga w taksówce 
- że nie miał pan zbyt wielkiej ochoty na tę wyprawę do teatru. - Ależ skąd - 
zaprzeczył niezbyt gorliwie. - Przepraszam za ciocię. Pewnie w dodatku w ogóle 
nie lubi pan muzyki poważnej? - Nie dzielę muzyki na poważną i niepoważną. Nie 
potrafiłbym przeprowadzić takiego podziału. Lubię każdą. Zamilkła po tym, co 
powiedział, więc jeszcze dodał - Nawet jak pastuch gra na fujarce albo na 
organkach pilnując bydła, to dla mnie też muzyka. - Oczywiście - powiedziała. W 
teatrze, przed rozpoczęciem przedstawienia rozmawiali też niewiele. Olga 
rozpogodziła się, nawet rozpromieniła w tłumie ludzi, pośród których stali w 
foyer; najwidoczniej lubiła tę atmosferę muzycznego święta i Tymona także 
ogarnęła radość z radości, jaką odczuwała. Zawiłe to było uczucie, bo jednak 
wciąż myślał, że skończyły się już jego niedorzeczne marzenia, więc z jakiej 
racji cieszył się tym, czym ona się cieszyła? Opera mu się nawet podobała, mało 
było w niej dziwności, całkiem proste ludzkie sprawy, bardzo smutne. Muzyka go 
uspokajała... Może jednak za bardzo, bo jakoś zaczęły mu się rozmazywać w uszach 
słowa arii, zdziwił się tylko, dlaczego śpiewakowi wydaje się, że jego partnerka 
ma zimne rączki, skoro na sali jest tak ciepło, "twa rączka taka zimna" śpiewał, 
a na sali było naprawdę ciepło i przytulnie, prawie jak w łóżku... Ocknął się ze 
snu, kiedy ludzie szurając nogami podnosili się z krzeseł. Musiał może nawet 
chrapać, bo Olga - w krwistym rumieńcu - siedziała jak najdalej odsunięta od 
niego, żeby wcale się do niego nie przyznawać, żeby nikt nie pomyślał, że coś ją 
łączy z profanem, który zasypia podczas jednej z najpiękniejszych operowych 
arii. - Myślę - powiedziała, gdy ich sąsiedzi przecisnęli się już koło nich, 
zmierzając do foyer na antrakt, że nie zostaniemy do końca, skoro pan jest 
tak... zmęczony. - Przepraszam (och, gdyby mógł zapaść się pod ziemię), ale w 
Londynie naprawdę mało spałem. A dziś rano dość wcześnie musieliśmy być na 
lotnisku... - Więc musi się pan porządnie wyspać! Porządnie wyspać! - powtórzyła 
z litościwą serdecznością, która nie wiadomo czemu wydała mu się obraźliwa. - Ma 
pan zarezerwowany hotel? - Mam. - Wobec tego najpierw jedziemy do hotelu, 
wysadzam pana, a potem taksówkarz podrzuci mnie na Puławską. Nie zaprotestował, 
nie zapłacił nawet za taksówkę, gdy rzeczywiście najpierw pojechali pod hotel 
sejmowy, a ona podawała już pośpiesznie taksówkarzowi swój adres. - Niech mi 
pani nie bierze za złe - powiedział tylko. Roześmiała się niezbyt swobodnie. - 
Och, to każdemu może się zdarzyć. Nie powiedział, kiedy będzie znów w Warszawie 
i nie zdziwił się, że ona go o to nie zapytała. Taksówka odjechała i byłoby 
śmieszne, gdyby pobiegł za nią - trzech mężczyzn stało w bramie prowadzącej do 
hotelu, może znali go, może oglądali wieczorne wydanie dziennika telewizyjnego i 
zapamiętali kolegę posła wypowiadającego buńczuczne zdanie: "Ale i my mieliśmy 
się czym pochwalić". Bardzo by się zdziwili, widząc go pędzącego za taksówką, 
którą odjeżdżała kobieta. Senność, która tak go zmogła w teatrze, zupełnie go 
opuściła. Myśli stały się wyraźne i ostre, kaleczyły go, ale nie mógł ich 
powstrzymać. Słuchaj - powinien jej powiedzieć - słuchaj, naiwna kobieto! 
Zmarnowałaś życie swoje i moje, a twój ukochany małżonek, przy którego 
fotografii wciąż stawiasz kwiatki, twój ukochany małżonek zaraz na początku 
wojny znalazł sobie w Anglii inną babę, zrobił jej dwoje dzieci, więc po cóż po 
wojnie miał wracać do ciebie? Tak miał jej to powiedzieć; tak to sobie przecież 
ułożył; może tylko bardziej przebierając w słowach. I dlaczego nie powiedział? 
Dlaczego nie powiedział? Ale czy - na Boga! - Czy nie mógł jeszcze tego zrobić? 
Zatrzymał pierwszą taksówkę, która pojawiła się przed hotelem, kazał wieźć się 
na Puławską. - Prędko! Jak najprędzej! - powiedział taksówkarzowi. Spojrzał 
nieprzychylnie. - Będę się przez pana narażał na mandat? - Ja zapłacę! - Ale czy 
to chodzi tylko o pieniądze? Człowieku, gdybyś wiedział! - chciał krzyknąć, ale 
zagryzł wargi i nawet dłonią przycisnął usta, żeby się od tego powstrzymać. 
Zrobiło mu się duszno i gorąco, rozwiązał krawat, rozpiął kołnierzyk koszuli. - 
Źle się pan czuje? - spytał taksówkarz. - Nie. Tylko tak tu jakoś duszno w pana 
wozie... Taksówkarz opuścił szybę. - Teraz lepiej? - Lepiej. - Trzeba było 
powiedzieć... - Teraz już lepiej. Jakie ona zrobi oczy, kiedy on jej to powie? 
Jaki wyraz przybierze ta twarz, w którą wpatrywał się tyle lat, nie wyobrażając 
sobie piękniejszych, obdarzonych większym urokiem? Najpierw pewnie poczuje się 
upokorzona, ale czy to mu sprawi jakąś satysfakcję? Do diabła! Żadnej! Żadnej! A 
może zacznie płakać? Na pewno zacznie płakać! Bo ten drań nie tylko że ją 
zdradził, to jeszcze w dodatku zabił się, spadając z maszyną, i nie żył, nie 
żył... Może to zaboli ją najbardziej? Zacznie płakać, a on będzie stał przed 
nią, będzie patrzył na to, będzie miał ten swój triumf, nie mający z triumfem 
nic wspólnego, bo przecież nie chciał, żeby płakała, dałby sobie rękę odrąbać, 
żeby już więcej w życiu nie płakała... Może więcej szczęścia da jej to, że wciąż 
będzie kochała tamtego, niż rzeczywiste życie z nim, z Tymonem Dudą, wśród jego 
sadów i pasiek, do których nigdy by się nie przywiązała? Niech nie cierpi 
więcej, niż cierpiała, pomyślał ze znużoną rezygnacją, ale także z budzącą się 
powoli słabiutką jeszcze radością, prawdziwą radością, którą w sobie odnalazł. 
Niech nie cierpi... niech do końca życia myśli dobrze o swoim żołnierzu, któremu 
towarzyszyła myślą we wszystkich lotach nad obszarem wroga. Położył dłoń na 
ramieniu kierowcy. - Niech pan zawraca. - Rozmyślił się pan? - Tak. - Śpieszyło 
się tak panu, a teraz... - Niech pan zawraca! - I dokąd? Dokąd jedziemy? - Z 
powrotem na Wiejską. - Ja to bym najchętniej na pogotowie pana zawiózł - 
powiedział taksówkarz z życzliwością. - Proszę na Wiejską! Nic mi nie jest. Nie 
zmrużył oka przez całą noc. Żałował, że nie wziął od Waszelaka choć jednej 
pastylki na sen, ale wszystkiego mógł się spodziewać, tylko nie tego, że kiedyś 
w życiu nie będzie mógł zasnąć. Nawet w okopach spał jak kamień i koledzy 
musieli go budzić, gdy trzeba było iść do ataku. Udało mu się zasnąć dopiero nad 
ranem; obudził się około południa, gdy sprzątaczka dobijała się do jego pokoju, 
zjadł coś w sejmowym bufecie i nie zadzwoniwszy nawet do Zuzanki ani do Adama, 
który właśnie - na krótko - przyjechał z Libii do kraju, od razu udał się na 
dworzec. W Łęgowie wysiadł z autobusu późnym popołudniem. Już w pociągu marzył, 
żeby najpierw pójść w swój sad, usiąść pod którąś jabłonką, przytulić czoło do 
jej pnia. Ale idąc tam spostrzegł, że ktoś stoi przy wejściu do młyna. Ktoś... 
przecież od razu wiedział, kto tam stoi. Młynarzowa tkwiła przy furtce w białej 
bluzce, jakby spodziewała się, że on nadejdzie i spojrzy na nią. Nie było po 
niej poznać upływu lat, wciąż rumiana i czarnowłosa, oczy miała, jak dawniej, 
błyszczące, usta świeże. Od kiedy owdowiała, zaczęła nawet bardziej dbać o 
siebie, może marzył jej się drugi ożenek, a może tylko chłop do łóżka. Chciał ją 
wyminąć, udając, że jej nie dostrzega albo nie rozpoznaje, ale przywołała go z 
daleka: - Hej! Tymon! Nie przywitasz się nawet? - Dobry wieczór! - powiedział 
podchodząc. - Dobry wieczór! - odpowiedziała. - Źle wyglądasz - stało się coś? 
Skąd wracasz? Z Warszawy? - Teraz z Warszawy. Ale jeszcze wczoraj rano byłem w 
Londynie. Z sejmową delegacją. - Ho, ho! Tymon! - roześmiała się, a on lubił jak 
się śmiała szerokimi, czerwonymi wargami, napiętymi na wilgotnych zębach. - 
Wysoko zaszedłeś! - Nigdzie nie zaszedłem - powiedział. - Nie zrozumiesz tego, 
ale mówię ci, że nigdzie. Spoważniała, popatrzyła z namysłem. - Jesteś zmęczony. 
Wejdź! Odpoczniesz. Mam blisko do domu, chciał powiedzieć, ale nie powiedział. 
Wyciągnęła do niego rękę, jakby wiedziała, że szuka ratunku i tylko ona może mu 
go udzielić. Dłoń miała gorącą i wilgotną, jak jej wnętrze kobiece, w które tyle 
razy się zanurzał w swoim łaknącym ukojenia szaleństwie. I szli już ku domowi - 
bez ociągania, nawet szybko, coraz szybciej. I już byli w pokoju, który znał tak 
dobrze, i na łóżku, tak szerokim, tak wygodnym... - Tymon! - szeptała - Tymon! 
Anim się spodziewała, że wrócisz, kiedym szła do furtki. A gdy było po 
wszystkim: po jej kobiecej, po jego męskiej, po ich wspólnej radości, zapytał z 
twarzą w jej rozrzuconych włosach: - Pewnie nie było tak jak dawniej? Zacisnęła 
na nim mocniej krzepkie uda. - Coś ty, Tymon? Nigdy nie zapomniałam, jaki byłeś, 
i dzisiaj taki sam! Taki sam, jak dawniej. - Pewnie łajdaczyłaś się z kim 
popadło? - Jak łatwo i z jaką ulgą wrócił do dawnych z nią rozmów! - Przyznaj 
się, bo przyleję w dupsko, łajdaczyłaś się? Zakołysała go na sobie, raz i drugi 
- bardzo to lubił. - Ja? Tymon? Ja? Tyle, co z mężem, dopóki żył. Ale z nim się 
nie liczy, wspominać nie warto. Jakby mnie kto źdźbłem słomy łaskotał tam, gdzie 
wiesz. I ani razu tego, co z tobą. Ani razu! - I mówisz, że było tka, jak 
dawniej? - zaszeptał sennie z ustami na jej szyi i zasnął uciszony i spokojny, 
uwolniony od wszystkiego, co było poza nim, przez co brnął z walącym w piersi 
sercem ku tej kojącej chwili. Śnił mu się sad. Siedział pod jabłonką i trzymał 
czoło przytulone do jej pnia. XVII - Po tych wszystkich wieczorach, które razem 
przegadaliśmy - powiedział Tymon do doktora inżyniera Bogusza Grodeckiego - 
wydaje mi się, że mógłbym być spokojny. - Gdyby co? - spytał młody człowiek 
zdumiony. - Gdyby przejął pan i moje gospodarstwo. Oczywiście za pośrednictwem 
Funduszu Ziemi, otrzymałbym wtedy rentę, chociaż, szczerze mówiąc, zatrzymawszy 
sad i pasiekę i tak miałbym z czego żyć. - Ależ o czym pan mówi? - Grodecki 
prawie się roześmiał. - O czym pan mówi, drogi panie Tymonie? Dlaczego miałby 
się pan wyzbywać ziemi? Tymon opuścił głowę. Nie przyszło mu to łatwo 
powiedzieć: - Bo już sił na wszystko nie starcza. Nie chciałbym zaniedbać 
Ośrodka. I niech mi pan przyrzeknie, że gdyby coś... no, wie pan, różne rzeczy 
mogą się zdarzyć, niech mi pan przyrzeknie, że zajmie się pan i Ośrodkiem. Jest 
pan jedynym godnym człowiekiem... Grodecki spoważniał. - Oczywiście, przyrzekam 
panu, że dalej poprowadzę tę pracę, ale nie godzę się, żeby pan już teraz o tym 
mówił. Niech pan wyjrzy przez okno - drzewa w kwiatach, zboża, jak na pokaz, a 
pan mi tu... pan mi tu takie smutne sprawy przedkłada. Zrozumiałbym, gdyby 
ponury świat za oknami do tego nakłaniał, gdyby deszcz walił o szyby, dął wicher 
i strach ogarniał człowieka na myśl, że trzeba wyjść w pole, ale wiosną? Panie 
Tymonie! Wiosną ludzie nabierają sił, wydaje im się, że mogliby góry przenosić. 
- I ja miałem swój czas, kiedy chciało mi się przenosić góry. A obrachunek z 
życia może człowiek robić o każdej porze. Sobolewska! - zawołał Tymon w stronę 
kuchni. - Niech nam Sobolewska zrobi kawy! Głowa Sobolewskiej, całkiem już 
posiwiała, ukazała się w uchylonych drzwiach. - Kawy to ja mogę zrobić panu 
Boguszowi, panu doktorowi - poprawiła się, bo wymawianie tytułu naukowego 
młodego sąsiada sprawiało jej szczególną przyjemność - a Tymonowi już nie dam. 
Bo godzina za późna. Tymonowi zrobię herbatki. - Ja także napiję się herbatki - 
uśmiechnął się ujmująco Grodecki do starej gospodyni. - Niech Sobolewska nie 
robi sobie kłopotu z parzeniem kawy. - Ale ja chętnie... Ja chętnie, dla pana 
doktora... - Nie, nie, ja jednak poproszę o herbatę. Mógłbym mieć także kłopoty 
z zaśnięciem. - Jak pan doktór sobie życzy - Sobolewska z rumieńcem na twarzy 
wycofała się do kuchni. - Zaczynam podejrzewać - Tymon nachylił się ku 
Grodeckiemu - że moja gospodyni podkochuje się w panu. I chyba zazdrosna jest o 
Józefkę, bo jej wciąż dogryza, że źle gotuje. Słyszę, jak rozmawiają przez płot. 
Mówi, że w Janiczkach od dawien dawna nikt nigdy gotować nie potrafił. Nawet we 
dworze. - Żeby mi jej tylko nie odmówiła - przestraszył się nie na żarty 
Grodecki. - Ledwie zdobyłem tę Józefkę. Wie pan, ile jej płacę? Gdyby do 
wynagrodzenia dodać mieszkanie i wikt, to docent tyle nie zarabia. - Bo docentów 
co niemiara, a kucharek coraz mniej - powiedział Tymon. Podszedł do kredensu, 
wyjął karafkę ze złocistym płynem. - Nie odmówi pan kieliszeczka mojej miodówki? 
- Chętnie się napiję! - Grodecki poderwał się, żeby pomóc Tymonowi w 
przeniesieniu na stół kieliszków i talerzyków, na które gospodarz sypał już ze 
słoja wyłuskane orzechy. - Chętnie się napiję! - powtórzył. - Miodówka słynna aż 
po Warszawę. Taki byłem! - myślał Tymon, patrząc na swego młodego sąsiada. 
Wysoki, silny i chyba na gębie nie brzydszy od niego. - Dlaczego się pan do tej 
pory nie ożenił? - spytał niespodzianie. - Pora jeszcze nie późna - uśmiechnął 
się Bogusz w zamyśleniu. - Powiem panu szczerze, nie kryłem się z zamiarem 
przeniesienia się na wieś, no i odstraszałem tym od siebie moje panie. Najpierw 
miewały nadzieję, że mnie od tego zamiaru odwiodą, a gdy okazywało się, że w nim 
trwałem, miłość stygła... - Nie wierzę. - W każdym razie nie była aż tak silna, 
żeby ponosić dla niej ofiary. - Ofiary? - powtórzył Tymon ze smutnym wyrazem 
oczu. Ale zapytał, jakby sam dla siebie szukał jakiegoś potwierdzenia, 
usprawiedliwienia nawet: - Nie za mocno pan to nazwał? - Wcale nie. Żadnego 
związku nie należy budować na ofierze. - Napijmy się! - powiedział Tymon, 
wznosząc kieliszek. - Za te, co nie chciały poświęcić się dla nas. - Nie - 
roześmiał się Bogusz - za te, co na myśl im nie przyjdzie ofiara ani 
poświęcenie... - Tylko co? Tylko co, mój młody przyjacielu? - Szczęście! Samo 
szczęście! - zawołał. Gryzł orzechy młodymi, silnymi zębami i Tymon po raz drugi 
pomyślał, że jakby siebie widział w swoich pięknych altach i że to, co on za 
sobą - tamten miał jeszcze przed sobą. Nie budziło to w nim ani zazdrości, ani 
żalu, co najwyżej życzliwy strach, żeby nie pokpił swego życia, bo to się 
najsilniejszym zdarzało... Niespodziewanie wrócił do tego, co mówił poprzednio: 
- I ja miałem swój czas, kiedy chciało mi się przenosić góry. - I przeniósł pan 
niejedną - Grodecki bez entuzjazmu powitał powrót do poprzedniego tematu. - 
Powinien pan być dumny z tego, czego pan w Łęgowie dokonał. - A nie jestem - 
powiedział Tymon w zadumie. - Nie jest pan? - W każdym razie nie całkiem. - A 
czego by pan jeszcze chciał? Meliorację pan przeprowadził, wodociąg i Ośrodek 
Zdrowia zbudował, dla pałacu Zgorzenieckich wywalczył pan klasę zabytku... - Ale 
to wszystko dało się zrobić, kiedy już byłem posłem. Musiałem się o mój teren 
starać. A co najgorsze, to stało się przedtem, i pan o tym dobrze wie. Nie 
miałem wtedy siły ani tyle rozumu, żeby się temu przeciwstawić, ale przynajmniej 
we własnej rodzinie, przynajmniej własną rodziną mogłem pokierować inaczej i nie 
musiałbym dziś obciążać pana prośbą o opiekę nad moją ziemią i Ośrodkiem. - 
Panie Tymonie - Grodecki przestał gryźć orzechy, wyciągnął rękę i położył ją na 
dłoni Tymona - o powiększeniu swego gospodarstwa myślałem, a i Ośrodkiem się 
zajmę, kiedy będzie trzeba, zaznaczam, kiedy będzie trzeba. Za wcześnie się pan 
tak tym wszystkim trapi. Tymon jakby tego nie słyszał. - Syn w Libii, drogi 
Arabom buduje, córka w Warszawie... - dokończył cicho. - Był taki czas, że 
wszyscy pchali się do miasta - Grodecki rad byłby skończyć tę rozmowę, ale Tymon 
ją dopiero zaczął. - Był czas - podniósł głos - osobnych chłopskich karier bez 
troski o awans tak przedtem upragnionej ziemi. Dobrze pan to powiedział - był 
taki czas i nawet nie wiem, czy można nas winić o to, żeśmy mu ulegli... Ja 
siebie winię tylko o to... - O nic nie powinien się pan winić. - A jednak tej 
winy sobie nie odpuszczam. Bo powinienem choć raz podnieść rękę w sejmie i 
poprosić o głos. I powiedzieć, że nie było takich lat w naszej Polsce Ludowej, 
żeby chłop mógł ziemię naprawdę pokochać. - Pokochać! Czy to jest słowo dla 
sejmu, panie Tymonie? - A jest! Bo gdzie o tym mówić? Gdzie przedłożyć taką 
wielką sprawę? Niechby sejm się zastanowił, od kiedy to się zaczęło, od kiedy 
zaczęto chłopów odzwyczajać od przywiązania do ziemi, aż ją zaczęli mieć za nic, 
porzucać i zostawiać dla byle czego w mieście. - Dlaczego Tymon tak krzyczy? - 
Sobolewska wniosła tacę z herbatą, półmiskiem wędliny, chlebem i masłem. - 
Krzyczy Tymon, aż się kury na podwórzu płoszą. Nakrajałam trochę wędlinki - 
zwróciła się do Bogusza - bo może pan doktór by co przegryzł. - Dziękuję. Pójdę 
na kolację do domu. - A co tam Józefka panu doktorowi da? A u nas kiełbaska 
jałowcowa i masełko świeżutkie. Zje pan doktór chętnie. Bardzo proszę. - 
Dziękuję - bronił się Grodecki, bo mu Sobolewska zaczęła kiełbasę na talerz 
nagarniać, chleb masłem smarować. - Zje pan doktór! Zje! U mnie wszystkim 
smakuje. Tymon czekał w zniecierpliwieniu, aż Sobolewska wyjdzie, żeby mógł 
skończyć swoją myśl. - To właśnie powinienem był powiedzieć w sejmie. Że wiele 
zła zrodziło się u nas z tego, że chłop ziemi nie pokochał, że mu na to nie 
pozwolono, tak jak wiele dobrego w najgorszy dla Polski czas, pod zaborami, 
wynikło z tego, że ją kochał. Polska się na tej ziemi przez chłopa kochanej 
utrzymała. Nie wolno było zmarnować radości chłopskiej z otrzymanych po 
parcelacji gruntów. A zmarnowano ją. Długo nie trwało, jeszcze się chłop tą 
ziemią nie nacieszył, a już się zaczęła kolektywizacja. - Ja to wszystko wiem - 
nieśmiało zauważył Grodecki, ale Tymon nie pozwolił sobie przerwać. - Pisało się 
w gazetach i mówiło na zebraniach, że to jedyny sposób działania przeciwko 
rozdrobnieniu gospodarstw i dla poprawy technicznej bazy produkcyjnej. Produkcja 
w odniesieniu do ziemi - straszne słowo! Gdzieniegdzie się to może nawet 
udawało, jak choćby tu, w Łęgowie. Ale serca w tym nie było. Serca nie! Potem 
większość spółdzielni się rozpadła, nasza też, tylko że gospodarstwa, choć 
ludziom oddane, zaczęły już podupadać. Bo ludzie byli spłoszeni, nie opuszczała 
ich wciąż niepewność, jakby człowiek na jeziorze na ruchomej wysepce stał. No i 
zaczęli szukać pewniejszego losu w mieście. Doktor Grodecki patrzył na Tymona 
coraz bardziej zaniepokojony. To, co mówił, słyszał już od niego wiele razy; 
odkąd przestał być posłem, obsesyjnie do tego wracał i to było niepokojące. 
Przypisywał wciąż sobie urojoną winę, zapalał się, czerwieniał na twarzy, nie 
pozwalał sobie przerwać. - Chłop musi wiedzieć, na jakim stoi gruncie. Na swoim 
gruncie! Jak tego nie usłyszy, nie zobaczy, że to w najwyższych aktach zapisane, 
nie będzie się czuł prawdziwym gospodarzem u siebie, a także gospodarzem kraju. 
- Ja powinienem powiedzieć to w sejmie. Kadencja się skończyła - i nie 
powiedziałem. - Niech się pan uspokoi - jeszcze raz spróbował perswazji Bogusz. 
- Nie powiedziałem! - powtórzył Tymon. Grodecki po raz drugi położył rękę 
uspokajającym gestem na dłoni Tymona. - Inni to powiedzą. Nie za tej, to za 
którejś następnej kadencji, może pan być spokojny. Wszystko ku temu zmierza. - I 
nagle, spojrzawszy w okno, szepnął: - Boże drogi! Pani Zuzanna! - Zuzanka? - 
zdumiał się Tymon, odwracając się ku oknu. - Jakoś częściej zaczyna teraz ojca 
odwiedzać. Czy to na pewno ona? Dawno nie widział Zuzanki tak pięknie ubranej, 
najczęściej, gdy zaglądał do niej do szpitala, widywał ją w białym kitlu. Teraz 
miała na sobie powiewną, kolorową suknię, na głowie ogromny kapelusz z białej 
słomki i wyglądała jak jeszcze jeden kwiat wśród wiosennej przyrody. - Czy to na 
pewno ona? - powtórzył. Bogusz mu nie odpowiedział, choć był pewny, pewny, że to 
ona - najpierw rzucił się ku oknu, potem ku drzwiom, otwierał je gwałtownie po 
kolei, te do kuchni, z kuchni do sieni i ostatnie, prowadzące na dwór, aż 
wybiegł na ścieżkę. - Na piechotę? - wołał. - Pani Zuzanno! Gdyby dała pani 
znać, czekałbym z samochodem na dworcu. - Zdecydowałam się w ostatniej chwili - 
zaśmiała się Zuzanka. - I przyjechałam bardzo wygodnie autobusem, nie fatygując 
sąsiadów. - Ach, dla mnie to żadna fatyga. Cieszyłbym się, cieszyłbym się, 
gdybym mógł... - powtarzał Bogusz. Tymon na widok córki nie opanował zdumienia. 
- Cóż to się stało? - zapytał. - Musiało się aż coś stać? Przecież dziś sobota! 
- Zuzanka zdjęła kapelusz, potrząsnęła głową, jej ciemne włosy rozsypały się na 
ramionach. Dopiero teraz uściskała ojca, rondo kapelusza by jej w tym 
przeszkadzało. - Postanowiłam sprawić tatusiowi niespodziankę. - A dlaczego 
Jerzy nie przyjechał z tobą? - Jerzy kończy pracę habilitacyjną i poza nią nic 
go nie obchodzi. - A wie przynajmniej, że wyjechałaś? - Co to za indagacja? 
Tato! - Zuzanka wzruszyła ramionami, ten nawyk pozostał jej z dzieciństwa. - 
Jerzy, gdyby mu zginęła jakaś książka, to by od razu zauważył. Ale żona... - 
Jesteś na pewno głodna - ojciec uznał,, że nie należy drążyć tego tematu, w 
dodatku przy Grodeckim. - Sobolewska! - zawołał. - Niech Sobolewska da coś do 
zjedzenia Zuzance! Ale Sobolewska już otwierała drzwi, popychając je tacą, którą 
trzymała przed sobą. - Czy to mnie aż trzeba wołać? Przypominać? Czy to ja sama 
nie wiem, że jak kto z drogi, to głodny? - Ja bym najchętniej napiła się 
kwaśnego mleka - powiedziała Zuzanka. - Tak mnie ta wasza wiosna oszołomiła... - 
Nasza wiosna? - uśmiechnął się Grodecki. - Inna niż w Warszawie? - A jednak inna 
- powiedziała Zuzanka poważnie. - Na pójście do Łazienek nie ma czasu, a ulice 
szare, bez zieleni. Ja właściwie nie powinnam narzekać - spostrzegła zdziwiony 
wzrok ojca, bo mieszkam w domu z ogrodem i cały Żoliborz jest inny od reszty 
Warszawy... - Mieszkasz w bardzo pięknym miejscu - powiedział Tymon. - Tak - 
Zuzanka nie wiadomo dlaczego bardzo głośno roztrzepywała łyżką mleko w glinianym 
kubku - na pewno mieszkam w bardzo pięknym miejscu. Grodecki wyczuł jakiś 
podtekst w tym zdaniu, uznał, że powinien się pożegnać. - Nie będę przeszkadzał 
- powiedział. - Macie państwo zapewne do pomówienia... - Nie mamy nic do 
po_mó_wie_nia - roześmiała się Zuzanka - a gdyby coś takiego było, to bardzo 
szczęśliwie, że pan, właśnie pan - dodała ciszej - nam w tym przeszkodzi. Niech 
pan siada i niech pan wreszcie coś zje, bo Sobolewska bardzo nie lubi sprzątać 
ze stołu nie opróżnionych do czysta talerzy. - Bardzo nie lubię! - zawołała z 
kuchni Sobolewska. Mimo wieku słuch miała znakomity. - I ojciec nie ruszył 
jedzenia. - Rozmawialiśmy - powiedział doktor Grodecki - w dość dużym 
napięciu... - A o czymże to? - Zuzanka piła mleko i dawnym swoim, dziecinnym 
ruchem obtarła jego biały ślad z warg. Chciała zachować, chciała przywołać coś z 
tamtych lat choćby tym gestem od dawna zaniechanym. - O czymże to? - powtórzyła. 
- Wciąż o tym samym - odpowiedział nie ojciec, lecz Grodecki, starając się o 
możliwie niefrasobliwy ton - o tym, co to się zrobiło z tą naszą polską wsią. - 
No to ja sobie ten temat wypraszam - powiedziała Zuzanka. - Należę do niego - 
dodała z udaną wesołością - ale go sobie stanowczo wypraszam! - Nie bój się - 
nawet Tymon się uśmiechnął - nie wrócimy do niego. Natomiast chciałbym zapytać, 
co z twoją pracą doktorską? - O, Jezu! - jęknęła Zuzanka. - Masz jeszcze mało 
doktorów w najbliższej okolicy? - patrzyła na Bogusza. - Jeszcze i w rodzinie ci 
potrzebni? - No bo skoro Jerzy robi habilitację? Ścigaliście się przecież? - A 
kto to mi tyle razy powtarzał: Zuzanko, nie śpiesz się! Żyj! - Ja! Masz rację, 
mówiłem tak. A teraz zapytałem, bo wspomniałaś, że Jerzy robi habilitację... - I 
wyjedzie pewnie na roczne stypendium do Stanów. Już się nie ścigamy. - Dlaczego? 
- Bo nie mamy równych szans. - Co to znaczy? - Jerzy wraca ze szpitala do domu i 
wsadza nos w książkę. A ja załatwiam zakupy, sprzątam, piorę, gotuję; obiady 
jadamy wprawdzie w szpitalu, ale wieczorem chce się coś lepszego zjeść, w 
dodatku Jerzy przyzwyczajony jest przez nianie i gosposie do gorących kolacji... 
no, to zajmuje dużo czasu, to zajmuje cały mój czas po powrocie ze szpitala. Od 
kiedy od Łaskich - zawsze mówiła o teściach po nazwisku - odeszła gosposia, a 
następnej nie można znaleźć, zajęcia domowe zostały podzielone na pierwsze 
piętro i parter. Mama zajmuje się pierwszym piętrem, karmi siebie i ojca, ja mam 
parter, Jerzego, no i ogród, bo przecież jestem ze wsi. - Może ja mógłbym 
wyszukać kogoś do pomocy - zgłosił swą gotowość Bogusz. - Popytam w okolicy... - 
Nie, nie, nie! - Przerwała mu Zuzanka z zaciętym wyrazem twarzy. - Muszę temu 
podołać! Jestem ze wsi i przyzwyczajona do roboty! - Zuzanko! - ojciec patrzył 
na nią długo. - Ja ci coś poradzę: wyśpij ty się dobrze! Sobolewska pościele ci 
łóżko i buchnij się pod pierzynę! Przyznaj się, zmęczona jesteś? - Tak, tato. - 
No, widzisz, ojciec od razu poznał! - Miałam nocny dyżur, a potem zwykłe zajęcia 
w szpitalu, ciężki stan jednego z pacjentów... - Ojciec od razu poznał - 
powtórzył Tymon. - Kładź się spać! - Ale na dworze jeszcze jasno. - Bo dzień 
długi. Zostaw okno otwarte, usłyszysz, jak grają świerszcze w ogrodzie. - 
Pamiętam, jak dziadek lubił ich słuchać. - Pójdziemy jutro do dziadka. I pałac 
ci pokażę po ostatnim remoncie. I świeże nabytki w parku. - A ja - Bogusz wstał, 
żeby się pożegnać - chciałbym panią zaprosić na małą przejażdżkę po okolicy. 
Narzekamy, narzekamy - uśmiechnął się do Tymona - a jednak inaczej wyglądają te 
nasze wsie niż dawniej. - Dobranoc! - zawołała Zuzanka. - Bo znowu wrócicie do 
swego ukochanego, strasznego tematu. A na przejażdżkę możemy się wybrać zaraz po 
śniadaniu. O ile pan nie ma innych planów. - Jakże mógłbym mieć jakieś inne 
plany, kiedy pani jest w Łęgowie? - No, no, no! Sąsiedzie! - żartobliwie 
zauważył Tymon. - Moja córka jest mężatką! Psiakrew! - zaklął Bogusz, na 
szczęście w myślach. Psiakrew! Poranek następnego dnia wstał słoneczny, 
wysrebrzony rosą. Zuzanka obudziła się wcześnie i długo patrzyła przez okno na 
liście drzew błyszczące od wilgoci, poruszające się leciutkim drżeniem, gdy rosa 
opadała na nie pełnymi światła kroplami albo gdy potrącił je przeskakujący z 
gałęzi na gałąź ptak. Poprzedniego dnia wieczorem uśpiło ją granie świerszczy, 
teraz obudził ptasi gwar, brzmiący różnymi głosami, jak strojąca instrumenty 
orkiestra filharmonii. Zasłuchawszy się w jego brzmienie, uświadomiła sobie 
dopiero po chwili, że odmawia pacierz, a dawno się nie modliła. W szpitalu 
modlili się wszyscy chorzy, a ona musiała wierzyć w rentgenowskie klisze, ekrany 
ultrasonografów, wyniki laboratoryjnych analiz. Czy chorzy bardziej by jej 
ufali, gdyby odmawiała przy ich łóżkach litanie z prośbą do Boga o ich 
uzdrowienie? Ten pacierz, odmawiany w oknie ojcowskiego domu, swe kojące 
działanie zawdzięczał właśnie temu, że nie był prośbą, a tylko czystym zachwytem 
nad pięknością świata. I nawet chyba słów się wyzbył, był uczuciem i 
wdzięcznością, dla istoty nieogarniętej rozumem, która mogąc wszystko zabrać, 
dawała tak wiele. Ubrała się i cicho otworzyła drzwi do kuchni. Będąca już na 
nogach Sobolewska karmiła koty i psy. W miskach, ustawionych rzędem przy 
wejściu, bieliło się mleko. Zapamiętałe chłeptanie było chyba najwyższą nagrodą 
dla Sobolewskiej za jej starania, bo obserwowała z błogą miną trzy koty i dwa 
psy pochylone nad miskami. - Najlepiej lubią mleko prosto od krowy - 
powiedziała, spostrzegłszy Zuzankę. - Jeszcze ciepłe. - Tak samo, jak ja - 
uśmiechnęła się Zuzanka. Sobolewska już nalewała jej mleka w fajansowy garnuszek 
z trzema wymalowanymi na nim czereśniami. - O, mój garnuszek wciąż tu jeszcze 
jest! - A co miałoby się z nim stać? Jest, i w jakim poszanowaniu! Gdy czasem 
ojcu coś w nim podaję, zawsze mówię: w garnuszku Zuzanki. Przecież dokąd byłaś w 
domu, zawsze z niego piłaś mleko. - Pamiętam. - Czasem jakiś przedmiot, mało 
wart, sto takich można kupić w sklepie, a przez to, że towarzyszy człowiekowi 
przez wiele lat, staje się ważny, jakby był ze złota. - I te czeresienki na nim 
takie śliczne! - Takich teraz już nie malują. - Pewnie malują - Zuzanka 
zamyśliła się - tylko my nie szukamy w sklepach garnuszków dla dzieci. - Ano tak 
- powiedziała krótko Sobolewska. - Co tu za rejwach od świtu? - Tymon ukazał się 
w drzwiach swego pokoju. Dom, we wczesnych latach powojennych wykończony 
należycie, miał trzy pokoje i kuchnię, dawną dużą kuchnię, w której spał dziadek 
Roch i zasiadali do stołu wszyscy domownicy. Teraz nie było tu tego stołu, a 
jadło się w "jadalce", Sobolewska nawet tylko dla Tymona nosiła tam wszystkie 
posiłki, bo mówiła, że nie lubi, żeby jej chłop po kuchni się pętał i w garnki 
zaglądał. Zuzanka mokrymi od mleka ustami pocałowała ojca w nie ogolony 
policzek. - Kazałeś mi wczoraj wcześnie iść spać, to i wcześnie się obudziłam. 
Wyspałam się wspaniale! - Od razu lepiej wyglądasz. - Mam nadzieję, że nie tylko 
tatuś to zauważy. - A kto jeszcze? - spytał Tymon czujnie. - Wszyscy! - 
odpowiedziała Zuzanka ze śmiechem. - Sąsiad myje już samochód na podwórzu - 
bąknęła Sobolewska. Tymon wyjrzał przez okno. Grodecki w sportowej koszulce i 
krótkich spodenkach mył swego fiata. Mocnym strumieniem wody spłukiwał obfitą 
pianę z karoserii wozu. - Przecież dopiero co go mył? - Widocznie jednak był za 
mało czysty - bąknęła znów pod nosem Sobolewska. Zuzanka także chciała podejść 
do okna, ale powstrzymała się od tego. - Co się stało z tym naszym dużym stołem, 
co stał w kuchni? - spytała niespodzianie. - Też ci się przypomniało - zdziwił 
się Tymon. - Dawno go porąbałem. - A ławy? Były tu cztery ławy. - Też porąbałem. 
Zawadzały tylko. - Chodziłam między nimi a stołem i ustawiałam na stole miski, a 
przy każdej łyżkę. - Skąd ci się nagle wzięły te wspomnienia? Zuzanka 
odpowiedziała dopiero po chwili: - Bo tylko tutaj mogę się do nich przyznać. - 
Zuzanko! - zmartwił się Tymon. - A tak, tato. Tak! - A może lepiej nie 
wspominać? Biedny to był czas. - Pani Olga... - nie zważając na słowa ojca 
ciągnęła dalej Zuzanka - pani Olga, kiedy byłeś na wojnie, szorowała co sobotę i 
ławy, i stół. Jasne były, jak nigdy przedtem. Mówiła, że jak coś jest drewniane, 
to musi mieć swój rodzony kolor drewna. Zapamiętałam to. - A co słychać... - 
Tymon zająknął się - co słychać u pani Olgi? - Nie byłeś u niej? - Nie. - Ja 
także dawno jej nie widziałam. Rozmawiałam z nią tylko telefonicznie. Chorowała. 
- Na co? Nie pojechałaś do niej? - Leczyła ją lekarka rejonowa. To było chyba 
zwykłe przeziębienie. I szybko przeszło. Zadzwoniła dopiero w jakiś czas 
potem... - To ona do ciebie dzwoniła? - Tak. - Nie pytała o mnie? - Pytała. - 
Ale o co? Mówże całymi zdaniami! Co to za bąkanie? - Pytała, co się z tobą 
dzieje. I dziwiła się, że nie przyjeżdżasz. - A co powiedziałaś? - Nic. Też się 
dziwiłam. Bo przecież tak często odwiedzałeś panią Olgę i nagle przestałeś. 
Dlaczego? - Sam nie wiem - powiedział cicho, a Zuzanka już o nic nie pytała. Jak 
długo, pomyślała, i po co może obcować ze sobą dwoje ludzi nie przeznaczonych 
dla siebie? Bez uśmiechu wyszła do Grodeckiego, gdy podstawił pod dom swego 
lśniącego czystością fiata. Ale i on był poważny. - Czy nie zechciałaby pani 
przed przejażdżką zobaczyć mego laboratorium? Właściwie nie wie pani, co robię. 
A powinnam wiedzieć? - pomyślała. Dlaczego powinnam wiedzieć? - Bardzo chętnie - 
zgodziła się uprzejmie. Nigdy nie była u Majchrzaków, a teraz szła w głąb tego 
domu, którego świeżo wzniesione ściany jej ojciec rozwalał przed laty łomem, 
szła za mieszkającym tu teraz człowiekiem, gdyż z jakiegoś powodu uznał, że 
powinna wiedzieć, czym się zajmuje, powinna poznać jego pracę. - Kontynuuję tu 
badania, które prowadziłem w instytucie - mówił ożywiony. - Zajmowałem się 
poznawaniem cech odmian pszenicy, przystosowaniem ich do rejonu 
klimatyczno_glebowego. Ciężko było mi z tym zerwać i urządziłem sobie w domu 
małe laboratorium. - Wcale nie takie małe! - zawołała, gdy wprowadził ją do 
pokoju zastawionego stołami i szafami, pełnymi aparatów i próbówek. - Takie mi 
akurat wystarcza. Pracuję nad wyhodowaniem odmian pszenicy mrozoodpornych i nie 
wylegających, najwłaściwszych dla tutejszych gleb przy maksymalnym polepszeniu 
ich struktury. Eksploatacja - straszne słowo - muszę go jednak użyć, choć w 
odniesieniu do ziemi brzmi tak samo zatrważająco, jak produkcja. Otóż zanim zbyt 
gwałtownie rozmnażająca się ludzkość nie wyeksploatuje ziemi do cna, trzeba jej 
pomagać wszelkimi sposobami. - Nie sądzi pan chyba, że każdy rolnik będzie się 
zajmował... - Oczywiście, że nie - wystarczy, że przyzwyczai się korzystać z rad 
nauki. A to już konieczne. Do tej pory migracja w naszym kraju odbywała się na 
zasadzie selekcji negatywnej - na wsi pozostawali ci, co nie nadawali się do 
miasta. A powinni byli zostać najlepsi. Przemysł, jak moloch, wessał siłę 
roboczą, ale ziemia jest także wielką budową, największą ze wszystkich, i od 
żadnej tyle nie zależy, co od niej. Przepraszam panią, jednak najwidoczniej brak 
mi uczelni, bo popisałem się przed panią wykładem. - Ależ proszę, niech pan 
mówi. Jestem panu bardzo wdzięczna. - Za co? - Grodecki z niedowierzaniem 
przyjął słowa Zuzanki. - Nie potrafię panu tego powiedzieć... czy ojciec często 
tu przychodzi do pana? - Tak. Chyba mnie trochę polubił. - Więc właśnie za to 
jestem panu wdzięczna. - Myślę, że gdyby miał wykształcenie... - Ale go nie ma - 
przerwała cicho. - Ja także jestem pani ojcu za coś wdzięczny - doktor Grodecki 
uśmiechnął się w zamyśleniu. - Bardzo wdzięczny! Pomógł mi odkryć, pomógł mi 
dokopać się znów do zapomnianych źródeł wzruszeń i radości. Gwałtowny postęp 
naszego świata przysypał je swoim prochem i brudem. Tutaj prawda sprawdza się 
łatwiej i oczywiściej. Wie pani, dlaczego uciekłem z miasta? Moje 
nieprzystosowanie polegało głównie na tym, że od pewnego czasu słowa zacząłem 
sprawdzać, jak pieniądze. Bo niekiedy wydają się prawdziwe, ale gdy się im 
lepiej przyjrzeć, okazuje się, że takie nie są. Podwójnie ubogi jest ten, kto 
gromadzi fałszywe skarby. Stałem się potwornym sknerą, sprawdzam prawdziwość 
każdego grosza. To, co robię w tym domu na własną, niezakłamaną 
odpowiedzialność, cieszy mnie bardziej... - Coś panu powiem - przerwała mu 
Zuzanka - chociaż właściwie nie wiem, dlaczego chcę to panu powiedzieć. W 
miejscu, w którym teraz stoi ten dom, pasłam naszą krowę. Miałam pięć lat i 
pasłam krowę z bacikiem w ręku i na bosaka... Pana to nie... - szukała 
odpowiedniego słowa i chyba go nie znalazła - pana to nie odstręcza, panie 
doktorze? - Mnie? - Bogusz zbliżył się gwałtownie do Zuzanki, chwycił jej rękę, 
pocałował. - Tak samo bym całował te biedne bose nóżki... - Ale one były bardzo 
brudne, a od tego czasu - urosły - roześmiała się Zuzanka, spłoszona wytworzonym 
nastrojem. - A wie pan, dlaczego to panu powiedziałam? Bo nigdzie nie mogę sobie 
powspominać, jak pasłam krowę. - Wciąż się śmiała, trochę nerwowo, i szła już ku 
drzwiom. - Czy nie czas na naszą przejażdżkę? Dzień minął za szybko. Tak 
pomyślała nawet Sobolewska, choć miała więcej pracy niż zwykle, bo na obiedzie i 
kolacji byli goście - prócz Zuzanki doktor Grodecki, którego Sobolewska dla 
pognębienia Józefki gościła ze specjalną satysfakcją. Dzień minął za szybko. I 
tylko Zuzanka zatrwożyła się, że minął jej tak szybko: - z ojcem i z tym drugim 
człowiekiem, którego do niedawna nie było w jej życiu. XVIII Telefon do pani 
doktor - zawiadomiła Zuzankę siostra oddziałowa podczas porannego obchodu w 
szpitalu. Uniosła głowę znad piersi chorego, którego akurat badała. - Proszę 
powiedzieć; żeby zadzwoniono później. Siostra zbliżyła się, ściszyła głos. - Ale 
to dzwoni profesorowa Łaska. - Dobrze, już idę. Przepraszam - powiedziała 
Zuzanka do chorego. Teściowa nigdy do niej nie dzwoniła, to ją zaniepokoiło. 
Profesor Łaski nie czuł się ostatnio dobrze, ale rano wyprowadził samochód z 
garażu i pojechał do Akademii... A może tylko profesorowa nie mogła załatwić 
jakiejś z licznych spraw Jerzego, które scedował na rodziców i żonę przed 
wyjazdem do Usa. - Słucham, mamo - powiedziała do słuchawki przekonana, że to 
właśnie coś takiego. - Zuzanko! Moje dziecko! - głos profesorowej nie miał 
zwykłej oschłości. - Słucham, o co chodzi? Mam obchód. - Przekaż obchód innemu 
lekarzowi i przyjeżdżaj zaraz do domu! O Boże! Że też ja musiałam przyjąć tę 
depeszę i ja muszę ci to powiedzieć... - Jaką... depeszę? - Zuzanka oparła się o 
biurko. - Zuzanko! Twój ojciec nie żyje! Depeszę przyniesiono przed chwilą, 
nadał ją jakiś Bogusz Grodecki. Zuzanka zgięła się w pół, uderzyła o biurko 
czołem i trzymaną przy uchu słuchawką. Pielęgniarka podbiegła do niej, 
podtrzymała. - Nie rozumiem, mamo... - szeptała. - Czuł się dobrze... To 
niemożliwe. Jaka jest treść depeszy... dokładna treść depeszy? - "Ojciec nie 
żyje. Proszę natychmiast przyjechać. Serdeczne wyrazy współczucia." Kto to jest 
ten Bogusz Grodecki? - Sąsiad ojca. I w tej chwili... do ostatniej chwili chyba 
najbliższy mu człowiek. - Musisz zaraz jechać. Przygotuję ci czarne rzeczy do 
ubrania... - I dla Jerzego... - Jerzy... - zająknęła się profesorowa - dzwoniłam 
do niego. Jego najpierw zawiadomiłam, chciałam, żeby on ci to powiedział. Jest 
bardzo zajęty. Przecież pojutrze leci do Stanów, ma już bilet. Raczej nie 
obiecywał... - Czego nie obiecywał? - ...że będzie mógł pojechać z tobą. - Mam 
jeszcze brata! - krzyknęła Zuzanka do słuchawki. Pielęgniarki podtrzymywały ją, 
choć już tego nie potrzebowała. Bez jednej łzy, z zaciętą twarzą powtórzyła: - 
Mam brata. Zaraz zawiadomię Adama. Jest akurat w kraju. Adam był w kraju, ale 
długo trwało, zanim ściągnięto go do telefonu z jakiejś konferencji. - Nie mam 
czasu - powiedział od razu. Streszczaj się! - Ojciec umarł. W słuchawce zapadła 
cisza. A potem odezwał się głos Adama już bez rozkazującego przynaglania, głos 
Adama przypominający jego sposób mówienia z dziecinnych lat: - Co ty mówisz? 
Skąd wiesz? - Przyszła przed chwilą depesza, podpisana przez sąsiada. Adam... 
nie było nas przy nim... nikogo z nas przy nim nie było. Ani ciebie, ani mnie... 
Kiedy byłeś tam ostatni raz? - Gdzie? - Tam. U nas. U ojca. - Dosyć dawno. - 
Ostatecznie - Adam odzyskiwał swój inżyniersko_dyrektorski głos - ojciec 
przyjeżdżał do Warszawy. - To nie to samo... - Słuchaj - przerwał jej - czy w 
telegramie jest data pogrzebu? - Nie, to my ją ustalimy. - Zawiadomisz mnie. Nie 
mogę jechać z tobą. Wyciągnęłaś mnie z ważnej konferencji. Wykołują mnie, jeśli 
mnie na niej nie będzie. Rozumiesz? - Nie! - krzyknęła. - Nie rozumiem. - Dojadę 
samochodem jak tylko będę mógł. Musisz poradzić sobie sama. Co byś zrobiła, 
gdybym był w Libii? - Wiedziałabym, że jesteś w Libii. - Zuzanko, proszę cię, 
zrozum, że teraz nie mogę się urwać. Wiesz, w jakim świecie żyjemy. A Jerzy z 
tobą nie jedzie? - Nie. Pojutrze leci do Stanów i też jest bardzo zajęty. - 
Chciała odłożyć słuchawkę, ale nagle zapragnęła coś jeszcze powiedzieć: - Adam! 
Czy wszystko, co osiągnąliśmy, to tylko... brak czasu? - Weź się w garść! - 
krzyknął. - Zażyj coś! Jesteś lekarzem! Zapewniam cię, że boleję nad śmiercią 
ojca, tak samo, jak ty. Ale życie toczy się dalej. Niespodziewanie najwięcej 
serca i zrozumienia okazała Zuzance teściowa. Wyszukała w szafie odpowiednie na 
pogrzeb rzeczy, zapakowała walizkę. - A może pojedziemy do miasta i jeszcze coś 
kupimy? - zaproponowała. - Są sklepy z żałobną odzieżą. - Wystarczy mi to, co 
mam. Muszę być jak najprędzej w Łęgowie. Zaraz jadę na dworzec, mam pociąg za 
półtorej godziny. Zadzwonię jeszcze tylko do Jerzego... - Do Jerzego? - 
zatrwożyła się profesorowa. - Tak, króciutko mu tylko coś powiem. - Może ja mu 
powtórzę? - Nie, nie, sama mu to muszę powiedzieć. Jerzy był przy aparacie. - 
Nie bój się - zaznaczyła od razu - nie wymagam od ciebie, żebyś jechał ze mną. 
Chciałam ci tylko coś powiedzieć... Czy pamiętasz dzień, kiedy ojciec przywiózł 
nam jabłka? Nie, nie wtedy, kiedy byliśmy już małżeństwem, dużo wcześniej, 
zobaczyłeś go wtedy pierwszy raz. Mieszkałam w akademiku, przyszedłeś do mnie, a 
on przyjechał akurat z koszami, stał z nimi na korytarzu... Mało się pod ziemię 
nie zapadłeś ze wstydu... A teraz umarł i niczego nie można już naprawić. W 
słuchawce trwało milczenie. Jerzy chrząknął i odezwał się po długiej chwili: - 
Co tu trzeba naprawiać? Miał piękne życie. Zuzanka dopiero teraz się rozpłakała. 
- Ale bez naszego, bez mojego udziału. Profesorowa wyjęła jej z rąk słuchawkę, 
odłożyła na widełki. Objęła ją mocno, przytuliła do swojej obfitej piersi. - 
Jeśli chcesz - zdecydowała się - pojadę z tobą. - Ach, nie, mamo, dziękuję! - 
Zuzanka ucałowała ją i oswobodziła się z jej objęć. - Zmęczyłaby się mama 
niepotrzebnie i nie mogłaby mi mama w niczym pomóc. Muszę sobie radzić sama. 
Jest na miejscu pan Grodecki. - Ten sąsiad? - Tak, on. Zuzanka stała już z 
walizką w ręku, czekając na wezwaną taksówkę, gdy przyszło jej na myśl, że może 
powinna zawiadomić o śmierci ojca Olgę Asarowiczową. - To ta wasza nauczycielka? 
- spytała teściowa. - Tak. Moja i Adama. Wiele jej zawdzięczamy. - Ale czy 
ojciec obchodził ją na tyle, żeby teraz ją niepokoić? - Nie wiem - powiedziała 
Zuzanka. - Nie wiem... - stała chwilę przy telefonie. Nie zadzwoniła. Pociąg 
dopiero co został podstawiony i udało jej się znaleźć wolne miejsce, nawet pod 
oknem. Kiedy miał już ruszyć, zapełnił się prawie zupełnie. I wtedy zobaczyła 
Asarowiczową biegnącą wzdłuż peronu. - Pani Olgo! - zawołała, wychylając się 
przez okno. - Jestem tutaj. Znajdzie się miejsce i dla pani! Podróżni niezbyt 
chętnie ścieśnili się na ławce, odzyskali humor i uprzejmość, gdy Zuzanka 
powiedziała, że niedługo zwolnią się obydwa miejsca. - Skąd pani się 
dowiedziała? - spytała sadowiąc Olgę obok siebie. - Radio podało wiadomość w 
południowym dzienniku. Ledwie zdążyłam na ten pociąg. O, Boże! Co się stało? 
Wiesz coś bliższego...? - Nie. Dostałam tylko telegram od sąsiada, że ojciec nie 
żyje. Nie wiem... nie wiem, co się stało. Zmusiłam go niedawno do zrobienia Ekg 
i wynik był całkiem dobry... - Całkiem dobry - powtórzyła Olga. Pociąg mknął już 
przez podwarszawskie pola. Takie lato było wtedy, kiedy wyjeżdżała z miejsca, w 
którym bała się pozostać. Człowiek, nieżyjący już teraz, stał na peronie. Nie 
przypominał już stangreta pani Zgorzenieckiej, który po powrocie z wojny 
wybudował dziadkowi grobowiec obok grobowca jaśnie pani i wytrzasnąwszy skądś 
anioła wiózł go przez wieś wśród dziecięcej wrzawy. I tylko jedno dziecko miał 
przy sobie. Starsza córka była już "w szkołach". Od dawna postanowili, że 
Zuzanka będzie się uczyć. Więc tylko jedno dziecko było przy nim, gdy stał na 
peronie i powtarzał: - To niemożliwe! To niemożliwe! Pani wróci! - Nie! - 
powiedziała. - Nie wrócę. - Co takiego zrobiłem... Co takiego zrobiliśmy, że 
pani...? - Mówiłam panu, zmarł mąż mojej ciotki. I dostałam posadę w 
Warszawie... - Gdzie będzie pani lepiej niż u nas? Nic już nie odpowiedziała, 
pociąg ruszył, on biegł przez chwilę wzdłuż wagonu, dopóki nie spostrzegł, że 
budzi tym sensację, a ludzie znali go tu, pozdrawiano go wszędzie, gdzie się 
pojawiał. Została w polu mała stacyjka i para dorodnych kasztanów przed nią, 
zaprzężona do pięknej bryczki. Ludzie w pociągu przyglądali się jej w milczeniu; 
rozpłakała się dopiero wtedy, kiedy pociąg zaczął nabierać coraz większego 
rozpędu. Zuzanka odchyliła głowę na oparcie, przymknęła oczy. Pani Olga 
milczała, ona także nie chciała rozmawiać. Ojciec zjawiał się zwykle podczas 
dużej pauzy, widocznie czekał na nią przed szkołą, a kiedy przepychał się 
korytarzem, wszystkie dziewczyny wołały: - Zuzanka! Twój tata przyjechał! Nie 
odstępowały go już w ciągu całej pauzy, nie pozwalając jej samej się nim 
nacieszyć - zawsze miał coś ze sobą: jabłka, gruszki, orzechy, i zawsze dzielił 
równo między wszystkie. Ledwie mogła zapytać, co nowego w domu i we wsi. 
Rozpromieniał się, ilekroć miał coś pomyślnego do zakomunikowania. Olga nie 
odwracała wciąż głowy od okna. Wiejski pejzaż wzdłuż torów mienił się kolorami 
dojrzałego lata, złota barwa łanów pszenicy przechodziła w ciemną zieleń starego 
parku... Poprzez drzewa przeświecały białe ściany jakiegoś dworu czy pałacu, 
dalej zabudowania gospodarcze, zastawiony maszynami rolniczymi plac... Tamtego 
także letniego dnia Tymon Duda przyszedł do szkoły w łęgowskim pałacu z długim 
rulonem białego kartonu. Poprawiała zeszyty, okno było szeroko otwarte, 
usłyszała kroki na żwirowanej alejce, wyjrzała i niepotrzebnie zobaczył, że 
zaczęła pośpiesznie porządkować włosy, poprawiła kołnierzyk przy bluzce. Nie dał 
jednak tego poznać po sobie przywitał się, usiadł naprzeciwko, rulon położył na 
biurku. Powiedział: - Usunąłem stąd lokatorów, muszę także zabrać z pałacu 
szkołę. Mam dla niego inne przeznaczenie. - Jakie? - zapytała, gotowa walczyć do 
upadłego. - Zaraz się pani dowie. Powiedziała pani kiedyś, że to budowla 
siedemnastowieczna i że dymi rurami od chłopskich pieców, jak strzelnica. - Tak 
było. - Wiem, tak było. I dość szybko, przyzna pani, zrozumiałem, że pałacu nie 
wolno zniszczyć. A niszczy go także szkoła. - Panie przewodniczący - powiedziała 
zjadliwie - mówi pan tak, bo pana dzieci już z niej wyszły. - Adam jeszcze 
chodzi. - Ostatni rok. I na co ma pan zamiar przeznaczyć ten obiekt? - Podczas 
ferii wielkanocnych, kiedy pani była u ciotki w Warszawie, sprowadziłem 
konserwatora zabytków z województwa. Przyznał pałacowi klasę zabytku. Otworzymy 
tu muzeum. - Jeszcze jedno muzeum regionalne w okolicy? - zapytała z ironią. - 
Nie. To będzie Muzeum i Ośrodek Rozwoju Gospodarstwa Wiejskiego. W pałacowej 
sieni znajdzie się ekspozycja narzędzi rolniczych od najprymitywniejszych aż po 
te, których wieś nasza używała do trzydziestego dziewiątego roku. Na parterze 
muzeum pszczelarstwa, na pierwszym piętrze biblioteka, czytelnia i sale 
wykładowe ośrodka, na drugim hotel dla przyjezdnych wykładowców i słuchaczy. 
Chciałbym również odtworzyć dawny wygląd gabinetu pani Zgorzenieckiej. Część 
mebli udało mi się już odzyskać... - A gdzie będzie szkoła? - zapytała 
agresywnie. Rozwinął na biurku rulon, ukazały się plany dużego budynku. - 
Powinienem od tego zacząć, ale najpierw chciałem panią trochę pozłościć. Lubię, 
kiedy pani się złości, wiele dobrego wynikło dla tej wsi z pani gniewu. - Co to 
jest? - zapytała cicho. - Co to za plany? - Plany nowej szkoły. Przyniosłem, 
żeby się pani z nimi zapoznała. Bo może zechce pani coś zmienić. To przecież 
będzie pani gospodarstwo. I wreszcie takie, jak należy. - Nie mógł pan tego 
powiedzieć od razu? - mruknęła zawstydzona. - A już chciałam... już chciałam... 
- Wyrzucić mnie za drzwi? Wszedłbym oknem. Z taką nowiną wszedłbym oknem. 
Niechże pani spojrzy, co to będzie za szkoła! Jakie duże klasy, sala 
gimnastyczna, boisko, szatnie dla dzieci... A wszystko po to - dodał wzruszony - 
żeby tym, co się w niej będą uczyć, łatwiej było stąd wydostać się w świat, a 
tym, co uczą, łatwiej zostać. Niepotrzebnie to powiedział i niepotrzebnie tak 
myślał. Nie wyszło to na dobre. Bo za dużo poszło stąd w świat, a mało kto 
chciał zostać. Asarowiczowa uśmiechnęła się gorzko, odwróciła głowę jeszcze 
bardziej ku oknu, żeby Zuzanka tego nie spostrzegła. Ale ona nie patrzyła na 
nią. Te jabłka w koszach... Były bardzo dorodne, rumiane i błyszczące, jakby je 
ojciec wypolerował woskiem. Kiedy jednak stał z nimi przed wejściem do stołówki 
w akademiku, nie cisnęły się do niego dziewczęta, jak dawniej w szkole. Jedna z 
nich, nie kryjąc złośliwości w głosie, zawołała na cały korytarz: - Zuzanka! 
Ojciec do ciebie przyjechał! Szła właśnie z Jerzym, nie było już możności, żeby 
nie dopuścić do tego spotkania. Jerzy źle ukrył zdumienie. Ojciec nie był kimś, 
kogo można by się wstydzić - wysoki i okazały dawał się widzieć nawet w tłumie - 
ale jadąc do Warszawy wkładał swój czarny garnitur, co nie raziło w miasteczku, 
ale tutaj... - Poznajcie się - powiedziała ze ściśniętym gardłem. Na całe lata 
zapamiętała wyraz twarzy Jerzego. Wiedział, że pochodzi ze wsi, ale widać jakoś 
inaczej wyobrażał sobie... podwarszawskich wieśniaków. Ojciec natomiast 
promieniał, podsuwał im kosze z jabłkami, zachwalał ich smak. - Takie same 
zawiozłem profesorowi Szczepankowi. Nie mógł się odjeść. A profesorowa! - 
Profesorowi Szczepankowi? - spytał Jerzy z niedowierzaniem. - Właśnie wrócił ze 
Stanów. Przyjechałem zaprosić go na odczyt. - Przyjął zaproszenie? - Oczywiście 
- ojciec wciąż promieniał. - Powiedział, że wiele słyszał o naszym muzeum i 
Ośrodku - i cieszy się, że je zobaczy. - Może ojciec zje obiad w stołówce? - 
zapytała z rozpaczą. - Mam niewykorzystane kartki. Tak tu stoimy na korytarzu... 
Ojciec zwrócił oczy na jej twarz, musiał dostrzec w niej ten wyraz, który 
właśnie chciała przed nim ukryć. - Co tam będę wam przeszkadzać - powiedział 
powoli. - I mam jeszcze w planie jedne odwiedziny. - Żegnając się, zapytał: - A 
co u ciebie? Wszystko dobrze? Zdrowa jesteś? - Dlaczego mam nie być zdrowa? - 
roześmiała się z ulgą, bo ojciec już odchodził, nie dogoniła go nawet, nie 
zapytała o jego zdrowie, podniosła od razu na Jerzego uległy wzrok. Jeśli zaczął 
nią pogardzać, to chyba od tamtej chwili. Pociąg zatrzymał się na jakiejś 
stacji, Olga zbliżyła twarz do szyby... To było niedorzeczne, zamiast 
wysiadających i wsiadających ludzi widziała wciąż Tymona, jak stojąc przed 
pociągiem powtarza uporczywie: - To niemożliwe! Niemożliwe! Gdzie będzie pani 
tak dobrze, jak tutaj? Nie odpowiedziała, pociąg ruszył, a on biegł wzdłuż 
peronu, choć mieli się zobaczyć nazajutrz czy za kilka dni, miał się zająć 
przewiezieniem jej rzeczy do Warszawy. Ciotka, gdy go zobaczyła, zapytała 
obcesowo: - Żyłaś z nim? Ktoś już kiedyś zadał jej to pytanie. Pełnomocnik do 
spraw parcelacji... Więc to ludziom wydawało się możliwe, nawet oczywiste, tylko 
ona (z jakich, z jakich powodów?) uważała to za niemożliwe. Potem odwiedzał ją 
często, ciotka go bardzo polubiła. Którejś wiosny przywiózł ogromny bukiet 
jaśminu. - To z tych krzaków przy szkole - powiedział. - Kiedy się idzie 
wieczorem, dech w piersiach zapiera. - Pamiętam... - chyba wyczuł żal w jej 
głosie. - Tak było co roku. - I będzie co roku. Nigdy nie pozwolę ściąć tych 
jaśminów. - Ach! - przestraszyła się - po cóż by miano je ścinać? - Różne plany 
powstają. Mamy budować agronomówkę i ośrodek zdrowia. - Niech pan nie pozwoli 
zniszczyć zieleni! - Nie pozwolę. - I zapytał po chwili: - Od męża... nie 
otrzymała pani żadnej wiadomości? - Żadnej - powiedziała. Rozmawiali potem o 
Zuzance i Adamie; mówił, że dumny jest z dzieci i że ona powinna być z nich 
także dumna, wyprowadziła je ze wsi, i to tak wysoko... Po raz pierwszy 
powiedział to jednak bez dawnej radości i speszył się, że ona to spostrzegła. - 
Dojeżdżamy - powiedziała Zuzanka. Na peronie czekał Bogusz Grodecki. W milczeniu 
ucałował ręce Zuzanki. - Co się stało? - rozpłakała się. - Ojciec przecież nie 
chorował. - Nagle! To się stało nagle w nocy. Rozmawialiśmy wieczorem, czuł się 
dobrze... - urwał. - Ja to pani później szczegółowo opowiem. Proszę, jestem 
wozem. - Przyjechała ze mną nasza dawna nauczycielka, pani Asarowiczowa. - 
Ludzie tutaj panią dotąd wspominają - powiedział Bogusz, przedstawiwszy się 
Oldze. - Pan nietutejszy? - Teraz tutejszy. Objąłem gospodarstwo z Funduszu 
Ziemi po starym Majchrzaku. - Ach, po Majchrzaku! - Olga przypomniała sobie od 
razu sąsiada Dudów. - Tak. Poszedł na rentę, a ja rozglądałem się właśnie za 
czymś takim. Mam studia rolnicze. Sprzykrzyło mi się wyczekiwanie na karierę w 
instytucie, wolałem pójść na swoje. - Ojciec pana bardzo lubił - wciąż płacząc 
szepnęła Zuzanka. - Nie czuł się taki samotny... Pani Olga, przechylona ku oknu 
samochodu, nie spuszczała oka z wiejskiej drogi, widok Łęgowa zdumiał ją. Pośród 
pięknych domów w kwiatowych ogródkach i sadach tylko szkoła - zaraz za 
nowoczesnym sklepem z manekinami, prezentującymi na wystawach gotowe ubiory - 
wydała jej się znajoma w gąszczu kwitnących krzewów, a ponad nią na wzgórzu w 
rozległym parku pięknie odnowiony pałac. - Może w domu będzie paniom... 
niewygodnie - odezwał się Grodecki, gdy zatrzymali się wreszcie. - Wciąż ktoś 
przyjeżdża i przychodzi, ciało wystawione jest w dużym pokoju, dopiero jutro 
przeniesiemy je na nabożeństwo żałobne do kościoła... Przepraszam, sam się 
rozporządziłem... - Dziękuję - szepnęła Zuzanka. - Więc może panie zatrzymają 
się u mnie, cały dom pusty. - Dziękuję - szepnęła jeszcze raz Zuzanka. - Może 
potem... Teraz chcę pobyć tutaj. U ojca... Z ojcem... Sobolewska, zapuchnięta od 
płaczu, wybiegła jej na spotkanie. - Nie ma już gospodarza! - zaczęła zawodzić. 
- Ja wiedziałam, że to się na dobre nie obróci... Że on tego nie przetrzyma... 
Zuzanka odjęła chusteczkę od oczu. - O czym Sobolewska mówi? Co tu się stało? - 
Właśnie o tym chciałem z panią porozmawiać - odezwał się Grodecki. - Czy 
wiedziała pani, że ojciec zamierza oddać ziemię? - Nie. To znaczy... musiało to 
kiedyś nastąpić. - Nosił się od dość dawna z tą myślą. W końcu nie miał tylu 
sił, co dawniej, a w dodatku wciąż brał na siebie jakieś obowiązki społeczne. 
Wiedziałem, że niełatwo byłoby mu się na to zdecydować, ale widocznie nie mógł 
już dać rady. Widział, jak gospodaruję po Majchrzaku, sam mi to zaproponował. - 
Co mianowicie? - Żebym przejął, poprzez Fundusz Ziemi, i jego gospodarstwo. Dom 
miał oczywiście zatrzymać, sad i pasiekę. I właśnie wczoraj załatwiał to w 
urzędach. Rozmawialiśmy o tym wieczorem. Opowiadał mi, że po powrocie do Łęgowa 
przeszedł się jeszcze po polu... Był zupełnie spokojny i pogodny. Czuł się chyba 
dobrze. - Tak - zaczęła znów zawodzić Sobolewska. - Całkiem dobrze! A w nocy 
mnie woła i mówi, żeby lecieć po doktora. Myślałam, że po pana Bogusza, a on 
mówi, że do ośrodka zdrowia. - Jest tu lekarz? - spytała Zuzanka. - Jest - 
odpowiedział Grodecki. - Chociaż wciąż się odgraża, że nie będzie tu siedział. 
Całkiem młody... - Chciałabym zobaczyć ojca - szepnęła Zuzanka. - Ja przyjdę 
później - Olga dotknęła jej łokcia. - Za chwilę. Trumnę ustawiono w największym 
pokoju w domu. Szeroko otwarte drzwi wychodziły z niego na ganek i tam, między 
kwitnącymi krzewami, cisnęło się najwięcej ludzi. Prowadzona przez Grodeckiego i 
Sobolewską Zuzanka przepchała się między nimi. Kobiety od razu zaczęły szeptać 
na jej widok; nie zwróciwszy na to uwagi, patrzyła na ojca. Ale go nie widziała. 
Blaski świec rozmazywały się w załzawionych oczach, tworzyły migotliwą zasłonę, 
przez którą nic nie mogło się przebić. Zuzanka widziała wyraźnie tylko podeszwy 
butów ojca, odświętnych butów, mało schodzonych, prawie nowych. I przypomniały 
jej się te stare, przy których biegła, gdy ojciec szedł za pługiem albo 
prowadził - z jednej strony ją, z drugiej Adama - pylistą wiejską drogą... - Nie 
zachowały się gdzieś te stare buty ojca? - zapytała Sobolewską. Zanim zdumiona 
kobieta zdążyła odpowiedzieć, Grodecki wyprowadził Zuzankę z tłumu. - Myślę, że 
powinna pani teraz odpocząć. Zaprowadzę panią do siebie. Ja mam jeszcze kilka 
spraw w związku z pogrzebem. Rano pchnąłem umyślnego z nekrologiem do "Życia 
Warszawy". Nie czekałem na panią, bo nie ukazałby się na czas. Zawiadomiłem 
radio, a klepsydry drukuję w mieście, właśnie po nie jadę. Zuzanka patrzyła na 
niego z wdzięcznością, ale i zawstydzeniem. - Dziękuję, że zajął się pan tym 
wszystkim. Mój brat... przyjedzie później, jest bardzo zajęty, a mąż... mąż leci 
pojutrze do Stanów... - Wcale tu nie są potrzebni - wtrąciła ostro Sobolewska. - 
Ja i pan doktór załatwiliśmy już wszystko. - Jakby mnie kto szukał - przerwał 
jej Grodecki - to niedługo wracam. Zaprowadził ją do siebie, otworzył drzwi 
przeznaczonego dla niej pokoju; dziewczyna w podkasanej spódnicy kończyła tu myć 
podłogę. Zuzanka zatrzymała się w progu. - Jeśli to ze względu na mnie te 
porządki... - Szorujemy podłogi w całym domu - odpowiedział jej gospodarz. 
Lubię, żeby podłogi były z nie malowanego drewna. Zamknął cicho drzwi za sobą, a 
ona od razu rzuciła się na łóżko, ale - wreszcie sama - płakała tylko przez 
chwilę. Jakby to był jakiś sposób czczenia pamięci ojca, zaczęła wsłuchiwać się 
w odgłosy, dochodzące przez otwarte okno z podwórza: w monotonną mowę kur i 
kaczek, w donośniejsze odezwania się gąsiora. Boczną drogą pędził ktoś bydło, 
tętent racic dudnił głucho na wyschniętej ziemi. Pomyślała, że dawno nie było 
deszczu i jak ojciec nieraz się tym trapił... Na ścianie między oknami pokoju, w 
którym użyczano jej gościny, wisiał barometr. Podeszła do niego, postukała 
palcem w szkło; pamiętała, że ojciec wnioskował tak zawsze o zmianie pogody, 
kupił barometr, zanim radio i telewizja zaczęły podawać prognozy pogody, wszyscy 
pytali go zawsze, co tam barometr pokazuje... Spostrzegła, że stoi boso na 
wilgotnej jeszcze podłodze, przyjrzała się w zdumieniu swoim stopom na białych 
deskach, poruszyła nimi ostrożnie, jakby uczyła się na powrót stąpania, kroków 
innych niż te, które stawiała dotąd po obcych kątach. Wróciła na łóżko i może 
jednak zasnęła, bo zobaczyła siebie najpierw boso z brudnymi, zdeptanymi 
chodzeniem za krową stopami, potem w za dużych dziecinnych butach, które ojciec 
kupił jej "na wyrost", a potem w tych pierwszych, w których pojechała do szkoły 
do miasta, i w tych, kupionych na pierwszy bal uniwersytecki, kiedy znała już 
Jerzego i tańczyła z nim przez cały czas, a ojciec stał przy drzwiach z koszami 
jabłek... Zaczęła uciekać, a on stał wciąż przy drzwiach i uśmiechał się 
przepraszająco... Zbudziła się z krzykiem, przez chwilę siedziała na łóżku, nie 
wiedząc, gdzie jest; kiedy przytomność zaczęła powracać, wstała, żeby spojrzeć 
na sad ojca. Jabłka były tego roku małe i jeszcze zielone. Z oddali nadpłynął 
odgłos motoru, przybliżył się, zatrzymał. Chciała się cofnąć od okna, ale 
zapragnęła naraz rozmowy, czyjejś obecności. - Nie śpi pani? - spytał Grodecki, 
wysiadając z auta. - Nie mogę. Chyba pójdę do... ojca. Szybko pokonał schody i 
sień, w ręku trzymał rulon papieru. - Tam znowu tyle ludzi. - Może zechce pani 
zobaczyć klepsydrę... - Nie - krzyknęła. - Nie! - Śmierć ojca nie odnotowana na 
piśmie, nie przedstawiona literami oczom, wydawała jej się prawie nie 
obowiązująca, może nawet możliwa do odwołania. Ale Grodecki rozwijał już rulon, 
rozprostowywał go na stole. - Proszę jednak spojrzeć. Wiem, że to bardzo bolesne 
- ale może popełniłem jakąś pomyłkę, układałem to sam... Spojrzała na czarne 
litery, jakimi wydrukowano imię i nazwisko ojca, przeczytała datę urodzin i 
śmierci: 17 III 1916 - 4 VII 1974, a potem: "Uczestnik walk o Berlin, poseł na 
Sejm, założyciel..." - nie czytała dalej, odwróciła się ku oknu, twarz ukryła w 
dłoniach. Więc to jednak była prawda. Prawda! Na progu stanęła Sobolewska. - 
Naszej pani nauczycielki wciąż nie ma. A już wieczór... - Może zatrzymała się u 
kogoś na wsi - powiedział Grodecki. - Rozpytywałam się ludzi, nikt jej nie 
widział. - Wezmę samochód i objedziemy wieś. Gdzieś przecież musi być. - Myślę, 
że pani nauczycielce to chyba teraz żal - odezwała się cicho Sobolewska. Zuzanka 
odwróciła się ku niej. - Czego? - spytała po długiej chwili. - A Zuzanka nie 
wie, że ojciec kochał panią nauczycielkę? - Wiem - powiedziała. Od dawna to 
wiedziałam. Wszystkie dawne miejsca, do których wraca się po latach, mają jakby 
pomniejszony wymiar oddalenia. Oldze - i nie tylko jej - nawet nowa szkoła 
musiała się wydać nie dość okazała, skoro dobudowano do niej całe skrzydło. 
"Zasadnicza Szkoła Rolnicza" - przeczytała na tablicy przy drzwiach. Poszła 
powoli do kościoła; pośrodku nawy stał już katafalk, przygotowany na jutrzejsze 
nabożeństwo żałobne, stary kościelny ustawiał wokół niego donice z kwiatami. 
Zmrużył krótkowzroczne oczy, rozpoznał w kobiecie kogoś znajomego, ale nie 
umiałby jej nazwać z imienia. - Dawno cię tu nie było - powiedział. - Dawno. - 
No i widzisz. Już go chowamy. Tyle ludzi doprasza się śmierci, a ona zabiera 
tych, co mogliby jeszcze pożyć. Znałaś go? - Znałam. - Człowiek był. - 
Powtórzcie jeszcze raz - poprosiła cicho. - Człowiek był, zwyczajnie. I jakby 
wiedział, że będzie godzien - grobowiec sobie za życia wybudował, prawie taki 
sam, jak jaśnie pani. Z kościoła blisko już było na cmentarz, ale właśnie tam 
nie poszła, ominęła to miejsce, nie zwracając nawet ku niemu głowy. Park wokół 
pałacu grał ptasimi głosami, szła w tym śpiewie coraz szybciej, prawie biegła... 
I w pałacu trwały przygotowania do jutrzejszego dnia. - Przyjedzie tu tyle ludzi 
- powiedziała młoda kobieta, przecierająca lampy w pałacowym korytarzu. - Chce 
pani wejść? - Tylko do jednego pokoju - poprosiła. Wskazała pokój i zatrzymała 
się na jego progu. - W pokojach na tym piętrze - powiedziała kobieta - nocują 
słuchacze, którzy przyjeżdżają do naszego ośrodka na kursy. Profesorowie też. To 
tego pokoju bronił dla niej Tymon, gdy pałac zasiedlali mieszkańcy czworaków. 
Tutaj odwiedzał ją z Zuzanką. Siedział na kanapce z czapką w ręku i nie 
zdejmował bolesnego spojrzenia z jej twarzy... Podeszła do okna, rosły pod nim 
te same krzewy, na które przez kilka lat patrzyła co ranka. Ale zapragnęła nagle 
być wśród tych, które on dla niej wokół nowej szkoły posadził. Czy ławka jest 
tam jeszcze? Ławka, którą tam dla niej postawił...? Ku zdumieniu kobiety, która 
rada by dowiedzieć się, kim jest i dlaczego chciała zobaczyć tylko ten jeden 
pokój, szybko opuściła pałac i udała się do szkoły. Krzewy jaśminu i bzu 
rozrosły się, ledwo znalazła w ich gąszczu pociemniałą od lat ławeczkę. Usiadła 
na niej, przymknęła oczy. Było już prawie ciemno, kiedy Zuzanka ją znalazła. - 
Na litość boską! - zawołała. - Pani Olgo! Tak niepokoiliśmy się o panią! - 
Chciałam tu trochę posiedzieć - tłumaczyła się zmieszana. W nocy, gdy leżały już 
w jednym pokoju w gościnnym domu Grodeckiego, Zuzanka odezwała się z ciemności: 
- Dlaczego pani zabrakło odwagi? Pogrzeb Tymona Dudy zgromadził ludzi z całej 
okolicy. Plac wokół kościoła zapełniły samochody. Przyjechali także 
przedstawiciele z miasta i z Warszawy, przed trumną niesiono niezliczone wieńce, 
odznaczenia Tymona, na aksamitnej poduszce medal "Za udział w walkach o Berlin". 
Zuzanka, prowadzona przez Grodeckiego i Adama, który podtrzymywał także panią 
Olgę, nie widziała nikogo. Dzień był pogodny. W taki dzień - przed żniwami, 
myśleli ci z miasta, gdy kondukt mijał pole gnącej się pod ciężkimi kłosami 
pszenicy - w taki dzień nie powinni umierać gospodarze. A może właśnie wtedy? 
Pole rodzi, spełniło swój obowiązek, spełnił swój obowiązek człowiek... Kondukt 
wszedł w wąską alejkę cmentarza, za ciasną na taki tłum; musiał się wydłużyć, 
zmieścić między grobami. Zuzanka zobaczyła przed sobą dwa grobowce - grobowiec 
jaśnie pani i ten drugi, który ojciec wzniósł dla dziadka, ale i dla siebie... 
dla nich, dla niej i Adama. Dwa anioły, jak dawniej, wzlatywały w niebo, ale 
pętał im teraz lotne ruchy bluszcz, który gęsto je pokrył, od bosych pięt po 
okrągłe łokcie, i obydwa, ten pański i ten chłopski nigdy nie miały dosięgnąć 
nieba. - Dlaczego... - zdumiała się, gdy kondukt skręcił w lewo, wymijając 
obydwa grobowce. - Czy ojciec - zwróciła się do Grodeckiego - nie mówił panu...? 
Bogusz pochylił się ku niej. - Chciał spocząć w ziemi, blisko ziemi, tak mi 
powiedział. Nie zapytała już o nic. Zbliżyli się do wykopanego grobu, ziejącego 
wilgotnym, czarnym wnętrzem. Zuzance przypomniało się, że ojciec lubił brać w 
garść grudę takiej ziemi, badając, czy nie za mokra albo nie za sucha, czy w sam 
raz na przyjęcie ziarna. Po wstępnych egzekwiach stary łęgowski ksiądz rozpoczął 
żałobne kazanie: - Wpisując do księgi parafialnej zgon Tymona Dudy, 
spostrzegłem, że do chrztu trzymała go pani Zgorzeniecka, właścicielka Łęgowa. 
Może przeczuwała już wtedy, że on obejmie tu po niej rządy i że może da temu 
miejscu więcej niż ona sama, niż ona sama dać by mogła. Ludzie, wyniesieni z 
dołu, taką poczuli w sobie siłę... Po kazaniu księdza nastąpiły inne 
przemówienia. Zuzanka słuchała ich jakby dotyczyły kogoś, kogo nie znała zbyt 
dobrze, jego pracy, jego zasług, jego znaczenia wśród ludzi. Poruszył ją dopiero 
zgrzyt łopat o ziemię, schyliła się i rzuciła jej garść na trumnę ojca, zanim ta 
zniknęła w dole. Po przeciwległej stronie grobu rozpoznała młynarzową, która 
uczyniła to samo. Popatrzyła na nią przyjaźnie, chciała się nawet do niej 
uśmiechnąć, ale nagły spazm płaczu wykrzywił jej usta. Bogusz mocno ujął ją pod 
ramię. - Żal... - powiedział - nie może być inaczej, ale przecież jest to tylko 
sprawa... terminu. Wszyscy kiedyś użyźnimy ziemię i kryje się w tym cała mądrość 
i pociecha. Jeszcze jedną kobietę, która rzuciła garść ziemi na trumnę Tymona 
rozpoznała pani Olga. Była to Wiktunia, czarno, elegancko ubrana; spokojnie 
smutna. Ale obok niej... pani Olga chwyciła rękę Adama, obok Wiktuni ukazała się 
na moment znajoma postać w srebrnej, niemodnej sukni, może w tej, w której 
trzymała do chrztu dziecko swego stangreta w nadziei, że i ten Duda zasiądzie na 
koźle jej powozu, zwykła powtarzać, że zawsze lubiła mieć Dudów na koźle. 
Schyliła się teraz, podniosła garstkę ziemi, małą rączką rzuciła ją na trumnę 
Dudy, na jej koźle ostatniego... Wiatr rozwiał jej suknię, wiatr rozwiał ją samą 
i już jej nie było, nie było powozu ni kozła i nikogo, kto by na nim mógł 
siedzieć. - Co pani? - spytał Adam, podtrzymując panią Olgę. - Już nic. Nic - 
szepnęła. Zewsząd zaczęli cisnąć się ludzie z kondolencjami. Przed Zuzanką 
skłonił się jakiś młody człowiek. Usta mu drżały. - To ja byłem przy pani ojcu, 
kiedy... kiedy zasłabł... Pani jest też lekarzem, więc chciałem wyjaśnić, że nie 
było ratunku... Jeden z tych przypadków. - Rozumiem - powiedziała. - Właściwie 
jestem tu od niedawna... Ojciec pani się u mnie nie leczył. - Rozumiem - 
powiedziała jeszcze raz. I nagle, zaskakując samą siebie, szepnęła: - Nie miałby 
pan nic przeciwko temu, gdybym zaczęła ubiegać się o pana posadę? Ubiegać się - 
powtórzyła, była jej potrzebna pokora, zawarta w tym słowie. - Ależ - młody 
człowiek prawie się rozpromienił - byłbym szczęśliwy! Puszczono by mnie stąd, 
gdyby znalazł się ktoś na moje miejsce. - Nie powiedziała pani tego zbyt 
pochopnie? - spytał Bogusz, gdy młody lekarz wmieszał się w tłum. Przymknęła 
oczy, ciężko, ale i ufnie wsparta o jego ramię. - Bardzo nie chciałabym zmienić 
zdania. Pytał ją o to jeszcze kilka razy podczas przedłużającego się 
poczęstunku, jaki wiejskim zwyczajem wydano ku pamięci zmarłego, a potem stał na 
peronie, kiedy odjeżdżała. Nie ona, ale pani Olga wychyliła się z okna, gdy 
pociąg ruszał. - Pokaż się! - powiedziała prawie surowo do Zuzanki, kryjącej 
zapłakaną twarz w głębi wagonu. - Widzę po jego oczach, że chciałby biec za 
pociągiem. I dodała ciszej, gdy Zuzanka stała już obok niej: - Ale ty jesteś 
odważniejsza ode mnie. Pociąg nabierał rozpędu i Bogusz naprawdę uczynił kilka 
kroków, żeby wciąż być przy oknie, żeby jak najdłużej być przy otwartym oknie 
wagonu. Zuzanka mimo łez w oczach uśmiechnęła się do niego. - Mnie odwaga nie 
będzie potrzebna - powiedziała cicho, bardziej do siebie niż do pani Olgi.