Instytucje Justyniana Redagował: WITOLD WOŁODKIEWICZ 570624 Redaktor techniczny: Jolanta Cibor Korekta: Zespól @ Copyright by Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1986 ISBN 83-01-06562-1 Państwowe Wydawnictwo Naukowe Wydanie I. Nakład 2800 + 200 egzemplarzy. Ark. wydawniczych 12,50. Ark. drukarskich 18,25. Papier druk. sat. kl. IV, 70 g, 82 x 104 cm. Oddano do składania w kwietniu 1985 r. Podpisano do druku w lutym 19861 Druk ukończono w marcu 1986 r. Zamówienie 246/85 L-13/1083 Cena 280,- tucji justyniana omawia konstytucja "Imperatoriam", umieszczona na wstępie tego dzielą.. Pomyślane ono zostało jako udoskonalony i zaktualizowany podręcznik dla studentów szkół prawniczych, mający zastąpić Instytucje Gaiusa oraz uczynić jeszcze bardziej atrakcyjnym i przystępnym studiowanie prawa kandydatom do pracy w administracji i adwokaturze. Podręcznik to osobliwy, stanowi bowiem jedną z części kodyfikacji justyniańskiej i jest wyposażony w moc obowiązującą. Powstał on po ukończeniu prac nad Digestami, a przed ich opublikowaniem (16 XII. 533 r.); jego publikacja nastąpiła 21. XI. 533 r. Twórcami tego dzieła są dwaj profesorowie prawa: Theophilus z Konstantynopola i Do-rotheus z Berytu, którzy pracowali pod kierownictwem ówczesnego ministra sprawiedliwości, Tryboniana. Niektórzy badacze kodyfikacji justyniańskiej, opierając się na różnicach redakcji poszczególnych części Instytucji, starają się przypisać je pierwszemu czy też drugiemu z tych profesorów, albo podkreślać decydującą rolę Tryboniana, lecz nie ma to jednak żadnego istotnego znaczenia. Tak samo bowiem jak Instytucje Gaiusa są wykładem tego prawnika, Instytucje Justyniana są wykładem Justyniana i tak należy je traktować, tym bardziej że zostały one przez niego skontrolowane i utrzymane są w tonie ojcowskiego pouczenia. Podobnie też jak Instytucje Gaiusa składają się z czterech ksiąg zwanych komentarzami, Instytucje Justyniana składają się z czte- rech ksiąg, w których prawo prywatne wyłożone j według gajańskiego podziału: personae, r es, action Jednakże każda z ksiąg jest podzielona na tytuły. Ksif czwarta zawiera także rozważania o zobowiązania z występku, które w Instytucjach Gaiusa znajdują w księdze trzeciej. W księdze czwartej przedstawione również zobowiązania jak gdyby z występku oraz krót ujęcie prawa karnego i postępowania karnego, cz< w Instytucjach Gaiusa nie ma. Tak jak Digesta, Instyti Justyniana są kompilacją, tylko że znacznie mniejs Jako źródła, z których została zaczerpnięta treść t< podręcznika, konstytucja "Imperatoriam" ogólnie ] daje wszystkie elementarne podręczniki prawa pryi tnego napisane przez prawników z okresu klasyczne a w szczególności Instytucje i Res cottidianae Gaiusa, ii dzieła prawników klasycznych oraz konstytucje cesars] Wśród tych ostatnich są również takie, które weszły do drugiej redakcji Kodeksu justyniańskie (Zob. na końcu indeks konstytucji omówionych w niejszych Instytucjach, a zachowanych w Kodeksie styniańskim). W przeciwieństwie do Digestów, w Instytucjach styniana nie jest podany ani autor, ani tytuł dzieła, któr fragment został wykorzystany. Drogą porównań z od wiednimi fragmentami" Instytucji Gaiusa i Digestów z lano zidentyfikować źródła około 2/3 tekstu Instyt Justyniana. Z porównań tych wynika, że w największ stopniu zostały wykorzystane jako źródło Instyti floiiica T ir-rno ir>Vv fraampntv 7r>stnłv fllhn nr7P:nis pows/,ecnnie aoiycnczas w nicn używane Instytucje Craiusa, najpierw na Wschodzie, a potem w Italii, i stały się na wiele wieków podręcznikiem do nauki prawa rzymskiego w tej postaci, w jakiej posłużyło ono za fundament dzisiejszego prawa prywatnego. Nie zachował się, niestety, żaden kompletny rękopis Instytucji z czasów justyniańskich. Z kilkuset zachowanych kopii rękopiśmiennych większość pochodzi z XIV i XV wieku. Największe znaczenie dla ustalenia oryginalnego tekstu mają: rękopis D II, 3 z IX lub X w., znajdujący się w bibliotece publicznej w Bambergu; Lex Romana canonice compta zachowana w codex Parisiensis 12448 z X w., która zawiera ok. 1/4 tekstu Instytucji; tzw. glosa turyńska do Instytucji, częściowo zachowana w codex Taurinensis D III, 13 z IX lub X w. oraz grecka parafraza Instytucji, opracowana przez Theophilusa. Pierwszym drukowanym wydaniem Instytucji jest edycja P. SchoyfTa (Schoffera), która ukazała się w Moguncji w 1468 r. W wieku XVI drukowano je wiele razy w wydaniach Corpus luris Civilis. Po edycji opracowanej przez Haloandra w 1529 r. Cuiacius (J. Cujas) opublikował w 1585 r. doskonalszą edycję Instytucji, którą przedru-kowywano bez istotnych zmian aż do początków XIX w. Po odkryciu weroneńskiego rękopisu Instytucji Gaiusa ukazała się w 1832 r. edycja Instytucji Justyniana, opracowana przez E. Schradera na podstawie ponownego badania rękopisów. Następnie zostały opublikowane: w 1867 r. edycja P. Kriigera i w 1868 r. edycja F. E. Hu- schke. Najszersze zastosowanie ma edycja Kruge oparta na najstarszych rękopisach, wcielona do berl skiego stereotypowego wydania Corpus luris dvi Nową edycję, zawierającą często odmienne lekcje, opu kowali V. Arangio-Ruiz i A. Guarino w Brevia luris Romani (1943). Dokonywano także wielokrotnie przekładu Insty justyniańskich na języki obce. We Francji sporząd ich przekład już w XIII w., a pierwszy drukowany prze francuski pochodzi z XV w. (1485?). Istnieje także przekładów na język angielski (najnowszy - J. A. C.' masa z 1975 r.), rosyjski i niemiecki. Pierwszy prze polski został opublikowany w 1850 r. przez A. Cu wieża. W 1853 r. wysoko ocenił to dzieło F. Maciejów mimo pewnych zastrzeżeń co do niektórych pozosta nych w przekładzie terminów łacińskich w wersji poi i wyra/ów "urobionych" ze słów łacińskich. Pozosta nie znacznej liczby terminów łacińskich w wersji o nalnej lub spolszczonych tylko zewnętrznie oraz u wielu wyrazów niezbyt szczęśliwie "urobionych" zło się na to, że przekład Cukrowicza częstokroć razi siejszego czytelnika swą sztucznością. Ponadto jes teraz książka trudno dostępna. W opartym na edycji P. Kriigera (zob. 16 wyd. Co luris Civilis, Berlin 1954) niniejszym przekładzie / tucji Justyniana, mającym służyć głównie do c dydaktycznych, starałem się możliwie jak najskr latniej zaznaczyć kursywą fragmenty przejęte bez z lub ze zmianami z Instytucji Gaiusa. Przy dokonyw przekładu przejętych fragmentów został wykorzys mój przekład Instytucji Gaiusa (PWN, Warszawa 19L w opracowaniu Jana Rezlera). Katalog tych fragme znajduje się w dołączonym na końcu indeksie. Cezary Kundere\ schriftlicher Uberlieferung der Justinianischen Rechtsąuellen. I. Institu-tionen. Lief. l, Berlin 1891 oraz Historia źródeł prawa rzymskiego, Warszawa 1904, ss. 320, 322-326; F. Patetta, Buli. di Dir. Rom. 4, 1891, ss. 18 i nast.; V. Arangio-Ruiz i A. Guarino, Breviarium luris Romani, wyd. IV, Milano 1967, ss. 197-203; J. A. C. Thomas, The Institutes of lustinian, Amsterdam-Oxford, 1975, ss. I-XII; F. Maciejowski, Bibl. Warszawska 49/1853, I-ss. 145-173, II-ss. 345-360 i 554-566. l l W imię pana naszego Jezusa Chrystusa. Cesarz Cezar Flawiusz Justynian, pogromca Alamanów, Gotów, Franków, Germanów, Antów, Alanów; Wandalów, Afry-kanów, pobożny, szczęsny, sławny zwycięzca i triumfator, zawsze czcigodny, do żądnej poznania praw młodzieży. Cesarski majestat winien być nie tylko ozdobiony orężem, lecz także uzbrojony w prawa, aby każdy czas, i wojny i pokoju, mógł mieć właściwe rządy, a cesarz rzymski odnosił zwycięstwa nie tylko w bitwach z nieprzyjacielem, lecz także w usuwaniu środkami prawnymi niesprawiedliwości ludzi złośliwie używających prawa, i był zarówno jego piastunem najskrupulatniejszym, jak i triumfatorem nad pokonanymi wrogami. 1. Każdy z tych dwóch celów z pomocą Bożą osiągnęliśmy przez największą staranność i największą przezorność. Znają nasze trudy wojenne barbarzyńskie ludy, co pod nasze dostały się jarzmo. Świadczą o nich także zarówno Afryka, jak i inne niezliczone* prowincje, po tak długich okresach czasu pod władzę Rzymu i do naszego cesarstwa ponownie włączone przez nasze zwycięstwa, dane nam z woli nieba. Wszystkie zaś ludy są pod rządami praw już przez nas ogłoszonych lub uporządkowanych. 2. Kiedy najświętsze konstytucje, które przedtem były w nieładzie, do świetnej doprowadziliśmy harmonii, rozciągnęliśmy naszą troskę także na niezmiernie liczne księgi dawnego prawoznawstwa i, jakby przez środek 11 oceanu żeglując, tę beznadziejną pracę z łaski niebios już wykonaliśmy. 3. Gdy to dzięki przychylności Bożej zostało dokonane, przywoławszy dostojnego męża Try-boniana, magistra i byłego kwestora naszego świętego pałacu, oraz znakomitych mężów Theophilusa i Do-rotheusa, profesorów, co do których bystrości, znajomości praw i wierności w wypełnianiu naszych poleceń już w wielu sprawach otrzymaliśmy dowody, specjalnie zleciliśmy im w oparciu o naszą powagę i nasze zalecenia ułożyć Instytucje, żebyście mogli początków praw nie z dawnych opowieści się uczyć, lecz w światłości cesarskiej ich szukać, a zarówno uszy jak i umysły wasze nie przyjęły nic niepotrzebnego lub błędnie wyrażonego, lecz tylko to, co w tych kwestiach w rzeczy samej obowiązuje, i żebyście, podczas gdy dawniej poprzednikom przypadało, iż wtedy ledwie po czterech latach konstytucje cesarskie czytali, wy od samego początku do tego mogli przystępować, godni takiego zaszczytu i doznając takiego szczęścia, że dla was i początek i koniec nauki praw ze słów cesarskich będzie się wywodzić. 4. Przeto, po pięćdziesięciu księgach Digestów lub Pandektów, gdzie całe dawne prawo zostało zebrane (które to księgi sporządziliśmy poprzez tego samego wysoko postawionego męża Try-boniana oraz innych znakomitych i najbardziej wykształconych mężów), na te cztery księgi niniejsze Instytucje kazaliśmy podzielić, aby były pierwszymi elementami całej wiedzy prawnej. 5. W nich krótko wyłożone jest i to, co dawniej obowiązywało, i to, co później wskutek niestosowania zaciemnione, przez pomoc cesarską oświetlone zostało. 6. Kiedy te Instytucje ze wszystkich dawnych "Instytucji", a głównie z komentarzy naszego Gaiusa, zarówno Instytucji, jak i Spraw codziennych oraz wielu innych komentarzy ułożone, wyżej wymienieni trzej uczeni mężowie nam przynieśli, przeczytaliśmy je, a także poddali badaniu i użyczyliśmy im najpełniejszej mocy oceanu żeglując, tę beznadziejną pracę z łaski niebio już wykonaliśmy. 3. Gdy to dzięki przychylności Boże zostało dokonane, przywoławszy dostojnego męża Try boniana, magistra i byłego kwestora naszego święteg pałacu, oraz znakomitych mężów Theophłlusa i Do rotheusa, profesorów, co do których bystrości, znajo mości praw i wierności w wypełnianiu naszych polecę już w wielu sprawach otrzymaliśmy dowody, specjalni zleciliśmy im w oparciu o naszą powagę i nasze zaleceni ułożyć Instytucje, żebyście mogli początków praw ni z dawnych opowieści się uczyć, lecz w światłości cesarskie ich szukać, a zarówno uszy jak i umysły wasze nie przyięh nic niepotrzebnego lub błędnie wyrażonego, lecz tylk to, co w tych kwestiach w rzeczy samej obowiązuje, i że byście, podczas gdy dawniej poprzednikom przypadało iż wtedy ledwie po czterech latach konstytucje cesarski czytali, wy od samego początku do tego mogli przystępo wać, godni takiego zaszczytu i doznając takiego szczęścia że dla was i początek i koniec nauki praw ze słów cesar skich będzie się wywodzić. 4. Przeto, po pięćdziesięci księgach Digestów lub Pandektów, gdzie całe dawn prawo zostało zebrane (które to księgi sporządziliśm poprzez tego samego wysoko postawionego męża Try boniana oraz innych znakomitych i najbardziej wykszta: conych mężów), na te cztery księgi niniejsze Instytucj kazaliśmy podzielić, aby były pierwszymi elementam całej wiedzy prawnej. 5. W nich krótko wyłożone jes i to, co dawniej obowiązywało, i to, co później wskute niestosowania zaciemnione, przez pomoc cesarską oświetlo ne zostało. 6. Kiedy te Instytucje ze wszystkich dawnyc "Instytucji", a głównie z komentarzy naszego Gaiusa zarówno Instytucji, jak i Spraw codziennych oraz wiel innych komentarzy ułożone, wyżej wymienieni trze uczeni mężowie nam przynieśli, przeczytaliśmy je, a takż poddali badaniu i użyczyliśmy im najpełniejszej moc przez, iryDuma.ua., wysuwu i byłego kwestora świętego pałacu, najbardziej uczonego w prawie, Theophilusa, męża dostojnego, biegłego w prawie i profesora w tym macierzystym mieście, oraz Dorotheusa, męża dostojnego, byłego kwestora, biegłego w prawie i profesora w sławnym mieście Berycie Księga pierwsza O SPRAWIEDLIWOŚCI I PRAWIE Sprawiedliwość jest stałą i niezmienną wolą, przyznającą każdemu należne mu prawo. 1. Prawoznawstwo jest znajomością spraw boskich i ludzkich, wiedzą o tym, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe. 2. Gdy po rozpatrzeniu tych kwestii ogólnie przystępujemy do wykładu, wydaje się nam, że najwygodniej można wyłożyć prawa ludu rzymskiego, jeśli najpierw za pomocą łatwej i prostej, a potem najstaranniejszej i najdokładniejszej interpretacji poszczególne elementy zostaną wyłożone. Jeżeli bowiem zaraz na początku obciążymy jeszcze nie wykształcony i słaby umysł studenta mnogością i rozmaitością kwestii, sprawimy jedno z dwóch: albo że porzuci on studia, albo że z wielkim jego mozołem, a często nawet 15 oi off -uioizpni wiy[isł(zsM. wću/odm waMOłd OMopyźzo '(uidMVud) uuCusnjM. UIIOMS OMOIOSŹZO dis bfnSnisod 'luiofoza -/(MZ i iwvM0}sn dis frzpbzj ajpjy '<fBJ 3Z 'UI9IAVOq yftuiZpfĄy 'I09IZp StllBMAMOlJoAM I 9iU9zpojd Z9j pfejs 'ui9A\}sa9z^ui XuiBA\AzBU Aur ^19}^ 'fejarąołf z XuzXzoz5ra 5[9zfei/wz Srs izpoMAM pfejg 'nzjooi A\ r 9izp?\ BU 'Bąara 9ZJOM;s9Zjd A\ 3is tepoj gjoj^ 'raoiu -9ZJOMJS • UIppsAzSM Z09[ 'nra9I>fZpni IMOfepOJ O5f{Xj 9IU 3MIOfB{AV JS9f OMBJd O} UI9IA\Oqiy "Bra9ZJOA\JS 9I5[łSXzSA\. gjnj^u BjAzon^u o§9Joj>[ 'oj jsgf uiAtirejn^u ui9A\ui[[9iM Z9q 'fe^p-BjS f9izpJBq fegoip sgzoM AirozpEMOjdop oXq {3oui o§9zo op 'o§9j op o§ zpBMOjdop nouo>[ AY 'n>[unj9p[ uiXuar M MODugizpojra prawem obywatelskim jako własne prawo jego społeczności obywatelskiej; to natomiast, które przyrodzony rozsądek ustanowił pomiędzy wszystkimi ludźmi, jest jednako przestrzegane u wszystkich ludów i nazywa się prawem narodów, jako prawo, którym posługują się wszystkie narody. Lud rzymski przeto posługuje się częściowo własnym swoim (prawem), częściowo prawem wspólnym wszystkim ludziom. Jakie są te (prawa) poszczególnie, przedstawimy w odpowiednich miejscach. 2. Jednakże prawo obywatelskie nazywane jest według poszczególnej społeczności obywatelskiej, na przykład Atericzyków: bowiem jeśliby ktoś .zechciał nazwać ustawy Solona i Drakona prawem obywatelskim Ateńczyków, nie popełniłby błędu. Tak więc również i prawo, którym posługuje się lud rzymski, nazywamy prawem obywatelskim Rzymian, albo prawem Kwirytów, którym posługują się Kwiryci, albowiem Rzymianie nazywani są Kwirytami od Kwirynusa. Lecz ilekroć nie dodajemy, której jest społeczności, mówimy o naszym prawie, tak jak gdy mówimy o poecie, a nie dodajemy nazwiska, rozumie się pod tym u Greków dostojnego Homera, a u nas - Wergiliusza. Prawo narodów zaś jest wspólne całemu rodzajowi ludzkiemu, bowiem, gdy tego wymagała praktyka i ludzkie potrzeby, narody coś dla siebie ustanowiły: powstały więc wojny i w ich następstwie branie jeńców i niewola, która jest sprzeczna z prawem naturalnym, bo według prawa naturalnego początkowo wszyscy ludzie rodzili się wolni. Na podstawie tego prawa narodów zostały wprowadzone prawie wszystkie zobowiązania z zaciągnięcia, jak kupno-sprzedaż, oddanie i przyjęcie w najem, spółka, przechowanie, pożyczka i niezliczone inne. 3. Składa się zaś nasze prawo albo z prawa pisanego albo z prawa niepisanego, JAfe-JJ Greków: "ton nomon 17 2 - Instytucje Justyniana hoi men engraphoi, hoi de agraphoi"*. Prawem pisai są: ustawa, uchwały zgromadzenia plebsu, uchwały sen postanowienia cesarzy, edykty urzędników, odpowii znawców prawa. 4. 2 Ustawą jest to, co lud rzymski, pytany przez urzędnika-senatora, na przykład kons ustanawiał. Uchwalą zgromadzenia plebejskiego jest coplebs, zapytany przez urzędnika plebejskiego, na przy! trybuna, ustanawiał. Plebs zaś tym różni się od ludu, c; gatunek od rodzaju. Albowiem nazwą ludu oznacza wszystkich obywateli, licząc także patrycjuszów i sen; rów, zaś nazwą plebsu oznacza się pozostałych obywi z pominięciem patrycjuszów i senatorów. Lecz po wydt ustawy Hortensia także uchwały zgromadzenia plebsu częły mieć moc obowiązującą nie mniejszą niż usta 5. 3 Uchwalą senatu jest to, co senat nakazuje i poste wia. Albowiem, gdy lud rzymski powiększył się do 1 stopnia, że stało się rzeczą trudną zwołanie go na dla uchwalenia ustawy, uznano za słuszne radzić się natu zamiast ludu. 6. Lecz i to, co uznaje za właśc cesarz, ma moc ustawy, jako że na podstawie ust "królewskiej"**, wydanej w sprawie jego władzy, odstąpił mu i przeniósł na niego całą swoją władzę i n Cokolwiek więc cesarz listem ustanawia, albo po poznaniu orzeka, albo w edykcie nakazuje, niewątpl jest ustawą. To właśnie nazywa się konstytucjami. O wiście, niektóre z nich są osobiste i nie używa się jako precedensów, ponieważ nie tego chce cesarz. Bowi że komuś za zasługi okazał życzliwość, lub jeśli na kc karę nałożył, albo jeśli komuś w sposób bezprzykła aby byli tacy, co publicznie interpretują prawo, którym przez cesarza zostało przyznane prawo udzielania odpowiedzi. Nazywano ich prawoznawcami, a ich wszystkich zdania i poglądy mają taką moc, że sędziemu nie wolno jest odstąpić od ich odpowiedzi, jak to zostało postanowione w konstytucjach. 9. Prawem niepisanym jest to, co zostało zatwierdzone przez stosowanie. Albowiem długotrwałe zwyczaje, zatwierdzone przez zgodę stosujących je, przybierają postać prawa. 10. I nie jest rzeczą niewłaściwą uważać, że prawo obywatelskie dzieli się na dwa rodzaje, ponieważ jego początki wydają się wywodzić z instytucji dwóch społeczności obywatelskich, a mianowicie ateńskiej i lacedemońskiej. W tych bowiem społecznościach obywatelskich przyjęte było postępować tak, że Lacedemończycy to, czego przestrzegali jako ustaw, raczej powierzali pamięci, Ateńczycy zaś pilnowali się tego, co znaleźli napisane w ustawach. 11, Naturalne zaś prawa, które u wszystkich narodów jednako są zachowywane, a ustanowione przez jakąś boską opatrzność, pozostają zawsze stałe i niezmienne. Te zaś, które ustanowiła sama sobie społeczność obywatelska, zwykły często się zmieniać, albo przez milczącą zgodę na to ludu, albo przez wydanie później innej ustawy. 12. 5 Wszelkie zaś prawo, którym się posługujemy, dotyczy albo osób, albo rzeczy, albo postępowań (i) po- ius honorarium. 19 wództw *. Lecz najpierw zajmijmy się osobami, bowi na nic jest znajomość prawa, jeśli nie zna się osób, < których zostało ustanowione. o PRAWIE OSÓB 6 A najogólniejszy oto podział co do prawa osób jest t że wszyscy ludzie są albo wolni, albo niewolni. 1. Woln< zaś, od której nazywają się wolnymi, jest naturalną zd nością czynienia tego, co się komu podoba, o ile nie j to wzbronione siłą lub przez prawo. 2. Niewola jest stytucją prawa narodów, za pomocą której wbrew natu: ktoś, zostaje poddany pod władzę innego jako właś cielą. 3. Niewolnicy zaś biorą nazwę od tego, że nacze dowódcy rozkazują sprzedawać jeńców i dlatego zwykle są oni zabijani, lecz zachowywani przy życiu**. Nazywa ich także brańcami***, ponieważ brani są ręką od w gów. 4. Niewolnicy rodzą się nimi albo się nimi sta Rodzą się z naszych niewolnic, stają się zaś albo na pc stawie prawa narodów, to jest jako jeńcy, albo na p( stawie prawa obywatelskiego, gdy człowiek wolny, n jacy więcej niż lat dwadzieścia, pozwolił się sprzed aby uczestniczyć w podziale ceny. 5. Co do stanowis niewolników, nie ma żadnej różnicy; co do wolny jest wiele różnic, są bowiem oni albo wolnourodzonyj albo wyzwoleńcami. O WOLNOURODZONYCH Wolnourodzonym jest ten, kto z chwilą urodzenia wolny, czy to jest on zrodzony z małżeństwa dwc wolnej i ojca nieznanego, ponieważ został pdczęty przygodnie. Wystarcza zaś, aby matka była wolna w chwili, gdy on się rodzi, chociażby poczęła go będąc niewolnicą. I na odwrót, jeśli poczęła będąc wolną, a następnie rodzi uczyniona niewolnicą, przyjęto, że ten, kto się rodzi, rodzi się wolny, ponieważ nieszczęście matki nie powinno szkodzić temu, kto jest w jej łonie. Stąd powstała i ta kwestia: jeśli niewolnica będąca w ciąży zostaje wyzwolona, a potem znowu uczyniona niewolnicą rodzi, czy rodzi wolnego, czy niewolnika? Marcellus utrzymuje, że rodzi się człowiek wolny, wystarczy bowiem temu, kto znajduje się w łonie, mieć wolną matkę w pośrednim czasie; i to jest prawdą. 1. Gdy zaś ktoś przyszedł na świat wolnourodzonym, nie szkodzi mu stanie się niewolnikiem i następnie wyzwolenie, bowiem bardzo wiele razy zostało ustalone, że wyzwolenie nie szkodzi prawom urodzenia. O WYZWOLEŃCACH 7 Wyzwoleńcami są ci, których wyzwolono z prawnej niewoli. Wyzwolenie zaś jest daniem wolności, bowiem jak długo ktoś jest niewolnikiem, poddany jest pod władztwo fizyczne i prawne, a przez wyzwolenie zostaje uwolniony spod tego władztwa. Ta instytucja wywodzi się z prawa narodów, bowiem według prawa naturalnego wszyscy ludzie rodzili się wolni i nie znano wyzwolenia, gdyż nie znana była niewola. Lecz gdy niewola dostała się do prawa narodów, poszło w ślad dobrodziejstwo wyzwolenia. Skoro zaś wszyscy określani byliśmy jedną 21 wspólną nazwą: ludzie, w prawie narodów zaczęły isti trzy rodzaje ludzi: wolni, ich przeciwieństwo - niev nicy, i trzeci rodzaj - wyzwoleńcy, co przestali być i wolnikami. 1. Wyzwolenie odbywa się w rozmaity s sób: albo na podstawie świętych konstytucji w przei świętszych kościołach, albo za pomocą laski, albo mięć przyjaciółmi, albo za pomocą listu, albo za pom testamentu lub jakiegokolwiek innego oświadczenia os niej woli. Lecz może niewolnikowi przypaść wolni także wieloma innymi sposobami, które zostały wpro^ dzone zarówno przez dawniejsze, jak i przez nasze k< stytucje. 2. 8 Niewolników zwykło się wyzwalać (pr: działania) właścicieli w każdym czasie, tak dalece, wyzwala się (ich) nawet w przejściu, na przykład ku pretor lub prokonsul, czy namiestnik udaje się do la lub teatru. 3. 9 Sytuacja wyzwoleńców była dawniej trojaka. Ali wiem ci, którzy zostali wyzwoleni, albo w pełniejs mierze i prawną uzyskiwali wolność oraz stawali się ot watelami rzymskimi, albo uzyskiwali ją w mniejszej mię: i stawali się Latynami z ustawy lunia Norbana, albo u; skiwali ją w mierze najmniejszej i stawali się zaliczony na podstawie ustawy Aelia Sentia do tych, co się podd (w walce). Lecz najgorsze stanowisko tych, co się podd (w walce), już od dawna przestało istnieć w praktyi zaś nazwa Latynów nieczęsto się pojawiała. Dlate też łaskawość nasza, pragnąc wszystko uzupełnić i dopi wadzić do lepszego stanu, w dwóch konstytucjach poprawiła i do poprzedniego stanu przywróciła, p nieważ od samych początków miasta Rzymu przysłu: wała jedna, zwyczajna wolność, to jest ta sama, ktć miał wyzwalający, oczywiście z tym wyjątkiem, że fc któreen sin wv7wn1flłr> stawał sift wv7.wn1eńcem. choci * VY J. li LjAiA f inną konstytucją, która jaśnieje między ustanowieniami cesarskimi. Bez żadnego rozróżnienia co do wieku wyzwolonego, wyzwalającego właściciela oraz sposobu wyzwolenia, jak to dawniej było przestrzegane, darowaliśmy wszystkim wyzwoleńcom obywatelstwo rzymskie, dodawszy także wiele sposobów, za pomocą których może być niewolnikom dana wolność razem z obywatelstwem rzymskim, jedyna, jaka teraz istnieje. VI KTÓRZY LUDZIE I Z JAKICH PRZYCZYN NIE MOGĄ WYZWALAĆ 10 Me każdemu jednak, kto chciałby, wolno dokonywać wyzwoleń. Bo ten, kto wyzwala na szkodę wierzycieli, niczego nie dokonuje, ponieważ ustawa Aelia Sentia przeszkadza (nadaniu) wolności. 1. n Wolno zaś właścicielowi, który nie jest wyplacalny, w testamencie ustanowić spadkobiercą swego niewolnika z nadaniem mu wolności, aby był wolnym i jego spadkobiercą jedynym i koniecznym, jeśli tylko nikt inny nie staje się spadkobiercą z tego testamentu albo dlatego, że nikt nie został wyznaczony spadkobiercą, albo dlatego, że ten, kto został wyznaczony, z jakiejkolwiek przyczyny nie stał się spadkobiercą. To jest właśnie przewidziane przez tę samą ustawę Aelia Sentia; i słusznie. Bardzo bowiem trzeba było zatroszczyć się o to, aby ludzie znajdujący się w potrzebie, u których nie mogło być innego spadkobiercy, mieli przynajmniej swego niewolnika jako spadkobiercę koniecznego, który zaspokoiłby roszczenia wierzycieli, albo, jeśliby tego nie 23 uczynił, aby wierzyciele sprzedali rzeczy spadkowe nazwiskiem niewolnika i zmarły nie doznał zniev 2. Takie samo jest też prawo, jeśli niewolnik został wy czony spadkobiercą bez dania wolności, co nasza l stytucja nie tylko w wypadku właściciela, który nie wypłacalny, lecz w ogólności ustanowiła z nowego hu nitarnego względu. Albowiem z samego pisemnego u nowienia (spadkobiercą) wydaje się przysługiwać ii wolność, gdyż jest rzeczą nieprawdopodobną, aby w padku, jeśli wybierający sobie spadkobiercę opi danie wolności, chciał on, by ten pozostał niewolnik i nikt dlań nie został spadkobiercą. 3. Na szkodę wierzycieli wydaje się wyzwalać albo ten, kto już w i czasie, w którym wyzwala, nie jest wypłacalny, albo i kto po dokonaniu wyzwoleń przestanie być wypłacał Wydaje się jednak przeważać pogląd, że jeśli wyzwalaj nie miał zamiaru oszukania, nie istnieje przeszkoda wolności, choć jego majątek nie wystarcza na zaspo jenie roszczeń wierzycieli. Często bowiem ludzie mi mają, że ich sytuacja majątkowa przedstawia się lep niż jest to w rzeczywistości. Przeto uważamy, że wt< istnieje przeszkoda dla wolności, gdy wierzyciele są os kani w dwojaki sposób, to jest poprzez zamiar wyz\ łającego i w rzeczy samej przez to, że majątek nie \ starcza na zaspokojenie roszczeń wierzycieli. 4. 12 Według tej samej ustawy Aelia Sentia właźcie lowi mającemu mniej niż lat dwadzieścia zezwala się wyzwalanie wyłącznie tylko laską, jeśli udowodniony l dzie wohec. rndv c/"e7wn r.(tm)> l l l wyzwuiumu, (W) wyniKaio ^z tego), że ten, kto ukończył czternaście lat życia, choć testament sporządzić może i spadkobiercę w nim dla siebie ustanowić, i zapisy pozostawić może, pók? jednak jeszcze liczy mniej niż lat dwadzieścia, wolności dać niewolnikowi nie mógł. Było to nie do zniesienia, że temu, komu dana była możność dysponowania całym majątkiem za pomocą testamentu, nie wolno było dać wolności jednemu niewolnikowi. Dlatego my zezwalamy mu niewolnikami, tak samo jak innymi rzeczami, jak zechce rozporządzać w ostatniej woli, aby także mógł dać im wolność. Lecz ponieważ wolność jest bezcenna, i dlatego starożytni zabraniali przed ukończeniem lat dwudziestu dawać wolność niewolnikowi, my, wybierając drogę pośrodku, nie mającemu lat dwudziestu zezwalamy nadanie niewolnikowi wolności w testamencie tylko, jeśli ukończył lat siedemnaście i wszedł w rok osiemnasty. Skoro bowiem starożytność dozwalała im w tym wieku występować w sądzie w interesie innych, dlaczego nie uznać także, iż stałość ich rozsądku tak ich wspiera, że mogą dojść także do dawania wolności swym niewolnikom ? VII O ZNIESIENIU USTAWY FUFIA CAN1NIA 16 Przez ustawę Fufia Caninia ustanowione zostało ścisłe ograniczenie w wyzwalaniu niewolników testamentem; co do niej uznaliśmy, że jako przeszkadzająca uzyskaniu 25- wolności i w pewien sposób zawistna, powinna być zn siona. Było bowiem dość nieludzkie dawać żywym możne obdarzania wolnością wszystkich ich niewolników (chy że jakaś inna przyczyna przeszkadzała daniu wolność umierającym zaś tę możność odbierać. O TYCH, CO SĄ OSOBAMI SWOJEGO LUB CUDZEGO PRAWA 16 Następuje inny podział co do prawa osób. Bo jed. osoby są (osobami) swojego prawa, inne są poddane prav cudzemu.17 Lecz z kolei spośród tych osób, które są podda, prawu cudzemu, jedne podlegają władzy wstępnych, im władzy właścicieli. 18 Zajmijmy się więc tymi (osobami które są poddane prawu cudzemu, bo jeżeli poznam, co to są za osoby, równocześnie zrozumiemy, które ; (osobami) swojego prawa. 19 Najpierw zaś rozpatrzrr tych, co podlegają władzy właścicieli. 1. 20 Władzy właścicieli zatem podlegają niewolnic. Ta oto władza jest (urządzeniem) prawa narodów, l u wszystkich jednako narodów możemy zauważyć, ; właściciele mają względem niewolników władzę żyd i śmierci, a cokolwiek przysparza niewolnik, to przypad jako przysporzenie właścicielowi. 2. 21 Ale teraz żądny f ludziom, którzy są pod naszym panowaniem, nie wołn bez powodu uznanego przez prawo i ponad miarę sroży się nad swymi niewolnikami, bo według konstytucji boskie go Piusa Antonina ten, kto zabił swego niewolnika be powodu, winien zostać ukarany tak samo jak ten, kt zabił niewolnika cudzego. Ale i zbyt wielka surowoś właścicieli też jest powściągana przez konstytucję tego są m0(rn rwnr^n hn ^/rmj/^wij n vnA0 rtwtf? niL?1słrtrws'li na \ dana była ich wartość; / słusznie, albowiem leży w inte resie publicznym, aby njkt nie używał źle swojej rzeczy. Słowa tego reskryptu, wysłanego do Aeliusa Marcianusa, są te: "Władza właścicieli nad niewolnikami powinna pozostać nienaruszona i żadnemu człowiekowi nie powinno być odebrane jego prawo. Jednakże leży w interesie właści cieli, aby nie odmawiano pomocy przeciwko srogości albo głodzeniu, albo nieznośnemu znieważaniu tym, któ rzy słusznie o to proszą. Dlatego też rozpatrz skargi tych spośród niewolników luliusa Sabinusa, którzy schro nili się u posągu i jeśli stwierdzisz, że byli oni traktowani surowiej, niż przystoi, albo doznali haniebnego zniewa żenia, nakaż ich sprzedać, aby nie .wrócili pod władzę właściciela. A jeśli ten Sabinus chciałby obejść moją konstytucję, niech wie, że za dopuszczenie się tego suro wiej zostanie ukarany". • : •; •• -t.,, r on. IX O WŁADZY OJCOWSKIEJ 22 Władzy naszej podlegają nasze dzieci, które spłodziliśmy w prawnym małżeństwie. 1. Małżeństwo zaś lub związek małżeński jest związkiem mężczyzny i kobiety, zawierającym w sobie nierozłączny sposób życia. 2. Prawo zaś władzy, które mamy nad dziećmi, jest właściwe obywatelom rzymskim (nie ma bowiem żadnych innych ludzi, którzy by mieli nad swoimi dziećmi taką władzę, jaką my mamy). 3. Tak więc ten, kto z ciebie i żony twojej się rodzi, jest pod twoją władzą. Także ten, kto z syna twojego i jego żony się rodzi, to jest twój wnuk i wnuczka. Również 27 pod twoją władzą są prawnuk i prawnuczka i kole. inni. Jednakże ten, kto / córki twojej się rodzi, nie j pod twoją władzą, lecz pod władzą jego ojca. O MAŁŻEŃSTWIE Prawne małżeństwo zawierają ci obywatele rzyms którzy łączą się ze sobą zgodnie z przepisami prą mężczyźni będąc dojrzali, kobiety mogące już roc dzieci, czy to są oni głowami rodziny, czy dziećmi p ległymi władzy ojcowskiej; jednak dzieci podle władzy ojcowskiej - o ile mają zezwolenie wstępny pod których władzą się znajdują. Albowiem żarów rozsądek obywatelski, jak i naturalny przekonuje, tak powinno się dziać do tego stopnia, że postanowię wstępnych musi nastąpić pierwej. Stąd powstała kwes czy córka chorego umysłowo może wyjść za mąż, a syn chorego umysłowo się ożenić? Ponieważ co do sj opinie się różniły, została opublikowana nasza decyj którą zostało dozwolone, aby, podobnie jak córka un słowo chorego, także syn umysłowo chorego mógł i wtrącenia się ojca związać się małżeństwem w spo podany przez konstytucję. 1.z3 Nie wszystkie jednak (kobiety) wolno nampojmov za żony, bo od pewnych małżeństw musimy się powstr mać. 24 Między tymi bowiem osobami, które zajmują wzg dem siebie stanowisko wstępnych tudzież zstępnych, m żeństw zawierać nie można, .na przykład między ojc i córką, albo między matką i synem, albo między dziadki i wnuczką, albo między babką i wnukiem, i tak bez og niczenia. A jeśliby osoby takie współżyły z sobą, powie się, że zawarły małżeństwo niegodziwe i kazirodcze. A \ lut) zstępnymi, mc u^f,^ ^^ ..Ł-_^ tak dalece, że nawet po rozwiązaniu przysposobienia to samo pozostaje (treścią) prawa. Tak więc tej (kobiety), która stalą się dla ciebie przez przysposobienie córką lub wnuczką, nie będziesz mógł pojąć za żonę, chociażbyś ją od podległości (względem ciebie) uwolnił. 2. 2B Między tymi także osobami, które są złączone pokrewieństwem w linii bocznej, przestrzega się czegoś podobnego, ale nie tak ściśle. 26 Oczywiście bowiem zabronione jest małżeństwo między bratem i siostrą (bez względu na to), czy urodzili się z tego samego ojca i tej samej matki, czy (pochodzą) od jednej z tych dwu (osób). Lecz jeśliby (kobieta) jakaś stała się dla ciebie przez przysposobienie siostrą, jak długo oto trwa przysposobienie, małżeństwo między tobą a nią nie może oczywiście istnieć; kiedy przysposobienie natomiast ulegnie rozwiązaniu przez uwolnienie (jej) od podległości władzy ojca, będziesz mógł ją pojąć za żonę. Ale też jeżeli ty zostaniesz uwolniony od tej podległości, nic nie stoi na przeszkodzie małżeństwu. Dlatego jest rzeczą zgodnie ustaloną, że jeśli ktoś chce przysposobić zięcia, powinien przedtem uwolnić spod władzy ojcowskiej swoją córkę, a jeśli ktoś chce przysposobić synową, musi przedtem uwolnić spod władzy ojcowskiej syna. 3. 27 Bratanicy lub siostrzenicy nie wolno pojąć za żonę. Lecz także i wnuczki brata lub wnuczki siostry nikt nie może pojąć za żonę, chociaż są one krewnymi w czwartym stopniu. Albowiem czyjej córki pojmować za żonę nie wolno, tegoż i wnuczki się nie zezwala. Lecz uważa się, że nie istnieje przeszkoda, abyś pojął za żonę córkę tej kobiety, którą twój ojciec przysposobił, bowiem ani według prawa obywatelskiego, ani według prawa naturalnego nie jest z tobą spokrewniona. 4. Dzieci zaś dwóch braci lub dwóch sióstr, lub brata i siostry, mogą się pobrać. 5. 28 Takoż ciotki z ojca strony, nawet 29 przysposobionej, pojmować za żonę nie wolno, i tal ciotki z matki strony, ponieważ uważane są za zajmuj miejsce wstępnych. Z tego samego powodu prawdą je że zabrania się brać za żonę siostrę dziadka i sios babki. 6. 29 Z szacunku dla powinowactwa konieczne y powstrzymanie się od małżeństwa z niektórymi kob tami. Tak oto pasierbicy lub synowej brać za żonę i wolno, ponieważ obie zajmują miejsce córki. Oczywiśc należy to rozumieć w ten sposób: jeżeli byla synową l pasierbicą. Albowiem póki jeszcze jest synową, to j< póki jeszcze trwa w związku małżeńskim z twoim synei z innego powodu pojąć jej za żonę nie możesz, poniew< ta sama (kobieta) nie może być wydana za mąż za dwó (mężczyzn). Dalej, jeśli jest twoją pasierbicą, to j" jeśli jej matka jest z tobą w związku małżeńskim, dlate; nie możesz jej pojąć za żonę, ponieważ nie wolno j< mieć w tym samym czasie dwóch żon. 7. Również r wolno jest pojmować za żonę teściowej i macochy, p nieważ zajmują miejsce matki, co tak samo znajdu zastosowanie dopiero kiedy stosunek powinowactwa zosta rozwiązany. Inaczej, jeśli jeszcze jest macochą, to jes jeśli jeszcze jest w związku małżeńskim z twoim ojcen zabrania się tobie wziąć ją za żonę na podstawie ogólnej" przepisu prawa, że ta sama kobieta nie może być związai. małżeństwem z dwoma mężczyznami. Tak samo, jeś jest jeszcze twoją teściową, to jest, jeśli jeszcze jej córk pozostaje w związku małżeńskim z tobą, dlatego przi szkadza to małżeństwu, że dwóch żon mieć nie możes: 8. Syn zaś- męża z innej żony i córka żony z innego męż albo na odwrót, ważnie zawierają małżeństwo, choćb mieli brata lub siostrę zrodzonych z później zawarteg małżeństwa. 9. Jeśli twoja żona po rozwodzie córkę z ir nego poczętą urodziła, ta nie jest twoją pasierbicą, luli? nus jednak powiada, że od tego rodzaju małżeństwa należ się powstrzymać. Albowiem, chociaż zaręczona z syner siMBjspod BU 'uiajod '{/CzfodsM. o5[jAj ospfo feaopj z zoaj 'oAvejd zgzjd 9uoraojqBz ojAą 9iu fsiuuifEuAą fejoj^ z OM}sii9Zfi3ui 'fgujo/tt A}9iqo>[ z Auozpcuz }S9f opj 'uaj OUIES 5[^x "Bofo 5zpE{M pod Atieppod i fepisfgiui Apsj B5[uopo •BU AtiozDEiizgzjd afejsoz uisłod 'uiAMBJdsiu ra9i5{09izp ofepSą oj^[ 'usj jsaf OII^BJ^ -dzpoiM (źj) pod mu3zpvMOjdM l}[v%3\n ymipdC utdjod 'mudzpojn IUĆMS od nzt>J po i/3t(udź)SM ćzpnfM iwtf[S^ipod (lumąoso) dis bfojs 3iu Azjoi-y 'ludźtsz p aż 'dis vzwpz snz rfpdiyditf Ts -gj izp oyof ajS po •ĆUMzddiu tsdf }3Mt>u uo ztfpS 'nofo bfotu diu mo 32 lźis afniu -Kzud oq '3iupo8<(z3d vfizood mfjmu i/3t(jpty 'p ł>s twiyof '%>{SA\oofo SzpBjM o izpoifo ij^gf 'irai^j fes zo9{ '•eofo <(zpv{M bfoS^ipod diu 'nyzbtMz o§3tyt>} z źis bzpoj oo 'p utajaz 'nS-BSOd Illt? 'O§9I5[SU9Z{BUI n?(ZfelMZ TUB '•BA\1SU9Z{BUI ITO '6uoz IUB 'EzSui BUI 9iu zi '5is BZ^Avn 'KAzofeod 5is Xoso 9UOIUOjq1BZ "TI 'fU3l -OA\Z/[A\ IJ^EJSOZ BJJSOIS 'M1SU9ZJ-BIU nfBZpOJ 0§9} pO 9IS fefnUlXzj|SMod XZJOJ5[ '10 uigMBjd z fgiupoSz i [giMpSEfM. fefndgjsod 3z>[BUp3f '%IIOOOBUI jsaf 9iu uiaofo z BuozoSi^z SBZ 'feAYOiiAs jsaf sra naszej konstytucji, z chwilą sporządzenia' dokumei posagowego zostaje poddany pod władzę ojca. To są: nasza konstytucja dała i innym zrodzonym z tegoż w żeństwa. O PRZYSPOSOBIENIACH 32 Nie tylko jednak rodzone dzieci, zgodnie z tym, powiedzieliśmy, podlegają naszej władzy, lecz te równi które przysposabiamy. 1. 33 Przysposobienie zaś dokon się w dwojaki sposób: albo za pomocą reskryptu ces skiego, albo zarządzeniem urzędnika. 34 Za pomocą < cyzji cesarskiej przysposabiamy tych lub te, którzy J które są (osobami) swojego prawa. Ta odmiana przyspo hienia nazywa się przysposobieniem przez pytania *. 'A rządzeniem urzędnika przysposabiamy tych lub te, kto podlegają władzy wstępnych, (niezależnie od tego) \ zajmują pierwszy stopień (pośród) zstępnych, tak " syn i córka, czy dalszy, tak jak wnuk(i) wnuczka, prawnuk prawnuczka. 2. Lecz dzisiaj na podstawie naszej kons tucji, gdy syn podległy władzy ojcowskiej dany jest pr rodzonego ojca w przysposobienie osobie postrom prawa władzy rodzonego ojca bynajmniej nie uleg zniweczeniu, nic nie przechodzi na ojca z przysposobię i nie jest on pod jego władzą, choć prawa dziedziczę beztestamentowego są mu przez nas przyznane. J zaś ojciec rodzony swego syna oddaje w przysposobię nie osobie postronnej, łecz dziadkowi macierzyste syna lub, gdy sam ojciec rodzony uwolniony został sj władzy ojcowskiej, nawet dziadkowi ojczystemu, a zbiegają się zarówno prawa z urodzenia, jak i z przysposobienia, prawo ojca z przysposobienia, powiązane węzłem urodzenia i wzmocnione prawnym sposobem przysposobienia zostaje zachowane nienaruszone, tak że przysposobiony jest i w rodzinie, i pod władzą takiego ojca z przysposobienia. 3. 35 Gdy zaś na podstawie cesarskiego reskryptu przez pytania przysposabia się niedojrzałego, zezwala się na przysposobienie po roz-. poznaniu sprawy i bada się powód przysposobienia, czy jest właściwy i leży w interesie niedojrzałego. Przysposobienie zaś przez pytania dokonywane jest pod pewnymi warunkami, to jest, że przysposabiający da poręczenie funkcjonariuszowi publicznemu, to znaczy notariuszowi, iż jeśli niedojrzały umrze przed osiągnięciem dojrzałości, zwróci jego majątek tym, którzy, jeśliby przysposobienie nie było dokonane, doszliby do spadku po nim. Dalej, nie inaczej może przysposabiający przez pytania uwolnić ich spod władzy, jak tylko jeśli po rozpoznaniu sprawy okażą się godni uwolnienia i wtedy zwraca ich majątek. Lecz jeśliby ojciec umierając wydziedziczył go, albo bez słusznego powodu go uwolnił, nakazuje się, aby pozostawił mu czwartą część swego majątku, oczywiście oprócz majątku, który przyniósł ojcu z przysposobienia i korzyści uzyskanych dlań z tego majątku później. 4. Nie wolno jest młodszemu przysposabiać starszego, przysposobienie bowiem naśladuje naturę i jest potwornością, by syn był starszy od ojca. Musi więc ten, kto czyni kogoś synem przez pytania lub (zwykłe) przysposobienie, być od niego starszy o okres pełnej dojrzałości, to jest o lat osiemnaście. 5. Wolno zaś przysposobić także na miejsce wnuka lub wnuczki, albo na miejsce prawnuka lub prawnuczki i dalej, chociażby ktoś nie miał syna. 6. Zarówno więc cudzego syna ktoś na miejsce wnuka 3 - Instytucje Justyniana 3ii może przysposobić, jak i wnuka na miejsce syna. 7. L jeśli ktoś przysposabia na miejsce wnuka albo jako n zrodzonego z tego syna, którego już przysposobił, a jako niby z tego, którego jako rodzonego ma pod s władzą, w tym wypadku także syn musi się na to zgod, aby mu, wbrew woli, nie został przydany spadkobie domowy. Lecz przeciwnie, jeśli dziadek daje w przys sobienie wnuka ze swego syna, nie jest konieczne, by się na to zgodził. 8. W wielu zaś sprawach ten, kto zos .przysposobiony zwyczajnie lub przez pytania, upod niony jest do tego, kto urodził się z prawnego małż stwa. Dlatego jeśli ktoś osobę nie będącą postror przysposobił za pomocą reskryptu cesarskiego lub pr pretorem albo namiestnikiem prowincji, może ją od< w przysposobienie innemu. 9. 3" Lecz i to jest wspo obu (rodzajom) przysposobienia, że i tacy również, nie mogą płodzić (dzieci), jakimi są bezpłodni, nn przysposabiać, kastraci zaś nie mogą. 10. 37 Kobiety ta nie mogą przysposabiać, ponieważ rodzonych dzieci mają pod (swą) władzą. Lecz z laski cesarza, dla po< szenia po stracie dzieci, n ogą przysposabiać. 11. 38 H ściwe temu przysposobieniu, którego dokonuje się pr święte oświadczenie, jest to, że jeśli ten, kto dzieci pod władzą, odda się w przysposobienie przez pytai nie tylko sam się poddaje pod władzę p'zysposabiając przez pytania, lecz także dzieci jego stają się (osobai podległymi władzy tamtego tak, jak wnuki. Tak też i bo August nie wcześniej przysposobił Tyberiusza, niż przysposobił Germanicusa, a to dlatego, by bezpośred po dokonanym przysposobieniu, zaczął być Germani wnukiem Augusta. 12. Stara tradycja podaje, że u Kat< słusznie jest napisane, iż je; ;i niewolnicy zostają przys W JAKI SPOSÓB GAŚNIE PRAWO WŁADZY 39 Popatrzmy teraz, w jaki sposób ci, co są poddani cudzemu prawu, są spod tego prawa uwalniani. 40 A w jaki sposób są oto niewolnicy uwalniani spod władzy właściciela, możemy wywnioskować z tego, cośmy wyłożyli uprzednio o wyzwalaniu niewolników. 41 Ci natomiast, co podlegają władzy wstępnego, stają się po jego śmierci (osobami) swojego prawa. Ale tutaj się wprowadza rozróżnienie, bo po śmierci ojca oczywiście zawsze się stają synowie i córki (osobami) swojego prawa, po śmierci dziadka natomiast nie zawsze się stają wnukowie i wnuczki (osobami) swojego prawa, lecz (tylko) wtedy, gdy po śmierci dziadka nie mają popaść znów pod władzę swego ojca. Tak więc, jeśli w chwili śmierci dziadka żyje ich ojciec i podlega władzy (swego) ojca, wtedy stają się po zgonie dziadka (osobami) podległymi władzy swego ojca. Jeżeli natomiast w tym czasie, gdy umiera dziadek, tamten albo już nie żyje, albo wyszedł był spod władzy ojca, wtedy oni, ponieważ pod jego władzę popaść nie mogą, stają się (osobami) swojego prawa. 1. 42 Skoro ten zaś, kto z powodu jakiejś zbrodni został wygnany na wyspę, traci obywatelstwo, to wynika z tego, że ponieważ zostaje on w ten sposób wyłączony z liczby obywateli rzymskich, jego zstępni przestają podlegać jego władzy tak, jak gdyby nie żył. Z takiego samego powodu także, jeśli ten, kto podlega władzy wstępnego, zostanie 35 wygnany na wyspę, przestaje (on) podlegać władzy ws nego. Ale ci, którzy z łaski cesarskiej zostali przywróć odzyskują pod każdym względem swoje poprzednie nowisko. 2. Wstępni zaś zesłani na wyspę zacho\> władzę nad swymi zstępnymi i odwrotnie, zesłani zst< pozostają pod władzą wstępnych. 3. Uczyniony za ] niewolnikiem przestaje mieć dzieci pod swą wła> Za karę zaś niewolnikami czynieni są ci, którzy są zywani na pracę w kopalni oraz ci, których rzuca na pastwę dzikim zwierzętom. 4. Jeśli syn podległy wh ojcowskiej pełni służbę wojskową lub zostaje senato lub konsulem, pozostaje pod władzą ojca, albowiem słi wojskowa ani godność konsularna nie uwalnia syna s władzy ojca. Jednakże na podstawie naszej konstyi najwyższa godność patrycjatu z chwilą przyznania cesarskim dokumentem uwalnia spod władzy ojcows Albowiem któż mógłby znieść, aby ojciec, drogą u nienia spod władzy, mógł uwolnić syna z więzów sw władzy, a majestat cesarski nie był zdolny wyjąć s władzy innego tej osoby, którą dla siebie za ojca wyb 5. 43 Jeśli wrogowie wezmą wstępnego (do niewoli, chociaż staje się (on) niewolnikiem wrogów, położenie prc zstępnych jednak pozostaje w zawieszeniu przez wz na prawo powrotu, ponieważ ci, których wrogowie w (do niewoli), jeśli powrócą, odzyskują wszystkie dc prawa. Przeto ten, kto powrócił (z niewoli), będzie z: nych miał pod władzą, ponieważ prawo powrotu w wadzą fikcję, że ten, kto został wzięty (do niewoli) p wrogów, zawsze znajdował się w państwie. Jeśliby . -- _"-UJ. JL^UŁ uważa, się, ze także ten, kto po pokonaniu wrogów został im odebrany, wraca za próg. 6. ** Ponadto także przez uwolnienie (ich) od (podległości) władzy ojca przestają zstępni podlegać wladzy wstępnych. Lecz to uwolnienie od podległości władzy ojca dawniej odbywało się albo zgodnie ze starodawnym przepisem ustawy przez dokonywanie obrzędów pozornej sprzedaży i oddzielających je wyzwoleń, albo na podstawie reskryptu cesarskiego. Nasza zaś przezorność i to na lepsze konstytucją przekształciła tak, że gdy została usunięta dawna fikcja, wstępni udają się wprost do właściwych 'sędziów lub urzędników i swoich synów lub córki, wnuków lub wnuczki i kolejno dalej, spod swojej władzy wypuszczają. A wtedy, na podstawie edyktu pretora, w stosunku do majątku tego syna lub córki, wnuka lub wnuczki, który został wyzwolony albo która została wyzwolona, udziela się wstępnemu tych samych praw, które przyznaje się patronowi co do majątku wyzwoleńca. Ponadto, jeśli syn lub córka, albo inni są niedojrzałymi, na podstawie wyzwolenia tenże wstępny uzyskuje nad nimi opiekę. 7. K-Trzeba zaś, byśmy zauważyli, że jest (sprawą) swobodnego uznania tego, kto będzie mial pod * postliminium. ** limen. *** post. 37 władzą syna i wnuka (zrodzonego) z niego lub wnuc syna oto wypuścić spo'd władzy, wnuka natomiast wnuczkę zatrzymać pod władzą, lub odwrotnie, syna zatrzymać pod władzą, wnuka natomiast lub wnu< wyzwolić (będziemy uważali, że to samo zostało powiedz także o prawnuku lub prawnuczce), albo wszystkich ucz (osobami) swojego prawa. 8. Lecz także jeśli ojciec s; którego ma pod swą władzą, rodzonemu dziadkowi pradziadkowi zgodnie z naszymi konstytucjami co tego wydanymi daje w przysposobienie, to jest, bn sam w dokumencie sporządzonym przed właści sędzią daje temu wyraz, w obecności i przy braku spr wu tego, kto jest przysposabiany, i w obecności t kto przysposabia, gaśnie wtedy prawo władzy rodzo ojca, przechodzi zaś na tego rodzaju ojca z przysposobi co do osoby którego, jak przedtem powiedzieli przysposobienie jest najpełniejsze. 9. To zaś należy dzieć: że jeśli synowa twoja z twojego syna poć a syna potem uwolnisz albo oddasz w przysposób podczas ciąży twojej synowej, niemniej ten, kto się z rodzi, pod twoją władzą się rodzi; że jeśli został poć po uwolnieniu lub przysposobieniu, zostaje poddany władzę swego uwolnionego ojca lub pod władzę dzić z przysposobienia; 10. i że ani rodzeni, ani przysposo zstępni w żaden sposób nie mogą zmusić wstępi by wypuścił ich spod swej władzy. O OPIEKACH 46 Przejdźmy teraz do innego podziału. Bo spośród osób, które nie podlegają władzy ojca, jedne pódl sam się oronić. 2. Opiekunami są więc ci, którzy mają tę moc i władzę, i właśnie od tego biorą swą nazwę. Tak więc opiekunami nazywani są jako opiekujący się i obrońcy, podobnie jak opiekunami budowli nazywani są ci, którzy opiekują się świętymi budowlami. 3. 48 Dozwolą się więc wstępnym na wyznaczenie testamentem opiekunów dla niedojrzałych zstępnych, których mają pod władzą. Dzieje się to w każdym wypadku, jeśli chodzi o syna lub córkę. Jednakże 49 dla wnuków i wnuczek dopiero wtedy zstępni mogą wyznaczyć opiekunów testamentem, gdy po ich śmierci mają nic popaść (oni) znów pod władzę swego ojca. Tak więc, jeśli twój syn podlegać będzie w chwili twojej śmierci twojej władzy, wnuki (zrodzone) z niego nie będą mogły opiekuna mieć z twojego testamentu, chociaż podlegały twojej władzy, dlatego oczywiście, że po twojej śmierci mają one popaść znów pod władzę swego ojca. 4. 50 Skoro zaś w wielu innych sprawach są pogro-bowcy uważani za już (wcześniej) urodzonych, (to) w tej sprawie też przyjęto, że dla pogrobowców można wyznaczać opiekunów testamentem tak samo, jak dla (dzieci) już urodzonych, byleby tylko byli (oni) w takim położeniu, że gdyby się urodzili za życia wstępnych, to staliby się ich spadkobiercami domowymi i osobami podległymi ich władzy. 5. Lecz jeśli uwolnionemu spod władzy synowi został przez ojca testamentem wyznaczony opiekun, powinien on zostać zatwierdzony dscyzją namiestnika prowincji w każdym wypadku, to jest bsz badania spra wy. 39 cyjne jest nazwą prawa, stosunek pokrewieństwa (nc rolnego) natomiast nie przez wszelkie rodzaje uszczuf nią (praw) jednostki * ulega zmianie, ponieważ wzg obywatelski może unicestwiać stosunki obywatelsku oto prawa, (stosunków) naturalnych natomiast żarów nie może. XVI O USZCZUPLENIU PRAW JEDNOSTKI 64 Jest zaś uszczuplenie (praw) jednostki prżerni poprzedniego stanu.-A następuje ono w sposób troje albo jest największe bowiem uszczuplenie (praw) iednos albo mniejsze, które niektórzy nazywają, średnim, c najmniejsze. 1. 65 Największe jest uszczuplenie (prt jednostki (wtedy), kiedy ktoś traci równocześnie i oby telstwo, i wolność. To przytrafia się tym, którzy stają niewolnikami za karę wskutek surowości wyroku, e wyzwoleńcom zasądzonym jako niewdzięczni wobec tronów, albo tym, co pozwalają się sprzedać, aby u stniczyć w podziale ceny. 2. 66 Mniejsze czyń śre> Jest uszczuplenie (praw) jednostki (wtedy), kiedy traci obywatelstwo, (a) zachowuje wolność, co przytrafia temu, komu zabroniono przystępu do. wody i ognia, •< temu, kto został wygnany na wyspę. 3. " Najmnie jest uszczuplenie (praw) jednostki (wtedy), kiedy za wuje się i obywatelstwo, i wolność, lecz ulega zmi r.-.j~~nu. oi^ uajwięKsze v uszczuplenie (praw) jednostki, także i stosunek pokrewieństwa (naturalnego) przestaje istnieć, jak na przykład wskutek stania się niewolnikiem przez któregoś z krewnych (naturalnych); nawet jeśli zostanie wyzwolony, nie odzyska pokrewieństwa (naturalnego). Także jeśli ktoś został wygnany na wyspę, więzy pokrewieństwa (naturalnego) ulegają rozwiązaniu. 7. 6S Kiedy zaś opieka należy do krewnych agnacyjnych, nie należy ona równocześnie do wszystkich, ale tylko do tych, którzy są najbliżsi stopniem, albo, jeśli są tego samego stopnia, do tych wszystkich. XVII O USTAWOWEJ OPIECE PATRONÓW 59 Na podstawie tej samej ustawy XII tablic opieka nad wyzwoleńcami i wyzwolenicami należy do patronów i ich zstępnych, która to opieka też jest nazywana ustawową, nie dlatego jednak, że się w tej ustawie wyraźnie stanowi co do tej opieki, lecz dlatego, że została przyjęta (ona) przez wykładnię tak, jak gdyby była wprowadzona słowami ustawy. Wlaśnie przez to bowiem, że ustawa była nakazała, aby spadki po wyzwoleńcach i wyzwolenicach, gdyby zeszli ze świata bez pozostawienia testamentu, należały do patronów lub ich zstępnych, uznali dawni (prawnicy), że ustawa była postanowiła, iż należy do nich także (sprawowanie) opiek, ponieważ nakazuje również, żeby ci sami krewni 43 agnacyjni, których powołuje do dziedziczenia, byli opiekunami, i ponieważ zazwyczaj tam, gdzie jest kórz ze spadku, musi być też ciężar opieki. Dlatego zaś n wimy "zazwyczaj", ponieważ jeśli kobieta wyzwala r dojrzałego, ją samą powołuje się do dziedziczenia, pode: gdy opiekunem jest inna osoba. XVIII O USTAWOWEJ OPIECE WSTĘPNYCH 60 Na wzór (opieki sprawowanej przez) patronów wp wadzono inną jeszcze opiekę, która też jest nazywc ustawową. Albowiem, jeśli ktoś uwalnia spod władzy sy lub córkę, wnuka lub wnuczkę z syna i kolejno dalej, n dojrzałych, będzie ich opiekunem ustawowym. XIX O POWIERNICZEJ OPIECE Jest także 61 inna opieka, która nazywa się powiernic! Albowiem, jeśli wstępny syna lub córkę, wnuka lub wnucz i kolejno dalej, niedojrzałych, uwolni spod władzy, U2 skuje ustawową opiekę nad nimi. Po jego śmierci, je są zstępni płci męskiej, stają się oni powierniczymi op kunami swoich dzieci, albo brata, albo siostry i inny 7Ster>TlVch_ Alft no śmiprri natrnna Hf>Harv>rrr\ nrńpbrmt ALBO O TYM, KTÓRY BYŁ WYZNACZANY NA PODSTAWIE USTAWY JULIA ET T1TIA 62 Jeśli ktoś w ogóle żadnego nie miał opiekuna, wyznaczany był dla niego w mieście Rzymie na podstawie ustawy Atilia przez pretora miejskiego i większość trybunów ple-bejskich opiekun, w prowincjach natomiast - przez namiestników prowincji na podstawie ustawy lulia i Titia. 1. 63 Lecz także jeśliby opiekun był wyznaczony testamentem pod warunkiem albo od oznaczonego terminu, dopóki warunek albo termin pozostawał w zawieszeniu, można było wyznaczyć (innego) opiekuna na podstawie tychże ustaw. Takoż jeśliby (opiekun) został wyznaczony bez zastrzeżeń, dopóki nikogo nie było jako spadkobiercy z testamentu, dopóty można było występować z prośbą o (innego) opiekuna na podstawie tychże ustaw. Przestawał on być opiekunem, jeśli spełnił się warunek, nadszedł określony czas albo pojawił się spadkobierca. 2. M Także gdy przez wrogów został opiekun wzięty (do niewoli), proszono o (innego) opiekuna na podstawie tychże ustaw. Przestawał on być opiekunem, jeśli ten, kto został wzięty (do niewoli), powrócił w granice państwa, po powrocie (jego) bowiem odzyskiwał (on) opiekę na podstawie prawa powrotu. 3. Lecz zaprzestano dawania na podstawie tych ustaw opiekunów dla niedojrzałych po tym, jak naj- 45 pierw konsulowie zaczęli na podstawie zbadania spra dawać opiekunów niedojrzałym obojga płci, a następi pretorowie - na podstawie konstytucji. Albowiem wy wymienione ustawy nie zawierały wcale postanowień do wymagania od opiekunów poręczenia bezpieczeńst majątku osoby niedojrzałej, ani co do zmuszania or. kunów do wykonywania opieki. 4. Lecz my posługuje się takim prawem, iż w Rzymie prefekt miasta albo prę zgodnie ze swą jurysdykcją, w prowincjach zaś namiestni na podstawie zbadania sprawy mianują opiekunów, al czynią to urzędnicy na polecenie namiestników, j< majątek niedojrzałego jest niewielki. 5. My zaś nai konstytucją zmniejszając tego rodzaju trudności łudź zarządziliśmy, aby, jeśli majątek osoby niedojrzałej l niepełnoletniej ma wartość do 500 solidów, przez obrońc miast razem z najczcigodniejszym biskupem tegoż mias albo przez inne osobistości publiczne, to jest urzędnikc albo jurydyka miasta Aleksandrii byli mianowani op kunowie lub kuratorowie, z obowiązkiem dania ustav wego zabezpieczenia zgodnie z przepisem tejże kons tucji, to jest na ryzyko tych, którzy je przyjmują. 6. 65 Odpowiada zaś prawu naturalnemu, że niedojrż podlegają opiece, by tym, kto nie jest pełnoletni, kierów opieka drugiego. 7. 66 Skoro więc opiekunowie prowac sprawy osób niedojrzałych męskiej pici lub żeńskiej, sk dają im po (osiągnięciu) dojrzałości rozliczenie w postęp waniu opiekuńczym. ,-, jesn nie ma miejsca przyzwolenie opiekuna, tylko ci, z którymi dokonują czynności, stają się zobowiązani, a niedojrzali nie stają się zobowiązani nawzajem. 1. Jednakże nie inaczej jak tylko za przyzwoleniem opiekuna mogą objąć spadek, prosić o przyznanie posiadania majątku spadkowego, wziąć spadek na podstawie powiernictwa, chociażby spadek przynosił zysk i nie narażał na żadną szkodę. 2. Opiekun zaś, będąc obecny przy samej czynności, jeśli uważa, iż jest to korzystne dla niedojrzałego, powinien natychmiast udzielić przyzwolenia. Przyzwolenie udzielone po pewnym czasie lub listownie jest bezskuteczne. 3. 67 Jeśli postępowanie ma toczyć się pomiędzy opiekunem a niedojrzałym, ponieważ sam opiekun nie może udzielić przyzwolenia w swojej (własnej) sprawie, nie jest ustanawiany, jak dawniej, opiekun pretorski, lecz zamiast niego wyznacza się kuratora i z jego udziałem prowadzone jest postępowanie, po przeprowadzeniu którego przestaje być kuratorem. XXII i . W JAKI SPOSÓB KOŃCZY S] Ę OPIEKA M Niedojrzali i niedojrzałe uwalniają się spod opieki, gdy stają się dojrzali. Dawni prawnicy chcieli oceniać dojrzałość osób płci męskiej nie tylko według lat, lecz 47 li: takie według stanu ciała. Nasz zaś majestat uznał za gi czystości moralnej naszych czasów, aby to, co wzgl^ kobiet zostało uznane za bezwstydne przez przód] a mianowicie oględziny ciała, rozciągnąć także na o płci męskiej. Dlatego też przez ogłoszenie świętej konsty zarządziliśmy, iż dojrzałość u osób płci męskiej zac się natychmiast po ukończeniu czternastego roku ż pozostawiając z kolei dobrze ustanowiony staroda przepis co do osób płci żeńskiej, że po ukończeniu c nastu lat uważane są za zdolne do rodzenia dzieci. 1. Op kończy się także, jeśli zostają przysposobieni przez tania jeszcze niedojrzali lub zostają wygnani na w> także jeśli niedojrzały popada w niewolę lub zostaje w: (do niewoli) przez wrogów. 2. Lecz także jeśli opk został wyznaczony testamentem aż do spełnienia pewnego warunku, dzieje się to, że przestaje być opieku z chwilą spełnienia się warunku. 3. W podobny śpi kończy się opieka z chwilą śmierci opiekunów lub dojrzałych. 4. Także przez • takie uszczuplenie (pi jednostki (doznane przez) opiekuna, wskutek kto: następuje utrata jego wolności lub obywatelstwa, prze; istnieć każda opieka. Jednakże wskutek najmniejs: uszczuplenia (praw) jednostki (doznanego) przez c kuna, następującego na przykład, jeśliby się oddał w p "sposobienie, przepada tylko ustawowa opieka, zaś nie przepadają. Ale uszczuplenie (praw) jedne -*rL*rrf f /l f\TT\ O f"" •"%-§" -~~.*v"-ł.iAV W li/. jednak, nie daje się w testamencie, lecz ten, którego dano, jest zatwierdzany dekretem pretora lub namiestnika. 2. Niepełnoletni nie otrzymują kuratora wbrew swej woli, z wyjątkiem wypadku procesu, bowiem kurator może zostać dany także dla określonej sprawy. 3. Chorzy umysłowo i marnotrawcy, chociażby mieli więcej niż dwadzieścia pięć lat, znajdują się jednak pod kuratelą agna-tów na podstawie ustawy dwunastu tablic. 69 Lecz zwykle w Rzymie prefekt miasta lub pretor, a w prowincjach namiestnik, daje dla nich kuratorów na podstawie zbadania sprawy. 4. Lecz i dla umysłowo upośledzonych, głuchych i niemych oraz chronicznie chorych, ponieważ nie mogą oni podołać swoim sprawom, muszą być dani kuratorowie. 5. Czasem zaś i niedojrzali podlegli opiece otrzymują kuratorów, na przykład jeślj. opiekun ustawowy nie nadaje się do sprawowania opieki, gdyż dla osoby mającej opiekuna nie może zostać dany opiekun. Także jeśli opiekun dany testamentem, albo przez pretora lub namiestnika nie nadaje się do sprawowania zarządu, jednakże nie prowadzi interesów oszukańczo, zwykle dodaje się mu kuratora. Również w miejsce opiekunów, którzy nie na zawsze, lecz na pewien czas wymawiają się od sprawowania opieki, zwykło się dawać kuratorów. 6. Jeśli zły stan zdrowia lub inna konieczność przeszkadza opiekunowi w tym, by mógł prowadzić interesy 49 4 - Instytucje Justyniana niedojrzałego, a ten jest nieobecny albo jest dziec pretor lub ten, kto rządzi prowincją, dekretem ustar jako prowadzącego sprawy, kogoś dowolnie wybr przez opiekuna na jego ryzyko. XXIV O PORĘCZENIU OPIEKUNÓW I KURATORÓW 70 By majątek podopiecznych (osób) płci męskiej skiej, jak i tych, którzy lub które podlegają kurate był jednak zużywany albo umniejszany przez opie* tudzież kuratorów, czuwa pretor (nad tym), żeby i kunowie, i kuratorowie dawali co do tego poręi 71 Lecz tak nie jest bez wyjątków, bo zarówno opiel wyznaczonych testamentem nie zmusza się do teg dawali poręczenie, ponieważ ich rzetelność i gór zostały ocenione przez samego testatora. Także opie wie dani na podstawie zbadania sprany nie są obc poręczeniem, ponieważ ich wybrano jako nadającyc 1. Lecz jeśli testamentem lub na podstawie zbadania wy dani są dwaj (opiekunowie) lub więcej, mo/i jed proponować danie poręczenia co do zabezpieczenia szkodami osoby niedojrzałej lub niepełnoletniej i przyznane pierwszeństwo w stosunku do współopi lub współkuratora, aby sam prowadził interesy, albc współopiekun ofiarując poręczenie wysunął się niego i on sam prowadził interesy. Tak więc sam pr; nie może domagać się dania poręczenia od swego \ opiekuna lub współkuratora, lecz powinien to ; i. iMaiezy zaś wiedzieć, że nie tylko opiekunowie i kuratorowie są odpowiedzialni za prowadzenie interesów wobec niedojrzałych, małoletnich i innych osób, lecz że istnieje także dodatkowe powództwo przeciw tym, co przyjmują poręczenie, mogące dostarczyć ostatecznej ochrony. Dodatkowe powództwo przyznaje się przeciwko tym, którzy albo wcale nie zatroszczyli się o to, aby opiekunowie lub kuratorowie dali poręczenie, albo dopuścili do nieodpowiedniego poręczenia. Na podstawie zarówno odpowiedzi uczonych prawników, jak i konstytucji cesarskich rozciąga się to także na spadkobierców osób przyjmujących poręczenia. 3. W tych konstytucjach mówi się też wyraźnie, że jeśli opiekunowie lub kuratorowie nie dadzą poręczenia, mogą być do tego zmuszeni przez zajęcie rzeczy, 4. Nie będzie odpowiadał z tego powództwa prefekt miasta, ani pretor, ani namiestnik prowincji, ani ktokolwiek inny, komu przysługuje prawo dawania opiekunów, lecz tylko ci, którzy zwykle wymagają poręczenia. XXV O WYMAWIANIACH SIĘ Opiekunowie i kuratorowie wymawiają się z różnych przyczyn, najczęściej zaś ze względu na dzieci, czy to będące pod władzą, czy uwolnione spod władzy. Albowiem 4. 51 w Rzymie mający troje, w Italii czworo, a w ] cjach pięcioro żyjących dzieci mogą się wymówić t wowania opieki lub kurateli tak, jak w wypadkach powinności, gdyż zostało przyjęte, że opieka i ' są powinnościami publicznymi. Dzieci przyspo: nie przynoszą tej korzyści, natomiast oddane w p sobienie przynoszą tę korzyść rodzonemu ojcu. wnuki z syna przynoszą korzyść, wstępując w swego ojca, z córki zaś (wnuki) nie przynoszą kc Tylko dzieci żyjące przynoszą korzyść przy wyma się od powinności opieki lub kurateli, zmarłe nic noszą korzyści. Ale powstała kwestia, czy prz korzyść, jeśli zginęły na wojnie. Zostało ustało tylko te przynoszą korzyść, które zginęły w bitwie, się bowiem, że ci, którzy ponieśli śmierć dla pa przez chwałę swą żyją wiecznie. 1. Także boski I jak zapisano w protokołach narad semestralnych, wiedział reskryptem, że ten, kto prowadzi sprawy f cesarskiego, na czas ich prowadzenia- może wyj się od sprawowania opieki lub kurateli. 2. Tak którzy są nieobecni ze względu na interes państwa, niani są od sprawowania opieki lub kurateli. Rć jeśli byli już opiekunami lub kuratorami, a potem z się ich nieobecność ze względu na interes państwa, niani są od sprawowania opieki lub kurateli dok nieobecni ze względu na interes państwa, a tymczt wyznaczany jest na ich miejsce kurator. Jeśli pow podejmują znowu ciężar opieki i nie mają roku wól jak to napisał Papinian w piątej księdze odpow bowiem ten okres (zwolnienia) mają powołani do śpi się, zarządzili reskryptem, że ze względu na ubóstwo należy udzielić zwolnienia, jeśli ktoś może udowodnić, iż nie jest sposobny do udźwignięcia nałożonego ciężaru. 7. Zwolnienie następuje także z powodu złego stanu zdrowia, sprawiającego, że ktoś nie może prowadzić nawet swoich własnych spraw. 8. Podobnie boski Pius zarządził reskryptem, że ma być zwolniony ten, kto nie umie czytać; chociaż i ci, którzy czytać nie umieją, mogą wystarczyć do prowadzenia interesów. 9. Również jeśli przez wrogość ojciec testamentem dał kogoś jako opiekuna, samo to daje mu możność wymówienia się, tak jak przeciwnie nie są zwalniani ci, którzy ojcu przyrzekli, że będą wykonywać opiekę nad niedojrzałymi. 10. Boscy bracia zarządzili reskryptem, że nie należy udzielać zwolnienia temu, kto posługuje się tylko tym (argumente*m), że nie był znany ojcu niedojrzałych. 11. Wrogość, którą ktoś przejawiał w stosunku do ojca niedojrzałych lub niepełnoletnich, jeśli była śmiertelna i nie miało miejsca pojednanie, zazwyczaj zwalnia od opieki. 12. Także jeśli ktoś doznał zakwestionowania swego stanu przez ojca niedojrzałych, zwalniany jest od opieki. 13. Również mający więcej niż siedemdziesiąt lat może wymówić się od sprawowania opieki lub kurateli. Nie mający lat dwudziestu pięciu dawniej byli też zwalniani. Naszą zaś konstytucją jest im zabronione staranie się o stanowisko opiekuna lub > kuratora, tak * Lucjusz Werus i Marek Aureliusz 53 że zwolnienie nie jest potrzebne. Tą konstytucją z ga się, aby ani niedojrzały, ani niepełnoletni nie b woływany do sprawowania opieki ustawowej, albi byłoby rzeczą niewłaściwą, aby ci, co do których wia< że potrzebują obcej pomocy w prowadzeniu swoich i są pod rządami drugich, podejmowali opiekę lub telę nad innymi. 14. Tego samego należy przesti co do żołnierza, aby nawet jeśli chce, nie został do czony do wykonywania powinności opiekuna lub tora. 15. Także gramatycy, retorowie i lekarze w R: oraz ci, którzy w swym ojczystym kraju wykonują zawód i mieszczą się w ustalonej dla nich liczbie,. zwolnienie od sprawowania opieki lub kurateli. 16. Jeśli ten, kto chce się wymówić, ma wiele u: wiedliwień, lecz niektórych z nich nie udowodnił, zabrania się mu w wyznaczonym czasie posłużyi innymi. Ci, którzy chcą się wymówić, nie wnoszą o łania, lecz bez względu na to, jakiego są rodzaju ( kunami), to jest w jaki sposób zostali dani jako kunowie, jeśli mieszkają w granicach setnego kam milowego od tego miejsca, gdzie zostali dani jako kunowie, powinni się wymówić w ciągu kolejno liczo pięćdziesięciu dni od chwili, w której się dowie< o tym; jeśli zaś mieszkają poza setnym kamieniem i wym - w czasie obliczonym na każde dwadzieścia po jednym dniu i ponadto dni trzydziestu. To zaś, powiedział Scaevola, powinno się obliczać tak, aby było mniej niż dni pięćdziesiąt. 17. Danego zaś opiel uważa się za wyznaczonego dla całego majątku. 18. kto sprawował nad kimś opiekę, nie jest zmuszan sprawowania lii że zwolnienie nie jest potrzebne. Tą konstytucją z ga się, aby ani niedojrzały, ani niepełnoletni nie t woływany do sprawowania opieki ustawowej, alb byłoby rzeczą niewłaściwą, aby ci, co do których wia że potrzebują obcej pomocy w prowadzeniu swoich i są pod rządami drugich, podejmowali opiekę lub telę nad innymi. 14. Tego samego należy przesl co do żołnierza, aby nawet jeśli chce, nie został d czony do wykonywania powinności opiekuna lub tora. 15. Także gramatycy, retorowie i lekarze w I oraz ci, którzy w swym ojczystym kraju wykonuj zawód i mieszczą się w ustalonej dla nich liczbie zwolnienie od sprawowania opieki lub kurateli. 16. Jeśli ten, kto chce się wymówić, ma wiele wiedliwień, lecz niektórych z nich nie udowodn zabrania się mu w wyznaczonym czasie posłuż innymi. Ci, którzy chcą się wymówić, nie wnoszą łania, lecz bez względu na to, jakiego są rodzaju kunami), to jest w jaki sposób zostali dani jako kunowie, jeśli mieszkają w granicach setnego ka milowego od tego miejsca, gdzie zostali dani jako kunowie, powinni się wymówić w ciągu kolejno lic^ pięćdziesięciu dni od chwili, w której się dowi o tym; jeśli zaś mieszkają poza setnym kamieniem wym - w czasie obliczonym na każde dwadzieśc po jednym dniu i ponadto dni trzydziestu. To ZŁ powiedział Scaevola, powinno się obliczać tak, a! było mniej niż dni pięćdziesiąt. 17. Danego zaś op: uważa się za wyznaczonego dla całego majątku. 18 O PODEJRZANYCH OPIEKUNACH I KURATORACH Należy wiedzieć, że oskarżenie o przestępstwo podejrzanego postępowania (opiekuna) wywodzi się z ustawy XII tablic. 1. Dane jest zaś prawo usuwania podejrzanych opiekunów w Rzymie pretorowi, a w prowincjach ich namiestnikom i legatowi prokonsula. 2. Wskazaliśmy, kto może rozpoznawać sprawę o podejrzane postępowanie (opiekuna) a teraz rozpatrzmy kwestię, które osoby mogą stać się podejrzane. I zaprawdę mogą (stać się podejrzani) wszyscy opiekunowie, czy to są testamentowi, czy nie. lecz są innego rodzaju opiekunami. Dlatego nawet jeśli opiekun jest ustawowy, może być oskarżony. A co wtedy, jeśli jest patronem? Tutaj należy powiedzieć to samo, bylebyśmy tylko pamiętali, że należy oszczędzać dobre imię patrona, chociażby miał on być usunięty jako podejrzany. 3. Następnie trzeba nam rozpatrzyć, kto może podejrzanych oskarżyć. Należy wiedzieć, że ta skarga jest jak gdyby publiczną, to jest dostępną dla wszystkich. I nawet dopuszcza się do niej kobiety na podstawie re-skryptu boskiego Sewera i Antonina, lecz tylko te, które nieodparcie wiedzione przywiązaniem do tego przystępują, jak na przykład matka. Mogą także (oskarżyć) mamka lub babka, może i siostra. Lecz jeśli będzie także jakaś inna kobieta, u której pretor stwierdzi, że ma skłonność do przywiązania i nie wykraczając poza obyczajność płci, lecz wiedziona przywiązaniem, nie może znieść 85 ozotre^nzso gz ugid giirep zazjd oj5[ ' Zld '3IA\IIUIEp[ IAVOUI OJ ipzaf '•BITIBUI^ BUzA/A oAq feSoui giu •BAVjs9qn npoMod z aż /WBJS (un?[9ido) sAjo;>[ r[S9f zoaq *oi d ołj^f Xj5iunsn oXq gzoui 'OSIM y 'OBpgzjds 5is gfnzBJf BJO^Jn5[ niU^BJOAYOd Od 'I5[O{MZ 5[9}1T>ISAV niU9ZSJO§ LąojSgp oo 'oj -B '(mm^pido) ogaf n^jfefeui giu^p^is w 5is ^zp^MoidM oSgpzjfopaiu gz 'Buiuojuy i BjgM §9I5[SOq UI9JSI[ JS9f 9UOZ9ZJJSBZ 'BIU^UlAzjjn I5[pOJS BUZ^M s/ią AjSoui nui9{BZjfop9iu Aq'B '(oj o izpoqo 5}S BIMBJS 9IU Un5[9ldO Sy{jOJ5[ IJS9f 'g TlIU9ZJOUin 3iUBA\od9jsod guBZjfopod o sgooad '{a-euin JojHJn5[ un5[9ido uigjod u 'Xj5/ozsM fBjsoz nuigu^zjfgpod pfeza^z •em-ef&faoyAjA 5is nui z gmpoSz 'suozouo^z SIU-BJS oj i>[odop '^UBŹafgpod o^^f \od z i^sgf 'feAVB{S od z oj 9is oj^js ejsoz 'ndSjspod SBZ /{j9iunsQ '9 SIUZOEZ ofetmsn o§ •BUZOUI 's^aido o^MOMBids IUIUBZ zt 'szsid snu-Bijni szugj zos^j 's ^•ef 'yCupoBjd^M jssf z^iooqo '5>[9ido 19IU OJ5J 'U9J JS9f SBZ UlAUBZjfgpOJ '§ 'UI 'graBModajsod auBzjfspod o o psndop 'i{ Księga druga h -li- O PODZIALE RZECZY 1 W poprzedniej księdze wyłożyliśmy prawo (dotyczi osób. Teraz z i/rnijmy się rzeczami, które bądź wch< w skład naszego majątku, bądź znajdują się poza nas majątkiem. Niektóre bowiem według prawa n ralnego są wspólne wszystkim, niektóre są public niektóre należą do zbiorowości*, niektóre są nic a większość należy do jednostek, które nabywają je na nych podstawach, jak to się z tego, co niżej podane, ol 1. Zatem na podstawie prawa naturalnego wsj wszystkim są te rzeczy: powietrze i woda płynąca i rze, a przez to i brzegi morza. Nikomu nie zabrani więc dostępu do brzegu morza, jeśli tylko powstrzym od wchodzenia do posiadłości wiejskich, grobo'\ i budynków, ponieważ nie są one podległe prawu naro tak jak morze. 2. Wszystkie zaś rzeki i porty są pub! i dlatego prawo łowienia ryb w portach i rzekacł wspólne wszystkim. 3. Brzeg morski rozciąga się d dokąd sięga największy przypływ zimowy. 4. Uży brzegów rzecznych, podobnie jak i samej rzeki, publiczne z mocy prawa narodów. Przeto wolno każ przybić do nich statkiem, przywiązywać liny do i tam wyrosłych, składać tam jakiś ładunek, podobn żeglować po samej rzece, lecz własność ich należy do piasek. 6. Należą do zbiorowości, a nie do jednostek, na przykład znajdujące się w miastach takie rzeczy, jak teatry, stadiony i tym podobne oraz jakieś, inne, jeśli stanowią wspólną własność miasta. 7. 2 Niczyimi są' rzeczy święte i otoczone czcią i uświęcone, bowiem 3 to, co podlega prawu boskiemu, nie przynależy do niczyjego majątku. 8. * Święte są (te rzeczy), które z dopełnieniem właściwych obrzędów i przez naczelnych kapłanów zostały poświęcone Bogu, jak na przykład święte budynki i dary, które z dopełnieniem właściwych obrzędów zostały ofiarowane na służbę Bożą. Te także naszą konstytucją zakazaliśmy zbywać lub zastawiać, z wyjątkiem dla sprawy wykupu jeńców. Jeśli zaś ktoś mocą własną jakąś rzecz ustanowił sobie jako świętą, nie jest świętą; lecz świecką. Miejsce, na którym święte budowle zostały wybudowane, nawet po zburzeniu budowli pozostaje nadal święte, jak to napisał także Pa-pinian. 9. 5 Otoczonym czcią czyni miejsce każdy mocą swej woli, gdy grzebie w miejscu, które jego jest, zmarłego. W stanowiącym współwłasność miejscu czystym * nie wolno bez zgody współwłaściciela pogrzebać zmarłego. We wspólnym zaś grobowcu nawet wbrew woli pozostałych współwłaścicieli wolno pochować. Także jeśli istnieje użytkowanie przysługujące innej osobie, uznaje się, że właściciel nie może uczynić miejsca otoczonym czcią, chyba że zgodzi się na to użytkownik. Pochować w cudzym miejscu wolno za zgodą właściciela i chociażby zgodził * tj. gdzie nikt nie został pogrzebany. 59 •9BJOUBS S9I t zpvu o§9AVj pods dis aiuyiułdu. svz ^L) 'utdAOZpvu >M; pod afojsozod lyodop 'fapdop gfoMj vz suvzvM.n (ZOZStldOp 9IU 'fEIZp9lMOp id o/Cq 9ZOUJ 'A\o>[Bid 'Btu j§ /fapno BU BZOBJ^AY oi Xzo 'gpunjg UIIOMS ra t SOJ5 /CZO '-BIU9ZOBUZ 9i5[tzp O 5fS I[S9f 9pBuzXzjd n>[pfeszoj oggui^jn^u 9iAve}spod TSU oj oiu js9f oiupgzadn oo 'ra9iA\oq o; JtóopojBU e/v\E.id d i nzjoui M. 'dizpbj vu 8 Sts fezpoi 9ao;?[ "Bjizpojz rarjfzpnj >O§XAV 09IM. >[BX ui9iM.oq OSOUS^M OJ5I M 'MBJSn pSjZO 91 I Z91 pfe)g -BłS-BIOI MOJnttl Op tisojs AV BAVjsd5jS9zjd so§9i>[Bf 9is Aqjipsndop fałqvs[ l Bip [OJ91UIS BJBJf ;S9f BUOIMOUBJSn ZBM9IUOd '9UOO rla ir.h 7mieszano razem, całć ziarna, które były własnością jednego z was, za waszą zgodą stały się wspólną własnością. Jeżeli zostało ono zmieszane przypadkowo, albo Titius zmieszał je bez twej zgody, uważa się, że nie jest wspólne, ponieważ poszczególne ziarna zachowują nadal swoje indywidualne istnienie i nie bardziej w tych wypadkach zboże staje się wspólne, niż byłoby uważane za wspólne stado, jeśli bydło Titiusa zostałoby zmieszane z twoim bydłem. Lecz jeśli jeden z was dwóch to całe ziarno zatrzyma, drugiemu przysługuje powództwo rzeczowe o ilość jego ziarna, a uznanie sędziego obejmuje to, by ocenił, jakie ziarno do kogo należało. 29. Gdy ktoś na swoim gruncie buduje z cudzego materiału, on sam uważany jest za właściciela, ponieważ przypada gruntowi wszystko, co na nim zostało wybudowane. Jednakże nie tak dalece, aby ten, kto jest właścicielem materiału, przestawał być jego właścicielem. Ale tymczasowo nie może domagać się jego wydania, ani w tej sprawie nie może wystąpić z roszczeniem o okazanie ze względu na ustawę XII tablic, w której postanowiono, aby nikt nie był zmuszany do wyjmowania cudzej belki włączonej do jego budowli, lecz w wyniku powództwa zwanego powództwem o włączoną belkę uiścił za to podwójną wartość. (Nazwą zaś belki oznacza się wszystkie materiały, z których się buduje). Przewidziane to zostało dlatego, aby nie było konieczne niszczenie budynków. Lecz jeśli z jakiejś przyczyny budynek zostaje zburzony, może właściciel materiału, jeśli nie otrzymał jeszcze podwójnej wartości, domagać się jego wydania i wystąpić z rosz- 65 5 - Instytucje Justyniana czeniem o okazanie. 30. I odwrotnie, jeśli ktoś na cu gruncie zbudował dom ze-swego materiału, dom n do tego, do kogo należy grunt. Jednak w tym wyr. właściciel materiału traci jego własność, ponieważ i: się, że z jego woli został zbyty, o ile wiedział, że b na cudzym gruncie. Dlatego też, chociażby dom 5 zburzony, nie może domagać się wydania matę Oczywiście, jest rzeczą pewną, że jeśli przeciwko 1 kto będąc w posiadaniu gruntu dom zbudował, właś gruntu występuje z roszczeniem, że dom należy do r a nie uiszcza ceny materiału i wynagrodzenia rzemi ków, można go odeprzeć zarzutem działania podstęp o ile ten, kto budował, był posiadaczem w dobrej w Albowiem wiedzącemu, że grunt jest cudzy, może być pisana wina, że zuchwale budował na tym gruncie, c rym wiedział, że należy do innego. 31. Jeśli Titius i roślinę zasadzi na swoim gruncie, będzie należała do i I odwrotnie, jeśli Titius swoją roślinę zasadzi na gr Maeviusa, roślina będzie należała do Maeviusa, tylko, w obu wypadkach, zapuściła korzenie. Zanir zapuści korzenie, pozostaje własnością tego, do kt należała. Do tego zaś stopnia wskutek zapuszczeni; rzeni przez .roślinę zmienia się własność w stosunk niej, że jeśli do drzewa sąsiada ziemia Titiusa tak tyka, że w jego grunt zapuszcza korzenie, mówim drzewo staje się własnością Titiusa. Rozsądek bowiei pozwala, aby drzewo było uważane za należące d 2,9 'ł[dn>[ junaS azasi/w faiąop M 'EpppsBf/w BZ {EZB/vvn ppsEfM f9ofep9q sra Aqoso po so:p[ i[S9f •LL npoMod z owzppMod dfnSnfsfajd jpsgp iMOpra 'pAVO[t!UIBU 0})f sosap BU jiosaruin o}5[ 'usj dzudiM fduąop M (lysdp) uudz3vpvisod frfq oi/]<() <(qd[<(q 'oSsud^jspod viut>pizp uidinzjmz Ąj^dpo OBJSOZ [Spin dizpźą 'ofpiMOpUi vu n^tvpt(M ifayod diu <(qi}S9f 'nypndrfM oj turfjpty M '3UZ3iSojvuv OMjzppMod i>[S9p rMopppSE{A\ 5is gfep gz 'o^a/ z DI/IUĆM '{BMOpraBU oi>[ 'U9j zEjąo -BpBisod SBZ ;/^ć>/ -oSdud^spod muojntzp (vu pb/SzMj zdZłd Auopppo pe(q fSptu dizpźą 'ł fDMfayod dm v 'IBMOJBUI^U o§ ojJi 'U9; Z si qn{ 'ai9iA\oq jssf 9uzs9iŁag 'nipiMoi oj gzsdgi oXq dis 9fepX/w UIBU zos^ -gossp j^q ouo /Lq 5f9iM{O>f9iJ[Bf 'ojpiA\o{Bai g ruuj •njprMoiBia Bp^d^zjd B>(S9p zr 'fefeuigiuui fgzpno BU gftifEureu soj^ fjsgf *f>f '9Zj9iM pjqop 9?oai l is oiuoiq 9JS9f 9IU XuiUIE§J9d Oq[B 9fO/ńZ 9Z 'UI3IU3ZOZSOJ Z IMOStlfllJ, tjsgf zogq -9iq9p zosi ' otrzymał z tytułu darowizny lub innej przyczyny u przez prawo, na podstawie naturalnego rozsądku z przyjęte, że pożytki, które zebrał, należą do niego za u i troskę. Dlatego, jeśli potem pojawia się właściciel maga się wydania gruntu, nie może występować z rc niem o zużyte przez tamtego pożytki. Temu zai świadomie cudzy grunt posiadał, nie jest przyzna samo. Tak więc zmusza się go do zwrotu wraz z gr także pożytków, chociażby zostały zużyte. 36. Te kogo należy użytkowanie gruntu, nie inaczej sta właścicielem pożytków, jak gdy sam je zebrał. F jeśliby umarł, gdy pożytki już były dojrzałe, ale j nie zostały zebrane, nie należą one do jego spadkobif lecz nabywane są przez tego, komu przysługuje wła Prawie to samo mówi się także o dzierżawcy g 37. Do pożytków z bydła należy także jego płód, poć jak mleko, włosie i wełna. Tak więc jagnięta, k< cielęta i źrebaki na podstawie prawa naturalnego n miast stają się własnością użytkownika. Płód za wolniey nie jest zaliczany do pożytków, a więc do tego, komu przysługuje własność. Wydawało s widm niedorzeczne, aby człowiek zaliczany był d żytków, podczas gdy natura przeznaczyła wszystk żytki dla ludzi. 38. Lecz jeśli ktoś ma użytkowanie użytkownik obowiązany jest dokonać podstawienia z chówku na miejsce sztuk padłych, jak uważał także nus. Również na miejsce uschłych Winorośli lub inne powinien podstawić. Albowiem powinien wła pielęgnować i używać tak, jak dobry ojciec ro 39. Skarb, który ktoś w miejscu do niego nale znalazł, boski Hadfian trzvmaiac się naturalnej słus do skarbu cesarskiego, potowa naiezy uo mcgu, a. pMiwyycł do skarbu cesarskiego lub miasta. 40. Rzeczy są dla nas nabywane na podstawie prawą naturalnego także przez wydanie. Albowiem nic nie odpowiada bardziej naturalnej słuszności, jak to, że należy zatwierdzać postanowienie właściciela chcącego prze* nieść własność swej rzeczy na innego. Przeto, jakiego-* kolwiek rodzaju byłaby rzecz materialna, może być wydana, a wydana przez właściciela - zostaje zbyta. Także grunty obciążone stałą daniną i zmiennym podatkiem w tenże sposób są zbywane. 15a Nazywane są zaś gruntami obciążonymi stalą daniną i zmiennym podatkiem grunty, które leżą w prowincjach, a między którymi i gruntami italskimi na podstawie naszej konstytucji nie ma żadnej różnicy. 41. Jeśli też jakieś rzeczy są wydawane z tytułu darowizny lub posagu, lub z jakiejkolwiek innej przyczyny, bez wątpienia następuje przeniesienie ich własności. Sprzedane zaś i wydane, nabywane są przez kupującego nie inaczej, jak tylko jeśli ten uiścił sprzedawcy cenę albo w inny sposób go zaspokoił, na przykład przez danie poręczyciela lub zastawu. Jest to wprawdzie przewidziane także w ustawie XII tablic, jednakże słusznie powiada się, że to wynika również z prawa narodów, to jest z prawa naturalnego. Lecz jeśli ten, kto sprzedał, zaufał uczci-wości kupującego, należy powiedzieć, iż rzecz staje się; natychmiast własnością kupującego. 42. Nie ma zaś żadnego znaczenia, czy sam właściciel wydaje rzecz; komuś, czy z jego woli ktoś inny. 43. Z tego powodu,, jeśli komuś zostało powierzone przez właściciela swobodne prowadzenie interesów i ten w związku z tymi interesami rzecz sprzedał i wydał, czyni ją własne otrzymującego. 44. Czasem jednak i bez wydania s wola wystarcza właścicielowi do przeniesienia własr rzeczy, na przykład, jeśli ktoś rzecz, którą tobie użj lub wynajął, albo dał na przechowanie, tobie sprzeda daruje. Chocia*ż bowiem z tego tytułu jej tobie nie wyd przez samo jednak to, że pozwala, by była twoją, nat1 miast nabywana jest przez ciebie własność tak, jak gc z tego tytułu rzecz została wydana. 45. Także jeśli sprzedał towary złożone na przechowanie w skła< skoro tylko wręczył kupującemu klucze od składu, p nosi własność towarów na kupującego. 46. Co wie czasem nawet woja właściciela mająca na względzie os nieokreśloną przenosi własność rzeczy: oto na przyk pretórowie i konsulowie, którzy rzucają w tłum podai nie wiedzą, kto z tłumu któryś z nich złapie, a jedn ponieważ chcą, żeby to, co ktoś złapie, było jego, naty miast czynią go właścicielem. 47. Z tego powodu wyd się słuszne także, iż jeśli ktoś zawłaszcza rzecz, która j uważana za porzuconą przez właściciela, natychmi staje się jej właścicielem. Uważa się zaś za porzucone co właściciel porzucił w tym nastawieniu, aby nie należ* do jego rzeczy i dlatego natychmiast przestaje być właś cielem .tego. 48. Inaczej przedstawia się sprawa co do ty rzeczy, które podczas burzy morskiej są wyrzucane c ulżenia okrętowi, te bowiem dalej należą do właścicit ponieważ jest oczywiste, że są one wyrzucane nie w ty nastawieniu, że ktoś ich mieć nie chce, lecz aby łatwj mu było wraz z samym okrętem uniknąć niebezpiecze stwa morskiego. Z tego powodu, jeśliby ktoś te rzecz wyrzucone przez fale lub w samym morzu znalazłsz z chęci zysku zabrał, popełniłby kradzież. Uważa si iż niewiele różnią się one od tych, które niepostrzeżen dla właścicieli spadają z jadącego wozu. ,"L,""/ lumc są ie, Których dotknąć nie można, jak to jest z rzeczami, które polegają na uprawnieniu, jak spadek, użytkowanie, zobowiązania zaciągnięte w jakikolwiek sposób. Inie ma znaczenia, że spadek obejmuje rzeczy materialne, i plony pobierane z gruntu są materialne i to, co nam się należy z jakiegoś zobowiązania, jest przeważnie materialne, jak na przykład grunt, niewolnik, pieniądze. Bo samo u-prawnienie do dziedziczenia i samo uprawnienie do użytkowania, i samo uprawnienie (wynikające) z (cudzego) zobowiązania jest niematerialne. 3. Do tej samej grupy należą prawa gruntów miejskich i wiejskich, nazywane także służebnościami. III O SŁUŻEBNOŚCIACH Prawa gruntów wiejskich są te: przechód, przegon, droga i wodociąg. Przechód jest to prawo chodzenia i przechodzenia dla człowieka, lecz nie jest to także prawo przepędzania zwierząt pociągowych lub przejazdu wozem. Przegon jest to prawo przepędzania zwierząt pociągowych i przejazdu wozem. Tak więc ten, kto ma przechód, nie ma przegonu, a kto ma przegon, ma także i przechód i może z niego korzystać nawet bez zwierząt pociągowych. Droga - to prawo chodzenia, przepędzania, przejazdu i przechodzenia, albowiem droga zawiera w sobie i przechód, i przegon. Wodociąg - to prawo doprowadzenia wody przez cudzy grunt. 1. Służebnościami gruntów miej- 71 II! skich są służebności, które są zmazane z budyr Dlatego mówi się o nich jako o służebnościach gr miejskich, ponieważ wszystkie budynki nazywaj nieruchomościami miejskimi, choćby były wybud< w posiadłości wiejskiej. Dalej, służebności gruntów skich są te: że sąsiad ma podtrzymywać ciężar bu< sąsiada; że w jego mur wolno będzie sąsiadowi W] belkę; że ktoś ma przyjąć lub nie ma przyjąć do i budynku lub na swój plac 18a ściek lub okap i że nie ma wznosić budynku wyżej, żeby nie zasłaniał ś} sąsiadowi. 2. Niektórzy uważają, że do służebności tów wiejskich słusznie zaliczone są :• służebność czerj wody, dopuszczenia bydła do wody, prawo wypas wypalania wapna, kopania piasku. 3. Dlatego zaś te służebności nazywają się gri wymi, ponieważ bez gruntu nie mogą być ustanów Nikt bowiem inny nie może nabyć służebności gi miejskiego lub wiejskiego, jak tylko ten, kto ma g ani nie należy się ona od kogokolwiek innego, niż kto ma grunt. 4. Jeżeli ktoś chce ustanowić jakieś pi dla sąsiada, powinien tego dokonać za pomocą niefor nych porozumień i formalnych przyrzeczeń. Może t ktoś w testamencie spadkobiercę swego zobowiązać niewznoszenia budynku wyżej, aby nie zasłaniał o budynku sąsiada, albo do zezwolenia, aby ten wpi belkę w mur lub do przyjmowania kapiącej z dachu w< albo żeby pozwolił mu na przechodzenie przez gr przepędzanie zwierząt pociągowych i przejazd wozem doprowadzenie wody z gruntu. IV O UŻYTKOWANIU Użytkowanie jest prawem używania cudzych rze i pobierania z nich pożytków bez naruszenia substai rzeczy. Jest to prawo na rzeczy materialnej: jeśli ta 72 użytkowanie, spadkobierca ma samą własność, a zapisobierca - użytkowanie. I przeciwnie, jeśli zapisuje grunt z odjęciem użytkowania, zapisobierca ma samą własność, spadkobierca zaś - użytkowanie. Także można zapisać jednemu użytkowanie, a drugiemu grunt, z odjęciem użytkowania. Jeśli zaś ktoś chce bez testamentu ustanowić dla kogoś użytkowanie, powinien tego dokonać za pomocą nieformalnych porozumień i formalnych przyrzeczeń. Aby jednak własności nie były całkowicie bezużyteczne wskutek odłączenia na zawsze użytkowania, uznano, że pewne sposoby powodują zgaśniecie użytkowania i jego powrót do własności. 2. Ustanawia się zaś użytkowanie nie tylko na gruntach i budynkach, lecz także na niewolnikach i zwierzętach pociągowych oraz innych rzeczach, z wyjątkiem tych, które przez samo użycie ich ulegają zużyciu, bowiem te ostatnie, zarówno ze względów naturalnego rozsądku jak i obywatelskich, nie dopuszczają użytkowania. Zaliczone są do nich: wino, oliwa, ziarno, szaty. Najbliższe im są odliczone pieniądze, albowiem przez samo użycie w ustawicznej wymianie w pewien sposób znikają. Lecz ze względów użyteczności senat uznał, że może być ustanowione użytkowanie także tych rzeczy, byle tylko z tego tytułu dane zostało spadkobiercy dostateczne zabezpieczenie. Tak więc, jeśli jest zapisane użytkowanie pieniędzy, daje się je zapisobiercy tak, aby były jego, a zapisobierca daje spadkobiercy poręczenie co do zwrotu takiej samej kwoty pieniędzy w wypadku, jeśli umrze lub dozna uszczuplenia praw jednostki. Inne także rzeczy wydawane są zapisobiercy tak, że stają się jego, lecz poręczenie daje się po dokonaniu ich oszacowania, aby, jeśli umrze lub dozna uszczuplenia praw jednostki, została zwrócona 73 d 9iu IUB 'njunj§ BpppsBjM. Bjp KMijzBpn isaf gra ) '9J/C} o gpuruS uiAi BU ?BM/(q9Zjd nui oujo^ 'ipAu ZpOO ąSZJJod BlU9fO5[OdsBZ Bip BM9ZJp I AuiOJS 'BUBIS }BIA\5[ 'MOOOMO 'M^ZJBM giUBMifen O^J/ty 5[Bf 'f9D5fM 3IU EtifS/(zjd atu 'n^unaS giuBM^zn OUIBS BUI o^ 'nragj '5s BZBA\n ui9tMo -9iuBAVO5jAzn zru uaiUMBidn '9ipqopod 5i Sn 5S OJXA qoXuiBs Boouiod •BZ09ZJ p.BU SB^M Op '5{S SlUinZOJ 'OUO BOBJMOd '5lS O{AZOU05[S 9IUBM 7n XpL) 'f? TlOBld 9IUBAVO>I^Zn J9A\BU 9IS AZ9JBU 9IU I Vi 9IS BfBIBMBZ Z9J OqjB JBZOd Z9Zjd 9UOIA\BJJS ^BJSOZ >nq I{S9f 9Z 'BUM9d BZ09ZJ ;S9f OJpBUOJ -BfOBpIIOSUOJI S BM^ZBU fXz09ZJ OSOUSBJM BA\AqBU ^lUMOJJlAzn IJ^gf ojMpo 'oqjB 'dfnpoM.od siu 5is oSdzom fguuojjsod o obfndźispo ui3iA\oq 'bpsouspjM. vpv[M oiy 'nwai fttspo vymMO)f)<(zn zgzjd 9iUBjsoz jisgf 'dtuK>M.o^)i(zn .918 &ZOUO}[ q8I -BfonjĄsUOJI BZSBU BJlMOUBJSn O? /SM '9ISBZO UlXA\pSB{AV 9AV I qosods yCMpSBJM 9M \Xzn9iu zgzjd ZBJO giupgjs r 9zs>[5iAvfBU 'ppsoupaf MBjd dnzozsn gfBZpoJ BA\p i B5[iUAvo5[^zn ojgtras zgzjd \OJ[lAzn SBZ 3IS AZOUO^ 'L •9IUBA\05JjXzn-AqiU fIAVOUB}sn oSaod 9iUBA\osojsBz zgzjd zosj '(f§9ui 9iu oiu^zon Oq) AZ09ZJ qoĄ 9Z5JBJ BlUBA\O?[lXzn ^ZJOMJS 9IU JBU9S '9UBA\OOeZSO lsoz ^B ^u 'Xz9IU9ld BJOM> B>Bł , z,c womo mu przyjmować w gościnę. on prawo mieszkać tam ze swą żoną i dziećmi oraz woleńcami i innymi osobami wolnymi, którymi po-uje się nie mniej niż niewolnikami. I odpowiednio, używanie domu należy do kobiety, wolno jej tam zkać razem z mężem. 3. Także ten, do którego należy /anie niewolnika, tylko sam może korzystać z jego y i usług i w żaden sposób nie wolno mu przenieść :o uprawnienia na inną osobę. Takie .samo, rozumie est prawo, jeśli chodzi o zwierzęta pociągowe. 4. Lecz zostało zapisane używanie bydła lub owiec, używanie może korzystać ani z mleka, ani z jagniąt, ani lny, ponieważ są zaliczone do pożytków. Oczywiście, : on używać bydła do nawożenia swego pola. Ale jeśli dla kogoś zostało zapisane lub w jakiś inny >b ustanowione prawo mieszkania, uważa się, że :st to ani używanie, ani użytkowanie, lecz jakby ja-Ddrębne prawo. Mającym to prawo mieszkania, dla :ku ich spraw i zgodnie z poglądem Marcellusa, za icą ogłoszonej naszej decyzji pozwoliliśmy nie tylko n żyć w mieszkaniu, lecz także wynajmować je i. To wystarczy powiedzieć o służebnościach, użytko-i, używaniu i prawie mieszkania. O spadkobraniu zobowiązaniach będziemy mówić we właściwych dejscach. Wyłożyliśmy ogólnie, jakimi sposobami vane są rzeczy według prawa narodów; teraz rożny, jakimi sposobami nabywa się je według prawa ^tucji i prawa obywatelskiego. 75 OZD BUOZOOJO qnj fejSpws zoazj qn[ B^giMopo oSaujoM wisod sojyf ^ąiljdC pafytfzjd nu '•diudzpaisuz 9ISBZO ULLU 3Z M oSdiu VIP diuSaią diu youpaf 'dzjdm fajgop faizpjvq u M Z32ZJ fopmsod SOIĄ <(q;)oi/3 'ćpaiyziu 2337 os 'i imp-eisod XuXzoXzjd OMBJC! zazjd foUBUzn niuaiujsr >fS[B;i IUI9IZ BU o^i^j stu iuiBqosods ituAj 9z i }B[ njssizp ip giA\X!|dn od - iraXuo9qo3ra Xzp5iui B '}B[ npSisaizp Xjdn od ioi^uo9qo AzpSiui jsaf 01 'SBZD iSnjp zazid BpBISOd BOOUIOd BZ 09IZp9ISBZ BUZOUI SBZ 9UIOqO nu '}B[ qoazjj siM^dn od paizpgjsBZ BUZOOI guioqonj 3ZI ZI '9UOZ9ZJJSBZ }S9f f9JOJ>I M '5fon}XjSUO5[ a}S9M5[ 9UOZ3IUBJ§O OjXq 9IU OM)Sf9IZpOjqOp OJ y(qB I AZ3 ^iugXzJłszoj o§9zsd9[ op Aiusipsop Xui 'tfzyszj ifoi *ynzspo op tuopppsoftH bfozowisĆM. Asgj^o SBU zgzid U9iuiXA\ oiupgzjdn 9Z 'rjBZBMn MOSBZO i[3XMO 9(zpn[ 3IUOd '9j5Mzjd OfBJSOZ OJ XpS SBZOpOJ '9IU9ZP9ISBZ i BAVXqBU 'foRSJBJI IUI9IZ BU O>H/{} qOBJB[ q90A\p Od oioqonj9iu ijsaf B 'gizpSzsM n>[OJ giM^dn od 'Biuoq9 3[9iAvio^f3piBf z qn[ /{UZIAVOJBP gzpojp M oqiB 9ZJ 'tuapppsajM isdf dz 'pwaiutu o§9JO}5i op oo BjM {Xq 9iu o}>[ 'o§9j po dZJdiM. fejąop M op[ '09; zr SVZD ioma zaz>u HOVIMVaVJSOd I H3VIN3ZaHISVZ O JKSl ZUUlUniUllC ]JI ^.C^ ujiurr^, >"t. Misi^i,^ *"ń~> -- jam złodziej albo ten, kto posiada dzięki przemocy, nie noże nabyć (rzeczy) przez zasiedzenie, (im bowiem zapędzenie nie przysługuje z innego powodu: dlatego oczywiście, że posiadają w złej wierze), ale (tego), że nikt 'nny, choćby kupił rzecz od nich w dobrej wierze, albo 5 innego tytułu otrzymał, nie ma prawa do (jej) zasiedzenia. ;2 Stąd (też) co do rzeczy ruchomych niełatwo dochodzi io tego, że posiadaczowi w dobrej wierze przysługuje za-uedzenie, bo kto sprzedał rzecz cudzą albo z innej przyczyny wydał, (ten) popełnia kradzież. 4. Lecz niekiedy jednak sprawa ta przedstawia się inaczej. Bo jeśliby spadkobierca sprzedał albo podarował, albo dał w posagu przyjmującemu w dobrej wierze rzecz użyczoną albo daną zmarłemu w najem, albo złożoną u niego na przechowanie, mniemając, że ona jest spadkowa, nie ma wątpliwości, że ten, kto otrzymał, może zasiedzieć, ponieważ ta rzecz nie uległa skażeniu przez kradzież, bo zaiste spadkobierca, który rzecz w dobrej wierze zbywa jako swoją, nie popełnia kradzieży. 5. Takoż jeśliby ten, komu przysługuje użytkowanie ustanowione na niewolnicy, sprzedał albo podarował urodzone (przez nią) dziecko, uważając je za swoją własność, nie popełnia kradzieży, bez zamiaru bowiem dokonania kradzieży nie popełnia się kradzieży. 6. Także z innych względów może się zdarzyć, że ktoś przenosi do (rąk) drugiego rzecz cudzą wolną od piętna kradzieży i powoduje, że ulega ona nabyciu przez posiadacza w drodze zasiedzenia. 7. 23 To zaś łatwiej się dokonuje, jeśli chodzi o nieruchomości: jak (na przykład) gdy jakaś osoba bez przemocy bierze w posiadanie miejsce opuszczone z po- 77 wodu nieobecności lub zaniedbania przez właścu albo dlatego, że zszedł ze świata bez pozostawienia nast( Ta osoba, choć sama posiada w złej wierze, poni< •wie, że zajęła cudzy grunt, jednakże jeśli innemu, przy jącemu w dobrej wierze, grunt przekazuje, ta rzecz r być przez niego nabyta za pomocą długotrwałego pi dania, ponieważ otrzymuje rzecz, która nie jest ani s dziona, ani wzięta przemocą w posiadanie. Odrzui został bowiem pogląd niektórych dawnych prawni! co uważali, że nastąpić może nawet kradzież gruntu miejsca, i przez konstytucje cesarskie zostało postanowi że nikomu z tych, co posiadają nieruchomości, nie pow być odbierane długie i niewątpliwe posiadanie. 8. CZE nawet rzecz kradziona lub objęta w posiadanie przen może być zasiedziana: na przykład, jeśli powraca władzę właściciela, bowiem wtedy gdy rzecz została ócz czona ze skazy, odbywa się jej zasiedzenie. 9. Rzeczy leżących do naszego skarbu zasiedzieć nie można, Papinian pisze, że gdy spadek wakujący nie został jes zgłoszony do skarbu cesarskiego, wydana kupując w dobrej wierze rzecz z tego spadku może być zasiedzi. I tak właśnie postanowili w reskryptach boski Pius < boski Sewer i Antonin. 10. Wreszcie należy wied; iż rzecz powinna być taka, aby nie miała w sobie sł i mogła być zasiedziana przez kupującego w dobrej ' rze lub przez tego, kto ją posiada z innej przyczyny uzn; przez prawo. 11. Błąd zaś fałszywego tytułu nie rodzi zasiedzę jak na przykład, jeśli ktoś, podczas gdy nie kupił, posi MM być łączone. W edykcie boskiego Marka jest postanowione, i, kto kupił od skarbu cesarskiego rzecz cudzą, może rżeć właściciela rzeczy za pomocą zarzutu procesjo, jeśli od chwili sprzedaży upłynęło pięć lat. Kon-:ja zaś boskiej pamięci Zenona dobrze zatroszczyła tych, którzy od skarbu cesarskiego w drodze sprze- darowizny lub z innego tytułu coś otrzymują, bo tychmiast mają być zabezpieczeni i okazać się zwy-imi, czy to gdy są pozywani, czy to gdy sądownie )dzą swego prawa. Przeciwko zaś najświętszemu owi aż do upływu czterech lat wolno występować zczeniem tym, którzy uważają, że przysługują im skargi z tytułu własności czy hipoteki rzeczy, które y zbyte. Nasza zaś boska konstytucja, którą nie-3 ogłosiliśmy, nawet w stosunku do tych, co z na- domu lub domu czcigodnej cesarzowej coś otrzy- postanowiła to, co odnośnie zbywania przez skarb ki w wyżej wymienionej konstytucji Zenona jest te. VII O DAROWIZNACH yra rodzajem nabycia jest darowizna. Są dwa rodzaje izny: na wypadek śmierci i nie na wypadek śmierci. rowizna na wypadek śmierci jest ta, której dokonuje względu na przewidywanie śmierci; gdy ktoś daje tak, że jeśli umrze, będzie miał ten, kto otrzymuj' zaś pozostanie przy życiu, kto darował, alb pożałuje, że mu darował, albo pierwszy umarł ten, darowano, zabierze rzecz z powrotem. Te darowiz wypadek śmierci zostały sprowadzone pod wsz względami do postaci zapisu. Bowiem podczas gc prawoznawców było niejasne, czy należy, aby tak rowizna uchodziła za podobną do zwykłej daro\ czy do zapisu, bo miała ona pewne cechy ich ofr i jedni pod pierwszą, inni znów pod drugą kate ją podciągali, zostało przez nas postanowione, ż< •ona być niemal pod każdym względem zaliczona di pisów i ma być dokonywana w formie przepisanej \ naszą konstytucję. W ogóle zaś darowizna na wyp śmierci jest wtedy, gdy ktoś chce, aby raczej on i niż ten, któremu daje i aby raczej miał ten, któremu < niż własny spadkobierca. Tak też daruje u Homera lemach Piraeusowi *. 2. Innymi darowiznami są te, które są czynione żadnej myśli o śmierci, a które nazywamy darowizn między żyjącymi. Nie mogą być one pod żadnym wz dem przyrównane do zapisów: jeśli zostały dokona nie mogą być dowolnie odwoływane. Dokonywane zaś, gdy darczyńca objawił swą wolę za pomocą pis lub bez użycia pisma, a nasza konstytucja postanowi że, podobnie jak przy sprzedaży, zawierają one w soi obowiązek wydania, tak że nawet jeśli nie zostały wydai mają najpełniejszą i doskonałą moc, a obowiązek wydar ciąży na darczyńcy. Podczas gdy poprzednio rozpora dzenia cesarzy nakazywały rejestrowanie takich darowi; w aktach publicznych, jeśli były większe niż dwieśc solidów, nasza konstytucja powiększyła tę kwotę do pięcii set solidów, którą ustanowiła jako ważną nawet bez r< jestracji i wprowadziła pewne darowizny, które zupełni * zob. Odys. 17, 78-83. .80 l ... ",.~VUYUW uia zapewnienia pełniejszej skuteczności darowizn, które wszystkie zebrać należy z naszych konstytucji co do nich wydanych. Wie-, dzieć jednak trzeba, iż choćby darowizny były najdoskonalsze, jednakże w wypadku, jeśli ludzie, którym dobrodziejstwo zostało udzielone, okazują się niewdzięczni, naszą konstytucją daliśmy darczyńcom możność odwołania tych darowizn z określonych powodów, aby ci, którzy własność swoich rzeczy na innych przenieśli, nie doznawali z ich strony jakiejś zniewagi lub uszczerbku, wyrządzonych sposobami wyliczonymi w naszej konstytucji. 3. Jest także inny rodzaj darowizn między żyjącymi, który dawnym znawcom prawa zupełnie był nieznany, potem zaś przez późniejszych boskich cesarzy został wprowadzony. Nazywał się darowizną przed małżeństwem i zawierał w sobie ukryty warunek, że wtedy darowizna będzie yażna, gdy nastąpi poN niej małżeństwo. Dlatego zaś lazywał się darowizną przed małżeństwem, że dokonywana była ona przed zawarciem małżeństwa i nigdy po eremonii małżeństwa taka darowizna nie miała miejsca. ,ecz ponieważ powiększenie posagu było dozwolone awet po zawarciu małżeństwa, boski Justyn, ojciec isz, pierwszy konstytucją swoją zezwolił, w wypadku, śli coś takiego miało się zdarzyć, na powiększenie da-wizny dokonanej przed małżeństwem także w czasie yania małżeństwa. Istniała jednakże nadal nieodpo-ednia nazwa, gdyż nazywało się przedmałżeńskim 5, co otrzymywało takie przysporzenie po zawarciu .łżeństwa. Lecz my pragnąc udoskonalić postanowienia tej mierze i starając się, aby nazwy rzeczy były odpo-dnie, postanowiliśmy, że takie darowizny nie tylko gą być powiększane, lecz także brać początek w czasie ania małżeństwa i że nie mają nazywać się one daro-nami przed małżeństwem, lecz darowiznami z powo- 81 Instytucje Justyniana SIN OS1V lS3f ON1OAS. nJWS Op 9ITIA\OSOłS •BJira|OM9IU 9U90 'AuiSIIIJSgj^O 5[Ef llAZJłO pppSEJA^OdSM I IO}SO 5lS OSOMTjąOJpOZOZS 3Z '9IZp9q pBJ 'OSOUJOM fBpBU O15[ 'U9J I '(UIOpBSBZ sdsod A\9jqM ijiMouBjsn \)§9uiXqo/Czad foiu B^p 9j9iAV oA\BJd rajAzojBjs gzjjBj 9z '%;SIA\AZOO teogzi isgf) n>js 9izp5q IOSOUJOM giunpBU i oq 'BA\łsf9izpojqop BU Z OBJSAZJO^S fegOlŁI 'OSOU|OM 9fnUJ^ZJJO OO 'U9J l •B{A\ uiiu z urażaj AofefBra i '/{ofefBpMzAM i f9J9;j[ AV ) Auistjzgj^uz i ifon^jsuo?! fozsBU feoouiod BZ o^zogjn •B '9UZ091UO>[ BZ ^UJSI^UZn '?JS/Cz {-BlSBjAzjd UIXZS •B '5pO5jzs iilsou°d M93jiuioAV9iu 3i9roiosB|A\. Aozpnj eqreu 9Z5[^ npoMod o§9f z i IOSOUJOM XuoiA\Bqzod psSzo op BUO urejsg} oqj'B I^SBJ ^ooraod BZ OSOUJOM nui jBpsu UIBS •9UBIA\BUB^Sn f 9UBZS5{9IA\Od O§9f Od 9Z5JBł Z09I 'OMJSU9Z{BUI OBZp lUBAU} 91SBZO M I iS^SOd J[Bf 9IUqOpOd 9Z 'O§91 Op sS^sod z gu^u/wpjz oyCq ^feui 9Z ZBJO BMJSUSZ^UI np ^-^.."^jcj^ i pierwsze, i drugie, postanowiliśmy, że nawet co do tych nieruchomości, które znajdują się w prowincjach, zabronione jest zbywanie albo zastawianie i ani pierwsze, ani drugie nie może następować nawet za zgodą żony, ażeby słabość płci niewiast nie była wykorzystywana ze szkodą dla ich majątku. 1.26 Przeciwnie zaś, wierzyciel może zbyć rzecz zastawioną przez nieformalne porozumienie, chociaż ta rzecz nie należy do niego. Ale to ostatnie, być może, zachodzi -jak się zdaje - dlatego, że uważa się, iż zastaw zbywany jest z woli dłużnika, który zaciągając zobowiązanie, zawarł nieformalne porozumienie, że wierzycielowi będzie wolno sprzedać rzecz zastawioną, jeśliby dług nie został uiszczony. Lecz aby wierzyciele nie mieli przeszkód w dochodzeniu swego prawa, ani :eż dłużnicy nie wydawali się łatwo tracić własności swo-ch rzeczy, konstytucją naszą został określony sposób wstępowania, za pomocą którego może odbywać się przedaż zastawu, a w jej treści dostatecznie szczodrze adbano o obie strony, zarówno,o wierzycieli, jak i o dłuż-.ików. 2. 27 Teraz trzeba nam zauważyć, że osoba w wieku iedojrzalym płci męskiej lub żeńskiej, poddana opiece, ie może zbywać żadnej rzeczy bez przyzwolenia opiekuna. Dlatego, jeśliby pożyczyła komuś pieniądze bez przyzwania opiekuna, nie zawiera zobowiązania, ponieważ nie yni pieniędzy własnością otrzymującego je. Stąd można ^chodzić wydania pieniędzy, gdziekolwiek one są. Lecz śli pieniądze, które dała jako pożyczkę, przez tego, kto otrzymał w dobrej wierze, zostały zużyte, można wnieść 83 powództwo z zapowiedzeniem *, jeśli zaś w złej można prowadzić co do nich proces o okazanie. 29 giej strony, wszystkie rzeczy mogą być osobom nie łym, poddanym opiece ważnie dane bez przyzwoleni kuna. 3° Przeto jeśliby dłużnik wypłacił pieniądze w wieku niedojrzałym poddanej opiece, konieczn przyzwolenie opiekuna, inaczej bowiem nie uwalnia długu. Lecz to także z najbardziej oczywistych pov zostało ustanowione w konstytucji ogłoszonej prz< na wniosek Tryboniana, męża najznamienitszego, stora świętego pałacu, adresowanej do adwokatów O którą postanowiono, że dłużnikowi poddanego < wolno jest uiścić dług opiekunowi lub kuratorowi sposób, że pierwej wyrok sądowy, wydany bez ża< kosztów, na to pozwoli. Po odbyciu się tego, jeśli i ogłosił wyrok, a dłużnik uiścił dług, po tego rodzą płacie ma on najzupemiejsze bezpieczeństwo. Jeśl inaczej, niż ustanowiliśmy, zostanie dokonana za a osoba poddana opiece ma pieniądze nietknięts wzbogaciła się tymi pieniędzmi i jeszcze domaga s samej kwoty, może być oddalona przez (wzgląd na rzut działania podstępnego. Jeśli jednak źle zużyła om niądze lub straciła je wskutek kradzieży, dłużnikov nic zda się zarzut podstępnego działania i tym niei zostanie on zasądzony, gdyż nierozważnie bez przy lenia opiekuna i nie według naszego zarządzenia dług. Ale z drugiej strony, poddani lub poddane o nie mogą uiścić długu bez przyzwolenia opiekuna, nieważ to, co uiszczają, nie staje się własnością przy jącego, skoro oczywiście nie pozwala się im na zbw Bfp OBurXz.ijBZ 'jBioipgz i[f9f '{§9111 rfonjjfjs rMBjspod Bti 'uB[p moAqB 'Azogzj ipXj z 'AzpBjM pods ośgudgjsz XudgjsM Ap§ 'njfpBdAw 01X4 M r 9iiozpfez.rez SBU z; ofEjsoz SZ^BJ GX T "BiugiMłJBUtz feuXzoXzjd UBJP 5ts o sra ogguui op o%zpoqo9zad 'nsoj psou[XipXzjd qn[ u uop ojzs/fejd oo 'oj Xqe 'sfejsoz uiru Xzid X{§9fpod uAs XuXzoyfejd fguui z oo 'SBZ 0^9^ op o§9tu op 'oSsudżjsM 5is Bru9iuXzoXzjd z rzpoąo oo 'oj Ap§ 'mti9ioMopEZ9iu op poMod msi/Aoą n; } ZI>fBf) BM^ą^U oggudSjSM B[p lOSOJBO M B>jX}^Bjd feUM -OJBJS 9Z giupoSz o; 'oHgudgjsM n^jEfeai feMBjds BZ nra SOO IpZ9f 9Z '9UBZB>[BU UI9IA\Oq SBO Z9Z. 9IS lUf OO 'OJ qoXud9JSAV Bfp XUISI[S9ZJJSB5 /(uojijoo XraLr[rj9rzpn OUMOJBZ ifonjyfjsuc f9U[0§0 9IUBpXAV Z9ZJd I 9I^Zpni9IK OTBU 5lS OJBpAtt O -pS9iii9ZJd U|9qosods toi{09z >[9iA\io:>[un?[Bf oq[B pBpgzjc qnj OBMOJBP nraguuojjsod qn[ nragatii '9jXqBU OJBJSO tpra z Bupgf qn[ o§9Up9f zgzid oo 'oj O}Xq rai OU[OAV 3 '.909{Bp 5[BJ ąoAudŚJSM BIOSOUSBJAV 91S OfBMBJS OJ I Bp -9IUZOJZOJ og9UpBZ Z3q qoXlld9JSAV tpAttS B{p I[BA\XqBU '(f9A -05(SfOM 9rqZtlfS M qoXjAqBa AVOJfJBfBOI UI9I3{jfef/(M Z 9IOSI* -XZOO) OJBMBJSOp 3lS Uli trzecią część, niby jako pewnego rodzaju cenę za nienie. I przytrafiało się coś nieludzkiego, że syn pr uwolnienie częściowo był pozbawiony własności majątku i to, co z tego uwolnienia przybyło jego goc gdyż stał się osobą swojego prawa, mak ło wskutek z szenia majątku. Dlatego postanowiliśmy, że -ws zamiast trzeciej części własności, którą mógł zatrz może zatrzymać połowę nie na własność, lecz w uj wanie. W ten sposób bowiem i cały majątek u syn zostanie i ojciec będzie czerpał pożytki z większej k bo będzie korzystał z połowy zamiast z trzeciej c 3. Także jest nabywane dla was to, co wasi niew nabywają przez wręczenie, czy uzyskują przez for przyrzeczenie, lub nabywają z jakiegokolwiek inne^ tulu. To bowiem przypada wam nawet bez waszej v i wbrew waszej woli. Sam zaś niewolnik, który póz pod władzą innego, nie może mieć niczego własnego, jeśliby został ustanowiony spadkobiercą, nie może spadku inaczej, jak na wasze polecenie. A jeśliby spadek na wasze polecenie, spadek jest nabyty dlc tak, jak gdybyście to wy sami byli ustanowieni spadk cami; a odpowiednio, oczywiście, i zapis jest nab] przez nich dla was. 3S Nie tylko zaś własność jest nab} dla was przez tych, których macie pod władzą, jako rodziny i właściciel (niewolników), lecz także i posia przyjmuje się bowiem, że to my posiadamy rzecz, posiadanie oni by uzyskali. Dlatego przez nich także pada wam zasiedzenie lub posiadanie przez długi 4. 34 Co zaś do tych niewolników, co do których pr guje wam tylko użytkowanie, przyjęto, że cokolwiek wają (oni) kosztem waszej rzeczy albo poprzez prace, to iest nabvwane dla was: co zaś osiagaia vozc Z.8 ijsaf 'psonsBjM gzj^ siirepEisod o; Z9zid B 'aii }S9f 9UEA\XqEtI /fep9IA\ Z3q 19MOT Z09[ 'fe 3IU 'n}[}fefBUI 90pfez.reZ Z9Zjd ZJdzi '5is dfnmpCzjd -y(}SUO5f Z 9IUpO§Z 3Z 'lU3IJ{}fefXAV OlĄ Z '9 -uoj}sod Sąoso zdz^id snu vjp dpćgmi dz ^pijodsod źis IMOUI o 'oj dmsniM. tsdf oj, -ut3MVJd z dupo2z diuvpvtsod mv (zn mv UJKM afnSn/stfzjd diu t/zrfjpty op oo 'Mpy ifoćzpnj zdzjd zoyvf 'dzjdiM. fajgop M. di 3i mv 'pMnud oSazsBM op 3i mv ćzjpin 'yyrfujoM izpnj zdzjd "/"/

jd b/OMS zdzjidod oq\v ćzzdzj fozsBM utdizsoy siUBp -Eisod s3i^Bf ifSugferso tyysdf sz 'tssf ot 'diupi/iMoispazjd 03 Ołdidop dMiy 'ludiud/yjsn z aiupoSz t/zpMprfgo o svz Z5[EJ Z09[ 'OSOUSBfM O>[[y(} 9IU SEM '>fIU[OAV9IU O5[Ef UIBAV Xzn{S 9ZJ9IM f9jqop M wo}5[ '9qoso %U[OM zazjd oq[E '9ZJ9IM fojqop M Bisod qoXj9J?[ qn[ 9iUBMO^jXzn gioeui qoXj9^ op oo MO>[ru[OAV9iu Z9ZJJ 'ćzpna isaf yiujOMdiu zi 'am aż svz fdjvp '.Mpyrfzod vmvj3 ma afnSnjs^zjd ^/" 'vmvpvisod uo afnuo^M. diu aż ' -vjp wiyjstfzsM apazjd '.3dizpdisvz dzoiu am isviuioivu yiu z diąais v/p o ąosods uai M. dis dfóis zvM3iuod ot 'oy M. zovpvisod ApS d\y 98 -diu diu ipzdf 'DfappsDfM op oq]V dZpDlUOjSz UlćUDfOMZ VU UI9}U9UIB}S9J 9IS wttiłfoyods M t 'niby od aisnzo M. XireMXzn \Rs\ 9Z '09IZp9IA\ AzgjBU '9UBUZ9IU UI9I?[JBO u;XzojBjs op oSgofezgjeu ora XqB zo 9UIBJS9; niUBZpfezjods o o^zojAM n>[jfezood BU feupSąz '(iiuvypvds) iiuć) źis ififoz ćuisfy lt -SBAV op [OAV9IU U9[ oqjv SBM op uiaiMoą bzapu : y 'twpypuds dts tiwfiiufnz snz ridZjd fcąOSO (dl &Z33ZJL 9I5[JS/(Z 'nytbfoiu sośdftfzo diuopmsod o dis ipSdiąn dpsLq oą\v 'iiuD3jdiqoypDds siwićzo dis siostŁąipis ipzdf V o" '* 3iSDiu M tfzyszj SBAV VIP bs dut>Mf(qt>u ąosods '/CZ09ZJ 9UIO§9Z9ZSOd 9UBIAVB}SOZOd UIBM feS 9IZp§ UJ9IAVOd 9Z>[BJ B 'ĆZOdZj dUjpSszyZSOd STS/A. Bip BS 3MZ7/H azryzy oSajpiy 3tMV)spod vu 'Mpsiduz oMmd zz 'dizp upoSĆM. og 'ifzodzj dii]p83Z3zsod 3UVMt(qvu bs yof i g . __"."^^ui z użyciem spiżu i wagi, mianowicie dlatego, że dochodził do skutku poprzez obrzęd uchwycenia ręką, to jest, za pomocą pewnego rodzaju pozornej sprzedaży, w obecności 45 pięciu świadków oraz odważającego, obywateli rzymskich w wieku dojrzałym i tego, kogo nazywano nabywcą dobytku. *6Lecz tamte oto, pierwsze dwa rodzaje testamentów od dawna poszły w zapomnienie, zaś ten, który był sporządzany poprzez spiż i wagę, choć istniał dalej, jednakże częściowo też wyszedł z użycia, 2. Lecz uprzednio wymienione nazwy testamentów odnosiły się do prawa obywatelskiego. Potem zaś na podstawie edyktu pretora wprowadzona została inna forma sporządzania testamentów: bowiem według prawa urzędniczego nie był wymagany żaden obrzęd uchwycenia ręką, lecz wystarczały pieczęcie siedmiu świadków, podczas gdy według prawa obywatelskiego pieczęcie świadków nie były niezbędne. 3. Lecz gdy z wolna zarówno przez praktykę ludzką jak i przez poprawki konstytucji prawo obywatelskie i pretorskie zaczęły się łączyć w jedną harmonijną całość, zostało ustanowione, że testament w jednym i tym samym czasie ma być sporządzony, czego w pewnej mierze wymagało prawo obywatelskie, w obecności siedmiu świadków i podpisany przez świadków, co zostało wprowadzone aa podstawie konstytucji, i że zgodnie z edyktem pre-:ora do testamentów mają być przyłożone pieczęcie. Tak vięc to prawo wydaje się być złożone z trzech części, dyż świadkowie i ich obecność w celu dopełnienia jednym iągiem formalności testamentu wywodzą się z prawa bywatelskiego, podpisy zaś testatora i świadków sto-ije się mając na względzie święte konstytucje, a pie-:ęcie i liczba świadków wywodzą się z edyktu pretora. Lecz do tego wszystkiego, dla zapewnienia prawdzi- 89 wości testamentów, by nie zastosowano żadnego osj stwa, zostało przez naszą konstytucję dodane to, że r zwisko spadkobiercy ma być napisane ręką testatc lub świadków i że wszystko powinno odbywać się zgodr z postanowieniami tej konstytucji. 5. Zgodnie z tym, co utrzymywał Pomponius, mój zaś wszyscy świadkowie opieczętować testament tak jednym pierścieniem. Cóż jest bowiem wtedy, jeśli si dem pierścieni miało jednakowe grawerowanie? Le< także i cudzym pierścieniem wolno pieczętować. 6. 2 świadków zaś mogą być przybrani ci, którzy mają zdo ność testamentową. Lecz nie mogą być przybrani do gron świadków ani kobieta, ani niedojrzały, ani niewolnil ani niemy, ani głuchy, ani chory umysłowo, ani ten komu zostało zabronione rozporządzanie majątkiem ani ten, kogo ustawy uznają za bezecnego i niezdolneg( być świadkiem. 7. Lecz gdy któryś ze świadków testa ,mentu w czasie jego sporządzania był uważany za człowieka wolnego, potem zaś okazało się, że jest niewolnikiem, zarówno boski Hadrian Catoniusowi Yerusowi, jak i później boscy Sewer i Antonin reskryptami odpowiedzieli, że ze swej łaskawości przychodzą testamentowi z pomocą, ażeby traktmwajoj; łsyl -H \va sposo'o, )a"K: gdyby został uczyniony tak, jak należy, gdyż w tym czasie, w którym testament był pieczętowany, ten świadek za zgodą wszystkich zajmował miejsce człowieka wolnego i nie było nikogo, kto by kwestionował jego stanowisko. 8. Ojciec i ten, kto jest pod jego władzą, a także dwaj bracia, którzy są pod władzą tego samego ojca, obaj mogą być świadkami przy tym samym testamencie, ponieważ nic nie szkodzi, aby z jednego domu wielu świadków było przybieranych przy czynności innego. 9. 47 Pomiędzy świadkami zaś nie powinno być takiego, kto jest pod władzą testatora. 48 Ale jeśliby syn podległy wladzy ojcowskiej po zwolnieniu (go) ze slużby wojskowej sporządzał te- "-.^--.j^ ".ty^jn-w nuuyiego w służbie wojskowej, ani ojciec jego, ani ten, kto jest pod władzą tegoż ojca, nie może być użyty prawidłowo jako świadek, bowiem odrzucono w tej sprawie świadectwo domowe. 10. Lecz ani wyznaczony spadkobierca, ani ten, kto jest pod jego władzą, ani jego ojciec, który ma go pod swą władzą, ani bracia, którzy są pod władzą tegoż ojca, nie mogą być przybrani jako świadkowie, ponieważ ta cała czynność, której dokonuje się dla sporządzenia testamentu, uważana /jest dziś za odbywającą się między spadkobiercą i testa-torem. Chociaż bowiem całe to prawo dawniej było w nieładzie i starożytni, którzy odrzucali przy testamencie świadectwo nabywcy dobytku i tych, co byli z nim złączeni władzą ojcowską, zezwalali spadkobiercy i tym, co byli z nim związani władzą ojcowską na występowanie w charakterze świadków przy testamentach, jednakże ci, którzy j na to pozwalali, namawiali ich, by wcale nie korzystali z tego prawa. My jednak poprawiając tę praktykę i przemieniając to, do czego namawiali, w wymóg ustawowy, na podobieństwo do dawnego nabywcy dobytku słusznie ani spadkobiercy, który teraz reprezentuje dawnego nabywcę dobytku, ani innym osobom, które z nim, tak jak powiedziano, są związane, nie pozwalamy w jakikolwiek sposób dawać świadectwa jakby samym sobie i dlatego nie pozwoliliśmy umieścić w naszym kodeksie dawnych konstytucji dotyczących tej kwestii. 11. Zapi-sobiercom zaś i powiernikom, ponieważ nie są prawnymi spadkobiercami, oraz innym osobom z nimi związanym nie odmawiamy możności występowania jako świadkowie, a nawet w pewnej naszej konstytucji na to specjalnie zezwoliliśmy, zaś tym bardziej tym, którzy są pod ich władzą, albo ich mają pod swą władzą, dajemy tego rodzaju pozwolenie. 12. Nie ma żadnego znaczenia, czy testament jest spo-•ządzany na tabliczkach, czy na papirusach lub pergami- 91 nach, lub na innym materiale. 13. Ale ktoś moż sporządzić jeden testament w wielu egzemplarzach, jedi wszystkich sporządzonych z zachowaniem przepisu form. Jest to czasami też niezbędne, jak na przy jeśli ktoś wybierając się w podróż morską zarówno zabrać ze sobą, jak i pozostawić w domu oświadc: swojej woli, albo także z innych niezliczonych powoi które wynikają z ludzkich potrzeb. 14. Lecz to, co wiedziano, dotyczy testamentów, które sporządza na piśmie. Gdy zaś ktoś chce sporządzić według pi obywatelskiego testament bez użycia pisma, jeśli p brawszy siedmiu świadków wolę swoją wobec nich us objawia, niech wie, że taki testament uznany jest p] konstytucję za ważny i całkowicie zgodny z prawem o watelskim. XI O TESTAMENCIE ŻOŁNIERSKIM 49 Wyżej opisane pilne przestrzeganie formalności pr sporządzaniu testamentów zostało złagodzone przez ko stytucje cesarskie w stosunku do żołnierzy, z powodu skrc nego (ich) niedoświadczenia. Bo choćby nie powok (oni) prawnie przepisanej liczby świadków, ani innej fo malności testamentowej nie dopełnili, niemniej testamei sporządzają ważnie, oczywiście jeśli biorą udział w w) prawach wojennych, co słusznie wprowadziła nasza kon stytucja. W jakikolwiek bowiem sposób ich ostatnia wól; jest wyrażona, czy to bez użycia pisma, czy to na piśmie ważny jest testament przez samą ich wolę. W tych. za; okresach czasu, w których bez konieczności brania udziału w wyprawie mieszkają w swoich siedzibach lub w innych miejscach, nawet w najmniejszym stopniu nie są dopuszczani do domagania się takiego przywileju. Dozwala 92 f co przedstawiliśmy, dotyczących testamentów cywilów. 1. W sprawie testamentów żołnierzy boski Trajan jasno udzielił Statiliusowi Severusowi odpowiedzi reskryptem w taki oto sposób: "Ten przywilej, który został udzielony pełniącym służbę wojskową, że ich testamenty, w jakikolwiek bądź sposób przez nich sporządzone, są ważne, tak należy rozumieć, że koniecznie najpierw musi być ustalone, iż został sporządzony testament, co i bez użycia pisma może zostać także zrobione przez osoby nie pełniące służby wojskowej. Jeżeli więc ten żołnierz, w sprawie majątku którego przed tobą toczy się sprawa, przywoławszy ludzi w tym celu, aby byli świadkami jego woli, wypowiedział się w taki sposób, że oznajmił, kogo chce mieć swym spadkobiercą i komu chce dać wolność, może być uważany za tego, kto w ten sposób sporządził testament bez użycia pisma i jego wola ma być uważana za ważną. Wszelako jeśli, jak to najczęściej zdarza się w trakcie rozmowy, powiedział komuś: "Czynię cię spadkobiercą", albo: "Mój majątek tobie zostawiam", nie należy tego uważać za testament. Nikt inny niż ci, którym przywilej ten został udzielony, nie jest bardziej zainteresowany w tym, aby tego rodzaju sposób postępowania nie był dopuszczalny. Inaczej nietrudno by było po śmierci jakiegoś żołnierza pojawić się świadkom, którzy twierdziliby, że słyszeli kogoś mówiącego, że pozostawia majątek t*emu, komu by im się podobało i w ten sposób rzeczywista wola byłaby udaremniona". 2. Nawet niemy i głuchy żołnierz może sporządzić testament. 3. Lecz przywilej ten jest im przyznawany przez konstytucje cesarskie dopóty, dopóki pełnią służbę wojskową i mieszkają w obozach; weterani zaś po zwolnieniu lub ci, którzy jeszcze pełnią służbę wą, jeśli chcą sporządzić testament poza oboze winni go sporządzić według prawa pospolitego wss obywateli rzymskich. A gdy w obozach sporząc stament nie według prawa pospolitego, lecz tak, jak 2 li, będzie on ważny tylko w ciągu roku po zwo ze służby wojskowej. Cóż więc będzie, jeśli w ciąg zwolniony umrze, warunek zaś, nałożony na spadko spełni się po upływie roku? Czy testament będzie jako testament żołnierza? Uznajemy, że będzie > jako testament żołnierza. 4. Lecz także jeśliby ktoś rozpoczęciem służby wojskowej sporządził testame według prawa, a stawszy się żołnierzem i przebywaj wyprawie złamał na nim pieczęcie i coś dodał lub v ślił albo w inny sposób uwidoczniona została wola ż rza, chcącego aby to było ważne, należy powiedzieć, : stament jest ważny jako testament z nowej woli żołni 5. Wreszcie także jeśli w przysposobienie przez py dany zostaje żołnierz albo jako syn podległy władzy oj skiej zostaje uwolniony spod tej władzy, jego testament, testament z nowej woli żołnierza, jest ważny i nie u1 się, iż staje się nieważny wskutek uszczuplenia j jednostki. 6. Należy jednak wiedzieć, że na wzór majątku nabyi w służbie wojskowej, zarówno dawniejsze ustawy, i konstytucje cesarskie dały niektórym osobom maj; jak gdyby nabyte w służbie wojskowej, a niektórym z n nawet będącym pod władzą, dozwolone zostało roz rządzanie nimi testamentem. Rozciągając to szer; nasza konstytucja pozwoliła wszystkim co do tego dzaju nabytych majątków rozporządzać testamente jednakże według prawa powszechnego. Po przeczytał treści tej konstytucji nie może być nie znane nic z tej co dotyczy poprzednio omówionego prawa. 94 Nie wszystkim jednak wolno sporządzać testament. Najpierw bowiem ci, którzy poddani są cudzemu prawu,, nie mają prawa sporządzać testamentu i to tak dalece, że chociażby wstępni im na to zezwolili, również nie mogą ważnie sporządzić testamentu, z wyjątkiem tych, których przedtem wyliczyliśmy, a w szczególności będących pod władzą wstępnych żołnierzy, którym na podstawie konstytucji cesarskich zostało dozwolone sporządzanie testamentu co do tego, co będąc w obozach nabyli. Początkowo dano to, zarówno za sprawą boskiego Augusta jak i Nervy, a także najlepszego cesarza Trajana, tylko pełniącym służbę wojskową, potem zaś, na podstawie reskryptu boskiego Hadriana przyznano także żołnierzom zwolnionym, to jest weteranom. Tak więc, jeśli sporządzają oni testament co do majątku nabytego w służbie wojskowej, będzie on należał do tego, kogo zostawią spadkobiercą. Jeśli zaś umarli bez testamentu, nie po-:ostawiwszy żadnych zstępnych lub braci, będzie należał lo ich wstępnych według prawa pospolitego. Stąd możemy wywnioskować, że tego, co nabył podczas służby wojsko-rej żołnierz, który jest pod władzą ojca, ani sam ojciec ie może mu odebrać, ani wierzyciele ojca nie mogą sprze-ać lub w inny sposób go niepokoić, ani po śmierci ojca ie jest to współwłasnością jego i braci, lecz, rozumie ę, jest jego własnością to, co nabył będąc w obozach, loć według prawa obywatelskiego majątki dane do sarno-:ielnego zarządzania wszystkim, którzy są pod władzą stępnych, zaliczane są do majątku wstępnych tak samo, k: majątki dane do samodzielnego zarządzania nie wołkom są zaliczane do majątków właścicieli niewolników, izywiście, z wyjątkiem tych rzeczy, które z mocy świę- .;-- . 95, luresiaazja fal z Aupogz ąosoas AV i ąoE^pEd/Łw. d AV gz '3fBł feoouiod z izpoqoA~z.id raA"ł i •BfonłX}suo5[ fejs "BiuaiMora osou{opz i Era9zsA"fś psoujopz %OEJ; dA"M qoA"uzoj 5[9}n^sAv 9izpn[ xpB3piBu M fi§9iq i 'raXj o 9iu B r 9iu 'ozora sra pgizpsiModyCM ora oj5[ siusiu EZ i ragiMoą 'XzsXjs ragpru} z przpfezjods feSora 9ZSMEZ 9iu 9iU9iuojqBZ ojidfejsBU ziu 'fgMjgid jizpfezjods raBłssj U9} sp 'njugraBjsaj orzpfezaods szora STU 'u aiUBZpfezjBz suoiuojąBz o^jsoz nui9joj5[ ' )d Xzo9Miu 9iu iosouuXzo fetrai fgupBZ IUB 'ijoAuozpfezj: S 3IMIOfB|AV M9łtt9OIBlS9; lUB ra9IMOq. 'AUZBM ;S9f foMOJS m Xqojoqo 5is raaragpwefod pgzid Xuozpfezjods jugra 9} 9Z 'OJ JS9f 9UM9d '9pSIMy(ZOO 'ra9MEld Z 9IUpOSz n^jsgj qoXofefezpfezjods BZ fes IUBZ^MH 'f9A\o|sXran fop fepjgiras pgzjd iraz 9i|s[ -nranzoj iti9 jfopgiu njtigraBisgj oizpfez^ods feSora 9iu ojpBuoj -f ;jd oggfoMs %qoso drs ^ZSMBJS {.remz joiBjsgj XqzBiooqo 39łn5[sz9q uo isgf 'ragraBjsgj Bzpfezjods rapisMoafo JAV X{§9[pod uXs Xuui si^Bf tjS9f 'f9Avo?jsfoM 9iqznjs AV :f 9}XqiBU qn[ f9MO5tsfoM 9tqznjs M 9}XqBU pfjfefeui i\s 'fotu foui ućs" :yvi oqjv ' :oio yt>i dis vzo vz svz dis vzvM.fi qosods JA 9?5[E} oj oraAzon ojXq uii OUJOM. zoaj 'amuaru qoso qoĄ OEz3izp3izpAw i{9isnra sra radS^s^ 'ios52 op oo njsojAzjd OMBJĆ of/Lq uii su^MtJp zo; 5lS JBM^łS 91U 5[BUp9f JU -XA\ qn[ iuiBOJ9iqo>[p^ds ixi9zoBuzXAV ano qnj ino IJ sra i{S9f -pjd B§foqo fgi^sSui nu;i M. oqfB 5t9J9° °P °° p^oujyCzoJBjs AV 9UB§9zajS9ZJ[d 0{Xq o 9iu 9jy 'njugui-Bisg; EiirejsMod o^ ofzsop diu nyjbzaod pt dz 'oSd;vjp dpJMoumw 'niudumissi oSsj dmmspod m dis ovjs dzoui diu iyiu 'voCo vpLz vz fjvtun u/d zi 'yt>t o) i 'diuzodinys oS fimutod ^M oqjv 'ł>3Jdiqoiipvds 08 -ouvisn oąp &qdz 'oj o ais y pod vu6s mu oj}/ 'udj. zo9[ T9 'ompazjdn 'Mou)Vjndruys BJ VZOJVJS^M. 3iu 'LUZVM. uiap pod i&q luaumisdł Aqv 'youpaf oSdł oq os o mx B 'njojMod Vf&vjid M BU AUZBM jsgf 'uo będzie wydziedziczony", nie dodając jego imienia, wiście, jeśli nie istnieje inny syn. B3 Zstępni-pogrob także powinni być albo ustanowieni spadkobiercami, wydziedziczeni. 54 A pod tym względem jest poło wszystkich. jednakowe, że przy pominięciu tak syn, grobowca, jak i któregokolwiek z innych zstępnych, to żeńskiej płci, czy męskiej, testament wprawdzie ważny, lecz ulega potem zniweczeniu przez późniejsze dzenie pogrobowca płci męskiej lub żeńskiej i dk całkowicie traci moc. Tak więc, jeśliby kobieta, z k spodziewano się pogrobowca płci męskiej lub żeńs poroniła, nic nie stoi na przeszkodzie temu, żeby spa biercy wymienieni w (testamencie) mogli spadek ot 85 Lecz osoby oto płci żeńskiej zwykło się było wydzit czać albo imiennie, albo w sposób ogólny, byleby t) jeśli będą wydziedziczane w sposób ogólny, coś im zapisane, żeby się nie wydawało, że zostały pomit przez zapomnienie. Co do pogrobowców zaś płci mes. to jest syna i kolejno dalej, uznano, że ulegają ważn wydziedziczeniu wyłącznie tylko wtedy, gdy zostają wya dziczeni imiennie, w taki mianowicie sposób: "Kto, wiek urodzi mi się synem, niech będzie wydziedziczał 2. 56 Stanowisko zaś pogrobowców zajmują także ci, ktc wchodząc na miejsce spadkobiercy domowego stają dla wstępnych spadkobiercami domowymi jakby pr późniejsze urodzenie. Tak oto, jeśliby ktoś miał pod wła ojcowską syna i wnuka albo wnuczkę z niego, to ponie\ syn jest bliższy stopniem, tylko on ma uprawnienia spad, biercy domowego, chociaż zarówno wnuk, jak wnuc: z niego pozostają pod tą samą władzą (ojcowską). L jeśliby syn jego umarł za jego życia albo z jakiegokolw, przez późniejsze urodzenie. To jest właśnie przewidziane przez ustawę lunia Yellaea, w której określony jest zarazem sposób wydziedziczenia na podobieństwo wydziedziczenia pogrobowców. 3. 88 Według prawa obywatelskiego nie jest konieczne, żeby zstępni uwolnieni (spod władzy ojcowskiej) byli bądź ustanawiani spadkobiercami, bądź wydziedziczani, ponieważ nie są oni spadkobiercami domowymi, ale pretor nakazuje (ich) wszystkich, płci tak żeńskiej, jak męskiej, jeśli nie będą ustanowieni spadkobiercami, wydziedziczyć, (osoby) płci męskiej - imiennie, pici żeńskiej zaś - także w sposób ogólny. Jeśliby zaś nie zostali ustanowieni spadkobiercami, ani tak wydziedziczeni, jak powiedzieliśmy, pretor przyrzeka im posiadanie majątku wbrew (treści) tabliczek testamentu. 4. B9 Przysposobieni zstępni, dopóki są pod władzą ojca z przysposobienia, są w tej samej sytuacji prawnej, co dzieci zrodzone w prawnym małżeństwie: przeto powinni być ustanawiani spadkobiercami lub wydziedziczani zgodnie z tym, co wyłożyliśmy o dzieciach rodzonych. Uwolnieni zaś spod władzy przez ojca z przysposobienia nie są zaliczani do zstępnych ani według prawa obywatelskiego, ani według tego, co opiera się na edykcie pretorskim. MZ tego powodu jest tak, że, na odwrót, względem rodzonego ojca, dopóki pozostają 'w rodzinie z przysposobienia, są uważani za (osoby) postronne, tak że nie jest konieczne ustanawianie ich spadkobiercami, ani wydziedziczanie. Gdy zaś zostaną uwolnieni spod władzy przez ojca z przysposobienia, wtedy wchodzą w taką sytuację, w jakiej by byli, 99 gdyby zostali uwolnieni przez samego ojca rodzon 5. Lecz to wprowadziła starożytność. Nasza zaś kor tucja, uważając,'że w tym prawie nie ma żadnej róż między mężczyznami i kobietami, ponieważ i jedni i < gie zarówno wypełniają naturalną powinność w płodzi ludzi, a przez starożytną ustawę XII tablic wszyscy jec ko byli powoływani do spadkobrania beztestamei wego, co, jak się wydaje, potem naśladowali pretoro' wprowadziła proste i jednakie prawo co do synów i rek oraz innych zstępnych w linii męskiej, nie tylko urodzonych, lecz i pogrobowców, że wszyscy, czy spadkobiercy domowi, czy to uwolnieni spod wła ojcowskiej, mają być imiennie wydziedziczani i b powodować ten sam skutek co do pozbawienia m testamentów swoich wstępnych i odebrania spadku, j powodują synowie będący spadkobiercami domowymi uwolnieni spod władzy ojcowskiej, czy to już urodzt czy jeszcze znajdujący się w łonie matki, a urodzeni późn Co do przysposobionych zaś wprowadziliśmy pew podział, który zawarty jest w naszej konstytucji, dotyczą przysposobionych. 6. Lecz jeśli żołnierz, biorący uds w wyprawie, sporządza testament i swoich zstępnych . urodzonych albo pogrobowców imiennie nie wydziedzic lecz pomija milczeniem, choć nie jest nieświadom tej że ma zstępnych, zastrzeżone jest przez konstytucje i sarskie, że jego milczenie ma znaczyć to samo, co wydz dziczenie dokonane imiennie. 7. Matka lub dziad macierzysty nie muszą swoich zstępnych ustanawi soadkohierratni aiHr. "n"i.";^~:--"-L '-- ---- • * O USTANOWIENIU SPADKOBIERCÓW Można ustanawiać spadkobiercami zarówno ludzi wolnych, jak i niewolników, tak swoich, jak i cudzych. Swoich zaś dawniej, zgodnie z przeważającymi opiniami, nie inaczej prawidłowo można było ustanowić, jak tylko z daniem wolności. Dzisiaj zaś na podstawie naszej konstytucji nawet i bez dania wolności dozwolone jest ustanawianie ich spadkobiercami. Wprowadziliśmy to nie dla ustanowienia czegoś nowego, lecz ponieważ było to i słuszniejsze, i Paulus w swoich komentarzach, które napisał zarówno do dzieł Massuriusa Sabinusa, jak też Plautiusa, podaje, że podzielał tę opinię Atilicinus. Za własnego niewolnika uważany jest także ten, co do którego testator ma sam tytuł własności, podczas gdy ktoś inny ma użytkowanie. Jednak jest wypadek, w którym z nadaniem wolności niewolnik nie jest przez właścicielkę i , • . . ji t • .,_^ -c.no u uczone skutecznie ustanawiany sDan)rnh.-"-~ - •> " I^^^^.UŁJJ oosjciego Sewera i boskiego Antonina, której słowa są te: "Jest zgodne z rozsądkiem, że niewolnik splamiony cudzołóstwem nie jest przed wydaniem wyroku uważany za prawnie wyzwolonego testamentem przez tę kobietę, która została oskarżona o to samp 5rzestępstwo. Wynika stąd, że udzielone przez właści-:ielkę ustanowienie tegoż spadkobiercą uważa się za lie mające żadnego znaczenia". Za cudzego niewolnika :ważany jest także ten, na którym testator ma użytkowanie. 101 1. 61 Niewolnik zaś ustanowiony przez swego właśi spadkobiercą, jeśli oto będzie znajdował się w tym s> położeniu, staje się na podstawie testamentu wolnym isp, biercą koniecznym. Jeśli zaś przez żyjącego test zostanie wyzwolony, może objąć spadek wedlug s uznania, ponieważ nie jest spadkobiercą koniecz: bo zarazem spadku i wolności z testamentu właści nie uzyskuje. Jeśliby zaś został zbyty, musi objąć śpi na polecenie nowego właściciela i w ten sposób właśc staje się spadkobiercą poprzez niego, bo sam zbyty nie n być ani wolnym, ani spadkobiercą, chociażby został u nowiony spadkobiercą z daniem wolności, gdyż uw się, że właściciel, który go zbył, odstąpił od dania wolno 62 Cudzy też niewolnik, ustanowiony spadkobiercą, f będzie pozostawał w tym samym położeniu, musi ob spadek na polecenie właściciela', jeśliby zaś był przez nie zbyty albo za życia testatora, albo po jego śmierci, c przed objęciem spadku, musi na polecenie nowego wlaś( cielą dokonać objęcia spadku; jeżeli natomiast zost Wyzwolony za życia testatora, albo po jego śmierci, zani objął spadek, może objąć spadek według swojego uznani 2. Cudzy niewolnik może być po śmierci właściciela ważni ustanowiony spadkobiercą,'ponieważ zdolność testamentc wa istnieje także w stosunku do niewolników spadkowych Albowiem spadek jeszcze nie objęty reprezentuje osobi zmarłego, nie zaś osobę przyszłego spadkobiercy, gdy/ i niewolnik tego, kto znajduje się w łonie matki, ważnie może być ustanowiony spadkobiercą. 3. Niewolnik, który należy do wielu, w stosunku do których istnieje zdolność testamentowa, ustanowiony spadkobiercą przez osobę postronną, nabywa dla każdego z właścicieli, na polecenie którego objął spadek, część spadku odpowiadającą ich udziałowi we własności. 4. Wolno jest uczynić spadkobiercą i jednego człowieka, i wielu bez ograniczenia, ilu kto zechce. 5. Spadek prze- 102 v"/,c uyiu uwauaswc uncji, /Muuwiem as sKia.ua się /lu uncji, ile chce testator, i jeśli na przykład ustanawia k;o jednego spadkobiercę w sześciu, uncjach, cały as Izie składał się z sześciu uncji, gdyż ta sama osoba nie •że umrzeć rozporządziwszy co do części testamentem, :o do innej części - bez testamentu, chyba że jest żoł-rzem, którego wola jedynie brana jest pod uwagę, .a odwrót, może podzielić spadek po sobie na tak wiele :ji, ile chce. 6. Jeżeli-ustanawia się wielu spadkobierców, ko wtedy konieczne jest rozdzielenie części, jeśli testa- • nie chce, aby byli oni spadkobiercami w równych czę-ach, bowiem jest dostatecznie pewne, że jeśli nie zo-ły oznaczone żadne części, są oni spadkobiercami częściach równych. Lecz jeśli co do niektórych osób ;ści zostały oznaczone, a ktoś inny będzie spadkobier- bez oznaczenia części, jeżeli pozostanie jakaś część i, będzie on spadkobiercą w tej części. Jeśli zaś wielu itało ustanowionych spadkobiercami bez oznaczenia :ści, wszyscy będą mieli równy udział w tej części, iii zaś as będzie rozdzielony bez reszty, powołuje się .nych do połowy spadku, a drugiego lub drugich - drugiej połowy spadku. Nie ma znaczenia, czy ustawiony bez oznaczenia części spadkobierca jest na pierw-'m, środkowym czy ostatnim miejscu, bowiem uważa za daną mu tę część, Jctóra pozostała. 7. Rozpatrzmy, :ie jest prawo, jeśli jakaś część pozostaje wolna, a jednak et nie został ustanowiony spadkobiercą bez wymienie-i części, na przykład jeśli trzech zostało ustanowionych idkobiercami w czwartych częściach. Jest rzeczą jasną, 103 że pozostała część milcząco przyrasta poszczególny: porcjonalnie do części spadkowej i w ten sposób się, jak gdyby zostali oni ustanowieni spadkobi w trzecich częściach. I odwrotnie, jeśli w częściai więcej niż as, milcząco poszczególnym się je zm tak, że jeśli, powiedzmy, zostało ustanowionych C2 spadkobierców w trzecich częściach, dzieje się ta gdyby każdy z nich został ustanowiony w części cz^ 8. A jeśli jest rozdzielonych więcej niż dwanaście ten kto został ustanowiony bez wymienienia części, miał to, czego brakuje do drugiego asa. To samo t jeśli drugi as zostanie wyczerpany. Wszystkie te są potem sprowadzane do jednego asa, chociażby : rały większą liczbę uncji. 9. Spadkobierca może zostać ustanowiony bezw nie lub pod warunkiem. Od określonego czasu all określonego czasu - nie może, jak na przykład pięciu latach od mojej śmierci", albo: "od owych ka' lub: "do owych kalend niech będzie spadkobi< Dodany termin uważa się za niepotrzebny i dlateg tak, jak gdyby spadkobierca został ustanowiony be dania terminu. 10. Warunek niemożliwy przy ustań niu spadkobierców i zapisach, jak również przy pc nictwach i obdarowaniu wolnością, uważa się z; napisany. 11. Jeśli do ustanowienia dołączono wieli runków, to jeżeli są one łączne, jak na przykład: to i to zostanie zrobione", muszą być spełnione wszy a jeśli rozłączne, jak na przykład: "jeśli to albo to zos zrobione", wystarczy zastosować się do któregokol 12. Ci, których testator nigdy nie widział, mogą ustanowieni spadkobiercami, na przykład jeśli ustar spadkobiercami synów brata urodzonych za granicą znając ich, albowiem to, że testator kogoś nie zna czyni ustanowienia bezskutecznym. 104 XV O PODSTAWIENIU ZWYCZAJNYM 63 Może ktoś w swoim testamencie ustanowić kilka stopni spadkobierców, jak na przykład: "Jeśli ten nie będzie spadkobiercą, niech ów będzie spadkobiercą" i tak dalej, jak daleko chce, może testator podstawić (spadkobierców) i na ostatnim miejscu, posiłkowo, ustanowić niewolnika spadkobiercą koniecznym. 1. •* Można też wielu (spadkobierców) w miejsce jednego podstawić, bądź jednego w miejsce wielu, bądź pojedyncze osoby w miejsce pojedynczych, bądź nawzajem tych samych, którzy zostali ustanowieni spadkobiercami. 2. A jeśliby ustanowionych spadkobierców w częściach nierównych nawzajem podstawił i nie uczynił w podstawieniu żadnej wzmianki o częściach, uważa się, iż w podstawieniu dał te części, które wymienił w ustanowieniu i tak właśnie rozstrzygnął reskryptem boski Pius. 3. Lecz jeśli ustanowionemu spadkobiercy i jego współspadkobiercy, który został dany w charakterze podstawionego, kto inny zostanie podstawiony, boski Sewer i boski Antonin rozstrzygnęli reskryptem, że bez rozróżnienia jest on dopuszczony do części ich obu. 4. Jeśli ktoś, sądząc że cudzy niewolnik jest ojcem rodziny, ustanawia go spadkobiercą,. a na wypadek jeśliby nie został spadkobiercą, podstawia mu Maeviusa i niewolnik ten na polecenie właściciela obejmuje spadek, Maeviusa dopuszcza się co do części. Albowiem te słowa; "Jeśli nie będzie spadkobiercą" w stosunku do tego, o kim testator wiedział, że podlega prawu innego, pojmuje się tak: "jeśli ani on sam nie będzie spadkobiercą, ani innego nie uczyni spadkobiercą"; w stosunku zaś do tego, o kim sądzi się, że jest ojcem rodziny, znaczą to: "jeśli nie nabędzie spadku dla siebie albo dla tego, pod 105 którego władzą później by się znalazł". Taką d wydał cesarz Tyberiusz co do osoby Partheniusa, i niewolnika. XVI O PODSTAWIENIU DLA NIEDOJRZAŁYCH * 66 Swoim niedojrzałym zstępnym, których ktoś pod swoją władzą ojcowską, może on podstawiać (spc bierców) nie tylko tak, jak powiedzieliśmy uprze to znaczy, żeby jeśli nie staną się jego spadkobierc kto inny był jego spadkobiercą, ale (tak) ponadto, choćby stali się spadkobiercami dla niego / umarli jei jako niedojrzali, ktoś był dla nich spadkobiercą. Na przy l jeśli ktoś mówi w ten sposób: "Titius, syn mój niech b( dla mnie spadkobiercą. Jeżeli syn mój nie będzie dla i spadkobiercą albo będzie spadkobiercą i umrze piei niżby doszedł do własnej pieczy nad sobą, to jest, st się dojrzały, wtedy niech Seius będzie spadkobier 66 W tym wypadku, jeśli oto syn nie stanie się spadkobi ojca, wtedy staje się spadkobiercą ojca podstawiony; zaś syn stanie się spadkobiercą, lecz zejdzie ze świata p\ (osiągnięciem) dojrzałości, podstawiony staje się spać biercą dla samego syna. Albowiem przez zwyczaj zos ustanowione, że gdy zstępni są w tym wieku, w któi sami dla siebie nie mogą sporządzić testamentu, wstę im go sporządzają. 1. Pobudzeni przez to uzasadniei także umieściliśmy w naszym kodeksie konstytu w której jest przewidziane, że jeśli wstępni mają umysło chore dzieci, wnuki lub prawnuki, którejkolwiek b; płci lub stopnia, wolno wstępnym, nawet jeśli są dojrz; 106 lobnie jak przy podstawieniu dla niedojrzałych, podbić im jako spadkobierców określone osoby. Jeśli wracają do zdrowia, podstawienie traci moc i to jest ;e na podobieństwo podstawienia dla niedojrzałych, e traci moc, kiedy niedojrzały osiąga dojrzałość. L więc przy podstawieniu dla niedojrzałych, dokona-w ^yżej opisany sposób, dwa są (tu) poniekąd te-enty: jeden - ojca, drugi - syna, tak jak gdyby sam syn ustanowił dla siebie spadkobiercę; albo w każ-razie jeden jest testament (dotyczący) dwóch przedmio-to jest dwóch spadków. 3. 67 Jeśli ktoś jest tak lękliwy, >awia się, aby po jego śmierci jego syn, będący jeszcze jrzałym, przez to, iż jawnie otrzymał podstawionego, >ył narażony na niebezpieczeństwo pułapek, powinien 2 dokonać zwyczajnego podstawienia w początkowych 'ach testamentu, to zaś podstawienie, za pomocą *o powołuje się podstawionego (do spadku) choćby niedojrzała poddana opiece stała się spadkobiercą, szła ze świata w wieku niedojrzałym, napisać oddzielnie szych częściach testamentu i tę część opieczętować t>m sznurkiem i osobnym woskiem, a w poprzedniej zastrzec, żeby dalszych tabliczek nie otwierano, f syn żyje i jest jeszcze niedojrzały. Oczywiście, mniej ważne jest podstawienie dla niedojrzałego napisane na tych samych tabliczkach, którymi istanowił dla siebie spadkobiercę, chociaż może to i niedojrzałego niebezpieczne. 4.6S Mogą zaś wstępni vić (spadkobierców) w taki sposób, żeby jeśli (usta-i) umrą przed (osiągnięciem) dojrzałości, ten był h spadkobiercą, kogo oni zechcą, nie tylko niedojrza-tępnym ustanowionym spadkobiercami, ale też wy-czonym. Toteż w takim wypadku, jeżeli coś zostanie przez osobę niedojrzałą ze spadków bądź zapisów, 'owizn (pochodzących od) krewnych i przyjaciół, 107 wszystko to będzie należeć do podstawionego. 69 co powiedzieliśmy o podstawianiu (spadkobien dojrzałym zstępnym, czy to ustanowionym spadkc czy wydziedziczonym, to samo uważamy (zapow też o pogrobowcach. 5. Nikt nie może sporząd mentu swoim zstępnym, jeśli nie sporządza także testamentu. Albowiem testament niedojrzałego je; i dopiskiem testamentu ojcowskiego, i to w tej że jeśli testament ojcowski jest nieważny, ni< ważny testament syna. 6. Podstawić można po; nym zstępnym albo temu z nich, który umrze nie osiągnąwszy dojrzałości. Poszczególnym, je; aby żaden z nich nie zmarł bez testamentu, osfc jeśli chce, aby prawo dziedziczenia ustawowego między nimi zachowane. 7. Podstawia się zaś nieć mu albo imiennie, na przykład: "Titius", albo < "Ktokolwiek będzie dla mnie spadkobiercą", '. to słowy powołuje się do spadku przez podstawi śmierci niedojrzałego syna tych, którzy zostali wieni spadkobiercami i stali się spadkobiercami i w 1 ci, w której zostali ustanowieni spadkobiercami. 8. D płci męskiej wolno podstawiać do osiągnięcia pr: czternastu lat, dla osób płci żeńskiej - dwunas Jeśli ten wiek zostanie przekroczony, podstawieni! staje istnieć. 9. 70 Osobie postronnej natomiast lub dojrzałemu ustanowionemu spadkobiercą nikt nie podstawić spadkobiercy tak, żeby, jeśli stanie się s, biercą i w ciągu pewnego czasu zejdzie ze świata, s1 biercą byl dla niego kto inny; ale to tylko wolno, stator zobowiązał go przez rozrządzenie powiernicze spadek po nim cały albo w części zwrócił; na czym t to prawo, podamy w odpowiednim miejscu. 108 :t\vem cesarza JOKO syna Kogoś, Kto jest (osooą) swojego łwa, bądź za pośrednictwem pretora, zgodnie z naszą instytucją, kogoś, kto pozostawał pod władzą wstępnego] jtament jego ulega zniweczeniu jakby przez późniejsze ydzenie spadkobiercy domowego. 2. 72 Wcześniejszy te-ment ulega zniweczeniu także przez późniejszy, spo-\dzony zgodnie z prawem. Nie ma znaczenia, czy na podmę tego testamentu ktoś okaże się spadkobiercą, czy nie okaże, bierze się bowiem pod uwagę tylko to, czy jakimś wypadku mógłby się okazać. Dlatego też, jeśliby iś albo nie chciał być spadkobiercą, albo za życia testa-a lub po jego śmierci zszedł ze świata, zanim objął spa-c, albo nie ziścił się dla niego warunek, pod jakim ustawiono (go) spadkobiercą, w tych wypadkach ojciec Iziny umiera bez testamentu. Albowiem i wcześniejszy tament jest nieważny (jako) zniweczony przez później-' i późniejszy również nie ma żadnej mocy, bo na jego istawie nikt się nie okazał spadkobiercą. 3. Lecz jsśli )ś po sporządzeniu zgodnie z prawem wcześniejszego tamentu sporządza późniejszy tak samo zgodnie z prani, chociaż w nim spadkobierca ustanowiony jest tylko do określonych rzeczy, wcześniejszy testament zostaje esiony, jak to rozstrzygnęli reskryptem boski Sewer joski Antonin. Słowa tej konstytucji nakazaliśmy tu tawić, ponieważ także coś innego w tej konstytucji t wyrażone. "Cesarze Sewer i Antonin do Cocceiusa 109 Campanusa. Testament sporządzony jako drugi, w nim został ustanowiony spadkobierca co do c nych rzeczy, jest ważny tak, jak gdyby wzmianka czach nie została uczyniona, ale nie ulega wątpi że ustanowiony spadkobierca, zadowoliwszy się < sobie rzeczami, albo po uzupełnieniu mu ich do c; części według ustawy Falcidia, obowiązany jest z spadek tym, którzy we wcześniejszym testamencie ustanowieni spadkobiercami, ze względu na słowa wionę do drugiego testamentu, którymi wyrażon to, że wcześniejszy testament ma pozostać w ir w ten więc sposób testament staje się zniweczony. 4. stamenty sporządzone zgodnie z prawem tracą moc w inny sposób', na przykład gdy ten, kto sporządził ment, doznał uszczuplenia (praw) jednostki: w jaki sób to się dzieje, podaliśmy w pierwszej księdze. 5. (tm) V\ zaś wypadku powiada się, że testamenty stają się skuteczne, chociaż skądinąd i (te), które ulegają zniwecz stają się bezskuteczne i (te), które sporządza się od od początku niezgodnie z prawem, są bezskuteczne. i te (testamenty), które są sporządzone zgodnie z pra\ a później stają się bezskuteczne z powodu uszczup> (praw) jednostki, możemy nie mniej (zasadnie) naz) zniweczonymi. Lecz ponieważ było oczywiście wygoc wyróżniać poszczególne wypadki osobnymi nazwami, pr mówi się o jednych (testamentach), że powstają niezgo> z prawem, (zaś) o innych, sporządzonych zgodnie z j wem - że ulegają zniweczeniu albo stają się bezskutec. 6(5). 1& Jednak nie pod każdym względem bezużyteczne te testamenty, które od początku sporządzone zgoc z prawem, stały się bezskuteczne wskutek uszczuplę praw jednostki. Jeśli bowiem są opatrzone pieczęcie siedmiu świadków, spadkobierca wymieniony (w testami cię) może starać się o posiadanie majątku zgodnie z bliczkami (testamentu), oby tylko zmarły był żarów 110 ipAMoapz Azid i|Aq 9iu radgjsM zi 'rasaozod pod 9z 'oj 9110 -•BMOjdM ofeisoz 'ipAiidgjsz ipio/tts fepefnnod oqre 'fefezoi VlOSONMIMOd Z WANZOHZttdS HIDNHHVXS3X O IIIAX 'Ave.id MOzSiM po -n>[Op fau/wejd Aooui 9fn>[Bjq nragjoj^ 'n;uai 9iAVB}spod BU otu 9imz9M 9tu TUB 'tzpgi. o§9Mo z qoAJ9i>[ M 'ra9MBJd z 9iupo§Z9iu ijoAuozpfezaoc >[9ZO[jq-Bl 9UZBM UZ TZUZn 9IU 9Z I %OJ9iq05[p'Bds BZJBSJ jiuAzon nsgoojd npoMod z o:p[ 'tu^i od njfpBds aiuipfej 9IU 9Z 'UO ZOBIAVSO 9I/WOUI foltlBS foj V ' "BHI33 9IUpO§Z 9UOZpfeZJOdS AfEJSOZ 9Ud5jSBU I|S9f O5fjĄ J[1 -9UZ09;n5lSZ9q 5lS fefBJS I^ZOI^ł 9ZSf9lUS9ZOAV f9ZOBUI 91 9Z '9UOZ9ZJ}SEZ JS9J" •BXBUIJJ9J oS9I>ISOq 9IA\OXU M. '91 -giMOUBjsod jiugiraz gz 'o§9:veip oqfB 'ojgiras zgzjd XUBI -AzJiSMod 'o§ Azouo>[ 9iu i Azsfoiuzod o^zpfezjods ^u/Cz -•BZ n;u9uiBłS9j fgitisgzoM. niugzpfezjods od so^ ijsgf s -3 J, a t. '(9)^ -(mudumłsdi) iuivyz3iiqvt z aiupoSz nytbf dnmpmsod o dis ov83iqn dzoui diu (dpudiuvisdi M.) ttuoiua -CM V3Jdiqoypvds 'viudiqosodss(zjd z vofo ł>zpvjM. pod [ pjaitus ifiMify M t 3iu3iqosods6złd M dis pppo dz 'oSaw oqjv 'ysoujoM jdMou qnj oM)S]dit>Mt(qo {pvj}n joft>}Sd} d zmysłach, gdy sporządzali testament, mogą prowadzić proces w sprawie testamentu sprzecznego z powinnośćą zstępni, którzy skarżą się, albo że zostali niesprawiedliwie wydziedziczeni, albo że zostali niesprawiedliwie pominięci. Lecz nie twierdzi się tego, jakoby testator rzeczywiście był .chory umysłowo, lecz że sporządził testament prawidłowo, ale niezgodnie z powinnością przywiązania. Albowiem jeśli rzeczywiście jest chory umysłowo, nie ma żadnego testamentu. 1. Nie tylko zstępnym wolno jest zaskarżyć niezgodny z powinnością testament wstępnych, lecz także wstępnym testament zstępnych. Na podstawie zaś świętych konstytucji siostra i brat mają pierwszeństwo przed osobami niegodziwymi, ustanowionymi spadkobiercami: nie mogą więc występować przeciwko każdemu spadkobiercy. Poza braćmi i siostrami osoby dalej związane pokrewieństwem naturalnym w żaden sposób nie mogą wszczynać procesu albo tocząc proces zwyciężyć. 2.. Zarówno zstępni rodzeni, jak i przysposobieni (zgodnie z podziałem w naszej konstytucji) tylko wtedy mogą prowadzić proces co do testamentu sprzecznego z powinnością, jeśli na podstawie żadnego innego tytułu prawnego nie mogą otrzymać majątku zmarłego. Albowiem ci, którzy na podstawie innego tytułu prawnego mogą otrzymać cały spadek albo jego część, nie mogą wszczynać procesu co do testamentu sprzecznego z powinnością. Pogrobowcy więc, którzy na podstawie żadnego innego tytułu prawnego nie mogą otrzymać, mogą wszczynać proces co do testamentu sprzecznego z powinnością. 3. Lecz wszystko to należy rozumieć tak, że (mogą wszczynać proces) jeśli im w ogóle nic testamentem nie zostało zostawione przez testatorów. Wprowadziła to nasza konstytucja z uszanowania dla natury. Bowiem jeśli jakakolwiek część spadku lub rzecz -oypvds 6uoiMour>}sn ^IUJOM -pvd$ 8i '\ •tiu^uuojfsod oqiv ' 'itućuzodłuoy oą\v dis VM< ... "EłJEMZo osSzo ogaf AA\O: fBizpn XpzB5[ BU jssf oj 'aiu^uofojodoad i[oiu AzpSiui -sizpzoj •B^ISOZ Aq 'osSzo BJJ-BMZO -eupaj" BU^p uii o/Cq 'fepsouuiMod z oSatizoszads njugm^łsaj op oo ns; 9izp5q oj Azo aż 'osiuinzoj fas\QU ~%e\ 'psSzo PJJBA AuisipizpaiMod oo 'SBZ oj^ •/, -iioBpn^suoii ąofas AuBpod 'ąpsods Auui M qn|-'B(bniAłsuo5f -BZS^BU •Biiitu Azo 'jgiuis j •BUBp nui 9izp5q osSzo B^JBMZO •BJ A/o 'oj •BU np5j§z/ '^losouuiMod z o§9uzo9zads njU9uiBjS9ł op oo ns; OIZp^A\Ojd {§OUI 91U ^B 'fe^JBMZO OS9ZO 09IUI U3lt so;>[ o5iAv y '9 'p^Jj 9iu 'std^z oy^et 9UoiAVB^soz o gpusui^isgi gzuiĄ M nui oo 'o§9j UIBS uo 'AuEuo?[o -OZ I n;U9UI^JS91 fcpSOUUIMOd Z O§9UZ09/jds Op OO S jfeOZSM. '9UOIAVBłSOZ O{BJSOZ 9IU OIU nUI9JOJ^ '3 O§9UBppOd O§9^ZjfOp9IU niU9IUII AV I[S9f '9IUMp9Zjd 9IV 'S ""^f0 n;u9arBjS9i fepsouuiAvod z o§9uzo9zjds < S90Ojd OfeZOZSM UI^USBJM niU9IUII M 9ZOUI 5[BUp3f foll 'lMOUtl5[9ldO nUI9UIBS 9UOIAVBłSOZOd OJBJSOZ 91U OIU -•Bjspod BU '5>[9tdo sfn niU9iuii M un?[9ido jis9f w Każdym razie po śmierci testatora staje się od razu wolnym i koniecznym spadkobiercą. 79 Toteż ci, którzy uważają swoją wypłacalność za wątpliwą, zwykle powołują swojego niewolnika jako spadkobiercę w _ pierwszej albo drugiej, albo nawet dalszej kolejności, aby w wypadku, jeśliby wierzyciele nie uzyskali zaspokojenia, raczej majątek jego spadkobiercy aniżeli testatora przez wierzycieli został objęty w posiadanie, albo sprzedawany częściami, albo między nich podzielony. 80 W zamian za tę dolegliwość jednak daje mu się tę korzyść, że to, co by nabył dla siebie po śmierci patrona, pozostawia się (już) jemu, i chociażby majątek zmarłego nie wystarczał na zaspokojenie wierzycieli, ponownie z tego' powodu jego rzeczy, które dla siebie nabył, nie są sprzedawane. 2. 81 Spadkobiercami domowymi zaś i koniecznymi są, na przykład, syn, córka, wnuk i wnuczka urodzeni z syna, a następnie inni zstępni, którzy tylko byli pod władzą ojcowską zmarłego. Lecz żeby wnuk lub wnuczka byli spadkobiercami domowymi, nie wystarcza, że on lub ona pozostawali pod władzą dziadka w chwili (jego) śmierci, ale trzeba, żeby także ich ojciec za życia swego ojca przestał być domowym spadkobiercą, albo zabrany przez śmierć, albo z jakiegoś innego powodu uwolniony spod władzy ojcowskiej', wtedy bowiem wnuk lub wnuczka wstępuje w miejsce swego ojca.82 Spadkobiercy zaś domowi nazywają się tak dlatego, ponieważ są spadkobiercami-domownikami i nawet za życia przodka uchodzą za będących w domu poniekąd u siebie. Stąd też, jeśli ktoś umrze bez testamentu, zachodzi najpierw dziedziczenie zstępnych. Koniecznymi zaś nazywają się dlatego, że stają się spadkobiercami w każdym wypadku, czy chcą czy nie chcą, tak bez testamentu, jak na podstawie testamentu. 83 Ale, wtedy gdy zechcą, pretor pozwala im powstrzymać się od (objęcia) spadku, by majątek przodka raczej niż ich podobnie został objęty ,w posiadanie przez wierzycieli. nazywani spadkobiercami postronnymi. Toteż nawet nasi zstępni, którzy nie pozostają pod naszą władzą (ojcowską), ustanowieni przez nas spadkobiercami, są uważani za spadkobierców postronnych. Z tego powodu także ci, których matka ustanowiła spadkobiercami, są zaliczani do tej samej grupy, bo kobiety nie mają zstępnych pod (swą) władzą. Również niewolnik, który został ustanowiony przez właściciela spadkobiercą, a po sporządzeniu testamentu przezeń wyzwolony, należy do tej samej grupy. 4. Co do spadkobierców postronnych przestrzega się tego, aby istniała u nich zdolność testamentowa, czy to oni sami są ustanawiani spadkobiercami, czy też ci, którzy są pod ich władzą. Bada się to w dwojakim czasie: sporządzania testamentu, żeby powstało ustanowienie, i śmierci testatora, aby miało ono skutek. Co więcej, także gdy spadkobierca obejmuje spadek, musi istnieć u niego zdolność testamentowa, czy to ustanawiany jest spadkobiercą bezwzględnie, czy pod warunkiem. Albowiem prawo spadkobiercy głównie powinno być badane w tym czasie, gdy nabywa spadek. W czasie pomiędzy sporządzeniem testamentu i śmiercią testatora lub spełnieniem się warunku ustanowienia zmiana tego prawa nie szkodzi spadkobiercy, ponieważ, jak powiedzieliśmy, powinny być brane pod uwagę trzy momenty czasu. Uważa się zaś, że zdolność testamentową ma nie tylko ten, kto może sporządzić testament, lecz także ten, kto na podstawie cudzego testamentu albo sam może brać, albo dla innego nabywać, choć sam nie może sporządzić testamentu. Dlatego powiada się, że chory umysłowo, i niemy, i po-grobowiec, i dziecko, i syn pod władzą ojca rodziny, i cudzy niewolnik mają zdolność testamentową. Albowiem, chociaż nie mogą sporządzić testamentu, jednakże na podstawie testamentu mogą nabywać albo dla siebie*, albo dla innego. 5. 85 Spadkobiercom zaś postronnym dana 8' Jł5 jest możność rozważenia, czy objąć spadek, czy (go) nie objąć. 86 Ale jeśli bądź ten, komu przysługuje możność powstrzymania się od objęcia spadku, wda się w sprawy majątku spadkowego, bądź postronny, któremu wolno rozważyć (sprawę) objęcia (spadku), spadek obejmie, nie ma (on) później możliwości porzucenia spadku, chyba że nie ukończył lat dwudziestu pięciu. Osobom w tym wieku bowiem, jak we wszystkich innych wypadkach wprowadzenia (ich) w błąd, tak też, jeśliby niebacznie przyjęły spadek z uszczerbkiem (dla siebie), pretor przychodzi z pomocą. 6. Wiedzieć jednak należy, że boski Hadrian udzielił łaski również mającemu więcej niż dwadzieścia pięć lat, gdy po objęciu spadku ujawnił się ogromny dlug, który nie był znany w chwili objęcia spadku. Lecz tego boski Hadrian udzielił jako szczególnego dobrodziejstwa pewnej osobie, zaś boski Gordian później rozciągnął to tylko na żołnierzy. (6). Nasza jednakże łaskawość wyświadczyła to dobrodziejstwo wszystkim poddanym naszej władzy i napisała konstytucję zarówno najbardziej słuszną, jak i szlachetną. Jeśli ludzie zastosują się do jej treści, wolno im objąć spadek i odpowiadać tylko w takiej wysokości, do jakiej sięga. wartość majątku spadkowego, tak że z tego powodu nie jest im konieczna pomoc zastanowienia się, chyba iż pomijając zastosowanie się do naszej konstytucji mniemają, że trzeba się zastąp owić i zechcą obarczyć się dawną uciążliwością objęcia spadku. 7.87 Dalej postronny spadkobierca, ustanowiony testamentem albo powołany do spadku beztestamentowo, może stać się spadkobiercą przez działanie za spadkobiercę, albo nawet poprzez samo {objawienie) woli przyjęcia spadku. Ktoś jest uważany za działającego za spadkobiercę, jeśli używa rzeczy spadkowych tak, jak spadkobierca, albo sprzedając rzeczy spadkowe, albo uprawiając lub oddając w dzierżawę grunty, i jeśli w jakikolwiek sposób czynem lub słowem wyraża swoją wolę objęcia spadku, byleby tylko wiedział. ;e ren, co do majątku którego działa za spadkobiercę, imarł sporządziwszy testament lub bez testamentu i że n jest dla niego spadkobiercą*. Działać bowiem za spadko-ierce. jest to działać za właściciela, albowiem dawni •awnicy nazywali właścicieli dziedzicami. aa Jak zaś iprzez samą wolę postronny staje się spadkobiercą, k też przy odmiennym nastawieniu ulega od razu odsu-iciu od spadku. Temu, kto urodził się niemy lub głuchy 30 później się nim stał, nic nie wzbrania- działać za adkobiercę i nabyć dla siebie spadek, jeśli jednak poj-uje, co się. dzieje. XX O ZAPISACH 9 Po tym wszystkim zajmijmy się zapisami. Wydaje się 'ówdzie, że ta część prawa jest poza przedstawianą terią, mówimy bowiem o tych formach prawnych, za nocą których rzeczy są nabywane dla nas w masie. *z skoro opowiedzieliśmy już wyczerpująco o testamen-h i o spadkobiercach, których ustanawia się w testa-icie, nie bez podstawy można będzie omówić w dalszym *u tę materię prawną. . Zapisem zaś jest jakaś darowizna zostawiona przez irłego. 2. 90 Lecz dawniej były cztery rodzaje zapisów: '.z (otwarcie drogi do) oznajmienia władztwa *, przez nie tytułu do) zasądzenia **, drogą (wezwania do) mienia ***, przez (wezwanie do) uprzedniego zabra- ****. Każdemu rodzajowi zapisów były przydzielone ne określone słowa, które cechowały poszczególne * legatum per yindicationem. ** legatum per damnationem. ** -legatum sinendi modo. ** legatum per praeceptionem. 117 • umssrrauiooiaptj }5gf zogzj ijsgf zogq -OSOIWM. fdC oop 'oidn^po gzom gra i[S9f 'o[p^ds qnj BJOJEJS9J Z09ZJ O>[lXj 9IU VUVSldVZ 3t(q SBZ dZOffl I6 '[7 •inaąon uiXuoinzo/(AV fai/pJBą OBMOuiMzad 3iirezs9iin9zjd qoi i[Sora foiM^j pugpnjs znf ragzon^u 'AVBJd nqo qoA; /jnjmi niu^uzod od Aqs 'qoBA\piuj9iAv -od o ai9jod B '^o^sidBZ o oXzo|A/v\ Mjgidfeu giajgjzppo ui9SBzouiAj OJJEM aż 'ArasijEUzn 'Azgizpojui fgofefnfpnjs -•Bjspgzjd 'BM^jd pfrreu n^jfezood •BU XuisXqe zo9^ -jgiMod ^jnjBU niU9zs?[5iA\od 'BjSgin oj o Aqe 'ąo JS9f f909lA\ SOO IJSgf B 'MpIUJ9IMOd AjnjBO Z -nzn ofAq 'uiosidBZ 9fn>{'Bjq o§9zo .'oj Ląe zoaj -J9zsqo ozpj^q sez UI9IA\O(J fgj BU 5ts -s9jj fgf -Aragżjd jf^f Ą^ 'o§ouzo9łodiq j Azogza ragpżjSz feooraod EZ 9Z?[Bł ZD9J 'Xqoso uiapSjSzM •BMj qoi o p zo9j ArasijizpBZJods %Jo:p[ '•BfonjAisuoJi SBZ BZSBJS^ 'Buoisgiuz BJBJSOZ 9ptAvo?[{BO M9js nfezpoj ogg; osojsAzoojn Azj-esga qoi>[soq ;fonjXjsuo>[ giMBjspod mi zogq 'Mosidez gfezpo j ;o rodzaju, że nie może być w obrocie, nie należy się oszacowanie, jak na przykład, jeśliby ktoś zapisał le Marsowe, albo bazyliki, albo świątynie, albo to, jest przeznaczone do użytku publicznego, bowiem ci zapis nie ma żadnego skutku. To zaś, co powiedziemy, że można zapisać rzecz cudzą, należy rozumieć: teli zmarły wiedział, iż rzecz jest cudza, a nie także iii nie wiedział, bowiem jeżeliby wiedział, iż rzecz ;t cudza, może nie byłby jej zapisał. Tak właśnie odpo-edział reskryptem boski Pius. I trafniejsza jest opinia, właśnie ten, kto występuje z" roszczeniem, to jest zapi-bierca, powinien udowodnić, że zmarły wiedział, iż pisuje rzecz cudzą, nie zaś spadkobierca powinien udo-.dniać, że nie wiedział, iż jest cudza, gdyż zawsze ko-iczność udowodnienia ciąży na tym, kto występuje •oszczeniem. 5. Lecz jeśli ktoś zapisuje rzecz daną w za-.w wierzycielowi, spadkobierca musi oczyścić ją z długu akże w tym wypadku przyjęto to samo, co w wypadku :czy cudzej, że tylko wtedy musi spadkobierca oczyścić z długu, jeżeli zmarły wiedział, iż rzecz jest zastawiona. ,k właśnie odpowiedzieli reskryptem boscy Sewer i Anto-i. Jeśli jednak zmarły chciał, ażeby zapisobierca oczyścił z długu i dał temu wyraz, nie musi spadkobierca oczy-;zać jej z długu. 6. Jeśliby została zapisana rzecz cudza ;a życia testatora zapisobierca stał się jej właścicielem, jeśli staje się właścicielem z tytułu kupna, może za mocą powództwa z testamentu uzyskać jej cenę. Jeśli ś z tytułu zyskownego, na przykład darowizny lub innego dobnego tytułu, nie może wystąpić z roszczeniem, .bowiem przekazana jest zasada, że dwa tytuły zyskowne tej samej osobie i w tej samej rzeczy zbiegać się nie mogą. tego powodu, jeśli ta sama rzecz należy się temu samemu lowiekowi na podstawie dwóch testamentów, ma znamię, czy na podstawie testamentu otrzymuje rzecz, y jej cenę: jeżeli rzecz - nie może wystąpić z roszczę- niem, bo ma ją z tytułu zyskownego, jeśli zaś cenę - może wystąpić z roszczeniem. 7. 92 Także taka rzecz, która nie istnieje w przyrodzie jeśli tylko ma (w przyszłości) istnieć, ważnie jest zapisywana, na przykład "plony, które wyda ten grunt" albo "to, co się urodzi z tej niewolnicy". 8.93 Jeśli ta sama rzecz zostanie zapisana dwu (zapisobiercom) czy to łącznie, czy oddzielnie, jeżeli obaj do zapisu dojdą, między nich zapis się dzieli. Jeśli któryś z nich odpada, ponieważ odrzuca zapis albo umarł za życia testatora, albo odpadł z jakiegoś innego powodu, całość należy się wspólzapisobiercy. Łącznie zaś dokonuje się zapisu, na przykład, jeśli ktoś powiada: "Titiusowi i Seiusowi daję, zapisuję niewolnika Stichusa"; oddzielnie - tak: "Titiusowi daję, zapisuję niewolnika Stichusa; Seiusowi Stichusa daję, zapisuję". Lecz także, jeśliby się wyraził: "tegoż niewolnika Stichusa", również uważa się, że zapis dany jest oddzielnie. 9. Jeżeli komuś zostaje zapisany cudzy grunt i kupuje on własność z odjęciem użytkowania i przechodzi do niego także użytkowanie, i potem wnosi on powództwo z testamentu, lulianus powiada, że prawidłowo występuje on z roszczeniem i domaga się gruntu, ponieważ w tym powództwie użytkowanie zajmuje miejsce służebności. Ale do powinności sędziego należy, aby nakazał świadczyć cenę po odjęciu użytkowania. 10. Lecz jeśli ktoś zapisuje rzecz zapisobiercy jemu (samemu), zapis jest bezskuteczny, bo to, co jest już jego własnością, nie może stać się nią bardziej i chociażby ją zbył, nie należy się ani ona sama, ani jej cena. 11. Jeśli ktoś rzecz swoją jako cudzą zapisuje, zapis jest ważny: albowiem ma większe znaczenie to, co jest naprawdę, niż to, co się mniema. Lecz nawet jeśli mniemał, iż rzecz należy do zapisobiercy, pewne jest, że zapis jest ważny, ponieważ wola zmarłego może mieć skutek. 12. 94 Jeśli testator zapisze swoją rzecz, a potem zbędzie ją, Celsus uważa, że jeżeli sprzedał ją nie mając zamiaru odwołania zapisu, reskryptem boscy Sewer i Antonin. iaK samo odpowiedzieli reskryptem, że ten, kto po sporządzeniu testamentu grunty, które zostały zapisane, dal w zastaw, nie ma być uważany za odwołującego zapis i dlatego zapisobierca może wystąpić przeciw spadkobiercy z roszczeniem, by grunty zostały wyswobodzone spod prawa przysługującego wierzycielowi. Jeśliby ktoś zbył część rzeczy zapisanej, część, która nie została zbyta, w każdym razie się należy, zbyta zaś część tylko jeśli nie została zbyta w zamiarze odwołania zapisu. 13. Jeśli ktoś swemu dłużnikowi zapisał zwolnienie z długu, zapis jest skuteczny, a spadkobierca nie może domagać się długu ani od samego dłużnika, ani od jego spadkobiercy, ani od kogoś, kto zajmuje miejsce spadkobiercy, i może zostać pozwany przez dłużnika, żeby zwolnił go z długu. Może też ktoś nakazać, aby spadkobierca nie domagał się długu do oznaczonego czasu. 14. Odwrotnie, jeśli dłużnik zapisuje swemu wierzycielowi to, co jest mu winien, zapis jest bezskuteczny, jeśli w zapisie nie ma nic więcej, niż w długu, ponieważ wierzyciel nie otrzymuje, nic ponad to przez zapis. Ale jeśli dłużnik zapisuje mu bezwzględnie to, co mu się należy w pewnym terminie lub pod warunkiem, zapis jest skuteczny, bo powoduje wymagalność. Papi-nian pisze, że jeśli termin upłynął lub warunek się spełnił za życia testatora, niemniej zapis jest skuteczny, ponieważ raz już zaistniał. Jest to prawda: bo nie przyjęto opinii tych, co sądzili, że zapis gaśnie, ponieważ znalazł się w takiej sytuacji, w której nie mógłby powstać. 15. Lecz jeśli mąż zapisuje żonie posag, zapis jestjważny, ponieważ zapis zawiera w sobie więcej niż powództwo o zwrot posagu. Lecz jeśli zapisuje posag, którego nie otrzymał, boscy Sewer i Antonin odpowiedzieli reskryptem, że jeśli bezwzględnie zapisuje, zapis jest bezskuteczny, jeśli zaś w zapisie naddziałowym ściśle określona suma pie- 121 niędzy, albo Ś9iśJe określona rzecz, albo dokument posagowy są wymienione, zapis jest ważny. 16. Jeśli zapisana rzecz ginie nie wskutek działania spadkobiercy, strata dotyka zapisobiercę. Jeżeli zapisany cudzy niewolnik nie wskutek działania spadkobiercy został wyzwolony, spadkobierca nie ponosi odpowiedzialności. Jeżeli zaś został zapisany niewolnik spadkobiercy i on sam go wyzwolił, lulianus pisze, iż ponosi on odpowiedzialność i nie ma znaczenia, czy wiedział, czy nie wiedział, że niewolnik od niego jest zapisany. Lecz także jeśli darował niewolnika innemu, a ten, komu został podarowany, wyzwolił go, spadkobierca ponosi odpowiedzialność, chociażby nie wiedział, że niewolnik od niego został zapisany. 17. Jeśli ktoś zapisuje niewolnice z urodzonymi przez nie dziećmi, chociażby niewolnice umarły, potomstwo przypada w zapisie. Tak samo jest, gdy zwyczajni niewolnicy zostają zapisani z przydzielonymi im niewolnikami, bo choćby zwyczajni niewolnicy zmarli, jednak przydzieleni im niewolnicy przypadają w zapisie. Lecz jeśli niewolnik został zapisany razem z majątkiem wydzielonym, oddanym tylko w zarząd, z chwilą śmierci albo wyzwolenia, albo zbycia niewolnika gaśnie także zapis tęgo majątku. Tak samo jest, jeśli zostaje zapisany grunt wyposażony lub z inwentarzem, albowiem z chwilą zbycia gruntu gaśnie także zapis inwentarza. 18. Jeśli zostaje zapisane stado, a potem ulega ono zmniejszeniu tylko do jednej owcy, można domagać się wydania tego, co pozostało. lulianus mówi, że przy zapisie stada także te owce, które po sporządzeniu testamentu zostały dodane do stada, przypadają w zapisie, jest bowiem stado całością stanowiącą zbiór odrębnych sztuk tak, jak jedna całość budowli składa się ze stykających się ze sobą kamieni. 19. Zapisanych więc budynków kolumny i marmury, które zostały dodane po sporządzeniu testamentu, przypadają w zapisie. 20. Jeśli zostaje zapisany majątek wydzielony, oddany tylko w zarząd, bez wątpię- życia testatora, stanowi zysK lub stratę zapisobiercy. Jeżeli po śmierci testatora a przed objęciem spadku niewolnik coś nabywa, lulianus powiada, że jeżeli jemu samemu wraz z wyzwoleniem zapisuje się majątek wydzielony, oddany tylko w zarząd, wszystko, co przed objęciem spadku zostało nabyte, przypada zapisobiercy, ponieważ termin otwarcia się tego zapisu następuje z chwilą objęcia spadku. Lecz jeśli wydzielony majątek oddany tylko w zarząd został zapisany osobie postronnej, nie przypada to w zapisie, chyba że ten majątek został powiększony przy użyciu rzeczy wchodzących w jego skład. Wydzielony zaś majątek, oddany tylko w zarząd, jeśli nie został zapisany, nie należy się wyzwolonemu, choć jeżeli właściciel za swego życia niewolnika wyzwala, wystarczy, jeśli się tego majątku nie odbiera. Tak właśnie odpowiedzieli reskryptem boscy Sewer i Antonin. Tak samo odpowiedzieli reskryptem, że gdy został zapisany taki majątek, nie uważa się tego za zezwolenie, aby miał możność domagania się zwrotu pieniędzy, które wydał w interesie swego "właściciela. Ci sami cesarze odpowiedzieli reskryptem, że taki majątek uważany ma być za zapisany, gdy nakazuje się, że niewolnik ma być wyzwolony z chwilą złożenia sprawozdania rachunkowego i z tego majątku ma zapłacić pozostałość. 21. Zapisane być mogą zarówno rzeczy materialne, jak i niematerialne. Przeto może być komuś zapisane także to, co się zmarłemu należy, aby spadkobierca świadczył zapisobiercy swoje powództwo, chyba że za życia testator pobrał pieniądze, bowiem w tym wypadku zapis gaśnie. Lecz ważny jest także taki zapis: "Niech spadkobierca będzie z zasądzenia winien naprawić dom tej a tej osobie" albo "uwolnić tę a tę osobę z długu". 22. Jeśli zapisuje się ogólnie niewolnika lub inną rzecz, wybór należy do zapisobiercy, jeżeli testator nie powiedział czegoś innego. 23. Zapis wyboru, to jest taki, gdy 123 ii testator rozporządza, że zapisobierca ma dokonać wyboru spośród jego niewolników lub innych rzeczy, zawierał w sobie warunek i dlatego, jeśli sam zapisobierca za życia nie dokonał wyboru, nie przekazywał zapisu swemu spadkobiercy. Lecz na podstawie naszej konstytucji i to zostało zmienione na lepsze: dano zezwolenie wybierania także spadkobiercy zapisobiercy, chociaż zapisobierca za swego życia tego nie uczynił. A po staranniejszym rozpatrzeniu kwestii także i to w naszej konstytucji zostało dodane, że jeśli jest wielu zapisobierców, którym został pozostawiony wybór, i nie są oni zgodni w wyborze przedmiotu, albo jeśli jest wielu spadkobierców jednego zapisobiercy i nie zgadzają się oni co do wyboru, każdy pragnąc wybrać inny przedmiot, aby zapis nie przepadł (co przeważająca większość prawoznawców wbrew życzliwości wprowadziła), sędzią tego wyboru ma być ślepy traf i za pomocą losowania ma być ta sprawa rozstrzygnięta, aby w wyborze miała przewagę decyzja tego, na kogo pada los. 24. Zapisywać można tylko tym, w stosunku do których ma się zdolność testamentową. 25. K Dawniej nie było wolno pozostawiać ani zapisów, ani powiernictw osobom nieokreślonym i nawet żołnierz nie mógł tego zostawić osobie nieokreślonej jak to rozstrzygnął reskryptem boski Hadrian. Za nieokreśloną zaś uważano osobę, którą testator podstawiał swojej wyobraźni drogą niepewnego mniemania, na przykład, jeśli ktoś powiadał tak: "Ktokolwiek wyda córkę swoją za mojego syna, temu niech mój spadkobierca da ten a ten grunt". Także to, co pozostawiano tym, którzy po napisaniu testamentu będą wyznaczeni na konsulów pierwsi, uważano za zapisane osobom nieokreślonym, tak samo, jak poprzednio. A w końcu jest wiele innych tego rodzaju wypadków. 96 Nie wydawało się też, żeby można było dać wolność osobie nieokreślonej, ponieważ postanowiono, żeby niewolnicy byli wyzwalani imiennie. 97 Również opiekunem musiała być ustanowiona uyi i t.yi\,iuu. "j^ou ipośród moich krewnych (naturalnych) żyjących obecnie noją córkę weźmie za żonę, niech mój spadkobierca da nu tę a tę rzecz". Konstytucjami zaś cesarskimi było zastrzeżone, że nie można domagać się zwrotu zapisów ilbo powiernictw pozostawionych osobom nieokreślo-lym a omyłkowo uiszczonych. 26. " Zapis dla obcego wgrobowca także dokonywany był nieważnie. Obcym zaś wgrobowcem jest ten, kto po (swoim) urodzeniu nie będzie v przyszłości dla testatora jednym spośród spadkobierców lamowych. Dlatego też i wnuk (poczęty) z syna uwolnio-lego spod wladzy ojcowskiej był pogrobowcem postronnym lla dziadka. 27. Lecz tego rodzaju przypadki nie zostały >ozostawione bez właściwego poprawienia, bowiem w na-zym kodeksie została umieszczona konstytucja, za po-nocą której pod tym względem przyszliśmy w sukurs tie tylko co do spadku, lecz także co do zapisów i powier-lictw, co staje się wyraźnie widoczne przy czytaniu tej. :onstytucji. Nieokreślony zaś opiekun i według naszej ;onstytucji nie powinien być dany, ponieważ każdy musi la podstawie określonej decyzji zadbać o opiekę nad swoim )otomstwem. 28. 10° Obcy pogrobowiec i dawniej mógł teraz może być ustanowiony spadkobiercą, chyba że zo-tał (poczęty) w łonie takiej (kobiety), która według ełnił jakąś omyłkę co do nazwiska, przydomka lub mienia zapisobiercy, o ile jest pewność co do osoby, demniej zapis jest ważny. To samo stosuje się co do spadko-lierców, i słusznie, nazwiska bowiem są wymyślone dla (znaczania ludzi i nie ma żadnego znaczenia, jeśli oznacza ię ich w jakiś inny sposób. 30. Najbliższa temu jest ta eguła prawa, że zapis nie jest niweczony przez fałszywy >pis. Na przykład, jeśliby ktoś tak zapisał: "Mego uro- 125 dzonego w domu niewolnika Stichusa daję, zapisuję", bo chociażby niewolnik Stichus nie był urodzony w domu, lecz kupiony, jeśli jednakże jest pewność co do osoby niewolnika, zapis jest skuteczny. I odpowiednio, jeśliby w ten sposób opisał: "Niewolnika Stichusa, którego kupiłem od Seiusa", chociażby był kupiony od innego, zapis jest ważny, jeśli jest pewność co do osoby niewolnika. 31. Tym bardziej jest nieszkodliwa dla zapisu fałszywa przyczyna. Na przykład, jeśli testator powiedział tak: "Titiusowi, ponieważ podczas mojej nieobecności zajmował się moimi sprawami, Stichusa daję, zapisuję", albo tak: "Titiusowi, ponieważ dzięki jego obronie zostałem uwolniony od zarzutu popełnienia zbrodni zagrożonej karą główną, Stichusa daję, zapisuję", chociażby , Titius nigdy nie zajmował się sprawami testatora, ani ten nie został uwolniony dzięki jego obronie, jednakże zapis jest ważny. Lecz inna jest sytuacja prawna, jeśli przyczyna została wyrażona w formie warunkowej, na przykład w ten sposób: "Titiusowi, jeśli zajmował się moimi sprawami, daję, zapisuję grunt". 32. 101 Powstaje pytanie, czy zapisujemy ważnie niewolnikowi spadkobiercy. Jest rzeczą pewną, że w sposób czysty dokonuje się zapisu nieważnie i na nic się nie przydaje, jeśli za życia testatora niewolnik wychodzi spod władzy spadkobiercy, ponieważ zapis, który by nie miał żadnej mocy, gdyby testator zszedł ze świata 'natychmiast po sporządzeniu testamentu, nie powinien stawać się ważny dlatego, że testator pożył dłużej. Pod warunkiem zaś dokonuje się zapisu ważnie, lecz wtedy trzeba, byśmy zbadali, czy w czasie, kiedy przychodzi termin otwarcia się zapisu, nie jest niewolnik pod władzą spadkobiercy. 33.102 Na odwrót, nie ma wątpliwości, że właścicielowi od niewolnika ustanowionego spadkobiercą ważnie dokonuje się zapisu nawet bez warunku. Bowiem jeśli nawet testator zszedłby ze świata natychmiast po sporządzeniu testamentu, nie uważa się jednak, aby biercą, jeżeli, zanim na rozkaz właściciela obejmie spadek, zostanie przekazany pod władzę innego, albo, wyzwolony, sam stanie się spadkobiercą. W tych wypadkach zapis jest skuteczny. Jeśli zaś niewolnik pozostanie w tej samej sytuacji i na rozkaz zapisobiercy obejmuje spadek, zapis przestaje istnieć. 34. 103 Dawniej zapis przed ustanowieniem spadkobiercy dokonany był nieważnie, z tego mianowicie względu, że testamenty biorą moc z ustanowienia spadkobiercy i dlatego ustanowienie spadkobiercy uchodzi jak gdyby za początek i podstawę calego testamentu.10* Z tegoż powodu wolność też nie mogła być dana przed ustanowieniem spadkobiercy. Lecz ponieważ uznaliśmy za nierozsądne trzymać się porządku pisemnego dokumentu, co i samej starożytności wydało się, że należy zganić, wzgardzać zaś wolą testatora, konstytucją naszą tę wadę naprawiliśmy tak, by wolno było i przed ustanowieniem spadkobiercy, i pośród ustanowień spadkobierców pozostawiać zapis, a tym bardziej wolność, dawaniu której szczególnie się sprzyja. 35. 105 Podobnie dokonany nieważnie był zapis (na czas) po śmierci spadkobiercy lub zapisobiercy, na przykład jeśli ktoś tak powiedział: "Gdy mój spadkobierca umrze, daję, zapisuję", a także: " W przeddzień śmierci mego spadkobiercy" lub zapisobiercy. Lecz w podobny sposób i to poprawiliśmy, dając moc tego rodzaju zapisom na podobieństwo powiernictw, aby w tym wypadku nie natrafiało się na sytuację zapisów gorszą niż sytuacja powiernictw. 36. 106 Także w celu ukarania dokonywało się zapisu nieważnie i nieważnie odwoływało się go albo przenosiło zapis. Uważa się zaś, że zapisane jest w celu ukarania (to), co pozostawia się w celu przymuszenia spadkobiercy, żeby ten coś uczynił albo nie uczynił, na przykład, jeśli ktoś tak napisał: "Jeśli mój spadko- 12T bierca wyda swoją córkę za mąż za Titiusa (albo przeciwnie: "Jeśli nie wyda") niech da Seiusowi dziesięć aureusów". Albo jeśli tak napisał: "Jeśli mój spadkobierca sprzeda niewolnika Stichusa (albo przeciwnie: "Jeśli nie sprzeda"), niech da Titiusowi dziesięć aureusów". I do tego stopnia ta reguła była przestrzegana, że w bardzo wielu konstytucjach cesarskich oznajmia się, że nawet cesarz nie przyjmie tego, co zostało mu zapisane pod tytułem kary. Nawet zawarte w testamencie żołnierza takie zapisy nie były ważne, chociaż inne testamentowe rozporządzenia żołnierzy były skrupulatnie przestrzegane. 107 Także przyjęto, że i wolność nie może być dana w celu ukarania.108 Sabinus uważał, że tym bardziej nie można w celu ukarania przydawać spadkobiercy. Na przykład, jeśli ktoś tak posiedział: "Niech Titius będzie spadkobiercą. Jeśli Titius wyda córkę swoją za Seiusa, niech Seius także będzie spadkobiercą". Było bowiem bez różnicy, przez co przymuszany był Titius, czy przez (obowiązek) wydania rzeczy zapisanej, czy przez przydanie wspólspadkobiercy. Tego rodzaju zawiłość nie podobała się nam i ustanowiliśmy, że w ogóle to, co się pozostawia, czy jest to pozostawione w celu ukarania, albo też w tym celu odwołane, albo przeniesione na inne osoby, w niczym nie różni się od innych -zapisów, jeśli chodzi o danie, odebranie lub przeniesienie, oczywiście z wyjątkiem tego, co jest niemożliwe albo zabronione przez prawo, bądź też niemoralne. Ważności bowiem tego rodzaju rozporządzeń testatorów zasady •czasów moich nie uznają. XXI O ODWOŁYWANIU I PRZENOSZENIU ZAPISÓW :ład, jeśli to, co ktoś zapisał tak: "daję, zapisuję" jest dwołane tak: "nie daję, nie zapisuję", bądź też nie za po- iccą przeciwnych słów, to jest za pomocą jakichkolwiek mych słów. 1. Można także przenieść zapis z jednego i drugiego, na przykład, jeśli ktoś powiedział: "Mego ewolnika Stichusa, którego zapisałem Titiusowi, daję, pisuję Seiusowi", czy to czyni w tym samym testamencie, y w kodycylach. W tym wypadku uważa się, że jedno- 2Śnie zapis zostaje odebrany Titiusowi, a dany Seiusowi. XXII O USTAWIE FALCIDIA 'ostaje nam zająć się rozważaniami nad ustawą Falci-przez którą ostatecznie zostały ograniczone zapisy. Chociaż bowiem niegdyś na podstawie ustawy dwunastu ic moc zapisywania była nieograniczona, tak że było w wyczerpać cały majątek zapisami (ponieważ przez istawę tak było zastrzeżone: "Jak rozrządzi swoją 7.ą, tak niech będzie prawem"), uznano, że trzeba tę )odę zapisywania ograniczyć. Zajęto się tym w in-ie samych testatorów, dlatego że przeważnie umierali gdyby) bez testamentu, gdyż wyznaczeni spadkobiercy, :ględu na bardzo małą korzyść lub jej brak, odmawiali ia spadku. 110 Gdy co do tego uchwalone zostały Jtawa Furia, jak m ustawa Yoconia, z których żadna nie ta się wystarczająca do załatwienia sprawy, 112 os-nie uchwalona została ustawa Falcidia, w której wwiono, że nie wolno zapisywać więcej aniżeli trzy te części całego majątku, to jest, że czy został ustany jeden spadkobierca, czy wielu musi pozostać ;o lub u nich część czwarta'. 1. Postawione zostało s, czy przy ustanowieniu dwóch spadkobierców, na id Titiusa i Seiusa, jeśli udział spadkowy Titiusa 129 rtucje Justyniana zostanie albo całkowicie wyczerpany, albo nadmier obciążony przez zapisy, które imiennie od niego zost dane, od Seiusa zaś albo nie zostały pozostawione ża< zapisy, albo takie, które jego udział zmniejszają tylko połowy, Titiusowi nie wolno jest zatrzymać niczego z pisów, które od niego są zostawione, ponieważ tam ma czwartą część spadku lub więcej. Uznano, że wól zatrzymać tyle, aby miał nietkniętą czwartą część należne udziału spadkowego, albowiem kwota z ustawy Falci< ma być obliczana dla każdego spadkobiercy oddzieli 2. Wartość zaś majątku, do której odnosi się kwota z us wy Falcidia, ocenia się w chwili śmierci. Tak więc, jeśli przykład ten, kto ma majątek o wartości stu aureusc zapisał sto aureusów, na nic nie przydaje się zapisobi com, jeżeli, przed objęciem spadku, poprzez niewolnik spadkowych, czy przez urodzenie potomstwa przez n wolnice spadkowe, czy z przypłodku zwierząt tyle przyb; do spadku, że po wyczerpaniu zapisami stu aureusi spadkobierca będzie miał czwartą część spadku, It konieczne jest, by niemniej jednak została odjęta z za sów czwarta część. Odwrotnie, jeśli zapisał siedemdz siat pięć, a przed objęciem spadku majątek do tego stopi się zmniejszył, przypuśćmy, wskutek pożarów, rozbr się okrętów lub śmierci niewolników, że to, co pozosta ma wartość nie większą niż siedemdziesiąt pięć aureusi albo nawet mniejszą, zapisy należą się w całości. Nie j< to szkodliwe dla spadkobiercy, któremu wolno jest i objąć spadku. Sprawia to, że aby nie stało się tak, wskutek porzucenia testamentu nic nie dostali, koniecz jest dla zapisobierców zawarcie porozumienia ze spadŁ biercą co do części dla nich. 3. Gdy zaś oblicza się kwc z ustawy Falcidia, odejmuje się najpierw długi, pot" wydatki na pogrzeb i wartość wyzwolonych niewolnikó a wtedy rozlicza się pozostałość tak, aby z niej czwai część pozostała dla spadkobierców, trzy czwarte zaś czę: 130 •urnssiuituooK B>f[9i/tt >fBj r ,3fo3fjCpsLinf BttiBfnggj AV Srs ofiofBjzi. nfBiuod '9iuB[ndod ojAq t suzsnjs oj grs ojBpAw, ŻEM •szpBfM ipr n? OBMOSOJSBZ aio{nsuo^ JBZB^BU Xzs 'psoMiozongru BofefBZjgpn BU np5[SzM aż za; oq[B 'BM oSsf śiuir M /{uozsojdod |Bjsoz zr 'ouotMOur sz 'o oq[B 'Xqoso BU tuapSjSzM 5rs ofefnjgr^ 'XzBJ B?[ft3{ jsi i>so ursjoj -ouozsojd oXjoj> 'iXj rosojiOMzAzjc ZBMaruod -pzon oj oiiBzjaiMod 'MosjdBZ qn[ A\o3fpBds OBIMB O{Xq BUZOUI sra or/Cjoj>[ 'uiĄ OUBIMBJSOZ rfsaf UISIMO -ouozsojd o§ oo o 'o§gj rfOM Avaiq/v\ BIUBUO^M op Ai -T1UIZ fLq 9IU JJffU ZBAV9IUOd 'XOOOT XfBfUI 9IU BMPIUJ9I 9f5fJSyfZSM 9IU}OMJ9ld 9Z '09rZp3IM XZ3[BU o5lAV J[BJ[ ' •". roi^zojujgiMod iiuwypnds dis tfwfiwfoz svz MJ HDAZOINH3IMOJ HDVXOVcIS O IIIXX •Xoj9iqo?[pBds n OBJSOZ otrar, -od n^jBfeoi z oo 'oj 9iud5}SBU 8 'n^łBfBUi PSOJJBM pBuo }S9f OO 'OJ OfefpO Bq9ZJJ UI9IAVOq MJ9ldfBU 'pfefpO Bq9Z. OS9ZO BJJBMZO U19jod B 'BJBfd n^JBZOOd Z 'j9Sp9ld {BSldB f[S9f 'OS5ZO EUISO OBfpO y(Z9[BU 'jBrS9IZpp9ld BJSAZJJ 3! '^uirosnd/fejd if9?9f •uiooj9rqosrdBZ ui.^U[o33zozsod psaz: fejJBMZO OIOBJJOd Bq9ZJJ 'BJSy(j9JZO ISOU/fM '^SldBZ OIOBfd^A, suBsrdBZ OJBJSOZ 9? 'Xuirosnd/{zjd i{S9f '09IM ^BJ, -a.uBs -rdBZ OJBJSOZ qoiu z nui9pzB>[ oo 'oggj IOSOJJBM op 9ra{Bn -OfOJOdOjd 9IOLIA\AZOO 'MOOJ9iqOSldBZ Xzp9IUI 9UB[9fZpZOJ BS stała się przychylność w stosunku do powiernictw wkrótce został nawet powołany specjalny pretor, k wykonywał jurysdykcję w sprawach powiernictw, : wany powierniczym. 2.115 Przede wszystkim więc należy wiedzieć, iż trz> żeby ktoś był ustanowiony testamentem spadkobu bezpośrednio i jego uczciwości było powierzone wydt tego spadku innemu', w przeciwnym razie nieważny testament, w którym nikogo nie ustanawia się spaa biercą. n6 Gdy więc ktoś napisze: "Lucius Titius ni będzie spadkobiercą", może dodać: "Proszę cię, Lucii Titiusie, abyś, skoro tylko zdołasz objąć spadek po mt oddał (go i) wydał Gaiusowi Seiusowi". Może zaś k prosić spadkobiercę również o wydanie części (spadki wolno też zostawiać powiernictwa bądź w sposób czyś bądź pod warunkiem, bądź od oznaczonej daty. 3. 117 Po wydaniu spadku zaś ten, kto wydał (spadek pomimo to jest, nadal spadkobiercą; ten zaś, kto o trzy mi spadek, czasem był uważany za będącego w położeń spadkobiercy, czasem - zapisobiercy. 4. 118 W czasa> Nerona zaś, za konsulatu Trebelliusa Maximusa i Annaeui Seneki powzięta została uchwała senatu, w której postam wiono, że jeśli wydany został spadek z powodu powiernu twa, wszystkich powództw, które na podstawie praw obywatelskiego przysługują spadkobiercy i przeciwko spać kobiercy, udzielać należy temu i przeciwko temu, kom z powodu powiernictwa wydany został spadek. W następ stwie tej uchwały senatu pretor zaczął udzielać pówództ\ analogicznych temu i przeciwko temu, kto otrzymał spa dek, tak jak gdyby spadkobiercy i przeciwko spadkobiercy. 5. n9 Ale ponieważ spadkobiercy wskazani (w testamencie), gdy żądano od nich wydania albo całego spadku, albo często niemalże całego, odmawiali przyjęcia spadku z powodu zupełnego braku albo bardzo malej korzyści i przez to powiernictwa gasły, później, w czasach 132 Prawa zatrzv. S Ponosił * sPaaek z "<>" f° CZęści> składali "* prawa obywatelski °blercy ^anowicie _ 1J" snadot- _ ,._ "Kiego, przeciw *"".. "09/^ "/ zwa n°*cdo (zastoso l]erca, co (tm)raz inei woli t~ *tosownie do czś zo f9iup9iA\odpo M njmigs AfBMipn fgi^sireipąaij •e;spod -eu 5[Bf >[EJ qoAo%fn§n{sAzjd MjzppMod feooui •BZ 'jpsm oo 'o§9j TIJOJMZ crepte qni OEraAzJTez mugj zAzjd oSazsm z 'gjkspjją o§9zo 'oj oqp3 %JJBAVZO feupgf 3 ofXq nui OUJOM 'gfejsoz oggni n EJJBMZO •Btipaf zm .ra oqi'B •BUI sra ora oqi-e Xp§ 'Xp9jAV Xq^ !om sjoSo AV Azo TSIUUI Azo 'fsoaiM Azo '%JJBMZO osSzo -era 'BOJ9iqo^ 9p3/vvqon 9UBOBJMZ A{Aq fara su9iqopod 9IS 'BqOpod f9IZpJ'Bq d 9f BM^ZBU 'uEiui AV I IOSOU vu nypvds ad z 9is 9ofezpoA\^AV q •L -guzg^z fes nj^ 'nuta) diudzodidzdqvz dis dfop OUMOJVZ 3iusdzooupdf idtuod 'uazodzjrfzjd ijy^upiujof tfy^(upvz vq3ZJjod diu uidMDjd, z dupoSz jsaf 0} yv[ 'yt>ł MjzpoMod 3t>]dtzpn >jvu '(i[9pvds) dfnui<(zj}0 oiy 'nuidi oyMpazjd i nmaj. 3Z o onpĆM. t ybfąo (y3pvds) udium vjot3jd diu909jod ' (ydpods) ovp&M. kuozsoid łsdf nuioy 'oSdi diunpbz vu jp uo jssf dz 'rfqfVMt(uu(zJłn \diuod 'nypnds vpźfqo pmmupo (apudwnisał M) i(uotu ny (aizm M s) JOZM. vu aupjuiuof o vp/(M. svz //p/" n^ 'no przeciwko spadkobiercy jak i przeciwko otrzy- ;emu spadek powierniczy. Jeśli zaś dobrowolnie a cały spadek, wszystkie powództwa spadkowe ugują otrzymującemu spadek powierniczy i prze- niemu. Lecz także to, co było rzeczą najważniejszą gazjańskiej uchwale senatu, że kiedy ustanowiony obierca odmawiał objęcia danego mu spadku, dany był na niego obowiązek oddania całego spadku któremu proszony był oddać spadek i który tego i że na niego i przeciw niemu przechodziły wszystkie dztwa, przenieśliśmy do trebeliańskiej uchwały se- tak że na podstawie tylko jej samej nakładany jest adkobiercę ten obowiązek, gdy on sam nie chce spadku, a otrzymujący spadek powierniczy żąda, jadek został mu oddany, i wtedy spadkobierca nie i ani żadnej straty, ani nie ma żadnej korzyści. Nie ma zaś różnicy żadnej, czy ktoś ustanowiony obierca całego majątku jest proszony o wydanie "ałego spadku, bądź jego części, czy też spadkobierca wiony co do części (majątku) jest proszony o wydanie ałego tego udziału, bądź też części udziału bo i w tym Iku nakazujemy zachowywać to samo, co powiedzie- o oddaniu całego spadku. 9. Jeżeli ktoś pro- jest wydać spadek po odjęciu lub uprzednim za- i jakiejś rzeczy stanowiącej część czwartą, na przy- jruntu, albo innej rzeczy, w podobny sposób będzie lane wydanie według trebeliańskiej uchwały senatu ak jeśli byłby on proszony o wydanie reszty spadku trzymaniu czwartej części. Lecz ta jest tutaj "różnica, pierwszym wypadku, to jest gdy spadek jest wydany jęciu lub uprzednim zabraniu jakiejś rzeczy, na pod- tej uchwały senatu w całości przenosi się powództwa z, która zostaje u spadkobiercy, pozostaje u niego idnego ciężaru spadkowego, jak gdyby została nabyta niego na podstawie zapisu; w drugim zaś wypadku, 09jlA\S JOJS9M5[ TIEIXIoq/lX ?ra tlOlMBJSO 05[OS \ UreU JIMBJSpgZjd feJO}}[ 'BMBjds HIBMOpOMOd 'EZJES9D 3} Dfeii§ps9zjd Dfefhfisn Aui i zejgj 'iuiAofefnzfeiMoq"o MEJd 9f jiu/faDti jsngny p[soq o§9jBjp i 'jgjjjB.i^o foA\s r 'SMZEU fefoA\s OUMOJBZ 9x10 A{5izAV fara po i MOOJ9tq [p^dS lOSOMIOZOn Z 5lS %ZpOA\XAV qoXzOIUJ9IMOd MO5[ tds i5[jfezood s^z z^MSiuoj 'j| -^pXAV oSsuui śoo PMBU [B 'os5zo qnj IOSOJBO M nuisuui HMOUZ oj Xq^ 'oisojd fora 'sfeppo 5is SOD nui9JO}?f 'oggj SZ^BJ, 'U 'niuaiu-ejsał 'szpBiusid 'E^IUJO iB osSzo o§3f qnj IU Op 3Z '9IM UJyOp^ O 'O§3} OlSOJd 3ZOIU tniU3lUV}S3ł auzoMj zaą odz^iun viu oty 'uai ojp^uoj SSI "Qi 5zo op oo Boa9tqo5[pBds AuoiMoiiB^sn {Ąsoz oi>f 'ogsj BU BJ Aaiisouazjd 'psojso op oo feojaiqo5[pBds BUotMouBjsn SOZ BJ9J5[ '9iqOSO O /{raSIJ9IZp3IA\od OD 'OX 'OUIBS 9I>[Bł ;IA\OUB;S '/{zp5iu9id Auins f9uojs9a?[o mirejqez uiiu zjdn qnj np5fpo od mjpEds siusp^M o is9f Auozsojd soi5[ zjdn qn[ npSfpo od rofpeds giUBp^M o /(uozsojd jsaf souj OZ RUI XqB '9TIJSAZJ05[ O§9IU BJP O; |S9f AZD '5[9pBdS XuBMBpAAV nra9J9j>[ 'ugj pAzBMzoj 9iqos oj tsnra i JBD M 5lS ISOUSZjd 1§JE5[S OUIBS >[Bł 'nijp^ds DS5ZD >[9iA\feu ^IMOUBJS 'n>[pBds giUBp^M o yCuozsoid jXq soj5[ 9J>[ ntUBjq^z unupazjdn /CZD npSfpo od 'ZDSZJ AqzEpoqD BU i 'XDJ9iqo>[p'eds Bjp fefeisozod fguBMZo f9up9f op yBAVZO qD9ZJJ Op OD I reds siUBppo o jsgf Auozsoad BDJ9iqo>[pBds Ap§ jssf oj sporządziliśmy konstytucję, którą zarządziliśmy,, śli testator poruczył uczciwości swego spadkobiercy^ albo spadek, albo poszczególny przedmiot powier-a wydał i sprawa nie może zostać udowodniona ani >mocą dokumentu, ani za pomocą pięciu świadków l to liczbę przy powiernictwach uznaje się za wyma-przez prawo), bowiem było albo mniej niż pięciu, w ogóle nie było świadków, wtedy czy to ojciec :obiercy, czy ktokolwiek inny, kto zawierzył uczci-spadkobiercy i zechciał, aby przez niego coś zostało tie, a spadkobierca ulegając pokusie nieuczciwości wia dochowania wiary i zaprzecza, że sprawa tak iała, jeżeli mający otrzymać coś z powiernictwa, po liu przysięgi, że nie wszczyna spyrawy dla złośliwości, :uca na niego przysięgę, musi on albo złożyć przysię-nic takiego od testatora nie słyszał, albo, jeśli odma-;j złożenia, uiścić powiernictwo całego spadku lub zególnej rzeczy, aby nie została udaremniona ostatnia testatora, powierzona uczciwości spadkobiercy. Pobiliśmy, że to samo należy zachowywać także, jeśli •stało zostawione od zapisobiercy lub otrzymującego iernictwa. A jeśli ten, o kim się mówi, że coś od niego o zostawione, przyznaje, że coś od niego zostało /ione, lecz ucieka się od wybiegów prawnych, w każ-vypadku powinien zostać zmuszony to uiścić. XXIV O POSZCZEGÓLNYCH RZECZACH POZOSTAWIONYCH POPRZEZ POWIERNICTWO 'ażdy zaś może pozostawić poprzez powiernictwo poszczególne rzeczy, na przykład grunt, niewolnika,, srebro, gotówkę, i prosić albo samego spadkobiercę, 137 (je) komuś wydal, albo zapisobiercę, chociaż nie n dokonywać zapisu, obciążając (nim) zapisobiercę. 127 Może zaś testator pozostawić poprzez powiernt nie tylko rzeczy własne, ale także spadkobiercy, albo sobiercy, albo otrzymującego poprzez powiernictwo, kogokolwiek innego. Tak więc i zapisobierca, i otrzymi poprzez powiernictwo może być proszony nie tylki do tej rzeczy, która mu została pozostawiona, by ją kc wydal, ale także co do innej, czy bylaby ona jego (włas cią), czy też cudzą. Tylko tego należy przestrzegać, : nie proszono nikogo o wydanie komuś więcej, niżby otrzymał z testamentu, bo co jest ponadto, jest pozo wionę bezskutecznie. 128 Gdy zaś pozostawia się popi powiernictwo rzecz cudzą, jest konieczne, by ten, kto stal poproszony, albo odkupił i świadczył samą (rzet albo zapłacił jej wartość. 2. 129 Także wolność mo dać niewolnikowi poprzez powiernictwo, (trzeba tylk żeby poproszono albo spadkobiercę, albo zapisobiei albo otrzymującego poprzez powiernictwo o dokona wyzwolenia. 13° Nie ma też znaczenia, czy testator pr o wyzwolenie własnego niewolnika, czy takiego, ku jest (własnością) samego spadkobiercy albo zapisobier albo nawet osoby postronnej. 131 Więc i cudzy niewoli powinien być odkupiony i wyzwolony. Jeśli go właścic nie odsprzeda, jeżeli tylko nie otrzymał nic z rozporządzer tego, kto pozostawił wolność, pozostawiona poprzez p wiernictwo wolność nie gaśnie natychmiast, lecz zostć przesunięta na później, gdyż z biegiem czasu, kiedy tyli nadarzy się okazja do odkupienia niewolnika, może b; dana wolność. 132 Ten zaś, kto jest wyzwalany na podst wie powiernictwa, nie staje się wyzwoleńcem testator chociażby był niewolnikiem testatora, ale (wyzwoleńcen tego, kto wyzwala.133 Ten zaś, kogo obejmuje się bezpośre< nio w testamencie nakazem, żeby był wyzwolony, staje s, wyzwoleńcem samego testatora i zwany jest też wyzwolei 138 kusowym *. A nikt inny nie może otrzymać wolności •ednio z testamentu, jak tylko ten, kto byl (własnością) •a w obu chwilach: i w chwili, kiedy (testator) 'żal testament, i w chwili, kiedy umierał. Uważa bezpośrednio przez kogoś dawana jest wolność •dy nie prosi, aby niewolnik został wyzwolony przez nnego, lecz raczej chce, aby z jego testamentu ikowi przysługiwała wolność. 3. 134 Najczęściej zaś 'mi słowami rozrządzeń powierniczych są: "Żą-Proszę", "Chcę", "Polecam", "Powierzam twojej ci", które z osobna są tak samo skuteczne, jak ostały wszystkie zestawione w jedno (wyrażenie). XXV O KODYCYLACH jest, że przed czasami Augusta nie było prawa N, lecz że pierwszy wprowadził kodycyle Lucius od osoby którego także wzięły początek powier- Ibowiem, gdy umierał w Afryce, napisał kodycyle one testamentem, w których prosił Augusta ł powiernictwa, aby coś uczynił. A kiedy boski ełnił jego wolę, następnie inni wzorując się na tiywali powiernictwa, a córka Lentulusa uiściła >re prawnie się od niej nie należały. Mówi się, zwołał prawoznawców, między innymi także którego autorytet 'był wtedy największy, xzy można tę praktykę przyjąć i czy używanie nie jest niezgodne z zasadami prawa. Tre- konał Augusta mówiąc, że jest to jak najbar- czne i niezbędne dla obywateli, ze względu długie podróże odbywane przez starożytnych, leńcem tego, kto udał się do Krainy Zmarłych (Orkus). 139 w trakcie których, jeśliby ktoś nie mógł sporządzić mentu, mógłby jednak sporządzić kodycyle. Pć kiedy i Labeo sporządził kodycyle, już dla nikogo nk wątpliwe, że kodycyle są w całej pełni prawa pr2 1. Nie tylko zaś po sporządzeniu testamentu ktoś sporządzić kodycyle, lecz także jeśli ktoś ui bez testamentu może dokonać powiernictwa za po kodycyli. Jeżeli jednak kodycyle zostały sporząc przed sporządzeniem testamentu, Papinian pow że tylko wtedy będą miały one moc, jeśli potem zo potwierdzone specjalnym oświadczeniem woli. Lecz l Sewer i Antonin odpowiedzieli reskryptem, że na stawie kodycylów poprzedzających testament można magać się powiernictwa, jeśli okaże się, że ten, kto p( sporządził testament, nie odstąpił od woli, którą wy w kodycylach. 2. Za pomocą kodycylów nie może być dany, ani odebrany spadek, aby nie zostało pomies; prawo testamentów i kodycylów, i dlatego też nie n być tu napisane wydziedziczenie. Spadek nie może ani dany, ani odebrany za pomocą kodycylów tylko pośrednio, bowiem przez powiernictwo można za pom kodycylów ważnie spadek zostawić. Na ustanowion spadkobiercę nie można za pomocą kodycylów nakła warunku, ani bezpośrednio podstawiać. 3. Ktoś zaś m sporządzić nawet wiele kodycylów i nie wymagają < żadnych formalności przy ich sporządzaniu. Księga trzecia SPADKACH PRZYZNAWANYCH BEZ TESTAMENTU testamentu umiera ten, kto albo w ogóle nie spo-[ testamentu, albo sporządził go niezgodnie z prawem, ;dy sporządzony przezeń testament stał się złamany eważny, albo gdy nikt na podstawie tego testamentu ał się spadkobiercą. Spadki po zmarłych bez testamentu należą na pod- ustawy XII tablic przede wszystkim do spadko- w domowych. 2. *Za spadkobierców domowych ą uważani, jak wyżej powiedzieliśmy, ci, którzy od władzą umierającego, jak oto syn lub córka, wnuk nuczka po synu, prawnuk lub prawnuczka zrodzony •odzona z wnuka urodzonego z syna. Nie ma też zna- i, czy są (oni) dziećmi rodzonymi, czy z przysposo- i. 2a. Do nich koniecznie trzeba zaliczyć nawet którzy choć nie zrodzili się z prawnych małżonków, .kże przeznaczeni na członków rad miejskich, na tawie treści konstytucji cesarskich, wydanych w tej vie, uzyskują prawa spadkobierców domowych. Do- r to również osób objętych tymi naszymi konstytu- i, którymi nakazaliśmy, aby jeśli ktoś wziął sobie etę do współżycia, początkowo bez woli pojęcia jej me, taką jednak, z którą mógł zawrzeć związek małżeń- i z niej dochował się dzieci, potem zaś mając wolę cia jej za żonę sporządził z tą kobietą dokumenty ne i miał z nią synów lub córki, nie tylko te dzieci, e urodziły się po ustanowieniu posagu będą prawe 141 ' i znajdą się pod władzą ojca, lecz także wcześniej dzone, które i tym, co urodziły się później, dały sposoł do uzyskania miana dzieci prawych. Uznaliśmy, ż to obowiązywać, chociażby po sporządzeniu dokun posagowego dzieci się nie urodziły, albo urodzone 2 z tego świata. 2b.3 Dopiero wtedy jednak wnuk lub wm" i prawnuk lub prawnuczka są zaliczani do spadkobie domowych, gdy osoba wyprzedzająca przestała być władzą ojcowską wstępnego, czy stało się to wskutek śm czy z innego powodu, na przykład wskutek uwolnienia władzy ojcowskiej. Jeśli bowiem w tym czasie, kiedy umiera, syn jest pod jego władzą ojcowską, wnuk (zrc ny) z niego nie może być domowym spadkobiercą. U\\ my, że to samo zostało powiedziane także, dalej idąc do pozostałych osób zstępnych. 4 Także jwgrobowcy, (tm)y>_8dyby- ur°dziH się za życia wstępnego, byliby na/ szlość pod jego władzą ojcowską, są spadkobiercami mowymi. 3. Domowi zaś spadkobiercy stają się i nawet o tym nie wiedząc, i chociażby byli chorymi u słowo, mogą stać się spadkobiercami, bowiem z tych p czyn, z których następuje nabycie dla nas bez naszej dzy, także i umysłowo chqrzy_.mQgą nabywać. Zaraz śmierci wstępnego własność jak gdyby nie przestaje tr nadal i dlatego nie jejl_p^t_r^ej3nej3rzyzwolenie opiek - u niedojrzałych poddanych opiece, bowiem nawet wiedzy na^^wańj^"j^sT~Sjpad"eTc"pfz5z spadkobierców mowych i umysłowo chory nabywa nie na podsta zgody kuratora, lecz z mocy samego prawa. 4. Czas jednak, chociaż zstępny, który nie był pod władzą wstępn w chwili jego śmierci, staje się spadkobiercą domów wstępnego; na przykład jeśli ktoś wrócił z niewoli po śmi< swego ojca, sprawia to bowiem prawo powrotu. 5. odwrót, może się zdarzyć, że chociaż ktoś należał do dziny zmarłego w chwili jego śmierci, jednakże nie st się jego spadkobiercą domowym, na przykład jeśli 142 śmierci ojciec został sądownie uznany za winnego y głównej i z tego powodu jego pamięć została prze-Albowiem on spadkobiercy domowego mieć nie może, Iziedziczy po nim skarb cesarski. Lecz można powiężę z mocy samego prawa był spadkobiercą domo-lecz takim przestał być. 6. 5 Gdy jest syn lub córka, 'ugiego syna są wnuk lub wnuczka, są powoływani da i jednako i ten, kto jest bliższy stopniem, ni/ wyłą-^Iszego. Wydaje się bowiem słuszne, aby wnukowie uczki wstępowali w miejsce swego ojca. Z tego samego vodu jeśli będzie wnuk lub wnuczka po synu i prawnuk iwnuczka po wnuku, razem są powoływani. 6 A ponie-•zyjęto, że wnukowie lub wnuczki, takoż prawnukowie awnuczki wchodzą na miejsce swojego wstępnego, za właściwe, żeby spadek był dzielony nie według °cz według szczepów, tak by syn miał połowę spadku, '.h lub więcej wnuków po drugim synu - drugą po-~akoż jeśli są wnukowie po obu synach i, powiedzmy, ilbo dwóch (wnuków) po jednym synu, trzech albo h po drugim, do jednego albo dwóch należy połowa, ch albo czterech - druga połowa. 7. Gdy zaś stawia mię, czy ktoś może zostać spadkobiercą domowym, brać pod uwagę ten moment, kiedy jest rzeczą że ktoś zmarł bez testamentu, co zdarza się także, kt nie zgłasza się jako spadkobierca z testamentu, powodu, jeśli syn zostaje wydziedziczony i zostaje viony spadkobierca postronny, a potem, po śmierci :aje się rzeczą pewną, że ustanowiony spadkobierca mentu nie zostanie spadkobiercą albo dlatego, tice, albo dlatego, że nie może, wnuk zostaje spadko-lomowym swego dziadka, ponieważ w tym czasie, tało się pewne, że ojciec rodziny zmarł tez testa-istnieje tylko wnuk. I co do tego nie ma wątpli-!. Chociażby urodził się on po śmierci dziadka, ale >oczęty za życia dziadka, po śmierci swego ojca, 143 gdy później nikt nie został spadkobiercą z test dziadka, staje się spadkobiercą domowym. Ócz; jeśli został poczęty i urodzony po śmierci dziadka; pc ci ojca, gdy później nikt nie został spadkobiercą ; mentu dziadka, nie staje się spadkobiercą don dziadka, ponieważ nie był związany żadnym praw< krewieństwa kognacyjnego * z ojcem swego oja samo nie należy do grona zstępnych dziadka, ten. uwolniony spod władzy syn przysposobił. Te zaś < ponieważ nie są co do spadkobrania zstępnymi, nie prosić o przyznanie posiadania majątku spadki jako najbliżsi krewni kognacyjni. Tyle o spadkobie domowych. 9. Zstępni zaś uwolnieni spod władzy nie mają w prawa obywatelskiego żadnych uprawnień, nie st bowiem spadkobiercami domowymi, ponieważ stali być pod władzą wstępnego, ani nie są powofy na podstawie żadnego innego tytułu przez ustawę tablic. 7 Ale pretor, powodowany naturalną słuszne daje im posiadanie majątku spadkowego jako zstęp tak, jak gdyby znajdowali się pod władzą wstępnego w c, (jego) śmierci, bez względu na to, czy są sami, czy te razem ze spadkobiercami domowymi. Tak więc, ji jest dwóch zstępnych, jeden uwolniony spod władzy i który w chwili śmierci wstępnego był pod władzą, wątpliwie ten, który był pod władzą, sam jest spadkobif według prawa obywatelskiego, to znaczy, sam jest spad biercą domowym. Lecz ponieważ uwolniony spod wła-jest z łaskawości pretora dopuszczany co do części, zda się, iż spadkobierca domowy staje się spadkobiercą, do części. 10. Ci, którzy po uwolnieniu spod władzy pr; wstępnego oddali się w przysposobienie, nie są dopuszcz; do dziedziczenia majątku ojca rodzonego jako zstęp * tj. pokrewieństwem naturalnym. 144 śli tylko, gdy ten umierał, znajdują się w rodzinie z przy-losobienia. Albowiem za jego życia uwolnieni spod ladzy przez ojca z przysposobienia tak są dopuszczani i dziedziczenia majątku rodzonego ojca, jak gdyby zoili uwolnieni spod władzy przez niego samego i nigdy : znajdowali się w rodzinie z przysposobienia. I, odpo-;dnio, w stosunku do ojca z przysposobienia zaczynają mować miejsce postronnych. Po śmierci zaś ojca ro-mego uwolnieni spod władzy przez ojca z przysposobie-również stają się postronnymi w stosunku do niego, ) się tyczy majątku rodzonego ojca stanowiska zstępnych., uzyskują. Dlatego to zostało przyjęte, ponieważ byłoby iłuszne, aby ojciec z przysposobienia miał moc decydo-lia, do kogo ma należeć majątek rodzonego ojca, czy ego zstępnych, czy do agnatów *. 11. Mniej więc praw j dzieci przysposobione niż rodzoneT~ATbowiem ro-ie, po uwolnleniiTspod władzy, Fiaskawości pretora symują stanowisko zstępnych, chociaż tracą go według ia obywatelskiego, przysposobione zaś po uwolnie->pod władzy, według prawa obywatelskiego tracą sta- l sko zstępnych, i pretor nie przychodzi im z pomocą.^J isznie, albowiem wzgląd prawa obywatelskiego nie : niweczyć praw naturalnych i dzieci rodzone nie mo-rzestać być synami lub córkami albo wnukami lub zkami dlatego, że przestają być spadkobiercami twymi. Dzieci przysposobione zaś, uwolnione spod •y, zaczynają zajmować miejsce postronnych, po-ż prawo i nazwę syna lub córki, które uzyskali przez uosobienie, z innego względu prawa obywatelskie-> jest z powodu uwolnienia spod władzy, tracą. 12. samego przestrzega się i przy takim posiadaniu cu spadkowego, które obiecuje pretor wbrew taśm testamentu sporządzonego przez wstępnego 145 osób związanych pokrewieństwem prawnym, tytucje Justyniana Eiu9iuioA\n feoouiod 'BiU9iqosodsAzjd sods/fajd M qo/(uozpoj zgzad qo/(u-BAVBp q9so ;d 3ZJ9IUI f9UM9d OUM.OJBZ.. M. ;zpoqo/w ^ •GUI 9iu '5j Z9ZJd JS9f OJ 9IU 'O§9AV zpoj smoSz od 'XzpE{M pods 9UotuioAvn X{Bjsoz osodsAzjd z Bofo zgzjd 9joj?[ '9j qnj 'Bixi9iqosods z gmizpoj M 5is ^fnpfBuz 9Joj?[ 'pgizp 9z 'O^ZBMRBZ f Xuiisn]Ą[ 'gf -qD^ud?}sz •euoag op guBzoijBz oXq zjd zBM9iuod '•ezozsndop aiu Sis tDfifefma o§9f op jfłfefeui o§gf op au^zozsndop 9uo fes 9iu 5[Bf 9iuqop BiU9iqosodsyCzjd z ieo[b zgzjd Azp^ftó pods qoXuoiu pgizp qoAuoiqosodsXzjd 9?5[Bx "BMnspo '^J9iuin SAY XUOZpOJ UlXjOJ5[ M '9ISBZO UlXł AV BIU9iqOSOdS_ 'ladzy nie byli powoływani do dziedziczenia ani po :dnym, ani po drugim ojcu. Poprawiając to w zwykle osowany sposób, napisaliśmy konstytucję, którą ustano- iliśmy, że gdy rodzony ojciec dajejinnemu swego syna przyjrjgjsp^lEleT^rr^achowa nienaFuszone wszystkie •awa tak, jak gdvby_iiadal pozostał pod władzą rocfzo- :go ojca i w qgó!e_nie_jiast,ąpiłQ przysposobienie, z wy- tkienTtylko wypadku, że przy braku testamentu będzie ógł dojść do dziedziczenia po ojcu z przysposobienia. dy zaś sporządził on testament, ani według prawa oby- itelskiego, ani według prawa pretorskiego nie można imagać się czegoś ze spadku po nim, czy to ubiegając ; o posiadanie majątku spadkowego wbrew tabliczkom itamentu, czy to wszczynając spór w sprawie sprzecznego powinnością testamentu, bowiem nie jest nałożony ojca z przysposobienia obowiązek albo ustanowienia zysposobionego spadkobiercą, albo wydziedziczenia go, :o że nie jest on złączony z nim żadnym naturalnym wiązaniem. Ani też, chociażby na podstawie uchwały latu afiniańskiej, został przysposobiony spośród trzech )b płci męskiej, bowiem i w tym wypadku ani nie zo- je dlań zachowana czwarta część spadku, ani nie przy- guje mu żadne powództwo dla domagania się jej. ;ez konstytucję naszą potraktowany został wyjątkowo , którego rodzony wstępny wziął w przysposobienie. lieważ bowiem w tej osobie zbiegają się zarówno pra- naturalne, jak i ustawowe, przy takim przysposobieniu dowaliśmy poprzednie uprawnienia podobnie, jak wypadku jeśli ojciec rodziny oddał się w przysposo- lie przez pytania. Można z tym szczegółowo i z osobna oznać się z treści omówionej konstytucji. 5. Także starożytni spośród zstępnych w linii męskiej iziej pilnie powoływali do dziedziczenia w charakte- spadkobierców domowych samych tylko wnuków wnuczki, pochodzących z linii męskiej, i dawali im 147 ^pierwszeństwo w stosunku do uprawnień krewnych cyjnych. Wnuków zaś zrodzonych z córek i prawn z wnuczek zaliczając do krewnych kognacyjnych po •wali po linii krewnych agnacyjnych do dziedzic zarówno po dziadku lub pradziadku macierzystym f po babce lub prababce, czy to ojczystej, czy mąci stej. Jednakże boscy cesarze nie ścierpieli tego, aby przeciwne naturze bezprawie pozostało bez właści- naprawienia. Ponieważ nazwa wnuk i prawnuk wsp jest zarówno tym, którzy pochodzą z linii męskiej, i żeńskiej, dali im tenjsan^ stopień i porządek^ dziedz nią. Jednak, aby nieco więcej było dla tych, którzy "Tylko z woli natury, lecz także z postanowienia dawi 'prawa byli wyposażeni, uznali, że należy trochę zm szyć udział wnuków i wnuczek oraz innych zstępn o których wyżej mówiliśmy, aby dostali o jedną trz część mniej niż otrzymałaby matka ich lub babka, ; otrzymałby ojciec ich lub dziadek ojczysty, czy też ma rzysty, w wypadku; gdy umiera kobieta, o spadek której chodzi, i chociażby prócz nich nie było inn zstępnych, jeśli zechcieli objąć spadek, cesarze nie po rywali wcale krewnych agnacyjnych. I tak, jak ust; XII tablic w wypadku śmierci syna powołuje do dzie< 'czenia po dziadku wnuków lub wnuczki, prawnuŁ lub prawnuczki w miejsce ich ojca, rozporządzenie sarskie powołuje ich w miejsce ich matki lub babki z ^ żej wymienionym zmniejszeniem o jedną trzecią cz<; udziału. 16. Ale my, ponieważ nadal trwały spory mięć wyżej wspomnianymi wnukami i krewnymi agnacyjny domagającymi się na podstawie pewnej konstytucji czwai części majątku zmarłego, wspomnianą konstytucję naszego kodeksu oddzieliliśmy i nie pozwoliliśmy jej niego wprowadzić z Kodeksu Teodozjańskiego. Wyda zaś przez nas konstytucją całe jej prawo zostało uchylo i postanowiliśmy, że przy takich wnukach z córki all 148 . z wnuczki i dalszych pozostałych zstępnych mogą domagać się wydania im żad_nej części zmarłym, aby~ci, ktorzy~pocnódzą zTlinii ; mieli przewagi nad tymi, którzy pochodzą itej. Tę naszą konstytucję i teraz uznajemy za ca od daty wydania, z tym jednak, że jak postanowili dzielić spadek między synów z syna nie według głów, lecz według szczepów, my nakazujemy dokonywać podziału między nuków z córki lub między wszystkich wnuków dalifżyćfT zstępnych, taić, nkowie pochodzący z tej i drugiej linii udział ojca, babki lub dziadka, otrzymalijbez_żadaejgo liaj^tak, że jeśli, na przykład, jest jeden lub ;ępnych z jednej linii, a z drugiej - trzech albo jeden lub dwóch będą mieli połowę, a trzech jch - drugą połowę spadku. n O USTAWOWYM DZIEDZICZENIU KREWNYCH AGNACYJNYCH nie istnieje żaden spadkobierca domowy albo D pretor lub konstytucje powołują razem ze spadko- i domowymi i dziedziczenie w pewien sposób a się: wtedy na podstawie ustawy XII tablic należy do najbliższego krewnego agnacyjnego. zaś krewnymi agnacyjnymi, tak jak powiedzie- v księdze pierwszej, krewni związani pokr^wfe"- ^T7_m^jjj/r; mfvfcifxJaVhy spokrewnieni przez, ak więc bracia zrodzeni z tego samego ojca są dla krewnymi agnacyjnymi; mówi się też o nich, że lej krwi i nie dochodzi się (tego), czy mieli też tę. natkę. Takoż stryj dla bratanka i odwrotnie ten dla 149 tamtego jest krewnym agnacyjnym. W tym samym stosw są pomiędzy sobą bracia stryjeczni, to jest ci, którzy i dzili się z dwóch braci; nazywa się ich także kuzyna W ten sposób będziemy mogli dojść do wielu również stc pokrewieństwa agnacyjnego. Także ci, którzy rodzą krwi. 10 Usti XII tablic nie przyznaje spadku jednak wszystkim krewr agnacyjnym na raz, lecz tym, co wtedy, gdy zacznie byćpev że ktoś zszedł ze świata bez (ważnego) testamentu, najbliżsi stopniem. 2. Prawo pokrewieństwa ^gnacyjn powstaje także pj^ez_przysposobienie, np. między nami rodzonymi i tymi, których ojciec ich przysp< bił (jest rzeczą niewątpliwą, że niewłaściwie nazywa ich będącymi jednej krwi). Także jeśli ktoś z innych twe krewnych agnacyjnych, na przykład brat lub stryj, E wreszcie ten, kto jest spokrewniony w dalszym stop kogoś przysposobił, nie ulega wątpliwości, że przys sobiony należy do grona jego krewnych agnacyjn; 3. W szczególności między mężczyznami na podsta pokrewieństwa agnacyjnego nawet w najdalszym sto{ nawzajem bierze się spadek. -vu Co do kobiet zaś zos przyjęte to, że na podstawie prawa jednej krwi te b spadek tylko wtedy, jeśli są siostrami, spokrewnione w dalszym stopniu - nie biorą^TMężczyźni zaś do c dziczenia po nich, nawet jeśli są spokrewnieni w naj szym stopniu, są dopuszczani. Z tego powodu spL po córce twego brata lub stryja, lub twojej ciotki ojcz] należał do ciebie, spadek zaś po tobie do nich nie nal< Zostało to ustanowione dlatego, gdyż wydawało się godniejsze ustanawiać prawa tak, aby spadki najeżę dostawały się mężczyznom. Lecz ponieważ oczyw było niesłuszne całkowicie odsuwać kobiety, jakby postronnymi, pretor dopuścił je do posiadania maj; spadkowego na podstawie tej części edyktu, w kl przyrzeka się posiadanie majątku spadkowego na poć 150 ae bliskości pokrewieństwa. Na podstawie tej części opuszczane oczywiście są tylko wtedy, jeżeli nie wchodzi ' rachuby żaden krewii:y_ajnacjjny_>_^n|_bliższ^Jcrewńy ognacyjny. 3a. Tego ustawa XII tablic w żaden sposób ie wprowadziła, lecz z właściwą ustawom prostotą w po- obny sposób wszystkich krewnych agnacyjnych, czy to łci męskiej, czy żeńskiej, spokrewnionych w którym- olwiek stopniu, tak jak spadkobierców domowych powo- iła do wzajemnego dziedziczenia. Średnie zaś prawo- aawstwo, późniejsze od ustawy XII tablic, a wcześniej- K od rozporządzeń cesarskich, obmyśliwszy pewną ibtelność prawną wprowadziło wyżej opisane rozróżnie-- ie i odsunęło kobiety całkowicie od dziedziczenia agnacyj- ego, gdy żadne inne dziedziczenie nie było znane dotąd, ż pretorowie stopniowo łagodząc surowość prawa oby- atelskiego albo uzupełniając w nim to, czego brakowało, ; względów humanitarnych inny porządek w swoich lyktach dodali i, po wprowadzeniu linii kognacyjnej 3 tytułu bliskości pokrewieństwa, przychodzili kobietom pomocą przez przyznawanie im posiadania majątku (adkowego i przyrzekali im to posiadanie majątku spadko- ego, które nazywa się posiadaniem przyznawanym jako •ewnym kognacyjnym. 3b. My zaś idąc za ustawą XII blic i w tej dziedzinie zachowując jej pozostałości po- iwalamy wprawdzie pretorów za ich humanitarne ść, e znajdujemy jednak, aby całkowicie oni zaradzili irawie. Dlaczego bowiem przy zbiegu jednego i tego mego stopnia pokrewieństwa naturalnego i przyznaniu tułu pokrewieństwa agnacyjnego zarówno osobom płci ęskiej, jak i żeńskiej, mężczyznom dawano dostęp do :iedziczenia po wszystkich krewnych agnacyjnych, a ze 'okrewnionych agnacyjnie kobiet żadnym innym prójez astry nie byt otwarty dostęp do dziedziczenia po krew- ^da a.gnacyjTvyeV".1 T>\atego -wszystko do swej petau rzywracając i ten przepis do prawa XII tablic dostoso- 151 wując, naszą konstytucją ustanowiliśmy, że wszystŁ osoby wymienione w ustawie, to jest zstępni w linii m skiej, czy to płci "męskiej, czy żeńskiej, jednako mają b; powoływane do korzystania z prawa dziedziczenia ust wowego bez testamentu według uprawnień swego stopn ' wykluczone dlatego, że nie ma praw jednej krwi, jak rodzone siostry. 4. Uznaliśmy takż iż trzeba w naszej konstytucji dodać, że przenosi się tyli jeden stopień z prawa pokrewieństwa Tcognacyjnego~c m]^tSwo^go,_tak^iż nie" "tylko synTl córl ?rata, zgodnie z tym, co. już postanowiliśmy, powoł wani będą do dziedziczenia po swoim stryju, lecz tak; syn lub córka siostry rodzonej jednokrewnej lub prz; rodniej, sami a nie inne kolejne osoby, razem z nimi c praw swego wuja dojdą, a po śmierci tego, kto jest str jem dzieci swego brata, wujem zaś potomstwa swój siostry, jednako z obu stron będą dziedziczyć, tak ja gdyby wszyscy pochodząc w linii męskiej dziedziczy według prawa ustawowego; oczywiście, gdy nie pozost; brat lub siostra, bo jeśli są te poprzedzające osoby i przy mują spadek, inne stopnie pozostają całkowicie odsi nięte, czyli należy dzielić spadek nie według szczepóv lecz według głów.) 5. 13 Jeśli są krewni agnacyjni w wiel stopniach, ustawa XII tablic wyraźnie powołuje najblii szego. Tak więc, na przykład, jeśli jest brat zmarłeg i syn drugiego brata lub stryj, uważa się, iż uprawnieni brata ma przewagę. I chociaż ustawa powołuje najbli2 sz;ego używając liczby pojedynczej, nie ulega jedna wątpliwości, że także, jeśli jest wielu tego samego stopnis wszjystkich się dopuszcżaTl^cTwiem T słusznie rozróżni "się najbliższego" z wielu stopni i także jest rzeczą nie wątpliwą, że chociażby byli krewni agnacyjni jednegi stopnia, spadek do nich należy. 6. 13 Najbliższego zaś jeśli ktoś zmarł bez sporządzenia testamentu, szuka si w tej chwili, kiedy zmarł ten, co do spadku po któryn r 152 est kwestia. Jeśli zejdzie ktoś ze świata po sporządzeniu 'estamentu, szuka się w tej chwili, w której stało się pewne, że nikt nie zostanie spadkobiercą z testamentu, wtedy bowiem słusznie uważa się, że ktoś zmarł bez testamentu. Niekiedy ujawnia się to po długim czasie i w tym okresie ;zęsto się zdarza, iż po śmierci najbliższego stopniem" najbliższym zaczyna być ten, kto w chwili śmierci testa-tora nie był najbliższym. 7. 14 Przyjęto zaś. że przy tego rodzaju dziedziczeniu nie ma następstwa, to jest, że chociażby najbliższy, który zgodnie z tym, co powiedzieliśmy, powoływany jest do dziedziczenia, albo odrzucił spadek, albo zszedł ze świata zanim objął (spadek), ci, co idą po nim, według prawa ustawowego nie są dopuszczani. To znowu pretorowie niedoskonałym prawem poprawiając nie całkiem bez zaradzenia zostawiali, lecz powoływali ich z linii krewnych kognacyjnych, skoro dostęp do uprawnienia z tytułu pokrewieństwa agnacyjnego został dla nich zamknięty. Lecz my, pragnąc aby nic nie brakowało do doskonałości prawa, naszą konstytucją^ którą, powodowani względami humanitarnymi, wydaliśmy co do prawa patronatu, ustanowiliśmy, że następstwo w dziedziczeniu krewnych agnacyjnych nie'ma im Być oTłmówIoTIeTHgdyż było "to zaprawdę" niedorzeczne, ze ~to ~ co przez pretora zostało udostępnione krewnym kognacyjnym, było zamknięte dla krewnych agnacyjnych, tym bardziej iż przy ciężarach opieki, gdy braknie pierwszego stopnia, idzie z kolei następny, a zasada przyjęta co do ciężaru, byłaby odrzucona co do korzyści. 8. Do dziedziczenia ustawowego powoływany jest także wstępny, który syna lub córkę, wnuka lub wnuczkę i dalszych zstępnych uwalnia z zawarciem powierzenia * spod władzy ojcowskiej. Naszą konstytucją przewidziane jest, że w każdym wypadku uwolnienia zstępnych spod * fiducia. .<;ff 153 władzy ojcowskiej zawsze dorozumiewa się zawarcie •p^jgj^eiua7~po3czaT^dy "u" starożytnych wstępny powoływany" był do dziedziczenia nie inaczej, jak tylko jeśli z wyraźnym zawarciem powierzenia uwalniał spod władzy ojcowskiej. i III O UCHWALE SENATU TERTUL1AŃSK1EJ Ustawa XII tablic stosowała tak surowe prawo i dawała przewagę potomstwu męskiemu, a tych, 14a których łączy bliskość przez osoby płci żeńskiej, tak dalece wykluczała, że nawet między matką a synem lub córką nie •dawano wzajemnego prawa spadkobrania, chyba że pre-torowie na podstawie bliskości pokrewieństwa kognacyj-nego powoływali te osoby do dziedziczenia za pomocą przyznania posiadania majątku spadkowego jako krewnym kognacyjnym. 1. 14b Ale to zawężenie prawne później zostało naprawione. Najpierw boski Klaudiusz przyznał matce, dla pocieszenia po utraconych dzieciach, prawo ustawowego dziedziczenia po nich. 2. Potem zaś, uchwałą senatu tertuliańską, która została powzięta za czasów boskiego Hadriana, wydano najobszerniejsze postanowienia o udzieleniu xprawa tego smutnego dziedziczenia matce, ale nie babce: że matkę wolno urodzoną, mającą prawo trojga dzieci, a wyzwolenicę - czworga, dopuszcza się <ło majątku synów lub córek zmarłych bez testamentu, chociażby była pod władzą wstępnego; lecz oczywiście, jeśli podlega cudzemu prawu, może objąć spadek tylko na polecenie tego, którego prawu podlega. 3. Daje się jednak pierwszeństwo przed matką zstępnym zmarłego, którzy są spadkobiercami domowymi albo zajmują miejsce spadkobierców domowych, czy to w pierwszym stopniu, czy dalszym. Lecz i syn lub córka jej zmarłej córki na 154 podstawie konstytucji mają pierwszeństwo przed matką zmarłej, to jest swoją babką. Także ojciec zmarłego lub zmarłej, lecz nie dziadek lub pradziadek, ma pierwszeństwo przed matką, oczywiście, jeśli tylko między nimi samymi jest kwestia co do spadku. Brat jednej krwi zarówno zmarłego syna jak zmarłej córki wykluczał matkę, siostra zaś jednej krwi na równi z matką była dopuszczana. Lecz jeśli byli brat i siostra jednej krwi oraz matka uprzywilejowana ze'względu na dzieci, brat wykluczał matkę, spadek zaś był dzielony między brata i siostrę w częściach równych. 4. Jednakże naszą konstytucją, którą umieściliśmy w kodeksie ozdobionym, naszym imieniem, uznaliśmy, że trzeba przyjść z pomocą matce, biorąc pod uwagę naturę i rodzenie dzieci oraz niebezpieczeństwo, a często i śmierć ponoszone z tej przyczyny przez matki. Dlatego też uznaliśmy za grzech dopuszczenie do tego, aby przypadek działał na jej niekorzyść: jeśli bowiem wolno-urodzona trzy razy, albo wyzwolenica cztery razy nie urodziła, niesłusznie była pozbawiana spadku po swych dzieciach. Czym bowiem zawiniła, jeżeli urodziła nie więcej, lecz mniej dzieci? Daliśmy więc pełne prawo dzie-•dziczenia ustawowego matkom, czy to wolno urodzonym, czy to wyzwolenicom, chociażby nie urodziły trzy lub cztery razy, lecz tylko tego, lub tę, który lub która zostali zabrani przez śmierć, aby i w tym wypadku zostały powołane do ustawowego .dziedziczenia po swych dzieciach. 5. Jednak gdy przedtem konstytucje dokonując rewizji praw ustawowych częściowo przychodziły matce z pomocą, a częściowo pogarszały jej sytuację i nie powoływały jej co do całości, lecz w niektórych wypadkach odbierając jej trzecią część dawały ją pewnym wymienionym w ustawie osobom, w innych zaś czyniły przeciwnie, nam wydało się właściwą i prostą drogą, by matka miała pierwszeństwo przed wszystkimi osobami spadkobierców ustawowych i bez żadnego umniejszenia otrzymywała 155 spadek po swoich dzieciach, z wyjątkiem dla osoby brata lub siostry, czy to jednej krwi, czy to mających tylko prawa pokrewieństwa kognacyjnego. I podobnie jak dajemy jej pierwszeństwo przed wszystkimi innymi w porządku dziedziczenia ustawowego, tak wszystkich braci i siostry, czy to są spadkobiercami ustawowymi, czy nie, do brania spadku jednocześnie powołujemy, z tym jednak, że jeśli pozostają same siostry kognacyjne albo agnacyjne i matka zmarłego lub zmarłej, połowę spadku matka,, a drugą połowę wszystkie siostry będą miały. Jeśli zaś mężczyzna lub kobieta umrze bez testamentu, pozostawiając matkę i brata albo braci samych lub także z siostrami, mających prawa ustawowe lub tylko z pokrewieństwa kognacyjnego, spadek po nim lub po niej rozdziela się według głów. 6. Lecz podobnie jak my zadbaliśmy o matki, tak trzeba, by one o potomstwo swe się zatroszczyły: mają one wiedzieć, że jeśli nie poproszą o powołanie opiekunów dla dzieci albo w ciągu roku poprosić omieszkają o powołanie innego na miejsce opiekuna, który został usunięty lub wymówił się od sprawowania opieki, od dziedziczenia po dzieciach zmarłych przed osiągnięciem dojrzałości słusznie zostaną odsunięte. 7. Chociażby zaś syn lub córka^ przygodnie byli poczęci, matka może być dopuszczona do ich majątku na podstawie uchwały senatu tertuliań-skiej. IV O UCHWALE SENATU ORFICJAŃSKIEJ Na odwrót zaś, to, że dzieci dopuszczane są do majątku matek zmarłych bez testamentu, sprawiła uchwała senatu orficjańska, która została powzięta za konsulatu Orfitiusa i Rufusa, w czasach boskiego Marka. Do dziedziczenia ustawowego dopuszczono zarówno syna, jak i córkę, 156 chociażby byli poddani prawu innego, i daje się im pierwszeństwo przed jednokrewnymi i agnatami zmarłej matki. 1. Jednakże, ponieważ przez tę uchwałę senatu wnukowie i wnuczki nie byli powoływani do ustawowego dziedziczenia po babce, zostało to potem poprawione przez konstytucje cesarskie w ten sposób, że na podobieństwo synów lub córek także wnukowie i wnuczki są powoływani. 2. Należy zaś wiedzieć, że tego rodzaju prawa do dziedziczenia, jakie są udzielane na podstawie uchwał senatu tertuliańskiej i orficjańskiej, nie przepadają wskutek uszczuplenia praw jednostki, na tej zasadzie, że wskutek tego nie przepadają nowe prawa dziedziczenia ustawowego, lecz tylko te, które są udzielane na podstawie ustawy XII tablic. 3. Wreszcie wiedzieć należy, że nawet te dzieci, które poczęto przygodnie, są na podstawie tej uchwały senatu dopuszczone do dziedziczenia po matce. 4. Jeśli spośród wielu spadkobierców ustawowych niektórzy nie wzięli spadku, albo śmierć czy inna przyczyna przeszkodziły im w jego objęciu, należna im część przyrasta do części tych, którzy obejmują spadek, i nawet choćby ci ostatni zmarli wcześniej, należy ona do ich spadkobierców. V O DZIEDZICZENIU KREWNYCH KOGNACYJNYCH Po spadkobiercach domowych i tych, których razem ze spadkobiercami domowymi powołują pretor lub konstytucje, i po spadkobiercach ustawowych (zalicza się do nich krewnych agnacyjnych i tych, których umieściły wśród krewnych agnacyjnych zarówno wyżej omówione uchwały senatu, jak i nasza konstytucja) powołuje pretor najbliższych krewnych kognacyjnych. 1. 15 W tej części edyktu bierze się pod uwagę pokrewieństwo naturalne, 157 albowiem krewni agnacyjni, którzy doznali uszczuplenia (praw) jednostki, i ci, którzy z nich zostali zrodzeni, na podstawie ustawy XII tablic nie są uważani za spadkobierców ustawowych, lecz są powoływani przez pretora w 16 trzeciej kolejności, z wyjątkiem tylko brata i siostry uwolnionych spod władzy ojcowskiej, lecz nie także ich dzieci. Tych konstytucja Anastazjusza razem z braćmi o nie zmienionej (sytuacji) prawnej powołuje do dziedziczenia ustawowego po bracie lub siostrze, jednakże nie w częściach równych, lecz z pewnym zmniejszeniem, które łatwo jest uchwycić ze słów samej konstytucji. Stawia ich zaś przed krewnymi agnacyjnymi niższego stopnia, chociażby nie doznali oni uszczuplenia praw jednostki, i, niewątpliwie, przed krewnymi kognacyjnymi. 2.(1). 17 Tych także, którzy są związani pokrewieństwem kogna-cyjnym przez osoby pici żeńskiej w linii bocznej, pretor powołuje do dziedziczenia w klasie trzeciej z tytułu bliskości. 3(2). ls Także dzieci, które pozostają w rodzinie z przysposobienia, są powoływane do spadku po rodzicach naturalnych w tejże samej klasie. 4(3). Jest oczywiste, że przygodnie poczęte dzieci nie mają żadnego krewnego agnacyjnego, bowiem pokrewieństwo agnacyjne jest po ojcu, kognacyjne - po matce, a ich uważa się za nie mających żadnego ojca. Z tego samego powodu nie mogą być oni uważani za nawzajem jednokrewnych *, bowiem prawo jednej krwi jest rodzajem pokrewieństwa agnacyjnego. Tak więc są tylko krewnymi kognacyjnymi nawzajem, jak i takimi krewnymi krewnych kognacyjnych matki. Przeto wszystkim tym przysługuje posiadanie majątku spadkowego na podstawie tej części edyktu, w której powołuje się krewnych kognacyjnych z tytułu bliskości. 5(4). W tym miejscu koniecznie musimy zaznaczyć, że krewny agnacyjny dopuszczany jest do dziedziczenia consangumei. 158 aawet jeśliby był krewnym w dziesiątym stopniu, zarówno przez ustawę XII tablic, jak i edykt, w którym pretor przyrzeka, że da posiadanie majątku spadkowego spadkobiercom ustawowym. Z tytułu zaś bliskości pretor obiecuje posiadanie majątku spadkowego tylko tym, którzy są spokrewnieni kognacyjnie aż do szóstego stopnia, z siódmego zaś tylko prawnukom rodzeństwa. VI O STOPNIACH POKREWIEŃSTWA KOGNACYJNEGO W tym miejscu jest rzeczą konieczną wyłożyć, w jaki sposób liczy się stopnie pokrewieństwa kognacyjnego. W tej kwestii przede wszystkim musimy zaznaczyć, że jedno pokrewieństwo kognacyjne liczy się w górę, inne - w dół, inne zaś - w poprzek, które także nazywane jest bocznym. Pokrewieństwo kognacyjne liczone w górę jest pokrewieństwem wstępnych, w dół - zstępnych, w poprzek - braci i sióstr oraz tych, którzy lub które z nich się rodzą, i, odpowiednio, stryja i ciotki ojczystej, wuja i ciotki macierzystej. Zarówno pokrewieństwo kognacyjne liczone 'w górę, jak i liczone w dół, zaczyna się od pierwszego stopnia, a to które liczy się w poprzek - od drugiego. 1. W pierwszym stopniu liczonym w górę są: ojciec i matka; w dół - syn i córka. 2. W drugim stopniu liczonym w górę są: dziadek i babka; w dół - wnuk i wnuczka; w poprzek - brat i siostra. 3. W trzecim stopniu liczonym w górę są: pradziadek i prababka; w dół - prawnuk i prawnuczka; w poprzek - syn i córka brata lub siostry oraz, odpowiednio, stryj, ciotka ojczysta, wuj i ciotka macierzysta. Stryj -jest to brat ojca, zwany po grecku "patros"; wuj jest to brat matki, który u Greków właściwie nazywany jest "metros". Bez rozróżnienia zaś obu nazywa się "theios". Ciotka ojczysta 159 jest to siostra ojca, ciotka macierzysta - to siostra matki; -obie nazywane są "theia", a przez niektórych -Titethis". 4. W czwartym stopniu liczonym w górę są: prapradziadek i praprababka; w dół - praprawnuk i praprawnuczka; w poprzek - wnuk i wnuczka brata lub siostry oraz, -odpowiednio, dziadek stryjeczny i babka ojczystocio-teczna, (to jest brat dziadka i siostra dziadka), a także dziadek wujeczny i babka macierzystocioteczna (to jest brat babki i siostra babki), kuzyn i kuzynka (to jest ci, którzy lub które rodzą się z braci lub sióstr). Lecz według niektórych, właściwie mówiąc słusznie nazywa się kuzynami tylko tych, którzy rodzą się z dwóch sióstr, jako współsiostrzeńców. Tych zaś, którzy rodzą się z dwóch braci, właściwe jest nazywać braćmi stryjecznymi (jeśli x dwóch braci rodzą się córki, nazywają się siostrami stryjecznymi). Tych, którzy od brata i ód siostry pochodzą właściwie nazywa się ojczystociotecznymi (dzieci twojej ciotki ojczystej nazywają ciebie kuzynem, a ty ich - ojczystociotecznymi). 5. W piątym stopniu w górę są: pra-prapradziadek i pra-praprababka; w dół: pra-pra-prawnuk i pra-praprawnuczka; w poprzek: prawnuk i prawnuczka brata lub siostry, i, odpowiednio, pradziadek stryjeczny i prababka ojczystocioteczna- (to jest, brat pradziadka i siostra pradziadka), pradziadek wujeczny i prababka macierzystocioteczna (to jest, brat prababki i siostra prababki), a także syn i córka kuzyna lub kuzynki, tj. braci lub sióstr stryjecznych, wujecznych, macierzysto-.ciotecznych, ojczystociotzcznych oraz ten lub ta, co poprzedza wnuków lub wnuczki rodzeństwa (tj.: syn lub córka dziadka stryjecznego, babki ojczystociotecznej, dziadka wujecznego, babki macierzystociotecznej). 6. W szóstym stopniu w górę są pra-pra-prapradziadek i pra- -pra-praprababka; w dół: pra-pra-praprawnuk i pra- -pra-praprawnuczka; w poprzek: praprawnuk i pra-prawnuczka brata lub siostry, i odpowiednio, prapra- 160 dziadek stryjeczny i praprababka ojczystocioteczna (to jest, brat prapradziadka i siostra prapradziadka), pra-pradziadek wujeczny i praprababka macierzystocioteczna (to jest, brat praprababki i siostra praprababki), także wnukowie i wnuczki rodzeństwa (to jest ci, lub te, co zrodzeni są z braci lub sióstr stryjecznych, albo wujecz-nych, albo ojczystociotecznych, albo maćierzystociotecz-nych). 7. Wystarczy tak dalece przedstawić, w jaki sposób liczy się stopnie pokrewieństwa kognacyjnego. Albowiem z tego łatwo jest wywnioskować, w jaki sposób powinniśmy liczyć także dalsze stopnie, bowiem każda urodzona osoba dodaje stopień tak, że jest znacznie łatwiej odpowiedzieć, kto jest w jakim stopniu, niż oznaczać go właściwą nazwą pokrewieństwa kognacyjnego. 8. Stopnie zaś pokrewieństwa agnacyjnego oblicza się w taki sam sposób. 9. Lecz ponieważ prawda lepiej przenika do umysłów ludzi raczej przez oczy niż przez uszy, dlatego uznaliśmy za konieczne, po wymienieniu stopni, także je w niniejszej księdze rysunkowo przedstawić, aby młodzież i za pomocą słuchu, i za pomocą wzroku mogła uzyskać najdoskonalsze poznanie stopni *. 10. Jest rzeczą pewną, że ta część edyktu, która obiecuje posiadanie majątku spadkowego na podstawie bliskości pokrewieństwa, nie dotyczy pokrewieństwa niewolników, bowiem żadna ze starożytnych ustaw takiego pokrewieństwa nie uznała. Ale naszą konstytucją, którą wydaliśmy co do prawa patronatu (które to prawo do naszych czasów było dość ciemne, pełne mglistości, a przeto zagmatwane) powodowani humanitaryzmem zezwoliliśmy na to, żeby, jeśli niewolnik nawiązał współżycie i będzie miał dziecko lub dzieci, czy to z kobiety wolnej, czy też niewolnicy, albo na odwrót, jeśli kobieta- * We wszystkich lepszych kopiach rękopiśmiennych schematu brak, w gorszych znaleźć 'można rozmaite jego rekonstrukcje. 161 11 - Instytucje Justyniana niewolnica z wolnego albo niewolnika będzie miała dzieci którejkolwiek bądź płci, i niewolnik lub niewolnica dojdą do wolności, także ci, którzy z niewolniczego łona się zrodzili, zasłużyli na danie im wolności, albo gdy kobiety były wolne, ojcowie zaś żyli z nimi będąc niewolnikami, a potem uzyskali wolność, wszystkie te dzieci dochodziły do spadku po ojcu lub matce, przy niedzia-łaniu tutaj prawa patronatu. Te bowiem dzieci powołaliśmy do dziedziczenia nie tylko po ich rodzicach, lecz także do wzajemnego między sobą dziedziczenia, specjalnie powołując je tą konstytucją, czy są sami tylko ci, którzy zrodzeni w niewoli później zostali wyzwoleni, czy razem z innymi, którzy po uzyskaniu przez rodziców wolności zostali poczęci, bądź z tej samej matki, bądź z tego samego ojca, bądź z innego małżeństwa, na podobieństwo tych, którzy zostali spłodzeni z prawnego małżeństwa. 11. Tak więc, po zestawieniu wszystkiego tego, co już podaliśmy, okazuje się, że nie zawsze ci, którzy zajmują taki sam stopień pokrewieństwa kognacyjnego, tak samo są powoływani i, co więcej, nie zawsze ma przewagę ten, kto jest spokrewniony kognacyjnie w bliższym stopniu. Ponieważ bowiem pierwszeństwo dane jest spadkobiercom domowym i tym, których wyliczyliśmy już jako należących do grona spadkobierców domowych, okazuje się, że prawnuk i praprawnuk zmarłego ma pierwszeństwo przed bratem albo ojcem i matką zmarłego, chociaż ojciec i matka, jak wyżej podaliśmy, zajmują pierwszy stopień p okrewieństwa kognacyjnego, brat zaś - drugi, a prawnuk jest krewnym kognacyjnym w trzecim stopniu, praprawnuk zaś - w czwartym. Nie ma znaczenia, czy był pod władzą tego, co umierał, czy nie był, bo albo został uwolniony spod władzy ojcowskiej, albo został spłodzony z uwolnionego spod władzy ojcowskiej lub z córki. 12. Przy braku spadkobierców domowych i tych, o których 162 powiedzieliśmy, że są powoływani razem ze spadkobiercami domowymi, agnacyjny krewny, który ma nietknięte prawo pokrewieństwa agnacyjnego, chociażby był najdalszego stopnia, najczęściej uważany jest za mającego przewagę nad najbliższym krewnym kognacyjnym: albowiem wnukowi lub prawnukowi stryja daje się pierwszeństwo przed wujem i ciotką po matce. Tylekroć więc mówimy albo że ma przewagę ten, kto zajmuje najbliższy stopień pokrewieństwa kognacyjnego, albo że równocześnie powołuje się tych, którzy są krewnymi kognacyjnymi, ilekroć nie ma kogoś, kto na podstawie prawa spadkobierców domowych, czy też dlatego, że jest zaliczony do grona spadkobierców domowych, czy na podstawie prawa pokrewieństwa agnacyjnego powinien mieć pierwszeństwo zgodnie z tym, co podaliśmy, z wyjątkiem brata i siostry uwolnionych spod władzy ojcowskiej, którzy są powoływani do dziedziczenia po braciach i siostrach i którzy, nawet jeśli doznali uszczuplenia praw jednostki mają jednak pierwszeństwo przed innymi krewnymi agnacyj-nymi dalszego stopnia. VII O DZIEDZICZENIU PO WYZWOLEŃCACH 19 Teraz zajmijmy się majątkami (spadkowymi) wyzwoleńców. 20 Tak więc kiedyś było wyzwoleńcowi wolno bezkarnie pominąć swojego patrona w testamencie. Ustawa XII tablic bowiem powoływała patrona do spadku po wyzwo-leńcu dopiero w takim wypadku, jeżeli wyzwoleniec umarł bez sporządzenia testamentu nie pozostawiając żadnego spadkobiercy domowego. Zatem, po śmierci wyzwoleńca też bez sporządzenia testamentu, jeżeli pozostawił on spadkobiercę domowego, patron nie miał w ogóle żadnego prawa do majątku (spadkowego) po nim. I gdyby był oto 163 n* pozostawił jakiegoś spadkobiercę domowego spośród zstępnych rodzonych, (to) uważano, że nie ma się na co skarżyć. Gdyby natomiast był syn z przysposobienia, było otwarcie niesprawiedliwe, że patron nie miał w ogóle żadnego prawa nadto. 1. 21Z tego powodu później ta niesprawiedliwość prawa została naprawiona przez edykt pretora. Jeśli bowiem wyzwoleniec w jednym wypadku sporządzał testament, nakazywano mu takie rozrządzenie (spadkiem), żeby patronowi pozostawił połowę swojego majątku. A jeśliby albo niczego nie pozostawił, albo (pozostawił) mniej aniżeli połowę, przyznawano patronowi posiadanie połowy majątku spadkowego wbrew tabliczkom testamentu. Jeśli w innym zaś wypadku umierał bez sporządzenia testamentu, pozostawiając jako spadkobiercę domowego syna z przysposobienia, przyznawano patronowi przeciwko takiemu spadkobiercy domowemu, tak samo jak poprzednio, posiadanie połowy majątku spadkowego. Do wyłączenia zaś patrona zwykli byli dawać wyzwoleńcowi podstawę zstępni rodzeni, i nie tylko ci, których miał pod władzą ojcowską w chwili śmierci, ale także uwolnieni spod niej i oddani w przysposobienie, byleby tylko byli ustanowieni w testamencie w jakiejś części spadkobiercami, albo, będąc pominiętymi, wystąpili o przyznanie (im) posiadania majątku (spadkowego) na podstawie edyktu wbrew tabliczkom testamentu; bo wydziedziczeni bynajmniej patrona nie odsuwali. 2. 22 Później przez ustawę Papia zostały rozszerzone uprawnienia tych patronów, którzy mieli wyzwoleńców bogatszych, bowiem postanowiono, że z majątku (spadkowego) takiego (wyzwoleńca), który pozostawi majątek o wartości stu tysięcy sesterców, a miał mniej niż troje dzieci, czy umarł on po sporządzeniu testamentu, czy bez sporządzenia testamentu, należała się patronowi część spadku odpowiednia do liczby osób. Zatem (w wypadku), gdy wyzwoleniec pozostawił jednego syna albo jedną córkę jako spadkobiercę, należała się patronowi 164 połowa spadku tak samo, jak gdyby wyzwoleniec schodził ze świata nie pozostawiając syna albo córki. Gdy pozostawił dwóch spadkobierców albo dwie (spadkobierczynie), należała się patronowi (jedna) trzecia część. Jeśli pozostawił troje, ulegał patron odsunięciu. 3. Lecz nasza konstytucja, którą zwięźle i w języku greckim, dla umożliwienia zapoznania się z nią przez wszystkich, sporządziliśmy, w taki sposób tego rodzaju wypadki uregulowała, że jeśli wyzwoleniec lub wyzwolenica będą mniej niż "setnikami", to jest będą posiadać majątek o wartości mniejszej niż sto aureusów (tak bowiem -interpretowaliśmy kwotę z ustawy Pkpia, że liczy się za tysiąc sesterców jeden aureus), patron nie będzie uczestniczyć wcale w dziedziczeniu po nich, jeśli jednak sporządzili testament. Jeżeli zaś zmarli bez testamentu, nie pozostawiwszy żadnego ze zstępnych, w tym wypadku prawo patronatu, Jakie było z mocy ustawy XII tablic, w całości zachowała. Gdy zaś będą więcej niż "setnikami", jeśli mają jako spadkobierców lub posiadaczy majątku spadkowego zstępnych, czy to jednego, czy wielu, którejkolwiek bądź płci lub w którymkolwiek bądź stopniu, na nich spadek po wstępnych przenieśliśmy, odsunąwszy wszystkich patronów łącznie z ich potomstwem. Gdy zmarli nie pozostawiwszy zstępnych, jeśli zmarli bez testamentu, powołaliśmy do całego spadku patronów i patronki. Jeśli sporządzili testament, a pominęli patronów lub patronki, gdy nie mieli żadnych zstępnych albo ich wydziedziczyli, albo gdy matka lub dziadek macierzysty pominęli tych zstępnych tak, że nie mogli kwestionować, iż testament ich jest sprzeczny z powinnością, wtedy na podstawie naszej konstytucji patronowie lub patronki otrzymują przez posiadanie majątku spadkowego wbrew tabliczkom testamentu nie połowę, jak przedtem, lecz. trzecią część majątku wyzwoleńca, albo też to, czego im brakuje, na podstawie naszej konstytucji się uzupełni, jeśli wyzwole- 165 nieć lub wyzwolenica pozostawili im mniej niż trzecią część swego majątku. Otrzymują ją bez obciążenia, w ten sposób, że nawet zapisy i powiernictwa dla zstępnych wyzwoleńca lub wyzwolenicy z tej części nie będą świadczone, lecz ciężar ten spadnie na wspólspadkobierców. Przewidzieliśmy też w wielu innych wypadkach ujętych w wyżej wymienionej konstytucji, które były konieczne dla ułożenia tego rodzaju prawa: że nie tylko patronowie i patronki, lecz także ich zstępni oraz ci, którzy pochodzą w linii bocznej aż do piątego stopnia, są powoływani do dziedziczenia po wyzwoleńcach, jak w tej konstytucji spostrzec można; że jeśli są zstępni tegoż patrona lub tejże patronki, albo dwóch, albo wielu, tego, który jest najbliższy stopniem, powołuje się do dziedziczenia po wyzwo-leńcu lub wyzwolenicy, zaś spadek dzieli się według głów, a nie według szczepów, trzymając się tego sposobu i co do tych, którzy pochodzą z linii bocznej. Uczyniliśmy bowiem prawie jednakowymi prawa wolnourodzonych i wyzwolonych dotyczące dziedziczenia. 4. Lecz to dzisiaj o tych wyzwoleńcach mówić należy, którzy otrzymali obywatelstwo rzymskie, gdyż nie ma innych wyzwoleńców po zniesieniu zarówno kategorii tych, co poddali się w walce, jak i Latynów. Nie było zaś żadnego dziedziczenia ustawowego po Latynach, którzy, choć żyli jako wolni, jednak z ostatnim tchnieniem zarówno życie jak i wolność tracili, a ci, którzy ich wyzwolili, zatrzymywali na podstawie ustawy lunia ich dobra tak, jak gdyby to były dobra niewolników, z tytułu pewnego rodzaju majątku oddanego tylko w zarząd. Potem zaś zostało zastrzeżone przez uchwałę senatu largiańską, że zstępni tego, kto dokonał wyzwolenia, nie wydziedziczeni imiennie, mają mieć pierwszeństwo przed spadkobiercami postronnymi co do majątku Latynów. Doszedł do tego następnie jeszcze wydany przez boskiego Tra-jana edykt, który tego człowieka, co wbrew woli 166 lub wiedzy patrona zdołał szybko dojść do obywatelstwa rzymskiego z łaski cesarza, czynił za życia obywatelem rzymskim, a umierającego - Latynem. Ale w naszej konstytucji, ze względu na tego rodzaju zmiany sytuacji i inne trudności uznaliśmy, że wraz z kategorią samych Latynów także i ustawę lunia, uchwałę senatu largiańską i edykt boskiego Trajana znieść na zawsze należy, aby wszyscy wyzwoleńcy korzystali z obywatelstwa rzymskiego i w godny podziwu sposób, za pomocą pewnych dodatkowych postanowień, same drogi, które prowadziły do uzyskania sytuacji Latyna, zamieniliśmy w drogi prowadzące do uzyskania obywatelstwa rzymskiego. VIII O PRZYDZIELANIU WYZWOLEŃCÓW Na koniec, co do majątku wyzwoleńców musimy zwrócić uwagę, iż senat uchwalił, że chociaż majątki wyzwoleńców należą jednako do tych wszystkich zstępnych patrona, którzy są w tym samym stopniu, jednakże wolno jest wstępnemu przydzielić wyzwoleńca jednemu ze zstępnych, aby po śmierci wstępnego był uważany za patrona tylko ten, któremu został przydzielony. Pozostali zaś zstępni, którzy, jeśli nie nastąpiłoby przydzielenie, w równych częściach byliby dopuszczeni do dziedziczenia majątku wyzwoleńca, nie będą mieli do tego majątku żadnego prawa. Poprzednie swe prawo odzyskują tylko, wtedy, jeśli ten, komu został przydzielony (wyzwoleniec), umiera nie* pozostawiwszy żadnych zstępnych. 1. Dozwala się przydzielać nie tylko wyzwoleńca, lecz także wyzwole-nicę, i nie tylko synowi lub wnukowi, lecz także córce lub wnuczce. 2. Daje się zaś tę możność przydzielania temu, kto ma dwóch lub więcej zstępnych pod swą władzą, aby wolno mu było tym, których ma pod władzą, przy- 167 dzielić wyzwoleńca lub wyzwolenicę. Stąd zapytywano, czy gaśnie przydział, jeśli tego, któremu przydzielił, później uwolnił spod władzy? I przyjęto, że ga.śnie, którego to zdania był także lulianus i większość innych znawców prawa. 3. Nie ma znaczenia, czy kto przydziela w testamencie, czy bez testamentu; pozwala się patronowi czynić to także za pomocą jakichkolwiek bądź słów na podstawie samej uchwały senatu, która została powzięta w czasach Klaudiusza, za konsulatu Suillusa Rufusa i Ostoriusa Scapuli. IX O POSIADANIACH MAJĄTKU (SPADKOWEGO) Prawo posiadania majątku (spadkowego) zostało wprowadzone przez pretora dla poprawienia starego prawa. W ten sposób pretor poprawił stare prawo nie tylko co do dziedziczenia po zmarłych bez testamentu, jak to wyżej zostało powiedziane, lecz także po tych, którzy zmarli sporządziwszy testament. Albowiem jeśli obcy pogrobowiec został ustanowiony spadkobiercą, chociaż według prawa obywatelskiego nie mógł objąć spadku, bo ustanowienie nie było ważne, jednak na podstawie prawa urzędniczego mógł być czyniony posiadaczem majątku (spadkowego), gdyż pretor przychodził mu z pomocą. Ale i ten pogrobowiec na podstawie naszej konstytucji dzisiaj może być ważnie ustanawiany spadkobiercą, jak gdyby przez prawo obywatelskie nie był wykluczany. 1. 23 Czasem jednak (pretor) daje obietnicę (przyznania) majątku spadkowego ani nie dla poprawienia, ani nie dla zwalczenia dawnego prawa, lecz dla jego utwierdzenia raczej. Bo tym, co zostali ustanowieni spadkobiercami w prawidłowo sporządzonym testamencie, też przyznaje 168 iadanie majątku (spadkowego) zgodnie z tabliczkami stamentu). Takoż przy dziedziczeniu beztestamento-n powoluje do posiadania majątku (spadkowego) dkobierców domowych i krewnych agnacyjnych. Lecz rży pominięciu posiadania majątku (spadkowego) spa-: należy do nich na podstawie prawa obywatelskiego. >A Ci natomiast, których pretor sam tylko powołuje do dku, nie stają się oto spadkobiercami z mocy samego wa (ponieważ pretor nie może czynić spadkobiercą, <ą się bowiem spadkobiercami tylko przez ustawę lub lobne postanowienie prawne, jak na przykład przez walę senatu i konstytucje cesarskie)'. Lecz gdy pretor ? im posiadanie majątku (spadkowego), wchodzą w miejsce dkobierców i są nazywani posiadaczami majątku adkowego). 28 Pretor zaś stworzył do tego jeszcze wiele ych stopni przy przyznawaniu posiadania majątku (spadko->o), gdy zajmował się tym, żeby nie umierał nikt bez tępcy. Albowiem ustanowione w bardzo ciasnych nicach przez ustawę XII tablic prawo dziedziczenia tor ze względu na dobro i słuszność rozszerzył. 3. Polania zaś majątku spadkowego na podstawie testamentu :e. Pierwsze jest to, które daje się pominiętym zstępnym tóre nazywa się posiadaniem wbrew tabliczkom tętentu. Drugie, które przyrzeka pretor wszystkim anowionym zgodnie z prawem spadkobiercom i które tego nazywa się posiadaniem zgodnie z tabliczkami lamentu. A gdy najpierw powiedział o testamentach, echodzi do zmarłych bez testamentu. W pierwszej ejności spadkobiercom domowym i tym, którzy na Istawie edyktu pretora zaliczeni są do spadkobierców nowych, daje posiadanie majątku spadkowego, które :ywa się posiadaniem "jako zstępni". W drugiej ko-lości - spadkobiercom ustawowym. W trzeciej ko-lości - dziesięciu osobom, którym dał pierwszeństwo 169 przed postronnym, co dokonał wyzwolenia (są zaś tymi dziesięcioma osobami: ojciec, matka, dziadek, babka, zarówno po ojcu jak i po matce, także syn, córka, wnuk i wnuczka, zarówno z syna, jak i z córki, brat i siostra, czy to jednej krwi czy z tej samej matki). W czwartej - najbliższym krewnym kognacyjnym. W piątej -jako (najbliższemu) członkowi rodziny (patrona). W szóstej - patronowi i patronce (patrona), ich zstępnym i wstępnym. W siódmej - mężowi i żonie. W ósmej - krewnym kognacyjnym tego, co dokonał wyzwolenia. 4. Lecz te posiadania zostały wprowadzone przez jurysdykcję pretora. Jednakże przez nas nic bez zbadania nie zostało pozostawione i 'gdy poprawialiśmy wszystko naszymi konstytucjami, dopuściliśmy posiadanie majątku spadkowego zgodnie z tabliczkami testamentu i wbrew tabliczkom testamentu jako niezbędne, a także przy dziedziczeniu beztestamentowym posiadanie "jako zstępni" i "jako spadkobiercy ustawowi". 5. To zaś, co w edykcie pretora w piątej kolejności było umieszczone, to jest posiadanie "jako dziesięć osób", w dobroczynnym zamiarze w krótkich słowach wykazaliśmy, że jest zbędne. Gdy bowiem wyżej wymienione posiadanie majątku spadkowego dało pierwszeństwo dziesięciu osobom przed osobą postronną, która dokonała wyzwolenia, nasza konstytucja, którą wydaliśmy co do uwolnienia zstępnych spod władzy ojcowskiej, dała wszystkim wstępnym możność dokonywania ich wyzwalania z (dorozumianym) zawarciem powierzenia, tak że samo wyzwolenie ich zawiera .w sobie ten przywilej i zbędne jest wyżej wymienione posiadanie majątku spadkowego. Po zniesieniu więc wyżej wymienionego, piątego posiadania majątku spadkowego, do tego stopnia poprzednio szóste posiadanie majątku spadkowego przenieśliśmy i piątym uczyniliśmy to, które pretor przyrzeka krewnym kognacyjnym. 6(5). Gdy przedtem 170 na siódmym miejscu było posiadanie majątku spadkowego dawane jako członkowi rodziny (patrona), a na ósmym - zstępnym patrona lub patronki (patrona) i ich zstępnyms obydwa konstytucją naszą, wydaną co do prawa patronatu, całkowicie znieśliśmy. Kiedy bowiem na podobieństwo dziedziczenia po wolnourodzonych uregulowaliśmy dziedziczenie po wyzwoleńcach, które ograniczyliśmy do piątego stopnia, aby była jakaś różnica między wolno-urodzonymi i wyzwoleńcami, wystarczą im posiadania majątku spadkowego wbrew tabliczkom testamentu jak i dawane jako spadkobiercom ustawowym i jako krewnym kognacyjnym, na podstawie których to posiadań mogą dochodzić swoich praw, gdy została usunięta wszelka drobiazgowość i nierozwiązalne zagmatwania dwóch wyżej wspomnianych posiadań majątku spadkowego. 7(6). Inne zaś posiadanie majątku spadkowego, które nazywało się "jako mąż i żona", i wśród dawnych posiadań majątku spadkowego umieszczone było na dziewiątym miejscu, pozostawiliśmy w mocy i na wyższym miejscu, to jest,. na szóstym je umieściliśmy, po słusznym zniesieniu z wyżej omówionych przyczyn dawnego dziesiątego posiadania majątku spadkowego "jako krewni kognacyjni tego, co dokonał wyzwolenia". Tak więc pozostało w mocy tylko sześć zwyczajnych posiadań majątku spadkowego. 8(7). Następuje po nich siódme, które jak najbardziej słusznie .wprowadzili pretorowie, na końcu bowiem obiecuje się w edykcie posiadanie majątku spadkowego także tym, postanowienie co do przyznania go którym zawarte jest w ustawie, uchwale senatu lub konstytucji. Tego posiadania majątku spadkowego nie zaliczył pretor stałym przepisem prawnym ani do tych posiadań majątku spadkowego, które wywodzą się z dziedziczenia beztestamento-wego, ani do tych, k"óre są oparte na testamencie, lecz przygotował je jako ostatnią i nadzwyczajną pomoc 171 w tej mierze, w jakiej sprawa tego wymaga, oczywiście dla tych, co na podstawie ustaw, uchwał senatu i z mocy nowszego prawa konstytucji cesarskich dochodzą do spadku albo drogą testamentu, albo beztestamentowo. 9(8). Gdy więc pretor wprowadził różne odmiany dziedziczenia i ustawił je w pewnym porządku, a przy każdej odmianie dziedziczenia często mogło być wiele osób w różnym stopniu, aby powództwa wierzycieli nie były opóźniane, lecz by mieli kogo pozywać i aby nie byli łatwo wprowadzani w posiadanie majątku zmarłego i w ten sposób zabezpieczali swoje interesy, wyznaczył określony czas na domaganie się -posiadania majątku spadkowego. (9). Dał więc zstępnym i wstępnym, tak rodzonym, jak i przysposobionym, na proszenie o przyznanie posiadania majątku spadkowego okres jednego roku, a innym - sto dni. 10(5). Jeśli w ciągu tego czasu ktoś nie poprosi o przyznanie posiadania majątku spadkowego, przypada ono jako przyrost innym osobom, które są w tym samym stopniu. Jeśli nikogo takiego nie ma, z kolei innym przyrzeka się posiadanie majątku spadkowego na podstawie edyktu spadkowego tak, jak gdyby ten, kto poprzedzał, nie liczył się. Jeśli więc ktoś przypadające mu posiadanie majątku spadkowego odrzuca, nie czeka się, aż upłynie czas wyznaczony na ubieganie się o posiadanie majątku spadkowego, lecz natychmiast dopuszcza się innych na podstawie tegoż edyktu. 11(6). Przy ubieganiu się zaś o przyznanie posiadania majątku spadkowego bierze się pod uwagę tylko dni użyteczne. 12(7). Lecz dobrze poprzedni cesarze i w tym względzie postanowili, aby się ktoś o domaganie się posiadania majątku spadkowego nie troskał, że jeśli w jakikolwiek sposób, jednakże w przepisanym czasie, da poznać, że chce je przyjąć, będzie miał w całej pełni to dobrodziejstwo. 172 * O NABYCIU NA PODSTAWIE PRZYSPOSOBIENIA PRZEZ PYTANIA * 2ti Jest i inny rodzaj następstwa w masie, które nie zo-tało wprowadzone ani przez ustawę XII tablic, ani przez dykt pretora, lecz przez to prawo, które się przyjęło na ^odstawie (powszechnej) zgody. 1. 27 Bo oto, gdy ojciec •odziny oddaje się w przysposobienie przez pytania, wszystkie ego rzeczy niematerialne i materialne oraz te rzeczy, ttóre mu się należą, przedtem w pełni prawa nabywane były przez przysposabiającego przez pytania, z wyjątkiem tych (praw), które wygasają wskutek uszczuplenia (praw) jednostki, (a) takimi (prawami) są zobowiązania do wykonywania usług i prawo pokrewieństwa agnacyjnego. Jednakże chociaż używanie i użytkowanie do nich dawniej były zaliczane, nasza konstytucja postanowiła, że nie gasną one przez najmniejsze uszczuplenie praw jednostki. 2. Teraz zaś to nabycie, które następowało w wyniku przysposobienia przez pytania, ograniczyliśmy na podobieństwo nabycia przez wstępnych rodzonych. Nic bowiem innego zarówno dla rodzonych ojców, jak i dla ojców z przysposobienia przez synów podległych władzy ojcowskiej nie jest nabywane co do rzeczy, które synom dostają się z zewnątrz, jak tylko użytkowanie, podczas gdy własność całkowicie dla nich zostaje zachowana. Po śmierci zaś syna przysposobionego przez pytania w rodzinie z przysposobienia, także jego prawo własności przechodzi na tego, kto przysposobił przez pytania, chyba że są inne osoby, które na podstawie naszej konstytucji mają pierwszeństwo przed ojcem co do tego, czego on bezpośrednio nabyć nie może. 3. 28 Ale na odwrót, za to, co winien był ten, kto oddał się w przysposobienie, osoba, która dokonała : adrogatio. 173 przysposobienia przez pytania z mocy samego prawa nie odpowiada, lecz pozywa się ją za syna, a jeśli nie chce go bronić, udzielane jest przez właściwych naszych urzędników wierzycielom zezwolenie, aby majątek, którego własność oraz użytkowanie do niego by należały, gdyby nie poddał się pod obce prawo, posiadali i w przepisany przez prawo sposób nim dysponowali. XI O TYM, KTÓREMU PRZEZ WZGLĄD NA WOLNOŚĆ PRZYZNAWANY JEST MAJĄTEK (ZMARŁEGO) Dochodzi tu nowy wypadek nabycia, na podstawie konstytucji boskiego Marka. Albowiem jeśli ci, którzy otrzymali od właściciela wolność w testamencie, na mocy którego nikt nie obejmuje spadku, chcą, aby został przyznany im majątek (zmarłego) dla zachowania wolności, mają być wysłuchani. I to jest zawarte w reskrypcie boskiego Marka skierowanym do Popiliusa Rufusa. 1. Treść reskryptu przedstawia się tak: "Jeśli majątek Yirginiusa Yalensa, który testamentem swoim pewnym osobom wolność zapisał, wskutek braku jakiegokolwiek spadkobiercy bezstestamentowego znalazł się w takiej sytuacji, że powinien zostać wystawiony na sprzedaż, ten, do którego rozpoznanie tej sprawy należy, poproszony o to, uwzględni twoje żądanie, aby dla zachowania tych wolności, które zostały dane bezpośrednio, jak i tych, które zostały dane drogą pewnego rodzaju powiernictwa, majątek ten został przyznany tobie, jeśli w odpowiedni sposób dasz zabezpieczenie wierzycielom, że uiścisz w całości to, co każdemu z nich się należy. Ci, którym wolność dana jest bezpośrednio, będą wolni tak, jak gdyby spadek został objęty. Ci zaś, co do których spadkobierca jest proszony, aby ich wyzwolił, od ciebie otrzymają wolność; o ile nie chcesz, 174 ' majątek został tobie przyznany tylko pod tym warun-m, że nawet ci, którzy otrzymali wolność bezpośrednio, la twoimi wyzwoleńcami. Albowiem jeśli zgadzają się to ci, o których-sytuację chodzi, do tego twojego ży-nia stosujemy nasze przyzwolenie. I aby ta korzyść laszego reskryptu nie została z innego względu zniwe-ma, gdyby skarb cesarski zechciał objąć majątek: ;ch wiedzą ci, którzy się zajmują naszymi sprawami, sprawie wolności należy dać pierwszeństwo przed rzyścią pieniężną i zabierać majątek w taki sposób, sby zachować wolność tych, którzy mogliby ją uzyskać, yby spadek testamentowy został objęty". 2. Ten re-rypt przychodzi z pomocą i wolności, i zmarłym, aby ajątki ich nie były obejmowane w posiadanie i sprzeda-ine przez wierzycieli. Jest rzeczą pewną, że jeśli z tej •zyczyny majątek przyznano, odpada (uniwersalna) sprze-iż majątku: jest bowiem obrońca zmarłego, i to wypła-ilny, który co do ca,łości daje zabezpieczenie wierzycie-m. 3. Przede wszystkim reskrypt ten tylekroć ma zasto-)wariie, ilekroć wolności dawane są testamentem. Cóż ięc się dzieje, jeśli ktoś umierając bez testamentu dał rolności w kodycylach, a spadek nie został objęty bez-:stamentowo? Dobrodziejstwo konstytucji powinno mieć liejsce. Oczywiście jeśli ktoś umiera sporządziwszy te-tament i daje wolność w kodycylach, to, że, ona przysłu-;uje, dla nikogo nie jest wątpliwe. 4. Słowa konstytucji wyrażają to, że tylko wtedy ma ona zastosowanie, gdy ue ma żadnego spadkobiercy beztestamentowego. A więc, ak długo nie jest pewne, czy jest, czy go nie ma, konsty-,ucja nie ma zastosowania. Jeśli zaś zacznie być pewne, te nie ma żadnego, wtedy konstytucja będzie miała za-łtosowanie. 5. Jeśli ten, kto może korzystać z przywrócenia do stanu poprzedniego, odrzuca spadek, czy, chociaż ma on możność skorzystania z przywrócenia do stanu poprzedniego, może być zastosowana konstytucja i doko- 175 nane przyznanie majątku (spadkowego) ?. Co będzie, jeśli po dokonaniu przyznania majątku (spadkowego) dla zachowania wolności uzyska on przywrócenie do stanu poprzedniego? W każdym bądź razie nie należy mówić, że są odwoływane wolności, które raz już przysługiwały. 6. Ta konstytucja została wprowadzona dla ochrony wyzwoleń: a więc, jeśli nie dano żadnych wyzwoleń, przestaje działać konstytucja. Cóż więc się dzieje, jeśli ktoś dał niewolnikom wolności za życia albo na wypadek śmierci i, aby nie było kwestii, czy nie zostało to dokonane na szkodę wierzycieli, chcą oni, aby został im przyznany majątek (spadkowy), czy mają być wysłuchani? I przeważa pogląd, że powinni być wysłuchani, chociaż konstytucja o tym nie mówi. 7. Lecz ponieważ spostrzegliśmy, że w konstytucji brak jest wielu tego rodzaju rozróżnień, została przez nas wydana jak najbardziej kompletna konstytucja, gdzie zebrano wiele rozmaitych decyzji uzupełniających prawo tego rodzaju następstwa, z którymi można się zapoznać czytając samą konstytucję. XII O ZNIESIONYCH NASTĘPSTWACH POPRZEZ (UNIWERSALNĄ) SPRZEDAŻ MAJĄTKU I NA PODSTAWIE UCHWAŁY SENATU KLAUDIAŃSKIEJ 'Dawniej przed wyżej omówionym następstwem były i inne następstwa w masie. Takim było nabycie majątku, które z wieloma zawiłościami wprowadzono przy sprzedaży majątku dłużnika i które wtedy miało miejsce, kiedy były stosowane zwyczajne postępowania sądowe. Ponieważ jednak potomność zaczęła posługiwać się nadzwyczajnymi postępowaniami sądowymi, przeto wraz z samymi zwyczajnymi postępowaniami sądowymi także (uniwersalne) sprzedaże majątków przestały istnieć, a wierzy- 176 :lom tylko z mocy decyzji sędziego daje się posiadanie ijątku dłużnika i możność dysponowania nim tak, jak f da. się im to użyteczne. Uwidoczni się to lepiej w obszer-ej szych księgach Digestów. 1. Było też godne pożało-inia nabycie w masie na podstawie uchwały senatu audiańskiej, gdy wolna kobieta, upojona miłością do ewolnika, na podstawie uchwały senatu traciła wolność, wraz z wolnością majątek. Uznając ten przepis za nie-)dny naszych czasów, nakazaliśmy zniesienie go w naszym iństwie i nie pozwoliliśmy, aby był umieszczony w na-ych Digestach. XIII O ZOBOWIĄZANIACH 29 Teraz przejdźmy do zobowiązań. Zobowiązanie jest /ęzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia zegoś zgodnie z prawami naszego państwa. 1. Najo-'ólniejszy zaś podział wszystkich zobowiązań sprowadza ię do (wyróżnienia) dwóch (ich) rodzajów: albowiem są >ne albo zobowiązaniami prawa obywatelskiego, albo zobowiązaniami prawa pretorskiego. Zobowiązaniami prawa obywatelskiego są te, które zostały ustanowione przez astawy albo niewątpliwie przez prawo obywatelskie uznane. Pretorskie zobowiązania, zwane także urzędniczymi, są te, które ustanowił pretor na podstawie swojej władzy sądowej. 2. Następny podział sprowadza się do rozróżnienia czterech odmian: są bowiem zobowiązania albo z zaciągnięcia*, albo jak gdyby z zaciągnięcia**, albo z występku ***, albo jak gdyby z "występku ****. * ex contractu. ** quasi ex contractu. *** ex maleficio. **** quasi1 ex maleficio. 177 12 - Instytucje Justyniana 30 Trzeba, abyśmy najpierw omówili te, które powstają z zaciągnięcia. Tych również są cztery odmiany: zobowiązanie bowiem zaciąga się bądź poprzez rzecz, bądź poprzez słowa, bądź poprzez pismo, bądź poprzez porozumienie. Omówimy je każdą z osobna. XIV / W JAKI SPOSÓB ZACIĄGA SIĘ ZOBOWIĄZANIE POPRZEZ RZECZ 31 Poprzez rzecz zaciąga się zobowiązanie, na przykład, przy udzielaniu pożyczki. Zobowiązanie zaś z pożyczki * dotyczy takich rzeczy, które są wyodrębniane według ciężaru, liczby, miary, jak na przykład wino, oliwa, zboże, odliczone pieniądze, spiż, srebro, złoto. Albo odliczając, albo odmierzając, albo odważając, dajemy te rzeczy po to, żeby staly się (własnością) otrzymujących i kiedyś zostały nam oddane nie te same rzeczy, lecz inne tej samej natury i jakości. Od tego też pożyczka nosi nazwę, ponieważ w ten sposób dawane jest tobie przeze mnie, aby z mojego stało się twoim **. Z tego zaciągnięcia rodzi się powództwo, które się nazywa powództwem z zapowiedze-niem. 1. 32 Także ten, kto przyjął to, co nienależne, od tego, kto zapłacił przez pomyłkę, zobowiązuje się przez rzecz. Dla domagania się zwrotu daje się występującemu przeciw niemu z roszczeniem powództwo o świadczenie wyrównawcze, bowiem z roszczeniem o świadczenie wyrównawcze można wystąpić przeciw niemu: "Jeśli się okaże, iż należy, żeby dał" tak, jak gdyby był otrzymał pożyczkę. Stąd, niedojrzały poddany opiece, jeśli mu bez przyzwolenia opiekuna dano przez pomyłkę to, co nie- * mutuum. ** ex meo tuum fiat. 178 należne, nie odpowiada z tytułu roszczenia o zwrot nienależnego świadczenia tak samo, jak z tytułu udzielenia (mu) pożyczki. Lecz wydaje się, że ta odmiana zobowiązania nie powstaje z zaciągnięcia, ponieważ ten,'kto daje w zamiarze zapłacenia, raczej chce rozwiązać czynność (prawną) aniżeli zaciągnąć (zobowiązanie z tej czynności). 2. Także jeśli komuś daje się rzecz cudzą do używania, to jest użycza się ją, jest on zobowiązany poprzez rzecz i odpowiada z powództwa z tytułu użyczenia. Lecz jego sytuacja bardzo się różni od sytuacji tego, kto otrzymał pożyczkę. Albowiem rzecz daje się nie tak, aby stała się jego własnością i dlatego odpowiada on za zwrot tej samej rzeczy. Ten zaś, kto otrzymał pożyczkę, jeśli w jakikolwiek sposób traci przypadkowo to, co otrzymał, na przykład wskutek pożaru, zawalenia się budynku, rozbicia okrętu albo wskutek napadu rabusiów lub wrogów, niemniej jednak pozostaje zobowiązany. Temu zaś, kto otrzymał rzecz do używania, oczywiście nakazuje się dokładać wielkiej staranności w strzeżeniu rzeczy i nie wystarcza mu dokładanie takiej staranności, jakiej zwykł jest dokładać przy prowadzeniu własnych spraw, jeśli tylko mógłby inny pilniej strzec tej rzeczy. Ale nie odpowiada za siłę wyższą i nadzwyczajne przypadki, jeśli tylko ten przypadek nie zdarzył się z jego winy. Inaczej bowiem, jeśli to, co tobie zostało użyczone, zdecydujesz się zabrać ze sobą w podróż albo wskutek napadu wrogów lub rabu-isiów, albo wskutek rozbicia okrętu tracisz, nie ma wątplir wości, że odpowiadasz za'zwrot tej rzeczy. Rzecz uważa się właściwie za użyczoną wtedy, jeśli bez żadnej zapłaty przyjętej lub ustalonej rzecz została dana tobie do używania. Inaczej bowiem, jeśli ma miejsce zapłata, uważa się, że zostało' tobie wynajęte używanie rzeczy, bowiem użyczenie powinno być bezpłatne. 3. Ponadto także ten, u kogo jakaś cudza rzecz złożona zostaje na przechowanie, jest zobowiązany poprzez rzecz i służy przeciwko 179 niemu powództwo z tytułu przechowania, za pomocą którego i on także odpowiada za zwrot rzeczy, którą otrzymał. Lecz ten odpowiada tylko, jeśli czegoś dokonał podstępnie. Z tytułu winy zaś, to jest opieszałości i niedbalstwa, nie odpowiada. Tak więc wolny od odpowiedział- •wskutek kradzieży, ponieważ ten, kto da^e do strzeżenia rzecz niedbałemu przyjacielowi, powinien to przypisać swej beztrosce. 4. Także wierzyciel, którzy otrzymuje zastaw, zobowiązany jest poprzerz rzecz i odpowiada za zwrot tej samej rzeczy, którą otrzymał, z powództwa zastawniczego. Lecz ponieważ zastaw daje się w interesie obydwu stron: i dłużnika, aby łatwiej pożyczono mu pieniądze, i wierzyciela, aby bardziej bezpieczne było to, co zostaje dane jako pożyczka, uznano, że wystarcza, aby przy strzeżeniu tej rzeczy dokładał wielkiej staranności. Jeżeli jej dokładał, a wskutek jakiegoś przypadku rzecz utracił, nie ponosi odpowiedzialności i nic nie przeszkadza mu domagać się zwrotu tego, co zostało dane jako pożyczka. XV O ZOBOWIĄZANIU POPRZEZ SŁOWA 33 Zaciąga się zobowiązanie poprzez słowa z zapytania i odpowiedzi, gdy odbieramy formalne przyrzeczenie *, że będzie nam coś dane lub dla nas uczynione. Z tego zobowiązania wynikają dwa powództwa: zarówno powództwo z zapowiedzeniem, jeśli formalne przyrzeczenie było ściśle określone, jak i powództwo z formalnego przyrzeczenia, jeśli nie było ściśle określone. Nazywa się to stypulacją dlatego, że u starożytnych słowem "sti- tj. stipulatió. 180 mlum" oznaczano coś, co jest "niewzruszone"; być noże, słowo to pochodziło od "stipes" *. 1. Przy tej czynności dawniej takie słowa były wypowia-lane: "Czy przyrzekasz uroczyście! Przyrzekam uro~ •zyście", "Czy przyrzekasz! Przyrzekam",. "Czy przy- •zekasz rzetelnie! Przyrzekam rzetelnie", "Czy zapewniasz •zetelnie! Zapewniam rzetelnie", "Czy dasz! Dam", ,Czy uczynisz! Uczynię". Nie ma znaczenia, czy for-nalne przyrzeczenie składa się w języku łacińskim, czy jreckim, czy w jakimś innym języku, oczywiście, jeśli cażda ze stron formalnego przyrzeczenia rozumie ten ęzyk. Nie jest konieczne, aby każda ze stron używała ego samego języka, lecz wystarczy zgodnie odpowiadać aa pytanie; co więcej, dwaj Grecy mogą posługując się ęzykiem łacińskim zawierać zobowiązanie. Ale te uroczyste słowa były w użyciu dawniej. Potem zaś została wydana konstytucja cesarza Leona, która usunąwszy uroczyste słowa wymaga tylko, aby obie strony wzajemnie się rozumiały i zgadzały się na to samo, bez względu na słowa, jakimi to zostało wyrażone. 2. Każde formalne przyrzeczenie dokonywane jest albo bezwzględnie, albo z terminem lub pod warunkiem.: Bezwzględnie na przykład: "Czy przyrzekasz uroczyście, że dasz pięć aureusów?" - i tego domagać się można bezzwłocznie. Z terminem - gdy formalne przyrzeczenie jest dokonywane z dodaniem terminu, w którym pieniądze mają być uiszczone, na przykład: "Czy uroczyście przyrzekasz dać dziesięć aureusów w pierwszych kalen-dach marcowych?" To zaś, co formalnie przyrzeka się z dodaniem terminu, staje się należne natychmiast, lecz nie można domagać się tego zanim nadejdzie termin. I nie można domagać się także w tym dniu, na który dane jest formalne przyrzeczenie, ponieważ cały ten dzień na- pien. 181 leży pozostawić do dyspozycji mającego zapłacić. Albowiem dopóty nie jest rzeczą pewn4, że w tym dniu, na który przyrzeczono, nie nastąpiło uiszczenie, dopóki ten dzień nie minie. 3. A jeśli formalnie przyrzekasz w ten sposób: "Czy uroczyście przyrzekasz dawać dziesięć aureusów rocznie, dopóki będę żył"?, zawarte zobowiązanie uważa się za bezwzględne i staję się ono nieograniczone pod względem czasu, ponieważ nie można być dłużnym tylko do pewnego czasu. Lecz gdyby spadkobierca wystąpił z roszczeniem, zostanie odparty za pomocą zarzutu zawarcia nieformalnego porozumienia. 4. Formalne przyrzeczenie dokonywane jest pod warunkiem, gdy w jakimś wypadku odwleka się zobowiązanie tak, że formalne przyrzeczenie zostaje zawarte, jeśli coś się stanie lub nie stanie. Na przykład: "Czy przyrzekasz uroczyście, że dasz pięć aureusów, jeśli Titius zostanie konsulem?" Jeśli ktoś odbiera formalne przyrzeczenie w ten sposób: "Czy uroczyście przyrzekasz dać, jeśli nie wejdę na Kapitol?", jest tak, jak gdyby odebrał formalne przyrzeczenie, że ma być mu dane, gdy będzie umierał. Z warunkowego formalnego przyrzeczenia wynika tylko nadzieja, że powstanie należność i tylko samą tę nadzieję przekazujemy spadkobiercy, jeśli, zanim spełni się warunek, śmierć nas zabierze. 5. Zwykło się także wymieniać w formalnych przyrzeczeniach miejscowości, na przykład: "Czy uroczyście przyrzekasz dać w Kartaginie?" To formalne przyrzeczenie uważa się za dane bezwzględnie, ale w istocie rzeczy zawiera ono oznaczenie czasu, który umożliwi przyrzekającemu wypłacenie pieniędzy w Kartaginie. I dlatego jeśli ktoś w Rzymie odbiera formalne przyrzeczenie w ten sposób: "Czy uroczyście przyrzekasz dać dzisiaj w Kartaginie?", formalne przyrzeczenie jest bezskuteczne, ponieważ obietnica nie jest możliwa do spełnienia. 6. Warunki, które odnoszą się do czasu minionego lub teraźniejszego, albo 182 latychmiast pozbawiają mocy zobowiązanie, albo wcale ;o nie odwlekają, na przykład: "Jeśli Titius był konsulem" ilbo "Jeśli Maevius żyje, czy uroczyście przyrzekasz iać?", bowiem jeśli tak nie jest, formalne przyrzeczenie lie ma żadnego znaczenia, jeśli zaś tak się rzeczy mają, natychmiast jest ważne. To bowiem, co z natury rzeczy jest pewne, nie odwleka zobowiązania, chociaż u nas jest niepewne. 7. Przedmiotem formalnych przyrzeczeń mogą być nie tylko rzeczy, lecz także działania: na przykład, jeśli odbieramy formalne przyrzeczenie, że coś zostanie zrobione lub nie zostanie zrobione. Do tego rodzaju formalnych przyrzeczeń najlepiej jest dodawać karę, aby wartość formalnego przyrzeczenia nie była nieokreślona i powód nie musiał udowadniać, co mu się należy. Tak więc, jeśli będzie odbierał formalne przyrzeczenie, że coś zostanie zrobione, kara powinna być dodana tak: "Jeśli tak nie zostanie zrobione, czy uroczyście przyrzekasz dać tytułem kary dziesięć aureusów?" Lecz jeśli formalnie przyrzeka się za pomocą jednego i tego samego sformułowania, że coś zostanie zrobione, a coś nie zostanie zrobione, należy dodać tego rodzaju klauzulę: "Jeśli wbrew temu coś zostanie zrobione albo coś tak nie zostanie zrobione, czy uroczyście przyrzekasz dać wtedy tytułem kary dziesięć aureusów?" XVI O DWÓCH STRONACH BIORĄCYCH UDZIAŁ W ODBIERANIU l DAWANIU FORMALNEGO PRZYRZECZENIA F Zarówno w odbieraniu, jak i dawaniu formalnego przyrzeczenia mogą brać udział dwie lub więcej stron. W odbieraniu formalnego przyrzeczenia - jeśli po zapytaniu przez wszystkich dający przyrzeczenie odpowiada: 183 "Uroczyście przyrzekam". Na przykład, gdy dwom z osobna odbierającym formalne przyrzeczenie dający przyrzeczenie odpowiada tak: "Każdemu z was dwóch uroczyście przyrzekam dać". Albowiem jeśli najpierw przyrzekł Titiusowi, a potem przyrzekł innemu zapytującemu, wtedy będą dwa odrębne zobowiązania i nie uważa się, że dwie strony brały udział w odbieraniu formalnego przyrzeczenia. Dwie albo więcej stron stają się biorącymi udział. w, dawaniu formalnego przyrzeczenia, gdy pytane są w ten sposób: "Maeviuszu! Czy uroczyście przyrzekasz dać pięć aureusów?" "Seiuszu! Czy te same pięć aureu-sów uroczyście przyrzekasz dać?" i odpowiadają każdy oddzielnie: "Uroczyście przyrzekam". 1. Z tego rodzaju zobowiązań i każdemu z odbierających przyrzeczenie należy się całe świadczenie i każdy z dających przyrzeczenie odpowiada za całe świadczenie. Jednakże przedmiot każdego z obu zobowiązań jest ten sam i każdy współuczestniczący z jednej lub drugiej strony albo przez przyjęcie długu, albo też przez jego uiszczenie, umarza całe zobowiązanie i wszystkich uwalnia. 2. Z dwóch stron biorących współudział w dawaniu przyrzeczenia jedna może zobowiązać się bezwzględnie, a druga pod warunkiem lub z terminem. Termin lub warunek nie będzie przeszkadzał bynajmniej w domaganiu się świadczenia od tego, kto zobowiązał się bezwzględnie. XVII O FORMALNYM PRZYRZECZENIU NIEWOLNIKÓW Niewolnik może odbierać formalne przyrzeczenia z mocy uprawnień swego właściciela. Ale i spadek najczęściej zajmuje miejsce osoby zmarłego; dlatego to, co do czego niewolnik spadkowy odbiera formalne przyrzeczenie przed objęciem spadku, nabywa on dla spadku i dlatego jest 184 :o także nabywane dla osoby, która później staje się-spadkobiercą. 1. Czy to zaś dla właściciela, czy dla siebie, ;zy dla swego współtowarzysza niewoli, czy też bez wskazania osoby niewolnik odbiera formalne przyrzeczenie, nabywa dla właściciela. Takie samo jest prawo co do dzieci, które są pod władzą ojca, w wypadkach, w których mogą nabywać; 2. Lecz gdy formalnym przyrzeczeniem objęta jest czynność, pod każdym względem objęta jest nim tylko osoba odbierającego formalne przyrzeczenie, na przykład, jeśli niewolnik odbiera formalne przyrzeczenie, że będzie mu wolno przechodzić i przepędzać bydło, on sam tylko nie powinien być od tego powstrzymywany, ale nie jego właściciel. 3. Wspólny niewolnik odbierając formalne przyrzeczenie nabywa dla każdego z właścicieli stosownie do udziału w własności, chyba że działał na polecenie jednego z nich, albo przyjął formalne przyrzeczenie imiennie dla któregoś z nich. Wtedy bowiem nabywa dla niego samego. Jeśli to, co do czego wspólny niewolnik odbiera formalne przyrzeczenie, nie może zostać nabyte dla jednego z właścicieli, jest nabywane w całości dla drugiego, na przykład, jeśli rzecz, co do dania której odebrał formalne przyrzeczenie, należy do jednego z właścicieli. XVIII O PODZIALE FORMALNYCH PRZYRZECZEŃ Z formalnych przyrzeczeń jedne są sędziowskie, inne - pretorskie, inne - umowne, inne - wspólne, zarówno pretorskie, jak i sędziowskie. 1. Sędziowskie są tylko te, które wynikają z samej tylko powinności sędziego, na przykład zabezpieczenie dotyczące podstępu, albo ścigania niewolnika, który jest w trakcie ucieczki, lub zwrotu jego ceny. 2. Pretorskie są te, które wynikają z samej tylko powinności pretora, np. zabezpieczenia, które 185 dotyczą zagrażającej szkody albo zapisów. Nazwę zaś pretorskie przyrzeczenia formalne tak należy rozumieć, że obejmuje ona także edylskie, albowiem i te wywodzą się z jurysdykcji. 3. Umowne są te, które biorą początek z umowy obu stron, to jest ani z nakazu sędziego, ani z nakazu pretora, lecz z porozumienia umawiających się stron. Jest ich tyle rodzajów, ile, że tak powiem, jest przedmiotów umów, które można zawierać. 4. Wspólne są, na przykład, formalne przyrzeczenia co do zabezpieczenia majątku niedojrzałego poddanego opiece: bowiem i pretor nakazuje, aby majątek niedojrzałego poddanego opiece został zabezpieczony, a czasem i sędzia, jeśli ta sprawa inaczej nie może być załatwiona; albo też formalne przyrzeczenie co do zatwierdzenia. XIX O BEZSKUTECZNYCH PRZYRZECZENIACH FORMALNYCH Każda rzecz, czy to ruchoma, czy nieruchomość, która podlega naszemu prawu własności, może zostać objęta przyrzeczeniem formalnym. 1. 34A jeśli ktoś formalnie przyrzeka dać rzecz, która w przyrodzie nie istnieje albo istnieć nie może, na przykład Stichusa, który zmarł, o którym sądził, że żyje, albo hipocentaura, który istnieć nie może, formalne przyrzeczenie jest bezskuteczne. 2. Takie samo jest prawo, jeśli ktoś odbiera formalne przyrzeczenie, że będzie (mu) dana rzecz święta lub otoczona czcią, o której sądził, że podlega prawu ludzkiemu, albo rzecz publiczna, która na zawsze jest przeznaczona do użytku ludu, jak rynek i teatr, albo człowiek wolny, o którym sądził, że jest niewolnikiem, albo rzecz, co do której nie ma on prawa udziału w obrocie,35 albo jego własna rzecz. Formalne przyrzeczenie nie będzie trwać w zawieszeniu 186 ego, iż rzecz publiczna może stać się prywatną, że ay człowiek może stać się niewolnikiem, że odbiera- formalne przyrzeczenie może uzyskać prawo udziału ibrocie * oraz iż rzecz może przestać być własnością ierającego formalne przyrzeczenie, lecz od razu jest skuteczne. Także na odwrót, chociażby z początku ;z stała się skutecznie przedmiotem formalnego przy-;zenia, jeśli potem, bez działania składającego przy-;zenie, znajdzie się w sytuacji tych, o których wyżej i mowa, formalne przyrzeczenie gaśnie. Także natych-.st, od samego początku nie byłoby ważne takie formalne przeczenie: "Czy uroczyście przyrzekasz dać Luciusa usa, gdy będzie niewolnikiem?" i podobnie, bowiem co ze swej natury jest wyjęte spod naszego prawa .sności, nie może być przedmiotem zobowiązania, eśli ktoś uroczyście przyrzeka, że inny coś da lub uczyni, zobowiązuje się, na przykład, jeśli przyrzeka uro-ście, że Titius da pięć aureusów. Ale jeśli uroczyście yrzeknie sprawić, że Titius da, zobowiązuje się. 4. 'eśli ktoś odbiera przyrzeczenie dla innego niż ten, 'rew jego woli Seiusowi, a uwolnienie nastąpi z mocy nego prawa. Jednakże odbierający przyrzeczenie for-ilne będzie, miał przeciwko Seiusowi powództwo ze :cenia. Jeśli ktoś odbiera przyrzeczenie, że jemu oraz aemu, którego władzy (on) nie podlega, zostanie dane iesięć aureusów, formalne przyrzeczenie będzie jednak iżne, ale było rzeczą wątpliwą, czy należy się wszystko commercium. 187 to, co zostało objęte formalnym przyrzeczeniem, czy tylko połowa. Jednak przyjęto, że nie nabywa on więcej niż połowę. Jeśli odbierasz formalne przyrzeczenie dla tego, kto podlega twojemu prawu, nabywasz dla siebie, ponieważ uważa się wypowiedziane przez ciebie słowa za słowa wypowiedziane przez syna, tak jak uważa się słowa wypowiedziane przez syna za wypowiedziane przez ciebie co do tych rzeczy, które mogą być nabyte dla ciebie. 5. 37 Odebranie formalnego przyrzeczenia jest ponadto bezskuteczne, jeśli ktoś nie udzieli odpowiedzi na to, o co będzie zapytany; na przykład, jeśli odbiera się przyrzeczenie, że dasz dziesięć aureusów, a ty byś przyrzekł pięć, albo odwrotnie. Albo jeśli ktoś odbiera formalne przyrzeczenie bez warunku, ty byś przyrzekał pod warunkiem, albo odwrotnie, oczywiście, bylebyś tylko to wyraził, to jest bylebyś komuś odbierającemu formalne przyrzeczenie pod warunkiem lub z terminem odpowiedział: "Uroczyście przyrzekam na dzień dzisiejszy". Albowiem jeśli odpowiesz jedynie "Przyrzekam", będziesz uważany za uroczyście przyrzekającego w krótkiej drodze pod tymże warunkiem lub z tymże terminem, bowiem nie jest konieczne powtarzanie. w odpowiedzi wszystkiego tego, co wypowiedział odbierający formalne przyrzeczenie. 6. 38 Także bezskuteczne jest formalne przyrzeczenie, jeśli je odbierasz od tego, kto podlega twojemu prawu, albo jeśli on odbiera formalne przyrzeczenie od ciebie. Jednakże niewolnik nie może zobowiązywać się nie tylko względem swego właściciela, ale nawet względem kogokolwiek innego, synowie zaś podlegli władzy ojcowskiej mogą się zobowiązywać w stosunku do innych osób. 7. 39 Że niemy nie może ani odbierać formalnego przyrzeczenia, ani przyrzekać, to jest oczywiste. *To samo przyjęto również co do głuchego, ponieważ i ten, kto odbiera przyrzeczenie, powinien wysłuchiwać słów przyrzekającego, i ten, kto przyrzeka - słów odbierającego przy- 061 P^PfAzjd EU 3fBf '9IU9Z09ZJy(Zjd SU^UTJOJ 9UOZOjn SEZ J[TSJi 'gl "Bra9zo9żjXzjd o^gu^rajoj grugzojn nfezpoj o#9j ofXq 9UZBM 9fogo AV Z09f 'ąoH^sod yfejd O5f[Xj gra Ląv 'sfa-BS -odAM. oora feupd M gragzogzjyCzjd oj i ra-eti §is ofeqopod 9ZJy{zjd srosyCzoojn 'rfzy z }3jDfo 9izp5q :qosods i^^j AV grugzoazjyfejd gu^urioj przp^MOJdM ra/diM-Bjd nm-e/AOinSam nrX? M r UIBU 3rs o{^qopod 'uojjs 5rs ifoXofeferAVBuin mugrumzojod 9iM^s -pod iBU feS 9UZEM 'Bra9Z09ZJy(ZJd 9UIT7UTJOJ '9UBrZp9IAiOd Znf OfEJSOZ 3fBf 'OJO^S Z097 '9UZ09;n5][SZ9q OfAq 9IU9Z09ZJ -Xzjd stii^ttijoj \&lduvp dizpdą pjidiius fdfoMj Udizppdzjd M" oqjL sj3Jdtuts fdfoiu udizppazjd M" gz '9iU9zo9ZjXzjd pjgrurs od sośfozo Kiu^p op oo Eiii9Z09ZJXzjd o^gujerajoj p^j9iqpo {^ora gra fezp^fM sfepfeo pod Xofep5q ora^s jfąj, •9fti9zo9ZjXzjd 9U[Binjoj ojXq 9um9rqpo o^o^ po '0^9; pjgruis od 3fef 'OUIBS ^"BJ 'pAdiius o?9f nur dizpźą soo 9Z ^rti9Z09ZJXzjd o^u^rajo ^jgo góra 9iu ^.rN " T '9.12?11.1 sjzp jjq ^raMpgzj o9 oqi'B tio *?u9ran3fop ouozpfezjods raXjoj^ AV 'ugrzp ug; ^o zazjd z *9z^XAv MO^pBiMS ifompaiModpo o? Xzo 'ipjftiurasid (ttpgpHfMS feooraod KZ oj Xzo 'rra^poMop iraXzsjsiA\y(zoo TEfU \rraHiU9zpJ9rM; ruiXupX;sMZ9q fazoAMZKZ rrar^^ł drs fn^njsod oj^ 'H9j gz ^qy(qo 'dJ^iM p^M^p Xz9[BU gpiMO^feo 9U09qo fes Xuoijs 9z 'fefezpjgrMjs 910^ 'raorasrd rapfBj Z 'XraSIrZfeZJBZ feJO 'JBZ9 AV MBOMB O BU-BM 9TS 9fe}S 9IU9Z09ZJ -O^Op 9TU O§9ZOIU 'l pod 5is 9ZJ9iq 9i ':p; guoiąojz gra^isoz STU rpzgf 9z 'otreiainzoiod 5rs 3| ^JB -Biugod^z sras -•BJ9iqpo 'nraguur sirep oXq o; mu ijsgf zgiogzjd y * enrezfeiMoqoz nfezpoj o§9j XJB;S •9ZOUJ 9in j^ra 'otrerzpgiMod f -siuuiMod zApS 'Dtneiio^op "BZ 5is BZ^MU tpiu z pjpj^ qi OUp9f U9Z09ZJy{ZJd ^OAUJ-BUIJOJ UI9TMOq nj9IAV Z '91U9 jsgf gu^gfep^z 9iUBzfeiMoqoz 'qoiu z pjppj qnj feupsf o^j |3f9ZjAzjd 9psXzoom s^z ijS9f 'Xzo9ZJ ipi5[;sXzsAi op o 5is 9fnzfeiAvoqoz '"o^p ui^gzj/feid 9psXzoojn" :n;son Od E^IMOdO 9lU9Z09ZJ/fejd fafefa IS9f 'XZ09ZJ 9I/\ •gj; •9IUB^dBZ 90fepBZp3ZJdod T3U ZpSIMOdpO 'B ^•e;soz 9z '^-ej o; dis 9iuinzoj '{5[9ZjXzjd sop[ 9Z 'g -op M gtresidmi apejsoz jis9f •/,]; 'fspgzjł Xqoso od SBZO "BU grugzogzjAzjd guBuiJO AuiBjgo oą\v t odbiera formalne przyrzeczenie dla innego, jeżeli ma w interes, przyjęto, iż formalne przyrzeczenie jest wa Albowiem jeśli ten, kto zaczął sprawować opiekę niedojrzałym poddanym opiece, odstępuje sprawow opieki jego współopiekunowi i odbiera przyrzecz formalne, że majątek niedojrzałego poddanego op nie będzie naruszony, zobowiązanie jest ważne, ponie odbierający przyrzeczenie ma interes w tym, aby s się to, co do czego odebrał formalne przyrzeczenie, L będzie odpowiedzialny wobec podopiecznego, jeśliby były prowadzone jego sprawy. Zatem także jeśli l odbiera formalne przyrzeczenie, że coś zostanie d jego zarządcy majątku, formalne przyrzeczenie ma n Także ma moc formalne przyrzeczenie, że coś zost; •dane wierzycielowi odbierającego przyrzeczenie, kl ma interes w tym, aby, być może, albo uniknąć kary, a żeby nie sprzedano gruntów, które zostały dane w zast 21. Na odwrót, tego, kto przyrzeka, że inny uczyni, uw się za będącego w takiej sytuacji, że nie jest zobowiążą chyba iż sam przyrzeka zapłacić karę. 22. Także r skutecznie nie odbiera formalnego przyrzeczenia, iż rz< która w przyszłości może należeć do niego, będzie dana wtedy, gdy stanie się jego rzeczą. 23. Jeśli odbieraj; przyrzeczenie ma na myśli pewną rzecz, a dający przyi czenie inną, takoż nie jest zaciągane żadne zobowiązał tak właśnie, jak jeśliby na zapytanie nie została udziek odpowiedź. Na przykład jeśliby ktoś odebrał od cię formalne przyrzeczenie co do niewolnika Stichusa, a zrozumiałeś, że chodzi o Pamphilusa, o którym sądzi] że nazywa się Stichus. 24. To co z niemoralnej przyczj zostało przyrzeczone, na przykład jeśliby ktoś przyrze że dokona 'zabójstwa lub świętokradztwa, iest nieważi , ze oęozie dany grunt lub niewolnik, nie możesz zaraz wystąpić z roszczeniem, lecz dopiero gdy upłynie taki okres, który jest potrzebny do wydania rzeczy. XX O PORĘCZYCIELACH 45 Za tego, kto składa przyrzeczenie, zwykli zobowiązywać się inni, którzy zwani są poręczycielami. 46 Ludzie zwykli ich przyjmować (wtedy), gdy troszczą się (o to), żeby mieć pewniejsze zabezpieczenie. 1. 47 Mogą być przybrani v e wszystkich zobowiązaniach, to znaczy, bez względu na 'o, czy zobowiązania będą zaciągnięte poprzez rzecz, czy 10przez słowa, czy poprzez pismo, czy poprzez porozumienie, i nie ma znaczenia nawet to, czy zobowiązanie, do którego ię przydaje poręczyciela, jest (zobowiązaniem) prawa obywatelskiego czy naturalne, i to tak dalece, że staje się obowiązany również za niewolnika, bez względu na to, zy ten, kto otrzymuje poręczyciela od niewolnika, jest sobą postronną, czy samym wlaścicielem, co do tego, o jest jemu należne z naturalnego zobowiązania. 2. Po-?czyciel zobowiązuje się nie tylko sam, lecz także pozosta-ria zobowiązanym spadkobiercę. 3. Danie poręczyciela loże poprzedzać zobowiązanie i następować po jego iwarciu. 4. 48 Jeśli jest wielu poręczycieli, ilukolwiek ich idzie, każdy odpowiada za całość. Wolno przeto wierzy-elowi domagać się całości, od którego zechce. Ale na pod-iwie listu boskiego Hadriana przymusza się wierzyciela > żądania części od każdego, jeśli tylko będzie wyplacalny - Instytucje Justyniana 193 w chwili stwierdzenia sporu. Przeto, jeśli ktoś spoi poręczycieli w tym czasie nie będzie wyplacalny, obci to innych. 48 Lecz także jeśli wierzyciel uzyska wszys od jednego poręczyciela, będzie to z uszczerbkiem j samego, mianowicie jeśli ten, za kogo poręczył, będzie i wyplacalny. I tylko sobie powinien czynić wyrzuty, g mógł skorzystać z pomocy na podstawie listu bosku Hadriana i domagać się, żeby udzielono przeciw niemu t wództwa co do części. 5. 50 Poręczyciele nie mogą zobow zywać się tak, by byli winni więcej, niż jest winien t za kogo się zobowiązują, bowiem ich zobowiązanie j dodatkiem (do) zobowiązania głównego, a nie może l w dodatku więcej, aniżeli (w zobowiązaniu) dłużnika głc nego. Na odwrót, żeby byli winni mniej, mogą się zobowiąże Tak więc, jeśli zobowiązany przyrzeka dziesięć aureusó poręczyciel ważnie zobowiązuje się co do pięciu. W c wrotny zaś sposób zobowiązać się nie może. Takoż je tenże bezwzględnie przyrzeka, poręczyciel może przyrz pod warunkiem. W odwrotny sposób zobowiązać się z. nie może. Więcej lub mniej rozróżnia się nie tylko co c ilości, lecz także co do czasu. Bowiem więcej jest dać a natychmiast, a mniej - po upływie czasu. 6. 61 Jeśli z poręczyciel coś za dłużnika zapłaci, dla odzyskania te; ma przeciw niemu powództwo z (tytułu) zlecenia. 7. W jęz ku greckim najczęściej przyjmuje się poręczyciela tal "te heme pistei keleuo", "lego", "thelo" lub "bulomar Lecz jeśli i "phemi" rzecze, będzie tak, jak gdyby rzel "lego" *. 8. Co do poręczyciela przy formalnych przyrze czeniach należy wiedzieć, że ogólnie przyjmuje się, ż cokolwiek jest napisane jakoby zostało dokonane, uważ, się za dokonane. Stąd jest rzeczą ustaloną, iż jeśli kto napisał, iż dał poręczenie, uważa się, że wszystko został< dokonane z zachowaniem formalności. * na moją rzetelność zapewniam, powiadam, wyznaczam, chcę; mó wie, powiadani. rzutu co do niewypłacenia pieniędzy. To bowiem ele razy zostało rozstrzygnięte konstytucjami. Jest tak, i dzisiaj, ponieważ wymawiać się nie może, jest zobowią-ny poprzez pismo, a z tego rodzi się powództwo z zapo-edzeniem, rozumie się, przy braku zobowiązania poprzez >wa. Znaczny upływ czasu co do tego zarzutu przedtem podstawie konstytucji pesarskich dochodził do lat pię-i. Lecz aby wierzyciele nie byli zbyt długo wystawieni ryzyko, że oszukańczo zostaną pozbawieni swych pie-:dzy, naszą konstytucją ten czas został skrócony, tak poza granicę dwóch lat tego rodzaju zarzut nie sięga. XXII • O ZOBOWIĄZANIU POPRZEZ POROZUMIENIE 12 Poprzez porozumienie powstają zobowiązania przy mowach) kupna i sprzedaży, oddania (i) przyjęcia w na-i, spółki, zlecenia. 1.53 Dlatego zaś mówimy, że zobowią-lie jest zawierane w tych wypadkach przez porozumienie, nieważ wcale nie jest potrzebna ani forma pisemna, i obecność stron, ani też nie jest konieczne danie czegoś, zobowiązanie zaczęło istnieć, lecz wystarcza, że te >obyj, które dokonują czynności (prawnej), doszły do •ozumienia. 2. Stąd czynności takie są zawierane także niędzy nieobecnymi, na przykład za pośrednictwem listu 195 albo przez posłańca. 3. M Takoż przy tych zobowiązanie z zaciągnięcia jeden zobowiązuje się wobec drugiego tego, co jeden świadczyć powinien drugiemu według uci wości i słuszności, gdy tymczasem przy zobowiązanie (zaciąganych) poprzez słowa, jeden odbiera przyrzecze, formalne, drugi składa przyrzeczenie. XXIII O KUPNIE I SPRZEDAŻY 55 Kupno i sprzedaż zawiera się, skoro tylko doszło i uzgodnienia ceny, choćby ceny jeszcze nie wypłacono i n dano nawet zadatku. To bowiem, co się daje tytułem zadatk .jest dowodem zawarcia kupna i sprzedaży. Lecz to st suje się do kupna i sprzedaży, które są dokonywane bs pisma, albowiem przy tego rodzaju sprzedażach żadi nowości przez nas nie zostały wprowadzone. Co do tyć zaś, które są dokonywane pisemnie, postanowiliśmy, i kupno i sprzedaż nie inaczej będą dokonane, jak jeś zostaną sporządzone dokumenty kupna napisane ręk własną stron zawierających transakcję lub przez kogc innego, lecz podpisane przez zawierających transakcją a jeśli są sporządzone przez pisarza - gdy staną się kom pletne i doprowadzone do końca przez strony. Dokąi bowiem czegoś z tego brakuje, ma miejsce możność poza łowania decyzji i kupujący lub sprzedający może be; kary odstąpić od kupna. Jednakże tak bezkarnie odstąpił im pozwalamy, jeśli nie zostało już coś dane z tytułu za datków. Gdy to już nastąpiło, czy to przy użyciu pisma czy bez pisma sprzedaż się odbyła, ten, kto odmawia dopełnienia zaciągniętego zobowiązania, jeśli jest to kupujący traci to, co dał, jeśli zaś jest to sprzedawca, zmusza się gc ^wu. ri-cj^u 111 wv-iaiug ania cena ma być zapłacona, i rzecz wydana tak, że )rzedaż zostaje doprowadzona do skutku, a kupujący ta powództwo z tytułu kupna, sprzedawca zaś : - z tytułu )rzedaży. Jeśli zaś ten, kto został wyznaczony, albo nie ice, albo nie może określić ceny, wtedy sprzedaż nie tnieje, jako że nie została ustanowiona żadna cena. idy to prawo podobało się nam przyjąć przy sprzedażach, ie jest nierozsądne rozciągnięcie go także na oddania przyjęcia w najem. 2. 57 Takoż cena musi się wyrażać odliczonym pieniądzu. Albowiem było bardzo sporne, :y cena może być (wyrażona )w innych rzeczach, na przy- !ad, (czy) niewolnik, lub grunt, lub toga, może być ceną nej rzeczy. Sabinus i Cassius sądzą, że cena może się y rażąc także -w innej rzeczy: stąd, się bierze to, co pospoli- e mówiono, że kupno i sprzedaż zawiera się przez zamia- ; rzeczy i że ta odmiana kupna i sprzedaży jest najstarsza j jako dowodem posługiwano się greckim poetą Homerem, tory w jakimś miejscu mówi tymi słowy, że wojsko Acha- iw nabywało dla siebie wino w zamian za niektóre rzeczy: "Zatem ruszyli po wino o bujnych wlosach Achaje> Jedni za spiż je dostają, drudzy' za czarne żelazo, Jedni za skóry wołowe, a drudzy za same wolyi Inni za jeńców wojennych"*.. . , * zob. póz. 57 indeksu na s. 284, '•'•• O.'; ^ia-"-..^),.. -'^' •'..:", :.\:['. "'•';' 197 Przedstawiciele szkoły przeciwnej byli innego zdc i uważali, że czym innym jest zamiana rzeczy, czym inn kupno i sprzedaż. W przeciwnym razie przy zamianie rze( nie można byłoby rozwikłać sprawy, co do której rze( przyjmuje się, że uległa sprzedaniu, a która została dc tytułem ceny. Albowiem mniemanie, że każda z obu rze< i ułegła sprzedaniu, i każda została dana tytułem ceny, j sprzeczne z rozsądkiem. Jednakże opinia Proculusa, ktc powiadał, że zamiana jest swoistym rodzajem zaciągnie" zobowiązania, odrębnym od sprzedaży, słusznie przew żyła, bowiem znajduje ona poparcie i w innych strofa Homera, i jest uzasadniona bardziej ważkimi dowodan Ten pogląd został przyjęty przez poprzednich boski cesarzy i jest obszerniej przedstawiony w naszych Dige tach. 3. Gdy zaś zostają zawarte kupno i sprzedaż (c jak powiedzieliśmy, dzieje się, skoro następuje porozumi nie co do ceny, jeśn transakcja odbywa się bez pisme natychmiast ryzyko związane z rzeczą kupioną obcią; kupującego, chociaż ta rzecz nie jest jeszcze kupująceir wydana. Tak więc, jeśli niewolnik umarł albo został ranr w jakąś część ciała, lub został strawiony przez pożar ca! budynek albo jakaś jego część, lub został uniesiony prze prąd rzeki cały grunt albo jakaś jego część, czy też wskute zalania przez wodę, czy powalenia drzew przez burz stał się znacznie mniejszy lub gorszy, szkodę ponosi kupi jacy, który musi, chociażby nie otrzymał rzeczy, zapłaci cenę. Albowiem za wszystko, co zdarza się bez podstęp i winy sprzedawcy, sprzedawca nie ponosi odpowiedział ności. Lecz także jeśli po kupnie do gruntu coś zostań* dodane przez przymulenie. korzyść i jak i bez warunku. Pod warunkiem na przykład: "Jeśli Stichus w określonym terminie przypadnie ci do gustu, będzie przez ciebie kupiony za tyle a tyle aureusów". 5. Miejsce święte i otoczone czcią, a także publiczne, jak na przykład rynek lub bazylika, na próżno świadomie ktoś kupuje. Jeśli jednak, wprowadzony w błąd przez sprzedawcę, kupił je jako rzeczy prywatne lub świeckie, ponieważ nie wolno mu jest mieć tego, co kupił, będzie miał powództwo z tytułu kupna, aby uzyskać tyle, ile warte byłoby dla niego to, by nie został wprowadzony w błąd. Takie samo jest prawo, jeśli kupił wolnego człowieka jako niewolnika. XXIV O ODDANIU I PRZYJĘCIU W NAJEM 58 Oddanie i przyjęcie w najem jest bardzo zbliżone do kupna i sprzedaży i opiera się na takich samych zasadach prawnych. Albowiem jak kupno i sprzedaż zostają zawarte, jeśli następuje porozumienie co do ceny, tak też oddanie i przyjęcie w najem uważa się za zawarte, jeśli zostaje ustanowione wynagrodzenie. Wynajmującemu przysługuje powództwo z tytułu oddania w najem, najemcy - z tytułu przyjęcia w najem. 1. Co powiedzieliśmy wyżej o wypadku, jeśli pozwolono na ustalenie ceny decyzją innej osoby, to samo uważamy za powiedziane o oddaniu i przyjęciu 199 w najem, jeśli pozwolono na ustalenie wynagrodzenia cyzją innej osoby. 59 Stąd, jeśli ktoś da folusznikowi sz do wyczyszczenia lub odświeżenia, (albo) krawcowi - naprawienia, bez uzgodnienia .od razu wynagrodzę^ mając zamiar dania później tyle, na ile się zgodzą, uważa s że nie zostało właściwie zawarte oddanie i przyjęcie w naje lecz z tego tytułu daje się powództwo za pomocą prze; sanych słów *. 2. 60 Ponadto, podobnie jak często zapyl wano, czy przez zamianę rzeczy zawiera się kupno i spn dąż, tak samo zwykle zadawano pytanie co do najm jeśli, przypuśćmy, ktoś daje tobie jakąś rzecz do używan lub korzystania i nawzajem otrzymuje od ciebie inną i używania lub korzystania. I zostało uznane, że nie jest ; 1 przyjęcie i oddanie w najem, lecz osobny rodzaj zaciągni cia zobowiązania. Na przykład, jeśli, gdy ktoś ma jedneg wołu, i jego sąsiad jednego, zostaje między nimi uzgodnić ne, że na dziesięć dni nawzajem użyczą sobie wołów, ab wykonywały pracę, i u drugiego wół padł, nie przysługuj ani powództwo z tytułu oddań ;a czy przyjęcia w najerr ani z tytułu użyczenia, bowiem użyczenie nie było bezpłal ne, lecz należy wystąpić z roszczeniem za pomocą przepi sanych słów. 3. 61 Tak dalece zaś wydaje się, że kupni i sprzedaż oraz oddanie i przyjęcie w najem mają miedz] sobą ściśle jakieś powiązanie, że w niektórych wypadkact powstaje zazwyczaj pytanie, czy zawiera się kupno i sprzedaż czy oddanie i przyjęcie w najem. Oto, na przykład, co dc gruntów, które są komuś oddawane na stałe do korzystania, to jest, że dopóki płacony będzie czynsz lub tenuta za nie właścicielowi, ani samemu najemcy, ani jego spadkobiercy, ani komukolwiek, komu dzierżawca lub jego spadkobierca grunt sprzedał albo darował, albo dał w posagu, lub zbył w jakikolwiek innv ,Ł,_,ivu. u^Ł^wi-^w^gu Lt,\.<*Ł,y, wucuy, JCZ.cn IlilSiąpl CĆUKOWllC liszczenie rzeczy, .ryzyko spadnie na właściciela, jeśli iś częściowe, tego rodzaju szkodę poniesie dzierżawca ieczysty. Takim też prawem się posługujemy. 4. 82 Takoż rwstaje pytanie, jeśli Titius umówi się ze złotnikiem, żeby •n wykonał dla niego ze swojego złota pierścienie o okreśło-y wadze oraz określonym kształcie i przyjął (za to), wiedzmy, dziesięć aureusów, czy uważa się, że jest za-ierane kupno i sprzedaż, czy oddanie i przyjęcie w najem ? assius powiada, że oto (co do) materiału zawiera się kupno sprzedaż, (co) zaś (do) roboty - oddanie i przyjęcie najem. Lecz uznano, że zawiera się tylko kupno i sprzedaż. śli Titius da swoje złoto przy ustanowieniu wynagrodzenia '. robotę, nie ma wątpliwości, że jest to oddanie i przyjęcie najem. 5. Najemca powinien czynić wszystko zgodnie postanowieniami umowy przyjęcia w najem i jeśli coś tych postanowieniach zostało pominięte, musi świadczyć zgodnie z uczciwością i słusznością. Od tego, kto za ywanie albo szat, albo sreber, albo zwierzęcia pociągo-:go lub jucznego dał albo przyrzekł wynagrodzenie, Anaga się takiego strzeżenia rzeczy, jakie najstaranniej-y ojciec rodziny stosuje wobec własnych rzeczy. Jeśli stosował, a wskutek jakiegoś przypadku rzecz utracił, 5 odpowiada za jej zwrot. 6. Po śmierci najemcy w czasie vania najmu jego spadkobierca wstępuje na tych samych irunkach w stosunek najmu. 201 xxv O SPÓŁCE 63 Zawieramy spółkę zazwyczaj albo co do całego majątku. którą Grecy osobno nazywają "koinopraksia" *, albo co dc jakiejś jednej transakcji, na przykład dla nabycia lub sprzedania niewolników, albo kupna i sprzedaży oliwy, wina zboża. 1. 84 Jeśli nic wyraźnie nie zostało omówione w sprawie udziałów w zysku i stracie, oczywiście uważa się, że udziały w zysku i stracie są w równych częściach. Jeśli udziały określono, należy się ich trzymać, ponieważ nigdy nie było wątpliwe, że ważna jest umowa, którą dwaj wspólnicy między sobą zawarli, iż do jednego dwie trzecie części zysku i straty będą należały, a jedna trzecia część - do drugiego. 2. Słusznie powstaje pytanie co do takiej umowy: jeśli Titius i Seius zawarli między sobą porozumienie, że dwie trzecie części zysku i jedna trzecia część straty będą należały do Titiusa, a dwie trzecie części straty i jedna trzecia część zysku - do Seiusa, czy umowa powinna być uważana za ważną? 65 Quintus Mucius uważał, że takie porozumienie zawarte jest wbrew istocie spółki i dlatego nie powinno być uważane za ważne. Servius Sułpicius, którego pogląd przeważył, był przeciwnego zdania, ponieważ w spółce praca niektórych jest tak cenna, że sprawiedliwe jest dopuszczenie ich do spółki na lepszych warunkach. Albowiem nie ma wątpliwości, że spółka może być zawarta i tak, że jeden wnosi pieniądze, drugi nie wnosi, a jednak zysk jest między nimi wspólny, gdyż nierzadko praca czyjaś ma znaczenie pieniądza. I tak dalece przeważył pogląd przeciwny zdaniu Quintusa Muciusa, że została także przyjęta możliwość umówienia się, że ktoś będzie miał udział w zysku, a nie będzie ponosił straty, jak to sam Servius zgodnie ze swym poglądem uzhał. Jednakże to należy rozu- * wspólnotą interesów. __ ' • - ii ominięty co do drugiego, w tym także, co zostało pominięte, ileży trzymać się tego samego udziału. 4. 67 Utrzymuje % zaś spółka aż do tego czasu, dopóki (wspólnicy) trwają tym samym zgodnym porozumieniu, gdy zaś któryś vlkę wypowie, spółka ulega rozwiązaniu. Ale oczywiście, śli ktoś chytrze wypowie spółkę po to, żeby samemu za-ladnąć jakąś nadarzającą się korzyścią, na przykład, śli wspólnik co do całego majątku, ponieważ ktoś go postawił spadkobiercą, wypowie spółkę po to, żeby sam •iągnął korzyść ze spadku, będzie zmuszony korzyścią się podzielić. Jeśli natomiast osiągnie jakąś inną korzyść, i jaką nie czyhał, należy (ona) do niego samego. Temu LŚ, któremu spółkę wypowiedziano, przyznaje się samemu , co w ogóle zostaje nabyte po wypowiedzeniu spółki. 5. Spółka rozwiązuje się jeszcze także przez śmierć wspólnika, mieważ ten, kto zawiera spółkę, wybiera sobie określoną 'obę. Lecz nawet jeśli spółka jest zawiązana za zgodą ielu osób, ulega rozwiązaniu przez śmierć jednego wspól-ka, choć wielu z nich pozostaje przy życiu, chyba że rży zawiązywaniu spółki coś innego zostało umówione. Także jeśli spółka została zawarta dla jakiejś jednej ansakcji i transakcja została zakończona, spółka przes-je istnieć. 7. Jest rzeczą oczywistą, że spółka ulega roz-iązaniu wskutek konfiskaty, to znaczy, jeśli cały majątek spólnika zostaje skonfiskowany. Albowiem on, ponieważ jego miejsce kto inny wstępuje, uważany jest za zmarłego. 69 Takoż jeśli któryś ze wspólników, przytłoczony cięża-;m długów, odstępuje swój majątek i dlatego za długi ibliczne lub prywatne jego mienie zostanie sprzedane : licytacji), spółka ulega rozwiązaniu. (tm)-Lecz w tym wypad- 203 ąoso po 9iti9Z09ZjXzjd girceuuoj ffef/feid o^AzAj o§9f mi -- XOAVBpOUI9091Z I UIIOMJ 9IS9J91UI ^ IS IZpOJ 9IU WCS 9}UBZ%IA\OqOZ 9Up^Z ITUBM 9109ZJJ Aqoso i UIIOMS ilfOMl I IŁIIOMS M OqiE ' Xqoso JUIMOd L 9lMOqjy IAXX oiuAzo 9iqos ui^s gra SBZ 2qp9ItI I OSOpZS9ldO BZ JS9f OJ '9UIAV BZ 9Z>[Bł XzO '9iq9IS H UBMouod9pz BU |ijoA\zod op[ 'U9j >fBf 9iuqopod 'jiuAzon [idSjspod soo ;jS9f o>[iXł p[f9ds nfti)Ą z -BM^zpoMod z p^iModpo mu •B5[iuiodsAV op n^unso^s A\ ^itrjodsM Azo s VMOU d ir/eciej - na przykład jeśli ktoś zleca tobie, abyś prowadził wspólne sprawy jego i Titiusa, albo abyś jemu i Titiusowi grunt kupił, albo abyś dla niego i Titiusa złożył formalne przyrzeczenie. 5. W interesie twoim i osoby trzeciej - na przykład jeśli zleca tobie, abyś pożyczył na procent Titiusowi. Jeśli zleca, abyś pożyczył bez procentu, ma miejsce zlecenie tylko w interesie osoby trzeciej. 6. Zlecenie tylko w twoim interesie ma miejsce, jeśli na przykład ktoś tobie zleca, abyś ulokował swoje pieniądze raczej w zakupach gruntów niż w dawaniu ich na procent, albo na odwrót, abyś raczej dawał je na procent, niż lokował w zakupach gruntów. Tego rodzaju zlecenie jest raczej radą niż zleceniem i dlatego nie jest zobowiązujące, ponieważ nikt dając radę nie zobowiązuje się ze zlecenia, chociażby nie była ona korzystna dla tego, komu została dana; każdy bowiem może sam ocenić, czy rada jest .korzystna. Przeto, jeśliby ktoś nakłonił ciebie, mającego w gospodarstwie wolną gotówkę (do tego), żebyś kupił jakąś rzecz ilbo dał ją jako pożyczkę, chociaż to, że ją kupiłeś, albo lałeś gotówkę jako pożyczkę, będzie niekorzystne dla ciebie, (to) jednak nie będzie odpowiadał wobec ciebie ze zlewnia. A to jest posunięte tak daleko, że stawia się pytanie, •zy odpowiada ze zlecenia ten, kto zlecił tobie, byś pożyczył ritiusowi pieniądze na procent. Lecz przeważyło zdanie labinusa, że w tym wypadku zlecenie jest zobowiązujące, onieważ udzieliłeś był pożyczki Titiusowi tylko dlatego, e ci (to) zlecono. 7. 72 Także nie jest zobowiązujące złe- • enie, które jest przeciwne dobrym obyczajom, na przykład, '.śli Titius zleca tobie, żebyś okradł, wyrządził szkodę ib znieważył. Chociażbyś bowiem za dokonanie tego karę 205 uiścił, jednakże nie masz żadnego powództwa przeciw Titiusowi. Q 8. 73 Ten, kto wykonuje zlecenie, nie powinien przeki czać (granic) zlecenia. Oto na przykład, jeśli ktoś zl tobie, byś kupil grunt, albo dla Titiusa złożył formali przyrzeczenie o wartości do stu aureusów, nie powinien kupować za większą kwotę, ani co do większej sumy pi niężnej poręczać, inaczej nie będziesz miał przeciwko nien powództwa ze zlecenia, i to tak dalece, iż Sabinusowi i C ssiusowi odpowiadało, że nawet jeśli chciałbyś przed niemu wystąpić o kwotę do stu aureusów, występowałb} na próżno. Przedstawiciele szkoły przeciwnej uważajz że będziesz mógł wystąpić z roszczeniem o kwotę do sfr aureusów i ta opinia jest niewątpliwie łagodniejsza A jeżeli kupisz taniej, to oczywiście będzie'sz miał przeciwk* niemu powództwo, ponieważ uważa .się, że ten, kto zleca żeby kupiony był mu grunt za sto aureusów, zleca w każdyn wypadku, by kupiony był, jeśli można, taniej. 9. 74 Zlecenie także prawidłowo zawarte, jeśli będzie odwołane, póki jeszcze sprawa pozostaje nie podjęta, wygasa. 10. 75 Takoż, jeśliby przy nie podjętym jeszcze (wykonaniu) zlecenia nastąpiła śmierć którejkolwiek strony, to jest albo tego, kto udzielił zlecenia, albo tego kto zlecenie przyjął, zlecenie ulega rozwiązaniu. Lecz z praktycznych względów przyjęto, że jeśli po śmierci tego, kto udzielił zlecenia, nieświadom tego, że on zszedł ze świata, wykonasz zlecenie, możesz wszcząć postępowanie na podstawie powództwa ze zlecenia, w przeciwnym razie nie zasługująca na naganę i dająca się usprawiedliwić niewiedza przyniosłaby ci uszczerbek. A do tego (rozwiązania) jest podobne (to), co jest przyjęte, (że) jeśli dłużnicy zapłacili wskutek nieświadomości już wyzwolonemu kasjerowi*, wyzwoleńcowi Titiusa, zwalniają się oni z długu, choć skądinąd według jeśli nie wypowie się zlecenia w ten sposób, że możność załatwienia sprawy zostaje w całości zachowana ila zleceniodawcy, niemniej będzie miało miejsce powódz-;wo z tytułu zlecenia, chyba że zdarzy się jakaś słuszna przy-;zyna niewymówienia lub niewymówienia we właściwym ;zasie. 12. Zlecenie może być dane z oznaczeniem czasu i może >yć czynione pod warunkiem. 13. 76 W ogóle należy wie-Izieć, że zlecenie, jeśli nie jest bezpłatne, przybiera postać tmej czynności, bowiem, jeżeli zostaje ustalona odplata, aczyna być oddaniem i przyjęciem w najem. I ogólnie iowiedzieć możemy, że w wypadkach, w których podejmuje się wykonania obowiązku bez odpłaty zawiera się zynność zlecenia lub przechowania, gdy wchodzi w rachubę dpłata, uważa się, że zawierane jest oddanie i przyjęcie (najem. Przeto, jeśli dasz odzieniefolusznikowi do oczysz-zenia bądź odświeżenia, albo krawcowi - do naprawienia, ez ustanowienia lub obiecania żadnej odpłaty, przysłu-uje powództwo ze zlecenia. XXVII O ZOBOWIĄZANIACH JAK GDYBY Z ZACIĄGNIĘCIA * Po wyliczeniu różnych rodzajów zobowiązań z zaciąg-ęcia, zajmijmy się także tymi zobowiązaniami, co do :órych uważa się, iż choć właściwie nie rodzą się z zaciąg-ęcia, jednakże, ponieważ nie biorą początku z występku, quasi ex contractu. 207 wydają się rodzić jak gdyby z zaciągnięcia. 1. A więc ktoś prowadził sprawy nieobecnego, między nimi wzą nie rodzą się powództwa, które nazywają się powództw z tytułu prowadzenia spraw, ale osobie, krórej sprawa prowadzona, przeciwko temu, kto sprawę prowadził, p sługuje powództwo bezpośrednie, zaś temu, kto sprawę ] wadził, powództwo przeciwne. To, że właściwie nie rodź; one z żadnego zaciągnięcia, jest rzeczą oczywistą, bow te powództwa rodzą się wtedy, jeśli ktoś bez zlecenia w na siebie prowadzenie cudzych spraw. Dlatego ci, któr sprawy są tak prowadzone, nawet jeśli o tym nie wiec są zobowiązani. Zostało to przyjęte ze względów praktj nych, aby nie były w zupełnym zaniedbaniu sprawy t; nieobecnych, którzy, zmuszeni do nagłego pośpiec bezzwłocznie wyjeżdżają nie prosząc nikogo o zarządza ich sprawami. Oczywiście, nikt by się o nie nie troszcz jeśli co do tego, co by wyłożył, nie miał żadnego powói twa. Tak zaś, jak wobec tego, kto pożytecznie prowad 'sprawy, zobowiązana jest osoba, której sprawy byty pi wadzone, z drugiej strony on obowiązany jest złóż sprawozdanie z zarządu. W tym wypadku zmusza się do złożenia sprawozdania z uwzględnieniem najwięksi staranności i nie wystarcza wykazanie takiej starannoś< jaką zwykł jest wykazywać, przy prowadzeniu własny* spraw, jeśli tylko ktoś inny, staranniejszy, byłby lepi zarządzał sprawami. 2. Także co do opiekunów, któr; odpowiadają z powództwa z tytułu opieki, uważa się, : nie są właściwie zobowiązani z zaciągnięcia (żadna bowiei czynność między opiekunem a niedojrzałym poddany] opiece nie jest zawierana), lecz ponieważ oczywiście ns odpowiadają z występku, wydają się odpowiadać jak gdyb z zaciągnięcia. J w tym wypadku powództwa są wzajemns nie tylko bowiem niedojrzały poddany opiece w stosunk do opiekuna ma powództwo z tytułu opieki, lecz i z drugie strony opiekun ma w stosunku do niedojrzałego poddane 208 datki lub za niego się zobowiązał albo ustanowił na ojej rzeczy zabezpieczenie dla jego wierzyciela. 3. Także i pewne osoby mają rzecz wspólną bez zawarcia spółki, przykład dlatego, że została im łącznie zapisana lub rowana, i jedna z nich odpowiada w stosunku do drugiej powództwa o podział współwłasności dlatego, że sama srała pożytki z tej rzeczy, albo dlatego, że jej współto- rzysz pokrył niezbędne wydatki dotyczące tej rzeczy, uważa się, iż jest ona właściwie zobowiązana z zaciąg- cia, ponieważ nic między nimi nie zostało zaciągnięte. inakże, ponieważ nie odpowiada ona z występku, aża się, że odpowiada jak gdyby z zaciągnięcia. 4. Takie mo jest prawo co do tej osoby, która jest zobowiązana bęc spadkobiercy z tychże przyczyn za pomocą powódz- a o podział spadku. 5. Także uważa się, że spadkobierca e jest właściwie co do zapisu zobowiązany z zaciągnięcia e można bowiem właściwie powiedzieć, że zapisobierca warł jakąkolwiek czynność ze spadkobiercą, ani ze zmar- m), lecz ponieważ spadkobierca nie jest zobowiązany występku, uważa się, że jest winien jak gdyby z zaciągnię- a. 6. Również uważa się, że ten, komu przez omyłkę oś nienależne świadczenie uiścił, winien jest jak gdyby zaciągnięcia. Tak dalece nie uważa się go za zobowiąza- go z zaciągnięcia, że jeżeli trzymamy się ściślejszego rozu- owania, można, jak wyżej powiedzieliśmy, rzec, że jest raczej zobowiązany przez rozwiązanie zobowiązania z przez zaciągnięcie. Albowiem ten, kto w zamiarze za- acenia daje pieniądze, wydaje się raczej dawać je po to, y rozwiązać czynność, niż aby ją zawrzeć. Jednakże a, kto przyjmuje, jest w tym wypadku zobowiązany tak, k gdyby dana mu została pożyczka i dlatego odpowiada powództwa z zapowiedzeniem *. 7. W niektórych jednak * condictio. . ... ....,; Instytucje Justyniana wypadkach nie można domagać się zwrotu tego, i będąc należne, przez omyłkę zostało uiszczone. Bi dawni prawnicy rozstrzygnęli, że nie można doma,r zwrotu nienależnego świadczenia w tych wypa< w których wartość przedmiotu sporu wzrasta ws zaprzeczenia roszczenia, na przykład przy powóc opartym na ustawie Aquilia albo z tytułu zapisu. I prawnicy zechcieli, aby znajdowało to zastosowanie co do ściśle oznaczonych zapisów, które zostały k zostawione przez danie tytułu do zasądzenia. Nasz konstytucja, która jednaką naturę zapisów i powier dopuściła, postanowiła rozciągnąć tego rodzaju przysr. nie na wszystkie zapisy i powiernictwa. Jednakże nie tego wszystkim zapisobiercom, ale tylko przy żar. i powiernictwach zostawionych najświętszym kości i innym miejscom godnym poszanowania, czczonyi względu na religię lub pobożność. Jeśli takie zapisy wiernictwa zostały uiszczone nie będąc należne, nie ul zwrotowi. XXVIII PRZEZ KTÓRE OSOBY NABYWA SIĘ DLA NAS ZOBOWIĄZANIE " Po przedstawieniu rodzajów zobowiązań, które pow, z zaciągnięcia, lub jak gdyby z zaciągnięcia, musimy j pomnieć, że nabycie dla was następuje nie tylko przez samych, lecz także przez te osoby, które podlegają WL wladzy, na przykład, przez niewolników i synów, z jednak, że to, co przez niewolników jest dla was nabyw. będzie w całości wasze, to zaś, co przez zstępnych, kto: macie pod władzą, zostanie nabyte ze zobowiązania, dzielone zgodnie ze schematem własności i użytków; rzeczy, który nakreśliła nasza konstytucja. Tak więc, cos przez swoją 2.79 Również taki niewolnik, którego macie prawo użytkować lub używać, nabywa dla was podobnie na tamtych dwóch podstawach. 3. 80 To, że wspólny niewolnik nabywa dla właścicieli stosownie do udziału (każdego) właściciela, jest pewne, z wyłączeniem tego, co przez odebranie formalnego przyrzeczenia albo otrzymanie (czegoś) przez wydanie imiennie dla jednego nabywa dla samego niego. Na przykład, gdy odbiera formalne przyrzeczenie tak: "Czy przyrzekasz uroczyście dać Titiusowi, panu memu ?". Lecz jeśli niewolnik odebrał formalne przyrzeczenie na rozkaz jednego z właścicieli, choć dawniej były wątpliwości, teraz po naszej decyzji kwestia została rozstrzygnięta tak, że tylko dla tego nabywa, kto nakazał mu odebrać formalne przyrzeczenie, jak wyżej zostało powiedziane. XXIX JAKIMI SPOSOBAMI UMARZA SIĘ ZOBOWIĄZANIE 81 Umarza się zaś wszelkie zobowiązanie przez uiszczenie tego, co jest należne, albo jeśli ktoś za zgodą wierzyciela uiści jedno za drugie. Nie ma jednak znaczenia, kto uiszcza, czy ten, od kogo się należy, czy inny za niego. Staje się bowiem wolny od zobowiązania, kiedy inny uiszcza, czy to za wiedzą dłużnika następuje uiszczenie, czy to bez jego wiedzy lub wbrew jego woli. Dalej, jeśli dłużnik uiszcza, także ci, którzy za niego poręczyli, stają się wolni od zobowiązania. To samo dzieje się, jeśli, na odwrót, uiszcza porę- 14' 211 czyciel, bowiem nie tylko on sam staje się wolny od wiązania, lecz także i dłużnik. 1. 82 Takoż zobowit się umarza przez (oświadczenie o) odebraniu przy (świadczenia). (Oświadczenie o) odebraniu przy, (świadczenia) zaś jest jak gdyby upozorowanym uiszczę Bo jeśli Titius chciałby darować to, co się należy Titi na podstawie zobowiązania powstającego poprzez i będzie mogło to nastąpić tak, że pozwoli się, by dł wypowiedział te słowa: "To, co ja ci przyrzekłem, czy (u siebie) jako przyjęte?", a Titius odpowie: "M Oświadczenie o odebraniu może być dokonane w języku greckim, byleby tylko zostało dokonane jak dokonuje się go słowami łacińskimi: "Echeis l denaria tosa?"'"Echo labon" *. ^Tym sposobem, powiedzieliśmy, ulegają umorzeniu tylko te zobowią. które opierają się na słowach, nie (zaś) również inne. Uz bowiem, że jest zrozumiale, iż zobowiązanie powstah przez słowa może ulec rozwiązaniu poprzez inne si Ale to, co się należy na innej podstawie, może zostać i wodzone do formalnego przyrzeczenia i rozwiązane pój. (oświadczenie o) odebraniu przyjętego (świadczenia). zaś, jak ważnie może być uiszczona część tego, cc należy, może być dokonane oświadczenie o odebn przyjętego świadczenia dotyczące części należności Wynalezione zostało formalne przyrzeczenie pospo zwane akwiliańskim, za pomocą którego dokonywane to, że wszelkiego rodzaju zobowiązanie zostaje sprowadź do postaci formalnego przyrzeczenia, a to - umórz przez oświadczenie o odebraniu przyjętego świadczę Albowiem formalne przyrzeczenie akwiliańskie powoc odnowienie wszystkich zobowiązań i przez Aąuili Gallusa zostało ułożone tak: "Cokolwiek należy lub bęc należało, żeby przez ciebie mnie zostało dane lub uczynić "Czy otrzymałeś tyle a tyle denarów?" "Otrzymałem". 212 l sz ' 813 vpop 3is i\sd[ 'dfnd 02 svz OJL 98 'Vj3i3t(z33joa o&iunsn oqjv outtpop 6qijs3f 'pnfflfa soo tsdfuiifujpuijofmuazoszj^zjd utćzsbmzod A oj3łdop afnd&jsDU 3iudiM.oupo 'amazodzjfałd a -jof fyiuzod ivuqapo sLq bjtoty po 'vqoso muvs vi 01 d\ 98 'viudzo3ZAiizjd oSdupuuof fdiuzod oq 'v^w/oM9m po X} 03 3iuvztyM.oqoz azsfsmzod i 'ĆUOIUJOMZ }saf yiuznfp oq '3iU9iUMVjdn dis pvjt nypvdtfM i/u 'dOdido oSduttppodpo 'tMosnrjrj, USIUIM s Op 03 3lU3Z33Zj6zzjtnun (3iuvzljiMoqoz) dzsMJdid I3uz3d;n^sz3q }Sdf vi uJof 3iuvłądpo dzsfdiuzod 3oi{3 'yooypt 'M aż 'yvł niU3ZJoum v23jn '3zs[3iuzo '3zsMJdid v 'aiuvztyMoqoz dMou dis r. utdiMoq 3iu3idł>iSM. zdzjj 3izpdq 'iMOSnps usmrn ssfsaf fo oo 'oj dz 'di 3U]vuijof< 3zj3iqpo snps HSdf pvffl przystawienia do okna, wiedząc, w jakim celu ich uży- a. (12). Oczywiście, ten, kto nie udzielił żadnej pomocy zy dokonywaniu kradzieży, lecz tylko dawał rady i na- iwiał do dokonania kradzieży, nie odpowiada za kra- ież. 12(13). Ci, którzy są pod władzą wstępnych lub aścicieli, jeżeli zabierają ich rzecz, popełniają w stosunku nich kradzież. Rzecz podpada pod kategorię rzeczy kra- ionych i dlatego przez nikogo nie może zostać zasiedzia- , zanim nie powróci we władanie właściciela. Ale nie Izi się tu powództwo z tytułu kradzieży, ponieważ i z żad- innej przyczyny powództwo między nimi zrodzić się może. (14). Jeśli zaś za radą i pomocą innego została konana kradzież, ponieważ kradzież rzeczywiście została conana, stosownie do tego poniesie on odpowiedzial- ić za kradzież, gdyż prawdą jest, że kradzież została conana za jego radą i pomocą. 3(15). 17 Powództwo zaś z tytułu kradzieży przysługuje 219 temu, kto ma interes w tym, by rzecz pozostała nieth choćby nie był właścicielem. Przysługuje więc właścici tylko wtedy, gdy on ma interes w tym, by rzecz nieprzep 14(16). 18 Stąd jest pewne* że wierzyciel może prowt postępowanie ze skargi z tytułu kradzieży z powodu żabi mu skrycie rzeczy danej w zastaw, chociażby miał wypł; nego dłużnika, ponieważ odpowiada mu raczej poleg na zastawie niż wystąpienie z powództwem względem by, i to tak dalece, że choćby to sam dłużnik rzecz tę skr zabrał, niemniej przysługuje wierzycielowi powództwo 2 tułu kradzieży. 15(17). 19 Takoż, jeśliby folusznik prz szaty do wyczyszczenia lub odświeżenia, albo krawiei do naprawienia za określonym wynagrodzeniem i utraci wskutek kradzieży, on sam ma powództwo z tytułu kradzu nie właściciel, ponieważ właściciel nie ma interesu w t by ta rzecz nie przepadła, skoro może uzyskać swoje folusznika albo krawca w postępowaniu sądowym z tyt oddania w najem. Lecz i kupującemu w dobrej wiei któremu rzecz kupiona zostaje zabrana, choćby nie właścicielem, pod każdym względem przysługuje powói two z tytułu kradzieży, tak samo jak wierzycielowi. Pr; jęto zaś, że folusznikowi i krawcowi przysługuje powódzfr z tytułu kradzieży nie inaczej, jak tylko jeśli są wypłacał: to jest, jeśli mogą zapłacić właścicielowi wartość rzec/ Jeśli bowiem nie są wypłacalni, wtedy, ponieważ właścic, nie może od nich uzyskać swojego, samemu właściciele' przysługuje powództwo z tytułu kradzieży'" ponieważ w ty wypadku on sam ma w tym interes, by rzecz pozostała ni tknięta. Tak samo jest też, jeśli folusznik lub krawiec s tylko częściowo wypłacalni. 16(18). 20 Dawni prawnie uważali, że to, co powiedzieliśmy o foluszniku albo krawci to samo należy przenieść i na ic&o zaspokojone, bo wtedy złodziej jest całkowicie wolny powództwa z tytułu kradzieży ze strony właściciela, którego miejsce zostaje podstawiony ten, kto zaspokoił rczenie właściciela rzeczy, danej mu w użyczenie), bowiem rzeczą jak najbardziej oczywistą, że nawet i na początku właściciel wystąpił z powództwem z tytułu :zenia nie wiedząc, iż rzecz została skrycie zabrana, ;m zaś,dowiedziawszy się o tym, przechodzi do powódz- * -221 jz nureures o5[A\p9Zjd sfnSnjsAzid ui9iti9zp9iModEZ z SEZ k\łZpOMOiM.oqoz fynzjfopdiu isaf ćpajM ) 'rumwvz po Lz3\vz zaizpnjy zvM3iuod dz '5is dfniu zjid j •ćzdizpvji/ dfnuoifop 'bzpna zyazj bqos 3Z ybfołaiąoz KJifopdiu ćza 'giudiupnSttz opisMod aż 'SdtzpaiM. ^Z9jvu wy M sz *(OZ)8l 'tMopppsoiM afnSnfsrfzjd Xz9izp-BJ5i }Xj z oMjzppMod 3\v 'tfzaizpvjif ninjrf) z vmvM.od3}sod WMOjd dzoiu diu '0)3iuy}diu npisozod zoazł 6q 'wti M. 0iuvMOij3dzjd nfnjifj z zvM9iuod 'ffiinjqvz dprfjys niu nsoz zodzj ijsaf 'npoMod oSdj 2. 'uirfudajspod ui3iuvivizp ?Z3 -mtoyop tuvs i\s3[ o^//0 'oSw op oy 6uvzł>iM.oąoz jssf pfajd 9ra9jBjsn oiu^s oj, •iMofaizpop OłfMioazad gis M feUB Z0 'iMofgjzpojz o>{Avp9ZJd EMJ właściciela, aniżeli ten, (kto) rzecz porywa sną; rrteiu słusznie powiedziano, że jest on złodziejem zuchwałym. Lecz jednak osobne powództwo wprowadził pretor z tytułu 'ego występku, które nazywa się (powództwem) z zabrania lóbr przemocą i jest w ciągu roku (powództwem) o pocz-vórną, po roku - o pojedynczą (wartość rzeczy). Powództwa tego można użyć, choćby ktoś zrabował jedną rzecz, nawet najdrobniejszą. Poczwórna wartość zaś nie jest w całości karą, a poza karą jest dochodzenie rzeczy, tak jak to powiedzieliśmy przy powództwie z tytułu kradzieży jawnej. Lecz w poczwórnej wartości zawarte jest i dochodzenie rzeczy, tak że kara jest w potrójnej wartości bez względu na to, czy rabuś został schwytany na samym występku, czy nie. Śmieszne byłoby bowiem, aby lżejsza była sytuacja tego, kto siłą zabiera, niż tego, kto potajemnie zabiera. 1. Ponieważ jednak to powództwo przysługuje tylko wtedy jeśli ktoś podstępnie dokonuje rabunku, ten, kto powodowany błędnym mniemaniem, iż rzecz należy do niego i nieświadom prawa dokonuje rabunku w tym przekonaniu, jakoby wolno było właścicielowi rzecz swą odebrać posiadaczom nawet siłą, powinien zostać uwolniony. Oczywiście, tak samo nie odpowiada za kradzież ten, kto w tym przekonaniu rzecz rabuje. Ale aby, gdy to się bierze pod uwagę, nie znalazła się droga, którą rabusie mogliby bezkarnie praktykować swoją zachłanność, lepiej zostało przez boskie konstytucje w tym względzie przewidziane, że nikomu nie wolno siłą zabierać rzeczy ruchomej lub poruszającej się, chociażby tę rzecz uważał za swoją. Jeżeli ktoś działa wbrew tym postanowieniom, utraci własność rzeczy, jeśli należy do niego, a jeśli jest cudza, po zwróceniu 223 rzeczy także wartość tej rzeczy ma uiścić. Konsty oznajmiły, że ma to obowiązywać nie tylko co do n ruchomych, które są takie, że mogą zostać zrabow lecz także co do napaści dotyczących nieruchomości, ze względu na to ludzie powstrzymywali się od wszelk rabunku. 2. Przy tym powództwie nie uważa się za koni ne, aby rzecz należała do powoda, bowiem czy należy do powoda, czy nie, jeśli tylko została wzięta z jego mc ku, powództwo to będzie mieć miejsce. Przeto, jeśli r; albo została użyczona, albo dana w najem, albo też za wioną lub złożona na przechowanie u Titiusa tak, że ma interes w tym, aby rzecz nie została zabrana, na przył; jeżeli przyrzekł co do rzeczy złożonej u niego także od wiadać za winę, albo jeśli posiada rzecz w dobrej wiei albo ma użytkowanie na tej rzeczy lub jakieś inne prą tak, że ma interes w tym, aby nie została zrabowa należy powiedzieć, że będzie mu przysługiwać to powói two, ale daje się je nie dla uzyskania własności, lecz a ten, kto został obrabowany, otrzymał tylko to, co z je dóbr, to jest z jego majątku, zostało zabrane. Ogólnie K można, że wszystkim będzie przysługiwać to powództw z tychże samych przyczyn, z których przysługiwałoby p wództwo z tytułu kradzieży, gdy czyn został dokonany poi jemnie. i III O USTAWIE AQUILIA ' . ' . - •' , { * 2* Powództwo z tytułu szkody (wyrządzonej) bezprawn, wprowadza ustawa Aguilia, w której pierwszym rozdziat postanowiono, że jeśli ktoś zabije bezprawnie cudzego nit wolnika lub cudze zwierzę czworonożne, które zaliczane jet do bydła, winien być zasądzony na danie właścicielowi tegc ile ta rzecz w tym roku była warta najwięcej. 1. Z tym zaś 224 dzikich zwierząt, ani co do psów, lecz tylko co do tych erząt, o których właściwie powiada się, że się .pasą. cimi są: konie, muły, osły, woły, owce, kozy. To samo yjęto co do świń, bowiem i świnie objęte są nazwą bydła, nieważ pasą się stadnie. Tak zresztą i Homer mówi ,Odysei", jak podaje Aelius Marcianus w swoich "Ins-ucjach": Znajdziesz go przy świniach, które się pasą Pod Kruczą Skałą, u źródła Aretuzy" *. . 26 Uważa się zaś, że zabija bezprawnie ten, kto nie ma nego prawa do tego. Tak więc ten, kto zabija rozbójni- nie ponosi odpowiedzialności; jeśli tylko nie mógł biąć niebezpieczeństwa inaczej. 3. Także z tej ustawy odpowiada ten, kto zabija przypadkowo, jeśli tylko ma miejsca żadna jego wina. Albowiem inaczej odpo- da z tej ustawy za winę nie mniej niż za podstęp. Stąd, jeśli ktoś bawiąc się lub ćwicząc miota pociski rzeszyje przechodzącego twego niewolnika, czynione rozróżnienie. Bowiem jeśli to zostało dokonane przez nierza na Polu Marsowym albo w innym miejscu, gdzie ykło się ćwiczyć, uważa się, iż nie ma żadnej jego winy. i dokonał czegoś takiego ktoś inny, odpowiada za ę. Takie samo jest prawo co do żołnierza, który by conał tego w innym miejscu niż przeznaczonym na ćwi- nia wojskowe. 5. Także jeśliby przycinający drzewa, ęzią zrzuconą z drzewa zabił przechodzącego twego wolnika, jeśli zostało to dokonane w pobliżu drogi )licznej lub sąsiedzkiej, ani też (przycinający) nie krzy- ł uprzednio, aby można było uniknąć wypadku, obcią- y jest winą. Jeśli uprzednio krzyknął, a ów nie zadbał zob. póz. 24 indeksu na s. 285. instytucje Justyniana o to, by się strzec, przycinający (drzewo) jest wolny od ny. Tak samo uważa się go za wolnego od winy, jeśli, pr puśćmy, przycinał (drzewo) daleko od drogi albo pośród pola, chociażby uprzednio nie krzyknął, ponieważ n postronny nie ma prawa przechodzić w tym miejscu. 6.1 nadto, jeśli lekarz, który zoperował twego niewolnii zaniedbał leczenia i dlatego niewolnik umiera, obciążo jest winą. 7. Nieumiejętność także uważa się za wii jak na przykład jeśli lekarz przez to twego niewolni zabija, że źle go operuje lub że daje mu nieodpowiedr lekarstwo. 8. Jeśli twój niewolnik zostaje stratowany prż pędzące muły, których mulnik, wskutek nieumiejętnośi nie może powstrzymać, mulnik obciążony jest win Lecz także jeśli nie może ich powstrzymać wskutek słabi ści, gdy inny, silniejszy, mógłby je powstrzymać, równi( odpowiada za winę. To samo zostało przyjęte także co d tego, kto jadąc na koniu, nie może powstrzymać jego pęd z powodu słabości lub nieumiejętności. 9. 26 Słowami za ustawy: "ile ta rzecz w tym roku była warta najwięcej wyraża się myśl, że jeśli ktoś zabije twego niewolnika który teraz będzie chromy, lub jedriooki, lub okaleczony a który nie był kaleką lub był cenny (w ciągu całego, tego roku, nie jest obowiązany zapłacić tyle, ile jest war teraz, lecz ile w tym roku był wart najwięcej. Z tego pO' wodu uważa się, że powództwo z tej ustawy jest powództwem karnym, ponieważ ktoś jest zobowiązany nie tylko do wynagrodzenia wyrządzonej szkody, lecz czasem do zapłacenia znacznie więcej. Przeto pewne jest, że odpowiedzialność z tego powództwa nie przechodzi na spadkobiercę, tak jak przeszłaby, gdyby wartość przedmiotu sporu nie mogła być nigdy oszacowana wyżej od wartości szkody. 10. Zostało przyjęte nie na podstawie słów ustawy, lecz na podstawie interpretacji, że należy dokonać nie tylko oceny wartości zniszczonej rzeczy zgodnie z tym, co powiedzieliśmy, lecz ponadto wszelkich wskutek zniszczenia tej 226 nercą, Ktoś zabije, zanim ten na twoje polecenie obejmie padek: albowiem jest pewne, że należy wziąć pod uwagę ikże utracony spadek. Takoż jeśli (ktoś) zabije jedną pary mulic albo też jednego z zaprzęgu czterech koni, Ibo z (trupy) aktorów jeden niewolnik zostanie zabity, ycenia się nie tylko wartość zabitego, lecz oblicza się inadto również to, co stracili na wartości ci lub te, którzy idal są przy życiu. 11. 28 Wolno zaś temu, czyj niewolnik istał zabity, zarówno dochodzić szkody w postępowaniu •ywatnym na podstawie ustawy Aąuilia, jak też oskarżyć go, kto zabił, o zbrodnię zagrożoną karą główną. 12. Rozdział drugi ustawy Aąuilia nie jest stosowany. i.M W rozdziale trzecim stanowi się o wszelkich pozosta- ch szkodach. Tak więc, jeśli ktoś zrani niewolnika albo kie zwierzę czworonożne, które zalicza się do bydla, bądź mi lub zabije takie zwierzę czworonożne, którego nie zalicza ' do bydła, na przykład psa albo dzikie zwierzę, ustanawia powództwo w tym rozdziale. Także co do innych zwierząt, cóż co do wszystkich rzeczy, które nie mają (w sobie) -Aa, występuje się z roszczeniem o (wynagrodzenie) szkody, rządzonej bezprawnie, na podstawie tej części (ustawy). 'ii bowiem coś zostanie spalone lub uszkodzone, lub zlane, ustanawia się powództwo w tym rozdziale, choć za :ystkie te podstawy mogłoby wystarczyć samo powołanie •zkodzonego", przez "uszkodzone" bowiem rozumie się to, w jakiś sposób jest popsute. Dlatego obejmuje się tym vem nie tylko (rzeczy) spalone lub złamane, lecz także ięte i rozbite, i rozlane, i w jakikolwiek sposób zniszczone, też pogorszone. Wreszcie udzielono także odpowiedzi, eśli ktoś do cudzego wina lub oliwy dodaje domieszkę jącą naturalną zaletę wina lub oliwy, ponosi odpowie-ilność na podstawie tej części ustawy. 14. Oczywiste l 227 jest, że jak na podstawie pierwszego rozdziału, tylko w ktoś odpowiada, jeśli niewolnik albo zwierzę czworonc został zabity czy zostało zabite wskutek jego podst lub winy, tak też na podstawie tego rozdziału odpowi; on za inną szkodę wyrządzoną wskutek podstępu lub wi 80 Na podstawie tego jednak rozdziału, ten kto wyrząc, szkodę, obowiązany jest (do zapłacenia) nie tyle, ile />; ta rzecz warta w tym roku, lecz tyle, ile była warta w (ciąg ostatnich dni trzydziestu. 15. A nie dodaje się nawet wyra. "najwięcej". Ale Sabinus słusznie uznał, że należy przyji takie oszacowania, jak gdyby i w tej części był dodany wyn "najwięcej", bo plebs rzymski, który na wniosek trybt na Aąuiliusa tę ustawę uchwalił, zadowolił się był tyn że posłużył się tym słowem w pierwszej części (usta wy). 16. 31 W końcu uznano, że powództwo z tej ustawy przy-.sługuje tylko wtedy, jeśli ktoś wyrządził szkodę głównie swoim ciałem i dlatego przeciwko temu,, kto wyrządził szkodę w inny sposób, zwykło się udzielać powództw analogicznych. Na przykład, jeśli ktoś zamknie cudzego niewolnika albo bydlę tak, że zostaną zamorzeni głodem, albo tak gwałtownie pogna zwierzę juczne, że (ono) padnie, albo bydło tak spłoszy, że ono rzuci się w przepaść, albo jeśli ktoś namówi cudzego niewolnika, by się wspiął na drzewo albo zszedł do studni, a ten wspinając się lub schodząc albo poniesie śmierć, albo dozna uszkodzenia jakiejś części ciała, daje się przeciwko niemu powództwo analogiczne. Lecz jeśli ktoś strąci cudzego niewolnika z mostu albo brzegu do rzeki i ten utonie, bez trudu można dostrzec, że on też wyrządza szkodę (bezpośrednio) swoim ciałem przez to, że strącił, i dlatego odpowiada z samej ustawy Aquilia. Ale jeśli szkoda nie została wyrządzona, ciałem ani rzecz nie została uszkodzona, lecz szkoda zostanie komuś wyrządzona w inny sposób, ponieważ nie ma tu zastosowania ani bezpośrednie, ani analogiczne powództwo akwiliańskie, 228 IV O ZNIEWAGACH Wszystko, co jest czynione niezgodnie z prawem, ogól-nazywa się bezprawiem. W szczególnym znaczeniu icza ono czasami zniewagę, zwaną tak od słowa "znie.-ać", którą Grecy nazywają "hybris", czasami winę, aa przez Greków "adikema", tak jak w ustawie Aquilia, e mówi się o szkodzie wyrządzonej bezprawnie, czasa-desłuszność i niesprawiedliwość, którą Grecy nazywają kia". Albowiem o osobie, przeciwko której wydaje :zenie niezgodne z prawem pretor lub sędzia, mówi się, oznała bezprawia. 1. 32 Zniewagę zaś popełnia się nie > wtedy, gdy ktoś zostanie uderzony lub nawet pobity, edzmy, pięścią lub kijami, lecz także jeśli się kogoś ici publicznie obelgami, albo jeśli czyjś majątek jako' ątek) dłużnika zostanie objęty w posiadanie przez tego, viedzial, że on nic nie jest winien, albo jeśli ktoś napisze, r, wyda paszkwil albo wierszyk dla zniesławienia kogoś, ktoś będzie szedł natrętnie za matroną lub młodzieńcem, aewczyną, albo tym, o którym się mówi, że na wsty->ść jego nastawano. / wreszcie jest rzeczą oczywistą, eloma innymi sposobami można dopuścić się zniewagi. Doznaje zaś ktoś zniewagi nie tylko we własnej osobie, akże poprzez swych zstępnych, których ma pod władzą , takoż poprzez swoją żonę, ten bowiem pogląd . Tak więc, jeśli wyrządzisz zniewagę czyjejś , która jest poślubiona Titiusowi, można prowadzić ą spór z powodu zniewagi nie tylko w imieniu córki, 229 lecz także w imieniu ojca i męża. Na odwrót zaś, zniewaga zostanie wyrządzona mężowi, żona nie prowadzić sporu z powodu zniewagi. Słuszne jest bo\ aby żony były bronione przez mężów, nie zaś mes przez żony. Lecz także i świekr może prowadzić z powodu zniewagi w imieniu synowej, której mąż pod jego władzą ojcowską. 3. 34 Uważa się zaś, że są, niewolnikom nie wyrządza się żadnej zniewagi, lecz przyj, się, że poprzez nich wyrządza się właścicielowi; jet nie takimi samymi sposobami, jak także poprzez nas. zstępnych albo żony, lecz tylko gdy dokona się czegoś dziej rażącego, co jawnie ma na celu znieważenie właścic, na przykład, jeśli ktoś obcego niewolnika wychłosz i dla takiego wypadku przewidziana jest formuła. A j ktoś publicznie obrzuci niewolnika obelgami albo uderzy pięścią, nie przysługuje właścicielowi przeciwko sprai żadne powództwo. 4. Jeśli zniewaga została wyrządz< niewolnikowi należącemu do współwłaścicieli, słus: jest, że oszacowania zniewagi należy dokonać nie w stosi ku do części, w której mają udział we własności, lecz bioi pod uwagę osoby współwłaścicieli, ponieważ im sam; zostaje wyrządzona zniewaga. 5. Jeżeli użytkowanie n wolnika należy do Titiusa, własność zaś do Maeviu: uważa się, że raczej znieważony został Maevius. 6. Le jeśli człowiekowi wolnemu, który w dobrej wierze słu ci-jako niewolnik, została wyrządzona zniewaga, nie da się tobie żadnego powództwa, lecz ten może wystąp z powództwem we własnym imieniu, chyba że zost pobity w celu znieważenia ciebie; wtedy bowiem przysłi guje i tobie powództwo z tytułu zniewagi. Tak samo zi jest i co do cudzego niewolnika, służącego tobie w dobr< wierze: tylekroć przyznawane będzie tobie powództw z tytułu zniewagi, ilekroć bezprawie w stosunku do niegi będzie popełnione dla znieważenia ciebie. 7. 3S Karą zaś za zniewagę na podstawie ustawy XII tabli, 230 uio części ciała oyi odwet, natomiast z powodu złamania kości były ustanowione kary pieniężne odpowiednie pośród wielkiego ubóstwa starożytnych. 36 Lecz później pretorowie pozwalali samym tym, którzy doznali zniewagi, wycenić ją, aby sędzia zasądził bądź tyle, na ile wycenił ten, kto doznał zniewagi, bądź mniej. Ale kara za zniewagę, wprowadzona na podstawie ustawy XII tablic, przestała być stosowana, zaś tę, którą wprowadzili pretorowie, nazywaną także urzędniczą, stosuje się w postępowaniach sądowych. Albowiem wycena zniewagi rośnie lub maleje stosownie do stopnia godności i uczciwości życia. Tego stopniowania w zasądzeniach słusznie przestrzega się także co do osoby niewolnej tak, że co innego postanawia się co do niewolnika-zarządcy, co innego w wypadku niewolnika zajmującego średnie stanowisko, a co innego w wypadku niewolnika najpośledniejszego lub zakutego w kajdany. 8. Ale o zniewagach mówi także ustawa Cor-nelia i wprowadza powództwo z tytułu zniewagi, które przysługuje z tej przyczyny, iż ktoś twierdzi, że został pobity lub wychłostany, albo że siłą wdarto się do jego domu. Zaś nazwy "dom" używamy, czy to ktoś we własnym domu mieszka, czy w najętym, czy też bezpłatnie, lub w gościnę został przyjęty. 9. 37 Zniewagę ocenia się jako ciężką bądź ze względu na czyn, na przykład jeśli ktoś zostanie przez kogoś zraniony albo pobity kijami, bądź ze względu na miejsce, na przykład jeśli zniewaga zostanie wyrządzona komuś w teatrze albo na rynku, lub przed pretorem, bądź ze względu na osobę, na przykład jeśli dozna zniewagi urzędnik, lub wyrządzona zostanie zniewaga senatorowi przez osobę postawioną nisko, lub wstępnemu czy patronowi przez zstępnych lub wyzwoleńców. Inaczej bowiem oceniane jest znieważenie senatora oraz wstępnego i patrona, inaczej osoby postronnej i osoby niskiego stanu. Czasem i miejsce rany czyni zniewagę :iężką, na przykład jeśli ktoś został uderzony w oko. 231 ilu; Małe zaś ma znaczenie, czy taka zniewaga została wyr dzona ojcu rodziny, czy synowi podległemu władzy ojcc skiej, bowiem i w tym ostatnim wypadku uważa się ją ciężką. 10. W końcu należy wiedzieć, że ten, kto dozi zniewagi, może we wszystkich jej wypadkach wystąj w drodze postępowania sądowego karnego lub prywatnej Jeżeli występuje się w drodze postępowania prywatnej po dokonaniu oszacowania, zgodnie z tym, co zoste powiedziane, nakładana jest kara. Jeżeli zaś w droc postępowania karnego, w wykonaniu powinności sędzi wskiej wymierza się winnemu karę nadzwyczajną, oci wiście stosując się do tego, co wprowadziła konstytuc zenoniańska, że mężowie mający tytuł "znakomity" i co stoją wyżej od nich, mogą także przez rzeczników inl resów odpierać oskarżenie lub występować ze skar; w postępowaniu ka.rnym w sprawie zniewagi zgodnie z pc tanowieniem tej konstytucji, które bliżej można pozn; z niej samej. 11. Odpowiada z tytułu zniewag nie tylko te kto wyrządził zniewagę, to jest ten, kto uderzył, lecz z prawdę także ten, kto sprawił podstępnie albo dołóż starań, aby kogoś w twarz pięścią uderzono. 12. To pi wództwo ulega umorzeniu przez przemilczenie. Dlategi jeśli ktoś zignorował zniewagę, to jest natychmiast po j doznaniu nie dał jej poznać po sobie, później, gdy teg żałuje, poniechanej zniewagi odgrzebać nie może. O ZOBOWIĄZANIACH, KTÓRE RODZĄ SIĘ JAK GDYBY Z WYSTĘPKU jeśli sędzia uczynił proces swoim, uważa się, że nie jes on właściwie zobowiązany z występku. Ponieważ jednak ni jest on zobowiązany z zaciągnięcia i sądzi się, że w pewiei sposób zawinił, chociażby przez nieświadomość, uważ; 232 t i -%zjA/w AqAp§ qnj dS^spod zazid gpo^zs •BZ n Z 9is •UIIOMS jniAzon S99oid Ajo:pj 'feizpSs o§3o:fepSq o§9ł§9ipod BuAs op oo sz z -BUI sra nofo o5[M.p3ZJd sz 'fAza snu 'Auzo9idz9q9ra isgf ^sp^edn oSazo ' soo urei •BUI oqi;iB ' BU 'Biu^zsaira oSaf z soo i •eofo po grajaizppo •B5[zs3itn f9T5[SMoofo Azp-B^M ĄSajpod uAs i^saf -j -foiu op uiAujopzgtu AtioraAzon ^isoz aż 9io:p{ '^o^ad •BZ M guoraAzood guozozsm gragzpoagBi -nui9izp5s Z 'E5['er 'IO j-euzop 9Z '5i IOBJ^S o§9i.zooad B gtrai z^ao IMOZJ 5is 91S 'U3Z qn| sra ijs O§9tt[OAS. pj9iras rojp-edAzjd B^Q -Apo^ feufoMpod o oM^zpoAvod o^jsoz 9UoonzaAM. o^isoz oo 'oS9i S-BZ np9is9izp -BJ^ -BfBisoz BtioiMOti oizpfezjAM. 'grap^ds i^sar 'gzotu oo 'soo guozs 9is 5is 03 sz fóuqopod ^ i 9UIAS. ^z uo i3pi3iM.odpo giuz z AtrezfeiM.oqoz giAsps^^As. uo '5is •BOTywn s^z oSg^tG -n^dSisAM. z AqAp§ -oqoz 'BZ łS9f AuBz^^n 'Apo^zs pmzop soi5[ 9Z qnj 9uoonzjAA\ o^isoz soo 'orarep •B^zsgiui uiAao^ M oą\e 'o§9i9feu o<\\-e 'o§9Us^Av o§9f oqp2 '9ZJi9id va z 'U9j 9?5[1BX *l 'oSgofezp^s niU9iums •euzsrąs giM^ads fgj A\ Sis T3pAAV ^^ 'pso^osA^ fej M 5ai35i 9is9iuod i n5jd9isAAV z AqAp§ -%et Au^z%iAvoqoz uo łS9f zi 'sts dzoną na okręcie, w zajeździe lub stajni, jeśli tylko nie j to jego występek, lecz któregoś z tych, za pomocą któr prowadzi okręt, zajazd lub stajnię. Ponieważ bowi nie z zaciągnięcia zostało ustanowione powództwo pr ciwko niemu, a jednocześnie w pewnej mierze ponosi winę dlatego, że przyjmuje do pracy złych ludzi, uważa przeto, iż jest on zobowiązany jak gdyby z występ] W tych zaś wypadkach przysługuje powództwo z nawią: niem do faktu, które daje się także spadkobiercy, le przeciwko spadkobiercy ono nie przysługuje. VI ,/ O POSTĘPOWANIACH I POWÓDZTWACH 38 Pozostaje, byśmy pomówili o postępowaniach (i) f -wództwach. Powództwo zaś jest niczym innym, jak prawe sądowego dochodzenia tego, co się należy. 1. Najogólniejszy podział wszystkich powództw, : pomocą których przedstawia się do rozstrzygnięcia wszelk spory sędziom lub znawcom, sprowadza się do dwóch rodź jów: bowiem albo są one powództwami względem rzeczy albo względem osoby **. 39 Albowiem ktoś procesuje s albo z tym, kto jest wobec niego zobowiązany albo z z, ciągnięcia (zobowiązania), albo z występku, i w tym w padku dawane są powództwa względem osoby, za pomo< których zmierza (do wykazania), że przeciwnik powinU dać albo dać - uczynić, czy też formułuje powództw względem osoby w inny sposób; albo też procesuje s: z tym, kto z żadnego tytułu prawnego nie jest w stosunk do niego zobowiązany, jednak toczy z nim spór o jaką rzecz. W tym wypadku dawane są powództwa względer * actio in rem. ** actio in personam. 234 o do której Titius twierdzi, że należy do niego, a posiadacz >owiada, że to on jest właścicielem, powództwo jest wzglę-em rzeczy. 2. Również jeśli procesuje się o to, że ma awo użytkowania, na przykład gruntu lub budynków, bo prawo przechodu lub przegonu przez grunt sąsiedni b przeprowadzenia wodociągu z gruntu sąsiedniego, owództwo jest względem rzeczy. Tegoż rodzaju jest po-ództwo dotyczące służebności gruntów miejskich, na zykład jeśli ktoś toczy spór o to, że ma prawo wzniesienia yższego swojego (budynku) czy (prawo) widoku, albo awo wysunięcia (budynku ponad grunt sąsiedni), albo rawo wpuszczenia (belki) w budynek sąsiedni. Z drugiej rony także co do użytkowania i służebności gruntów icjskich, a również i miejskich, dawane są też powództwa, edy ktoś twierdzi, że przeciwnik nie ma prawa użytko-ania, przechodu i przegonu lub przeprowadzenia wodo-ągu, a także wzniesienia wyższego (budynku), prawa idoku, wysunięcia (budynku), wpuszczenia (belki). Te owództwa także są względem rzeczy, ale przeczące. ego rodzaju powództw nie daje się w sporach dotyczą-ych rzeczy materialnych, albowiem w nich występuje roszczeniem ten, kto nie posiada, temu zaś, kto posiada, e jest udzielane powództwo, za pomocą którego mógłby aprzeczać, iż rzecz należy do powoda. Oczywiście, w jedyni wypadku ten, kto posiada, niemniej otrzymuje stano-isko powoda, jak to w obszerniejszych księgach Digestów osobniej się okaże. 3. Lecz te powództwa, o których spomnieliśmy, i do nich podobne, wywodzą się z przy-ryn ustawowych i prawa obywatelskiego. Są zaś także me, które pretor ma przygotowane na podstawie swej rysdykcji, zarówno względem rzeczy, jak i względem sób, które same także muszą zostać zilustrowane przy-adami. Oto pretor częstokroć pozwala w ten sposób ystępować z powództwem względem rzeczy, że powód będzie twierdzić, iż nabył przez zasiedzenie coś, cze. zasiedział, albo odwrotnie, że posiadacz będzie twie iż jego przeciwnik nie nabył przez zasiedzenie tego, < siedział. 4. Albowiem jeśli komuś z uznanej przez f przyczyny jakaś rzecz została wydana, na przykład z t kupna albo darowizny, albo posagu, albo zapisów, nie stał się jeszcze jej właścicielem, to jeżeli posiadan rzeczy przypadkowo traci, nie ma żadnego bezpośredi powództwa względem rzeczy dla dochodzenia tej rzt ponieważ powództwa prawa obywatelskiego udzielan tylko dla dochodzenia swej własności. Lecz ponie oczywiście było bardzo przykre, że w tym wypadku nie powództwa, z,ostało obmyślone przez pretora powodzi w którym ten, kto utracił posiadanie, twierdzi, że tę n zasiedział i dlatego występuje z roszczeniem, iż rzecz jego. To powództwo nazywa się publicjańskim, ponie\ zostało po raz pierwszy zamieszczone w edykcie pr, pretora Publiciusa. 5. Znowu na odwrót, jeśli ktoś nieob ny ze względu na sprawy państwa lub będący w mc wrogów zasiedział rzecz tego, kto znajduje się w kraj wtedy gdy posiadacz przestaje być nieobecny ze wzglęc na sprawy państwa, unieważniwszy zasiedzenie pozwą się właścicielowi w ciągu roku domagać się jej, to jest dom; gać się w ten sposób, że twierdzi, iż posiadacz nie zasie dział rzeczy i dlatego rzecz jest własnością powoda. Tei rodzaj powództwa i w niektórych innych wypadkacl przyznaje pretor powodowany względami słuszności, jal to można spostrzec w obszerniejszym tomie Digestów lul Pandektów. 6. Także jeśli ktoś dla oszukania wierzycieli rzecz swoją komuś wydaje, wierzycielom, po objęciu w posiadanie jego majątku na podstawie decyzji namiestnika prowincji, unieważniwszy wydanie rzeczy, pozwala się domagać tej rzeczy, to jest twierdzić, że tej rzeczy nie wydano, a tym samym pozostała ona w majątku dłużnika. 7. Również powództwo serwiańskie i niby serwiańskie, 236 MU111 AdO JCOl. tL7, tiCL JJ zastawów i hipotek. Między zastawem zaś i hipoteką, jeśli diodzi o powództwo hipoteczne, nie ma żadnej różnicy. Albowiem każda rzecz, co do której jest między wierzycielem a dłużnikiem umówione, że będzie zabezpieczała iług, objęta jest każdą z tych dwóch nazw. Ale pod innymi względami jest różnica. Albowiem powiadamy, że właściwie objęta jest nazwą zastawu ta rzecz, która jednocześnie iest wydawana wierzycielowi, szczególnie jeśli jest ruchoma. 3 tej zaś, którą jest obciążona na podstawie samej umowy, jeż wydania, mówimy, że właściwie objęta jest nazwą hipoteki. 8. Pretor ma także wprowadzone na podstawie swej lurysdykcji powództwa względem osoby. Na przykład powództwo co do zapłaty nieformalnie przyrzeczonej sumy pieniężnej *, do którego wydaje się być podobne powództwo z tytułu nieformalnego przyrzeczenia zapłaty cudzego' iługu przez bankiera. Lecz na podstawie naszej konstytucji, nawet jeśliby to ostatnie powództwo zawierało coś 3 szerszym zakresie, wszystko to zostało włączone do powództwa o zapłatę nieformalnie przyrzeczonej sumy pieniężnej, a tamto powództwo zostało uznane za zbędne i mocą naszej konstytucji usunięte z naszych praw. Także pretor wprowadził powództwo co do majątku oddanego do swobodnego zarządu niewolnikom i synom podległym wła-izy ojcowskiej ** oraz powództwo, w którym chodzi o to, ;zy powód przysiągł - i wiele innych. 9. Z powództwem saś co do zapłaty nieformalnie przyrzeczonej sumy pie-liężnej występuje się przeciwko wszystkim tym, którzy * actio de pecunia constituta. ** actio de peculio. 237 przyrzekli, że zapłacą swój dług lub za innego, oczyw jeśli nie miało miejsca żadne formalne przyrzeczi Inaczej bowiem, jeśli przyrzekli odbierającemu przyrze nie formalne, są zobowiązani według prawa obywatels go. 10. Powództwa zaś co do majątku oddanego do s bodnego zarządu przeciwko ojcu lub właścicielowi W] wadził pretor dlatego, ponieważ, choć z mocy samego j wa nie odpowiadają ze zobowiązań zaciągniętych pi podległych ich władzy zstępnych lub niewolników, słus jest jednak, aby odpowiadali oni do wysokości mająi oddanego do swobodnego zarządu, ponieważ jest on nie ko majątkiem zstępnych obojga płci, będących pod włac ojcowską, a także niewolników. 11. Również jeśli ktoś żądanie przeciwnika przysiągł, że należą się mu pieniądz których się domagał, a które nie zostały mu uiszczone, j; najsłuszniej przyznaje mu pretor takie powództwo, ; pomocą którego bada się nie to, czy mu się należą pieni dze, lecz czy złożył przysięgę. 12. Na podstawie swej jury dykcji wprowadził także pretor bardzo wiele powództ karnych. Na przykład przeciwko temu, kto coś w tablic jego edyktu przerobił i przeciw temu, kto patrona lu wstępnego pozwał przed pretora, a o zezwolenie na to ni poprosił. Także przeciwko temu, kto siłą uprowadź; osobę wezwaną do stawienia się przed pretorem albc przeciw temu, wskutek czyjego podstępu inny ją uprowadza i niezliczone inne. 13. Powództwa wstępne * uważa się za powództwa względem rzeczy. Takimi są te, za pomocą których bada się, czy ktoś jest człowiekiem wolnym, albo czy jest wyzwoleńcem, albo o uznanie dziecka. Tylko jedno z nich, za pomocą którego bada się, czy ktoś jest wolny, oparte jest na ustawie. Inne czerpią swą treść z jurysdykcji samego pretora. 14. 41 Przy takim więc rozróżnieniu powództw jest pewne, że powód nie może domagać * actiones praeiudiciales. 238 się swojej rzeczy od drugiego w taki sposób: "Jeżeli okaże się, że powinien on dać", ani bowiem to, co jest powoda, nie powinno być mu dane, ponieważ oczywiście rozumie się, że daje się komuś to, co jest dawane tak, by stało się jego, ani też rzecz, która już jest (rzeczą) powoda, nie może stać się bardziej jego. Wyraźnie z nienawiści do złodziei, by odpowiadali oni w większym stopniu z większej liczby nowództw, podjęto decyzję, że poza grzywną w (wysokości) oodwójnej lub poczwórnej (wartości rzeczy), dla odebrania rzeczy (od nich) złodzieje winni odpowiadać także z takiego powództwa: "Jeżeli okaże się, że powinni oni dać", choć Jest także (i) przeciwko nim takie powództwo względem rzeczy, za pomocą którego ktoś zmierza (do wykazania), Iż rzecz jest jego. 15.42 Nazywamy zaś powództwa oto wzglę-iem rzeczy (powództwami z) oznajmnieniem władztwa, względem osoby zaś powództwa, przez które zmierza się (do wykazania), że coś powinno być dane, uczynione - (powództwami) z zapowiedzeniem. ,,43 Zapowiadać" bowiem znaczy w dawnym języku "powiadamiać z góry". M Teraz wzywamy (powództwem z) zapowiedzeniem niewłaściwie (takie) powództwo względem osoby, przez które powód zmierza (do wykazania), że coś powinno być mu dane, : tego bowiem tytułu nie ma obecnie żadnego powiadomienia r góry. 16. 4S Następny podział jest ten, że niektóre powództwa >ą przygotowane dla dochodzenia rzeczy, niektóre dla iochodzenia grzywny, a niektóre są mieszane. 17. 46 Dla iochodzenia rzeczy przygotowane są wszystkie powództwa względem rzeczy, z powództw zaś, które są względem osoby, :e, które się rodzą z zaciągnięcia (zobowiązania), wydają iię być prawie wszystkie przygotowane dla dochodzenia •zeczy. Na przykład te, za pomocą których powód domaga iię pieniędzy danych jako pożyczka lub będących przedmio-em formalnego przyrzeczenia, a także powództwa z tytułu iżyczenia, przechowania, zlecenia, spółki, kupna-sprzeda- 239 ży, dania i przyjęcia w najem. Oczywiście, jeśli wyst^ się z powództwem z tego tytułu, że coś zostało dań przechowanie z powodu rozruchów, pożaru, zawaleni budynku lub rozbicia .się okrętu, pretor udziela pow twa o podwójną wartość, jeśli tylko pozywa się sam osobę, u której złożono rzecz na przechowanie, albc jego spadkobiercę, który dopuścił się podstępu. W wypadku jest to powództwo mieszane. 18. Z powóc rodzących się z występku jedne przygotowane są tylko dochodzenia grzywny, drugie dla dochodzenia zaró grzywny, jak i rzeczy i dlatego są mieszane. 47 T grzywny dochodzi się za pomocą powództwa z tytułu dzieży. Czy to bowiem chodzi o poczwórną wartość ] kradzieży jawnej, czy o podwójną przy kradzieży nieja\ chodzi o samą grzywnę, albowiem powód dochodzi są rzeczy za pomocą osobnego powództwa, to jest występi z roszczeniem, iż rzecz jest jego, bez względu na to, cz rzecz posiada sam złodziej, czy ktokolwiek inny. Pona jest przeciw złodziejowi także powództwo z zapowiedzen dotyczące rzeczy. 19. Powództwo z zabrania dóbr przem jest mieszane, ponieważ dochodzenie rzeczy zawarte w wartości poczwórnej, sama zaś grzywna jest w potrój wartości. 48 Ale także powództwo z ustawy Aąuilia co szkody jest mieszane, nie tylko wtedy, gdy przeciwko przeczającemu roszczeniu występuje się o wartość podw na, lecz czasem także jeśli ktoś występuje o wartość pc dynczą. Na przykład jeśli ktoś zabił niewolnika chronw lub jednookiego, który w tym roku nie był dotkni kalectwem i miał dużą wartość, na tyle go się zasądza, ten niewolnik był wart najwięcej w tym roku, zgod z już podanym rozróżnieniem. Także mieszane jest \ wództwo przeciwko tym, którzy to, co świętym kościołi lub innym miejscem czcigodnym zostało pozostawić z tytułu zapisu lub rozrządzenia powierniczego, dać zw kali dotąd, aż zostali pozwani do sądu. Wtedy bowk 240 nuszą dać samą rzecz lub pieniądze, które zostały zostawione oraz drugie tyle z tytułu grzywny i dlatego dokonuje ię zasądzenia ich na wartość podwójną. 20. Pewne powództwa uważa się za mające mieszaną jodstawę, gdyż są zarówno względem rzeczy jak i względem jsoby. Takim jest powództwo o podział spadku, które przysługuje współspadkobiercom co do podziału spadku. Również powództwo o podział współwłasności, które dawane jest tym, co mają coś wspólnie, aby to zostało podzielone. Także powództwo o ustalenie granic, które ma zastosowanie w sporze między tymi, którzy mają sąsiadujące grunty. W tych trzech postępowaniach pozwala się sędziemu przysądzić, według dobra i słuszności, rzecz któremuś z procesujących się, a jeśli udział jednego wydaje się przeważać, zasądzić go nawzajem na zapłacenie drugiemu pewnej sumy pieniędzy. 21. Wszystkie zaś powództwa są pomyślane albo w pojedynczej, albo w podwójnej, albo w potrójnej, albo w poczwórnej wartości, dalej zaś żadne powództwo nie sięga. 22. Z roszczeniem o pojedynczą wartość występuje się na przykład z tytułu formalnego przyrzeczenia, dania pożyczki, kupna-sprzedaży, dania i przyjęcia w najem, zlecenia i wreszcie z wielu innych przyczyn. 23. Z roszczeniem o podwójną wartość występujemy na przykład z tytułu kradzieży niejawnej, bezprawnej szkody - na podstawie ustawy Aąuilia i niektórych wypadków przechowania. Także z tytułu zgorszenia niewolnika, które to powództwo przysługuje przeciwko temu, za którego zachętą lub radą cudzy niewolnik uciekł albo stał się nieposłuszny wobec swego właściciela albo zaczął żyć rozwiąźle, albo wreszcie stał się pod jakimkolwiek względem gorszy (przy tym powództwie przeprowadza się wycenę także tych rzeczy, które niewolnik uciekając zabrał). Także z tytułu zapisu, który został zostawiony miejscom czcigodnym - zgodnie z tym, co wyżej powiedzieliśmy. 24. O potrójną wartość 16 - Instytucje. Justynlana 241 zaś - gdy ktoś podaje w pozwie wartość przedm sporu większą niż prawdziwa, aby z tej przyczyny wo to jest wykonawcy procesowi, wymagali większej si z tytułu należnego im wynagrodzenia. Wtedy bow pozwany może uzyskać od powoda potrójną wart wskutek tego poniesionej szkody, a do tej potrójnej wai ści i pojedyncza wartość szkody jest wliczona. Wprowad; to nasza konstytucja, jaśniejąca w naszym kodek; z której niewątpliwie wynika ustawowe powództwo z : powiedzeniem. 25. Powództwo o poczwórną warte przysługuje na przykład z tytułu kradzieży jawnej, a tai tego, co zostało dokonane pod wpływem bojaźni i co i tych pieniędzy, które dano po to, aby ten, komu się daje, dla złośliwości dokonał lub nie dokonał z kimś pe' nej czynności. Także z konstytucji naszej się wywodzi ust wowe powództwo z zapowiedzeniem, nakładające zasądź nie w poczwórnej wysokości na tych wykonawców proa sowych, którzy żądają od pozwanych czegokolwiek sprzf cznego z postanowieniem naszej konstytucji. 26. Ale pc wództwo z tytułu kradzieży niejawnej i powództwo z tytuł zgorszenia niewolnika tym się różnią od innych, o któryc] mówimy, że te powództwa w każdym wypadku są o pod wojną wartość. Tamte zaś, to jest z tytułu szkody na pod stawie ustawy Aquilia i niekiedy z tytułu przechowania; ulegają podwojeniu w wypadku zaprzeczenia roszczenia, bowiem w stosunku do uznającego roszczenie dawane są o pojedynczą wartość. Jednakże powództwa, dotyczące tego, co zostało zostawione miejscom czcigodnym, ulegają podwojeniu nie tylko w wypadku zaprzeczenia roszczenia, lecz także gdy ktoś zwleka z uiszczeniem tego, co zostało zostawione, dotąd, aż zostaje pozwany z rtakazu naszych urzędników. W stosunku do uznającego roszczenie i uiszczającego należność zanim zostanie pozwany z nakazu urzędników daje się powództwo o pojedynczą wartość. 27. Także powództwo z tytułu tego, co zostało dokonane 242 pod wpływem bojaźni, od innych, o których mówimy, tym się różni, że w jego naturze milcząco zawarte jest to, że pozwany, który na rozkaz sędziego rzecz samą powodowi zwraca, powinien zostać uwolniony. W innych wypadkach tak nie jest, bowiem zawsze zostaje zasądzony na poczwórną wartość, jak to się dzieje przy powództwie z tytułu kradzieży jawnej. 28. Spośród powództw zaś niektóre są powództwami dobrej wiary, a niektóre powództwami ścisłego prawa. 19 Powództwa dobrej wiary są te: z kupna (i) sprzedaży, iddania (i) przyjęcia w najem, prowadzenia (cudzych) ipraw, zlecenia, oddania na przechowanie, spółki, opieki, iżyczenia, zastawu, podziału spadku, podziału współwłas-lości, (powództwo) za pomocą przepisanych słów, które laje się co do dania na sprzedaż rzeczy oszacowanej; akże to, które przysługuje z tytułu zamiany i powództwo > wydanie spadku. Aż dotąd nie było pewne, czy to ostatnie iowództwo należy zaliczyć do powództw dobrej wiary, ;zy też nie, jednakże nasza konstytucja wyraźnie zastrzeg-a, że jest ono powództwem dobrej wiary. 29. Powództwo > zwrot posagu żony także należało dawniej do powództw lobrej wiary, lecz gdy ustaliliśmy, że powództwo z tytułu ormalnego przyrzeczenia jest korzystniejsze, całe prawo, tóre dawniej dotyczyło posagu żony, z wieloma podziałali przenieśliśmy do powództwa z tytułu formalnego przy-zeczenia, udzielanego dla domagania się zwrotu posagów, lusznie znosząc powództwo o zwrot posagu żony przez 'prowadzenie zamiast niego powództwa z tytułu formal-ego przyrzeczenia, które co do domagania się zwrotu osagu w takim stopniu przybrało charakter powództwa obrej wiary, że będzie powództwem dobrej wiary. Ale my aliśmy także żonie milczącą hipotekę: uznaliśmy, że co a hipotek ma mieć pierwszeństwo przed innymi wierzył elami kobieta wtedy, kiedy ona sama występuje z roszcze-:em o zwrot swego posagu, bo to zabezpieczenie wprowa- 243 l dziliśmy wyłącznie dla niej. 30. 50 Przy powództw; dobrej wiary uważa się, że sędziom wolno jest wed; swobodnego uznania ocenić stosownie do zasad dol i słuszności, ile należy oddać powodowi. W tym zawit się także to, że jeśli coś powinien wzajemnie świadczyć j wód, po potrąceniu należy na uiszczenie reszty zasad od tego, z kim przeprowadzony zosta! spór. Lecz taŁ i przy powództwach ścisłego prawa na podstawie reskryp boskiego Marka zostało wprowadzone potrącenie za p mocą przeciwstawienia zarzutu podstępu. Jednakże nas konstytucja te potrącenia, które wyraźnie oparte są : prawie, w szerszej mierze wprowadziła, tak że roszczeń z mocy samego prawa ulegają zmniejszeniu, czy to względem rzeczy, czy względem osoby, czy jakiekolwis inne, jedynie z wyjątkiem powództwa z tytułu przechow nią, co do którego uznaliśmy, że przeciwstawianie czegi z tytułu potrącenia jest bardzo nieuczciwe, by ktoś pc pretekstem potrącenia nie był oszukańczo pozbawior prawa domagania się rzeczy złożonych na przechowani 31. Ponadto nazywamy pewne powództwa upoważniaj; cymi sędziego do oceny *, to jest zależnymi od uznania s< dziego, przy których tylko jeśli ten, z którym toczy si spór, nie zaspokoi według uznania sędziego roszczeni powoda - na przykład przez to, że zwróci rzecz, albo j okaże, albo wyda niewolnika z tytułu występku - powi nien zostać zasądzony. Lecz takie powództwa bywaj i względem rzeczy, i względem osoby. Względem rzeczj jak na przykład powództwo publicjańskie, powództwi serwiańskie dotyczące rzeczy dzierżawcy, niby serwiańskie które zwie się także hipotecznym; względem osoby - n; przykład powództwo, za pomocą którego występuje si< z tytułu tego, co zostało dokonane pod wpływem bojaźn lub za sprawą złośliwego podstępu, a także powództwo actiones arbitrariae. 244 jowćdztwach pozwala się sędziemu według zasad dobra słuszności ocenić zgodnie z naturą rozpatrywanej sprawy, w jaki sposób należy zaspokoić roszczenie powoda. 32. 51 Sędzia zaś powinien troszczyć się, aby wszelkim sposobem, w tej mierze, w jakiej jest to dla niego możliwe, wydał wyrok opiewający na ściśle określoną sumę pieniężną lub określoną rzecz, nawet jeśli toczy się przed nim sprawa dotycząca ilości nie określonej ściśle.' 33. 52 Jeśli ktoś występując z powództwem w twierdzeniu (formuły) zamieścił więcej, niż mu się należy, sprawa upadała, to jest przegrywał sprawę i niełatwo następowało przywrócenie przez pretora do stanu poprzedniego, chyba że nie miał jeszcze ukończonych lat dwudziestu pięciu. Wtedy bowiem, tak jak w innych wypadkach, po zbadaniu sprawy, jeśli błąd został popełniony przez młodość, przychodzono z pomocą, tak i w tym wypadku zwykle otrzymywał pomoc. Oczywiście, jeśli zdarzyła się tak poważna przyczyn?, usprawiedliwionego błędu, że ktoś najbardziej pewny mógł się omylić, przychodzono z pomocą nawet mającym więcej niż dwadzieścia pięć lat. Na przykład jeśli ktoś zażądał całego zapisu, a potem zostały przedłożone kodycyle, którymi albo zapis został w części odwołany, albo dano zapisy jakimś innym osobom, co sprawiło, iż żądający wydawał się domagać więcej niż trzech czwartych majątku spadkowego, do których na podstawie ustawy Falcidia zapisy uległy zmniejszeniu. 33a. 53 Żąda się zaś za dużo w czworaki sposób: co do rzeczy, co do czasu, co do miejsca, co do podstawy. Co do rzeczy, na przykład, jeśliby ktoś zamiast dziesięciu aureusów, które by mu się należały, domagał się dwudziestu, albo jeśliby ten, czyją (własnością) jest rzecz w części, twierdził.,, że jest ona jego własnością cała, albo w części większej, 33J>.54 Co do czasu, 245 na przykład, jeśliby ktoś wystąpił z żądaniem przed ter mim lub (ziszczeniem się) warunku. Albowiem tak jak ten, k płaci później, niż powinien zapłacić, uważany jest za p] cącego za mało, z tego samego powodu ten, kto domaga s przedwcześnie, uważany jest za domagającego się za duż 33c. B5 Co do miejsca żąda się za dużo, na przykład, g( ktoś tego, co objęte było formalnym przyrzeczeniem, . zostanie mu dane w określonym miejscu, dochodzi w inny. miejscu, bez wspomnienia o tym miejscu, w którym mi otrzymać świadczenie na podstawie formalnego przyrzi czenia: powiedzmy, jeśliby ten, kto odebrał takie formalr przyrzeczenie: "Czy przyrzekasz uroczyście dać w Efezie?' twierdził po prostu, że powinno być mu dane w Rzymu Dlatego zaś uważany jest za domagającego się za duże ponieważ korzyść, jaką miałby dający przyrzeczenie gdyby uiścił świadczenie w Efezie, odbiera mu przez be2 względne sformułowanie roszczenia. Z tego powodu doma gającemu się świadczenia w innym miejscu obiecuje si powództwo upoważniające sędziego do oceny, w któryn oczywiście bierze się pod uwagę korzyść, którą miałb] dający przyrzeczenie, gdyby uiścił świadczenie w umówio nym miejscu. Ta korzyść najczęściej trafia się przy towarach, jak na przykład wino, oliwa i zboże, które w różnych miejscach różne mają ceny, ale także i pieniądze nie wszędzie pożyczane są na ten sam procent. Jeśli jednak ktoś .domaga się świadczenia w Efezie, to jest domaga się go w tym miejscu, co do świadczenia w którym odebrał formalne przyrzeczenie, prawidłowo występuje za pomocą bezwzględnego roszczenia. Wskazuje na to także pretor, oczywiście dlatego, że zachowana jest dla tego, kto dał przyrzeczenie, korzyść uiszczenia świadczenia w tym miejscu. 33d. Ten zaś, kogo uważa się za żądającego za dużo co do miejsca zbliżony jest do tego, kto domaga się za dużo co do podstawy. 56 Na przykład, jeśliby ktoś oto odebral od ciebie takie przyrzeczenie formalne: "Czy przyrzekasz 246 -oisgraod Apo^zs-fopugzsM. OSOJJBM feufoj;od mi EiugzpfesEz 9nreuo>[op Z9zjd 'fózAM. ArasipizpgtMod ypf 'oj 5is sz:re5[ loirepfczBZ Azalii 5is zra feoaiM ąosods Atrai AS. qnj psoji op oo' SBZ Aqijs9f "Buousz p&iured fep>[soq ifon^suo5[ M 5is iMpui 'oiMotreisod •eąszaj oo 'orrepfez^z yCzspu 5ts zra ' fooSiM ns^zo op oo o5iAV AqtjS9f "Biuazoiu^aSo nj ^izpT3/v\ -oadM •BZS^BU ZBJO miousz •BfonłXisuo>[ s^z niaioj -foiuM^p 9xreAvosois o^q oj zogq 'agg 'gzszoap łS9f oo 'o; ?ćzypviMs jsdf fdiM}vf 9iu9zo9ZjAzjd nragofefep zi Liez.repz 5is o^sszo Xq2^pot[3 "Bpfez ugpo 9is o§9zo 'oj zra oSguui soo 0X20 -p^iMs o|Aq oupAS. •eni9Z09ZjLzjd oSgu^uuoj yioota z nuiaa -9J5i 'oSaofcfejpzjjfzjd naoqA\v ^AVBJd •BiAveqzod zBMsiuod 'Azg^u 5is ziu fooSiM 5is oSgofefeSBtnop •BZ issf Au^z^Mn 'fst^sKj^ł psouipSdzozs M ppbz (D) 'wsoujpSo M. fand -md op 03 dupnuoj diudzoazAttzjd oą[v 'oSoi^su-edui^ miiM losou^oSgzozs M 5is iBSBtnop B 'psoujpSo AV ^UIAV op oo guiEUnoj 3ni9Z09ZjXzjd oq|'B 'asni/yijs psoui9§9zozs M Sis łoSmuop (v) 'psouipSo M nyiujoMdiu op 03 dujmujo/ oSguptujoj o§9U'Bjq3po fepsgjj z srapoSz ui9iU9Zozsoj[ z fBA\ -odSjsAM jsgf oj 'Mosngan^e osissizp oq^e •esnąops 5[ru^OM -9IU AUBp oAq nUI U3lUlAVOd ZI '|lZpJ9IA\l ppMOd UlXjOł>( M 'oMjzp9A\od 9i5fBi otreAvep n^p-sd^ tupi^ł AV npoMod o§3} z -^zsioS - s^z •e^niAuoazjd 'fezsds^ Sfo^niAs ^MS tuAzo qosods U9ł AV i nioqAw oAvejd iA\o5[raAVp9Zjd •BJ9iqpo -9zaAzad op niugzoszaAzjd uiAujmujoj nfezpoi o§9j Xzjd z^/wgiuod 'oznp BZ o§9ofefB§Braop BZ łS9f AirezBAm oSgjBjo l(udzopvms) z oSaupdf źis pSmuop diudźfsou D nej przez tego, przeciw komu wystąpiono z roszczenier 34. Jeśliby w twierdzeniu powód żądał mniej, niż się rr należy, na przykład jeśli, gdy mu się należy dziesięć, twie dzi, że należy mu dać pięć, albo podczas gdy cały grui jest jego, występuje z roszczeniem, że połowa gruntu je: jego, działa bez ryzyka, bowiem na podstawie konstytuc boskiej pamięci Zenona sędzia niemniej jednak zasad; przeciwnika w tymże procesie na pozostałość należneg świadczenia. 35. a7 Jeśliby ktoś dochodził jednego za drugit przyjęto, że nic mu nie zagraża, bo pozwalamy mu w tymż procesie, po odkryciu prawdy, omyłkę swoją poprawić Na przykład, jeśliby ten, kto powinien żądać niewolniki Stichusa, zażądał Erosa; albo jeśliby ktoś (w formule, twierdził, że (coś) powinno być mu dane z testamentu komu się należało z formalnego przyrzeczenia. 36. Są ponadto pewne powództwa, za pomocą którycfi dochodzimy nie w całości tego, co nam się należy, lec? uzyskujemy albo całość, albo mniej. Oto, na przykład, jeśli występujemy z roszczeniem dotyczącym majątku oddanego do swobodnego zarządu synowi lub niewolnikowi, albowiem jeśli w tym majątku będzie nie mniej niż tyle, ile się domagamy, ojciec lub właściciel będzie zasądzony na uiszczenie całości, jeśli zaś znajdzie się mniej, na tyle zasądza sędzia, ile będzie w majątku oddanym do swobodnego zarządu. Jak należy pojmować majątek oddany do swobodnego zarządu, wyłożymy we właściwym miejscu. 37. Także jeśli żona prowadzi proces o zwrot posagu, przyjęto, że należy zasądzić męża na tyle, ile może świadczyć, to jest na ile pozwalają jego możliwości majątkowe. Tak więc, jeśli jego możliwości majątkowe odpowiadają wielkości posagu, zasądzany jest na uiszczenie całości. Jeśli są mniejsze - na tyle, ile może świadczyć. Roszczenie o zwrot posagu ulega także zmniejszeniu wskutek zatrzymania, albowiem mężowi wolno jest dokonać zatrzymania z powodu wydatków związanych z rzeczami posagowymi, 248 )trzyma nie więcej niż to, co jego przeciwnik może uiścić. Po samo się dzieje, gdy ktoś jest pozwany z tytułu dokonanej >rzez siebie darowizny. 39. 58 Przeciwstawiane zaś potrą-;enia najczęściej sprawiają to, że ktoś uzyskuje mniej, liż mu się należało. Albowiem według dobra i słuszności, 'o uwzględnieniu tego, co na tej samej podstawie powinien yzajemnie świadczyć powód, (należy) resztę zasądzić od ego, z kim przeprowadzony zostal spór, jak to już zostało iowiedziane. 40. Także jeśli ten, kto odstąpił swój majątek wierzycielom, potem coś by nabył, tak że miałby odpowied-lie środki na zaspokojenie wierzycieli, wierzyciele na nowo nogą wystąpić przeciwko niemu tylko o to, ile może świad-zyć. Byłoby bowiem nieludzkie wyzutego ze swego majątku asądzać na całość. VII CO NAZYWA SIĘ CZYNNOŚCIĄ DOKONANĄ Z TYM, KTO JEST POD CUDZĄ WŁADZĄ 59 Ponieważ jednak uprzednio wzmiankowaliśmy o powódz-wie, z jakim występuje się ze względu na majątek oddany ynom (podległym wladzy ojca) i niewolnikom do swobod-ego zarządu, trzeba, byśmy dali bardziej szczegółowe ńadomości o tym powództwie i o innych, jakich zwykło się dzieląc z powodu takich (osób) przeciwko ich wstępnym Ibo właścicielom. Ponieważ zaś, czy to gdy czynność doko-ywana jest z niewolnikami, czy to gdy dokonywana jest tymi, którzy są pod władzą wstępnego, stosowane są >rawie te same prawa, aby rozstrząsanie nie było rozwle- 249 kłe, omówienie nasze skierujemy na • osobę niewolni i właściciela, rozumiejąc to samo także co do zstępny oraz wstępnych, pod których władzą się znajdują. Albowk jeśli co do tych ostatnich coś szczególnego ma zastosow nie, osobno to przedstawimy. 1. 60 A więc, jeżeli czynność zostanie dokonana z niewc nikiem z polecenia właściciela, pretor przyrzeka powództw przeciwko 'właścicielowi co do całości,'oczywiście, poniew (ten), kto zaciąga zobowiązanie w taki sposób, wydaje s polegać na rzetelności właściciela. 2. 61Z tego samego pow du pretor przyrzeka dwa inne powództwa co do całośi .z których jedno nazywa się powództwem skierowany przeciw przedsiębiorcy morskiemu *, a drugie - wynik jącym z powierzenia kierownictwa **. Powództwo skier wane przeciw przedsiębiorcy morskiemu ma zastosowań wtedy, gdy ktoś postawił swego niewolnika na czele (załóg statku jako starszego i dlatego zostanie z nim zawar jakaś czynność. Dlatego zaś to powództwo nazywa się ski rowane przeciwko przedsiębiorcy morskiemu, poniewi przedsiębiorcą morskim zwie się ten, do kogo wpływ codzienny zarobek (z ruchu) statku. Powództwo wynikająi z powierzenia kierownictwa ma zastosowanie wtedy, gdy kto przypuśćmy, postawił niewolnika (jako przełożonego) nc, sklepem albo jakimkolwiek przedsiębiorstwem i zostai z nim zawarta jakaś (czynność) z powodu tego interesi nad jakim został postawiony. Dlatego zaś nazywa się wyniki jącym z powierzenia kierownictwa, ponieważ ci, którzy s stawiani (jako przełożeni) nad przedsiębiorstwami, zwą si kierownikami. 2a. Jednakże tych dwóch powództw pretc udziela także w wypadku, jeśli ktoś człowieka wołneg ,albo cudzego niewolnika postawił jako starszego nad okrę tem lub sklepem, albo jakimkolwiek innym przedsiębioi * actio esercitoria. ** actio institoria. tanie z nim zawarta co do tego jakaś (czynność), pretor formułuje prawo w taki sposób, że cokolwiek będzie pomiędzy tymi rzeczami do sprzedania, co zostanie za to przyjęte, to powinno zostać rozdzielone proporcjonalnie pomiędzy właściciela, jeśli będzie się coś jemu należało, oraz innych wierzycieli. A ponieważ samemu właścicielowi pozwala dokonać rozdziału, jeśliby któryś z wierzycieli się skarżył, że przydzielono mu mniej, niżby się należało, przyrzeka mu to powództwo, które nazywa się (powództwem) o dopel-nienie przypadającej części. 4. 6S Prócz tego wprowadzone zostało powództwo ze względu na majątek oddany do swobodnego zarządu oraz na to, co zostało obrócone na korzyść właściciela *•*. Tak więc, chociażby czynność została dokonana bez zgody właściciela, jednakże jeśli coś zostało obrócone na jego korzyść, musi to świadczyć w całości. Jeśli zaś nic nie zostało obrócone na jego korzyść, musi świadczyć tylko do takiej wysokości, do jakiej sięga majątek oddany do swobodnego zarządu. 4a. Uważa się zaś za obrócone na korzyść właściciela wszystko to, co w jego interesie niewolnik z konieczności wydał, na przykład jeśli zaciągnąwszy pożyczkę wypłacił pieniądze jego wierzycielowi, albo walące się budynki opatrzył podporami, albo kupił zboże dla domowników, albo nawet jeśli grunt lub jakąkolwiek inną rzecz koniecznie potrzebną zakupił. 4b. Tak więc jeśli, przypuśćmy, z dziesięciu aureusów, które niewolnik twój dostał od Titiusa jako pożyczkę, * actio tributoria. ** actio de peculio et de in rem verso. 251 zapłacił twemu wierzycielowi pięć aureusów, pożosi zaś pięć aureusów w jakikolwiek sposób zużył, ty na pierwsze pięć w całości powinieneś zostać zasądzo co do drugich zaś pięciu na tyle jedynie, ile będzie w maj ku oddanym do swobodnego zarządu. Z tego oczywiś wynika, że jeśli całe dziesięć aureusów zostało obrócony na twoją korzyść, Titius będzie mógł otrzymać całe dziesi aureusów. Chociaż bowiem jedno jest powództwo, pomocą którego występuje się z roszczeniem dotyczący majątku oddanego do swobodnego zarządu i tego, < zostało obrócone na korzyść właściciela, ma ono jednL dwa rodzaje zasądzenia. Tak więc, sędzia, przed któryj toczy się tego rodzaju postępowanie, najpierw zwykł jei rozpatrywać, czy nastąpiło obrócenie na korzyść właśc; cielą i nie inaczej przechodzi do oszacowania majątk; oddanego do swobodnego zarządu, jak jeśli stwierdzi że nic na korzyść właściciela nie zostało obrócone, alb< nie wszystko. 4c. 64 Kiedy zaś powstaje zagadnienie, jaką wartość mają rzeczy oddane do swobodnego zarządu, odlicza się najpierw (to), co niewolnik jest winien właścicielowi i (temu), kto podlega jego władzy, i tylko to, co pozostaje, uważa się za tak oddane rzeczy. Niekiedy jednak nie odlicza się od rzeczy oddanych do samodzielnego zarządu tego, co jest mu winien niewolnik, który jest pod władzą właściciela, na przykład jeśli ten (też) należy do majątku oddanego do swobodnego zarządu jemu samemu. Odnosi się to do tego, że jeśli niewolnikowi będącemu pod jego zarządem niewolnik jest coś winien, nie odlicza się tego od majątku oddanego mu do swobodnego zarządu. 5. 6S Zresztą nie ulega wątpliwości, że także ten, kto na polecenie właściciela zawarł (czynność) i (ten), komu przysługuje powództwo wynikające z powierzenia kierownictwa lub skierowane przeciwko przedsiębiorcy morskiemu, może wystąpić z powództwem ze względu na rzeczy oddane do swobodnego zarządu albo na to, co zostało obrócone na ko- 252 l S9Z SOO 9Z gum qnj o§9iu 9ZOUI EjqAAv U9raiA\od oj yut 'oggj op 09iM 9itiA\oso}s 'łU9oojd -•eppo AzpSraaid qnj MO^IUJOMSIU i Mpjunjg p^jsod M pązw/ prózo }sviiuo)vu bzsyźiM 'npbzjnz oSaupoąoMS op o3duvppo n^ft>fvtu bpsźzy bzsfemui' dzozsdf oqp błJDMzo 'bpazjt dMOjpumj <(sdjd}ui pizpVMOJd dzout (zdpazjd) ^pzDy D o pod źis 9zj9iq o§9UpoqoA\.s op T3U np3j§ZAV 9Z Ul9A\JZpOMOd Z nA\OU2 '9 -SOZod OO 'O§9J IMOJ9pAzJ3IAV 9IU9ZOZSin BU AUGZpfe -soz ppps^M •B 'iA\oppps^{AV AzsjBU 5is oo 'o; 5is Mjgtdfeu npbzjDZ oSdiipoąoMS op ttimppo 3Z S13Z SlM.lZpOM.Od ifzj -/wsadu gm^s ai^^i ^ui ppyost!^ B 'gu^zoijpo jsgf 9iu 'iA\o]9p 9is oo 'oj sz 'Azo^uz oj ' Azid ^dop o %ootuod •BZ o^Modg^sA^ '(BpppSigjM.) osAzao5[ •BU 9uoooiqo oo 'oj •BU oqp3 npfezaijz o§9UpoqoA\s op Xu-eppo TBU np5]§ZA\ 9Z tU9A\^Zp9AVOd Z fyoł>fvpvd<(zjd diuampdop o uidMfzpoMod z o^ fzzzoj duistfzM^i issf uigs^zo dpsiMĆzzo oSdiu vip diY ' (vpp -psvfM) psćzjoy vu duooojąo opjsoz oo 'ot vu oą[V npbzmz op Luvppo ^dibfmu vu np^SzM dz iu3M}zppMod z dzoiu zgiUMOi 'psdzz fdobfopodrfzjd diuaiupdop o dfnSnjs^zjd ntuoy 'ud} dzyoj, 99 •"§ 'osopo opsm nuigf gzom gz '9jXi gzozsgf oj t npbzjnz oSaupoqoMs op zostało obrócone na korzyść właściciela, powinien wystąj z powództwem co do tego, co na jego korzyść zosta obrócone. 6. To samo co powiedzieliśmy o niewolnil i właścicielu, uważamy za powiedziane co do syna i córł wnuka i wnuczki oraz ojca lub dziadka, pod którego $ władzą. 7. Tego zaś szczególnie przestrzega się co do tyć osób, że uchwała senatu macedoniańska zabroniła udzie lania pożyczek tym, którzy są pod władzą wstępnego. Te mu, kto takiej osobie daje pożyczkę, odmawia się powódź twa zarówno przeciwko samemu synowi lub córce, wnuko wi lub wnuczce, bez względu na to, czy są jeszcze pod władzą, czy wskutek śmierci wstępnego lub uwolnienia spod władzy zaczęli być osobami swojego prawa, jak i przeciwko ojcu lub dziadkowi, bez względu na to, czy ma ich jeszcze pod władzą, czy ich uwolnił. Senat przewidział to, ponieważ często obciążeni pożyczkami, które zużywali na rozpustę, nastawali na życie wstępnych. 8. Wreszcie powinniśmy zwrócić uwagę, że tego, co na polecenie ojca lub właściciela zostało zaciągnięte i tego, co na korzyść jego zostało obrócone, można domagać się za pomocą powództwa z zapowiedzeniem bezpośrednio od ojca lub właściciela, tak jak gdyby czynność została zawarta głównie z nim samym. Także przeciwko temu, kto odpowiada z powództwa skierowanego przeciwko przedsiębiorcy morskiemu lub wynikającego z powierzenia kierownictwa, można wystąpić bezpośrednio z powództwem z zapowiedzeniem, ponieważ czynność uważa się także za zawartą na jego polecenie. VIII O POWÓDZTWACH Z CUDZYCH PRZESTĘPSTW PRYWATNYCH 67 Z powodu przestępstwa niewolników, na przykład jeśli popełnią kradzież, albo zrabują mienie, albo wyrządzą szkodę (bezprawnie), lub wyrządzą zniewagę, utworzone 254 lliwego czynu, to jest niewolnik. Przestępstwo jest to sam występek, jak na przykład kradzież, bezprawne wyrządze-lie szkody, rabunek, zniewaga. 2. Najbardziej zaś słusznie zostało dozwolone posłużenie się wydaniem sprawcy przestępstwa, było bowiem niesprawiedliwe, że ich występność jrzynosi uszczerbek właścicielom ponad ciała ich samych. ?. Właściciel pozwany z tytułu przestępstwa swego niewolnika uwalnia się, wydając przestępcę powodowi. Nie nniej też na zawsze przenoszona jest własność niewolnika^ jrzez właściciela. Jeśli jednak niewolnik, postarawszy się ) pieniądze, szkodę temu, komu został wydany, wynagro-izi, przy pomocy pretora zostaje wyzwolony, nawet wbrew woli właściciela. 4. 68 Ustanowione zaś zostały powództwa' : cudzych przestępstw prywatnych albo przez ustawy, albo nzez edykt pretora. Przez ustawy, na przykład (z tytułu) kradzieży -przez ustawę XII tablic, (z tytułu) bezprawnie wyrządzonej szkody-przez ustawę Aąuilia. Przez edykt jretora, na przykład (z tytułu) zniewag i zabrania dóbr irzemocą. 5. M Każde zaś powództwo z cudzych przestępstw prywatnych idzie za osobą (sprawcy przestępstwa). Jeśli lowiem twój niewolnik popełni przestępstwo, dopóki jest iod twoją władzą, powództwo przysługuje przeciw tobie. Teśli przejdzie pod władzę innego, powództwo zaczyna przysługiwać przeciwko tamtemu. Jeśli zostanie wyzwolony, )dpowiada bezpośrednio sam, a wydanie (przestępcy) dla jokrycia szkody ulega wyłączeniu. Z drugiej strony, także bezpośrednie powództwo staje się (powództwem) z cudzego przestępstwa: jeśli bowiem wolny człowiek popełni przestępstwo i on stanie się twoim niewolnikiem, co, że zdarza się w niektórych wypadkach, podaliśmy w pierwszej księdze, 255 powództwo, które przedtem było bezpośrednie, staje się (powództwem) przeciw tobie z cudzego przestępstwa. 6. 70 Jeśli przestępstwo popełni niewolnik względem właściciela, nie powstaje żadne powództwo, żadne bowiem w ogóle nie może powstać zobowiązanie między właścicielem i tym, kto jest pod jego władzą. Dlatego też, nawet jeśli niewolnik przejdzie pod władzę innego albo /ostanie wyzwolony, nie można prowadzić postępowania ani z nim samym, ani z tym, pod czy ją teraz pozostaje "władzą. Stąd, jeżeli cudzy niewolnik popełni względem ciebie przestępstwo i on to później zacznie być pod twoją władzą, powództwo upada, ponieważ ulega sprowadzeniu do takiego stanu, w jakim powstać by nie mogło. Dlatego też, chociażby (przestępca) wyszedł spod twojej władzy, nie możesz wystąpić z powództwem. Podobnie, jeśli właściciel dopuściłby się czegoś w stosunku do swego niewolnika, chociażby niewolnik został wyzwolony lub zbyty, nie może mieć żadnego powództwa przeciwko właścicielowi. 7. Ale starożytni dopuszczali wydanie także w stosunku do podległych władzy ojcowskiej dzieci płci męskiej i żeńskiej. Nowa zaś obyczajność ludzka słusznie uznała, że tego rodzaju surowość powinna zostać usunięta i wyszło to zupełnie z powszechnego użycia. Któż bowiem zniósłby to, żeby jego syn, a tym bardziej córka, jako sprawcy szkodliwego czynu zostali wydani innemu, tak że osobiście ojciec ucierpiałby bardziej niż syn, a co do córek, czyż wzgląd na wstydliwość słusznie tego nie wyklucza? Dlatego przyjęto, że można wnosić powództwa o wydanie sprawcy przestępstwa tylk6 co do niewolników, gdyż u dawnych komentatorów praw znajdujemy często stwierdzenie, że sami synowie podlegli władzy ojcowskiej-mogą być pozwani z tytułu swoich przestępstw prywatnych. 256 IX GDY TWIERDZI SIĘ, ŻE ZWIERZĘ CZWORONOŻNE WYRZĄDZIŁO USZCZERBEK < Co do zwierząt, które nie mają rozumu, jeśli przez nieokiełznaną swawolę, ognistość lub dzikość 'wyrządziły jakiś uszczerbek, ustawa XII tablic wprowadziła powództwo o wydanie sprawcy szkodliwego czynu (wydanie tych zwierząt, jako sprawców szkodliwego czynu, przyczynia się do uwolnienia pozwanego, ponieważ tak jest napisane w ustawie XII tablic): przypuśćmy, jeśli wierzgliwy koń uderzył kogoś kopytem albo wół bodliwy ubódł. To pq-wództwo ma miejsce w wypadku tych zwierząt, które zachowują się niezgodnie ze swą naturą; inaczej, jeśli dzikość jest przyrodzona, powództwo nie ma zastosowania. Wreszcie, jeśli niedźwiedź ucieka właścicielowi i tak wyrządza uszczerbek, właściciel nie może być pozwany, ponieważ przestał być właścicielem, gdy zwierzę dzikie uciekło. Uszczerbek zaś jest to szkoda wyrządzona bez przestępstwa przez sprawcę: nie można bowiem powiedzieć, że zwierzę może popełnić przestępstwo, ponieważ nie ma ono rozumu. Tyle, co się tyczy powództwa o wydanie sprawcy szkodliwego czynu. 1. Wreszcie należy wiedzieć, że edykt edylów zabrania nam mieć psa, wieprza, dzika, niedźwiedzia i lwa tam, którędy się zwykło przechodzić. Jeśli zaś coś wbrew temu zostanie uczynione i twierdzi się, że doznał obrażeń wolny człowiek, na ile dobre i słuszne wyda się sędziemu, na tyle właściciel zostanie zasądzony, jeśli zaś chodzi o inny uszczerbek - w podwójnej wysokości wyrządzonej szkody. Prócz tych powództw edylskich będzie mogło mieć miejsce także powództwo z tytułu uszczerbku, nigdy bowiem w wypadku zbiegu powództw, w szczególności karnych, dotyczących tego samego przedmiotu, jedno nie niweczy drugiego. ' 17 - Instytucje Justyniana 257 X O TYCH, POPRZEZ KTÓRYCH MOŻEMY PROWADZIĆ POSTĘPOWANIE 71 Musimy zwrócić uwagę (na to), że teraz prowadzi, postępowanie albo w swoim imieniu, albo cudzym. W cudzy na przykład, jako rzecznik interesów w procesie, opiek kurator, podczas gdy dawniej było w zastosowaniu, że można, było prowadzić postępowania w imieniu cudzy chyba że było to w interesie ludu, wolności, opieki. Opr< tego, na podstawie ustawy Hostilia, zostało dozwok prowadzenie procesu w sprawie kradzieży w imieniu os< które znajdowały się w niewoli u wrogów lub udały w podróż w interesie państwa, albo też w imieniu ty którzy byli pod ich opieką. A ponieważ wiele niewygo miało w sobie to, że nie można było w cudzym imiei ani występować z powództwem, ani odpierać powództ\ zaczęli ludzie prowadzić procesy przez rzeczników inte sów *. Albowiem i choroba, i wiek, i konieczna podr a także wiele innych przyczyn, częstokroć są przeszkol która sprawia, że ludzie nie mogą sami prowadzić swo własnych spraw. 1. 72 Rzecznika interesów ustanawia się bez (użyć określonych słów, ani też w obecności przeciwnika, a więcej, najczęściej nawet bez jego wiedzy. Komukolw bowiem pozwalasz występować w twojej sprawie z powó< twem lub obroną, uważany jest za rzecznika interesc 2. 73 W jaki sposób ustanawia'się opiekunów i kuraton wyłożone jest w pierwszej księdze. * procurator. 258 viudZ3didzdqvz zaą zvM.dtuod 'diU9Z3didzdqvz {EAvep 3ZSMVZ 'mudiiui tu^zpny M ye/&od$łsfyA. sojy oto ysaf 'amtJModźtsod Z 'oS3t )SVllUOłVU dtMV}$pod vu -j-j •nyzbiM.oqo oSd) po tfoi owsm\BMz 'ui9M.}zp9A\od z fółsAw Xp§ '((pdiydiu Z33\ 'aisazojd M. Mpsauami foiu yvf 'omvs yv} diuszosidzsąnz ovMvp mvżbmoqo \\fa\ -Vids buivs foi M. viuvp op A tudpaiSzM. diuvM.oddłsod {tzp^MOjd OIĄ 'SDZ uaj, 9i •ui&zpno mudiiui M VM}zppMod tyntujof iDMOwfózjd ijsaC 'f3izpjvq uifa vm3zo9idzdqvz vmvp op ^Aq ^u^zsnuiz 'Azoszi ragpSjSzM -fes^z 9izpdq oo 'oj suooBjd-ez mu sitreisoz aż 5[Bj SBZ o§9zo-ejQ 'guozpfesEZ oo 'oggj •Biugo^d^z mgrugzo -9ldZ9q-BZ 5lS O^M^ZBU 9{U9Z09ldZ9q'BZ OX 'UłOJ9p<(zy2jod o3af Mpazjd oąp 'nraaiu mpazjd oqp vmvM.oddisod muszp -VMOjd psoMfizoiu piui poMod 'ruods njoiwpazjd pso}jvM IOOJMZ 9iu mv vmvp op {Aq Au-ezsnuiz 'ra9iA\oq 'ugj ziu u9z09idz9q'BZ qosods Xuu; BjSfAzjd HOVIN3ZD3IdZHaVZ O nikogo nie uważano za odpowiedniego obrońcę cudzej sprawy. 81 Jeśli ktoś we własnym imieniu przyjął jakąś formułę rozstrzygnięcia (w sprawie) względem osoby, nie był zmuszany do dania zabezpieczenia zapłacenia tego, co zasądzone. 2. Lecz dzisiaj co do tego przestrzega się innych zasad. Czy to bowiem ktoś występuje jako pozwany w sprawie z powództwa względem rzeczy, czy względem osoby we własnym imieniu, nie zmusza się" go do dania żadnego poręczenia co do oszacowania przedmiotu sporu, lecz tylko co do własnej osoby, że stawi się przed sądem i będzie obecny do końca procesu, albo poprzestaje się na jego zaprzysiężonej obietnicy, która nazywa się poręczeniem przysięż-nym, lub zmusza się go do dania albo samej obietnicy, albo poręczenia stosownie do jakości jego osoby. 3. Jeśl zaś wszczyna się proces lub podejmuje obronę w procesu przez rzecznika interesów, to jeśli chodzi o powoda, rzecz nik interesów wtedy zmuszany jest do dania zabezpieczenia że zainteresowany bezpośrednio sprawą zatwierdzi jeg< czynności, jeśli dane mu zlecenie nie jest wpisane do akt albo też strona procesowa nie stawi się w sądzie i nie po twierdzi ustanowienia osoby swego rzecznika interesów Tego samego należy przestrzegać, jeśli opiekun lub kuratoi albo inne tego rodzaju osoby, które otrzymały zarząd ci; dzymi sprawami, wszczynają proces poprzez kogoś innegc 4. Gdy zaś ktoś jest pozwany, jeśli jest obecny i goto1 dać rzecznika interesów, może albo sam przyjść do sąd i uwierdzić ustanowienie swego rzecznika za pomocą un czystych formalnych przyrzeczeń zapłacenia tego, co zaś; dzone, albo poza sądem dać zabezpieczenie, przez któi sam staje się poręczycielem swego rzecznika interesó co do wszystkich klauzul zabezpieczenia zapłacenia teg< co zasądzone. Musi on ustanowić hipotekę na swoim m jątku, bez względu na to, czy dał przyrzeczenie w sądzi czy dał zabezpieczenie poza sądem, tak że zarówno o 260 zyn nie będzie ooecny, a, umj *wv*"*w ^^-j-c- -.___.._ prawy, może to uczynić i nie wprowadza się tutaj rozróż-uenia między powództwami względem rzeczy i względem >soby, z tym jednak, by stosownie do wartości przedmiotu iporu dał zabezpieczenie zapłacenia tego, co zasądzone. Mbowiem zgodnie z dawną regułą, jak już powiedziano, likogo bez dania zabezpieczenia nie uważa się za odpowied-aiego obrońcę cudzej sprawy. 6. To wszystko jaśniej i doskonalej występuje w codziennej praktyce sądowej, w samych aktach spraw. 7. Chcemy, aby ta forma postępowania obowiązywała nie tylko w tym królewskim mieście, lecz także we wszystkich naszych prowincjach, choćby tam, wskutek niewiedzy, może coś innego było przestrzegane. Albowiem konieczne jest, aby wszystkie prowincje naśladowały naczelne spośród wszystkich naszych miast, czyli to królewskie miasto i jego praktykę. XII JO POWÓDZTWACH BEZ OGRANICZENIA CZASOWEGO I Z OGRANICZENIEM CZASOWYM ORAZ TYCH, KTÓRE PRZECHODZĄ NA SPADKOBIERCÓW LUB PRZECIW SPADKOBIERCOM 82 W tym miejscu musimy zwrócić uwagę, że te oto powództwa, które wywodzą się z ustawy lub uchwały senatu, czy też ze świętych konstytucji, dawniej zwykły były przysługiwać bez ograniczenia czasowego, dopóki święte konstytucje nie ustanowiły ścisłych granic zarówno przy powództwach względem rzeczy, jak i względem osoby. Te zaś, 261 które są zależne od własnej jurysdykcji pretora, przeważr mają trwałość na przeciąg roku (bo i władza pretora b) na przeciąg roku).83 Niekiedy jednak czyni się (ich trwan stałym, to jest rozciąga się je do granicy wprowadzoi przez konstytucje. Takimi są te (powództwa), które pr. znaje posiadaczowi majątku spadkowego i innym (osobon które zajmują miejsce spadkobiercy. Takoż powództwo z tył jawnej kradzieży, choć wywodzi się (ono) z jurysdykcji sar go pretora, jest udzielane bez ograniczenia czasowego, uz on bowiem za niedorzeczne ograniczenie tego powó twa terminem rocznym. 1.84 Nie wszystkie zaś powodzi które przeciw komuś albo przysługują z mocy samego prą albo są udzielane przez pretora, przysługują także prze spadkobiercy albo są zazwyczaj (przeciw niemu) udzieli Jest bowiem bardzo pewną regułą prawa, że powódź karne z czynów przestępnych nie przysługują przeciw spać, biercy, na przykład (powództwo) z tytułu kradzieży, zabn dóbr siłą, zniewag, bezprawnie wyrządzonej szkody. spadkobiercom tego rodzaju powództwa przysługują i są odmawiane, z, wyjątkiem powództwa z tytułu znie i jeśliby znalazło się jakieś podobne powództwo. 85 Niek jednak nawet powództwo z zaciągnięcia (zobowiązania} przysługuje przeciw spadkobiercy, jak gdy testator dopi się podstępu, a spadkobierca z tego podstępu nie odi żadnej korzyści. Powództwa zaś karne, o których v mówiliśmy, udzielane są spadkobiercom i przecb przeciwko spadkobiercom, jeśli pomiędzy osobami wotnie występującymi jako strony w procesie nast; stwierdzenie sporu. 2. 86 Pozostaje, byśmy zwrócili uv że jeśli przed rozstrzygnięciem sprawy ten, z kimprowac jest postępowanie, zaspokaja powoda, odpowiada powin sędziego uwolnić go, choćby w chwili przyjęcia fot pozostawał w takim położeniu, że należało od niego zasc I to jest (to), o czym się dawniej potocznie mówił wszystkie formuły mogą prowadzić do uwolnienia. 262 87 Z kolei wypada, byśmy rozpatrzyli żarzmy, - dziane zaś zostały zarzuty dla obrony tych, przeciw którym toczy się postępowanie. Często bowiem zdarza się, że sama powództwo, którym posługuje się powód, jest zgodne z prawem, jednakże jest niesprawiedliwe w stosunku do tego, z kim toczy się proces. 1. Na przykład, jeśli zmuszony przez bojaźń, albo nakłoniony przez podstęp, albo zmylony przez błąd, odbierającemu formalne przyrzeczenie Titiu-sowi .przyrzekłeś to, czego nie powinieneś przyrzekać, oczywiste jest, że według prawa obywatelskiego jesteś zobowiązany i powództwo, w którym twierdzi się, że powinieneś dać, jest skuteczne, ale to, że powinieneś zostać zasądzony, jest niesprawiedliwe i dlatego dawany jest tobie zarzut z tytułu bojaźni, albo podstępu, albo oparty na fakcie, przygotowany dla odparcia powództwa. 2. Takie samo jest prawo, jeśliby ktoś odebrał formalne przyrzeczenie co do pieniędzy niby w celu udzielenia pożyczki, a nie wypłaciłby (jej). Bo jest pewne, że może on się domagać tych pieniędzy od ciebie, powinieneś bowiem (je) dać, skoro jesteś zobowiązany z formalnego przyrzeczenia, lecz ponieważ byhby niesłuszne, byś podlegał z tego tytułu zasądzeniu, przyjmuje się, że powinieneś być broniony poprzez zarzut niewypłacenia pieniędzy, czas wystąpienia z którym my, zgodnie z tym co zostało napisane w księgach poprzednich, konstytucją naszą ograniczyliśmy. 3. Ponadto, jeśli dłużnik zawrze porozumienie z wierzycielem, że nie będzie żądał od niego długu, niemniej pozostaje zobowiązany, ponieważ przez zawarte porozumienie zobowiązania nie zawsze ulegają umorzeniu. Z tego powodu skuteczne jest przeciw niemu powództwo, w którym powód występuje z roszczeniem: * excepłiones. - 263 "Jeśli się okaże, że powinien dać". Lecz ponieważ byłoby niesprawiedliwe skazanie go wbrew porozumieniu, broniony jest poprzez zarzut zawartego porozumienia. 4. Również jeśli dłużnik na wezwanie wierzyciela składa przysięgę że nie powinien mu nic dać, nadal pozostaje zobowiązany lecz ponieważ byłoby niesprawiedliwe dochodzenie krzywo przysięstwa, jest broniony poprzez zarzut złożenia przy sięgi89 Zarzuty są niezbędne także przy tych powództwad za pomocą których prowadzi się postępowanie względer rzeczy. Na przykład, jeśli na wezwanie powoda posiadać przysięga, iż rzecz jest jego, a mimo to powód domaga si wydania tejże rzeczy. Chociażby bowiem było prawdą t< co twierdzi, to jest, iż rzecz jest jego, niesprawiedliwe byłot jednak zasądzenie posiadacza. 5. Także jeśli toczony b; z tobą proces, czy to z powództwa względem rzeczy, c/ to z powództwa względem osoby, niemniej zobowiązań trwa nadal i dlatego z mocy prawa można potem wystąp przeciwko tobie w tej samej sprawie; lecz powinien przyjść z pomocą zarzut sprawy osądzonej. 6. To wy sta czy podać jako przykład. Inne liczne i rozmaite wypadł w których niezbędne są zarzuty, można poznać z obsz" niejszych ksiąg Digestów lub Pandektów. 7. 90 Z zarzuu zaś jedne biorą treść z ustawy, bądź z tego, co ma moc us\ wy, bądź z jurysdykcji samego pretora. 8(7). 91 Zarzuty i nazywają się jedne nie ograniczonymi czasowo i niwec: cymi, drugie - ograniczonymi czasowo i odraczającym 9(8).B2 Nie ograniczone czasowo i niweczące są (t które zawsze stają na przeszkodzie powodom i które zaw: roszczenie niweczą. Takim jest zarzut podstępnego działa i że czegoś dokonano z powodu obawy oraz (zarzut) po zumienia, gdy umówiono się w ten sposób, żeby w og nie domagano się pieniędzy. 10(9). 93 Ograniczone czaso i odraczające są te, które szkodzą tylko do czasu i przyc niają się do odroczenia. Takim jest zarzut zawartego pc zumienia, gdy umówiono się, że nie będzie się wszczy 264 '9UOZ •BZ Oqj13 ' z 3IU A\ 9tMi3ispod BU (z9i) ytre T2Z ITTB 9IS90Ojd M A\9S9J raozaaiujoz ais Z9Zjdod 9ItTBM. vu i B5[iuzo9ZJ vu npźjSzM. aż '(Ol)lT "Mosgooad -sszid 9is bs nsBzo 9IU nsaooid 'S90Ojd M IUO 91S n Od B ''EIAVB.ldZ9q -BU 'USBZO op Sts op po oznp BZ -•Bid -9\pod ' 9is 9iu poMod OSIAS. i[9?3f 't op oo fBpAM. •BOA\'Bpo/vv '•BUOU92; i(bTnA;suo5[ mosidgzad ^eS TiraBz:BiA\oqoz qn^ ts tptraso 9Z ' 9tu '9iU9zozsoj npoMX)d 01 Z ' njiods viudzpJdiM}s op z^BA^TUOd '•Biu^Modajsod otzp^MOjd tjSoui 9iu fetu/WBp ns^zo o§9j 9iA\^dn od V\JLTS 'n^nza^z npoMod z fefe^sAzn 9iu oiu sprawy mogą żołnierze prowadzić bez naruszenia dyscypliny. Gdy zaś spostrzegliśmy, że te zarzuty, które dawnie. przeciwstawiano rzecznikom interesów w procesie z powodu naznaczenia niesławą * osoby dającej (go) albo samego rzecznika, w praktyce sądowej wcale nie występują, nakazaliśmy ich zniesienie, aby spieranie się co do nich nie odwlekało rozpatrzenia samej sprawy. XIV O ROZWIĄZANIACH ** 96 Czasami wychodzi (na to), że zarzut, który na pierwszy rzut oka. wydaje się słuszny, niesłusznie szkodzi. Gdy się to zdarza, potrzebne jest inne uzupełnienie (formuły) dla przyjścia powodowi z pomocą, które nazywa się rozwiązaniem, ponieważ poprzez nie rozwiązuje się i rozluźnia moc zarzutu. Na przykład, jeśli ktoś zawarł ze swym dłużnikiem porozumienie, żeby nie domagał się od niego pieniędzy, (a)' następnie później zawarli porozumienie co do przeciwieństwa, to znaczy, by było wolno wierzycielowi domagać się (ich), (to) jeśli wierzyciel prowadzi postępowanie, a dłużnik zarzuca, że tylko wtedy mógłby być zasądzony, gdyby nie było porozumienia, by wierzyciel nie żądał tych pieniędzy, szkodzi mu zarzut, bowiem tak się porozumieli. Bo też przecież pozostaje to prawdą nawet jeżeli później zawarli porozumienie co do przeciwieństwa. Lecz ponieważ jest niesłuszne, żeby wierzyciel został oddalony, daje się mu rozwiązanie wynikające z późniejszego porozumienia. 1. 91 Czasami zaś wychodzi (na to), że znów rozwiązanie, które na pierwszy rzut oka jest słuszne, niesłusznie szkodzi. Gdy się to zdarza, potrzebne jest uzupełnienie (do formuły) * infamia. ** replicatio. 266 sprawy mogą żołnierze prowadzić bez naruszenia dyscypliny. Gdy zaś spostrzegliśmy, że te zarzuty, które dawnie. przeciwstawiano rzecznikom interesów w procesie z powodu naznaczenia niesławą * osoby dającej (go) albo samego rzecznika, w praktyce sądowej wcale nie występują, nakazaliśmy ich zniesienie, aby spieranie się co do nich nie odwlekało rozpatrzenia samej sprawy. XIV O ROZWIĄZANIACH ** 96 Czasami wychodzi (na to), że zarzut, który na pierwszy rzut oka. wydaje się słuszny, niesłusznie szkodzi. Gdy się to zdarza, potrzebne jest inne uzupełnienie (formuły) dla przyjścia powodowi z pomocą, które nazywa się rozwiązaniem, ponieważ poprzez nie rozwiązuje się i rozluźnia moc zarzutu. Na przykład, jeśli ktoś zawarł ze swym dłużnikiem porozumienie, żeby nie domagał się od niego pieniędzy, (a)' następnie później zawarli porozumienie co do przeciwieństwa, to znaczy, by było wolno wierzycielowi domagać się (ich), (to) jeśli wierzyciel prowadzi postępowanie, a dłużnik zarzuca, że tylko wtedy mógłby być zasądzony, gdyby nie było porozumienia, by wierzyciel nie żądał tych pieniędzy, szkodzi mu zarzut, bowiem tak się porozumieli. Bo też przecież pozostaje to prawdą nawet jeżeli później zawarli porozumienie co do przeciwieństwa. Lecz ponieważ jest niesłuszne, żeby wierzyciel został oddalony, daje się mu rozwiązanie wynikające z późniejszego porozumienia. 1. 97 Czasami zaś wychodzi (na to), że znów rozwiązanie, które na pierwszy rzut oka jest słuszne, niesłusznie szkodzi. Gdy się to zdarza, potrzebne jest uzupełnienie (do formuły) * infamia. ** replicatio. 266 zaniem wtórnym *. 2. 98 A jeśli znowu ono wydaje się na pierwszy rzut oka słuszne, lecz z jakiegoś względu niesłusznie szkodzi powodowi, znowuż potrzebne jest inne uzupełnienie (do formuły), którym wspomaga się powoda, które nazywa się rozwiązaniem trzecim **. 3." Stosowanie wszystkich tych uzupełnień, (idących) nieraz jeszcze dalej, niż powiedzieliśmy, wprowadziła rozmaitość działań. Wszystkie je bliżej można łatwo poznać czytając obszerniejszy tom Diges-tów. 4. Zarzuty zaś, którymi broni się dłużnik, najczęściej zwykło się dawać (do dyspozycji) także jego poręczycielom. I słusznie, ponieważ to, czego się od nich żąda, uważa się za żądane od samego dłużnika, bowiem za pomocą powództwa ze zlecenia zmuszany jest zwrócić im to, co ci za niego zapłacili. Dlatego, jeśli ktoś zawarł z pozwanym porozumienie co do niedomagania się pieniędzy, przyjęto, że będzie się przychodzić z pomocą przez udzielenie zarzutu zawarcia porozumienia także tym, którzy za niego są zobowiązani, tak właśnie, jak gdyby (tamten) zawarł porozumienie z nimi samymi, że nie będzie się żądać tych pieniędzy od nich. Lecz oczywiście, niektórych zarzutów im się nie udziela. Oto bowiem jeśli dłużnik odstąpił swój majątek, a przez wierzyciela został pozwany - może się bronić za pomocą zarzutu: "jeśli nie odstąpił majątku", lecz tego zarzutu nie daje się poręczycielom, rozumie się, dlatego, że ten, kto przyjmuje poręczenie innych osób' za dług, najbardziej to ma na względzie, by od tych, którzy się za dłużnika zobowiązali, mógł otrzymać swe należności, gdyby dłużnik stał się niewypłacalny. * duplicatio. ** triplicatio. 267 XV 1 * " O ZARZĄDZENIACH * 100 Trzeba nam z kolei rozpatrzyć zarządzenia czy t powództwa, które się zamiast nich stosuje. 101 Były z; zarządzenia formułami i ujęciami słownymi, za pomo< których pretor albo nakazywał, by coś uczyniono, albt by (coś) uczyniono, zabraniał. Robił to zwłaszcza wted gdy pomiędzy jakimiś (osobami) zachodził spór o posiadan albo jakby posiadanie. 1. 102 Najogólniejszy zaś podział zarządzeń jest ten, i są one albo zawierającymi zakaz, albo zawierającymi nakc zwrotu, albo zawierającymi nakaz okazania. Zarządzenian zawierającymi zakaz są te, za pomocą których (pretoi zabrania, by coś czyniono, na przykład, stosowania sil przeciwko posiadającemu niewadliwie, lub grzebiącem zmarłego tam, gdzie przysługuje mu prawo pochowanie albo w miejscu świętym budować, albo czynienia na rzec publicznej lub na jej brzegu czegoś, przez co przeszkadz żegludze. Zawierającymi nakaz zwrotu są te, za pomoc których (pretor) nakazuje coś zwrócić, na przykład gd nakazuje zwrócić posiadaczowi majątku spadkowego po siadanie tych rzeczy z tego majątku, które ktoś posiad; za spadkobiercę lub za posiadacza, albo temu, kto sił; został wyzuty z posiadania gruntu. Zawierającymi naka: okazania są te, za pomocą których (pretor) nakazuje oka zać, na przykład tego, o którego wolność toczy się proces albo wyzwoleńca, na którego patron chce nałożyć wykony wanie prac, albo wstępnemu zstępnych, którzy są pod jegc władzą. Są jednak tacy, którzy uważają, że właściwie nazywane są zarządzeniami tylko te, które zawierają zakaz ponieważ zarządzać znaczy (tu) oznajmiać i zabraniać. Zawierające zaś nakaz zwrotu lub nakaz okazania właściwie * interdictum. 268 'a, zwane zarządzeniem "Majątku, którego" ***, wydaje ę na rzecz posiadacza majątku (spadkowego). Moc zaś działanie jego są takie, że to, co z tego majątku (spadkowe-~>), którego posiadanie zostało komuś przyznane, posiada to inny tak, jak spadkobierca lub posiadacz, musi zwrócić •mu, komu przyznane zostało posiadanie majątku (spadko-ego). Uważa się, że posiada jak spadkobierca ten, kto mierna, że jest spadkobiercą; jak posiadacz posiada ten, to bez żadnego tytułu prawnego posiada rzecz spadkową, 'bo nawet cały spadek, wiedząc, że do niego nie należy, natego zaś (to) zarządzenie nazywa się (zarządzeniem) la uzyskania posiadania, że jest użyteczne tylko dla tego, to ubiega się teraz po raz pierwszy o uzyskanie posiadania :eczy. Jeśli zatem ktoś po uzyskaniu posiadania utracił je, ) zarządzenie jest dla iiiego bezużyteczne. 105 Także za-:ądzenie, które się nazywa salwiańskim, jest ustanowione la uzyskania posiadania, posługuje się nim zaś właściciel runtu w stosunku do rzeczy dzierżawcy, które ten zastawił a przyszłe czynsze z gruntu. 4.106 Dla utrzymania posiadania ostały przewidziane zarządzenia: "Tak, jak posiadacie" **** "U którego z was obydwu" *****, gdy obie strony spierają lę o własność jakiejś rzeczy i najpierw powstaje pytanie, tory z uczestników sporu winien (rzecz) posiadać, a który 'omagaćsię (jej). Albowiem, jeśli nie zostanie najpierw zba- * decreta. ** inter duos. *** Quorum bonorum. **** Uti possidetis. ***** Utrubi. 269 Ul l dane, któremu z nich przysługuje posiadanie, nie może być wniesione powództwo o rzecz, ponieważ zarówno wzgląd prawa obywatelskiego jak i naturalnego rozsądku wymaga, by jeden posiadał, a drugi występował z roszczeniem przeciwko posiadaczowi. A ponieważ znacznie wygodniej jest raczej posiadać, niż występować z roszczeniem o rzecz, przeto przeważnie i niemal zawsze powstaje wielki spór co do samego posiadania. Wygoda zaś posiadania polega na tym, że chociażby rzecz nie. należała do tego, kto ją posiada, jeśli tylko powód nie będzie mógł udowodnić, że jest właścicielem, posiadanie pozostaje u tego samego. Z tego powodu sprawę, w której prawa obu stron są niejasne, zwykło się rozstrzygać przeciw występującemu z roszczeniem o rzecz. 4a. 107 Ale za pomocą zarządzenia "Tak, jak posiadacie" toczony jest spór • o posiadanie gruntu i budynku, natomiast za pomocą zarządzenia "U którego z was obydwu" - o pbsiadanie ruchomości. Moc i działanie tych zarządzeń u starożytnych bardzo się różniły.10S Albowiem za pomocą zarządzenia "Tak, jak posiadacie" zwyciężał ten, kto posiadał w czasie wydania zarządzenia, jeśli tylko nie uzyskał posiadania od przeciwnika ani przemocą, ani potajemnie, ani z uproszczenia, chociażby innego siłą wyzuł z posiadania, albo potajemnie zagarnął cudze posiadanie, albo uprosił kogoś, aby wolno mu było posiadać. Za pomocą zaś zarządzenia "U którego z was obydwu" zwyciężał ten, który posiadał przez większą część tegoż roku (i to) ani przemocą, ani potajemnie, ani z uproszczenia Dzisiaj jednak praktyka jest inna. Albowiem, jeśli chodź o posiadanie, skutki obu interdyktów zostały zrównani tak, że zarówno co do nieruchomości, jak i co do ruchomoś ci zwycięża ten, kto w chwili stwierdzenia sporu jest w po siadaniu nie uzyskawszy go od przeciwnika ani przemocą ani potajemnie, ani z uproszczenia. 5. 109 Uważa się zaś że ktoś posiada, nie tylko jeśli posiada sam, lecz takż jeśli w jego imieniu ktoś zostaje w posiadaniu, choćby ni '.danie przez każdego, kto w jego imieniu pozostaje w po-idaniu. Co więcej, przyjęto, iż posiadanie utrzymuje się kże wolą, to znaczy, że chociaż ani sam nie pozostaje posiadaniu, ani kto inny w jego imieniu, (to) jednak jeśli 'stąpił od niego nie w zamiarze porzucenia posiadania, :z w zamiarze powrócenia później, uważa się, iż utrzymuje siadanie. Przez kogo zaś ktoś może nabyć posiadanie, zedstawiliśmy w księdze drugiej. A nie ma żadnej wątpli-iści, że (samą) wolą nikt nie może nabyć posiadania. 110 Zarządzenie dla odzyskania posiadania wydaje się, zwyczaj, jeśli ktoś wyzuty został z posiadania gruntu lub idynku przemocą. Przewiduje się bowiem dla niego zarzą-enie: "Skąd przemocą" *, poprzez które ten, kto wyzuł, ?ż zmuszany zwrócić mu posiadanie, chociażby w stosunku ) tego, kto przemocą wyzuwa, posiadał przemocą, albo tajemnie, albo z uproszenia. Lecz na podstawie świętych instytucji, jak wyżej powiedzieliśmy, jeśli ktoś przemocą ecz zagarnie, gdy należy (ona) do jego majątku, pozbawia t go jej własności, a jeżeli jest cudza, zmusza się go, po vróceniu rzeczy, do dania temu, kto doznał przemocy, .kże wartości rzeczy. Ten, kto przemocą kogoś wyzuwa posiadania, odpowiada z ustawy lulia o przemocy pub-;znej lub o przemocy prywatnej: o przemocy prywatnej - śli dopuszcza się przemocy bez użycia broni, o przemocy ablicznej zaś -jeśli wyzuwa go z posiadania przy użyciu •oni. Będziemy zaś rozumieli, że nazwą "broń" oznacza g nie tylko tarcze, miecze i hełmy, lecz i kije, i kamienie. 111 Trzeci podział zarządzeń jest ten, że są (one) bądź dnostronne, bądź dwustronne. V12 Jednostronne są 'na * Unde vi. 27 i przykład (te), w których jeden jest powodem, drug pozwanym, jakimi to są wszystkie zarządzenia zawiera^ nakaz zwrotu albo okazania (rzeczy), bo przecież jest po dem ten, kto żąda albo okazania, albo zwrotu, pozwar jest ten, od kogo się żąda, aby okazał albo zwrócił (rzei 113 Pomiędzy zarządzeniami zawierającymi zaś żaka jedne są jednostronne, drugie - dwustronne. u*Jednostroi są na przykład te, którymi pretor-zakazuje coś czynić w m\ scu świętym albo na rzece publicznej lub jej brzegu (pov dem bowiem jest (ten), kto żąda, by się coś nie sta pozwanym - ten, kto usiłuje coś uczynić). 11S Dwustron są, na przykład, zarządzenia: "Tak, jak posiadacie" i "U kt rego z was obydwu". Dlatego zaś nazywają się (one) dw stronnymi, że jednakowe jest w nich położenie każdego z ol uczestników sporu i nie uważa się żadnego w szczególnoś za pozwanego lub powoda, lecz każdy z nich odgrywa rot tak pozwanego, jak powoda. 8. 118 Dzisiaj zbędne jest omawianie porządku i dawnegi wyniku zarządzeń. Albowiem ilekroć rozpatrywana jes sprawa w postępowaniu nadzwyczajnym, a takimi są tera; wszystkie postępowania sądowe, nie ma potrzeby wydawania zarządzeń, ale sądzi się - bez wydawania zarządzeń - tak, jak gdyby zostało udzielone powództwo analogiczne ze względu na zarządzenie. \ XVI O KARZE DLA ŻUCHW A T c ia się w niektórych wypadkach powództwo o podwójną :b potrójną (wartość przedmiotu sporu), na przykład jeżeli •owadzi się postępowanie z powodu szkody wyrządzonej izprawnie albo zapisów pozostawionych miejscom czcigod-ym. 118 Opiewającym zaś od razu na więcej, aniżeli poje-vncza (wartość przedmiotu sporu), jest na przykład po-ództwo z tytułu kradzieży jawnej o poczwórną, niejawnej podwójną, w tych sprawach bowiem i niektórych innych, '.y ktoś przeczy, czy uznaje (żądanie), powództwo opiewa i więcej aniżeli pojedyncza (wartość przedmiotu sporu). 9 Złośliwość powoda też jest powściągana, ponieważ także owód na podstawie naszej konstytucji zmuszany jest do :ożenia przysięgi dotyczącej złośliwości. Podlegają obo-iązkowi złożenia przysięgi także adwokaci obu stron, sjest przewidziane w innej naszej konstytucji. 12° Wszystko ) zaś zostało wprowadzone zamiast dawnego powództwa tytułu złośliwości, które wyszło z użycia, ponieważ prze-'idywało ukaranie powoda karą w wysokości dziesiątej zęści wartości przedmiotu sporu, na zastosowanie czego igdzie nie natrafiliśmy. Zamiast tego (powództwa) wpro-'adzono wyżej wymienioną przysięgę oraz to, by zuchwała :rona procesowa zmuszona była pokryć swemu przeciw-ikowi także szkodę i koszty procesu. 2.121 Ci, od których asądzono na podstawie niektórych formuł, stają się (osoba-li) naznaczonymi niesławą, na przykład (w postępowaniu) tytułu kradzieży, zabrania dóbr przemocą, zniewag, pod- • Instytucje Justyniana 27$ p9is9izp iAvosnpnq[ 39zad tsnui '•BMjsdsjsszjd ogszpno z •BMjzpoMod foniAjsuo5[ 'Ató^jsn zszad su^pod oj^jsoz 5[Bf 'fozo^ui sra izpfes Rep 'oAzo-eą jsaf AtrezfeiMoąo tui>[jsXzśAV spszad BizpSs "5iAv v 'o§stzp5s yosouuiMod o oiMouiod ra^u gfejsozoj OOHIZaas lOSONNIMOd O ' ^BMzod ąosods Xuut AV soi5[ S^BZ Aąijssf •srasjoMzsz fefeui •Azjjo i %OOJMZ 5is •Bioasid oSam^s op ijsaf o5[iĄ yfet 'npbs, ~>p qoi pOM^zorf raoousyoMzAM i raAudSjsz OM/OM fazoBUi ?;" 9Z 'nfojiMAzjd oSsi^i •Bpizpn 'yauojjod i Mouoj}vd utudźisM. i luopdizp zoyvf 'utouoj)nd i uutuddisM. 'jo:pjd OS9ZO foj ^v\. BST •5fo3[XpsAjnf ^M^UO^AM sizpSą oj5[ 'o§9j Dp OBMZSM łS9f OJ 'npfeS Op O^AYZOd 'B5[IUAVp9ZJd Bq9ZJJ ugiMoą MjgtdfBjs^ "enreMAzod op oo pp^M jojgjd feap^ nj5[Xp9 psSzo fgj po 9is -BuXzoiBz u'6A\od9jsod qoi5[pzsM s^z nramr/CzozsM. AZJJ •L •viuvzbiM.oqoz vpźmSbpvz z fas 'luaiyiuznip fsaf nydd}s<(M. z soty SVZ O^J^J 31U frs bMt>lSd}U lUVM.OUl3ld 3\y sra 9iu 'noiup9jsodz9q ijo^Mizpp/wod jfejd miast dokonać zwrotu i nie dla udaremnienia powództwa wydaje się prosić o danie mu czasu na dokonanie zwrotu, należy mu go udzielić. Jednakże musi on dać poręczyciela dla zabezpieczenia wartości przedmiotu sporu na wypadek, jeśliby w udzielonym mu czasie nie dokonał zwrotu. W razie domagania się spadku stosuje się co do pożytków to samo, co powiedzieliśmy, że stosuje się przy domaganiu się poszczególnych rzeczy. Przy obu powództwach pożytki, których z winy swojej posiadacz nie zebrał, bierze się w rachubę prawie tak samo, Jak gdy posiadacz jest rabusiem. Lecz gdy posiadacz jest w dobrej wierze, nie bierze się w rachubę pożytków zużytych lub nie zebranych. Od chwili jednak, gdy wystąpiono z roszczeniem, bierze się w rachubę także te pożytki, które z winy posiadacza nie zostały zebrane, albo które po zebraniu zostały zużyte. 3. Jeśli toczy się sprawa z powództwa o okazanie, nie wystarcza, że pozwany okazuje rzecz, lecz trzeba, aby okazał on wszystko, co do niej należy, tzn. żeby powód miał wszystko to, co miałby, jeśliby rzecz została okazana w chwili, gdy zaczął domagać się okazania. Dlatego, jeśli w okresie zwłoki rzecz została przez posiadacza zasiedziana, mimo to zostanie zasądzony. Prócz tego sędzia powinien wziąć w rachubę pożytki z czasu pośredniego, to jest z tego, który upłynął między przyjęciem formuły powództwa o okazanie i osądzeniem sprawy. Jeżeli ten, z którym toczony jest proces o okazanie, oświadcza, że teraz nie może natychmiast okazać, a prosi o danie mu czasu na okazanie i wydaje się występować z tą prośbą nie dla udaremnienia powództwa, należy dać mu ten czas. Jednakże musi dać zabezpieczenie, iż rzecz zwróci. Jeśli natychmiast rzeczy 18' 275 nie okazuje na polecenie sędziego, ani nie da zabezpieczeń iż rzecz'okaże później, powinien zostać zasądzony na uis czenie tego, co miałby powód, gdyby rzecz od razu zosta okazana. 4. Jeśli toczy się proces o podział spadku, sęd2 powinien przysądzić poszczególne rzeczy poszczególny spadkobiercom, a jeśli przysądzenie jednemu z nich wyd łoby się za wielkie, powinien, jak to już zostało powiedzian zasądzić go w stosunku do współspadkobiercy na zapłać nie określonej sumy pieniężnej. Także powinien zost; zasądzony każdy współspadkobierca w stosunku do swe| współspadkobiercy z tego tytułu, że sam pobrał pożyt z gruntu spadkowego, albo rzecz spadkową pogorsz lub zużył. Podobnie dzieje się także między więcej niż dworr spadkobiercami. 5. To samo się dzieje, jeśli podzi; współwłasności przeprowadzany jest co do wielu rzecz; Jeśli zaś tylko co do jednej rzeczy, na przykład grunti to jeżeli miejscowość jest taka, że ten grunt daje się d( godnie podzielić, powinien przysądzić jego części poszczs gólnym współwłaścicielom, a jeśli okaże się, że część otrzj mana przez jednego z nich jest większa, ten powinien zosta zasądzony w stosunku do innego na zapłacenie określons sumy pieniężnej. Jeśli rzecz dogodnie podzielona być ni może, na przykład gdy chodzi o niewolnika lub mułc w całości należy ją przysądzić jednemu współ właściciele w a ten powinien zostać zasądzony w stosunku do drugieg< na zapłacenie określonej sumy pieniężnej. 6. Jeśli toczy si proces o ustalenie granic, sędzia powinien zbadać, cz; konieczne jest przysądzenie. Jest ono oczywiście konieczn w jednym tylko wypadku: jeśli dogodniej byłoby wyodręb nić grunty wy raźniej szymi granicami niż te, którymi daw mu zostaje przysądzone. auajc SJIJ WfasnOSCią tCgO, XVIII O POSTĘPOWANIACH SĄDOWYCH PUBLICZNYCH 'ostępowań sądowych publicznych nie wdraża się za nocą powództw i nie mają one nic wspólnego z innymi itępowaniami sądowymi,, o których mówiliśmy. Wielka jest między nimi różnica i co do wszczynania, i co do wadzenia ich. 1. Publicznymi zaś nazywają się te postę- raaia dlatego, ponieważ na ogół daje się prowadzić je demu spośród ludu. 2. Spośród postępowań sądowych ilicznych niektóre są związane z karą główną, a niektóre Związanymi z karą główną nazywamy te, które pocią- [ za sobą karę śmierci, albo odsunięcie od wody i og- albo wygnanie, albo skazanie na roboty w kopami. ;, z których wynika naznaczenie niesławą oraz kara tiężna, te, choć są publiczne, nie są jednak związane irą główną. A postępowania sądowe publiczne są oto następu-. Z ustawy lulia o obrazie majestatu, która moc swą iąga na tych, co knują coś przeciwko cesarzowi lub >twu. Nakłada ona karę śmierci, a pamięć winowajcy piona jest nawet po jego śmierci. 4. Także z ustawy '. o karaniu cudzołóstw, która mieczem karze nie tylko iwale porywających się na cudze małżeństwa, lecz e tych, którzy ośmielają się uprawiać sprośne obcowa- 277 nie cielesne z mężczyznami. Lecz ta sama ustawa karze również występek uwiedzenia, kiedy ktoś bez 112 siły albo dziewicę, albo wdowę uczciwie żyjącą uwc Karą zaś, którą nakłada na winowajców ta ustawa, należą do wyższej warstwy, jest konfiskata połowy mają a jeśli należą do warstwy niższej, kara cielesna oraz ze nie. 5. Także z ustawy Cornelia o skrytobójcach *, kt mściwym żelazem ściga morderców albo tych, kto w celu zabicia, człowieka chodzą nosząc przy sobie poci Pociskiem zaś, jak to Gaius nasz w interpretacji usta XII tablic napisane zostawił, pospolicie nazywa się co wypuszcza się z łuku, ale oznacza także wszystko co jest rzucane ręką. Zatem i kamień, i drewno, i żela objęte są tą nazwą. Nazwa pochodzi stąd, że ciskany jt w dal, od "telu" w języku greckim. To znaczenie znaleźć m żerny także w nazwie greckiej, bowiem to, co my nazywan "telum", oni nazywają "belos", od "ballesthai" ** pouc; nas Ksenofont, bowiem pisze tak: "kai ta bele homu epheret< lonchai, tokseumata, sphendonai, pleistoi de kai lithoi"** Skrytobójcy biorą swą nazwę od sztyletu ****, co oznacz nóż żelazny. Ta sama ustawa karze śmiercią trucicieli którzy stosując swe odrażające praktyki zabijają ludzi za równo za pomocą trucizny, jak i magicznych zaklęć albo publicznie sprzedają niebezpieczne leki. 6. Znowu inna ustawa wymierza nową karę za najokrutniejszą zbrodnię. Ta ustawa nazywa się ustawą Pompeia o zabójstwie krewnych. Postanawia ona, że jeśli ktoś wstępnemu lub zstępnemu, lub w ogóle osobie tak spokrewnionej, że objęta jest terminem zabójstwa krewnych, przyśpiesza śmierć, bez względu na to, czy dopuszcza się tego skrycie, * sicarn. ** ciskać / *** Anab. 5, 2, 14: i wraz miotano pociski, włócznie, strzały, kule z proc i mnóstwo kamieni. **** sica. 278 ie będzie karany ani mieczem, am uguivui, _ ___ x ; żadnej innej zwykłej kary, lecz zaszyty w worku razem psem, kogutem, żmiją oraz małpą i w takiej złowróżbnej asnocie zamknięty, ma zostać, stosownie do natury liejscowości, wrzucony do pobliskiego morza lub rzekł, by za życia przestał używać wszystkich żywiołów i pozbawiony światła dziennego nie spoczął w ziemi po śmierci, eśli zaś ktoś zabija osoby inaczej związane pokrewień-twem lub powinowactwem ponosi karę przewidzianą v ustawie Cornelia o skrytobójcach. 7. Także ustawa Cor-lelia o fałszerstwach, którą nazywa się też testamentową, nakłada karę na tego, kto świadomie i podstępnie fałszywy testament lub inny dokument napisał, opieczętował, odczytał, podłożył, albo też sporządził, wyrzeźbił lub odcisnął fałszywą pieczęć. Dla niewolników przewidziana jest przez tę ustawę kara śmierci, co ma zastosowanie także w ustawie o skrytobójcach i o trucicielach, dla wolnych zaś (kara) - wygnania. 8. Także ustawa lulia o przemocy publicznej lub prywatnej zwraca się przeciwko tym, którzy dopuszczają się przemocy przy użyciu broni lub bez użycia broni. Jeśli więc chodzi o przemoc przy użyciu broni, na podstawie ustawy lulia o przemocy publicznej wymierzana jest kara wygnania. Jeśli zaś chodzi o przemoc bez użycia broni, nakłada się karę konfiskaty trzeciej części majątku. Jeżeli zostało przemocą dokonane porwanie dziewicy,, wdowy albo kobiety świętobliwej, noszącej welon, czy innej, wtedy i winowajcy, i ci, którzy uczestniczyli w popełnieniu przestępstwa ponoszą karę śmierci, zgodnie z przepisem naszej konstytucji, z której można to bliżej poznać. 9. Ustawa lulia o sprzeniewierzeniach karze tych, którzy kradną pieniądze lub rzeczy publiczne, albo (rzecz) świętą lub otoczoną czcią. Jeśliby więc sami urzędnicy w okresie 279 i] sprawowania urzędu zagarnęli pieniądze publiczne, po noszą karę śmierci, i to nie tylko oni, lecz także ci, którz w tym udzielili im pomocy lub świadomie przyjęli od nici to, co przez tamtych zostało zagarnięte. Inni zaś, którz; przeciwko tej ustawie wykraczają, ściągają na siebi< karę wygnania. 10. Do postępowań sądowych publicz ńych należy także postępowanie z ustawy Fabia o porywa czach ludzi, według której czasem wymierzana jest kar; śmierci zgodnie ze świętymi konstytucjami, a czasem lżej sza. 11. Prócz tego są publicznymi postępowaniami sądo wymi postępowania z ustawy lulia o przekupstwie wybór czym, z ustawy lulia o wymuszeniach, z ustawy lulu o cenach zboża i z ustawy lulia o pieniądzach publicznyct z obrachunków. Ustawy te mówią o szczególnych wypad kach i nie karzą śmiercią, na tych zaś, którzy pomijajc ich przepisy, nakładają inne kary. 12. Wyłożyliśmy to o postępowaniach sądowych publicznych, abyście zetknąć się z nimi mogli w najogólniej szyn: zarysie i jakby w postaci wskazania. Pod innym względeir. dokładniejsze ich poznanie przyjdzie do was z Bożą pomocą ż obszerniejszych ksiąg Digestów lub Pandektów. z Instytucji Gaiusa Księga pierwsza Inst. Just. 1 G. 1,1. 2 1,3. 3 I, 4. Nast. por. I, 5. 4 1,7. 5 1,8. 1 1,9. 7 1,11. 8 I, 20. • I, 12. 10 1,36-7. 11 1,21. 12 1,38. 13 1,19,39. ',-:; 14 1,40. 15 I, 42. U 1,48. /,: ,.. ... - 17 1,49. 18 I, 50. 10 1,51. ao 1,52. ".-;, 21 I, 53. 22 1,55. 23 1,58. , = 24 1,59. 25 1,60. r 24 1,61. 27 1,62. M 1,63. ^ 29 1,63. : ...,.: 30 1,64. 31 1, 65. .•.;,< 32 1,97. 33 1,98. 34 1,99. 35 1,102. 3" I, 103. 37 1,104. 38 1, 107. 99 1, 124. 40 1, 126. 41 I, 127. 42 1, 128. 43 1,129. 44 1, 132. 45 I, 133. 46 I, 142. 47 I, 143. 48 1,144. 49 1, 146. 50 1, 147. 61 I, 155. 62 I, 156. 53 I, 158. 54 I, 159. 55 I, 160. 56 1,161. 57 I, 162. 58 1,164. 5> I, 165. •0 1, 166. U 1,1 66 a. "2 1, 185. 281 1 1,186. " 1,187. I, 189. I, 191. I, 184. Księga druga Inst. Just. , ,• I O. II, 1. • II, 3. * n, 9. 4 11,4. • II, 6. • n, 8-9. 7 11,67. 8 H, 66. 9 II, 67. 10 11,68. "' II, 69. 11 II, 70. II 11,71. " II, 72. 14 II, 79. Nast. por. II, 73-8. 11,78. 11,21. I 11,12. " II, 13. " H, 14. "" 11,14. "b II, 30. " 11,43-4. -j n, 45. II 11,49. " 11,50. " 11,51. 1 n, 62. 11,63. U, 64. 11,80. •'••' ' 11,81-2. • U, 83. •*' d>łi • II, 84. 11,86 U, 87. H, 89. 11.91. 11.92. H, 93. II, 94. II, 95. II, 97. II, 98. II, 99. II, 100. II, 101. II, 102. II, 104. II, 103. II, 105. II, 105-6. Nast. por. H, 108. n, 109. 11,115. II, 123. II, 127. H, 130. II, 131. II, 132. II, 133. II, 134. II, 135. n, 136. II, 137. II, 188. Poprz. por. II, 70 II, 184. 71 U, 138. 72 II, 144. 73 H, 145. 74 H, 146. 75 II, 147. 76 n, 151. T7 11,152. 78 H, 153. 79 11,154. 80 H, 155. ->%(n 81 n, 156. : 82 n, 157. 83 11,158. 84 n, 161. 85 n, leź "i--.'-) 86 11,163. "?;-ł!! 87 11,166-7. ^'; -Łl' 88 H, 169. * '71: i 89 II, 191. _=,!!! 90 11,192. •••""••' ''•'• 91 U, 202. 92 n, 203.^ - v ; 93 n, 199. ' 94 n, 198. 95 11,238. ^,- 96 11,239. i -* '97 11,240. ";'K. ; ' 98 H, 238. '•L' •''-' .0^ ,H't -•i -i i ,ui >^t nr Księga trzecia Inst. Just. 1 G. ra, i. * ra,2. •.<•••> '-Jl! 107 108 109 110 111 112 118 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 n, 235. ifl'i:' '"" H, 236. ' '~> H, 243. n, 224. II, 225. 11.226. 11.227. 11,246. H, 247. H, 248. H, 250. 11,251. 11,253. 'j ^-r: U, 254. H, 255. II.Ż56. 11,257. H, 258. 11,259. II, 270. Nast. por. II, 271. II, 260. 11.261. 11.262. 11.263. H, 264. 11.265. :- ; 11.266. : ' •••' U, 267. • H, 249. m, 2. m, 4. 283 '691 III •891'm •B L9\ TU 'J°d 'łSBK 'L9.1 'III 59 1 'III 'W I 'III •C9I'm •Z9i'm ;! Hwrra '6SI 'III 1 ' '191 'III • •'••'•• • -/.SITU •LLI 'III 'J°d 'ZJdod -951 'ni Term "OSI 'III '6f I 'III •OSITII '8^1 'III 'LV \ 'III 'LH 'III 'W 'III •LH 'IU Tt-I 'III jd M--JSBU i ZLV 'HA ta" z -uiSBJd -ii7i 'ni •ot-i 'm '6€l 'III •/.erm -9LI 'III •LLl 'III 'H! 'Jod -JSBK -/.zi 'm -LL 'm -ss Tu '601 'Ul n •ŁOI 'm i" '901 Tli o" 'SOI Tli "e >0l Tli ( TO l Tli " •LOI Tli "e '66 Tli s. '•16 Tli n T6 Tli T6TII :t '06 TU i. '68 Tli os '88 Tli •> '18 'tSBN ~ZV Tli "s Tt-TlI K W Tli o" '6L TH .i •$Z Tli "łi 'W Tli .n TI 'Ul H •/.irni •snTii •ooi 'm " ; '86 TU CT TITII et •01 'm . •e 'm 8 •92 Tn ! •s Tu , 'L Tli " •3 ra, 170. u m, 177. M m, 176. M m, 179. Księga czwarta Inst. Just. "•'--. . V1 1 O. III, 182. 84 III, 222. " H!, 183. 86 m, 223. 8 Ul, 184. 3( III, 224. 4 111,185. 37 111,225. 6 Ul, 186. 38 IV, 1. " III, 187. 33 IV, 2. 7 111,188. 40 IV, 3. Nast. por. IV, 36. 1 III, 189. <"•, 41 IV, 4. Poprz. por. IV, 46. 9 m, 190. 41 IV, 5. 10 111,195. 43 IV, 17 b. U ni, 196. 44 IV, 18. Ił Ul, 197 , ; 46 IV, 6. 13 ni, 198. 4" IV, 7. 14 III, 199. , 47 IV, 8. 16 111,200. 48 IV, 9. 18 111,202. • 4t IV, 62. 17 111,203. 60 IV, 61. 13 m, 204. 61 IV, 52. " m, 205. (1 IV, 53. 10 III, 206. 68 IV, 53 a. 11 m, 207. 84 IV, 53 b. U m, 208. " IV, 53 c. 18 III, 209. M IV, 53 d. 14 ni, 210. Znajdujący się dalej 67 IV, 55. Poprz. por. IV, 56. fragment "Odysei" XIII, 467 58 IV, 61. i n. - w przekł. J. Paran- " IV, 69. dowskiego. <0 IV, 70. 15 111,211. łl IV, 71. U lU, 214. •i IV, 72. 17 III, 212. •3 IV, 72 a. 18 111,213. •4 IV, 73. '* m, 21 7. •6 IV, 74. 10 111,218. M IV, 74 a. tl 111,219. n IV, 75. li III, 220. ts IV, 76. 1* 111,221. " IV. 77. 285 70 IV, 78. 97 IV, 127. 71 IV, 82. ta IV, 128. 72 * IV, 84. " IV, 129. 7S IV, 85. - 100 IV, 138. T4 IV, 89. 101 IV, 139. 75 IV, 90. 102 IV, 142. 76 IV, 96. *' '^ 103 IV, 143. " IV, 98. ''s 104 IV, 144. , 78 IV, 99. 'n 105 IV, 147. 79 IV, 100. 108 IV, 148. 410 IV, 101. 107 IV, 149. 81 IV, 102. 108 IV, 150. 82 IV, 110. 109 IV, 153. ' : 83 IV, 111. 110 IV, 154. 84 IV, 112. 111 IV, 156. 85 IV, 113. 112 IV, 157. 86 IV, 114. 113 IV, 158. 1- "' 55 IV, 11 5. 114 IV, 159. 81 IV, 116. 115 IV, 160. 89 IV, 117. 116 IV, 161. •0 IV, 118. 117 IV, 171. 81 IV, 120. 118 IV, 173. "" IV, 121. 119 IV, 174. 93 IV, 122. '' 120 IV, 175. H IV, 123. 121 IV, 182. •95 IV, 124. 122 IV, 183. O6 IV, 126. L '" '9 L '/.L '9 Z 'Lfr '9 I'"'9 ZZ '0L '9 0L '8Z 'L 01 '(8tO it '8 -6 '92 '9 I'9Z'9 S 'LI '9 01 '(8t) Lf '8 fr '8Z '9 8 "a '9 01 'ZZ '9 Zl 'ZZ'9 = jl-el 'LI '8Z 'L /.l'IZ'9 I 'LZ '9 S '0L 'S - L '09 -'S - 0LVl - 5 '0L 'S - IZ'XX LZ'XX Zł'XX L'XX Z 'XX 9'XIX L'UIAX Z 'IIIAX 1'IAX Z'AX •Jd MX S 'IUX 9 '(6rt 81? '8 f 'L 'L 'Zł Ll'AXX •Jd HXX S'XX XIX 8'IIX 9'nx 6Z'LZ'9 i 'ze 'i 9 '19 '9 L '(W) LL '8 Sl'l'Ll'L l 'L 'L OZ'L'S 6l'L'L Ol '(9S) LS '8 9L '(W) LS '8 S 'LL '(W) LS '8 L'/.L'/. - ' Z'Ll'L - l'TL'i - i'ie'i - L!'LL'L - 9I'LL'L ~ i'ie'i - IZ 'Z 'T 'O - 01 'l '9 'i Z '01 '(8tO Z-t '8 'n'/.z's 01 '/.Z 'S S 'AŻ '9 - 8'IA - Ol 'M - (81) 91 'I - 8 'I (S) 9 'XI S 'XI -id xi t>'HA L 'IIA Ot 'IA - LL'XX - W'XX 6, 23, 24 8,37(38), 11 XX, 36 XXIII, 12 6,41,1 6,42, 32 List. Just. C. 5,27,10.11 X, 1 - 3, 33, 16 8, 47 (48), 10 X,2 - 6,61,6 6, 55, 9 X,2 - 6,59,11 6, 55, 9 XI, 7 - 7,2,15 6, 55, 12 XV, 1 - 8, 37 (38), 10 6, 58, 14 XIX, 12 - 8, 37 (38), 14 6, 4, 4, 20 XIX, 13 - 8,37(38), 11 8, 48 (49), 6 XIX, 14 - ' 6, 23, 25 8, 58 (59), 2 XXI - 4, 30, 14 6, 56, 7 XXIII pr. - 4,21,17 6, 55, 9 XXIII, 1 - 4, 38, 15 6,4,4,10.11 XXIV, 3 - 4, 66, 1 6,4,4 XXVII, 7 - 1,3,45,7? 7,6,1 XXVIII pr. - 6,61,6. 6, 48, 1 XXVIII, 3 - 4, 27, 2 8, 58 (59), 6 XXIX, 3 a - 8, 41 (42), 8 6,4,4 i Inst. Just. C. 6, 2, 20 6,2,22,1.2 9,35,11 4,18,2 3,10, 2 3, 2, 5 VI, 30 VI, 33 e XIII, 2 XIII, 10 (9) XVI, l XVI, l 4,31,14 3,10,1.2 , 4, 30,14 3,10, l 2. 58 (59), 2pr. 3. l, 14, l Spis rzeczy rzedmowa ......................... 5 onstytucja "Imperatoriam" ................. y SIĘGA PIERWSZA I. O sprawiedliwości i prawie ............. 15 II. O prawie naturalnym, prawie narodów i prawie obywatelskim ....................... 16 III. O prawie osób ................... 20 IV. O wolnourodzonych .....'...."....... 20 V. O wyzwoleńcach .................. 21 VI. Którzy ludzie i z jakich przyczyn nie mo|ą wyzwalać 23 VII. O zniesieniu ustawy Fufia Caninia ......... 25 VIII. O tych, co są osobami swojego lub cudzego prawa ... 26 IX. O władzy ojcowskiej ................ 27 X. O małżeństwie ................... 28 XI. O przysposobieniach ................ 32 XII. W jaki sposób gaśnie prawo władzy ......... 35 XIII. O opiekach .................... 38 XIV. Kto może zostać wyznaczony testamentem jako opiekun 40 XV. O ustawowej opiece krewnych agnacyjnych ...... 41 XVI. O uszczupleniu praw jednostki ........... 42 XVII. O ustawowej opiece patronów ........... 43 XVIII. O ustawowej opiece wstępnych ........... 44 XIX. O powierniczej opiece . .............' 44 XX. O opiekunie atiliańskim albo o tym, który był wyznaczany na podstawie ustawy lulia et Titia .......... 45 XXI. O przyzwoleniu opiekunów ............. 46 XXII. W jaki sposób kończy się opieka .......... 47 XXIII. O kuratorach ................... 49 XXIV. O poręczeniu opiekunów i kuratorów ........ 50 289 XXV. O wymawianiach się ......... XXVI. O podejrzanych opiekunach i kuratorach O podziale rzeczy .................. O rzeczach niematerialnych ....... r ..... O siużebnościach ................. O użytkowaniu ................... O używaniu i prawie mieszkania ........... O zasiedzeniach i posiadaniach przez diugi czas . . . O darowiznach .................. Komu wolno jest albo nie wolno zbywać ...... Przez które osoby nabywa się dla nas ........ O sporządzaniu testamentów ............ O testamencie żołnierskim ............. O tych, którym nie wolno sporządzać testamentów . . O wydziedziczeniu zstępnych ............ O ustanowieniu spadkobierców ........... O podstawieniu zwyczajnym ............. O podstawieniu dla niedojrzałych .......... W jaki sposób tracą moc testamenty ........ O testamencie sprzecznym z powinnością ....... O rodzajach i rozróżnianiu spadkobierców ...... O zapisach .................... O odwoływaniu i przenoszeniu zapisów ....... O ustawie Falcidia ................. O spadkach powierniczych ............. O poszczególnych rzeczach pozostawionych poprzez powiernictwo .................... O kodycylach .................... i I. O spadkach przyznawanych bez testamentu ..... 141 II. O ustawowym dziedziczeniu krewnych agnacyjnych 149 III.- O uchwale senatu tertuliańskiej ........... 154 IV. O uchwale senatu orflcjańskiej ........... 156 V. O dziedziczeniu krewnych kognacyjnych ....... 157 VI. O stopniach pokrewieństwa kognacyjnego ....... 159 VII. O dziedziczeniu po wyzwoleńcach .......... 163 VIII. O przydzielaniu wyzwoleńców ............ 167 I.. O posiadaniach majątku (spadkowego) ........ 168 XIX. O bezskutecznych przyrzeczeniach formalnych ..... 186 XX. O poręczycielach .................. 193 XXI. O zobowiązaniu poprzez pismo ........... 195 XXII. O zobowiązaniu poprzez porozumienie ........ 195 OCIII. O kupnie i sprzedaży ................ 196 KXIV. O oddaniu i przyjęciu w najem ........... 199 XXV. O spółce ............ j ......... 202 >CXVI. O zleceniu ........ .-V .?......... 204 XVII. O zobowiązaniach jak gdyby z zaciągnięcia ...... 207 KVIII. Pizez które osoby nabywa się dla nas zobowiązanie . . . 210- OCIX. Jakimi sposobami umarza się zobowiązanie .... 211 1IĘGA CZWARTA I. O zobowiązaniach, które rodzą się z występku .... 215 II. O zabraniu dóbr przemocą ............. 223 III. O ustawie Aąuilia ................. 224 IV. O zniewagach ................... 229 V. O zobowiązaniach, które rodzą się jak gdyby z występku 232 VI. O postępowaniach i powództwach .......... 234 VII. Co nazywa się czynnością dokonaną z tym, kto jest pod cudzą władzą ................... 249 VIII. O powództwach z cudzych przestępstw prywatnych 254 IX. Gdy twierdzi się, że zwierzę czworonożne wyrządziło uszczerbek .................... 257 X. O tych, poprzez których możemy prowadzić postępowanie 258 XI. O zabezpieczeniach ................. 259 XII. O powództwach bez ograniczenia czasowego i z ograniczeniem czasowym oraz tych, które przechodzą na spadkobierców lub przeciw spadkobiercom ......... 261 XIII. O zarzutach .'................... 263 291 x: xx KS1Ę< X X! X jl KSI1 XIV. O rozwiązaniach ( ........... XV. O zarządzeniach ........... XVI. O karze dla zuchwale procesujących się XVII. O powinności sędziego ........ XVIII. O postępowaniach sądowych publicznych Indeks fragmentów przejętych z Instytucji Gaiusa Indeks konstytucji cesarskich ..........