Stanisław Otok GEOGRAFIA POLITYCZNA GEOPOLITYKA - PAŃSTWO - EKOPOLITYKA Wydanie czwarte zmienione Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie lODDłbBbIb - -W Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1999 ^ i». M. Piprek, A. Powieki, A. Ryttel, L. Zielaskowski Opracowanie map według koncepcji autora Andrzej Jarosz Redaktor Krystyna Wojtala Redaktor techniczny Bożena Siedlecka, Ewa Czubenko wyruumcJc w lyrana, a pansiwo Staje się czymś barbarzyńskim i nieludzkim. ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI, Dzieła wszystkie, księga II, str. 125, PIW, Warszawa 1953. 760341 OD AUTORA Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 1996, 1997, 1998, 1999 Wydawnictwo Naukowe PWN SA ul. Miodowa 10, 00-251 Warszawa tel. (0-22) 695-43-21 e-mail: pwn@pwn.com.pl, http: //www.pwn.com.pl ISBN 83-01-12877-1 ^ 519 .0^6 W3 W założeniu książka jest poświęcona przede wszystkim podstawom metodo- logicznym geografii politycznej. Zawiera omówienie pojęć i metod, którymi posługuje się geografia polityczna oraz próbę wyjaśnienia wybranych procesów politycznych, mających wymiar przestrzenny i globalny, jak koncepcje geopolity- czne, problemy ekopolityczne, układy wewnętrznych sił politycznych oraz otwar- tość polityczna państw w okresie ogólnego zbliżenia i prób integrowania się. Książka w takim ujęciu nawiązuje do zagadnień najczęściej podnoszonych w publikacjach o tematyce geograficzno-politycznej za granicą, a których niedo- statek odczuwa się w opracowaniach krajowych. Pewne zagadnienia, pośrednio wiążące się z prezentowaną koncepcją, zilustrowano w książce jedynie w tabelach oraz na załączonych mapach. Objętość książki określił Wydawca. O koncepcji książki pozytywnie wypowiedzieli się profesorowie Remigiusz Bierzanek i Zbigniew Brzeziński oraz Władysław Maria Grabski i Lech Dzier- żanowski. Jestem Im wdzięczny za życzliwość i czas, jaki poświęcili na przejrzenie pracy. Szczególne podziękowania składam Pani Barbarze Nowak za ogromny wkład pracy redakcyjnej - bez jej zaangażowania i uporu wydanie książki byłoby mało prawdopodobne. Dziękuję także Pani Grażynie Pachnik za przeniesienie tekstu maszynopisu na dyskietkę. Stanisław Otok Wydawnictwo Naukowe PWN SA Wydanie czwarte zmienione Arkuszy drukarskich 12,5 Druk ukończono w kwietniu 1999 r. Skład: Phototext, Warszawa Druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA Łódź, ul. Żwirki 2 l PROBLEMY GEOGRAFII POLITYCZNEJ « co to jest geografia polityczna, jej dzieje i tematyka badawcza - obszary polityczne - geopolityka - klasyczne koncepcje: geograficzna oś historii, Heartland, Rimiand - regiony geostrategiczne - nowy lad światowy - geografia polityczna na świecie i w Polsce dziś 1.1. KSZTAŁTOWANIE SIĘ POJĘĆ I PODSTAWOWYCH KIERUNKÓW GEOGRAFII POLITYCZNEJ W UJĘCIU HISTORYCZNYM Geografia polityczna różni się zakresem nauczania i badań od pozostałych gałęzi nauk geograficznych, fascynując zarówno studentów, jak i polityków zajmu- jących się innymi dziedzinami. Korzenie geografii poli- tycznej sięgają arystotelesowskiego modelu państwa do- skonałego. Geografią polityczną interesowali się m.in. Herodot, Platon i Strabon. Jej historia liczy więc ponad 2000 lat, jednak ciągle wydaje się, że znajduje się ona we wstępnym stadium rozwoju. Dzieje geografii poli- tycznej są historią jej rozkwitów i upadków, zależnie od powstawania i zanikania stymulujących ją różnych idei politycznych związanych z rozwojem ludzkości. Nie ma dotychczas jednej ogólnie akceptowanej de- finicji geografii jako nauki, tym samym nie istnieje też jednoznaczne określenie geografii politycznej. Poszcze- gólni autorzy widzą różnie jej zakres, odmiennie pola działania, a w związku z tym przypisują jej inne cele. Wszyscy jednak uważają proces polityczny i przestrzeń za podstawowe atrybuty geo- grafii politycznej. Krytycy i przeciwnicy geogra- fii politycznej jako odrębnej nauki uważają, że brak ściśle określonego przedmiotu badań oraz wyraźnych granic oddzielających ją od innych dyscyplin uniemoż- liwia badanie zjawisk, dotyczących zarówno sfery poli- tyki, jak i przestrzeni. Twierdzą też, że bez wytyczenia określonego pola badawczego nie można sformułować poprawnych i precyzyjnych wniosków. Są to jednak . ^ , - r--~-"-^---vv puln.yczliyuli upitiwiiici <-I\J Z-OJ- mowama się również geografią polityczną. Nieważne jest, jak zdefiniujemy geografię polityczną, natomiast ważny jest wkład geografii politycznej w porów- naniu z innymi naukami politycznymi do poznania przestrzeni geograficznej l zachodzących w niej procesów politycznych. Geografią polityczną zajmują się również politolodzy, socjolodzy, historycy l mm specjaliści nauk społecznych, przyczyniając się znacząco do poznania rzeczywistości politycznej. Zaplecze badawcze geografów politycznych w swej istocie jest tak rożne, jak różne są przedmioty i zakres ich badań. Tematykę badawczą geografii politycznej można podzielić na trzy zakresy. Pierwszy obejmuje badanie obszarów politycznych, drugi - ognis- kuje się na państwie, trzeci - najbardziej współczesny - uwzględnia podejście behawioralne do procesów politycznych. W ostatnich 40 latach obserwujemy wyraźne zmiany w orientacji badawczej wielu geografów politycznych. 1.1.1. BADANIA OBSZARÓW POLITYCZNYCH Podstawowym problemem geografii politycznej od jej zarania do czasów współczesnych jest powiązanie polityki we wszystkich jej przejawach ze środowis- kiem naturalnym (przestrzenią). Gdy Arystoteles (384-322 r. p.n.e.) tworzył model "państwa", badał zależ- ności występujące pomiędzy ludnością a terytorium przez nią zamieszka- nym. Określał, jakie funkcje powinna pełnić stolica, armia, granice i inne czynniki w odniesieniu do środowiska naturalnego, a szczególnie w zależności od klimatu, który uważał za czynnik determinujący funkcjonowanie państwa. Deterministyczne podejście do wielu zagadnień, które złożyły się na podstawy koncepcji geografii politycznej, przetrwało do dziś w poglądach niektórych geografów. Strabon, grecki geograf i podróżnik, opisał znany mu świat w dziele Geo- grafia złożonym z 17 ksiąg (ponad 300 lat po Arystotelesie). Jego dzieło było przeznaczone dla praktyków - głównie wojska i administratorów - zarządzają- cych imperium rzymskim, jednak podobnie jak Arystoteles był on "etnocent- rykiem", tzn. wierzył, że jego ojczyzna ma idealne warunki przyrodnicze (klimat) i stosuje najlepszą technikę rządzenia. Po upadku Rzymu i wzroście wpływów chrześcijaństwa nastąpił w Europie zastój w rozwoju geografii. W świecie muzułmańskim natomiast, szczególnie wśród kupców arabskich, historyków, podróżników i filozofów, rozwijała się ona znakomicie. Jednym z najbardziej znanych podróżników był Abd al-Rahman ibn Chaldun (XIV w.), który przedstawił uogólnienia dotyczące najpotężniej- szych jednostek politycznych jego czasów oraz ich związku ze środowiskiem geograficznym. Jego badania dotyczące istoty rozwoju jednostek politycznych prowadziły do teorii o politycznej integracji i dezintegracji, a w końcu do koncepcji cyklicznego rozwoju państwa. Do poglądów Arystotelesa i Strabona VV/:uuga\;uin-> JC JcunaK pewnymi nuwyun cu^cliLtuui. Jcun^m z. 1111^11, iyyuwyui dla średniowiecza, był pogląd, że światem i społeczeństwem rządzi wola Boża. Śladem starożytnych filozofów podążył też Ch.L. de Montesquieu (1689-1755), który podkreślał znaczenie krajobrazu i klimatu w formowaniu systemów rządów. Dostrzegał wiele powiązań między gospodarką rolną, zalud- nieniem, systemami politycznymi i zatrudnieniem, obszarem państwa, żyznością gleb i sposobem rządzenia. Księgi 15 i 17 jego dzieła O duchu praw są przenik- nięte skrajnym determinizmem geograficznym. Bardziej demokratyczny i liberal- ny od Montesquieu był G. Buffon (1707-1788), który odrzucał determinizm, a mówił raczej o wzajemnym wpływie człowieka i środowiska: "cała przestrzeń Ziemi nosi dziś na sobie ślady mocy ludzkiej, która jakkolwiek podlega naturze, często uczyniła więcej niż ona", w czym był bliski współczesnej nauce francuskiej. W połowie XVII w. W. Petty, lekarz, wykładowca anatomii w Oxfordzie, kartograf, politolog i ekonomista, opublikował prace The Political Anatomy of Ireland oraz Political Arithmetic, w których omówił znaczenie terytorialnych i demograficznych czynników dla potęgi państwa. C. Ritter w Berlinie pod koniec XIX w. wysunął cykliczną teorię rozwoju państwa, podobną do teorii A. ibn Chalduna, lecz opartą na analogii do rozwoju organizmu. Jego książka: Die Erdkunde im Verhaltnis żur Natur und Geschichte des Menschen, oder allgemeine vergleichende Geographie (Berlin 1817) była pierw- szą próbą utworzenia modeli w geografii politycznej. Termin ,,geografia politycz- na" pojawił się w XVIII w. m.in. w pracach ekonomisty francuskiego A.R. Turgota oraz u filozofa niemieckiego I. Kanta, który geografię polityczną uważał za dyscyplinę zajmującą się badaniem zależności między poszczególnymi jedno- stkami politycznymi a ich fizycznogeograficznym zapleczem, w Polsce po raz pierwszy pojawił się w książce K. Wyrwicza wydanej w 1768 r. 1.1.2. BADANIA NAD PAŃSTWEM W XIX w. ścierały się poglądy racjonalistycznego indeterminizmu, który upatrywał przyczyny kształtowania się stosunków społecznych i politycznych w woli jednostek, z poglądami deterministycznymi, według których były one niezależne od woli człowieka. Racjonalistyczny indeterminizm za- kłada w konsekwencji demokrację; państwo i społeczeństwo jest tworzone z woli jednostek (umowa społeczna), a jest rządzone według tej woli (demokracja). Determinizm natomiast jest w swej konsekwentnej formie albo teokratyczny - powstanie i upadek państw jest dziełem Boga, albo przyrodniczy - przyczyną powstania i rozwoju państw i społeczeństw są warunki naturalne, czyli warunki geograficzne, albo rasa, czyli warunki biologiczne. Racjonalistyczny indetermi- nizm rozwijał się głównie we Francji, determinizm geograficzny głównie w Niem- czech. Między racjonalistycznym indeterminizmem, zwanym posybilizmem francus- kim, a determinizmem niemieckim - występują i inne przeciwstawienia: skłon- ^ -- , --_"-» -..."0^ .^u. u^aLm^ niiY>^-J'^cŁiiai.wuwe U rNIClliy-""'? szczegółowa analiza wewnętrznej struktury narodu "prowincji" geograficznych kraju u Francuzów. Państwo miało dla francuskiego badacza trzy formy wyrazu geograficznego: wyrazem geograficznym funkcji porządku wewnętrznego jest droga; wyrazem geograficznym funkcji porządku zewnętrznego, w stosunku do innych państw, jest granica; wyrazem geograficznym ogółu funkcji administ- racyjnych jest stolica. Wokół tych trzech elementów geograficznych zbudowali swój system geografii politycznej J. Brunhes i C. Vallaux (1921). Francuzi szukali podłoża psychologiczno-społecznego wspólnoty politycznej. "Ramy i granice są ważne, ale nie najważniejsze - duże znaczenie ma < psyche > (dusza narodu) i ją przede wszystkim trzeba badać" (L. Febvre, 1922). Przykładem tego rodzaju publikacji jest monografia Ameryki Południowej napisana przez A. Siegfrieda. Stworzone przez Vidal de la Blache'a pojęcie "typów istnienia" (genres de vie) stało się łącznikiem analiz czynników naturalnych, gospodarczych, politycznych i psychologiczno-społecznych badanego obszaru. Naukowcy niemieccy zapewne mogli przyjąć podobny punkt wyjścia, czego imponującym przykładem było dzieło G. Simia (Sociologie, cz. VII, Der Raum wid die raumlichen Ordungen der Gesellschaft, 1908). Jednak decydujące były poglądy F. Ratzla (1844-1904), autora Antropogeographie... (1892) i Politische Geographie (1897). Ratzel pierwszy uczynił główną osią swoich badań pogląd, że zjawiska społeczne są uwarunkowane geograficznie; później na tym stwierdzeniu oparł się cały system geopolityki. Ziemia dla Ratzla jest "trwałą podstawą temperamentów, zmiennych aspiracji ludzkich i kieruje losami ludów ze ślepą brutalnością". F. Ratzel był geografem, biologiem i chemikiem - profesorem uniwersytetu w Lipsku. W kształtowaniu jego filozofii badawczej dużą rolę odegrał K. Darwin i jego teoria ewolucji. W swoich publikacjach porównywał państwo do organizmu biologicznego, wprowadzając pojęcie ,,państwa organicz- nego". Tak jak organizm, potrzebuje ono pożywienia w postaci przestrzeni życiowej - Lebensraum i surowców. Państwa stale współzawodniczą o prze- strzeń i surowce. Jako organizmy przechodzą okres młodości, dojrzałości i staro- ści z możliwością odmłodzenia się. W 1896 r. Ratzel przedstawił siedem praw rozwoju państwa: 1) przestrzeń państwa poszerza się wraz z ekspansją ludności mającą tę samą kulturę, 2) terytorialny wzrost następuje za innymi aspektami rozwoju państwa, 3) państwo rośnie przez wchłanianie mniejszych jednostek politycznych, 4) granica jest peryferyjnym organem państwa, który odzwierciedla jego siłę i rozwój, stąd nie jest ona stała, 5) państwa w trakcie rozwoju szukają terenów nadających się do wchłonię- cia, 6) kierunek ekspansji przesuwa się od państw bardziej do słabiej rozwiniętych cywilizacyjnie, 7) dążenie do ekspansji terytorialnej rośnie w miarę poszerzania Me obszaru. 10 n l a (Lagę) l obszaru (Kaum) odgrywają wionącą ruię w mciuuulugn uauan Ratzla nad państwem. "Pojęcie położenia oznacza, że żaden członek ciała politycznego, a nawet ludzkości, jakkolwiek byłby oddalony, nie może być traktowany oddzielnie", obszar zaś oznacza, że każde państwo należy rozważać z punktu widzenia miejsca, które zajmuje w stosunku do swych sąsiadów. Ratzel, działając w okresie imperializmu niemieckiego, łączył badania naukowe z celami działalności politycznej Niemiec, kierował uwagę przyszłej geopolityki niemiec- kiej przede wszystkim na państwo. Był to równocześnie okres jednoczenia się państw niemieckich, okres powstawania Wielkiej Rzeszy. Tym, który wywarł decydujący wpływ na dalszy rozwój i kierunek geopolity- ki w Niemczech, był R. Kjellen (1864-1922), szwedzki prawnik i polityk z Uppsali, autor Die Grossmachte der Gegenwart (1914 ) i Der Staat als Lebensform (1917). Geopolityka dla Kjellena była dziełem polityki jako syn- tetycznej nauki o państwie. Przedmiotem geopolityki "nie jest ziemia, lecz zawsze i wyłącznie ziemia przeniknięta polityczną organizacją". Terytorium dla Kjellena było "ciałem państwa", dlatego jest ważniejsze od ludności. Państwo bowiem może utracić część ludności (np. przez emigrację) bez negatywnych skutków, natomiast każda utrata terytorium osłabia państwo, a nawet je unicestwia. Z tego punktu widzenia również terytorium można porównać do wyodrębnione- go organizmu (stąd tak ważne jest znaczenie granic). Kjellen wydzielił kilka kryteriów, według których należy badać państwo: 1) kratopolityka (Kratopolitik) - nauka o organizacji władzy, 2) socjopolityka (Soziopolitik) - badanie stosunków i potrzeb społecznych, 3) etnopolityka (Ethnopolitik) - badanie psychologii narodu, 4) ekopolityka (Oekopolitik) - nauka o gospodarce, 5) geopolityka (Geopolitik) - badanie środowiska geograficznego państwa. Geopolityka była więc dla Kjellena pojęciem szerokim, kompleksowo ujmują- cym problem państwa. B iologiczno-organiczn a teoria Kjellena, stawiając na pierwszym miejscu państwo jako jedność geograficzną, trafiła na podatny grunt w Niemczech po I wojnie światowej. Niektórzy geografowie sarkastycznie nazywają geopolitykę, tę odrębną naukę powstałą w Niemczech, "dzieckiem przewrotu wojennego i dzieckiem klęski". Kjellen uważał, że państwo stale współzawodniczy z sąsiadującymi państ- wami, chcąc zdobyć prawo do przewodzenia innym. Państwa większe powinny rozciągać władzę lub zwierzchnictwo nad mniejszymi, a na świecie powinno istnieć tylko kilka bardzo dużych i krańcowo silnych państw, tzw. mocarstw. Kjellen, będący germanofilem, widział Europę jako superpaństwo kontrolowane przez Niemcy. Pod koniec I wojny światowej niektórzy niemieccy politolodzy, geografowie i nacjonaliści wykorzystali poglądy Kjellena do umocnienia starej niemieckiej filozofii politycznej. Było to ważne "narzędzie" służące do odbudowy Niemiec jako mocarstwa światowego. Tą samą ideologią próbowały także posłużyć się inne państwa, m.in. Włochy i Japonia. Na podstawie koncepcji teoretycznych 11 ^ ^ r ----.,-- ../, -^^t^e.^ n.i>-i>->vvim\-icui zusiał geograt, generał K. Haushofer (1869-1946). Instytut ten skupił grupę naukowców, dziennikarzy i polityków, którzy byli propagatorami idei geopolitycznych. W 1924 r. Haus- hofer założył miesięcznik Zeitschrift fur Geopolitik. Wydawano liczne publikacje książkowe i mapy, które naukowo usprawiedliwiały niemieckie roszczenia i pod- boje terytorialne. W 1927 r. przedstawiono definicję nowej dyscypliny naukowej: " Geopolityka jest nauką o geograficznych ograniczeniach zjawisk politycznych. Jako nauka o politycznym organizmie przestrzennym i jego strukturze wykorzys- tuje szeroko metody nauk geograficznych". Istotą tej definicji jest traktowanie zjawisk politycznych jako skutku uwarunkowań geograficznych. Haushofer i jego współpracownicy zmodyfikowali teorię państwa Ratzla i Kjellena, dodając elementy niemieckiego szowinizmu oraz kultu rasy i wodza. Było to potrzebne Haushoferowi do celów agitacyjno-politycznych, aby mógł wykazać, w jak brutalny sposób rozerwano naturalny organizm Niemiec wpro- wadzając traktaty po I wojnie światowej. W 1936 r. na kongresie geografów niemieckich określono geopolitykę jako "naukę o państwie opartą na podstawach nauk o Ziemi i wykorzystującą biologiczną zasadę - ujmowania wydarzeń politycznych jako geograficznie uwa- runkowanych zjawisk życiowych". W związku z tym w ostatnich latach przed II wojną światową wysunięto jako nowe zagadnienie "problem przestrzeni właś- ciwej dla danej rasy" (H. J. Scheppers, 1937), stwierdzając, że współoddziaływanie rasy i obszaru nie zależy od wpływu środowiska, lecz stanowi odwieczne har- monijne współistnienie. Takie ukierunkowanie teorii geopolityki nie było jednak przyjmowane przez naukowców niemieckich bez zastrzeżeń. Krytycy szkoły Haushofera łączyli powrót do pierwotnej teorii Kjellena, zakładającej, że geopolityczny punkt widzenia państwa jest tylko jednym z wielu aspektów badań nad państwem, z tezą, że warunków geograficznych nie można analizować bez innych czynników życia politycznego. Równocześnie wykorzystywali w tej argumentacji bogate piśmiennic- two dotyczące geopolityki, stwierdzając, że wspólną jego cechą jest ujmowanie państw z punktu widzenia dynamicznego. Na tych zasadach oparł definicję geopolityki A. Grabowsky (1933). Wychodził on z założenia, że geografowie uważają Ziemię i jej właściwości za trwałe, geopolityka zaś, będąc częścią polityki, ujmuje to, co jest w Ziemi zmienne lub to, co dla każdej epoki i dla każdego państwa ma inne znaczenie. To dynamiczne ujęcie problemu, pomijając historio- zoficzną podbudowę, sprawiło, że zaliczono geopolitykę do nauk politycznych i tym samym zaprzestano ujmowania jej z "przyrodniczego" punktu widzenia. Uprawiania geopolityki zaniechano wraz z upadkiem Niemiec nazistowskich w 1945 r. Odrzucono ją jako teorię usprawiedliwiającą agresję i przemoc. Niektóre elementy geopolityki są jednak nadal aktualne. W gruzach legła organiczna teoria państwa, lecz wartość jej dla geostrategii dała ten aspekt geopolityce, który pozwolił jej przeżyć potępienie bezpośrednio po zakończeniu wojny. Geopolityczne widzenie świata, regionów i państw jest nadal głośno dyskutowane. 12 rUZ^Wł^JLł. W ll^UC^C^ l U1C UU^&l ŁŁ11 Lłs^^s^m Łł.Al^l^lo^J' l Łł-lll^I- _y lv UHQ\^J , lYLUl-^^y ^J L U^<. ogólnych problemów geopolitycznych zajmowali się aktualnie prowadzonymi politykami lub strategiami ich własnych rządów. Jednym z nich był A.T. Mahan (1840-1914), historyk i admirał Stanów Zjednoczonych, autor m.in.: The Influence of Sea Power Upon History, 1660-1783 (1890). Mahan podkreślał rolę morza w życiu państwa, był wielkim orędownikiem budowy potężnej floty marynarki wojennej. Jego zdaniem na rozwój i utrzymanie potęgi morskiej oddziałują: 1) położenie geograficzne, 2) fizyczne "ukształtowanie" państwa (rodzaj wybrzeża), 3) rozciągłość terytorialna (długość Unii brzegowej), 4) liczba ludności, 5) charakter narodowy, 6) sposób rządzenia - czy polityka rządu sprzyja warunkom stworzonym przez środowisko i ludzi i przyczynia się do rozwijania potęgi morskiej. Mahan był zwolennikiem polityki siły. Nawoływał Stany Zjednoczone do zajęcia Hawajów, rozciągnięcia kontroli nad obszarem karaibskim i budowy kanału łączącego Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym. Poglądy Mahana, odpowiadające potrzebom rozwijającego się wówczas imperium amerykańskiego, wywarły duży wpływ na politykę Th. Roosevelta, prezydenta Stanów Zjednoczo- nych. Wszystkie propozycje Mahana zostały wprowadzone w życie. W książce poświęconej problemom Azji (The Problem of Asia, 1900) Mahan omówił tzw. tereny rdzeniowe Azji oraz dominację rosyjską. Przewidział konflikt pomiędzy Rosją - potęgą lądową, a Wielką Brytanią - potęgą morską, o dominację w Azji. Uważał, że jeśli Rosja (był to początek XX w.) zechce utrzymać pozycję dominującego mocarstwa w Azji, będzie zmuszona do zdoby- cia nie zamarzających portów w Azji. Mahan uważał, że zajęcie się Rosji tym problemem odwróci jej uwagę od Europy i Bliskiego Wschodu. W tym przypad- ku nie wszystkie przewidywania Mahana się sprawdziły. W Wielkiej Brytanii twórcą znanych koncepcji geopolitycznych był H.J. Mackinder (1861 -1947), geograf, profesor uniwersytetu w Oxfordzie, a potem dyrektor London School of Economics. Był on także członkiem parlamentu w latach 1910-1922 i dyrektorem Imperiał Shipping Committee w latach 1920-1945. Mackinder uważał, że era potęgi morskiej już minęła, na co wpływ miały zmiana technologii i rozwój transportu kolejowego. W 1904 r. na posiedze- niu Royal Geographical Society w Londynie Mackinder przedstawił swoją koncepcję geopolityczną, którą nazwał The Geographical Pivot of History (Geo- graficzna oś historii). Zgodnie z tą koncepcją kontynenty: Europa, Azja i Afryka tworzą Worid Island (wyspę świata), którą otacza wewnętrzna strefa brzegowa oraz zewnętrzna strefa brzegowa obejmująca Japonię, Wielką Bry- tanię, obie Ameryki, Australię oraz Afrykę Południową. Jądrem wyspy świa- ta, a zarazem geograficzną osią historii świata, jest tzw. Heartland, obejmujący Rosję, zachodnią część Chin, Mongolię, Afganistan, Beludżystan 13 1) kto rządzi Europą Wschodnią, rządzi Heartlandem, 2) kto rządzi Heartlandem, rządzi wyspą świata, 3) kto rządzi wyspą świata, rządzi światem. Koncepcja Heartlandu Mackindera Oczywiście w pierwszej wersji tej koncepcji w roli władców świata widział Mackinder nie Rosjan, lecz Niemców. Dopiero w czasie II wojny światowej, gdy potęga militarna Niemiec nie była już w stanie sprostać siłom sprzymierzonym, Mackinder zmienił opinię. Tezy Mackindera są przedmiotem dyskusji i ewolucji poglądów geopolitycz- nych po dzień dzisiejszy, a więc są znane czterem generacjom. Krytycy koncepcji Heartlandu Mackindera uważają, że była ona produktem swojej epoki, kiedy to przeciwstawianie potęgi lądowej i morskiej uważano za adekwatne podsumowa- nie czynników w równowadze sił światowych. Mackinder miał wielu krytyków. Za czołowego uważano N. J. Spykmana (1893-1943). Urodził się on w Amster- damie, studiował w Berkeley w Stanach Zjednoczonych, w 1920 r. został profesorem stosunków międzynarodowych na uniwersytecie w Yale, w 1928 r. uzyskał obywatelstwo amerykańskie. W swych pracach kładł nacisk na stosunki międzynarodowe i wpływ geografii na politykę, lecz odrzucił niemiecką szkołę geopolityki. W dwóch książkach, Ameńcas Strategy in Worid Politics (1942) oraz w The Geography ofthe Peace (1944), Spykman wykazał słabe strony teorii Heartlandu, a mianowicie przecenianie potencjalnych sił tego obszaru; jego znaczenie w rzeczywistości było mniejsze z powodu niedostatków transportu wewnętrznego i słabego dostępu do niego. Spykman, we własnej teorii geopolity- cznej, próbował udowodnić, że zasadnicze znaczenie strategiczne i polityczne mają nie środkowe, lecz obrzeżne obszary Eurazji, tzw. R i mian d, które sap 14 HUUHUlUJt; UUIZ.CZ.d, ICH rZąUZI CLIlaZJĄ, R.I.U l^iĄl-lZ-l l-iUlCIZ.JĄ, IŁUllllUlLIJC 1USJ świata". Odmienną koncepcję prezentował A.P. Seversky (1894-1974). Był onjednyn ^e strategów sił powietrznych. Urodzony w Rosji, służył w lotnictwie w czasi< \ wojny światowej. W 1927 r. uzyskał obywatelstwo amerykańskie. Był znanyn inżynierem i biznesmenem związanym z przemysłem lotniczym. Zajmował si< także geopolityką. W książce Yictory Through Air Power (1942) mówił o zmierz chu znaczenia sił morskich i zalecał rozbudowę sił powietrznych. Po II wojni< światowej, gdy rozpoczęła się era "zimnej wojny", Seversky opublikował książki Air Power: Key to Survival (1950), w której powtórzył poglądy o nadrzędności si Geostrategiczna mapa Seversky'ego powietrznych nad siłami lądowymi i morskimi. Po raz pierwszy w tej publikacj zamieścił mapę o odwzorowaniu azymutalnym, równoodległościowym z biegu nem północnym jako głównym punktem odniesienia, która pokazała bliskośt Stanów Zjednoczonych i ZSRR oraz najkrótszą- drogę z ZSRR do Kanad; i Stanów Zjednoczonych przez biegun północny. Mapa ta ukazała także, ja! rozległe są obszary dominacji powietrznej obu państw. Uświadomienie zagrożę nią radzieckiego wpłynęło na podjęcie przez Stany Zjednoczone i Kanadę decyzj l: l jS.aiiaUę. JYUlIWp^Ja Id Uf^dZ.drd Się JCUIIŁIK. Ulem-' plAJuama w yuLiii^ja^y ni >^.c.ci.ai>^, gdy do uzbrojenia wprowadzono w obu krajach międzykontynentalne rakiety batalistyczne. Od klasycznych koncepcji geopolitycznych Mackindera i Spykmana całkowi- cie nie odstąpiono. Geograf amerykański, D.W. Meining, i brytyjski - n J. Hooson, w latach 1956 i 1962 zmodyfikowali koncepcje Heartlandu i Rim- landu. Meining (Heartland and Rimiand in Eurasian History, 1956) sugerował, że Rimiand jest terytorialnie bardziej zróżnicowany, niż to opisywał Spykman. Hooson (A New Soviet Heartland, 1962) uściślił definicję Heartlandu w zakresie takich kryteriów, jak zaludnienie, stopień urbanizacji, zasoby surowcowe i ich dostępność, czynniki gospodarcze oraz uwarunkowania historyczne. Przesunął obszar Heartlandu bardziej na zachód ZSRR. Inni geografowie zajmujący się geopolityką zaprezentowali bardziej innowa- cyjne koncepcje. Jednym z nich jest amerykański geograf, S.B. Cohen, który w książce Geography and Politics in a Wońd Diyided (1973) dzieli świat na regiony geostrategiczne. Są one właściwie strefami wpływów Stanów Zjednoczonych, krajów Europy Zachodniej, ZSRR i Chin (ChRL). Myśl tę Cohen rozwinął w publikacji A New Map of Global Geopolitical Equilibrium: a Developmental Approach (1982). Równowaga sił, która istniała między Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim w okresie zimnej wojny, i późniejsze odprężenia, miały teoretyczne podstawy w geopolitycznym spojrzeniu na świat, podzielony pomiędzy eurazjaty- cki Heartland i mocarstwa NATO. Według Cohena przemijanie tego porządku jest związane z gruntownymi zmianami gospodarki światowej, stosunków społe- cznych, z rozprzestrzenieniem zaawansowanej technologii militarnej oraz z nowo powstałymi prądami ideologicznymi, odrzucającymi zarówno zachodni kapita- lizm, jak i wschodni komunizm. Dowodem przemian jest nadanie nowych znaczeń pojęciom: interes narodowy, prestiż i bezpieczeństwo. Wyrazem prze- mian jest także zróżnicowany, często cyniczny, stosunek do terroryzmu, wojen, głodu lub nierównomiernego rozkładu bogactw naturalnych. Po II wojnie świa- towej, według Cohena, system globalny ewoluował w kierunku wyspecjalizowa- nej integracji, początkowo przez dwubiegunowość supermocarstw, a następnie przez wielobiegunowość mocarstw. W ciągu ostatniego dwudziestolecia równo- waga tego ładu światowego uległa zaburzeniu w wyniku powstania sił regional- nych. Zostanie ona przywrócona, gdy system osiągnie wyższy poziom spec- jalizacji - integrację hierarchiczną. Integracja hierarchiczna opiera się na istnieniu państw na różnych poziomach rozwoju, które są powiązane, zarów- no w skali światowej, jak i regionalnej. Wyłaniający się system ma pięciostop- niową strukturę hierarchiczną. Siłę główną tworzą Stany Zjednoczone, ZSRR, Wspólnota Europejska, Japonia i Chiny, które mają znaczenie światowe we- wnątrz dwóch zasadniczych stref geostrategicznych. Siły drugorzędne to siły regionalne, których znaczenie ogranicza się do własnych regionów geopolitycz- nych. Trzeci i czwarty poziom zajmują państwa, których zasięg jest ograniczony 17 J ----- 1) wielkość zasobów ludzkich i materialnych (ilość, jakość, rodzai i poziom technologii i kultury); 2) zaawansowana technologia jądrowa; 3) stopień zwartości narodowej (zależny od czynników społecznych, religij- nych, etnicznych, kulturowych i rasowych, poczucia historycznego); 4) wielkość zasobów polityczno-militarnych (określa je stan uzbrojenia i sił zbrojnych, militarna i ekonomiczna pomoc dla zagranicy, liczba ambasad i in- nych przedstawicielstw, wymiana wizyt dyplomatycznych i aktywność w organi- zacjach międzynarodowych); 5) ranga geograficzna związana z lokalizacją w stosunku do innych państw; 6) rodzaj i gęstość sieci powiązań międzynarodowych; 7) stopień jawności systemu narodowego; 8) ekonomiczne, polityczne i militarne możliwości oddziaływania w stosunku do możliwości sąsiadów; 9) cele i strategia rozszerzenia wpływów poza granicami; 10) liczba i złożoność spraw międzynarodowych, w których państwo może brać udział jednocześnie, jako miara jego politycznej dojrzałości, zasięgu i opcji; 11) percepcja, czyli wyobrażenia o swoim miejscu w świecie. Osiągnięcie równowagi światowej zdaniem Cohena nie jest możliwe przy obecnym podziale świata. Nie może to być świat podzielony na dwie części, wzdłuż tradycyjnych linii oddzielających potęgi morskie od potęg lądowych, ani świat podzielony pomiędzy pięć mocarstw. Dotychczasowe zasięgi wpływów decydujące o współpracy lub sporach między głównymi siłami, według Cohena, będą nadal odgrywać decydującą rolę w określaniu przyszłego porządku geopoli- tycznego. Wynika to bowiem z założeń teorii geopolitycznej, której podstawą są związki ustrojów politycznych i warunków naturalnych, a te przemawiają na korzyść tego układu. Nowym elementem w światowej geopolityce jest rozpad ZSRR i próba jego odbudowy. Nowa doktryna obronna Rosji z 1993 r. zakłada prawo do interwencji wojskowej w strefie bezpośredniego sąsiedztwa Rosji, gdy jej interesy lub bezpieczeństwo zostaną zagrożone. Prezydent Stanów Zjednoczo- nych uznał prawo Rosji do podejmowania tego rodzaju kroków na obszarze byłego Związku Radzieckiego. Jego zdaniem Rosja może pełnić ,,stabilizującą" rolę na tym obszarze. Zgodę na ewentualny rosyjskf interwencjonizm (uważany za "siłę cywilizującą") na obrzeżach Rosji, według S. Rosenfelda (1993), można uznać za przyzwolenie na restaurację sowieckiego (obecnie rosyjskiego) impe- rium. Prezydent Clinton usprawiedliwił rosyjską interwencję w Gruzji, porów- nując ją do akcji Stanów Zjednoczonych w Panamie i na Grenadzie. Jednocześnie sekretarz stanu, W. Christopher, wyraził opinię, że były Związek Radziecki "leży bardzo daleko od Stanów Zjednoczonych" i że Rosja, przestrzegając pewnych norm międzynarodowych, może gwarantować regionalną stabilność. Clinton dał do zrozumienia, że wybaczy Rosji interwencję w sytuacji, kiedy upadek totalita- ryzmu spowodowałby odrodzenie dawnych konfliktów, co dotyczy praktycznie 18 podzielają inne Kraje, ani te, które wyzwomy się spoa rosyjSKiej Komroii, ani te dalsze. Konstatacja Rosenfelda o przyzwoleniu Clintona na restaurację imperium rosyjskiego jest być może przedwczesna, ale sama myśl jest bliska starej koncepcji o podziale świata przez dwa supermocarstwa. To jeden z wielu scenariuszy geostrategii u progu XXI w. 1.1.3. WSPÓŁCZESNA GEOGRAFIA POLITYCZNA Nowe trendy w geografii politycznej odnotowano na początku lat sześć- dziesiątych. Mają one tak różne orientacje, że próby ich kategoryzacji są bardzo trudne. Niewątpliwie na rozwój nowych prądów w naukach politycznych i w geo- grafii politycznej miały wpływ poglądy K.W. Deutscha (1963), który zwracał uwagę na znaczenie przepływu informacji i podejmowania decyzji dla kształ- towania struktury społeczeństwa, a w następstwie zachowania równowagi społe- cznej. Spostrzeżenia Deutscha są chętnie wykorzystywane przez geografów inte- resujących się problematyką nowo powstałych państw niezależnych. Wzorują się oni w pewnym stopniu na poglądach Deutscha i usiłują określić stopień modernizacji państwa, rodzaj przepływu informacji, inno- wacji i dóbr. Nie wszyscy geografowie zaakceptowali te kierunki. Część doszła do wniosku, że nowa geografia polityczna pozwala na zrozumienie procesów formowania nowego państwa, ale znacznie gorzej wyjaśnia logikę systemów politycznych dawniej istniejących lub prawidłowości systemów w wysoko rozwiniętych krajach przemysłowych. Część geografów wraca do klasycznych interpretacji m a - krogeograficznych, w'tym również tych, które wykorzystują teorię wzros- tu organicznego, poczynając od koncepcji bieguna inicjującego, którą rozwinął N. Pounds w 1963 r., po to, aby ją porzucić po wykazaniu jej ograniczoności. Inni, aby możliwie wszechstronnie przybliżyć obraz analizowanych organizmów politycznych, podejmują badania systemowe. Wielu odwołuje się do podejścia marksistowskiego. Oczywiście ograniczają oni to podejście sto- sownie do własnych potrzeb, uzależniając wybór odpowiedniej infrastruktury od stosunków społecznych. Jednakże badania prowadzone przez geografów mark- sistowskich, w ocenie P. Clavala (1977), np. we Francji lub krajach latynoskich, wydają się mało wiarygodne, choć na ogół analiza stosunków klasowych nie nastręcza trudności. Również oceny rozwoju lub stagnacji grup społecznych oraz niewydolności innowacyjnej wydają się mało inspirujące z punktu widzenia geografii politycznej. Klasyfikacja owych kierunków jest jednak konieczna ze względu na uporządkowanie pojęć, orientacji i pól zainteresowań, dlatego meto- dy badawcze geografii politycznej można podzielić ha: - badania mikroskalowe,sąto badania prowadzone w obrębie pańs- twa, w okręgach administracyjnych i innych jednostkach regionalnych. Tradycyj- nie geografia polityczna koncentrowała się na państwie i problemach międzypań- 19 --..- ^,.^.^" wuan wykorzysi-uJc okręgi wyborcze. Badania mikroskalowe dotyczą także obszarów zurbanizo- wanych, miast albo części miast (dzielnic) lub tylko usług municypalnych. Są one odzwierciedleniem ogólnego zwrotu zainteresowań w stronę mniejszych społe- cznych lub politycznych jednostek terytorialnych rozpatrywanych wszechstron- nie; -badania interakcji przestrzennej takich czynników, jak przepływ towarów, usług i idei na określonym obszarze. Analizuje się efekty przestrzenne czynników strukturalnych, a także siłę polityczną, konflikty, wartość systemów politycznych, politykę społeczną (tradycyjne sfery zainteresowań politologów, socjologów i psychologów); - tradycyjne badania mezo-i makroregionalne. Dwie pierwsze grupy wymagały nowych metodologii. Szczególnego znacze- nia nabrały metody ilościowe i behawioralne. Powszechne zastosowanie kom- puterów umożliwiło wprowadzenie nowych technik badawczych. Nowe odkry- cia w psychologii pozwoliły na zastosowanie analiz psychometrycznych w pro- cesach decyzyjnych, badaniach nad ideologią oraz percepcją społeczną. Ciągle pozostaje w sferze dyskusji pytanie, czy nowe rozwiązania techniczne, a szcze- gólnie matematyzacja geografii politycznej, jest rzeczywiście wielkim osiągnię- ciem metodycznym czy tylko przejściową modą. Na pewno nie można kwes- tionować ogromnej użyteczności nowych technik badawczych, które wzbogaca- ją warsztat pracy geografów - skracają czas przetwarzania danych pochodzą- cych z obserwacji terenowych, ułatwiają i przyspieszają ich wszechstronną analizę, szukają powiązań korelacyjnych i pozwalają budować syntetyczne modele. Działamy niewątpliwie szybciej, lecz nie mogą one zastąpić już ist- niejących, sprawdzonych metod i technik. Mogą natomiast i powinny je wzbogacić. Jedną z chronicznych słabości geografii politycznej, nawet w porównaniu z innymi gałęziami geografii, jest to, że jest oparta na faktach, a nie na teo- rii. M. Glassner i H. de Blij (1993) stwierdzają, że dysponuje ona boga- tym materiałem faktograficznym, natomiast oparcie teoretyczne jest skromne. Wynika to z niewłaściwego ukierunkowania badań w przeszłości. Uwagę poświęcano głównie empirycznym, a mniej teoretycznym aspektom geografii politycznej. Wiele jednak koncepcji metodologicznych geografii politycznej powstało przed II wojną światową. Niektóre z nich dotyczyły przede wszystkim teorii państwa i geopolityki. Teoretycznie wspierały pole działania geografii politycznej, jednak później nie wytrzymały próby czasu i zostały odrzucone. Konieczne zatem stało się poszukiwanie nowych rozwiązań i teorii. Próby podejmowane w tym kierunku są jednak tak dalece związane ze stosownymi tematami badawczymi, że nie zawsze służą budowie czystej teorii. Ponadto do tej pory brakuje definicji przedmiotu ogólnie akceptowanej przez geografów politycznych. 20 yuiii-J^Lii^f, wfculu^ ivi. u^assnera są: - przestrzenne układy różnych zjawisk politycznych występujące na badanym obszarze; - próby łączenia procesów politycznych z formami ich przestrzennego roz- mieszczenia, tak aby typy wzorów zachowań politycznych na danym obszarze, w określonym czasie, można było przewidzieć; - przestrzenna interakcja, która jest źródłem wielu hipotez o pojawianiu się określonych zjawisk; - terytorialność i percepcja; - koncepcje wyprowadzone z ekonomii, takie jak koszty lokalizacji i korzy- ści, koncepcje regionu politycznego itp. Nowa faza rozwoju geografii politycznej, która jest przed nami, jest już czwarta i prawdopodobnie nie będzie ostatnia. Współcześni praktycy w zakresie geografii politycznej rozwijają własną politykę, własne poglądy i metodologię. Każdy z nich stara się przyczynić się do jej rozwoju. Ważna jest dynamika i szeroka użyteczność wyników badań, które stwarzają nieograniczone możliwo- ści dalszych badań. W literaturze przedmiotu od początku, tj. od ogłoszenia pierwszych dzieł do czasów współczesnych, a więc od ponad 2000 lat, przewija się zainteresowanie państwem, granicami, stolicami, podziałem terytorialnym, federalizmem, kolo- nializmem, transportem morskim i lądowym. Uczeni najczęściej nie angażowali się politycznie, lecz prowadzili działalność służebną - wyjaśniającą. Wnieśli oni wkład do lepszego poznania rozwoju jednostek politycznych i ich krajobrazu oraz rozwiązań politycznych i środowiskowych problemów. Wielki wkład tego typu prac jest niepodważalny i nie ma podstaw, aby sądzić, że pojawienie się nowych problemów będzie pomniejszało ich znaczenie w przyszłości. Są świadec- twem epoki. Chcąc w uporządkowany sposób przedstawić rozwój geografii politycznej w XIX i XX w., należałoby wymienić kilka szkół geografii politycznej, przede wszystkim szkołę niemiecką, francuską i anglo-amerykańską. Szkołę n i e m i e c - k ą reprezentują: F. Ratzel, A. Supan, A. Hettner, W. Vogel, R. Sieger, O. Mauł, K. Haushofer, E. Obst, E. Banse, P. Scholler, H. Scheppers, A. Grabowsky; we Francji wyróżnili się: J. Brunhes, C. Vallaux, Vidall de la Blachę, A. Deman- geon, A. Siegfried, M. Sorre, J. Gottman, P. Claval; w Wielkiej Brytanii: H. Mackinder, Curzon of Kedleston, G. Fairgrieve, C. Fawcett, P. Taylor; najwybitniejsi w Stanach Zjednoczonych to: E. Semple, I. Bowman, D. Whit- tlesey, R. Hartshorne, G. Pearcy, N. Pounds, L. Alexander, S. Jones, S. Cohen, I. Rosenthal, R. Kasperson, M. Glassner, J. Minghi, R. Muir i E. Soja; a w R o s j i: I. Witwer, J. Majergojz, W. Wolski. Geografowie rosyjscy w okresie władzy radzieckiej odrzucali pojęcie geografii politycznej, uprawiając raczej geografię regionalną o treści politycznej. Nowe spojrzenie na geopolitykę i geo- grafię polityczną w Rosji reprezentują: S. Ławrow i J. Gładki. 21 Geografia polityczna z jednej strony zajmuje się procesami przyrodniczymi, z drugiej zaś niepowtarzalnymi zjawiskami historycznymi. Łączy efekty działania praw przyrody i prawidłowości społecznych. Złożoność geografii politycznej od zarania jej istnienia przysparzała badaczom wielu trudności w ocenie i inter- pretacji faktów. Wielu geografów analizujących geograficzne położenie państwa lub jego procesy polityczne przejawia albo nadmierny optymizm, albo zbytni pesymizm w ocenie faktów. Odczucia te nie były obce i polskim geografom zajmującym się geografią polityczną. W Polsce badania z zakresu geografii politycznej mają dość długą tradycję. Tematykę geografii politycznej uprawiało ubocznie, w zależności od potrzeb i sytuacji, wielu polskich geografów. Rozwój tej dyscypliny w Polsce rozpoczął się po I wojnie światowej, choć jej początki sięgają drugiej połowy XIX w. Problematykę geografii politycznej poruszali m.in. W. Poi, F. Szwarcen-1 berg-Czerny lub W. Nałkowski. Do I wojny światowej warunki polityczne rozbiorowej rzeczywistości i wiara w odrodzenie państwa polskiego kierowała l polskich geografów ku tym dziedzinom geografii, w których można było prowa- dzić badania bez uwzględniania granic politycznych i które pozwalały ujmować terytorium Polski w jej historycznych granicach. Były to najczęściej badania z dziedziny geografii fizycznej. Brak własnej państwowości i niechętny stosunek do geografii politycznej odbił się także w sformułowanej przez W. Nałkowskiego (1901, str. 10) definicji tej dyscypliny: "ziemia jest mieszkaniem ludzi podzielonych na różne społeczeńst- wa, usadowionych na różnych placach jej powierzchni, składających narody. które się różnią miejscem, językiem i wewnętrznym swego towarzystwa urządze- niem. Opisywanie ziemi w tym względzie uważanej, nazywają geografią politycz- ną, która będąc wypadkiem najczęściej umów dobrowolnych lub wymuszonych tak jest nauką zmienną, jak zmienne są mniemania ludzi, stopnie i zamiary ich chuci i namiętności". Na Nałkowskiego i innych geografów tego okresu silny wpływ wywarło nowe podówczas podejście do geografii politycznej, które zainicjował F. Ratzel. Przy- pomnę, że według niego przedmiotem badań geografii politycznej jest państwo, które należy badać jak żywy (biologiczny) organizm rozwijający się według praw przyrodniczych. Środowisko geograficzne określające warunki rozwoju państwa podniósł on do rangi najważniejszego czynnika, w tym szczególne miejsce zajęło położenie geograficzne. Pod wpływem tych poglądów W. Nałkowski zbudował teorię "p r zejście - w ość i" terytorium Polski. Przejściowość terytorium, rozumiana jako brak wyraźnych granic naturalnych na wschodzie i zachodzie, jest według tej teorii powodem wszelkich nieszczęść spadających na Polskę, z utratą niepodległości włącznie (W. Nałkowski, 1912). Pogląd ten spotkał się z ostrą krytyką E. Romera (1929, str. 17). Przeciwstawił on teorii "przejściowości" teorię "pomo- st o w o ś c i" terytorium Polski. Pomostowość między morzami oraz między 22 ycup1-^11 ^-y ^-^m^u. Dorobek polskiej geografii politycznej w okresie międzywojennym był pokaź- ny. Składały się na niego głównie artykuły naukowe, opracowania publicystyczne i propagandowe. Wiele z tych opracowań pozostawało pod silnym wpływem geografów niemieckich i francuskich, wiele z nich' starało się sprostać potrzebom polityki państwa. Polska geografia polityczna z chwilą odzyskania niepodległości przez Polskę starała się zaznaczyć i udokumentować istnienie niepodległego państwa, aby bronić interesów Polski przed atakami zagranicznych polityków, którzy kwestionowali prawo Polski do niepodległego bytu. Szczególne miejsce w publikacjach z zakresu geografii politycznej zajmowały zagadnienia państwa, granic i ludności. Było to zrozumiałe w okresie kształtowania się niepodległego państwa polskiego po 123 latach niewoli. Geografowie polscy dużą rolę przypisy- wali wpływowi środowiska geograficznego na jego istnienie i rozwój państwa. Bardzo znamienna jest wypowiedź L. Sawickiego (1910, str. 20): "... w geografi- cznym położeniu danego kraju upatrujemy czynnik nadzwyczaj doniosły nie tylko dla przyrody ..., ale także dla jego stosunków etnograficznych, antropogeo- graficznych, gospodarczych, ba nawet politycznych i historycznych. I zupełnie słusznie, wszystkie te stosunki zależą od położenia matematycznego na kuli ziemskiej". Przez państwo rozumiano terytorium i jego ludność. Taką definicję państwa znajdujemy u S. Pawłowskiego (1936, str. 9): ,,... państwo jest tworem przyrodzo- nym, w skład którego wchodzą dwa czynniki: kawałek ziemi i gromada ludzka skupiona na owym kawałku ..." . Również E. Romer (1929, str. 132) stwierdził, że "...państwo ma za podstawę dwa elementy: narodowy i terytorialny, moralny i fizyczny...". Uważał on państwo za organizm żyjący, którego rozwojem kieruje działalność ludzka, ale który jest także uzależniony od swoich praw rozwojo- wych, tj. od środowiska geograficznego. W odniesieniu do Polski tym decydują- cym czynnikiem był według Romera układ sieci dróg naturalnych wyznaczonych przez sieć rzeczną naszego kraju. Z podobnym stanowiskiem w sprawie państwa wystąpił J. Loth (1925). Uważał on państwo za żywy organizm, który "aby trwać ..., dbać musi o to, aby się rozwijać". Jego Geografia polityczna była klasycznym podręcznikiem do tego przedmiotu w okresie międzywojennym. Loth przedstawił w nim m.in. klasyfika- cję państw z punktu widzenia zajmowanego obszaru, kształtu, położenia, struk- tury wewnętrznej i stanowiska mocarstwowego z określeniem ustroju politycz- nego. Zupełnie inną metodą posłużył się przy klasyfikacji państw J. Smoleński. Obserwując kryzys metody fizjologicznej F. Ratzla zaproponował przy badaniu państw metodę socjologiczną, f Według J. Smoleńskiego (1931, str. 94) niezwykle ważne jest odkrycie praw rządzących zespołami państw i roli poszczególnych państw w obrębie tych zespołów. Badaniami geografićzno-politycznymi powinno się objąć nie pojedyncze państwa, ale "... asocjacje, zespoły gatunków, których współwystępowanie uwarunkowane współzależnością podlega pewnym ewolucyj- 23 o------- ~"&"'-iinciua waw^^t^^ tu w grę". Z metodologicznego punktu widzenia stanowisko Smoleńskiego należy uznać za nowatorskie, a jego określenie przedmiotu badań geografii politycznej nabiera szczególnej aktualności obecnie, w okresie występowania^ procesów integracyjnych, powstawania bloków polityczno-gospodarczych i mili-f tarnych. Smoleński zdawał sobie sprawę z faktu, że wyjaśnianie rozwoju państwa samym tylko wpływem środowiska geograficznego jest niewystarczające. W uza-J sadnieniu swojej teorii stwierdza, że stosunki ekonomiczne są czynnikiem, któr}^ warunkuje grupowanie się państw w pewne zespoły i one rzutują na ewolucję™ państw oraz decydują o ich rozwoju lub upadku. - W Polsce międzywojennej siłą rzeczy przedmiotem zainteresowania stało sięJ zagadnienie zmienności granic, tym bardziej, że z chwilą odzyskania niepodległo- ści w granicach państwa polskiego znalazły się również tereny etnicznie z Polską nie związane. Zagadnienie zmienności granic rozpatrywano także w bardzo ważnym aspekcie obrony istniejących granic Polski przed atakami geopolityków niemieckich. Znaczna część publikacji polskich okresu międzywojennego prze- ciwstawiała się atakom niemieckiej publicystyki geopolitycznej, wysuwającej hasła rewizjonistyczne, kwestionującej granice zachodnie i północne oraz samo prawo istnienia państwa polskiego. Poważną, choć niechlubną rolę odegrała też niemiecka geografia. Wiele niemieckich publikacji z tego okresu udowodniało, że Polska jest państwem sezonowym, niezdolnym do samodzielnego bytu gospodar- czego i politycznego, że nawet w sensie fizycznym nie stanowi wyodrębniającego się regionu geograficznego w Europie. Polskie badania regionalne: fizycznogeo- graficzne, demograficzne, etnograficzne lub statystyczne stawiały sobie za cel odpieranie tych ataków. Z tą tematyką można spotkać się w wielu publikacjach, m.in. S. Pawłowskiego, W. Nałkowskiego, R. Umiastowskiego, E. Romera, J. Wąsowicza. Umiastowski (1925, str. 8) poruszył problem idealnych naturalnych granic z punktu widzenia obronności. Ideałem była granica naturalna, wyraźnie zaznaczająca się w krajobrazie, umożliwiająca jednak kontakty z sąsiadami. Granica powinna być "... niezłomnym murem, stalową tarczą przeciw wrogowi, a jednocześnie cudowną drogą ku niemu wiodącą". Główny nacisk w badaniach geografii politycznej w okresie międzywojennym był skierowany na ustalenie roli czynnika terytorialnego, położenia i związanych z tym warunków środowiska - im bowiem przypisywano decydujące znaczenie w rozwoju organizmu państwowego. Mniej uwagi poświęcano czynnikowi ludz- kiemu. Do problemów ludnościowych szerzej omawianych w geografii politycz- nej należały: emigracja ludności z terenów polskich oraz mniejszości narodowe. Większość geografów uważała emigrację za zjawisko korzystne, sugerując nada- nie jej formy zorganizowanego ruchu. Z zagadnieniem emigracji ściśle wiązano akcję mającą na celu uzyskanie dla Polski terenów kolonialnych. Przeciwnikiem takiego stawiania problemów ludnościowych w geografii politycznej był S. Srokowski (1931, str. 76): " Strata dla Polski wywołana przez wychodźctwo jest tak dotkliwa, iż z żadną inną porównać się nie daje". Badania dotyczące ludności 24 W VI^Ł^Ł?1^ HŁŁ\/\^^J W UJt-lilly tl* l^AYUŁ^J .T M.A^/ Lł»Y " "'^v - Ogólnie można stwierdzić, że nad problematyką badawczą polskiej geografii politycznej okresu międzywojennego ciążyła rozbieżność poglądów Nałkowskie- go i Romera na temat położenia Polski oraz wynikających z tego skutków rozwoju politycznego i terytorialnego kraju. Prace z geografii politycznej doty- czyły najczęściej zagadnień państwa, granic i położenia geograficznego oraz odnosiły się bezpośrednio do terytorium Polski. Mimo wielu błędów w założe- niach metodologicznych (które występowały także u geografów zagranicznych), geografia polityczna tego okresu odegrała poważną rolę w udokumentowaniu praw do zajmowanego terytorium i niepodległego bytu Polski oraz umacniania świadomości narodowej. Sytuacja polityczna, społeczna i gospodarcza wywołana II wojną światową spowodowała wśród geografów powrót do rozważań na temat terytorium państ- wowego. Problemy badawcze w geografii politycznej tego okresu zwięźle charak- teryzuje K. Dziewoński (1977, str. 310): "W latach okupacji historyk Z. Woj- ciechowski rozbudowując tradycyjne pojęcie Polski etnograficznej przedstawił koncepcję ziem Polski macierzystej. Uzupełnił ją językoznawca T. Lehr-Spławiń- ski koncepcją praojczyzny Słowian. M. Kiełczewska-Zaleska w pracy opubliko- wanej w 1946 r. wykorzystała te propozycje do wzorcowego paradygmatycznego opisu nowego, ustalonego umową ze Związkiem Radzieckim oraz Układem Poczdamskim, terytorium państwowego, wskazując przy tym na jedność hydro- graficzną (dorzecza Wisły i Odry) tego obszaru. Analogiczny, równoległy opis i geograficzną charakterystykę państwowego obszaru Polski Ludowej dał rów- nież w 1946 r. S. Leszczycki, który w tych latach pełnił funkcję głównego rzeczoznawcy i doradcy naczelnych władz państwowych w zakresie spraw teryto- rialnych. Główny nacisk położył on na "nadbałtycki charakter terytorium państ- wowego". M. Kiełczewska i A. Grodek (1946, str. 7) w pracy poświęconej granicy na Odrze i Nysie zawarli bogato udokumentowaną charakterystykę geografi- czno-historyczną Nadodrza, stwierdzając że "... linia Nisy i Odry jest ... granicą naturalną polskiego terytorium geograficznego", oraz podkreślając, że "zagos- podarowane Ziemie Zachodnie będą nadawać ton przyszłej Polsce". Ostateczne ustalenie granic po II wojnie światowej wpłynęło na zahamowanie prac z geografii politycznej. Zainteresowania naukowe geografów zwróciły się w kierunku zagadnień struktury przestrzennej Polski. Od lat sześćdziesiątych zaznacza się pewne ożywienie geografii politycznej i wyraźne ukierunkowanie na zjawiska emigracyjne, na więzi z Polonią zagraniczną. Zagadnieniami rozmiesz- czenia i pozycji społeczno-politycznej Polonii zajmowali się M. Kiełczews- ka-Zaleska, A. Bonasewicz (1960), B. Winid (1961), S. Otok (1965, 1983). Problemami socjoetnicznymi zajmowali się: A. Ma-ryański (1974), J. Byczkowski (1976), A. Achmatowicz-Otok (1988), P. Eberhardt (1994). Autorzy ci publikują ponadto prace o Polonii w czasopismach specjalistycznych polskich i zagra- nicznych. 25 rnearicn Kaizei 1844-1904 Antropogeographie, 1892 Politische Geographie, 1923 Alfred T. Mahan 1840-1914 The Influence of Sea Power Upon History, 1890 Rudolf Kjellen 1864-1922 Der Staat als Lebensform, 1917 Halford Mackinder 1861 -1947 The Geographical Pivot of History, 1904 Kari Haushofer 1869-1946 Zeitschrift fur Geopolitik 1924-1968 Nicholas J. Spykman 1893-1947 America's Strategy m Worid Politics, 1942 The Geography of the Peace, 1944 Eugeniusz Romer 1871-1974 Ziemia i państwo (Land and Statę), 1939 Alexander P. Seversky 1894-1974 Yictory Through Air Power, 1942 Air Power. Key to Swvival, 1950 Donald W. Meining 1921-* Heartland and Rimiand in Eurasian History, 1956 David J. Hooson 1926-* A New Soviet Heartland 7, 1962 - Sauł B. Cohen 1928-* Geography and Politics in a Worid Divided, 1973 A New Map of G/obal Geopolitical Equili- ritcm; A Developmental Approach, 1982 ^ZWÓJ GEOPOLITYKI (^8 IŁ de BUja, M. Glassnera, S. Otoka; Orlando 1983) Zbigniew Brzeziński 1928-* Between Two Ages, 1978 Gamę Plan, 1986 (tł. poi. Plan gry, 1990), UUtll kL^/tŁł t^gi^t/tił, \^L\.\^Ł ^ w y^ciiiid, i^aLtii.m*^ v» ^^ui^ ^i-u.^ m^^^J^-ui^^i^^n^, »^j_»* m^v wanie zbiorowe pod redakcją M. Rościszewskiego (Współczesna geografia poli- tyczna, 1993). Włączenie się geografów do prac nad zagadnieniami struktury przestrzennej kraju przyczyniło się w rezultacie do powstania wielu opracowań dotyczących podziałów terytorialnych, procesów integracji ekonomicznej i politycznej, roli układów gospodarczo-politycznych państw w stosunkach międzynarodowych. Są to m.in. prace A. Kuklińskiego (1975), S. Leszczyckiego (1975); S. Otoka (1980), A. Kuklińskiego i S. Leszczyckiego (red., 1974). W latach dziewięćdziesiątych ukazała się seria prac pod redakcją A. Stasiaka o regionach przygranicznych Polski. 1.3. PROBLEMY BADAWCZE GEOGRAFII POLITYCZNEJ OSTATNIEJ DEKADY XX w. Najnowsze studia z geografii politycznej dotyczą systemów politycz- nych w skali ponadnarodowej, państwa narodowego, wewnątrzregio- nalnej lokalnej jednostki terytorialnej, nowych pojęć i wymiarów przestrzeni politycznej. Za szczególnie ważne uważa się w światowej geografii politycznej trzy zakresy problemowe: - współistnienie systemów narodowych i politycznych, - wewnętrzną organizację przestrzenną państwa, - zdolności egzystencjalne małych państw narodowych. Poza tymi zakresami badań geografii politycznej istnieją również inne o du- żym znaczeniu, do których realizacji stosuje się metody analizy geograficznej: - płaszczyzna styku pomiędzy wielkimi międzynarodowymi ugrupowaniami gospodarczo-politycznymi, - zgrupowania państw i ich wewnętrzne napięcia, - obszary napięć i konfliktów na świecie, - parametry przestrzenne różnych państw w stosunku do grupy mniejszości, z określeniem ich dynamiki, - stosunek ludzi do wielkich ideologii rozmieszczonych przestrzennie i prze- nikających się wzajemnie w poszczególnych krajach i w skali świata, - problemy ochrony środowiska w polityce międzynarodowej, - geografia karty praw człowieka. Współczesny świat jest w ciągłym ruchu organizacyjnym. Rozpadają się stare formy organizacji państwowych, powstają nowe państwa, zmieniają się granice polityczne. Część państw wchodzi w nowe układy polityczne, tworząc nowe organizacje ponadnarodowe i ponadpaństwowe. Wewnętrzna organizacja przestrzenna państwa również ulega zmianom w zależności od celu i etapu jego rozwoju politycznego, społecznego i gospodarczego. Migracje zewnętrzne ludności z motywacją ekonomiczną lub polityczną rozwiązują 27 - - .»--- ------- -_,_ ^---"""tiŁi wuuec innicJaŁw- sci etnicznych może rzutować na procesy integracyjne wewnętrzne i między- narodowe. Niezmiernie ważnym zagadnieniem jest zbadanie, jaką pozycję zaj- muje Polska z jej uwarunkowaniami w światowej organizacji przestrzeni politycz- nej. 2 POLITYCZNA ŚWIATA « historyczne zmiany na mapie politycznej świata 9 wielkie odkrycia geograficzne f świat podzielony wzdłuż "południka papieskiego" - imperia kolonialne 9 rodzi się kapitalizm - XIX w. - nowa mapa polityczna Europy i Ameryki - sprzeczności interesów między państwami narastają - I i II wojna światowa - nowe podziały i układy polityczne - współczesna mapa polityczna jako wynik zmian w gospodarce - organizacje międzynarodowe - konflikty zbrojne - Europa Środkowa - indywidualne widzenie świata - mapy pojęciowe, mapy propagandowe 2.1. ZARYS HISTORYCZNY ZMIAN NA MAPIE POLITYCZNEJ ŚWIATA Polityczna mapa świata zmienia się nieustannie, co wynika z rozwoju cywilizacyjnego społeczeństw i ich politycznej organizacji. Charakterystyczną cechą stosunków panujących do czasów wielkich odkryć geograficznych było rozbicie ówczesnego świata na izolowane obszary, często bez wyraźnie zarysowanych granic, o nierównej liczbie lud- ności i o różnym poziomie rozwoju cywilizacji. Z powo- du słabego rozwoju dróg i środków komunikacji ob- szary Afryki, Azji i Ameryki faktycznie były nie znane mieszkańcom Europy. Kontakty z odległymi krajami ograniczały się do podróży jednostek lub niewielkich grup i nie miały istotnego znaczenia gospodarczego ani politycznego. W starożytności dużą wiedzę o świecie mieli Fenic- janie, Kartagińczycy i Grecy, znający dobrze obszary mórz Śródziemnego i Czarnego oraz wybrzeża Europy Zachodniej. Grecy dzięki wyprawom Aleksandra Wiel- kiego na Wschód poznali Indie, Persję, Beludżystan, Afganistan, Mezopotamię oraz część Arabii. Rzymianie znali dobrze zachodnią i południową Europę oraz pół- nocną Afrykę; mieli informacje o wybrzeżach azjatyc- kich od Suezu do Kantonu. We wczesnym średniowie- czu Arabowie i Chińczycy drogą morską docierali do Indii, Zatoki Perskiej i Morza Czerwonego, a drogami lądowymi do Iranu. Mapa polityczna okresu feudalnego odznacza się rozdrobnieniem politycznym. Dopiero wraz z rozwojem gospodarczym oraz wewnętrznych i międzynarodowych 29 Państwo rzymskie powiązań handlowych w Europie zaczęły powstawać wielkie państwa, którym towarzyszył proces tworzenia się narodów. Dzięki rozwojowi transportu ob- szary dotychczas izolowane wiązały się wzajemnie (nie zawsze drogą poko- jową), a terytoria państwowe stawały się jednym organizmem gospodar- czym. Rozpoczął się okres wielkich odkryć geograficznych, w którym trzy fakty odegrały bardzo istotną rolę i zaważyły na podziale politycznym świata na wiele wieków. Były to: odkrycie Ameryki przez Kolumba w 1492 r., pod- róż Vasco da Gamy do Indii w 1498 r., pierwsza podróż dookoła świata Magellana, w latach 1519-1522. Świat stanął otworem dla państw nadmors- kich. Ciężar życia gospodarczego i politycznego przeniósł się z obszaru Morza Śródziemnego na wybrzeże Oceanu Atlantyckiego. Grupę państw odkrywców i zdobywców nowych terenów tworzyły: Portugalia, Hiszpania, Holandia, Anglia i Francja, do których potem dołączyły Niemcy, Rosja i Stany Zjed- noczone. Pierwsze rozpoczęły podbój kolonii Portugalia i Hiszpania. Wkrótce zgod- nie z układem w Tordesillas w 1494 r. nastąpił podział świata między Portu- galię i Hiszpanię. Linia podziału określona przez papieża Aleksandra VI przebiegała wzdłuż ,,południka papieskiego" w odległości 2000 km na zachód od Wysp Zielonego Przylądka (46° dł. geogr. zach.). Traktat zawarty w Sara- gossie w 1529 r. sprawił, że przedłużono linię podziału na drugą półkulę, na 145° dł. geogr. wsch. Po raz pierwszy cały świat podzielono między dwie potęgi morskie. 30 Wielkie odkrycia geograficzne i podboje terytorialne Portugalia w XVI w. osiągnęła maksymalny zasięg imperium kolonialnego. Kolonie jej jednak nie zajmowały zwartego obszaru, lecz była to raczej sieć ufortyfikowanych baz morskich i ufortyfikowanych punktów strategicznych. Z czasem przegrywa wiodącą pozycję na rzecz silniejszej Hiszpanii, która wtedy była największym mocarstwem Europy. Hiszpania stopniowo traci hegemonię, a na czoło wysuwają się Holandia, Anglia i Francja. Holandia, będąc w XVII w. potęgą handlową, wypiera Hiszpanię i Portugalię z części ich posiadłości i sfery wpływów. Jest to równocześnie okres rywalizacji o panowanie na morzach między Holandią i Anglią, która była także rywalizacją holenderskiego kapitału handlowego z kapitałem przemysłowym Anglii. Od końca XVII w. do początku XIX w. trwała rywalizacja o hegemonię między Wielką Brytanią i Francją w Afryce, Azji i Ameryce. Głównym źródłem sukcesów Wielkiej Brytanii w walce z jej konkurentami była silna flota. Wielka Brytania dążyła przede wszystkim do opanowania mórz i kontrolowania ważniej- szych szlaków morskich. Na kontynencie eurazjatyckim największych podbojów terytorialnych w XVII i XVIII w. dokonała Rosja, opanowując Syberię aż po Ocean Spokojny oraz Azję Środkową i Kaukaz, a w Ameryce Północnej - Alaskę. Znaczne zmiany w mapie politycznej Europy dokonały się w wyniku wojny siedmioletniej. Do ważnych zmian należało wykreślenie Polski z mapy politycznej Europy w wyniku trzech rozbiorów jej terytorium, dokonanych przez Austrię, Prusy i Rosję w 1772, 1793* i 1795 r. , - * W II rozbiorze Polski nie brała udziału Austria. ^ 31 Rozwój terytorialny Rosji Obszary: l - Rosji pod koniec XVI w.; 2 - przyłączone w XVII w.; 3 - przyłączone pod koniec XVII i w pierwszej połowie XVIII w.; 4 - przyłączone w drugiej połowie XVIII w.; 5 - które odpadły od Rosji do końca XVIII w.; 6 - od końca XVIII w. uzależnione od Chin, a w 1914 r. ponownie uzależnione od Rosji; 7 - przyłączone od początku XIX w. do 1861 r.; 8 - przyłączone w latach 1861-1914; 9 - odstąpione Chinom i zwrócone Rosji w 1858 r.; 10 - Alaska oddana Stanom Zjednoczonym w 1867 r.; 11 - chanaty wasalne (bucharski od 1868 r. i żywiński od 1873 r.); 12 - rok przyłączenia Odkrycia geograficzne i podboje kolonialne towarzyszące tym odkryciom przyczyniły się do znacznego wzmożenia kontaktów międzynarodowych w skali światowej. Rozszerzenie stosunków gospodarczych i towarzyszące im migracje ludności oznaczały europeizację obszarów, które dotąd znajdowały się poza zasięgiem wpływów kontynentu europejskiego. W ciągu kilku wieków, pisze J. Barbag (1987, str. 200) "cały glob ziemski został przez jedną część świata poznany oraz opanowa- ny politycznie i gospodarczo". Napływające z kolonii bogactwa umożliwiły rozwój przemysłu i handlu w wielu metropoliach, przyczyniły się do umacniania ich pozycji w strukturze geograficzno-politycznej świata. Rodził się wielki kapitalizm. Rewolucja przemysłowa stworzyła techniczną i ekonomiczną podstawę ustroju kapitalistycznego. W XIX w. nastąpiły dalsze zmiany na mapie politycznej. Kongres wiedeński w 1815 r. przyczynił się do poważnych zmian mapy politycznej Europy. W pierw- szej połowie XIX w. Wielka Brytania umacniała pozycję w południowo-zachodniej części Pacyfiku, opanowując nie tylko Australię, ale i Nową Zelandię oraz liczne wyspy tego regionu. Do końca XIX w. Wielka Brytania zakończyła podbój Indii 1 ugruntowała pozycję w Azji i Afryce. Zmiany polityczne zaszły również w Ameryce. Na mocy pokoju paryskiego w 1763 r. zakończono walkę francusko-angielską o Kanadę, która stała się Posiadłością brytyjską. Wojna amerykańsko-angielska prowadzona od 1775 r. 33 -ż a aa 8 O _^ & IlICpUUl^S1"3^1 yiŁKŁ 1S.U10111C tlllgl^ian.i>- w Łun^iJ^^ i. »» J »->ŁH ^^mii ^.^m.^. ^^..- W Europie stały się bodźcem do walki wyzwoleńczej w Ameryce Łacińskisj przeciwko Hiszpanii i Portugalia. Popierały ją szybko rozwijające się Stany Ziednoczone, które dążyły do eliminacji obcych mocarstw z kontynentu amery- kańskiego. W 1823 r. J. Monroe, prezydent Stanów Zjednoczonych, ogłołił Rozwój terytorialny Stanów Zjednoczonych słynną doktrynę "Ameryka dla Amerykanów". Doktryna ta w konsekwencji stała się narzędziem Stanów Zjednoczonych w walce z innymi państwami o wpły- wy na kontynentach obu Ameryk. W latach 1810-1825 kraje lądowe Ameryki Łacińskiej uzyskały niepodległość i stały się republikami. Jedynie Brazylia do 1889 r. była monarchią. W tym okresie Hiszpania i Portugalia znalazły się j .iż poza mapą polityczną Ameryki Łacińskiej, jakkolwiek języki i kultura świadczą nadal o ich wspólnych korzeniach. Rozwój terytorialny Stanów Zjednoczonych dokonywał się drogą podbojów, aneksji i wykupu. W drugiej połowie XIX w. na politycznej arenie światowej pojawiają ?ię Niemcy. W 1871 r. powstało Cesarstwo Niemieckie (II Rzesza), co likwidowało rozdrobnienie polityczne kraju. Aneksja Alzacji i Lotaryngii przez Niemcy po wojnie francusko-pruskiej stworzyła bazę do rozwoju przemysłu ciężkiego Nie- miec. Te poczynania zapewniły Niemcom, zjednoczonym pod hegemonią Prus, pozycję mocarstwa imperialistycznego w świecie. Kierunkiem ekspansji koloniiii- nej szybko rozwijającego się państwa niemieckiego była Afryka, Daleki Wschód i Oceania. 35 Zjednoczenie Niemiec pod hegemonią Prus (wg J. Barbaga, 1987) W XIX w. wystąpiły silne tendencje dezintegracyjne w imperium osmań- skim (tureckim). Obejmowało ono obszary Bliskiego Wschodu, północną Afrykę po Tunis włącznie oraz część Półwyspu Bałkańskiego. Był to wielonarodo- wościowy i wielowyznaniowy konglomerat, pełen wewnętrznych napięć i nie- pokoju. Niepokój podsycały mocarstwa europejskie, mające na uwadze przede wszystkim strategiczne i ekonomiczne znaczenie niektórych obszarów impe- rium, jak choćby rejonu cieśniny między morzami Czarnym a Śródziemnym i przesmyk sueski. W wyniku wewnętrznych waśni, powstań zbrojnych, wojen zewnętrznych usamodzielniło się wiele państw, niektóre zmieniły tylko zwierzch- nictwo. Nowy układ terytorialno-polityczny na przełomie XIX i XX w. odzwier- ciedlał przemiany społeczno-ekonomiczne, typowe dla ustroju kapitalistycz- nego. Z mapy politycznej świata zniknęły tzw. ziemie niczyje. Wszystkie obszary weszły w skład państw niezależnych lub stały się koloniami albo terytoriami zależnymi. Państwa europejskie w pogoni za koloniami kierowały się głównie chęcią zapewnienia sobie źródeł surowców i rynków zbytu. Dość istotnym motywem do podboju niektórych terytoriów były także względy strategiczne. Dotyczyło to przede wszystkim takich terytoriów, jak: Gibraltar, Malta, Cypr, Suez, Aden, Singapur, wyspy Midway i Guam oraz strefa Kanału Panamskiego. 36 Części świata 1876 i yuu iyyu i kraje kolonie ludność kolonie ludność kolonie ludność (w km2) (w tyś.) (w km2) (w tyś.) (w km2) (w tyś.) Azja 22 772 900 291495 25012700 390 639 1020 6280 Rosja 17010700 15958 17286800 25045 - - Wielka Brytania 3 765 400 241 835 5224400 301 495 1000 5800 Holandia 1 520 600 24170 1 520 600 37494 - - Hiszpania 296 300 6000 - - - - Francja 160000 2683 664 200 18073 - - portugalia 19900 849 19900 810 20 180 Niemcy - - 500 84 - - Stany Zjednoczone - - 296300 7635 - - Afryka 3218700 11425 26950900 123 349 6210 1476 portugalia (łącznie z Maderą i Azorami) 1802000 5900 2073200 6865 - - Wielka Brytania 706900 2331 9201200 53097 380 10 Belgia - - 2 382 800 19000 . - Francja 700000 2875 10211200 31518 5800 1334 Hiszpania (łącznie z Wyspami Kana- ryjskimi) ' 9800 319 220 300 673 30 132 Niemcy - - 2 352 290 11465 -^ - Włochy - - 510000 731 - - Australia 7699400 1970 7699400 3983 - - Wielka Brytania 7699400 1970 7699400 3983 - - Oceania 711 900 934 1 238 900 2440 2455 551 Holandia 394100 240 394 800 240 - - Wielka Brytania 291000 564 558 700 1 496 0,005 0,05 Francja 23300 93 24200 88 23300 386 Hiszpania 2600 37 - - - - Niemcy - - 243800 449 - - Stany Zjednoczone (łącznie z Hawajami) - - 17400 167 0,7 151 Terytoria zależne i powiernicze - - - 0,5 0,5 14 Ameryka 10599800 7740 10502600 9148 5600 1208 Wielka Brytania 8711400 5160 8 728 200 7533 1100 131 Stany Zjednoczone (łącznie z Alaską) 1 552 500 60 1 561800 1 016 300 1171 Holandia 130200 110 130200 140 1200 249 Hiszpania 123 300 2025 - . - - Francja 82000 346 82000 428 3000 711 Dania 400 38 400 31 - - Szwecja 20 1 - - - - Arktyka 1492100 82 1492 100 91 - - Wielka Brytania 1 301 100 1 1 301 100 1 - - Dania (Islandia, Grenlandia) 191 000 81 191 000. 90 2175600 572 Razem 46494800 313646 72896600 589647 2212980 9572 ' Bez Alaski, 2 Grenlandia. Źródło: 1876 i 1900 - A. Suptn (1922), 1990 - SUtislical Yeubook, 1993. ^ puwiciuŁti uKiauuwi sn eKonornicznycn i rniniarnycn w ówczesnym świecie, siarę państwa kolonialne, takie jak Wielka Brytania, Francja i Hiszpania, nie od- grywały już wiodącej roli w gospodarce światowej. Na arenie międzynarodowej pojawiły się nowe potęgi: Stany Zjednoczone, Niemcy i Japonia. Państwa te, dysponujące nowoczesną techniką i sprawną organizacją, rozwijały się bardziej dynamicznie. One właśnie zaczęły się domagać rewizji dokonanego podziału świata. Narastające sprzeczności interesów między państwami imperialistycznymi można było rozwiązać tylko za pomocą konfliktu zbrojnego. Pierwszą wojnę światową, rozpoczętą w sierpniu 1914 r., uznano za wojnę mającą na celu nowy podział świata. Od czasów napoleońskich był to pierwszy wielki konflikt zbrojny, który ogarnął całą Europę i część Azji i Afryki. Uczest- niczyły w nim także Stany Zjednoczone, Kanada, Australia i Nowa Zelandia. Wojna trwała 4 lata i 3 miesiące i spowodowała głębokie zmiany na mapie politycznej świata. Warunki pokojowe i nowe granice państw ustalono trak- tatami podpisanymi przez: Niemcy w Wersalu (1919), Austrię w Saint Germain- en-Laye (1919), Bułgarię w Neuilly-sur-Seine (1919), Węgry w Trianon (1920), Turcję w Sevres (1920) i w Lozannie (1923). Traktatu wersalskiego nie raty- fikowały Stany Zjednoczone. Odmówiły także wstąpienia do Ligi Narodów, gdyż nie zgadzały się z jego ustaleniami umacniającymi wpływy Japonii w Azji i Oceanii. Po I wojnie światowej Stany Zjednoczone prowadziły politykę izolac- jonizmu. Zmiany mapy politycznej świata po I wojnie światowej były wyrazem układu sił, kompromisu i ścierania się różnych orientacji. Nie zawsze były to granice etniczne lub naturalne w sensie przyrodniczym i gospodarczym. Traktat wersal- ski nie przyczynił się do usunięcia sprzeczności istniejących przed wojną, a spo- wodował nowe konflikty pomiędzy krajami zwycięskimi i zwyciężonymi. Pojawił się także nowy problem - powstało pierwsze państwo socjalistyczne, Związek Radziecki, który zagroził światu nową rewolucją typu proletariackiego. W wyniku traktatów pokojowych po I wojnie światowej wiele krajów uzys- kało niepodległość, w tym i Polska, ale bez Gdańska, który ogłoszono wol- nym miastem. Nastąpiły również zmiany w mapie politycznej terenów kolonial- nych. W okresie międzywojennym zarysowały się dalsze sprzeczności interesów i tendencji różnych państw oraz dysproporcji między stanem posiadania teryto- rialnego a rzeczywistym potencjałem ekonomicznym i militarnym. Wiele państw kolonialnych podejmowało próby zahamowania procesu rozpadu ich imperiów. Przykładem tych działań było wydanie przez parlament brytyjski w 1931 r. tzw. Statutu Westminsterskiego, który przyznawał części posiadłości - dominiom równouprawnienie w stosunkach z Wielką Brytanią. ,. ł Okres ten obfitował w konflikty zbrojne. Wojna polsko-rosyjsjfa w latach 1919-1920 zakończyła się pokojem w Rydze 1921 r. W 1920 r. gen. L. Żeligow- ski zajął Wileńszczyznę wraz z Wilfltón i włączył je do Polski. W 1931-32 r. Japonia zajęła chińską Mandżurię i część Mongolii Wewnętrznej, tworząc tam 38 Zmiany terytorialne Polski podporządkowane sobie państwo Mandżukuo. W 1935 r. Włochy dążące do stworzenia imperium afrykańskiego podbiły Etiopię, która łącznie z Somalią i Erytreą miała tworzyć zalążek tego imperium. W 1939 r. Włochy zajęły Albanię, przyłączając ją jako prowincję. Niemcy w 1938 r. włączyły do Rzeszy Austrię, która leżała na tradycyjnym szlaku ekspansji niemieckiej w kierunku Bliskiego Wschodu. W tym samym roku Niemcy dokonały częściowej aneksji Czecho- słowacji, a w 1939 r. przekształciły Czechy i Morawy w swój protektoriat, a Słowację w republikę. W marcu 1939 r. Niemcy wymusiły na Litwie zrzeczenie się Kłajpedy, która stała się ważnym portem i bazą marynarki wojennej Niemiec w tej części Bałtyku. Poczynania Japonii, Włoch i Niemiec nie napotkały sprzeciwu ze strony potęg światowych. Napaść Niemiec na Polskę l września 1939 r. zapoczątkowała II wojnę światową. 17 września 1939 r. do wojny przeciwko Polsce przystąpił Związek Radziecki. Po stronie Polski opowiedziała się Wielka Brytania i Francja, które 3 września wypowiedziały wojnę Niemcom. W ciągu dwudziestu miesięcy armia niemiecka zajęła Polskę, Danię, Norwegię, Holandię, Belgię, Luksemburg, Fran- t\ 10 W II wojnie światowej, którą prowadzono na trzech kontynentach (w Euro- pie, Azji i Afryce) oraz na wszystkich morzach i oceanach, uczestniczyły 61 państwa, a 5 państw ogłosiło formalną neutralność (Hiszpania, Portugalia, Szwajcaria, Irlandia i Szwecja). W skład państw tzw. osi wchodziły: Niemcy, Włochy i Japonia. Po stronie państw osi brały udział w wojnie także Finlandia, Węgry, Rumunia i Bułgaria oraz Słowacja i Chorwacja. Zwycięstwo koalicji antyfaszystowskiej nad państwami tzw. osi stworzyło nową sytuację polityczną i inny układ sił. O kierunkach przemian, które na- stąpiły po zakończeniu II wojny światowej, zdecydowały trzy mocarstwa: Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Związek Radziecki na konferencjach szefów rządów tych państw w Teheranie (28 XI-l XII 1943), Jałcie (4-11 II 1945) i Poczdamie (17 VII-2 VIII 1945). Poza zmianami terytorialnymi, efektem zakończenia wojny był podział świata na podstawie polityczno-ideologicznej i stopnia rozwoju społeczno-gospodarcze- go na trzy grupy państw: kapitalistyczne, socjalistyczne i kraje trzeciego świata, tzw. rozwijające się. Państwa socjalistyczne, łącznie było to 13 państw ze "Związ- kiem Radzieckim na czele", tworzyły do 1991 r. blok o różnym stopniu zależno- ści. Na konferencjach zadeklarowano dążenie do powojennej współpracy wszyst- kich krajów demokratycznych i powołanie do życia Organizacji Narodów Zjed- noczonych. Zmiany terytorialne dokonane przez państwa zwycięskie w czasie II wojny światowej, jak i po jej zakończeniu, były znaczne. Obszarem dużej zmienności terytoriów państwowych były przede wszystkim środkowa Europa, Bliski Wschód oraz południowo-wschodnia Azja, a także Afryka. Konferencje: jałtańs- ka i poczdamska ustaliły zasięg terytorialny państwa polskiego. Terytorium Polski uległo znacznemu przesunięciu na zachód. Granicami Polski na zachodzie stały się Odra i Nysa Łużycka, na wschodzie granica jest zbliżona do tej, którą Curzon proponował w 1920 r. W 1945 r. Polska i Czechosłowacja zawarły umowę, na mocy której przywrócono granicę istniejącą między obu państwami przed 1939 r. W granicach Polski znalazły się niepodzielnie porty bałtyckie Szczecin i Gdańsk. Na konferencji paryskiej czterech mocarstw w 1947 r. podpisano traktat pokojowy z państwami biorącymi udział w II wojnie światowej po stronie Niemiec. Ustalono także nowe granice polityczne. Przywrócono niezawisłość krajom podbitym przez Włochy - Albanii i Etiopii. Na Dalekim Wschodzie zmiany terytorialne po wojnie objęły głównie Japonię i tereny przez nią okupowane. W 1951 r. mocarstwa zachodnie podpisały z Japonią traktat pokojowy. Nie podpisała go do tej pory Rosja. Problemem spornym między tymi dwoma krajami jest część Kuryli u wybrzeży Japonii, które po II wojnie światowej znalazły się w granicach państwa rosyjskiego. W Chinach w wyniku długoletniej wojny domowej w 1949 r. utworzono Chińską Republikę Ludową o ustroju socjalistycznym. Poza granicami ChRL 42 no-spolecznym i gospodarczym tworzy oaręoną JeanosiKę polityczną. Po II wojnie światowej ożywiły się ruchy niepodległościowo-wyzwoleńcze. Żywiołowy proces dekolonizacyjny wpłynął na zmianę nazewnictwa geograficz- no-politycznego. Z mapy politycznej zniknęły takie nazwy, jak imperium, kolo- nia, protektorat, które zastąpiono terminami wspólnota, terytorium zamorskie, prowincja. Zmieniły się również nazwy wielu krajów i miast. 'Nowo powstałe niezależne państwa często wracały do nazw narodowych z okresu przedkolonial- nego. Wprowadzony po I wojnie światowej przez Ligę Narodów system terytoriów mandatowych zamieniono na powiernictwo ONZ. Terytoria mandatowe stano- wiły obszary nie rządzące się samodzielnie (dotyczy to byłych kolonii niemieckich i posiadłości tureckich), które po I wojnie światowej na podstawie art. 22 paktu Ligi Narodów oddano pod zarząd innym państwom tzw. mandatariuszom. Terytoria mandatowe, które nie uzyskały niepodległości po II wojnie światowej, oddano pod powiernictwo innym państwom pod nadzorem ONZ. 2.2. WSPÓŁCZESNA MAPA POLITYCZNA ŚWIATA Od zakończenia II wojny światowej nastąpiły istotne zmiany na mapie politycznej świata, dotyczące zarówno granic politycznych, jak również układów geostrategicznych i gospodarczych. Liczba państw suwerennych wzrosła z 50 na początku XX w. do 192 w 1994 r. Proces politycznej dezintegracji, będący następstwem rozpadu wielonarodowych państw i dekolonizacji, trwa nadal. Równocześnie zaznacza się rosnąca tendencja do politycznej i gospodarczej integracji międzynarodowej, wynikająca z potrzeb zmian w układach produkcji i tworzenia sprawniejszej, a przez to efektywniejszej gospodarki światowej oraz z potrzeb współczesnej rewolucji naukowo-technicznej. Rewolucja nauko- wo-techniczna nie jest zjawiskiem lokalnym. Znaczącą pozycję w międzynarodo- wej wymianie ma handel patentami, licencjami i doświadczeniem technicznym know-how. Należy także odnotować ważne wydarzenia zainicjowane w 1989 r., związane z wyzwoleniem się spod radzieckiej dominacji krajów środkowej i wschodniej Europy, oraz zjednoczenie Niemiec, a więc rozpad systemu socjalis- tycznego. W 1991 r. przestał istnieć Związek Radziecki. W miejsce ZSRR powstały republiki nadbałtyckie jako państwa niezawisłe oraz Wspólnota Nie- podległych Państw z Rosją na czele. Stosunki pomiędzy Rosją a pozostałymi byłymi republikami związkowymi są przedmiotem rokowań, które mają wy- pracować wspólną płaszczyznę porozumienia. Jednak czasem napięcia wewnętrz- ne przeradzają się w konflikty zbrojne. W istotny sposób na kształt mapy politycznej świata po II wojnie światowej wpłynęło utworzenie organizacji międzynarodowych o charakterze politycznym, gospodarczym, społecznym i wojskowym. Powstanie ich, zarówno 43 tych o zasięgu ogólnoświatowym, jak i regionalnym, było podyktowane konie- cznością współdziałania i ochrony określonych interesów państw, które; je tworzyły. Organizacja Narodów Zjednoczonych z główną siedzibą w Nowym Jorku, utworzona w 1945 r., obecnie skupia 184 państwa. Jest ważnym forum spotkań i kontaktów wszystkich państw, choć jej znaczenie i autorytet jest różnie ocenia- ne. Szczególnie ważną rolę pełni jako mediator we wszelkiego rodzaju konflik- tach i inicjator akcji mających na celu zachowanie pokoju oraz promowamie Postępu. ONZ ma wiele wyspecjalizowanych agend zajmujących się m.in. wyży- wieniem i rolnictwem (FAO), oświatą i kulturą (UNESCO), zdrowiem (WHO), rozwojem przemysłu (UNIDO), handlem i rozwojem (UNCTAD). 47 Konflikty na ch 1945 - 1995 Prócz nich przy ONZ działają także komisje regionalne. Duże znaczenie dla rozwoju międzynarodowych stosunków ma istnienie Banku Światowego, Mię- dzynarodowego Funduszu Walutowego, Ogólnego Porozumienia Taryf i Ceł (GATT)*, ugrupowanie najbardziej rozwiniętych państw (OECD), które wpły- wają na kierunki ewolucji gospodarki światowej lub jego części (np. postkomuni- stycznej Europy). Od l stycznia 1995 r. GATT zastąpiła Światowa Organizacja Handlu (WTO). 48 Z organizacji militarnych, które kształtowały podział świata po II woj- nie światowej, dwie z nich były najpotężniejsze: Pakt Północnoatlantycki (NATO) założony w 1949 r. oraz Układ Warszawski (WTO) założony w 1955 r. Ten ostatni uległ rozwiązaniu wraz z upadkiem systemu komunistycznego oraz rozpadem ZSRR. Zakładano również wojskowe organizacje regional- ne w zależności od strategicznego znaczenia obszaru lub jego sytuacji poli- tycznej. W ostatnich latach doniosłą rolę w likwidacji napięć oraz rozwijaniu różnych form współpracy międzynarodowej w Europie odegrał powołany ^\ 49 Wiele regionów świata przeżywa poważne trudności gospodarcze, które są źródłem napięć i wojen. Na mapie politycznej ogniska tych napięć stano- wią odrębną pozycję. Obszary niespokojne dziś to: Półwysep Bałkański, Bliski i Środkowy Wschód, Półwysep Indochiński, Ameryka Środkowa, Afryka, ob- szary graniczne w byłym ZSRR. Część konfliktów obecnie ulega wygaszeniu, szczególnie te, które były związane z polityką byłego ZSRR finansującego eksport rewolucji proletariackiej". Rodzą się jednak nowe, których geneza czasami sięga minionych epok. Do przykrych doświadczeń należy czas II wojny światowej, która według różnych źródeł pochłonęła 35 min istnień ludzkich (inni szacują ogólną liczbę na 50 lub nawet 60 min). W okresie powojennym nastąpił częściowy postęp w kierunku realizacji pragnień ogółu ludzkości - bezpieczeństwa, pokoju, społe- cznej sprawiedliwości, godziwych warunków życia. Okres ten nie jest wolny od zaburzeń i konfliktów zbrojnych o zasięgu lokalnym lub regionalnym. Przez 50 lat od czasu zakończenia II wojny światowej zaistniało ponad 150 większych lub mniejszych wojen, w których straciło życie około 16-20 min ludzi. W wojnach tych ginęli nie tylko żołnierze, lecz także ludność cywilna. Tylko w 1983 r. wybuchło aż 40 zbrojnych konfliktów, w których uczestniczyło 75 państw i około 4 min żołnierzy. Żołnierze 8 państw walczyli na obcym terenie. LICZBA KONFLIKTÓW WOJENNYCH I ZWIĄZANE Z NIMI LICZBY OFIAR ŚMIERTELNYCH W LATACH 1945-1985* Ofiary śmiertelne w tyś. wojsko ogółem Daleki Wschód 27 3406 9185 Azja Południowa 10 574 2449 Bliski Wschód 17 132 547 Afryka 30 1388 3552 Ameryka Łacińska 16 133 451 Europa 3 - 175 Razem 103 5643 16358 - Liczba ofiar śmiertelnych we wszystkich zidentyfikowanych konfliktach jest oszacowna przez autora na podstawie dokumentacji prasowej. Dane te nie uwzględniają wojen i konfliktów wewnętrznych. Według szacun- ków Sztokhoimskiego Instytutu Badań nad Pokojem w latach 1945 -1985 w wy- niku wojen wewnętrznych na świecie zginęło 6,1 min osób. Geograficzne rozmieszczenie sił zbrojnych jest jednak różne/ód obecnego geograficznego rozmieszczenia konfliktów wojennych. W ogromnym potencjale sil zbrojnych na świecie w 1983 r. łączne siły dwóch głównych ugrupowań * Od 1994 r. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE). ^ 51 . - ^ --,:-- -o"--""----""---t," .*^^-^J^".^ vv L/HJH IJŁlll^ClllĄ l "Jl- mctwa wojskowego jest zlokalizowana na kontynencie europejskim. Te dwa układy militarne niemal w całości dysponują bronią nuklearną - skupiały one ponad 95% środków bojowych. Wraz z rozpadem Układu Warszawskiego oraz ZSRR sprawa kontroli nad uzbrojeniem nuklearnym w byłym Układzie War- szawskim budzi niepokój całego świata. W sensie potencjału nuklearnego obszar byłego ZSRR nadal pozostaje mocarstwem światowym. 2.3. MAPA POLITYCZNA EUROPY ŚRODKOWEJ Od dawna używa się pojęcia w sensie geograficznym, historycznym i politycz- nym, a nawet kulturowym "Europa Środków a", jednak dotychczas nie ma jednoznacznej definicji tego obszaru. Spowodowane to jest w dużym stopniu rozbieżnymi celami, a może nawet intencjami, jakimi kierują się zarówno same państwa pragnące określić swoją przynależność geopolityczną, jak i twórcy różnych koncepcji geostrategii, którzy próbują włączyć tę część Europy do swych programów. Komplikuje to sformułowanie definicji akceptowanej przez wszyst- kich zainteresowanych. WJcsiążcgJłod redakcją G.W. Hogmana^ amerykań- skiegc^geografa, A Geography^of^Mrope (1965), Europę^podzielono na[_Wyspy Brytj^^_^I^Pg.jp^Qcn3^.mlr^EL^c^^^^ Niemcy, Szwajcarię i Austrie,a więc kraje niemieckojęzyczne, EuropęJBołu- ^"^.'^^.^^"^^^"Ot111^^ obejmującą Polskę, Czechosłowację, Węgry, Rumu- nle^ BułgarięTAibanię i Ju"gosławTę, czyli tzw. europejskie kraje socjalistyczne lub demokracji ludowycTL których system istniał do 1989 r. Osobną część stanowił Związek Radziecki. Wiele opracowań geograficznych poświęconych Europie, które ukazały się po 1945 r., dzieli tę część świata na Europę Zachodnią (czyli kapitalistyczną) i Europę Wschodnią (często z ZSRR, czyli socjalistyczną lub jak niektórzy autorzy określają ją - kraje o centralnie sterowanej gospodarce). Te^nin-Eur^na--SI2dkowa__(Mmelęuropa) ,,pojąwiL-5ie_w_J^>^>-, UJ--. g,»-iJ Lwia^a wy *- tt^'VK;tii u(_> ŁipOtCCZCUSIWtt podczas podejmowania działań organizacyjnych. System organów państwowych i ich aparat pomocniczy to aparat pań- stwa. Może on być różnie zbudowany, lecz najpowszechniejsze są dwa modele: 1) model centralistyczny, w którym naczelne organy państwa zastrzegają sobie maksymalną liczbę spraw zależnych od ich decyzji; w takim układzie organy niższe aparatu państwowego są tylko czynnikiem pośredniczą- cym, przygotowującym informacje do podjęcia decyzji przez organy wyższe - centralne; 2) model zdecentralizowany, występujący w dwóch wariantach: a) administracyjnym i b) samorządowym. W pierwszym przypadku organy niższego szczebla mają duże uprawnienia, ale władza centralna może stale ingerować w jego działania. W drugim przypadku organ terenowy ma zastrzeżo- ne do wyłącznej kompetencji pewne sprawy. Ingerencja organu centralnego może nastąpić tylko przez zmianę ustawy określającej zakres uprawnień władz lokal- nych lub w trybie zaskarżenia, gdy władza lokalna naruszyła przepisy prawne w prowadzonej sprawie. 3.1.2. USTROJOWE FORMY PAŃSTWA Ustrojem politycznym państwa nazywa się sposób, w jaki jest reali- zowane państwowe kierowanie społeczeństwem, tzn. metody rządzenia, stosunek organów centralnych do organów terenowych oraz strukturę prawno-organiza- cyjną danego państwa. W ustrojowych formach państwa można szukać podstaw jego sukcesów oraz przyczyn jego niepowodzeń, rozbicia i upadku. Problem ustroju państwa jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych. Korzeniami sięga starożytności. Jednym z pierwszych, który dokonał klasyfi- kacji form ustrojowych państwa był Arystoteles {Polityka, księga III, str. 5-7 i IV, str. 3-4, Warszawa, 1964). Podzielił je następująco: grupa A 1) monarchia, 2) arystokracja, 3) politeja grupa B 1) tyrania, 2) oligarchia, 3) demokracja Podział na grupy A i B był oparty na kryterium interesu części społeczeństwa, w której imieniu sprawuje się władzę państwową. Podział w grupach na pod- grupy od l do 3 zależał od tego, ilu ludzi sprawowało władzę najwyższą. Arystoteles uważał, że do grupy A należą formy ustrojowe państw, w których rządy są sprawowane w interesie wszystkich obywateli; w grupie B - w interesie tylko rządzących, czyli w tyranii rządy są sprawowane w interesie tyrana, w oligarchii - bogaczy, a w demokracji - ludzi biednych. Arystoteles był zwolennikiem mieszanej formy rządów, politei, która łączyła w sobie monarchię, arystokrację i demokrację. 60 wy^-n Utliiai-wa, upicra|4L;c &i^' >ia z-aaauz-ic, AC iuim^' uanuJuwc z.aic^<^ w uuz,yill stopniu od wzajemnego układu stosunków sił różnych grup społecznych i że ten układ jest historycznie zmienny. Stwierdzenia Arystotelesa dotyczące sposobów stabilizacji ustroju politycznego pozostaje aktualne do dziś. Arystoteles uważał, że trwałość ustroju zależy od stabilizacji struktury społecznej. Podział społeczeń- stwa na liczną grupę biednych, nie posiadających niczego i na małą grupę bogatych, według Arystotelesa, jest przyczyną ostrej rywalizacji i gwałtownych przewrotów, a więc destabilizuje ustrój państwa. Arystoteles postulował, aby stworzyć warstwę średnią obywateli, która będzie pomostem i buforem pomiędzy dwiema grupami społecznymi dążącymi do skrajnych i niestabilnych rozwiązań. W konsekwencji silna warstwa średnia chroni ustrój państwa przed ciągłymi zmianami i przyczynia się do stabilizacji. Jednym z najstarszych podziałów form ustrojowych państwa, sięgającym czasów starożytnych, jest podział na monarchie i republiki. Filozofowie i politolodzy od czasów starożytnych (Platon, Arystoteles, a w XVI w. T. Morę) stale poszukiwali doskonałej formy ustrojowej państwa. Doniosłego spostrzeże- nia na temat form ustrojowych państwa dokonał w okresie odrodzenia Machia- yelli (1469-1527). Doszedł on do wniosku, że nie ma idealnej formy ustrojowej, przystosowanej do wszelkich zadań państwa. Uważał on, że forma ustrojowa państwa zależy od zadań, które państwo ma do spełnienia. W przypadku państwa rozbitego, chcącego się zjednoczyć, najbardziej przydatny wydawał się ustrój monarchistyczny, dla funkcjonowania ustabilizowanego państwa zaś ustrój republikański. Forma ustrojowa musi być funkcjonalnie przystosowana do zadań państwa. Pewne modyfikacje w formie ustrojowej państwa wprowadza również tradycja kulturowa, a w szczególności tradycja prawno-polityczna danego kraju, przyzwyczajenia do pewnych form organizacyjnych oraz stylu sprawowania władzy. Trzy grupy czynników wpływają na formę ustrojową państwa: 1) układ sił społecznych, 2) zadania państwa, 3) tradycje kulturowe oraz aktualne idee polityczne kraju. Podział na monarchie i republiki nie ma dziś większego znaczenia, ponieważ zarówno w jednych, jak i w drugich funkcjonują systemy parlamentarne, a także dyktatury różnych odmian. Niezależnie od podziału na monarchie i republiki wyróżnia się następujące formy ustrojowe współczesnego państwa: 1) parlamentarną (występującą zarówno w republice, jak i w monarchii), 2) prezydencką (występującą tylko w formie republikańskiej, ponieważ pre- zydent jest głową państwa), 3) faszystowską (mogącą występować w republice i w monarchii), 4) dyktaturę wojskową (występującą zarówno w formie prezydenckiej, jak i w monarchicznej), 5) konwentu. 61 wiele odmian parlamentaryzmu. System parlamentarny charakteryzuje się nad- rzędną pozycją parlamentu wobec rządu, który sprawując władzę wykonawczą odpowiada przed parlamentem. Parlament powołuje lub odwołuje rząd. Jeśli rządy sprawuje partia, która dominuje w parlamencie, w rzeczywistości par- lament jest pod kontrolą rządu. Forma prezydencka państwa wywodzi się ze Stanów Zjednoczonych. Rozpowszechniła się również w państwach południowoamerykańskich. W klasy- cznej postaci północnoamerykańskiej ustrój ten odznacza się silną władzą prezy- dencką. Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych i on powołuje członków rządu, którzy po uzyskaniu akceptacji parlamentu odpowiadają wyłą- cznie przed prezydentem. Jednocześnie najwyższe ciało przedstawicielskie, dwuiz- bowy Kongres, ma szerokie uprawnienia kontrolne i jest od prezydenta niezależ- ny. Prezydent współdziała z Kongresem ogłaszając orędzia o stanie państwa, przedkładane periodycznie Kongresowi. Prezydent może skorzystać z prawa weta zawieszającego wobec ustaw uchwalanych przez Kongres, które nie odpowiadają Jego polityce. Dopełnieniem północnoamerykańskiego systemu prezydenckiego Jest kontrola konstytucyjności ustaw przez Sąd Najwyższy. System prezydencki ma również Francja. Różni się on jednak od amerykań- skiego tym, że: 1) utrzymuje stanowisko premiera, który jest pierwszym wykonawcą decyzji prezydenta, 2) zachowuje zasady politycznej odpowiedzialności rządu przed parla- mentem, 3) nie ma instytucji zajmującej się kontrolą konstytucyjności ustaw. Ustrój faszystowski rozwinął się na szerszą skalę w okresie między- wojennym i polegał na całkowitym odejściu od tradycyjnych form parlamentar- nych. Pełnię władzy" ustawodawczej i wykonawczej sprawuje jednoosobowo wódz. Rola parlamentu jest znikoma. Cała struktura władz opiera się na instytucji nominacji. Charakterystyczne jest dla tej formy państwa rozwijanie organizacji paramilitarnych. Ustrój faszystowski w okresie międzywojennym wprowadziły: Niemcy, Włochy, Hiszpania, Portugalia, Węgry oraz utworzone w czasie wojny państwa satelickie Niemiec: Chorwacja i Słowacja. Po II wojnie światowej przewroty polityczne w Grecji i Chile nawiązały przejściowo do faszystowskich metod rządzenia. Mimo potępienia ustroju faszystowskiego po II wojnie światowej, istnieją nadal ruchy polityczne nawiązujące do tradycji faszystowskich: w Niemczech, Francji, Włoszech, Jugosławii i Rosji. Na mniejszą skalę w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Dyktatury militarne stały się tradycją państw Ameryki Łacińskiej (tz\v. junty wojskowe). Charakteryzują się one odsunięciem porządku konstytu- cyjnego, który określa funkcjonowanie instancji prezydenckiej oraz zapewnia prawa obywatelskie. 62 --- W ^JŁ^ W ŁłJ^CŁl 11. ^J&tlUI L^ll ^!XŁ^ł- CHYLIŁ J ^J MJ \/ J \JUJLL \-r J^ J^ L«-^ AU^A^^ 11 L L*, l *^Ł^»-łM. ł T ^^łAU.^, konstytucji z 1874 r. organem ustawodawczym jest dwuizbowy parlament - Zgromadzenie Związkowe, składające się z Rady Narodowej, wybieranej na 4 lata w głosowaniu powszechnym i Rady Kantonów, wybieranej przez par- lamenty kantonów. Organem wykonawczym jest 7 osobowa Rada Związkowa wybierana przez Zgromadzenie Związkowe, które co roku wybiera także, spo- śród członków tej rady, prezydenta republiki. Prezydent pełni funkcję głowy państwa i przewodniczy Radzie Związkowej. Szwajcarska Rada Związkowa jest w istocie rzeczy komitetem wykonawczym parlamentu. Zastępuje w pewnym sensie premiera. Szwajcarską demokrację pośrednią dopełnia system demokracji bezpośredniej w postaci referendum, któremu podlega większość decyzji. Stosunek centralnych organów państwa do organów poszczególnych jedno- stek terytorialnych wchodzących w skład danego państwa może opierać się na zasadzie hierarchicznego podporządkowania jednostek niższego rzędu jed- nostkom wyższego rzędu. Mamy wtedy jednolitą (unitarną) budowę państwa. Jeżeli natomiast państwo składa się z mniejszych organizmów państ- wowych, mających pewien zakres władzy suwerennej, to mówimy o państwie federalnym. Budowa federalna rzutuje również na organizację centralnych organów państwa, gdyż w ich skład muszą wchodzić reprezentacje jednostek częściowo suwerennych. Państwem unitarnym np. jest Polska; państwem federal- nym np. jest Republika Federalna Niemiec. Luźną formę organizacyjną tworzą również państwa związane tylko osobą wspólnego monarchy, jako głowy państ- wa, np. Wspólnota Narodów. W tym przypadku królowa brytyjska jest głową państw: Kanady, Australii i Nowej Zelandii - byłych dominiów brytyjskich. Jakkolwiek do wspólnoty należy więcej państw, byłych kolonii brytyjskich, które w większości przypadków mają własnych prezydentów, lecz istnieje pewien zakres wspólnych interesów, zarówno politycznych, jak i ekonomicznych, korzys- tnych dla obu stron. W 1994 r. do Wspólnoty należało 50 państw. Pojęcie narodu Mówiąc o narodzie, mamy na myśli historycznie wytworzoną trwałą wspólnotę ludzi, ukształtowaną na gruncie wspólnych losów dziejowych, kultu- ry, języka, terytorium i życia ekonomicznego, przejawiających się w świado- mości narodowej jej członków. Pojęcie narodu w literaturze naukowej nie jest ściśle zdefiniowane. Dotychczas nie udało się zbudować pełnej definicji typo- logicznej. Naród jest społecznością naturalną, która odzaacza się wielką spoistością i żywotnością. Dojrzewanie świadomości narodowej jest procesem bardzo dłu- gim. Odbywa się on w ciągu kilku formacji społeczno-ekonomicznych. Proces formowania się narodów (nawet w Europie) nie zakończył się i ciągle jest 63 J-uuuunie JBK z pojęciem narodu, różne treści wiążą się z bliskoznacznym pojęciem narodowości, którego używa się zamiennie z pojęciem narodu lub na oznaczenie przynależności do danego narodu, albo też na oznaczenie wspól- noty etniczno-kulturowej stanowiącej przednarodową formę integracji etnicznej. Pojęcia naród i narodowość od końca XVIII w. stały się w słownictwie polityków, historyków, filozofów i geografów oraz ideologów jednymi z pod- stawowych kategorii myślenia. Teoria narodu była przedmiotem licznych dys- kusji, często bardzo kontrowersyjnych. Dotyczyły one zarówno cech wyróżniają- .cych grupy narodowe, jak i czynników narodowotwórczych. Współcześnie w dys- kusjach na temat narodu i narodowości dominuje socjologiczny punkt widzenia, zgodnie z którym więź narodową widzi się jako swoisty, wykształcony w ciągu dziejów stan i odrzuca się wszelkie poglądy doszukujące się w pojęciu narodu treści natury biologicznej, jak ,,wspólnota krwi" itp. Dyskusyjne nadal pozostają kwestie definicji narodu i roli poszczególnych czynników narodowotwórczych. W poglądach na te kwestie występują trzy główne tendencje: 1) koncepcja narodu jako wspólnoty duchów e j, kulturowe j i uznanie świadomości narodowej za podstawowy czynnik tworzący naród. Więź narodowa oparta jest na więzi emocjonalnej i intelektualnej, a więc na odczuciach psychicznych i akceptowaniu określonych przekonań oraz warto- ści społecznych. W XIX w. przedstawicielami tej koncepcji byli G. Mazzini i E. l; Renan. W XX w. koncepcję narodu jako wspólnoty psychicznej reprezentowali m.in. M. Weber i F. Znaniecki; 2) koncepcja narodu jako zjawiska społecznego. Traktowała ona naród przede wszystkim jako wspólnotę polityczną, która dąży do niezależnego bytu politycznego we własnej organizacji państwowej. Koncepcja ta jest współ- cześnie dość powszechna na świecie. Jest propagowana przez nauki polityczne; 3) koncepcja narodu jako historycznej wspólnoty danej zbiorowo- ści. Wspólne losy dziejowe łączą ludzi w jeden naród. Świadomość narodowa wyraża się tu w postaci poczucia wspólnoty i solidarności wewnętrznej i jej odrębności na zewnątrz. Tendencja do ujmowania narodu jako obiektywnej wspólnoty losów dziejo- wych wykształciła się wraz z rozwojem historyzmu. W XIX w. jej przedstawicie- lem był m.in. J. Lelewel. Literatura związana z koncepcjami powstawania narodu jest bardzo bogata. Z polskich autorów tym problemem zajmowali się m. in. F. Znaniecki, J. Chałasiński, M. Handeisman, J. Wiatr i in. Z procesem formowania się narodu i więzi narodowej jest związana kwestia narodowa, rozumiana jako zespół zagadnień teoretycznych i praktycznych wyni- kających z istnienia mniejszości narodowych i nierówności w stosunkach między narodami, które mogą być konfliktogenne. Geneza kwestii narodowych jest związana z rozbieżnością między strukturą świata narodową a państwową. Pierwszy etap historycznego rozwoju kwestii narodowej przypadł na okres końca XVIII do połowy XIX w. i zakończył się powstaniem państw narodowych 64 związany gluwuic z. pluuicmaiiii naruuuwus^luwyuu MUUKUWCJ l wscnoaniej Europy; trzeci okres - współczesny, rozpoczęty po II wojnie światowej, odnosi się do likwidacji kolonializmu i uzyskania niepodległości przez kolonie i kraje zależne oraz rozwijania ich świadomości narodowej. NARODY WEDŁUG ICH LICZEBNOŚCI Liczebność narodu (w min) Liczba narodów % ludności świata pow. 100 7 41,2 50-100 8 12,4 25-50 12 11,9 10-25 34 12,9 5-10 49 - 8,9 1-5 147 8,9 0,5-1 95 1,6 0,1-0,5 199 1,3 pon. 100 tyś. 1,4-1,5 tyś. 0,9 Źródło: Strony i narody, 1978. Wspólnota narodowa ma wielkie znaczenie dla społeczeństwa i obok państwa stanowi jeden z najważniejszych czynników integrujących społeczeńst- wo. Znaczenie tej wspólnoty zaznaczono w prawie międzynarodowym, które czyni naród walczący o swe prawa polityczne przedmiotem tego prawa. Zasada prawa międzynarodowego (J. Kowalski, 1971, str. 52) jest dziś powszechnie uznana i potwierdzona w wielu dokumentach międzynarodowych. Kwestia naro- dowa stała się we współczesnym świecie poważnym problemem politycznym i bez prawidłowego jej rozumienia działalność postępowych ruchów politycznych, takich jak Karta Praw Człowieka i Obywatela, Komitet Bezpieczeństwa i Współ- pracy w Europie (KBWE), Komitet Helsiński i in., nie może być skuteczna. Z kwestią narodowościową wiąże się wiele pojęć dotyczących życia codzien- nego, stosunków między ludźmi i między państwami. Należą do nich: pat- riotyzm, nacjonalizm, internacjonalizm, kosmopolityzm i wielokulturowość. Patriotyzm (gr. patriótes - obywatel) oznacza postawę społeczno-poli- tyczną opartą na zasadach miłości i przywiązania do ojczyzny, jedności i solidar- ności z własnym narodem. Uczucie to jest odnoszone do historii narodu, terytorium, na którym żyje naród, i formy politycznej państwa. Postawa pat- riotyczna odgrywa bardzo istotną rolę w tworzeniu ideologii zmierzającej do umocnienia wspólnoty narodowej i realizacji jej żywotnych interesów w stosun- kach wewnętrznych i zagranicznych. Obrona ojczyzny i jej interesów, działanie na rzecz rozwoju wspólnoty narodowej i państwowej są przejawem patriotyzmu. Nacjonalizm (łac. natio - naród) jest to postawa społeczno-polityczna i jedna z form ideologii, która stawia interesy własnego narodu ponad wszelkie inne wartości. Ideologia nacjonalistyczna postuluje podporządkowanie wszelkich problemów politycznych i społecznych walce o interesy narodowe przeciwko innym narodom. Przyjmuje zasadę, że obowiązki człowieka wobec własnego ł 65 ^, -t.^^tiA. T » _y t Łft^i aily .. -o-""-^ "cuuuuwym - etnocentryzmie, w wyolbrzymianiu zalet własnego narodu i żądaniu dla niego specjalnych przywilejów. Odznacza się pogardą, nietolerancją i wrogością wobec innych narodów, przybierając formę szowinizmu. Nacjonalizm w literaturze naukowej od pół. XIX w. i w polityce ma dwa znaczenia: 1) nacjonalizm agresywny, zmierzający do podporządkowania słabych państw i narodów, państwom silniejszym; 2) nacjonalizm narodów uciskanych i zagrożonych w swym suwerennym bycie politycznym, będący reakcją na nacjonalizm narodu panującego i silniej- szego. Taki nacjonalizm może odgrywać rolę pozytywną, jako instrument walki z dominacją narodową. Jeśli uczuciu patriotyzmu towarzyszy życzliwość, tolerancja, szacunek i chęć udzielania pomocy innym narodom, taką postawę nazywamy internacjonalistycz- ną. Interna ej onaliz m, jako aktywna postawa życzliwości w stosunku do innych narodów, opiera się na określonej treści ideowej, zakładającej że każdy naród wnosi wkład do ogólnoludzkiej kultury. Kosmopolityzm (gr. kosmopolites - obywatel świata) to postawa społecz- no-polityczna, ideologia wychodząca z założenia, że "ojczyzną człowieka jest cały świat". Termin ten określa postawę nihilistyczną w odniesieniu do własnego narodu, ojczyzny, traktującą te pojęcia jako przestarzałe i zaściankowe. Pojęcie kosmopolityzmu ulegało wielowiekowej ewolucji i zmieniało społeczno-polityczną treść wraz z rozwojem społeczeństwa oraz kształtowaniem się więzi i świadomości narodowej. Teza, że ojczyzną człowieka jest cały świat, pochodzi od greckich filozofów, cyników i stoików, którzy nazywając siebie obywatelami świata protes- towali w ten sposób przeciwko ówczesnemu etnocentryzmowi. Głosili oni równość i braterstwo wszystkich ludzi (wolnych i niewolników) w ramach ogólnoludzkiej społeczności. Idee wspólnoty ogólnoludzkiej, tzw. humana cmiitas, wyrastającej ponad lokalne grupy i państwa, podjęto ponownie w okresie renesansu wiążąc je z koncepcją ogólnoludzkiej kultury. W okresie oświecenia filozofowie głosili tezy o "równości natury ludzkiej" i praw naturalnych wszystkich ludzi. Wiązano te idee z tolerancją religijną i narodową. Zmiana pojęcia kosmopolityzmu nastąpiła w XIX w. po powstaniu w Europie państw narodowych. Pojawiła się wówczas ostra opozycja w stosunku do postaw i ideologii kosmopolitycznych. Termin kosmopolityzm zaczął nabierać pejoratywnego znaczenia. Pod koniec XIX i na początku XX w. niektóre pojęcia i idee kosmopolityzmu przejęły ruchy lewicowe i robotnicze łącząc je z internacjonalizmem. Współczesne koncepcje kosmopolityczne są bardzo zróżnicowane, od skrajnie negujących sens utrzymania państw narodowych po orientacje propagujące rozwój wszechstronnej współpracy międzynarodowej. W tym ostatnim przypad- ku byłby to nawrót do idei wspólnoty ogólnoludzkiej (humana cmiitas). Nie wolno jednak tracić korzeni własnej tożsamości. Tylko wtedy będzie można owocnie uczestniczyć w ogólnoludzkiej wspólnocie, gdy wniesie się własny i ory- ginalny wkład do niej. 66 CJl eilll^z.iicj, Kulturowe) l spulCL-znc). IMC wniR-ctJąŁ; w ynyi^^yiiy, luunusi; w L;aiej historii ludzkości migrowała: ze wsi do miast, z jednego kraju do drugiego, z jednego kontynentu na drugi, wszędzie tworząc nowe skupiska, których stosunki różnie układały się z ludnością miejscową. Proces globalizacji struktur gospodarczych i politycznych, który towarzyszy ludzkości od II pół. XX w., związany z powstaniem struktur ponadnarodowych, regionalnych lub ogólnoświatowych, jest nowym wymiarem problemów etnicznych i narodowych. Jest to proces obiektywny, wynikający z nowych możliwości technologicznych, a także z nierównomiernego rozmieszczenia siły roboczej, kapi- tału, technologii lub surowców. Świat współzależny gospodarczo musi być światem współzależnym politycznie. Świadomość tego faktu jest dziś powszechna. Powodu- je jednak sprzeczności między już istniejącymi lub możliwymi do stworzenia strukturami gospodarczymi a strukturami politycznymi i wydaje się przemawiać na niekorzyść państw narodowych. Ten paradoks współczesności prowadzi do po- szukiwania nowych różnych rozwiązań, od intensyfikacji współpracy narodowej po powiązania quasi- lub w pełni integracyjne (zarówno gospodarcze, jak i politycz- ne). Nie jest to proces łatwy. W XVIII i XIX w. ekspansja struktur politycznych odbywała się na ogół na tereny etnicznie spójne, jednak istniejące do dziś separatyzmy mniejszościowe świadczą o tym, że społeczna cena tej minionej ekspansji była w wielu przypadkach bardzo wysoka. Z dotychczasowych doświad- czeń wynika, że zetknięcie się w ramach jednej jednostki politycznej dwóch lub więcej grup ludności, które traktują się wzajemnie jako obce ze względów etnicz- nych, rasowych, religijnych lub społecznych, daje w efekcie zjawisko segregacji. Przybiera ona najczęściej formy segregacji mieszkaniowej, segregacji w dostępie do instytucji oświatowych, kulturalno-rozrywkowych i leczniczych, placówek publicz- nych oraz środków komunikacji. Związki między społecznym zróżnicowaniem a przestrzenią geograficzną może- my określać przez współdziałanie lub współakceptację między poszczególnymi grupami w społeczeństwie, mówiąc dokładniej między grupą autochtoniczną a gru- pami imigracyjnymi (S. Otok, 1987, str. 133). Istnieje wiele przykładów procesów, które pozwoliły bądź nie pozwoliły rozwinąć się grupom mniejszościowym, najczęściej imigranckim. Często cytowanymi przykładami są Żydzi w Europie, Chińczycy w Kalifornii, Turcy w Niemczech itp. Współcześnie zachodzące procesy integracyjne w wielu częściach świata: Zjednoczona Europa (UE), Zjednoczona Ameryka Północna (NAFTA), jednocząca się południowo-wschodnia Azja itp., będą stwarzały nowe problemy współżycia narodów i różnych kultur w ramach jednej większej zjednoczonej jednostki politycznej. Różne narodowości i kultury muszą nauczyć się ze sobą współżyć po zniesieniu barier, jakimi były przed zjed- noczeniem granice polityczne. Powstaje w naszej obecności nowe zjawisko - wielo- kulturowości w skali już nie jednego kraju, lecz w skali globalnej. Jest ono nowe w skali globalnej świata, ale i stare w skali jednego kraju. Wiele krajów zróż- nicowanych narodowościowo odmiennie rozwiązuje sprawy współżycia grup et- nicznych w granicach państwa. Współżycie to może układać się biegunowo różnie: » 67 Wielkie ruchy migracyjne Migracje: l - z Europy do Ameryki Północnej, 2 - z Europy do Ameryki Południowej i wysp Morza Karaibskiego, 3 - do Afryki Południowej, Australii i Oceanii, 4 - sprowadzenie niewolników z Afryki do Ameryki, 5 - na Dalekim Wschodzie, głównie z Chin i Indii, 6 - wewnątrzkontynentalne w Ameryce Północnej, 7 - wewnętrzne w Rosji - na zasadzie wzajemnego poszanowania, np. w Szwajcarii, - na zasadzie konfliktów i wojen etnicznych, np. w byłej Jugosławii lub Indiach. Wiele jednak państw etnicznie zróżnicowanych, szczególnie tych kolonizowa- nych przez Europejczyków, jak Kanada i Australia, wprowadziło politykę wielo- kulturowości, uczącą współżycia zamiast antagonizmów. W społeczeństwach wieloetnicznych (pluralistycznych) każda jednostka, urodzona w ramach kultury mniejszościowej lub etnicznej, czy też w ramach dominującej grupy kulturowej, która wchodzi w stosunki społeczne z członkami innych grup etnicznych, ma do swej dyspozycji dwa lub więcej etnicznych źródeł, aspektów kultury (język, ideologię, strukturę rodziny lub obyczaje społeczne), z których może korzystać. Owe etniczne źródła można określić mianem systemów grupowych wartości kulturowych (J. Smolicz, 1984). W celu zrozumienia różnych form systemów budowanych przez jednostki należy uwzględnić specyficzną rolę, jaką pełnią wartości ideologiczne w poszcze- gólnych grupach. Istnieją dwa podstawowe układy ideologiczne, które może wybierać grupa dominująca wobec grup mniejszościowych (lub migracyjnych) i ich kultur. Zalecają one utrwalenie pluralizmu kulturowego, lecz jeden w formie zewnętrznej, a drugi w formie wewnętrznej. Obydwa akceptują współistnienie różnych kultur etnicznych w ramach jednego państwa. Pluralizm zewnę- trzny zakłada, że każda grupa etniczna będzie miała możliwość kultywowania własnych wzorów życia wspólnotowego oraz dziedzictwa kulturowego i języka, przy czym nie zwraca się tu specjalnej uwagi na zagadnienie ułatwiania interakcji kulturowych. Te interakcje mogą zachodzić i występują one najczęściej w sferze 68 KLOICJCSI ooowiązKowc^. ^-»i>ooisie sysiemy JcuuusiKowe pozostają JeanaK w zasa- dzie jednorodne. Pluralizm wewnętrzny kładzie duży nacisk na interakcje kulturowe, gdyż w swej czystej postaci głosi, że każdy ma możliwość uczestniczenia w proce- sie internalizacji wartości kulturowych charakterystycznych dla różnych grup (dwóch lub więcej) przez tworzenie dualistycznych systemów wartości kulturo- wych (np. osoby dwujęzyczne). Nie powoduje to fuzji kulturowej, lecz zwraca uwagę na wymianę między kulturową między ludźmi z różnych grup etnicznych. Według obu pluralizmów instytucje etniczne istnieją po to, aby kultywować wspólne tradycje, przy czym w pluralizmie zewnętrznym ludzie starają się za- chować homogeniczność kulturową grupy przez ograniczanie kontaktów (interak- cji) z ludźmi innych grup etnicznych, natomiast w pluralizmie wewnętrznym, zakłada się, że grupa etniczna ma możliwość tworzenia własnych systemów społecznych i kulturowych, może być otwarta na szerokie współdziałanie z innymi grupami etnicznymi lub mniejszościowymi. W konsekwencji możemy otrzymać dwa modele ogólnego rozwoju społeczeństwa wieloetnicznego (pluralistycznego). Pierwszy jest oparty na zasadzie dwustronnej współpracy (interakcji) między ludźmi miejscowymi i pochodzenia obcego (np. włoskiego lub polskiego), zarówno na płaszczyźnie osobistej, jak i grupowej. U podstaw tej koncepcji leży założenie, że istniejące dwa lub więcej sposobów życia (języki, tradycja itp.) stopniowo zbliżają się do siebie i coraz bardziej się upodabniają, gdyż każdy z nich nabiera pewnych cech drugiego w wyniku wzajemnej wymiany i zapożyczenia. Dewizą tego modelu jest, że bogactwo kulturowe narodu leży w jego różnorodności, a siła - we wzajemnym zaufaniu i poszanowaniu swojej przeszłości kulturowej. Drugi model jest zdecydowanie różny i w odniesieniu np. do społeczeństwa amerykańskiego (ale nie tylko) odpowiada znanej ideologii anglokonformizmu. Zakłada ona uznanie wyższości kultury grupy dominującej i nakazuje, aby inne grupy zrezygnowały z własnych tradycji, wierzeń i języków oraz zasymilowały się z grupą dominującą. Tego rodzaju konformizm nie dopuszcza możliwości współist- nienia dłużej niż jest to konieczne innego języka i kultury od obowiązujących w danym kraju. Wszelkiego rodzaju "integracje" są tylko krótkookresowymi dzia- łaniami mającymi sprzyjać raczej asymilacji niż prowadzić do syntezy kulturowej. Różny stosunek grupy większościowej (dominującej) do grup mniejszościowych (imigrantów) daje podstawę do wydzielenia czterech typów stosunków międzyludz- kich, które mogą istnieć w społeczeństwach wielokulturowych (pluralistycznych): 1) separatyzm - poszczególne grupyzachowuj ą swoje wartości kulturowe; 2) współdziałanie i kontakty dwustronne - grupy przyjmują wartości kul- turowe na zasadach wzajemności; 3) synteza kulturowa - mieszkańcy tworzą nowy typ systemów, który zawie- ra elementy pochodzące zarówno z większościowych (dominujących), jak i mniej- szościowych (imigracyjnych) źródeł kulturowych; 4) konformizm - grupy po pewnym czasie przeznaczonym na adaptację przyjmują wartości kulturowe grupy dominującej w danym kraju. < 69 wg ivi. JYicluzewsK. e)-z.aiesKie) wg Kontynent i A. Bonasewicza 1960 Towarzystwa "Polonia" wg P. Tarasa wg M. Kiełczewskiej- minimum maksimum 1975 Zaleskiej, 1975 Europa (bez ZSRR) 800513 1 185773 1252110 1174400 1524000 ZSRR 1380100 1380000 1167600 1430000 1430000 Afryka 3364 4849 3447 3500 3900 Ameryka Pn. 5594315 6634457 6951745 8324000 6952000 Ameryka Pd. 378681 534551 632874 581 200 634 500 Australia i Oceania 74551 92553 115000 104000 115000 Azja (bez ZSRR) 1486 1486 1273 2600 1300 Świat 8233116 9 833 669 10 123 749 11619700 10660700 Źródło: Stan t potrzeby badań nad zbiorowosciami polonijnymi, 1976. Szersze omówienie przypadków szczególnych tych zagadnień można znaleźć w pracy A. Achmatowicz-Otok i S. Otoka (1985). Z punktu widzenia grup mniejszościowych (lub imigracyjnych) najkorzyst- niejszy jest wewnętrzny pluralizm kulturowy, który jest powiązany z rozwojem jednostek typu dwukulturowego. Z punktu widzenia interesów kraju zróżnicowa- nego etnicznie najkorzystniejsze jest zbudowanie syntezy kulturowej, tworzącej podstawy zintegrowanego państwa wielokulturowego. Separatyzm etnocentrycz- ny może okazać się szkodliwy, a nawet stać się barierą integracji państw. Wnioski wynikające z polityki wielokulturowości mogą być pomocne w procesie integracji wewnętrznej innych państw wieloetnicznych, jak również w procesie jednoczenia Europy. 3.1.3. PAŃSTWO I JEGO INSTYTUCJE A KWESTIA NARODOWA Nauki polityczne XX w. skupiły uwagę m.in. na zagadnieniu federaliz- mu jako formie państwa. Zagadnienie federalnej organizacji państwa przedsta- wiano jako proces decentralizacji. Zainteresowaniu problemem federacji sprzyja- ły również próby rozwiązywania spraw narodowościowych. Uznano, że forma federalna państwa może być użyteczna jako: 1) organizacja polityczna państwa jednolitego pod względem narodowym, ale złożonego z obszarów o różnej tradycji i strukturze; 2) organizacja państwa wielonarodowego; forma organizacji państwa może dać szansę pokojowego współżycia różnym grupom etnicznym. Jednak, aby to osiągnąć, należałoby spełnić podstawowy warunek, a miano- wicie, granice członków państw federacji powinny odpowiadać obszarowi etnicz- no-językowemu. Jest to teoretycznie możliwe, w praktyce jednak zawodzi z po- wodu swobody migracji ludności w ramach państwa lub unii państw. Sytuacja w byłym ZSRR, w byłej Jugosławii, ciągłe wojny etniczne w Indiach są tego ilustracją. 70 Religie Ogółem Ameryka Pn. Ameryka Pd. nuropa bezWNP Azja Afryka Oceanii Chrześcijańska 1975*1994**w tym:Katolicy Prawosławni Protestanci 963,6 1570,5 231,0 319,9 158,9 269,7 348,0 402,5 89,9 261,2 137,4 296,0 18,121,2 566,6865,5 131,6 175,0 147,2 249,3 182,5 236,6 47,0 96,3 53,7 100,9 4,4 7,4 72,8 218,0 4,1 6,0 0,5 0,5 50,5 58,7 1,8 118,7 15,2 34,5 0,3 0,5 344,1 387,1 96,2 138,9 11,1 20,5 115,0 107,2 40,9 46,2 68,4 161,0 13,2 13.3 Islam 1975* 1994" 576,1 830,6 0,3 5,2 0,2 0,2 8,2 12,9 443,0 529,8 134,2 282 0,1 0,1 Judaizm 1975* 1994** 15,0 15,3 6,6 6,0 0,7 0,7 4,0 4,0 3,2 4,4 0,3 0,1 0,06 0,1 Buddyzm, Hinduizm i pochodne 1975* 1994** 1006,0 1475,0 0,4 2,0 1,2 1,4 0,5 0,5 1003,9 1469,8 0,5 1,0 0,1 0,3 mnę religie 1975* 1994** 272,8 5,9 30,6 173 106,2 108,5 4,3 . Bezwyznaniowi 1975* 1994** 135,9 30,6 46,7 2,8 12,8 3,0 Źródło: * The Worid Ahunac, 1979. -- Briunca. Book of the Yearbook, 1995. Państwami federalnymi są również Stany Zjednoczone, Kanada, Australia lub Szwaj- caria. Jednak pokonują one te trudności przez decentralizację władzy, natomiast sprawy etniczne rozstrzygają stosując zasadę wielokulturowości o różnym stopniu zaawansowania. Od czasów Arystotelesa przez Monteskiusza po Huntingtona wiele uwagi poświęcano uwarunkowaniom charakteru narodowego przez środowisko geograficzne. Wielu geografów, filozofów próbowało doszukiwać się źródeł instytucji prawnych w duchu narodu. Od połowy XX w. zagadnienie charakteru narodo- wego zaczęto sprowadzać do różnic w obyczajach, tradycji i instytucji oraz norm przez nie tworzonych. Powstaje jednak inna kwestia "czy instytucje polityczne oddziałują na charak- ter narodowy, czy go nie modelują" (S. Ehriich, 1979, str. 90). Ehriich stwierdza, że "trudno mierzyć stopień i zakres wpływu instytucji na charakter narodu, ale nie można mieć wątpliwości, iż charakter narodu rosyjskiego modelowały ab- solutne rządy Iwana Groźnego, a potem Piotra Wielkiego, a parlament i kont- rola administracji przez sądy oraz utrzymanie monarchii wpływały na sposób zachowania się Anglików, szeroki zaś, nieznany w Europie, zakres samorządu lokalnego sprzyjał wytworzeniu znamiennej cechy narodu amerykańskiego, jaką jest organizatorska inicjatywa". Co można w tym względzie powiedzieć o Polakach? Czy możemy stwierdzić, że jesteśmy uformowani przez to, co sami formowaliśmy? Ehriich ostrzega przed 71 daleko idącym uogólnieniem w tym zakresie, cytując wypowiedź Milibanda (1969, str. 186): "wiele sił politycznych próbuje narzucać swój punkt widzenia spraw jako interes narodowy, wobec którego wszyscy są zobowiązani do lojalno- ści i któremu winny się podporządkować nie tylko wszystkie partykularne interesy, lecz także interesy innych klas". Należy jednak zachować ostrożność i krytycyzm. Wpływ instytucji na charakter narodu trzeba oceniać pod kątem struktur tych instytucji oraz ich aktualnych społecznych oraz politycznych funkcji. Takie podejście nie wyczerpuje problemu. Instytucje polityczne z czasem zaczynają kształtować charakter całego narodu. Następuje to na skutek infor- macji, które docierają do społeczeństwa i są przez nie akceptowane. Według Ehrhcha bez przekazywania informacji o działaniach instytucji politycznych i akceptacji społecznej tradycje narodowe nie mogą się wytworzyć. I tylko w tym sensie możemy mówić o kształtowaniu charakteru narodu przez instytucje poli- tyczne. W ostatnich pięćdziesięciu latach w Europie narody odrzuciły instytucje polityczne i ich ideologie, najpierw faszyzmu, a potem komunizmu, co nie znaczy, że te formacje nie wywarły wpływu na charakter narodów, które doświadczyły praktyk totalitaryzmu. 3.2. TERYTORIUM PAŃSTWA Podstawowym warunkiem istnienia państwa jest posiadanie własnego teryto- rium. Terytorium państwa jest obszarem podległym suwerennej władzy. W skład terytorium państwa wchodzą: ląd wraz z wodami śródlądowymi (jeziora, rzeki), morze przybrzeżne (morskie wody wewnętrzne i morze terytorialne), przestrzeń powietrzna nad lądem i morzem przybrzeżnym oraz podziemie poło- żone pod nimi. Prawo międzynarodowe, Karta Narodów Zjednoczonych uznają zasadę nienaruszalności terytorium państwa i jego integralności. Zasięg teryto- 72 rialllC, iiia ^iicHtiM-^i ouw^/iciiiiJ i wyitt^^iiJ' Nowoczesne teorie państwa zakładają, że państwo musi mieć terytorium. Jednak ani przepisy prawa, ani zwyczaje, ani rozstrzygnięcia praktyczne nie uściślają zasad terytorialnej charakterystyki niezbędnej do formalnego uznania państwa. Z geograficzno-politycznego punktu widzenia zwraca się szczególną uwagę na: wielkość i kształt terytorium państwa. Ważnym proble- mem jest także rozwój terytorialny państwa. Może on odbywać się przez zjednoczenie, podbój i okupację, aneksję, dobrowolne odstąpienie lub wymianę oraz przyrost naturalny terytorium (np. rozwój delt, powstanie wysp przybrzeż- nych itp.). Rozpiętość wielkości terytoriów państwowych w skali świata jest ogromna. Wspólnota Niepodległych Państw (były ZSRR bez trzech republik nadbałtyc- kich: Litwy, Łotwy i Estonii) jest prawie 14 min razy większa od księstwa Monako. Na świecie istnieje 9 państw gigantów, ale i ponad 60 państw terytorial- nie bardzo małych. Z wielkości terytoriów państwa mogą wynikać zarówno korzyści, jak i niedobory. Wielki terytorialnie kraj niekoniecznie musi być zasobny w bogactwa stosowne do jego wielkości. Wiele bogactw naturalnych może być nie wykorzystywane z powodu trudnego dostępu lub wysokich kosz- tów eksploatacji. Czasami jest łatwiej i taniej dla małego państwa importować podstawowe surowce, niż dla wielkiego kraju eksploatować własne. Lokalizacja, fizjografia i kształt państwa często podnoszą lub obniżają wartość jego terytorium. Wielkie terytorialnie państwa są trudne do administrowania i obrony. Ludność może być liczebnie wielka lub mała, równo- miernie lub nierównomiernie rozmieszczona, etnicznie jednorodna lub zróżnico- wana. Wszystko to decyduje o rodzaju terytorium państwa. Oceniając państwo pod względem jego wielkości terytorialnej należy wziąć pod uwagę efektyw- ność terytorium narodowego i zastanowić się, jaką częścią całości jest ekumena. Ponad 1/3 terytorium Australii stanowią pustynie; północne obszary Syberii w Rosji oraz północna Kanada ze względu na rodzaj środowiska naturalnego i rozległość terytorialną można uznać za bariery efektywności. Wielkie państwa są narażone na niebezpieczeństwo rozpadu. Państwo zwięk- szając terytorium dochodzi do punktu kulminacyjnego, po którego osiągnięciu następuje wzrost niestabilności wewnętrznej. To było jedną z przyczyn upadku państw Azteków, starożytnej Grecji, imperium rzymskiego. To również było głównym czynnikiem załamania się wielu współczesnych imperiów kolonialnych: francuskiego, brytyjskiego i rosyjskiego. Wielką niestabilność obserwujemy w In- diach. Jednocześnie, czy można sobie wyobrazić mocarstwową pozycję Stanów Zjednoczonych i Rosji bez ich olbrzymich terytoriów? Powierzchnia lądowa świata i zasoby podstawowych surowców, od których zależy rozwój gospodarczy, są ograniczone. Państwa, które ma duży obszar, ma większe prawdopodobieństwo uzyskania tanich surowców w granicach kraju. Suro- wce nie są rozmieszczone równomiernie, lecz tworzą rozrzucone skupiska lub strefy na całym globie. Ale rozpatrując światowe rozmieszczenie surowców przy ocenie t 73 CZą ptlIlSIWa, WlUAlllly, ^.C UICK.LUIC WIJ l.>-'tim^n^ wn,nvi>- pcmai.wct -3tt >-'i>->-m>^ t ottłu-^. Biorąc pod uwagę wielkość terytorium państwa, świat można podzielić na następujące grupy państw: - wielkie, o powierzchni powyżej 2,5 min km2, np. Rosja, Kanada; - duże, o powierzchni powyżej 350 tyś. km2, lecz poniżej 2,5 min km2, np. Francja, Meksyk; - średnie, o powierzchni od 150 tyś. do 350 tyś. km2, np. Wielka Brytania, Polska; - małe, o powierzchni od 30 tyś. do 150 tyś. km2, np. Holandia, Liberia; - bardzo małe, o powierzchni poniżej 30 tyś. km2, np. Burundi, Monako. STRUKTURA PAŃSTW POD WZGLĘDEM WIELKOŚCI TERYTORIUM Powierzchnia Liczba państw Ogólna powierzchnia (w min km2) Państwa wielkie 2,5 min km2 i powyżej 9 75,8 Państwa duże 350 000-2,5 min km2 48 45,2 Państwa średnie 150 000-3 50 000 km2 28 7,1 Państwa małe 30000-150000 km2 43 3,5 Państwa bardzo małe poniżej 30 000 km2 65 1,8 Terytoria zależne - 2,3 Ogółem 193 135,8 Grupę największych państw, powyżej 2,5 min km2, stanowi zaledwie 9 kra- jów. Zajmują one łącznie 55,8% powierzchni lądowej świata: Rosja Kanada Chiny Stany Zjednoczone w min km2 17,1 9,9 9,5 9,3 Brazylia Australia Indie Argentyna Sudan w min km2 8,5 7,7 3,3 2,7 2,5 Najmniejszymi państwami świata są: Liechtenstein San Marino Tuvalu w km2 157 61 30 Nauru Monako Watykan w km2 21 1,6 44 ha Przy tak ogromnej rozpiętości wielkości terytorium państw wprowadzono pojęcia geopolityczne na określenie kategorii ich wielkości. I tak bardzo małe państwa, takie jak Liechtenstein i Monako, są nazywane mikropaństwami. Nieco większe państwa, takie jak Brunei, Gambia i Cypr, są nazywane m i n i - ^ 75 -y^^ncuuUUWC. Są ^-.-"^.^..iiJiiii ^mnKami UJNZ. Nawet supermocarstwa muszą szanować ich międzynarodowy prestiż. Wiele problemów związanych z minipaństwami staje się przedmiotem zainteresowań całego międzynarodowego świata politycznego. Ich problemy mogą czasami powodować konflikty międzynarodowe daleko większe niż ich wielkość terytorialna. Dotyczy to w szczególności państw Morza Karaib- skiego oraz Oceanu Spokojnego. Część małych państw wchodzi w układy z państwami większymi, ościennymi, przekazując im pewne kompetencje w zakresie wykorzystania suwerenności jako swego rodzaju gwarancję ich integralności terytorialnej. San Marino zawarło w 1862 r. unię celną i traktat o współpracy z Włochami. Państwem kościelnym jest Watykan. W 1929 r. na podstawie konkordatu laterańskiego papież otrzymał od państwa włoskiego część Rzymu, która, jako obszar niezależnego państwa, stanowi siedzibę głowy kościoła rzymskokatolickiego. W przeszłości jednostkami politycznymi, suwerennymi państwami były poje- dyncze miast a-p a ń s t w a. Obecnie miastem i równocześnie suwerennym państwem jest Singapur. Istnieją jeszcze dwie jednostki terytorialne: enklawa i eksklawa. Enklawa jest to terytorium państwa lub część, ze wszystkich stron otoczona przez teryto- rium lądowe innego państwa, np. Watykan i San Marino we Włoszech. Eks- klawa to część terytorium innego państwa otoczona ze wszystkich stron przez obszar obcego państwa, nie stanowiąca suwerennej jednostki politycznej. Eks- klawa są: Llivia - eksklawa hiszpańska we Francji, Busingen - eksklawa niemiec- ka w Szwajcarii, Baarle - eksklawa belgijska w Holandii. Enklawy i eksklawy, dość liczne w średniowieczu, stanowią dzisiaj formy zanikające. Wielkość terytorium stanowi jeden, ale nie jedyny z ważniejszych czynników określających potencjał gospodarczy i strategiczno-polityczny państwa. Wielu geografów i polityków doszukuje się związków między wielkością terytorium państwa a ukształtowaniem jego powierzchni. Uważają, że urozmaiconej rzeźbie terytorium na ogół odpowiada większa liczba mniejszych jednostek politycznych. O rozmiarach terytorium państwa decyduje jednak nie ukształtowanie jego powierzchni, ale położenie geopolityczne i historia państwa. Kształt terytorium państwa. Wielkość terytorialna jest tylko jed- nym z elementów morfologicznej charakterystyki państwa, który wpływa na jego funkcjonowanie i jego międzynarodowe zachowanie; drugim jest kształt teryto- rium. Kraje bardzo różnią się kształtem terytorium. Część z nich ma regularny kształt geometryczny, inne zaś nieregularny. Można wydzielić kilka kategorii państw z punktu widzenia kształtu: l) państwa o wydłużonym kształcie, np. Chile, Norwegia, Szwecja, Togo, Gambia, Włochy, Panama. Duża rozciągłość terytorialna stwarza utrudnienia w zarządzaniu krajem, ogranicza dostępność do centrum decyzyjnego, stwarza możliwości ruchów separatystycznych na obszarach skrajnych. Np. Chile jest wielokrotnie dłuższe niż średnia jego szerokość; ma trzy wyraźne regiony natural- 76 IlUJUUloJU l pOiIluCIiy -" puaL^iiii^. i-muz^uiici w ^CIILI um atuin--ti IYICIJU. ai,-y pi^cz. i>^" <-'j-'ró i wyznaczenie ogólnego przekroju linii granicznej na mapie o dużej skali. Następnymi czynnościami są delimitacja oraz demarkacja, czyli szcze- gółowe określenie, wytyczenie i oznakowanie granicy w terenie. Przebieg linii granicznej na lądzie jest oznaczony znakami granicznymi; granicę mors- ką stanowi granica zewnętrzna morza terytorialnego. W celu ochrony granic państwa ustanawia się pas drogi granicznej (15-100 m szerokości), strefę nad- graniczną (2-6 km) oraz tzw. pas graniczny. Granice są niezbędnym komponentem suwerennego państwa. Świat złożony z suwerennych państw jest światem podzielonym granicami. Granice są także istotnym elementem współczesnej gospodarki światowej. Sam proces kształtowania '-, się granic jest bardzo zróżnicowany, zarówno historycznie, jak i geograficznie. Znaczenie granicy ulega również ewolucji. Jak wynika z definicji, pojęcie granicy ' ma aspekt geograficzny, prawny, polityczny, ekonomiczny i militarny. Problem granic, pomimo wielu zmian we współczesnym świecie, nie stracił aktualności ani znaczenia teoretycznego i praktycznego. Zmieniają się jednak funkcje granic. Pierwszymi "granicami" pomiędzy terytoriami poszczególnych krajów były często rozległe strefy kresowe lub pasy przygraniczne o nieokreślonej przynależ- ności. Stanowiły je zazwyczaj pustkowia, góry lub bagna, na których każda z sąsiadujących stron ustawiała własne znaki graniczne lub utrzymywała stanice wojskowe. W czasach imperium rzymskiego granicę rozumiano jako linię obrony imperium. Współczesna koncepcja granicy państwowej istnieje dopiero od końca XIX w. Rozwój komunikacji i kontaktów między sąsiadującymi krajami przy- czynił się do zawężenia stref przygranicznych i zmiany ich na linie przygraniczne (J. Barbag, 1987, str. 62). Pozostałością stref granicznych są tzw. strefy zdemilita- ryzowane, które czasami są ustalane traktatami międzynarodowymi. Badania granic politycznych prowadzone przez geografów, prawników, poli- tyków i wojskowych dotyczą charakterystyki fizycznogeograficznej, demograficz- nej, społeczno-ekonomicznej, politycznej i strategicznej funkcji granic. Są one bardzo różne i w zależności od stosunków panujących między sąsiadującymi państwami lub na określonym odcinku ulegają zmianom, choć sam przebieg granic jest zachowany. Istota każdej granicy polega na rozdzieleniu dwóch różnych obszarów; istota granicy państwowej polega na określeniu zasięgu terytorialnej zwierzchności po- szczególnych państw i niedopuszczeniu do działań na własnym suwerennym terytorium władzy i praw innego państwa. Klasyfikacja granic politycznych wyróż- nia kilka ich kategorii: l) naturalną, 2) umowną, 3) geometryczną, 4) narodową (S.B. Jones, 1959, str. 241 -255). Granice są często odzwierciedleniem siły politycz- nej ich twórców. Pojęcie granicy naturalnej powstało we Francji i dotyczyło dziewiętnastowiecznej Europy, a ściślej odnosi się do określenia "naturalnego "charakteru terytorium należnego danemu państwu". Przez granicę natural- n ą rozumie się zwykle granice oparte na elementach geomorfologicznych, takich jak góry, rzeki, brzegi jezior lub mórz. Inne znaczenie ma pojęcie granicy 78 Kanadzie, Australii; ponad 40% granic politycznych w Afryce ma charakter granic geometrycznych. Granice geometryczne są wyznaczone wzdłuż równoleżników i południków; nie uwzględniają ani właściwości przyrodniczych, ani kulturowych terenu dzielonego/ W Stanach Zjednoczonych i Kanadzie posłużono się granicami geometrycznymi przy wyznaczaniu granic stanów i pro- wincji. Problemem istotnym przy omawianiu granic są spory graniczne między sąsiadującymi państwami. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego wyróż- nia się spory graniczne i spory terytorialne. Spór graniczny dotyczy różnic stanowiska stron co do interpretacji przebiegu linii granicznej ustalonej trak- tatem; spór terytorialny następuje wtedy, gdy jedna ze stron kwestionuje ważność samego traktatu ustanawiającego granicę. We współczesnym świecie nie ma państwa, które nie miałoby problemów spornych związanych z granicą polityczną. Najwięcej tego rodzaju sporów istnieje na terenach byłych kolonii, gdzie granice dzieliły Azję, Afrykę i Amerykę Łacińską według potrzeb kolonis- tów, a nie według interesów krajów podbitych. Po odzyskaniu niepodległości stare granice zachowano w obawie przed wybuchem nie kończących się roszczeń terytorialnych. Zmienność granic. Granica jest związana z procesem historycznym obejmującym państwo lub grupę państw. Państwa powstają, znikają, dokonują zmian terytorialnych dobrowolnych lub wymuszonych. Nawet pobieżny przegląd trwałości granic politycznych skłania do wniosku, że w skali historycznej istnieją mniej lub bardziej niestabilne obszary, które S. Cohen (1973), geograf amerykań- ski, nazywa shatter belt. Obszarami o znacznej zmienności granic w wyniku konfliktów międzynarodowych są: Bliski Wschód, Azja Południowo-Wschodnia oraz środkowa Europa. Największe przesunięcia terytorialne w konsekwencji zmian granic w XX w. nastąpiły w Europie. Wśród przyczyn braku stabilizacji granic w shatter belt najczęściej wymienia się: a) nieistnienie naturalnych barier, b) sprzeczności ideologiczne i zróżnicowanie w poziomie rozwoju sąsiadujących państw, c) rozbieżności między granicami politycznymi i etnicznymi. Do czasu wybuchu wojny w Jugosławii w 1990 r. i jej rozpadu oraz rozpadu ZSRR wydawało się, że duże znaczenie dla sprawy stabilizacji granic politycz- nych w Europie będą miały zalecenia Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE). Dokument konferencji, w której uczestniczyły 33 państwa europejskie oraz Stany Zjednoczone i Kanada, został podpisany przez przywód- ców tych państw w Helsinkach w sierpniu 1975 r. Obejmuje on zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa w Europie oraz współpracy w dziedzinie gospodarczej, nauki i techniki, ochrony środowiska naturalnego, informacji, kultury i oświaty. Deklaracja KBWE zawiera 10 zasad o równorzędnym znaczeniu: suwerennej równości, powstrzymywania się od groźby użycia siły lub jej użycia, nienaruszal- ności granic, integralności terytorialnej państw, pokojowego załatwiania sporów, nieingerencji w sprawy wewnętrzne, poszanowania praw człowieka i podstawo- t 79 z --, "^i^Mo ucKiaracja, dobre intencje są w wyraźnej sprzeczności rzeczywistością. 3.4. PODZIAŁ TERYTORIALNY PAŃSTWA I JEGO PROBLEMY NA PRZYKŁADZIE POLSKI Problem podziału terytorialnego pojawia się zawsze w okresach przeobrażeń ustrojowych. Wynika to z konieczności dostosowania terytorialnych ram działa- nia terenowych organów władzy i administracji do nowych zadań. Wszelkie decyzje dotyczące dostosowania podziału terytorialnego do rozwijających się zadań państwa wymagają szczególnie dużej rozwagi. Przekształcenia organizacji administracji pociągają za sobą zmiany personalne, konieczność stworzenia podstaw materialnych funkcjonowania organów władzy i administracji (budynki biurowe i mieszkalne, a nawet wiele elementów infrastruktury technicznej i społe- cznej koniecznej na odpowiednim szczeblu władzy). Podział terytorialny długo istniejący w terenie wpływa ściśle na układ stosunków społecznych i ekonomicz- nych, dostosowuje się do niego także układ powiązań komunikacyjnych. Ustalenie zadań organów władzy i administracji działających na obszarze odpowiadających im jednostek terytorialnych powinno polegać na podziale tych zadań między szczeble struktury terytorialnej. Liczba szczebli tej struktury powinna ściśle wiązać się z celami i zadaniami zaplanowanymi przez państwo zgodnie z przyjętym systemem politycznym władzy. W Polsce od około 75 lat dyskutuje się, czy podział terytorialny ma być dwu- czy trzyszczeblowy. Źródło: Roczniki statystyczne GUS oraz Wspólnota nr 24/9. *W tym 2 miasta ze statusem województw: Warszawa, Łódź. **W tym 5 miast ze statusem u/nip"."^-*.- "'- Rok Liczba województw ^ ti^iyi lUKJALNYJYLiczba powiatów POLSKILiczba g 1950 1954 17* 271 (bez miejskich) 3001 1962 1975 17* 22" 49 295 (bez miejskich) 317 (bez miejskich) 8789 groi 5245 groi projektŹródło- Kw,- i. 25 lub 31 304 z miastami 2327 gir 2430 gin -- ..^^.T^U^ŁW. warszawa. Łódź. ** W tym 5 miast ze statusem województw: Warszawa, Łódź, Kraków, Poznali, Wrocław. Dyskusje te stały się podstawą zmian w podziale terytorialnym Polski również po II wojnie światowej. Po 1950 r. uznano, że ówczesna gmina stanowi jednostkę zbyt dużą, co utrudniało organizację życia oraz oddalało władzę od społeczeńst- wa. W 1954 r. zamiast wielkich gmin utworzono niewielkie gromady. Szczupłość terytorialna gromad i ich niewydolność ekonomiczna i społeczna spowodowały, że nie były one zdolne podołać nałożonym na nie obowiązkom. Część z tych obowiązków musiały przejąć powiaty, ale te z kolei, przekazały część swoich 80 WC-ll^JI lldOt^plld lld^llll*^* lid ^t/ULKlllZ.U.^JC*. tł\^miA^L3l.A u-^Jl. W 1959 r. podjęto próby decentralizacji władzy i administracji terenowej. Jako podstawowe kryteria korekty podziału terytorialnego przyjęto samowystar- czalność w zakresie gospodarki i administracji gromadzkiej, historyczne powiąza- nia pomiędzy poszczególnymi miejscowościami oraz warunki komunikacji. Nowe próby reformy podziału terytorialnego Polski poprzedzono paroletnią dyskusją. W 1973 r. do dyskusji nad projektem reformy podziału terytorialnego Polski włączyła się Komisja Planu Krajowego Komitetu Przestrzennego Zagospodaro- wania Kraju PAN. W wyniku tej dyskusji opracowano wnioski, w których stwierdzono konieczność zmian podziału terytorialnego i dostosowanie go do rozwoju społeczno-gospodarczego i wyższych wymagań społeczeństwa. Zwraca- no przy tym uwagę, że podział terytorialny z istoty swej jest wtórny w stosunku do zadań aparatu politycznego i państwowego, a więc jego podstawą powinna być jasna koncepcja organizacji państwa i podziału kompetencji pomiędzy organy różnych szczebli. Wskazywano, że podział terytorialny powinien być przewidziany na długi horyzont czasowy i mieć stały charakter. Powinien także uwzględniać tradycje i przyzwyczajenia ludności. Ekspertyza KPZK PAN w ma- łym stopniu posłużyła do podjęcia w 1975 r. decyzji rządowej o zmianie podziału terytorialnego Polski. Wprowadzono podział dwustopniowy, zlikwidowano powiaty jako zbędne ogniwo pośrednie, zwiększono liczbę województw do 49 (w tym 3 miasta na prawach województw) oraz zmniejszono liczbę gmin do 2327, zwiększając ich obszar. Po 15 latach powrócono do sprawy podziału terytorialnego Polski. Proces zmian w administracji publicznej zapoczątkowała reforma gminna z 1990 r. Proponowana przez rząd reforma administracji publicznej zakłada przebudowę centrum władzy wykonawczej, uporządkowanie struktur administracji centralnej, terenowej administracji rządowej i systemu terytorialnego, a także dalszą decent- ralizację zadań publicznych przez wprowadzenie powiatów jako drugiego szczeb- la samorządu i rozbudowę mechanizmów państwa obywatelskiego. Jej celem jest także usprawnienie funkcjonowania administracji przez zapewnienie lepszego niż dotychczas przepływu informacji, stworzenie nowoczesnej kadry służby cywilnej i wzrost efektywności wykorzystania środków publicznych. W projekcie po reformie gminnej i ostatecznym określeniu kształtu powiatów jako następny krok w refor- mowaniu systemu terytorialnego powinien nastąpić podział kraju na województwa. Zarysowały się trzy możliwości: l) podziału Polski na 9-13 dużych regionów, 2) powrót do 17 województw sprzed 1975 r., 3) utworzenie 25 województw. Najwięcej zwolenników ma trzeci wariant. Z jednej strony zaspokaja on ambicje społeczno-gospodarcze regionów i ich stolic jako rzeczywistych ośrod- ków regionalnych, z drugiej zaś skraca drogę do przyszłych wielkich regionów, stwarzając warunki do współpracy między nimi. Prejekt poselski zakłada utwo- rzenie 31 województw. Punktem wyjścia w zakresie kształtowania podziału terytorialnego państwa powinna być ustawa o ustroju politycznym i zadaniach organów władzy i ad- ^ 81 - *"J^ uai.diuii'- S1"!-'.)' Aautiii uia awu- lub trzystopniowego ustroju terytorialnego władzy i administracji państwowej będzie można w każdym indywidualnym przypadku określić obszar i granice jednostki terytorialnej. Zastrzeżenie to nie dotyczy natomiast ustalenia wielkości określających optymalny stopień zaspokojenia potrzeb społecznych lub technicznej zdolności obsługi ludności przez poszczególne urządzenia infrastruk- tury technicznej i społecznej. Te ustalenia są określane normami urbanistycz- no-planistycznymi. W działaniu praktycznym jednak napotyka się niepowtarzalne warunki, na które składają się: ukształtowanie terenu, rozmieszczenie osiedli, sieć komunika- cyjna, wielkość i siła oddziaływania miasta będącego siedzibą władzy i administ- racji, zdolność mającej powstać jednostki terytorialnej do podejmowania i realiza- cji zadań. Zdolność tę określają czynniki, takie jak: budżet terenowy, poziom wykształcenia, świadomość społeczna i polityczna mieszkańców, które muszą przejawiać się m.in. w chęci sprawowania władzy oraz sprawowaniu kontroli nad organami władzy i administracji. Biorąc pod uwagę konkretne warunki terenowe oraz zadania do spełnienia, można określić terytorialne kręgi zainteresowań i tech- nicznych możliwości realizacji poszczególnych zadań dla różnych szczebli. W prak- tyce każde podejmowane lub wyznaczone zadanie ma swój terytorialny zasięg. Należy zdecydować, które z zadań dla danej jednostki terytorialnej ma szczególne znaczenie, i tym zadaniom W. Brzeziński (1974) radzi przyznać przewagę nad innymi zadaniami. Ustalenie hierarchii zadań jest niezbędne. Są to bardzo znane w geografii zasady określania zasięgów terytorialnych różnych zjawisk przyrod- niczych, ekonomicznych, społecznych i politycznych. Sądzić należy, że będą rów- nież przydatne w projektowaniu podziałów terytorialnych kraju. Takie postępowa- nie należałoby zastosować w kształtowaniu dwu- lub trzystopniowego podziału terytorialnego kraju. Odmiennych rozwiązań w podziale terytorialnym wymagają miasta. Trzeba przy tym zastanowić się nad takimi zagadnieniami, jak: l) miejsce miasta w podziale terytorialnym, 2) ustalanie granic miast na terenach niezur- banizowanych, 3) ustalanie granic miast na terenach zurbanizowanych, 4) miasta wydzielone, 5) podział wielkich miast na dzielnice - zakres uprawnień dzielnic. Problem wielkiego miasta nadal jest przedmiotem dyskusji. Dość powszechny ; jest obecnie "kryzys samorządu wielkich miast". Dyskusja koncentruje się wokół s problemu, czy wielkie miasto ma być jednym organizmem miejskim, czy federa- l cją dzielnic. 3.5. STOLICA PAŃSTWA Wiele państw w początkach istnienia rozwijało się w bezpośrednim zasięgu głównej siedziby władzy. Poszerzanie zasięgu wpływów takich obszarów zaląż- kowych wiązało się z rozwojem tego miasta. Niezależnie od tego, jakie były początki stolicy, zawsze decydujące są jej funkcje pełnione wobec państwa 82 Obszary zalążkowe państw europejskich i wobec sąsiadów - ma odzwierciedlać zamożność, organizację i siłę państwa. Prawie wszystkie państwa przeznaczają znaczną część budżetów na budowę miast stołecznych, które odpowiadałyby aspiracjom państwa. Kto oglądał stolice in- nych krajów, zapamiętał zapewne Bulwary Paryża, bogactwo madryckiego Pra- do, cebulaste kopuły wież Kremla w Moskwie, rynek kwiatowy na La Grand Place w Brukseli, marmurowe kolumny Akropolu w Atenach, wąskie uliczki na Hradczanach w Pradze, Baszty Rybackie w Budapeszcie, zrekonstruowane Stare Miasto i Trakt Królewski w Warszawie, wzgórza Rzymu, imponujące budowle stolic krajów Ameryki Łacińskiej i kontrastujące z nimi skromne, niekiedy zaniedbane przedmieścia. Addis Abeba, stolica Etiopii, jest opisywana jako kurtyna lub maska, za którą ukrywa się pozostała część bardzo ubogiego kraju. Początki cywilizacji i początki miasta są ze sobą ściśle związane. Pierwsze ośrodki miejskie w Europie powstały w czasach starożytnych. W starożytnej Grecji utożsamiano miasto i państwo. Ten szczególny przypadek politycznej organizacyjnej jedności miasta i państwa istniał również w imperium rzymskim. W okresie feudalnym nastąpił rozdział miasta i prowincji. Pojawienie się państwa scentralizowanego sprawiło, że na siedzibę rządu wybie- rano większe liczebnie i bogatsze miasto. Miasto stołeczne odgrywało ważną rolę w tworzeniu języka narodowego, rozwijaniu idei politycznych, kulturalnych, świadomości narodowej, a także w budowie organów jednolitej administracji oraz 1 83 stonce waz..^-^" MCIJUW zaunoame) i środkowej Europy, w pełnym'tego słowa znaczeniu, były już nimi w XV i XVI w. W XVII w. stolicami stają się Sztokholm, Berlin i Warszawa. Nowy okres powstawania stolic to XIX w. Po 1815 r. wiele narodów odzyskało wolność i samodzielność. Stołeczność odzyskały Ateny i Sofia, gdy Grecja i Bułgaria wyzwoliły się spod panowania tureckiego, a także Helsinki, Oslo, Warszawa. XIX w. był ważny dla Amsterdamu, Berna' Brukseli i Luksemburga. \V XX w. wolność uzyskały nowe kraje, dzięki czemu stolicami stały się Dublin (Irlandia), Rejkiawik (Islandia), Tirana (Albania). Bonn stało się stolicą RFN w 1948 r. Ze wszystkich stolic europejskich jedynie Londyn i Paryż były stolicami nieprzerwanie, siedem miast piastowało tę funkcję od XV w., pozostałe miały dłuższe lub krótsze okresy przerw spowodowane bądź sytuacją wewnętrzną, bądź międzynarodową. Od XVI w. i przez cały XVII w. w stolicach europejskich państw nastąpił wielki wzrost liczby mieszkańców, równocześnie zmienił się charakter miast i ich wewnętrzna struktura. Był to czas ich rozwoju terytorialnego. Miasta wyszły poza mury obronne, powstały przedmieścia. Wczesna gotycka i renesanso- wa architektura ustąpiła miejsca barokowi. Wielkie monumentalne budowle podkreślały centralizację władzy, pałace królewskie i cesarskie świadczyły o ab- solutyzmie władzy, budynki rządowe wskazywały na charakter i funkcje scent- ralizowanego państwa. Powstały nie tylko piękne rezydencje, ale i całe dzielnice miast mówiące o powadze i bogactwie, jeśli nie państwa, to władców i ich urzędników. po okresie absolutyzmu nastąpił rozwój burżuazji, która również zaznaczyła obecność w architekturze stołecznych miast, wprowadzając neoklasycyzm jako ostatni styl przed nadchodzącą rewolucją przemysłową. Rewolucja przemysłowa objęła swym wpływem głównie obszary przedmieść. Tu budowano pierwsze fabryki. Towarzyszył temu dalszy, szybki wzrost liczby mieszkańców stolic. Zwiększyła się rola przemysłu i biurokracji, obie wycisnęły piętno na architek- turze miast stołecznych. W stolicy zlokalizowano siedziby głowy państwa, rządu, parlamentu oraz ważnych instytucji kulturalnych i naukowych, a także instytucje finansowe i banki. Handlowe i rynkowe funkcje stolicy stały się-bardzo ważne rozwijano przemysł środków transportu. Zmieniła się struktura zawodowa lud- ności. Powstały: banki, fabryki, stacje kolejowe, które wniosły nowe elementy do architektury miast. Konieczność budowy wodociągów, kanalizacji, gazociągów, sieci elektrycznej i telefonicznej stworzyła nową infrastrukturę techniczną miasta. W budownictwie i architekturze królowała secesja. Na przedmieściach powstały ubogie dzielnice robotnicze o brzydkiej taniej architekturze. Ostatnim stadium rozwoju miast stołecznych jest okres postindustrialny. Związana z nim architektura preferuje nowoczesne technicznie konstrukcje króluje budownictwo wysokie, o prostej, ale funkcjonalnej architekturze. 84 początKu ao te] mniccji. Budowa nowe] stolicy Brazylii - Brasilii, pochłonęła olbrzymie pieniądze. Przyczyną zmiany lokalizacji stolicy była konieczność gos- podarczego ożywienia ,,interioru", czyli wewnętrznych obszarów Brazylii. Nowo- czesna architektura miasta zadziwiła świat. Innymi motywami kierowano się przy podjęciu decyzji o przeniesieniu stolicy z Karaczi do Islamabadu. Nowa stolica Pakistanu leży w pobliżu obszarów spornych z Indiami i Afganistanem. W ten sposób rząd Pakistanu chciał zaakcen- tować nieustające zainteresowanie terenami spornymi i chęć ich odzyskania. Zmiany stolic dokonały liczne byłe państwa kolonialne. Wiele krajów kolo- nialnych po uzyskaniu niepodległości przywraca stolice w tradycyjnych centrach z okresu przedkolonialnego lub ustala bardziej korzystną z punktu widzenia nowych władz lokalizację stolicy. Funkcje i typy stolic. Stolica tradycyjnie jest siedzibą parlamentu, rządu i rezydencją głowy państwa. Tu znajduje swoją siedzibę większość am- basad państw obcych i biur organizacji międzynarodowych. W większości państw stolica jest także najbardziej ,,kosmopolitycznym" miastem kraju. W państwach o strukturze federalnej miasto stołeczne musi również pełnić funkcje zespa- lające. Przy dużym zróżnicowaniu wewnętrznym stolica staje się jedynym miejscem, w którym wszyscy obywatele mogą znaleźć pomoc. Często w takich państwach wydziela się ,,obszar federalny" dla stolicy państwa. W Stanach Zjednoczonych funkcję okręgu stołecznego pełni Dystrykt Kolumbii, w którym zlokalizowano stolicę kraju Waszyngton, a w Australii - Australijskie Teryto- rium Stołeczne (Australian National Territory), w którym leży stolica Związku Australijskiego - Canberra. Stolica musi być źródłem siły i autorytetu, zapewniać sprawną kontrolę nad krajem, a także obronę p a ń s t w a przed niepożądany- mi wpływami zewnętrznymi. Niektórzy geografowie zajmujący się geografią stolic twierdzą, że istnieją stolice naturalne i stolice "sztuczne". Pewne stolice rozwijają się kompleksowo wraz z rozwojem systemu państwa, podczas gdy inne powstały w rezultacie arbitralnej decyzji. Geograf australijski, O.H.K. Spate, odrzuca tego typu argumentację, twierdząc, że wszelkie decyzje prowadzące do założenia "sztucznej" stolicy są rezultatem potrzeb określonego systemu. Po- twierdza to decyzja zmiany stolicy Belize w 1970 r., gdzie powstała nowa planowa- na stolica Belmopan położona w centrum kraju, natomiast miastu Belize, dotych- czasowej stolicy, na wybrzeżu, pozostawiono tylko funkcje portowe. Główne argumenty wysunięte przy decyzji zmiany stolicy były podobne do podanych przez rząd Brazylii, dodatkowe zaś, to fakt zniszczenia miasta w 80% przez huragan Hattie w 1961 r. Nie była to, jak widać, decyzja wyłącznie arbitralna. W badaniach geograficznych nad stolicami stosuje się wiele metod, lecz za najbardziej efektywne jest uważane podejście morfologiczne. Problem stolicy ujmuje się w powiązaniu jej z obszarem zalążkowy m, rdzenio- wy m (córę ared) państwa. Z tego punktu widzenia stolice możemy podzielić na trzy rodzaje: t 85 imiKCJę wionącego cenirum aaminisLiacyJnego, gusj-"-'""i'-Acgu i Kunurainego kraju przez kilka wieków. Do tej grupy należą Rzym, Londyn, Paryż, Ateny, które były głównymi miastami w swoich krajach przez stulecia. Do tej kategorii nie można zaliczyć Tokio, gdyż stało się stolicą japońską niewiele ponad 100 lat temu (w 1860 r.), a więc w okresie narodowego modernizowania się państwa japońskiego. Wcześniej stolicą kraju było Kioto. Tokio symbolizuje nową Japo- nię i funkcje stolicy przejęło w czasie, gdy było centrum rewolucji Meiji; 2) stolica ustanowiona, powstała przez świadomy wybór. Takie stoli- ce powstawały najczęściej w czasach nowożytnych. Silna rywalizacja między stanami Australii o przywództwo nie pozwoliła na wybór któregoś z głównych miast na stolicę państwa. Główna konkurencyjna walka toczyła się pomiędzy Melbourne, stolicą stanu Wiktoria, a Sydney, stolicą Nowej Południowej Walii. Kompromisowym rozwiązaniem była decyzja budowy nowej stolicy - Canberry, na terytorium federalnym, wydzielonym z Nowej Południowej Walii. Również w byłych koloniach, które uzyskały wolność i suwerenność po II wojnie światowej, funkcje stolicy przejęły główne miasta, w których były siedziby władz kolonialnych. Niektóre z tych stolic istnieją w formie zalążkowej, np. Mbabane, będąca siedzibą rządu, w Suazi, Libreville w Gabonie i Kigali w Ruan- dzie. Wiele z nich przekształciło się w nowoczesne miasta na miarę narodowych aspiracji, np. Luanda w Angoli. Tylko cztery afrykańskie państwa w latach siedemdziesiątych zbudowały nowe stolice od podstaw, gdyż jako kolonie były zarządzane z miast położonych poza ich granicami. Bardzo istotnym problemem jest wybór miast na stolice nowo powstających federacji państw. Dotyczy to nie tylko obszarów byłych kolonii, lecz i państw od dawna suwerennych, które wchodzą w układy federacyjne lub zakładają różnego rodzaju unie. Tylko ze względu na brak akceptacji wspólnej stolicy nie powstała Federacja Indii Zachodnich na Morzu Karaibskim. Każda z wysp miała własną propozycję stolicy. Gdy po długich dyskusjach w końcu zgodzono się na miasto Chaguaramas w pobliżu Port of Spain, okazało się, że była to baza wojskowa Stanów Zjednoczonych. Do powstania federacji nie doszło. Długie, ożywione dysku- sje toczą się od lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, które z miast: Luksemburg, Strasburg lub Bruksela ma być siedzibą powstającej Unii Europejskiej; 3) stolica podzielona. W niektórych państwach funkcje rządzenia nie są skoncentrowane w jednym mieście, lecz podzielone między dwa lub nawet więcej miast. Jest to prawie zawsze kompromis niż wygoda w zarządzaniu państwem. W królestwie Holandii, parlament ma siedzibę w Hadze, pałac królewski znajduje się w Amsterdamie, ,, oficjalnej" stolicy kraju. W Boliwii rywalizacja pomiędzy miastami La Paź i Sucre spowodowała, ze rząd urzęduje w obu miastach. W Republice Południowej Afryki (RPA), w następstwie II wojny burskiej, utworzono unię, w której burska stolica - Pretoria, została siedzibą rządu, a brytyjski Kapsztad stał się siedzibą parlamentu. Badania dotyczące stolic często próbują odpowiedzieć na pytanie, dlaczego niektóre miasta zostają stolicami, a inne nie. W przypadku obszaru zalążkowego 86 w llll.cgia^Ji i-aicgu sysieilll-l pausLwa. Jednym z pierwszych geografów, którzy podjęli problematykę stolic 1był V. Cornish (1923). Ta ponad 70 lat temu opublikowana książka ciągle cieszy się dużym zainteresowaniem. Cornish omawiał pochodzenie i ewolucję miast stołeecz- nych w wielu częściach świata. Z kolei O.H.K. Spate (1942) podjął prcobę określenia rodzaju funkcji pełnionych przez stolicę na przykładzie Belgracdu, Pragi, New Delhi i Canberry. Miastu Waszyngton poświęcił swój artykuł - Ah- nert (Entwicklung md Gegenwartsbild der amerikanischen Hauptstadt, 195)8). Z geografów polskich najwięcej uwagi stolicom poświęcił L. Straszewicz. Przy analizie stolic ważne znaczenie mają czynniki nie tylko ekonomicznie, polityczne, kulturalne i strategiczne, ale również psychologiczne mieszkańc«ów miasta stołecznego i obywateli kraju. Każda stolica od niepamiętnych czas<ów zajmuje szczególne miejsce w życiu narodu. Zabytki, nagromadzone dotbra kultury narodowej jako ślady minionych wieków stają się świadectwem historii i dumy narodowej. Stolica musi jednak spełniać współczesne funkcje, musi być również miastem nowoczesnym. Stolica jest wizytówką państwa. Warszawa jest miastem częściowo zrekonstruowanym po zniszczeniach II wojny światowej, a częściowo o nowoczesnej zabudowie blokowej. Jak kazżda stolica, Warszawa stanęła obecnie wobec konieczności stworzenia wizji jej strate- gicznego rozwoju, otwartego na nowe tendencje, zmiany i możliwości, uwzględ- niającego rolę czynników ekonomicznych, społecznych, kulturowych. Przystąpno- no więc do opracowania programu rozwoju Warszawy XXI w. Szeroko .za- krojona dyskusja publiczna z udziałem organizacji naukowych, związkowych, środowiskowych, gospodarczych i społecznych oraz samych mieszkańców W;ar- szawy powinna dać w rezultacie strategię rozwoju miasta. Strategia ta zapewmia Warszawie dalsze jej funkcjonowanie jako stolicy kraju oraz znaczącego mia;sta w integrującej się Europie. W celu dokonania wyboru wiodącej funkcji W;ar- szawy XXI w. opracowano ankietę, w której wymienione funkcje punktowamo w skali od 6 do 0. Treść ankiety, jak i rezultaty, wykazały, że chcemy widzrieć stolicę jako ośrodek polityki i administracji oraz jako miejsce życia mieszkańców, ośrodek nauki i kultury, a następnie jako centrum kontaktów międzynarodo- wych. Mniej punktów otrzymała Warszawa jako ośrodek gospodarki. WYNIKI ANKIETY "WARSZAWA XXI W." Ośrodek Kryterium Liczba punktów Gospodarczy ekonomiczne 205 Kontaktów międzynarodowych stołeczność 183 Naukowy naukowe 277 Historii i kultury historyczne 249 Polityki i administracji stołeczność 436 Handlu ekonomiczne 112 Zieleni ekologiczne 173 Osadnictwa socjalne 293 Turystyki i rozrywki ludyczne 91 Węzeł komunikacyjny komunikacyjne 19 87 ^uszary morsKie pod względem statusu prawno-politycznego dzielimy na: wody wchodzące w skład terytorium państwowego nazywane wodami tery- torialnymi lub morskim terytorium państwa, i morza otwarte. R. Bie- rzanek i J. Symonides (1985) dzielą obszary morskie na: a) wchodzące w skład terytorium państwowego, b) podlegające w ograniczonym stopniu jurysdykcji suwerennego państwa, c) znajdujące się poza granicami jurysdykcji państwowej. Położenie polityczno-prawne obszarów morskich, zasady ich delimitacji oraz sposoby korzystania z nich są określone przez prawo międzynarodowe i prawo wewnętrzne. Międzynarodowe prawo morza było jeszcze w połowie XX w. głównie prawem zwyczajowym. Problem szerokości pasa wód terytorialnych jest bardzo istotny, dotyczy bowiem zmian obszaru pełnego morza, w pojęciu wprowadzonym w XVII w. przez H. Grotiusa - Marę Liberum oraz przez J. Seldena - Marę Ciausum, które odzwierciedlają konflikty interesów państw korzystających z mórz. Zagadnienia te szerzej omawia J.E.S. Fawcett (1973). Pierwszą kodyfikację podziału mórz podjęła w 1949 r. Komisja Prawa Między- narodowego. W pierwszej konferencji prawa morza ONZ (Genewa 24 luty 1958 r.) uczestniczyło 86 państw. Przyjęto na niej cztery konwencje: a) w sprawie morza terytorialnego i strefy przyległej, b) w sprawie morza otwartego, c) w sprawie rybołówstwa i konserwacji zasobów żywych morza otwartego, d) szelfu kontynen- talnego. Nie udało się jednak wyraźnie określić szerokości morza terytorialnego. W dwa lata później, w 1960 r., na II konferencji prawa morza w Genewie również nie osiągnięto porozumienia w tej kwestii. To sprawiło, że wiele państw w rosz- czeniach do morza terytorialnego i wyłącznej strefy połowowej zaczęło przekraczać 12-milową granicę. Rozpoczął się proces obrazowo określony przez R. Bierzanka i J. Symonidesa (1985) jako "pełzanie jurysdykcji państwowej po morzu otwar- tym". W 1967 r. do porządku obrad Zgromadzenia Ogólnego ONZ wpisano punkt dotyczący pokojowego wykorzystania dna mórz poza granicami jurysdykcji państwowej. Stało się" to zadaniem III konferencji prawa morza, która, oprócz ustanowienia sprawiedliwego statusu międzynarodowego pokojowego wykorzys- tania dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej, włączyła do programu posiedzeń zestaw zagadnień, obejmujących status prawny morza otwar- tego, szelf kontynentalny, morze terytorialne, strefę przyległą, -ochronę środowiska morskiego, badania naukowe i transfer technologii. Prace III konferencji prawa morza ONZ trwały dziesięć lat (1973-1982), ale uzyskane wyniki uznano za jedne z najważniejszych osiągnięć w historii stosun- ków międzynarodowych. W konferencji uczestniczyło 157 państw. Na XI sesji, 30 kwietnia 1983 r., przyjęto konwencję o prawie morza będącą swego rodza- ju konstytucją mórz i oceanów, która reguluje sposoby użytkowania, ba- dania i ochrony mórz. Za przyjęciem głosowało 130 państw, przeciwko 4 (Sta- ny Zjednoczone, Izrael, Wenezuela i Turcja), a wstrzymało się od głosu 17 państw. 88 UIUI&K.IC woay WCWUY"^"- -- "/ r*^^^ ^.^-^--"-. Morskie wody wewnętrzne. Obejmują wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego. Zalicza się do nich zatoki, których brzegi należą tylko do jednego państwa, a ich rozwarcie u ujścia nie przekracza 24 mil morskich*, a także wody tzw. zatok historycznych, choć ich szerokość rozwarcia jest większa niż 24 mile morskie. Podstawą do posiadania zatoki historycznej jest m.in. długotrwałe zwierzchnictwo terytorialne danego państwa. Dekret z 23 marca 1956 r. o ochronie granic państwowych do morskich wód wewnętrznych Polski zalicza: 1) część Zatoki Nowowarpińskiej Zalewu Szczecińskiego, zamkniętej linią łamaną łączącą ujście rzeki Myśliborki z ujściem Kanału Torfowego; 2) część Zatoki Gdańskiej, zamkniętej linią łączącą cypel helski z punktem styku polsko-rosyjskiej granicy państwowej. Linia ta wynosi 30 mil morskich, dlatego podstawą uznania wód Zatoki Gdańskiej za wody wewnętrzne Polski było m.in. traktowanie jej jako zatoki, której brzegi nie należą do jednego, lecz do dwóch państw. Polska nie skorzystała w 1958 r. z możliwości uznania Zatoki Gdańskiej za zatokę historyczną. W ustawie o morzu terytorialnym PRL z 1977 r., zgodnie z konferencją genewską, część Zatoki Gdańskiej zamkniętej 24-milową linią uznano za wody wewnętrzne; 3) część Zalewu Wiślanego położoną na zachód od linii łączącej punkt styku polsko-rosyjskiej granicy na lądzie z punktem styku tej granicy na Mierzei Wiślanej; 4) wody portów i red, czyli miejsc, gdzie statki zawijają w celu załadowania lub wyładowania pasażerów i towarów. Zgodnie z konwencją genewską nawet najdalej wysunięte w morze stałe urządzenie portowe, stanowiące integralną część systemu portowego, jest uważa- ne za część wybrzeża, nad którym państwo nadbrzeżne sprawuje zwierzchnictwo terytorialne. Państwo decyduje o tym, które porty są otwarte dla żeglugi między- narodowej. Portami zamkniętymi są porty wojenne, rybackie i porty obsługujące żeglugę kabotażową. Wody wewnętrzne podlegają całkowitej i wyłącznej władzy państwa nadbrzeż- nego, obejmującej również przestrzeń powietrzną nad morzem i dno morskie. Problem wód historycznych (w tym i zatok) nie jest uregulowany w prawie międzynarodowym. Za zatoki historyczne są uznawane m.in. zatoka Laholm w Szwecji, Yaranger fjord i Vest fjord w Norwegii, Zatoka Hudsona w Kanadzie, Morze Białe w Rosji. Konwencja o prawie morza z 1982 r. wprowadziła nową kategorię wód wewnętrznych, tzw. wody archipelagowe, na których obowiązuje prawo nie- szkodliwego przepływu. Przez przepływ nieszkodliwy w myśl art. 14 konwencji genewskiej rozumie się przepływ, który nie zagraża pokojowi lub bezpieczeństwu państwa nadbrzeżnego. W czasie pokoju z prawa nieszkodliwego przepływu mogą korzystać także okręty wojenne, a łodzie podwodne tylko wynurzone. - l mila morska = 1852 m. 89 --"--- .. ^>^nLi niięazynaruuu- wym. wiele cieśnin przyczynia się do znacznego skrócenia drogi. Morze terytorialne. Pas wód morskich położonych między wybrze- żem albo wodami wewnętrznymi a morzem otwartym jest nazywany morzem terytorialnym i wchodzi w skład terytorium państwa. W celu przeprowadzenia granicy morza terytorialnego państwo nadbrzeżne wyznacza linię podstawową*, czyli wewnętrzną granicę, oraz ustala jego szerokość. Konwencja genewska o morzu terytorialnym ustanowiła 12-milowy pas morza terytorialnego. Polska również ustanowiła w 1978 r. 12-milowe morze terytorialne. WODY TERYTORIALNE Szerokość pasa wód terytorialnych (w Mm) Liczba państw w 1976 r. w 1990 r. 3 27 13 4 3 2 6 10 6 10 1 12 54 100 15 1 1 20 - 1 30 4 2 35 - 1 50 3 1 100 2 130 1 200 11 13 ^dło: The Slaleaman's Yearbook W 6/77 1990/91. Państwo sprawujące suwerenną władzę na morzu terytorialnym reguluje szystkie sprawy związane z żeglugą, rybołówstwem, bezpieczeństwem państwa, nroną środowiska. Zgodnie ze zwyczajową i konwencyjną normą prawa międzynarodowego statkom innych państw przysługuje prawo nieszkodliwego przepływu. Statki znajdujące się na morzu terytorialnym podlegają jurysdykcji mmistracyjnej, karnej i cywilnej państwa nadbrzeżnego. Obszary mors^ig podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państ- wa nadbrzeżnego obejmują morski pas przyległy oraz szelf kontynentalny. M o r - i pas przyległy oznacza obszar morza otwartego o określonej szerokości, P zylegający do Zewnętrznej granicy morza terytorialnego. Konwencja o prawie morza przewiduje możliwość ustanawiania morskiego pasa przyległego o szeroko- ści nie większej ni^ ^4 mile morskie. Nie wszystkie państwa z tej możliwości rzystają, a wiele państw przekracza tę strefę. Pojawił się więc problem m o r s - ICJ strefy ekonomicznej i strefy rybołówstwa. Pojęcie "strefa e onomiczna łąc;gy się z praktyką krajów południowoamerykańskich wprowadza- * Linia podstawo^ albo inaczej Unia brzegowa. 90 airyK.ansK.ic. i^Bicinuwi^iii^ ^ "..--., .^_ obowiązujących dotychczas przepisów z 1958 r. o morzu otwartym. W 200-milo- wej strefie dokonuje się większości światowych połowów ryb. Obejmuje ona również zasoby naturalne dna. W strefie ekonomicznej państwo nadbrzeżne ma prawa suwerenne do badania, eksploatacji i ochrony zasobów. Określa zasady eksploatacji bogactw tej części morza. Może je prowadzić samo lub dopuścić do niej inne państwa na zasadzie umów dwustronnych. Wiele państw, takich jak Meksyk, Norwegia, WNP (dawny ZSRR), ustanowiło strefę ekonomiczną. Inne z kolei, np. Islandia, Stany Zjednoczone, Kanada, UE oraz Polska (1979) ustanowiły strefę rybołówstwa w celu ochrony zasobów żywych morza w części przylegającej do wybrzeża. Wszystkie państwa mogą natomiast w strefie ekono- micznej swobodnie żeglować, korzystać z przestrzeni powietrznej, układać kable i rurociągi. Odległość (w Mm) Liczba państw w 1976 r. w 1990 r. 6 l - 3-12 l 12 18 4 15 l - 50 2 - 53 l - 70 l - 122 l 20-200 l 41 200 3 93 Źródło: The Statesman's Yearbook 1976/77 i 1990/91. W konwencji dotyczącej szelfu kontynentalnego określono zasięg dna mor skiego przylegającego do wybrzeża, lecz znajdującego się poza granicami mórz terytorialnego. Zewnętrzną granicę szelfu wyznacza się w miejscu, w któryr głębokość nie przekracza 200 m. Państwo nadbrzeżne ma prawo suwerenn do badania i eksploatacji naturalnych zasobów w strefie szelfu. Coraz cz^ ściej właśnie na szelfie prowadzi się poszukiwania złóż gazu ziemnego i rop naftowej. Problemy związane z wykorzystaniem szelfu przez Polskę uregulowano ust; wą z 1977 r. Ustawa ta, podobnie jak i ustawa o polskiej strefie rybołówstwa, n przyjmuje jako wyłącznej zasady rozgraniczania szelfu kontynentalnego lin środkową, lecz przewiduje delimitację zewnętrznej granicy na podstawie umov międzynarodowej, a więc uwzględnia sprawiedliwy podział oraz szczególne okol czności. Przez linię środkową rozumie się linię łączącą punkty znajdują' się w równej odległości od linii podstawowych ograniczających morze terytork ne państw (J. Symonides, 1981). Obszary morskie pod kontrolą państw a - wody wewnętrzne i morze terytorialne, b - strefa ekonomiczna, c - linia środkowa, d - szelf kontynentalny Polska jest zainteresowana nie tylko Bałtykiem, który jest morzem małym o ograniczonych zasobach i półzamkniętym, ale także eksploatacją mórz i ocea- nów, zwłaszcza w zakresie rybołówstwa oraz utrzymania regularnych linii żeg- lugowych. Tak jak i wiele innych państw, interesuje się więc problemem morza otwartego. Morze otwarte (morze pełne) obejmuje wody morskie znajdują- ce się poza granicami morza terytorialnego*. Istotą morza otwartego jest obowią- zująca na nim zasada swobodnego korzystania z bogactw oraz wolności żeglugi, układania przewodów komunikacyjnych i rurociągów, przelotu nad nimi, badań naukowych. Na dnie mórz otwartych występują bogate złoża surowców mineral- nych zawierające m.in. nikiel, miedź, kobalt i mangan, dlatego wiele państw podejmowało próby zawłaszczenia jego części. Powołany w 1968 r. przez Zgro- madzenie Ogólne ONZ Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystywania Dna Mórz i Oceanów podjął uchwałę, że dno mórz i oceanów oraz jego wnętrze, leżące poza granicami jurysdykcji państwowej, należy uznać za wspólne dziedzic- two ludzkości, a w związku z tym obszar ten nie może być zawłaszczony i jest dostępny do użytkowania wyłącznie w celach pokojowych. To stwierdzenie nie * Uf -- - -- - * W pracach III konferencji pojawiła się tendencja do wyłączenia z pojęcia morza otwartego morskiej strefy ekonomicznej i tym samym przesunięcia jego granicy wewnętrznej. 92 l t/g tli UJ c J ^J ^aaauy . Cieśniny i kanały morskie o znaczeniu międzynaro- dowym. Cieśniny morskie są naturalnymi drogami wodnymi łączącymi morza i oceany. Część z nich ma tylko znaczenie lokalne, a część stanowi ważne międzynarodowe szlaki komunikacyjne. Cieśniny o znaczeniu międzynarodowym stanowią przedmiot zainteresowań geografii politycznej. Większość cieśnin znaj- duje się w strefie morza terytorialnego, dlatego III konwencja genewska przyjęła uchwałę, że nie można zakłócać nieszkodliwego przepływu obcych statków przez cieśniny, które mogą leżeć w strefie morza terytorialnego. Osobne przepisy regulu- ją przejścia okrętów wojennych. Status prawny cieśnin bałtyckich ustanowiono w 1857 r. traktatem kopenhaskim. Zgodnie z postanowieniem traktatowym Dania nie pobiera opłat za korzystanie z cieśnin i zobowiązuje się nie zakłócać tranzytu. Status prawny cieśnin czarnomorskich ma dłuższą historię, którą można podzielić na trzy okresy: a) gdy Morze Czarne było morzem wewnętrznym cesarstwa wschodniorzymskiego, a później Turcji; b) od podpisania traktatu Turcji z Rosją w 1774 r. zapewniającego swobodę przepływu statkom hand- lowym Rosji; c) porozumień wielostronnych zawartych w 1841 r. w Londynie, które regulowały sytuację prawną cieśnin czarnomorskich i umożliwiały swobod- ny przepływ statków handlowych, lecz nie zezwalały na przepływ okrętów wojennych. Po I wojnie światowej w 1923 r. w Lozannie podpisano porozumie- nie, które nałożyło wiele ograniczeń na Turcję, przy równoczesnym otwarciu cieśnin dla wszystkich państw. Umowa z 1936 r. podpisana w Montreux potwier- dziła zasadę wolności przepływu i żeglugi w cieśninach czarnomorskich, nak- ładając na Turcję obowiązek zachowania neutralności. Szczególną pozycję wśród cieśnin zajmuje Cieśnina Gibraltarska, droga na Morze Śródziemne i Ocean Atlantycki. Obok cieśnin morskich ważną rolę w żegludze odgrywają kanały morskie. Za międzynarodowy kanał mo- rski uważa się sztuczną drogę wodną łączącą dwa otwarte dla żeglugi między- narodowej obszary morskie. Umiędzynarodowienie kanału dotyczy tylko wolno- ści żeglugi, co nie musi wiązać się ze statusem prawnym strefy kanału, stanowią- cej integralną część terytorium państwa. Wolność żeglugi obowiązuje na kana- łach: Sueskim, Panamskim i Kilońskim. Kanał Sueski, łączący Morze Śródziemne z Oceanem Indyjskim, zbudowano w latach 1859-1869. Stanowi własność Egiptu. Kanał Panamski, łączący Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym, zbudowały w latach 1904-1914 Stany Zjed- noczone na terytorium Panamy. Kanał wraz ze strefą kanałową pozostaje w użytkowaniu Stanów Zjednoczonych do 1999 r. Potem, w myśl porozumienia z 1978 r., kanał będzie zwrócony Panamie. Kanał Kiloński, zbudowany w 1913 r. na terytorium Niemiec, łączy Morze Bałtyckie z Morzem Północnym. Kanał początkowo miał charakter kanału wewnętrznego. Traktat Wersalski z 1919 r. przekształcił Kanał Kiloński w kanał międzynarodowy. Cieśniny morskie i kanały o znaczeniu międzynarodowym odgrywają bardzo ważną rolę w stosunkach międzynarodowych, nie tylko w rozwoju stosunków ( 93 --. "^.^->" ..^JWH- .,-.- ^"^iiL^wc-J. oyty również ważnym czynnikiem stabilizacji i destabilizacji stosunków międzynarodowych w okresie "zimnej wojny". Cieś- niny bałtyckie i czarnomorskie miały wielkie znaczenie dla układu sił w świecie. Największe bazy floty wojennej Rosji i ZSRR znajdowały się zawsze na Bałtyku i Morzu Czarnym. Pozostałe bazy leżą nad oceanami Arktycznym i Spokojnym. Brak niekontrolowanych wyjść okrętów wojennych Rosji i ZSRR z baz na ^torzu Bałtyckim i Morzu Czarnym powodował, że obszary północnego Atlan- tyku i Oceanu Indyjskiego znajdowały się poza ich kontrolą, zostawiając prawie ^łączność flotom wojennym Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. 36.1. PAŃSTWA ŚRÓDLĄDOWE A SPRAWA MORZA Zagadnieniem o pierwszoplanowym znaczeniu praktycznym dla państw śród- lądowych jest problem swobodnego dostępu do morza. Morze jest drogą komu- tacyjną i źródłem surowców, zatem państwa śródlądowe są również zaintereso- wane swobodnym dostępem do mórz. Domagają się one zagwarantowania "działu w eksploatacji zasobów mórz. Wiele państw nadmorskich ostatnio bacznie zwiększyło obszary objęte granicami ich jurysdykcji, więc państwa śródlądowe oraz państwa o niekorzystnym położeniu geograficznym podjęły starania o dopuszczenie ich do udziału w eksploatacji zasobów występujących w granicach stref ekonomicznych i rybołówstwa. Dostęp do morza państw śródlądowych odbywa się na zasadzie tranzytu przez terytorium innych państw. F°djęta w 1921 r. konwencja i statut o wolności tranzytu uregulowały pod- stawowe zagadnienia tranzytu. Konwencja o morzu otwartym z 1958 r. stanowi- ła że państwa śródlądowe powinny mieć swobodny dostęp do morza, aby mogły kwzystać z wolności mórz na równi z państwami nadbrzeżnymi. realizacja zasady tranzytu wymagała zawierania odpowiednich porozumień r0i?dzy państwami śródlądowymi a państwami nadbrzeżnymi. "Projekt nowej konwencji z 1980 r. przewidywał, że państwom śródlądowym przysługuje prawo dostępu do morza i od morza w celu wykonania praw przewidzianych konwen- cja łącznie z prawami dotyczącymi wolności morza pełnego i zasadą wspólnego dziedzictwa ludzkości. W tym celu państwa śródlądowe będą korzystały z wolno- ści tranzytu przez terytorium państw tranzytowych przy użyciu wszelkich środ- ków transportu" (B. Gabryelska-Straburzyńska, 1981). Ruch tranzytowy przez terytorium innego państwa nie podlega żadnym opłatom celnym. W celu usprawnienia współpracy państwo śródlądowe wraz z pastwami nadbrzeżnymi może podjąć budowę urządzeń specjalnych. Państwo tranzytowe zachowuje pełną suwerenność nad terytorium tranzytowym. Statki pływające pod banderami państw śródlądowych powinny być traktowane w por- tach Olorskich na równi ze statkami państw nadbrzeżnych. Dla państw śródlądowych ważne znaczenie ma również zagwarantowanie im prawa do korzystania z bogactw mórz i oceanów leżących poza granicami 94 l 111U1Z, l U^CŁUHJW pUZŁl gl clIllUclIIll JLIłySUyKŁJl pelllSIWUWCJ pUWUIctllU WŁlIyUZ.yililUJ- dową Władzę Dna Morskiego. Eksploatacja bogactw w strefach ekonomicznych państw nadbrzeżnych przez państwa śródlądowe jest możliwa tylko po zawarciu porozumień dwustronnych. 3.7. PRZESTRZEŃ POWIETRZNA, KOSMICZNA I PODZIAŁ POLITYCZNY NIEBA W skład terytorium państwa wchodzą: przestrzeń lądowa, morska i powietrz- na rozciągająca się nad obszarem lądowym i morskim. W 1919 r. w Paryżu podpisano międzynarodową zasadę obowiązującą wszystkie kraje, mówiącą że "każde państwo ma pełną i wyłączną suwerenność nad przestrzenią powietrzną ponad swoim terytorium". Analogiczne stwierdzenie znalazło się także w kon- wencji o międzynarodowym lotnictwie cywilnym w 1944 r. (UN Treaty Series, 1948). W 1967 r. podpisano traktat o zasadach prowadzenia badań i wykorzys- taniu przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi (UN Treaty Series, 1967). Nowy traktat nadał przestrzeni pozaatmosferycznej status odmienny od statusu przestrzeni powietrznej. Wprowadził on zasadę wolności kosmosu, polegającą na pełnej równości państw w jego badaniu i wyko- rzystaniu, zabronił jego zawłaszczania i umieszczania w nim obiektów, które mogłyby stanowić zagrożenie dla świata. Mamy więc tu do czynienia ze zróżnicowaniem na przestrzeń powiet- rzną, podlegającą suwerenności państwowej, i kosmos, który nie może pod- legać zawłaszczeniu. Z punktu widzenia polityczno-prawnego powstaje pytanie: gdzie, a więc na jakiej wysokości przebiega granica pomiędzy tymi dwiema częściami przestrzeni ponadziemskiej. Zagadnieniem tym zajmowali się m.in. S. Gorove (1977), D. Goedhuis (1977), A. Górbiel (1977). Wyznaczenie granicy pomiędzy przestrzenią powietrzną i kosmiczną pozostaje nadal jednym z najbar- dziej spornych problemów dyskutowanych w Komitecie Kosmicznym ONZ. Przestrzeń powietrzna, zgodnie z przyjętą zasadą przylegania, ma takie samo położenie prawne, jak terytorium lądowe lub obszar morski, nad którym się znajduje (R. Bierzanek, J. Symonides, 1985). Oznacza, że przestrzeń powietrzna nad terytorium lądowym i morskim państwa podlega jego wyłącznej i pełnej suwerenności, a przestrzeń powietrzna nad morzem otwartym i terytoriami jest otwarta dla wszystkich państw. Z pełnej i wyłącznej suwerenności w przestrzeni powietrznej wynika zasada integralności terytorialnej i nienaruszalności granic. Państwo mające zwierzchnic- two nad swą przestrzenią powietrzną ma prawo regulowania dostępu obcych statków powietrznych do niej. Przelot samolotów przez przestrzeń powietrzną określonego państwa wymaga dwustronnych umów międzynarodowych. Podczas lotów w otwartej przestrzeni powietrznej samoloty i ich załogi, pasażerowie i ładunki podlegają prawu i władzy swojego państwa. ( 95 " / -ł - --^-'AŁJŁ^.AAtjŁ »» A. ^ A.^' ł.. w warszawie, uzupełniono ją w 1956 r. w Hadze, a w 1961 objęto nimi loty czarterowe. Konwencja z 1971 r. podpisana w Gwatemali reguluje zasady funkcjonowania transportu lotniczego. Wysłanie pierwszego sztucznego satelity Ziemi w 1957 r. przez ZSRR ot- worzyło nowy rozdział w podziale politycznym świata. Pierwszy lot człowieka w kosmosie zwrócił uwagę polityków na nie uregulowaną dotąd sprawę zasięgu suwerenności państwowej w przestrzeni nadziemskiej. Zastanawiano się nad tym, czy władza państwa może rozciągać się w nieskończoność, a jeśli nie, to gdzie jest jej granica. Poruszony problem ma dwa zagadnienia: ustalenie granicy zewnętrznej i określenie granicy wewnętrznej kosmosu. Przy założeniu, że wszechświat jest nieskończony, granicy zewnętrznej nie można ustalić. W prak- tyce jest ona wyznaczana aktualną wiedzą i technicznymi możliwościami człowie- ka w zakresie badania i użytkowania przestrzeni kosmicznej (R. Bierzanek, J. Symonides, 1985). Istotne znaczenie z punktu widzenia podziałów politycznych ma wyznaczenie wewnętrznej granicy kosmosu, gdyż określa ona zasięg suwerenności państwa w przestrzeni powietrznej. Na podstawie kryteriów fizycznych, chemicznych, biologicznych, aerodynamicznych i astronomicznych próbuje się ustalić wyso- kość, na której ma kończyć się władza suwerenna państwa. Najczęściej granicą suwerenności jest górna granica atmosfery, stąd określenie przestrzeń powietrz- na, a zatem zasięg atmosfery byłby zewnętrzną granicą przestrzeni powietrznej i wewnętrzną granicą przestrzeni kosmicznej W 1959 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ powołało stały Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej, w którym od 1962 r. działa- ją dwa podkomitety: naukowo-techniczny i prawny. Komitet ten prowadzi studia nad ustaleniem definicji przestrzeni kosmicznej. W toku jego prac zastanawiano się, czy przyjęcie jednej ogólnej definicji przestrzeni kosmicznej jest celowe, a nawet czy możliwe. Zaproponowano opracowanie kilku definicji przestrzeni kosmicznej, aby każda z nich mogła dotyczyć innego rodzaju działalności. Wśród wielu propozycji zgłoszono również koncepcję umieszczenia górnej granicy suwe- renności państwowej na poziomie najniższego perygeum sztucznego satelity Ziemi. Zaproponowano ustalenie umowne na wysokości 80 km od powierzchni Ziemi. Sugerowano przyjęcie za punkt wyjścia do poszukiwania optymalnej granicy 100 km, co odpowiada setnej części odległości pomiędzy równikiem a biegunem, mierzonej wzdłuż powierzchni Ziemi, lub 64 km odpowiadające setnej części promienia Ziemi. Wyznaczenie granicy kosmosu na podstawie kryteriów geograficznych nie dało rezultatów. Postanowiono więc ustalić defini- cję według kryteriów prawnych. Długo jednak nie dokonywano żadnych ustaleń. Dopiero w 1977 r. nastąpiła zmiana w podejściu do ustalenia określonych granic w przestrzeni powietrznej i przestrzeni kosmicznej. Kraje równikowe zgłosiły roszczenia do suwerenności znajdujących się ponad ich terytorium odcinków orbity geostacjonarnej przebiegającej około 35,8 tyś. km od powierzchni Ziemi. 96 Granicę między przestrzenią powietrzną i kosmiczną starano się ustalić na granicy atmosfery, konstatując, że należy wziąć za podstawę jej rozumienie geofizy- czne. Okazało się jednak, że wśród geofizyków nie ma zgodności co do zasięgu przestrzeni powietrznej. Czy należy za nią uważać jedynie troposferę i stratosferę, do wysokości około 40 km, które zawierają 99,7% całej masy powietrza składającego się na atmosferę ziemską, czy także mezosferę (80 km), termosferę (do 500 km) i egzosferę (powyżej 500 km), w których powietrze występuje w minimalnych ilościach (A. Górbiel, 1980). Podejmowano również próbę wyznaczenia zasięgu suwerenności państw w przestrzeni ponadziemskiej na granicy oddziaływania grawi- tacji ziemskiej, jednak zrezygnowano z tego pomysłu, gdyż siła przyciągania nie jest wartością stałą i niezmienną. Brano także pod uwagę kryterium efektywności władztwa H. Kelsena (1946), które głosi, że każdemu państwu przysługuje suweren- ność w przestrzeni położonej ponad jego lądowym i morskim terytorium do takiej wysokości, do jakiej może ono tę suwerenność faktycznie wykonywać. Ta i wiele innych koncepcji nie przyniosły rozwiązania problemu. Do niewątpliwie ważnych spraw związanych z podziałem przestrzeni powietrznej i przestrzeni kosmicznej należą regulacje polityczno-prawne wykorzystania sztucznych satelitów Ziemi oraz ciał niebieskich. W 1961 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło rezolucję głoszącą, że prawo międzynarodowe, łącznie z Kartą Narodów Zjed- noczonych, ma być również stosowane do przestrzeni kosmicznej i do ciał niebieskich, które mogą być badane i wykorzystywane przez wszystkie państwa zgodnie z prawem międzynarodowym i nie podlegają zawłaszczeniu przez państwa (A. Górbiel, 1979). Penetracja sfery pozaziemskiej stworzyła potrzebę ustanowienia norm odpowia- dających specyficznym celom fizycznym oraz szczególnym warunkom jej badań. Dyspozycje traktatowe z 1968 r., odnoszące się do ciał niebieskich i przestrzeni międzyplanetarnej, zawierają trzy podstawowe zasady: a) wolności kosmosu, tzn. że badanie i wykorzystywanie przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi, powinno być dokonywane dla dobra i w interesie wszystkich krajów; b) niezawłaszczalności kosmosu, tzn. kosmos ani nawet jego część nie mogą należeć do żadnego państwa; c) przestrzeń kosmiczna i ciała niebieskie mogą być wykorzystywane wyłącznie do celów pokojowych. Traktat z 1967 r. (UN Treaty Series, t. 610), ustalając ogólne podstawy międzynarodowego statusu ciał niebieskich, nie ustalił definicji pojęcia ciał niebieskich. Występują zatem poważne różnice w ocenie, co należy uważać za ciało niebieskie. Nie jest jednoznaczne, czy postanowienia traktatowe z 1967 r. odnoszą się do wszystkich naturalnych obiektów astronomicznych, niezależnie od ich fizycznej budowy, wielkości, oddalenia od Ziemi, czy dotyczą tylko niektórych z nich. Uważa się, że ciałami niebieskimi powinny być ciała stałe, określonej wielkości i twardości, co wyklucza obiekty w postaci gazowej i ciekłej. Są też poglądy, że ciałami niebieskimi są wszystkie obiekty znajdujące się w kosmosie, łącznie z przestrzenią międzyplanetarną. Problem ten zaczyna nabierać praktycz- nego znaczenia w związku z projektami eksploatacji surowców znajdujących ^ 97 --'C>^ Ml^yuUJWcUłK1 Pl u wnego wymaga ustalenie prawa do eksploatacji zasobów mineralnych kosmosu i czerpania z tego korzyści (A. Cocca, 1973). Kosmos wypełniają także sztuczne satelity Ziemi. Są one wykorzystywane w telekomunikacji, meteorologii, geodezji i kartografii. Badania dotyczą zarówno zjawisk zachodzących na jej powierzchni, jak i jej zasobów biologicznych i mineral- nych. Wielką rolę satelity odgrywają także w badaniach wszechświata. Wykorzystanie satelitów jest przedmiotem szerokiej współpracy międzynarodo- wej, zarówno w ramach ONZ i jego wyspecjalizowanych agend, jak ITU (Inter- national Telecommunication Union) lub WMO (Worid Meteorological Organiza- tion), FAO (Food and Agricultural Organization), jak i w ramach specjalnie utworzonych organizacji łączności satelitarnej. W 1964 r. powołano Międzynarodo- wą Organizację Łączności Satelitarnej. Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej zajmuje się m.in. zakresem działania państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich oraz wykorzystaniem satelitów do bezpośredniej transmisji telewizyjnej i określeniem zasad badania Ziemi z kosmosu. Zasady współpracy budziły zawsze wiele kont- rowersji. Do lat dziewięćdziesiątych w dyskusjach tych niepoślednią rolę odgrywał podział na: świat kapitalistyczny i socjalistyczny, między którymi ścierały się racje ideologiczne i propagandowe. Kontrowersje na temat satelitarnych badań Ziemi (Remote Sensing) wynikały przy sprawie dopuszczalności badań terytoriów innych państw. Stany Zjednoczone i wiele państw zachodnich stały na stanowisku, że badania nie mogą podlegać żadnym ograniczeniom, gdyż inaczej oznaczałoby to uniemożliwienie korzystania z badań, mających istotne znaczenie dla całej ludzkości. Przeciwne stanowisko zajmują kraje rozwijające się, które wychodząc z zasady suwerenności uzależniają badania z kosmosu od zgody zainteresowanego państwa. Pozostałe państwa, z Francją na czele, zajęły stanowisko kompromisowe, przewidu- jąc, że uzyskane wyniki badań będą przekazane państwu, nad którego terytorium prowadzono obserwacje (R. Bierzanek, J. Symonides, 1985). Wiele państw równikowych ma zastrzeżenia co do rozmieszczenia satelitów geostacjonamych, uważając to za naruszenie swojej suwerenności. Satelity geostac- jonarne są umieszczone nad równikiem na orbicie kołowej na wysokości 35,8 tyś. km od powierzchni Ziemi. Aby mogły spełniać swoją rolę, muszą być rozmieszczone co dwa stopnie geograficzne. W sumie daje to 180 stacji geostacjonar- nych. Stwarza to problem z jednej strony monopolizacji kosmosu przez właścicieli stacji, z drugiej zaś równoprawnego dostępu wszystkich państw do korzystania z orbity geostacjonarnej. Wszystkie te kontrowersyjne sprawy powinny być roz- wiązywane na podstawie artykułu I traktatu z 27 I 1967 r. (UN Treaty Series, t. 610), mówiącego, że "badanie i wykorzystywanie przestrzeni kosmicznej łącznie z Księży- cem i innymi ciałami niebieskimi, powinno być dokonywane dla dobra i w interesie wszystkich krajów ... Obowiązywać będzie swoboda badań naukowych w przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi; państwa powinny ułatwiać i popierać współdziałanie międzynarodowe w zakresie tych badań". 98 4 [ 9 różne orientacje polityczne - geografia wyborów - współczesne ideologie - partie polityczne na świecie ORIENTACJI POLITYCZNYCH Geografia orientacji politycznych działalność bada- wczą skupia wokół problematyki wyborów parla- mentarnych lub samorządowych oraz par- tii politycznych, które w tych wyborach czynnie uczestniczą. Odgrywa ona kluczową rolę w rozwiązywa- niu konfliktów społeczno-politycznych na drodze kon- stytucyjnej. Celem licznych prac z tego zakresu jest próba zrozumienia szczególnych sytuacji kształtowa- nych przez wewnętrzne układy sił politycznych w państ- wie. Za klasycznego przedstawiciela tych badań uważa się A. Siegfrieda (1913), geografa francuskiego, który opracował kartograficzne wyniki wyborów we Francji. Mniej więcej w tym samym czasie C. Sauer (1918) brał czynny udział w amerykańskich dyskusjach nad wydzie- leniem okręgów kongresowych. Z polskich geografów problemem tym zajmował się J. Wąsowicz, 1921, który opracował mapę wyborczą Rzeczypospolitej Polskiej. W ostatnich latach modelami przestrzennymi orientacji politycznych wyborów zajmowali się m.in. M. Busteed (1975) oraz P. Taylor (1984). Z polskich opracowań należy wymienić S. Otoka (Mapa partii politycznych w Polsce przed wyborami parlamentarnymi, 1993, maszy- nopis) oraz P. Swianiewicza (The New Political Parties in the Czech, Hungary, Polana and Slovakia. Vox POP Newsietter, 1993, vol. 12. ABSA, Akron). 4.1. WYBORY Geografia orientacji politycznych jest ściśle powią- zana z problemem wyznaczania okręgów wy- borczych. Ustalenie właściwych granic okręgów 1 99 --r-~"~", ""J u/LysKac przewaga jednej orientacji politycznej nad drugą lub faworyzować któregoś z kandydatów. Partie rządzące mogą doprowadzić do takiego wyznaczenia okręgów, które pozwoli utrzymać się im przy władzy. Aby tego uniknąć, ustalaniem zasięgów okręgów wyborczych w wielu demokratycznych krajach zajmują się niezależne komisje wyborcze, co zapewnia właściwy rozkład głosów wyborców. Systemy partyjne i orientacje polityczne są oparte na kryteriach klasowych, religijnych lub etnicznych, które również mogą być ważne w określeniu segregacji rezydencjalnej, dlatego można w przybliżeniu określić obszary popierające takie lub inne ugrupowania polityczne. Np. w Wielkiej Brytanii laburzyści otrzymują większe poparcie w hrabstwach zurbanizowanych i przemysłowych, konserwaty- ści otrzymują wyższe wskaźniki w hrabstwach podmiejskich i wiejskich. Włoska scena polityczna w czasie wyborów municypalnych w 1993 r. podzieliła się na trzy bloki: lewicę (Demokratyczna Partia Lewicy), skrajną neofaszystowską prawicę (Włoski Ruch Społeczny, MI) oraz Ligę Lombardzką, lansującą podział Włoch i stworzenie państwa federalnego. Wybory municypalne wygrała DPL, choć przyniosły one także sukces MI. Przedstawiciele rządzącej chadecji (ChD) oraz socjalistów zostali wyeliminowani z wyborów. Partia lewicowa, postkomu- nistyczna, zwyciężyła na północy i w centrum kraju. Na północy ponad 40% wyborców opowiedziało się za Ligą Lombardzką. W centrum i na południu zwycięstwo odniosła prawica. Jednak z faktu, że połowa mieszkańców Rzymu głosowała na MI nie wynika, że są oni faszystami. Tak samo elektorat koalicji lewicowej nie składa się wyłącznie z komunistów. Wyniki wyborów municypal- nych we Włoszech w 1993 r. świadczą o przesunięciach orientacji politycznych w społeczeństwie włoskim, które spowodowały dalsze zmiany w wyborach parlamentarnych w 1994 r. W Polsce w wyborach parlamentarnych 1991 r. Sojusz Lewicy Demokratycz- nej zyskał najwięcej głosów w 11 spośród 37 okręgów wyborczych. Unia Demo- kratyczna w 10, partie chłopskie łącznie w 9, Wyborcza Akcja Katolicka i Porozumienie Centrum - po 2 oraz Konfederacja Polski Niepodległej, Kongres Liberalno-Demokratyczny i Mniejszość Niemiecka w jednym. Nastąpił polityczny podział kraju, w którym można wyróżnić trzy główne obszary: 1) Polska katolicko-chłopska (obejmuje północne Mazowsze i południowo- -wschodnią część kraju). Niemal cały obszar wchodził w skład dawnej Kongre- sówki i Galicji (bez Krakowa). Jest to część Polski najbardziej tradycyjna, o najwyższym wskaźniku religijności, ze znaczną liczbą ludności wiejskiej, prawie bez PGR-ów i niskim stopniu urbanizacji. W wyborach parlamentarnych 1989 r. był to najbardziej solidarnościowo zorientowany region kraju. 2) Polska demokracji prawicowej (Polska miast i obszarów przemysłowych - obejmująca duże miasta oraz południowo-zachodnią i zachodnią część kraju). Jest to obszar o wysokim stopniu zurbanizowania, uprzemysłowienia i dużych skupisk inteligencji związanej z ośrodkami nauki i kultury. W wyborach 100 EiKLD -KPN 11 Pi- li POĆ CfflPSL -SLD ^UD BWAK LWP "Piast" Mniejszość Niemiecka skala 1:7 500 000 Wybory parlamentarne w 1991 r. parlamentarnych 1989 r. obszar ten stanowił silne oparcie dla Uni Demokra- tycznej. 3) Polska demokracji lewicowej (północna i zachodnia część kraju - bez Szczecińskiego i Gdańskiego). Na tym obszarze przeważa ludność napływowa, istnieje duża liczba PGR i umiarkowany stopień urbanizacji. Zdecydowaną przewagę w wyborach zyskał Sojusz Lewicy Demokratycznej. W 1989 r. w wybo- rach parlamentarnych program wyborczy ,,Solidarności" nie wzbudził tu więk- szego zainteresowania. 4) Tylko w dwóch województwach wyniki wyborów odbiegały od tego obrazu: w Gdańskiem zwycięstwo w wyborach 1993 r. odniósł Kongres Liberal- no-Demokratyczny, w Opolskiem wygrała Mniejszość Niemiecka. Przykłady: brytyjski, włoski i polski potwierdzają reguły zasad procesów wyborczych (wg P. Taylora, 1985) wpływających lokalnie na decyzje głosujących: 1) głosowanie na kandydata, zwykle określane jako efekt przyjacielsko-sąsie- dzki. Polega on na tym, że kandydat otrzymuje dodatkowe głosy ze swego okręgu wyborczego. Najbardziej jaskrawym tego przykładem są amerykańskie wybory prezydenckie, w których kandydaci zwykle otrzymują większe poparcie w swoim stanie; 2) głosowanie dla sprawy, gdy dany problem ma dla wyborców w okreś- lonych okręgach większe znaczenie niż inne; 3) efekty kampanii wyborczej odzwierciedlają różnice wpływów; ^ 101 ^^esy wyborcze nlż zakładan0 w okręgach: w któr^ "^JS? 4.2. IDEOLOGIE Zróżnicowanie orientacji politycznych może być przejściowe, spowodowane sytuacją społeczną i ekonomiczną i mieć charakter demonstracyjny lub trwałe - na podłożu ideologicznym. Określenia takie jak: liberałowie, chadecy socjali ści, konserwatyści, komuniści, faszyści odzwierciedlają przynależność do grup o określonych "ideologiach" politycznych. Termin ideologia (gr idea-wy- obrażeń, idea i logos - nauka, słowo) obejmuje system poglądów pojęć społecznych, politycznych dotyczący stosunków społecznych. nowe grupy interesów SPRZECZNOŚCI INTERESÓW GRUP SPOŁECZNYCH I IDEOLOGII stare ideologia grupy interesów kontra - peryfena centrum kontra - państwo miasto kontra - burżuazja kontra - centrum gospo- darki światowej ^''^ Ideologia spełnia doniosłą funkcję społeczną. Jest świadomością danej zbiorowo- ści, Jest środkiem przekazu doświadczenia społecznego. Przyczynia się do integracji jednostek danej zbiorowości, wzmacnia jej spójność, spełnia rolę stymulatora i in- spiratora lub hamulca działań społecznych. Ideologia jako system, zwłasz- 102 l wa się, nie nadąża za zmianami zacnoazącymi w społeczeństwie, staje się przestarzała, wypiera ją nowa. Propagowane hasło, że XX w. jest wiekiem zmierzchu ideologii zostało potraktowane przez część przedstawicieli nauk społe- cznych jako "ideologiczna aberracja" pierwszego rzędu. 4.3. PARTIE POLITYCZNE Współcześnie przez partie polityczne rozumie się masowe organizacje, których celem jest zdobycie władzy w celu realizacji określonych interesów klasowych i grupowych. Osiągnięcie władzy może nastąpić drogą konstytucyjną lub drogą zmian rewolucyjnych. Partie polityczne zrodził ustrój burżuazyjny, ale nowoczesne partie zdolne do organizowania szerokich mas powstały dopiero w drugiej połowie XIX w. Realizacja klasowych interesów nie oznacza, że partie polityczne są związane tylko z jedną klasą społeczną. Skład społeczny nie jest jedynym momentem rozstrzygającym o charakterze klasowym partii. Dążąc do uzyskania władzy w państwie partie starają się przeciągnąć grupy lub nawet warstwy z różnych klas (S. Ehriich, 1979), co jednak wytwarza napięcia w łonie partii nie tylko przy okazji tworzenia programu, także podczas walki politycznej. Każda partia polityczna, mimo wewnętrznej różnorodności, ma dobrze zorganizowaną grupę wiodącą, która nadaje jej określone oblicze. Im bardziej różnorodne interesy reprezentuje partia, tym mniej jest zwarta, co objawia się w sporach wewnątrz- partyjnych. Pełne sprzeczności są np. partie chadecko-prawicowe w Polsce lat dziewięćdziesiątych. Konsekwencją tych sporów był nie tylko ich rozpad i po- dział na mniejsze ugrupowania, lecz także niezdobycie mandatów w wyborach parlamentarnych w 1993 r. Partia polityczna gromadzi różnorodne opinie o kontrowersyjnych zagad- nieniach i opracowuje je w formie postulatów i programów politycznych, które stanowią wytyczne jej działań. Partie polityczne są ściśle powiązane z organizacją państwa. Na nich jest oparty system parlamentarny, są one niezbędnym czynnikiem tworzenia rządu, formowania decyzji politycznych, kontroli pracy rządu przez partie opozycyjne. Taką funkcję kontrolną pełni Unia Demokratyczna wobec rządu koalicyjnego Sojuszu Lewicy Demokratycznej i Polskiego Stronnictwa Ludowego w Polsce po wyborach parlamentarnych 1993 r. Klasyfikacja partii politycznych zależy od przyjętych kryteriów. Podstawo- wym kryterium podziału partii są interesy grupowe. Rzadko się zdarza jednak, aby jakiś podstawowy interes klasowy był reprezentowany przez jedną partię. Na forum politycznym spotykamy więc często wiele partii, które konkurują o pozycję głównego reprezentanta interesów określonej klasy. Sprawę klasyfi- kacji partii politycznej komplikuje ponadto splatanie się interesów klasowych z interesami religijnymi, narodowymi, rasowymi, regionalnymi itp., które two- 103 ""-"-^puJące parne pon- tyczne: 1) partie burżuazyjne (wśród nich partie wielkiego kapitału, średniej burżuazji itp.)- Typową taką partią jest np. angielska partia konserwatywna; 2) partie robotnicze (partie socjalistyczne i socjaldemokratyczne, partie Pracy itp.); GŁÓWN6 ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE PARTII POLITYCZNYCH W POLSCE Partia Główne wartości Ustrój polityczy Ustrój społeczno--gospodarczy Polityka zagraniczna Unia Bemokratycz- idee liberalno--demokratyczne - demokracja parlamentarna - gospodarka pry-watno-rynkowa - integracja Polski z Europą na* wartości - rządy prawa - aktywna polity- chrześcijańskie ka społeczna odrębność sfer działania pań- stwa i Kościoła Kongres - pragmatyczny - demokracja par- - leseferyzm - integracja ^'beralno- liberalizm lamentarna z sil- - nieskrępowany z Europą Den-iokratycz- wartości ną władzą wyko- rozwój sił wy- - udział w poro- ny* chrześcijańskie nawczą twórczych z mi- zumieniach re- - rządy prawa nimalną rolą gionalnych państwa i swo- bodnym prze- pływem kapitału - ograniczona rola państwa w poli- tyce społecznej Jednoczenie - etyka katolicka - demokracja par- - gospodarka ryn- - Polska włączona Chrześcijań-sko-Narodowe ,- solidaryzm ,- rodzina lamentarna - silna władza kowa z interwencjonizmem do Europy jako wspólnoty - wspólnota naro- prezydenta państwowym ojczyzn dowa - samorząd tery- .- własność prywatna torialny , demokracja Polskie Stronnictwo , tradycje ruchu ludowego - demokracja parlamentarna (druga - regulowana gospodarka rynkowa - ewolucyjny proces integracji Ludowe , idea agraryzmu izba samorządo- ("trzecia droga") z Europą , wartości wa) między kolekty- - współpraca chrześcijańskie - rozwój samorzą- wizmema a libe- z krajami Europy dności lokalnej ralizmem Pn. - czerpanie i zawodowej - zagwarantowanie wzorców rozwią- minimum socjal- zań gospodar- nego dla wszyst- czych i społecz- kich obywateli nych * Od 24.04 1994 rKLD'UD P01*3^ "tw i"111* P'"1^ uni^ ^Inoici, 104 Partia Główne wartości Ustrój polityczy spoleczno--gospodarczy Polityka zagraniczna Socjaldemo- - tradycje lewicowe, - demokracja par- - społeczna gospo- - współpraca z UE kracja postępowy nurt lamentarna darka rynkowa: oraz krajami Rzeczypospolitej myśli politycznej - rządy prawa równoprawne Europy Srodko- Polskiej - pierwszych pol- traktowanie róż- wo-Wschodniej skich socjalistów nych form wła- i socjaldemokra- sności, aktywna tów. Nie wypiera rola państwa, się związków - polityka społecz- z PZPR na oparta na sprawiedliwości Unia Pracy - tradycje "Solidar- - demokracja parla- - społeczna gospo- - integracja ności" lat 1980- mentarna darka rynkowa z Europą -1981 i okresu - przewaga władzy - utrzymanie działalności nie- ustawodawczej i w miarę możli- legalnej; wolność, wości rozbudowa demokracja i spo- systemu świad- łeczna sprawiedli- czeń i osłony wość socjalnej - neutralność świa- topoglądu pań- stwa Konfederacja - nurt niepod- - demokracja par- - społeczna gospo- - integracja krajów Polski ległościowy iden- lamentarna darka rynkowa Międzymorza ja- Niepodległej tyfikujący się z ru- - samoorganizacja - odwoływanie się ko wstępna faza chem pilsudczy- społeczeństwa w reformowaniu do zjednoczenia kowskim - władza samo- gospodarki do całej Europy - doktryna Czynu rządowa thatcheryzmu, Niepodległościo- amerykańskiej de- wego rozumiana mokracji, kapitału jako współczesna i przedsiębiorczo- forma czynu ści Japończyków państwowego - pragmatyczny - chrześcijańska ustrój gospodar- nauka społeczna czy nie podpo- - priorytet moral- rządkowany ności nad polity- określonej doktry- ką nie ekonomicznej Źródło: K.J. Wojtaszczyk, 1993 Programy głównych ugrupowań politycznych w okresie transformacji 1989-1992. W: Polska scena polityczna a wybory (red. S. Gebethner). 3) partie klas i warstw pośrednich i chłopstwa lub drobnych kupców i przedsiębiorców oraz rzemieślników. Do tej grupy należą chłopskie partie skandynawskie, PSL w Polsce, Partia Agrarna we Wło- szech, partie radykalne III i IV republiki we Francji; 4) partie reprezentujące interesy narodowe lub regionalne, 1 105 -o- "-^inualUZ.MCp VVC wioszecn. Partie te w zależności od sytuacji politycznej, w jakiej działają mogą dążyć albo do niepodległości, albo do autonomii terytorialnej lub rozszerzenia praw politycznych danej grupy etnicznej lub regionalnej w ramach organizacji państwowej, w której działają; 5) partie faszystowskie. Do niedawna sądzono, że po upadku reżimów faszystowskich w Hiszpanii i Portugalii faszystowska forma państwa jest sprawą historii. Jednak rola, jaką faszyzm odegrał w historii najnowszej oraz wciąż istniejąca w niektórych krajach możliwość faszystowskiego reżimu, nie pozwala pominąć tego zagadnienia. Obecnie ruch neofaszystowski odnowił się we Wło- szech, Francji, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Rosji oraz w wielu innych krajach. W programach tych partii odżywają hasła: prymatu partii i państwa w społeczeń- stwie, czystek etnicznych oraz potrzeba silnego wodza narodu. Partie w ustroju państwa tworzą pewną całość w ramach struktury politycz- nej, którą nazywamy systemem partyjnym. Stosunki w ramach systemu partyjnego regulują pewne zwyczajowe normy polityczne (M. Sobolewski, 1974). Systemy partyjne odzwierciedlają układ sił politycznych w społeczeństwie. Dzieli się je na: 1) systemy jednopartyjne - partia rządząca utrzymuje się przy władzy przez dłuższy czas, a jedynie zmienia przywódców, którzy realizują własne programy, tak jest np. w Meksyku, było w dawnych krajach socjalistycznych; 2) systemy dwupartyjne (duopoly), gdzie dwie główne partie polityczne zmieniają się w sprawowaniu rządu, w zależności od tego, która z nich zwycięża w wyborach. Tak jest np. w Wielkiej Brytanii, gdzie głównymi partiami są partia konserwatywna (Torysi) i partia pracy (Labour Party), w RFN - CDU i SPD, w Stanach Zjednoczonych - Republikanie i Demokraci; 3) systemy wielopartyjne, gdzie działa wiele równorzędnych partii zdol- nych do tworzenia rządu i dopuszczanych do jego tworzenia. Państwami o sys- temach wielopartyjnych są np. Francja, kraje skandynawskie, obecnie Polska, Węgry, Rosja. Mówiąc o systemach partyjnych mamy na uwadze takie partie, które faktycz- nie sprawują władzę lub mogą uchodzić za pretendentów do władzy, a nie liczbę partii działających w państwie. Każde lub prawie każde państwo w systemie np. jednopartyjnym miały lub mają prócz partii rządzącej różne opozycyjne partie. Najprostszą klasyfikacją partii politycznych jest podział na lewicę i pra- wicę. To rozróżnienie ma odniesienie do międzynarodowego podziału organiza- cji politycznych. Partie prawicowe dążą do utrzymania wielu więzi międzynaro- dowych, podczas gdy partie lewicowe, tworzące "międzynarodówki", są ważną częścią historii i tradycji partyjnych o różnych odniesieniach ideologicznych i moralnych. W programach partii prawicowych dominują wartości nie związane z ekonomią, takie jak nacjonalizm, religia, stąd np. kulturowe podobieństwo anglojęzycznych liberalnych demokratów. Prawe skrzydła ich partii noszą różne nazwy: w Stanach Zjednoczonych - Partia Republikańska, w Wielkiej Brytanii 106 W FNOWCJ Z^CIdIlUll - rama 1'NcllUuuwa. LIK mci J>^<-niciiv iiiii^M^_yiicii>^>-i-^vv>-J >_>i- ganizacji republikanów lub konserwatystów (postępowych lub nie). Istnieje natomiast ,,Międzynarodówka Liberalna", lecz np. Australijska Partia Liberalna nie jest jej członkiem. I rzeczywiście, jak pisze R.M. Goldman (1980), żadna amerykańska partia, ani republikańska, ani demokratyczna, nie ma ponadnaro- dowych więzi. Jedynymi partiami prawicowymi, które mają organizacje ponadnarodowe, są chrześcijańskie demokracje. Partie te zostały utworzone przez katolicką Europę w drugiej połowie XIX w. Ich pierwszy międzynarodowy kongres odbył się w 1925 r., lecz Światową Unię Chrześcijańskiej Demokracji utworzono dopiero w 1961 r. Przestrzenne rozmieszczenie chrześcijańskiej demokracji w świecie wskazuje, że jej zasięg terytorialny pokrywa się z rozmieszczeniem wyznawców religii rzymsko-katolickiej; występują one głównie w południowej i środkowej Europie oraz Ameryce Łacińskiej. Międzynarodowe organizacje partii politycznych w 1990 r. Międzynarodówka Liberalna ma o wiele mniejszy zasięg. Utworzono ją w 1947 r. Nie wszystkie partie, które określają się jako liberalne są członkami Międzynarodówki. W Australii i Japonii partie liberalne są uważane raczej za partie konserwatywne niż liberalne. Partie liberalne w Ameryce Łacińskiej nie- < 107 ,---- otuluiiuai'-'" V^ - ^^_,-"»» ^^UJ). Zasięg terytorialny Międzynarodówki Liberalnej jest zarówno instruk- tywny, jak i zwodniczy. Instruktywny w jego ograniczeniu zasięgu do roz- winiętych, bogatych krajów przemysłowych, co potwierdza upadek liberalizmu w krajach biednych. Zwodniczy, ponieważ liberalizm* ma wpływy tylko w głó- wnych ośrodkach gospodarki światowej. Współczesny model partii liberalnych niedokładnie określa rolę liberalizmu w ewolucji współczesnej gospodarki światowej. Więzi międzynarodowe od ponad 100 lat utrzymują natomiast partie lewico- we. W 1848 r. Marks i Engels rzucili chwytliwe hasło ,,Proletariusze wszystkich krajów łączcie się". Stało się ono wyzwaniem i uzupełnieniem programowym Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników powstałego w 1864 r. pod nazwą I Międzynarodówka. Był to połączony ruch małych liczebnie brytyjskich i francuskich związków zawodowych. Rozwiązaną w 1877 r. I Międzynarodów- kę ponownie reaktywowano w 1889 r. jako II Międzynarodówkę. Powstała ona z połączenia partii socjalistycznych o różnym charakterze, od umiarkowanie reformistycznych, np. brytyjskiej, do skrajnie rewolucyjnych, np. partii rosyjs- kich bolszewików. II Międzynarodówka, będąca związkiem partii narodowych, głosiła międzynarodowe ideały pokoju i robotniczej solidarności, wysuwała postulaty w zakresie ustawodawstwa pracy, ustanowiła l maja dniem między- narodowej solidarności klasy robotniczej. II Międzynarodówka, zwana również Międzynarodówką Socjalistyczną, odbywała zjazd w 1914 r., gdy wybuchła I wojna światowa. Delegaci Zjazdu po powrocie do domu, mimo antywojen- nych uchwał zjazdu, w większości poparli własne rządy opowiadające się za wojną. Największy szok wśród członków partii lewicowych wywarło stanowis- ko partii socjalistycznych w Niemczech, gdzie zdecydowana większość wpływo- wych radykalnych socjalistów poparła wojnę. Robotnik walczył przeciwko robotnikowi, zwyciężył nacjonalizm, a międzynarodowy socjalizm zdezinteg- rował się. I wojna światowa była zarzewiem "wielkiej schizmy" socjalizmu. Ze zwycię- stwem bolszewików w Rosji w 1917 r. nastąpiło rozbicie II Międzynarodówki. Jednym z jej spadkobierców była utworzona w 1919 r. w Moskwie III Między- narodówka Partii Komunistycznych - "Komintern", która pełniła funkcję kiero- wniczego ośrodka międzynarodowego ruchu rewolucyjnego. Po jej rozwiązaniu w 1943 r. partie komunistyczne nadal istniały i były sterowane przez Moskwę. W latach dziewięćdziesiątych po rozpadzie ZSRR przekształciły się one w partie lewicowo-demokratyczne. Niewiele z nich zachowało w nazwie przymiotnik komunistyczna. Ocenę działalności partii komunistycznych należy pozostawić historykom, prawnikom i politykom. * Współczesny liberalizm, zgodnie z definicję, jest obrońcą praw klas średnich i pracodawców (P. Taylor, 1985). 108 morzy uiwuizyn w lyzj r. aot-yansiyyziią ivnęuzynaruuowK.ę rracy. urganizację tę w 1951 r. zreformowano i przyjęła ona nazwę Międzynarodówki Socjalistycz- nej istniejącej do dziś. Międzynarodówka Socjalistyczna, choć nie jest zbyt liczna w krajach Azji i Afryki, ma jednak zasięg światowy. W jej szeregach działał W. Brandt, wielki polityk niemiecki, laureat pokojowej nagrody Nobla. - co to jest ekopolityka - nadmierny Przyrost naturalny l szybki rozwój technologiczny Jako obciążenie dla środowiska naturalnego 5.1. POJĘCIE EKOPOLITYKI Ekologia jako nauka o ,,gospodarce" przyro- dy może i powinna wskazywać człowiekowi drogi za- bezpieczenia się przed ujemnymi konsekwencjami eks- ploatacji dóbr naturalnych i całej gospodarki ludz- kiej. Ekopolityka zajmuje się gospodarczymi, eko- logicznymi i etycznymi skutkami zmian w środowisku naturalnym z perspektywy stosunków międzynaro- dowych, Ekopolitycy prezentują te właśnie problemy - dostęp do żywności na świecie - problem głodu i niedożywienia "eksplozja ludnościowa" - rozwój gospodarczy świata a zużycie energii - woda, jej zasoby i wykorzystanie, niedobory wody - poważny problem polityczny rozwój technologiczny i wzrost uprzemysłowienia oraz ich skutki ekologiczne, gospodarcze I cn^J'3'""^-" i powstające na ich skutek konflikty w polityce między- narodowej. Wielu politologów i ekonomistów uważa, że następ- ne 50 lat XXI w. będzie najbardziej rewolucyjne w his- torii stosunków międzynarodowych. Dotychczasowa obfitość surowców energetycznych, gleb, wód i innych bogactw naturalnych zapewniała zarówno wysoki po- ziom rozwoju, jak i konsumpcji. Kryzys energetyczny, niedobory żywności i chaos ekonomiczny w połowie łat .| siedemdziesiątych uzmysłowił światu, że nadmierny j przyrost naturalny i rozwój technologiczny w skali | światowej są poważnym obciążeniem dla środowiska | naturalnego. Wiele surowców naturalnych, występu- jących, jak sądzono, w nadmiarze w stosunku do po- trzeb jest na wyczerpaniu. Okazało się, że w postindust- rialnym okresie nieograniczone zdawałoby się zasoby surowcowe kurczą się, a wiele norm, wartości i sposo- bów zachowań społecznych będzie musiało ulec zmia- nie. Transformacja stosunków między społeczeństwem a środowiskiem naturalnym jest częścią bardziej ogól- nego społecznego paradygmatu zmian, który obecnie LUJC sny im pi^ciumie A.^. i ^S-^M w. muz-iia nazwcu- ,,cK.upuinyK.q , i;zyii iluwym podejściem do problemów gospodarczych, ekologicznych i etycznych. Ekopolitykę nazywa się też współczesnym widmem krążącym po świecie i nękającym polityków i gospodarkę. W ekopolityce nie są istotne granice, tradycyjne zasady stosunków międzynarodowych, ważne są jedynie doktryny porządku międzynarodowego oraz normy wartości, które pomagają ją kształ- tować. W historii ludzkości nastąpiły dwie rewolucyjne zmiany gospodarcze, które zasadniczo przekształciły ludzkie środowisko naturalne. Rewolucja agrar- na, około 8000 r. p.n.e., związana z wprowadzeniem upraw roślin i hodowli zwierząt, wpłynęła na poprawę wyżywienia, zwiększyła zasoby energii i umoż- liwiła gromadzenie znaczniejszych zapasów żywności niż w gospodarce łowieckiej i zbierackiej. Rozwój rolnictwa był ściśle związany z przechodzeniem od koczow- niczego do osiadłego trybu życia. Drugą rewolucją była rewolucja przemysłowa, zapoczątkowana na przełomie XV/XVI w., która spowodowała niezwykły postęp technolo- giczny. W XX w. rewolucja przemysłowa wpłynęła na wzrost wydajności pra- cy dzięki wykorzystaniu energii pochodzącej z paliw kopalnych. Produkowano ją w znacznych ilościach eksploatując nieodnawialne złoża naturalne, co sprzy- jało obecnej eksplozji ludnościowej i wzrostowi konsumpcji. Wiele oznak wska- zuje, że kończące się stulecie to początek trzeciej wielkiej rewolucji w historii ludzkości. Rodzaj tej transformacji według D. Piragesa (1979) jest obecnie jeszcze niejasny i jest przedmiotem licznych dyskusji i wielu publikacji. Rewolucja agrarna umożliwiła prowadzenie długotrwałych wojen, podbojów i tworzenie imperiów, rewolucja przemysłowa spowodowała utworzenie systemu międzyna- rodowego i przyczyniła się do wojen światowych, trzecia wielka rewolucja będzie prawdopodobnie dotyczyła transformacji społeczeństw i zmiany charakteru sto- sunków międzynarodowych. Spowoduje zupełnie inne spojrzenie na świat i zmie- ni zachowania społeczne. Ekopolityka globalna zajmuje się problemami racjonalnego wykorzystania środowiska, monitoringiem i kontrolą zasobów naturalnych oraz urzeczywistnianiem sprawiedliwości społecznej w stosunkach międzynarodowych. Ostatnie międzynarodowe konferencje na temat problemów ludnościowych, ochrony środowiska i zasobów wody oraz wyżywienia łączono z aspektami moralnymi. Poruszano problemy uzależnienia pomocy zagranicznej dla państw biednych od ograniczenia przyrostu naturalnego i moralne aspekty pomocy żywnościowej dla głodujących. Kontrola nad zasobami naturalnymi i ich wyko- rzystaniem jako ekonomiczna i polityczna broń stała się ważnym instrumentem ekopolityki. 111 ^ .-,-""" ^iiiugiauuznycn podstawowe znaczenie ma u schyłku XX w. szybki wzrost liczby ludności świata, określany jako "eksplozja ludnościowa". Stosunki demograficzne są ważnym czynnikiem wpły- wającym na zjawiska polityczne. Oceny wzrostu zaludnienia świata do 1650 r. n.e. dokonano na podstawie szacunków i przeliczeń powierzchni uprawnej na gęstość zaludnienia (I.G. Simmons, 1979, str. 393). Dopiero w 1655 r. n.e. wprowadzono powszechne spisy ludności. -ż WZROST ZALUDNIENIA ŚWIATA (za J.G. Simmonsem, 1979) 1900 1920 1940 1960 1980 _2000 Jak wynika z ryciny, do 1650 r. przyrost liczby ludności był bardzo wolny. Miały na to wpływ wysoki wskaźnik śmiertelności dzieci i niska górna granica wieku. Między 1000 a 1600 r. n.e. liczba ludności świata wzrosła z 275 do 486 min. Prawie wszystkie kontynenty podwoiły liczbę mieszkańców, z wyjąt- kiem obu Ameryk, gdzie koloniści niszczyli ludność tubylczą. Jednym z ciekawszych zagadnień dotyczących wzrostu liczby ludności świata po 1650 r. jest jej szybsze zwiększanie się, trwające do dzisiaj. Szczegółowe analizy przyrostu naturalnego ludności wykazały, że między rozwojem uprzemy- 112 ~~~-----^^ LataKontynent -----^ 1750 1800 1850 1900 1950 Świat 791 978 1262 1650 2515 Azja (bez ZSRR) 498 630 801 925 1345 Afryka 106 107 111 133 222 Europa (bez ZSRR) 125 152 208 296 427 ZSRR 42 56 76 134 180 Ameryka Północna 2 7 26 82 166 Ameryka Łacińska 16 24 38 74 162 Oceania 2 2 2 6 13 słowienia a wzrostem liczby ludności istnieje odwrotna zależność. Pod koniec XIX w. nastąpiło zróżnicowanie procesów demograficznych. W krajach wysoko rozwiniętych, dzięki postępowi wiedzy medycznej i podniesieniu poziomu cywili- zacyjnego, nastąpiło znaczne obniżenie śmiertelności (szczególnie wśród niemow- ląt i dzieci) i podwyższenie długości życia, przy jednoczesnym wprowadzeniu kontroli urodzin. W krajach zacofanych wskaźniki demograficzne są gorsze, lecz i tu wysiłki rządów i organizacji międzynarodowych prowadzą do podniesienia się poziomu życia i ograniczenia rozprzestrzeniania się epidemii. PRZYROST NATURALNY LUDNOŚCI WEDŁUG KONTYNENTÓW (%) "'"--^^^ Lata Kontynent ^~~-~-, 1935 1951-1955 1980-1985 Świat 1,1 1,8 1,7 Azja (bez ZSRR) 1,5 2.0 1,7 Afryka - 2,1 2,9 Europa (bez ZSRR) 0,7 0,9 0,3 ZSRR 1,5 1,7 1,0 Ameryka Północna 1,1 1,5 0,9 Ameryka Łacińska 1,9 2,7 2,3 Oceania 0,9 1,5 1,5 Źródło: Maty Rocznik Statystyczny GUS 1938, Demographic Yearbook VN. LICZBA LUDNOŚCI I GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA WEDŁUG KONTYNENTÓW W 1991 r. Kontynent Ludność w min na l km2 Świat 5385 40 Azja (bez ZSRR) 3165 115 Afryka 662 22 Europa (bez ZSRR) 506 102 Ameryka Północna i Środkowa 432 18 Ameryka Południowa 302 17 Oceania 27 13 Były ZSRR 291 13 Źródło: Rocznik Statystyczny GUS 1992. 113 uoszar ;""""0'" d0 10% miejskie) Europa Azja Afryka Ameryka Pn. Ameryka Łacińska Oceania 3 2 22 Łącznie 4 5 UDSZar miejskief' do 10% 10-35% 35-50% 50-70% pow. Europa - '\zja -Afryka 2 Ameryka Pn. -Ameryka Łacińska -oceania 2^ącznie 4 3 25 1 15 312 251 19 14 3 9 10 16 4 2 - - 2 9 15 5 2 2 3 Źródło: Slatislical Yearbonk TIU 100 30 49 36 10-35% 35-50% 50-70% pow. 75% 1 15 3 19 14 31 16 9 10 4 2 - 2 2 92 2 15 5 2 3 51 30 49 36 Źródło: Statistical Ymbook UN 1993. Dla 7 krajów w Europie brak danych, dla 7 krajów w Azji brak danych, dla 11 krajów w Ameryce Łacińskiej brak danych oraz dla 7 krajów Oceanii brak danych. W Azji i Europie żyje przeszło 3/4 ludności świata, przy czym w Azji ponad połowa. 4/5 ludności koncentruje się na obszarze pomiędzy 20 i 60° szer. geogr. pn. Na półkuli południowej żyje około 10% ludności świata. Największymi skupiskami ludności są Azja Południowo-Wschodnia i Europa. Zainteresowania ekopolityki szybkością przyrostu liczby ludności świata wynikają m.in. z odnoszenia tego przyrostu do zasobów naturalnych oraz skutków oddziaływania ludzi na biosferę na skutek degradacji środowiska natu- ralnego. Wzrost zaludnienia można jednak przewidywać na podstawie pewnych założeń w stosunku do zmiennych demograficznych i sposobu ich uzależnienia od warunków społecznych i ekonomicznych (I.G. Simmons, 1979). Zwiększający się przyrost naturalny, stały lub niższy współczynnik urodzeń można przewidzieć na podstawie rozwoju gospodarczego i wskaźników ekonomicznych. Jest to możliwe w zależności od tego, jaki model ideologiczny i ekonomiczny uzyska powszechną akceptację. Kryteria, na podstawie których sporządza się prognozy ludnościowe, muszą być jasno określone, tak by można było dość precyzyjnie przewidywać zmiany na przyszłość. Eksperci ONZ rozważają dwa rodzaje założeń: 1) niezmienny wskaźnik przyrostu naturalnego, co oznacza prostą ekstrapo- lację obecnych tendencji; 2) zmienny wskaźnik przyrostu naturalnego zależny od sytuacji społe- czno-ekonomicznej państwa. Mała gęstość zaludnienia występuje jedynie w okolicach o nie sprzyjającym klimacie, natomiast dużą gęstością zaludnienia charakteryzują się zarówno ob- szary miejsko-przemysłowe, jak i obszary wiejsko-rolnicze, szczególnie w Azji. W latach sześćdziesiątych w ONZ opracowano trzy warianty rozwoju licz- bowego ludności (przyrost wysoki, średni i niski), opierające się na prognozach wynikających z programów poprawy warunków zdrowotnych i opracowanych w różnych krajach świata normach żywieniowych. Wariant przewidujący wysoki przyrost zakłada, że wskaźnik przyrostu naturalnego nie zmieni się do 2000 r.; wariant drugi przewiduje stopniowy spadek przyrostu naturalnego, jaki obser- wuje się w wielu krajach uprzemysłowionych; wariant trzeci zakłada znaczny 114 ni.^i J^oi. Ji^-niciiY iimiu piawuupuuuuiiy, a wai lamy ui ugi i pierwszy są JUŻ rejestrowane przez urzędy statystyczne. Obliczenia ONZ przewidywanego zalud- nienia świata do 2000 r., według różnych założeń, przedstawia tabela. PROGNOZY LUDNOŚCIOWE ŚWIATA W 2000 R. WEDŁUG BADAŃ ONZ (w min) Prognoza Świat Afryka Azja Ameryka Północna Ameryka Łacińska Europa Oceania Związek Radziecki Rok 1969 3551 344 1990 225 276 456 19 241 Przewidywania na rok 2000, stały poziom płodności na podsta- wie 1969 7522 860 4513 388 756 571 33 402 Przewidywania na rok 2000, wariant pośred- ni oparty na 1969 6130 768 3458 354 638 427 32 353 Przewidywania na rok 2000, wariant pośred- ni oparty na 1972 6494 818 3777 333 652 568 35 330 Źródło: Population Refermce Bureau 1969 i 1972. Z prognoz wynika, że w stosunku do 1969 r. liczba ludności świata w 2000 r. podwoi się. Przewiduje się również, że główny wzrost liczby ludności nastąpi w krajach słabo rozwiniętych, co spowoduje, że obecny stosunek liczbowy bogatych narodów do biednych, wynoszący 30:70, zmieni się w najbliż- szych latach na 20:80 (pesymiści zakładają nawet 10:90), co może mieć trudne do przewidzenia następstwa społeczno-polityczne zagrażające panującemu współ- cześnie układowi sił (D. Pirages, 1979). Przyrost liczby ludności o 2% rocznie jest powszechnie uznawany za niezbyt wysoki, dopóki nie rozważy się jego wykładniczego charakteru. Jak wynika z danych statystycznych, czas potrzebny na podwojenie się liczby ludności świata wynosi 35 lat. Przy wskaźniku 2% rocznie będzie "się ona nadal podwajać po takim czasie, niezależnie od bezwzględnej wielkości zaludnienia. Ekstrapolowanie w odległą przyszłość tej nie zmienionej wielkości przyrostu naturalnego może dać w krótkim czasie olbrzymie wartości bezwzględne. Liczba 3 mld ludzi w 1960 r. przy przyroście 2% rocznie zwiększyłaby się w 2600 r. do zawrotnej liczby l - 1015 osób. Na l osobę przypadałoby około 0,5 m2; moment osiągnięcia tego stanu nazwano Dniem Miejsc Tylko Stojących (I.G. Simmons, 1979). Głównym problemem eksplozji ludnościowej jest to, że trudności nią powo- dowane występują w skali światowej, natomiast trzeba je rozwiązywać w po- szczególnych krajach. Zagrożone czują się zwłaszcza kraje słabo rozwinięte oraz grupy mniejszościowe, które obawiają się narzucenia rozwiązań globalnych przez kraje bogate i rozwinięte. Pomimo powszechnego przyjęcia programów planowania rodziny wszędzie, poza krajami rozwiniętymi, próby zmniejszenia wskaźnika przyrostu naturalnego zawodzą. Troska o zachowanie światowej równowagi populacja-zasoby-środo- 115 Gęstość zaludnienia świata W V N >o ^ '-S- S ? -3 ^ L- o ^ '-- S'>a S.Hllg:p-llr łir.ltl .1^| g-i^&B-i a ^ U h1 g ^-TO " ^iN -- i^-S. ^Tl a ;-- C. 0> 0) g ,żs-^S^^o0'!^ ^ll-^n^ ^ | ^^g-alsg^a^ ga^^^cg^siS-B^gagSi3-S^gsż5.Si'^ao^^gRaS. ^^ż^1 p^-il^^^ i ^ | s s g ^ r 3;oo^ci.cn,S3 ^ 3 < 0 rt 0' '-- B. 0, oo, 0^ N N 0 . ^n 0>^.^3,5 s-go" "-^U^°B'S.» ^ sijiżri^lirsdi?^ 111411n> p^ Q - ?-ćS. 3 ^S-^&^.g ż S.^ '0 <, ' r' ^ f^rff> ^ N^t^No s g^a^< 0 3 0 Ol °^:^- ^OG-g.^Ot-^?;- s'g,^s ri^^-9-i ^ ^.^ ż ^ i-ż-p s ^ ""3^'s.s ^ g-|^ &a"N^^til.^ll^^-i'i-?l^ig ?. ^ ? ff 2 wv N'l " " s c; s' S.^ ^ 5 s-^ K- -? » ż 3"i^ Sl l s ^.g g1-1E 11^-3 ---a01 o a^' w 0"9 "' B0 0- »< ?0 >eN-^ 0 i S ET L.^.s.l > Z &3 ^t 0 ? i S^^0 0TO. N5 2; > ^> B /-^0° -O 0 « (*> M »- i- '0 ~~1 ^0 ró M € ż <2 s^ C/i^ro^N^,S ta 0-V3&-^-ć2 W) c; 2. TO a^It^ł ^-^S s-^ " g-^B-^ R^hli^^ ^ s" i-^ a - 3 ^3 fa ^ ^ Ni i ^'ii3 ^- ^ n> -ti F= U 5. S ~ ^y rtc CT-0 << ^ &. 0N <; < N ?a Oi 0- a ? 5'f^N^iO M ss-^ S S-^g-2.^ ?? g,^ g-g-1 ^ ^N s. ^3 S-^ ^ ? ta S^i "^ o a >^ "-, a o $; a-ci.P^;^3 a.& ^ CL S S ° -0teeisi0 t= 0 CT- S(^ o> V S < o ^ t^^-^ 'g-^000^ Os'aP3CT-^0 N '<; ^1R ^0 0)R g-^ °< a'K- 2.^^ (-t'5. Rv a0 B'PT oN N (T> »-S'-< ^illlsl'p i-^ &; '-' m --{-^ p; ^ s" i 3 "-a ^ o S a 3, o, V 0 '0'<- -r o-^ ^0v ^1 . - -S; r^- ^ R ^-30 t-ł ,-t rt- a. "l r-ł- N.1^ ^ -^^^a ^i S, rt ^ <"L- Ł " ?r^ a ^oo a o c2 N 0 s rt a ż ^ a -< oo ^ 2 3. "< g- "" 01 3 g; ?rBr 0 w ^ "--^^^a.^^ ^ | g ^^^-g:!-! | 3 ^ " ^ ^ o-&s ° - 3 O NS. a ^ l 3 N SLs?B s i ^ ^ s.^-^ S- S a o^ 0^0 -g ero y^ ^i-i CL ^3 '-pa <-< o a ^ ^ ?7 S- o o ^ 9- ?" ^ o ^ g- ż^ S. | SS" -l ° "' 0 R' aw^ a S. S & ^- rt CT-»<; ff-&= S^^ >ż S-S ^ a ^ ^ ^ ^ ^ 3 a ^ S-0 ^ 0 N g g ^ P^ °' ^ BL: s. F 5'^ S" L" ;-< a 3 Q. M- l 1^1.^ o a. ^M ^u << S " ^ !^ -, 0 S- N- t»' O S B o^ cc a- a- F- (» ? 8 -- -i- ----.-^ "..^i.ct ^.JJąucJ w krajacn s-taoo rozwiniętych spożywa tylko 1/4 światowej produkcji protein. Ocenia się także, że blisko 900 min osób spożywa dziennie o 250 kalorii mniej niż wynosi norma, a 1,3 mld osób jest chronicznie niedożywionych. Utworzenie światowego rynku żywności zaostrzyło istniejące różnice w sposobach odżywiania. Na wolnym rynku produktów rolnych nie ma ochrony dla biednych i nie ma też gwarancji, że każdy kraj, zanim wyeksportuje płody rolne za granicę, nakarmi najpierw swoich obywateli. D. Pirages (1979) nazwał to imperializmem żywnoś- ciowym. Żywność zatem odgrywa obecnie ważną rolę w programie ekopolityki globalnej oraz w międzynarodowych stosunkach. PRZECIĘTNE NORMY WYŻYWIENIA W WYBRANYCH KRAJACH Kalorie dzienne Białka w g/dzień Kraj (kcal) ogółem w tym zwierzęce Australia 3220 106,0 68,9 Kanada 3150 96,8 66,1 St. Zjedn. 3290 96,8 69,5 Francja 3270 103,7 64,3 Indie 1940 47,9 5,6 Nigeria 2170 59,5 5,1 Boliwia 2060 51,8 13,1 Źródło: FAO, The Stale of Food and AgricuUwe. Prawidłowa dieta człowieka jest zazwyczaj określona przez sumę kalorii i protein spożywanych dziennie. Zakłada się, że l osoba potrzebuje średnio 2223 - 2656 kalorii uzyskanych w pożywieniu. Dolna granica odpowiada normie dla mieszkańców Azji, górna - dla mieszkańców Australii. Średnia liczba kalorii spożywanych w Ameryce Północnej wynosi 2642, a w Europie 2565. W krajach uprzemysłowionych mieszkańcy spożywają średnio o 500 kalorii dziennie więcej niż wynosi przeciętna norma. W krajach słabo rozwiniętych średnie spożycie spada o 75 kalorii poniżej wymaganego minimum. Ilość spoży- wanych protein jest nie mniej istotna niż liczba kalorii, ponieważ są bardzo ważne dla wzrostu ciała i jego rozwoju fizycznego. Pożywienie różni się jakością i wartością zawartych w nim protein, dlatego trudno jest określić minimum dawki dziennej, która zależy od składu pokarmu. Niemniej jednak przyjmuje się, że minimalna ilość protein w diecie dziennej powinna wynosić 57 g. W Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej dawka protein wynosi 95 g na osobę dziennie, w krajach Dalekiego Wschodu tylko 51 g. Około 56% kalorii spożywamy w postaci zbóż, takich jak ryż, pszenica i kukurydza natomiast mięso, ryby i rośliny strączkowe stanowią podstawowe źródło protein. Pozostała część światowej produkcji żywności jest bardzo zróż- nicowana. Wielka ilość uprawianych ziemniaków, ze względu na wysoką zawar- 118 światowym rynku żywności. Wśród upraw żywieniowych istotne miejsce zajmują soja i orzeszki ziemne, służące do produkcji tłuszczów roślinnych. Ważną rolę w diecie odgrywają warzywa, owoce i cukier. Uprawa warzyw i owoców jest RELACJE PRZECIĘTNYCH MIESIĘCZNYCH WYNAGRODZEŃ NOMINALNYCH DO CEN DETALICZNYCH WYBRANYCH TOWARÓW ŻYWNOŚCIOWYCH - 1985 1992 1985 1992 1985 1992 1985 1992 1985 1992 Wybrane wynagrodzenie miesięczne wyrażone w kraje kg mąki kg mięsa woło- kostkach tuzinach jaj ku- kg cukru pszennej wego bez kości 250 g masła rzych świeżych białego Australia 1650 1611 317 198 1768 2559 830 1071 2217 2471 Austria2 1252 1675 194 175 820 1050 549 698 1006 1499 Białoruś 5771' 166 80,41' 44,1 302'' 158 1841' 87,6 2821' 103 Bułgaria 367 371 64,8'' 163 136 141 105 220 102 Francja" 934 1239 75,4 650 755 487 513 922 1035 Japonia0 1524 1905" 89,8 9%,2e 759 921° 1097 1474" 1215 1637" Litwa 184 47,^ 104 47,2 50,7 Niemcy 2125 3065 73,0 81,5'' 1226 1801 934 1169 1486 1959 Polska 466 357 58,9 48,8 187 277 123 179 267 247 St. Zjedn. 2766 2950 210 1165 1568 1501 1826 1681 1865 Szwecja"' 1601S 2135 102S 151 11278 1637 583S 780 963S 2074 Ukraina 331" 53,8° 227" 232° 213" Węgry 747 776° 60,9 63,0° 307 3W 178 297° 239 363" W. Brytania 2209® 2524 200 251 1263 1670 773 875 1385 1696 a Wynagrodzenia w przemyśle, ''1990 r., 'Ceny w Paryżu, ''Ceny w Tokio, '1991 r., ^ kością, 81986 r. Źródło: Ror:nik Statystyczny GUS. 1994. rozproszona i handel międzynarodowy tymi produktami jest niewielki. Trzcinę cukrową uprawia się tylko w klimacie gorącym. Wielkość jej uprawy i eksportu zależy od cen cukru na rynku światowym. W strefie umiarkowanej, głównie w Europie, trzcina cukrowa ma silnego konkurenta w postaci buraka cuk- rowego. Handel międzynarodowy płodami rolnymi jest jedną z moż- liwości uzupełnienia braków własnej produkcji. W rolnictwie jednak bywa tak, że te kraje, które dziś są eksporterami, mogą jutro nie mieć do wyeksportowania niczego, jeśli wzrosną ich potrzeby lub złe warunki pogodowe wpłyną na zmniejszenie lub zniszczenie zbiorów. Kraje eksportujące, licząc się z taką sytuacją, ograniczają sprzedaż za granicę płodów lub nawet ją wstrzymują w celu zgromadzenia odpowiednich zapasów. Głównymi eksporterami płodów rolnych są Stany Zjednoczone, Argentyna, Francja, Australia i Nowa Zelandia oraz Kanada. Wielcy importerzy płodów rolnych to Europa Zachodnia i Japonia. Kraje takie; jak Indie, Bangladesz, a ostatnio kraje byłego ZSRR, nie znajdują się na liście głównych importerów towarów rolnych. W każdym z tych krajów wielkość importu lub eksportu płodów rolnych określają coroczne wielkości zbiorów. < 119 Wybrnę kraj8 Lata Zbo , za8 Ryż Ziem niak - Wa i rzyw Mięs w o Mas! kilogra Tłus0 hcze" ^ Świeże produkty mleczne" Jaja Cukier /----- Austria 1980 72 60 90 88 mach 30 1991 67 5,1 61 78 94d 4,3 d 16^ 104<1 14d 15 -' m37 Bułgaria 1980 160 4,3 27 125 6^ 2,5 21 11 1991 3,0 58f 20 11 35 16 Czechy 1980 1991 1538 161S 4,2 4,0 80 92 6176 90*' 96f 9,48,2 22 25 2361125^k 18 19 38 45 Francja 198.0 77 85 123 112 31 15 ta 1991 77 4,1 7,d 111'1 8,8'1 101'1 15" JO34 Hiszpania 1980 82 113 134 69 23 17 ?» 1991 72 5,7 106 199 98'1 0.5'1 30'1 99d 16'1 Zo27 Holandia 1980 67 84 91 77 37 10 41 1991 52 5,4 87 98 88'' ^l" 136'1 10'1 40 Japonia 1980 114 18 113 31 15 17 23 1991 34 70 16 107 44d O^ 14" 46" pd Kanada 1980 65 72 78 98 23 13 40 1991 66 4,6 71" 79d 102'1 11 TU42 Niemcy 1991 73 2,3 75 81 100'1 6,6«1 2]d 93'1 15" 35 Norwegia 1980 81 81 47 56 26 11 39 j 1991 79 3,1 91 59 53" 2,0d 3^de 177d 12" 41 j Polska 1980 1991 130' 116' - 158 140 101 126 69 68 6,9 5,0 14 15 270 240 12 9,7 41 35 Słowacja 1980 5,5 68 54 76f 191' 18 36 .; 1991 5,3 91 80 77f 22" 1019 43 ' St. Zjedn. 1980 68° 38° 95° 115 26 16 40° 1991 67 9,6 19 119'1 14d ~T\J30 ; Szwajcaria 1980 77 49 86 88 22 12 41 1990 67 5,0 44 87 82 6,1 15° 124 12 42 Szwecja 1980 65 75 42 64 19 13 1991 64 4,3 84 43 6ff1 7,91 22^ 158'1 14d 36 42 Węgry 1980 112 3,4 61 80 72 2,0 29 166 |Q 10 '20 i 1991 98 5,2 56 84 72 1,8 35 "168 20 JO35 ; W. Brytaoł 1980 72 99 80 75 24 14 43 1 1991 77 4,4 99 74d 3.4" 30'1 129d 13-*. 41 Włochy 1980 134 38 161 78 28 . 1 30 i 1991 110 5,9 39 175 87'1 2.40 . 3111 640 l 0" 29 "i b. ZSRR 980 38 109 97 50 8,8 9 l 3 44 990 33 . 00 92 59 1 0 2 3P l 5P 45 "W 198^- '.tczme z ryżem, "Bez masła, ^Bez śmietany, "1990 r" 'Bez margaryny fŁac,nfc -.' , J «W przeliczenia "arno, hucznie z mlekiem,'Ziarao 4 zbóż, kŁacznie z masłem, °1979, P198.T Podrobam,, Źródło: Rffk Statystyczny GUS, 1994. 120 Kraj Pszenica Ryż Kukurydza Ziemniaki Cukier Mięso wołowe Mięso wieprzowe Soja Australia 14,1 1,0 0,0 0,0 3,7 1,7 0,3 - Chiny 101,0 187,1 95,3 35,0 9,2 1,6 27,6 11,5 Francja 33,0 - 13,2 6,5 4,5 1,7 1,9 0,0 Indie 54,2 109,5 9,4 15,5 14,5 - - 25,0 Indonezja - 45,8 6,7 - 2,8 - - 1,2 Japonia - 13,4 - 3,7 0,9 - - 0,2 Kanada 28,6 - 6,8 2,8 0,0 0,8 1,1 1,3 Niemcy 15,5 - - 10,4 4,4 1,9 3,7 - Polska 7,3 - - 23,3 1,5 0,5 2,0 - Stany Zjednoczone 66,9 7,5 227,0 18,5 6,8 10,6 7,8 52,3 Tajlandia - 20,0 3,5 - 5,1 - - 0,6 Turcja 19,3 - 2,1 4,5 1,9 - - 0,2 Byty ZSRR 89,9 2,2 15,5 64,7 8,4 7,7 5,3 0,8 Świat 556,8 520,5 512,2 252,7 118,0 52,9 73,0 107,7 Źródło: Rocznik Statystyczny GUS 1993. Żywność może być wykorzystana również jako broń lub środek nacisku w stosunkach międzynarodowych. Potencjalnymi ofiarami embarga żywnościo- wego mogą być różne kraje w zależności od sytuacji politycznej, społecznej i gospodarczej świata lub regionu. Próby wprowadzania embarga na żywność jako broni politycznej w stosunku do krajów potrzebujących lub głodujących należy potępiać ze względów humanitarnych. LICZBA OSÓB NIEDOŻYWIONYCH W 1974 r. Liczba ludności Liczba osób niedo- % ludności Obszar ogółem (w mld) żywionych (w min) niedożywionej Kraje rozwinięte 1,07 28 3 Ameryka Łacińska 0,28 36 13 Daleki Wschód 1,02 301 30 Bliski Wschód 0,17 30 18 Afryka 0,28 67 25 Źródło: UN Worid Food Conference, NY 1979. Assessment ofthe Worid Situalion. Zaspokojenie potrzeb żywieniowych zależy jednak głównie od: ilości zie- mi nadającej się do uprawy, wody dostępnej dla rolnictwa i technologii upra- wy ziemi oraz kapitału, ponieważ koszt uprawy ziemi staje się coraz wyż- szy. Tereny nadające się pod uprawę, a szerzej do użytkowania rolnego, są czynnikiem limitującym wzrost produkcji żywności. Tereny o najdogodniej- szych warunkach ekologicznych i ekonomicznych są już w mniejszym lub większym stopniu zagospodarowane rolniczo. Na obszarach, zaliczanych do potencjalnych pod względem uprawy, w większości przypadków przy obec- 121 - ---^-^ ^^J w ai,icue gorące), w Której znaczna część gleb jest uboga, a ponadto przeniesienie techniki uprawy ziemi ze strefy umiarkowanej do strefy gorącej nastręcza trudności lub nie jest celowe. Jednocześnie wycięcie wilgotnych lasów równikowych i użytkowanie tych tere- nów do celów rolniczych jest nieracjonalne z ekologicznego punktu widzenia. Może to spowodować zaburzenia atmosferyczne oraz w bilansie wodnym świata. OBSZARY O STAŁYM DEFICYCIE ŻYWNOŚCI (1984-1986) Kontynent Liczba krajów Europa Ameryka Pn. Ameryka Łacińska Azja Afryka Oceania 4 9 25 5 Źródło: Statistical Yearbook UN, 1993. Poza czynnikami ekologicznymi wpływającymi na ograniczenie strefy upra- wnej ważny, jeśli nie decydujący, jest czynnik ekonomiczny, czyli opłacalność podejmowanych prac. Uprawa terenów marginalnych jest bardzo kosztowna. Znaczne obszary użytkowane rolniczo pochłaniają rokrocznie szybko rozwija- jące się miasta. Pozostaje więc tylko intensyfikacja upraw na terenach już użytkowanych rolniczo. Liczą się nakłady ponoszone na uprawę w przeliczeniu na l ha ziemi. Obserwowany wyraźny wzrost wydajności osiągany na ziemi upraw- nej jest rezultatem zastosowania nowych technologii do produkcji rolnej. Badania biologiczne przyniosły w efekcie bardziej plenne odmiany upraw. Zastosowanie na wielką skalę nawozów sztucznych i nawadnianie pól poprawi- ło produktywność gleb. Pestycydy zmniejszyły znacznie wpływ szkodników. Mechanizacja zastąpiła siłę żywą w wielu pracach. Doprowadziło to w efekcie do zmniejszenia zatrudnienia w rolnictwie, przy wielokrotnym zwiększeniu produkcji. Nowa technologia przyczyniła się do wzrostu produkcji żywności i pewnego uniezależnienia jej od warunków przyrodniczych, ale ściśle powiązała ją ze źródłami energii. Zależność w tym zakresie jest tak duża, że światowy kryzys energetyczny staje się również kryzysem w produkcji żywności. Wzras- tające ceny opału pociągają za sobą wzrost cen energii wykorzystywanej do produkcji nawozów, pestycydów i nawadniania, przetwarzania surowców z pro- dukcji rolnej w żywność, środków transportu itp. Wynika stąd prosta zależność - ceny żywności będą wzrastały wraz ze wzrostem cen energii. Jest to tzw. współzależność technologiczna. W Stanach Zjednoczonych obliczo- no, że współczesny system produkcji wymaga 8-9 kcal energii pochodzącej z surowców kopalnych do wyprodukowania l kcal żywności podanej na stół. Produkcja żywności oparta na nowoczesnych technologiach ma też strony ujem- ne - duże zużycie środków chemicznych nieprzyswajalnych przez środowisko 122 mentow płodów rolnycn. rowroi ao prouuKCji zurowcj żywności siajc sn? nie tylko wziętym modnym hasłem ekologicznym, ale nakazem zdrowego rozsąd- ku. Produkcja zdrowej żywności nie musi oznaczać zmniejszenia zużycia energii, a więc musimy być przygotowani na jej wysokie ceny. 5.4. ŚWIATOWA POLITYKA ENERGETYCZNA Pierwszym źródłem energii wykorzystanym w rozwoju ludzkości była energia słoneczna. Pod jej wpływem zachodzi ważny proces życiowy - fotosynteza. Zaletą energii słonecznej jest jej praktycznie nieograniczona odnawialność. Dlate- go gromadzenie i wykorzystanie energii słonecznej w wielu dziedzinach, np. jako źródła ciepła do ogrzewania, jest przedmiotem nieustających prac badawczych i projektowych. Większość osiągnięć rewolucji przemysłowej powstała jednak dzięki opano- waniu technologii wykorzystania paliw kopalnych jako źródła energii i sub- stytutu siły ludzkiej. Światowe zasoby paliw kopalnych są niestety ograniczone, dlatego stale poszukuje się innych źródeł energii. Rozwój społeczeństw postindus- trialnych będzie zależał od wyboru alternatywnych źródeł energii. Częściowym rozwiązaniem światowego problemu energetycznego może być bardziej efektywne wykorzystanie energii słonecznej. Dodatkowym, lecz dotych- czas słabo używanym, źródłem energii jest grawitacja, m.in. wykorzystanie przypływu fal morskich oraz energii wiatru. Ważną rolę w wielu rozwiniętych krajach odgrywa energia jądrowa. Industrializacja jest synonimem skomplikowanych procesów produkcji i dys- trybucji, które wymagają stałego dopływu energii. W krajach uprzemysłowionych nawet rolnictwo pochłania olbrzymie ilości paliw do wytworzenia nawozów, środków ochrony roślin i wyposażenia technicznego. Zużycie energii wzrasta bardzo szybko. Nowo odkrywane zasoby zwiększają wprawdzie możliwości produkcyjne, ale wykładniczy wzrost zużycia energii sprawia, że surowców może zabraknąć. Kryzys energetyczny lat siedem- dziesiątych pokazał, jakie trudności może napotkać ludzkość, gdy kopalne złoża surowców energetycznych zostaną wyeksploatowane. Energia stała się głównym czynnikiem uwzględnianym w założeniach współczesnej ekopolityki. Kopalne surowce paliwowe są kluczowe w większości działań gospodarczych, są też ważnym towarem w handlu międzynarodowym - na paliwa przypada około połowy importu i eksportu surowców. Wiele organizacji międzynarodowych, a w tym OPEC (Organization of Petroleum Exporting Countries), próbuje kształtować wielkość dostaw paliw na rynku światowym. Liderzy wielu krajów eksportujących ropę naftową próbowali wykorzystać ten surowiec jako broń lub środek nacisku politycznego w stosunkach międzynarodowych. Z paliw kopal- nych z ropy naftowej uzyskiwano około 1/3 światowej produkcji energii, z gazu ziemnego - 1/6, z węgla - 1/4. ( 123 Region Węgiel kamienny Ropa naftowa Gaz ziemny Energia wodna Kraje kapitalistyczne (rozwinięte) w tym: 48 9 15 17 Ameryka Pn. 27 5 8 11 Europa Zach. 9 4 6 6 Kraje socjalistyczne 48 12 45 16 w tym: ZSRR 24 9 43 - Chiny 17 3 1 Srodk. Europa 8 0,0 1 - Polska 4 - - - Kraje rozwijające się 3 79 40 67 w tym: OPEC - 68 32 - Zatoka Perska 57 25 Świat ogółem 579 x 109 t 700 x109 98xl012m3 2857 x103 baryłek MW Źródło: Statistical Yearbook, 1990. Pierwszym paliwem kopalnym wykorzystywanym w znacznych ilościach był węgiel kamienny. Znaczenie węgla jako paliwa jednak maleje ze względu na małą wydajność energetyczną w porównaniu z innymi źródłami paliw oraz degradację środowiska związaną z górnictwem i spalaniem węgla. W okresach występowania trudności z zaopatrzeniem w paliwa płynne rola węgla w przemyś-"' le i bilansie energetycznym przejściowo wzrasta. Struktura pozyskiwanej energii Jest następująca: 64% pochodzi z paliw kopalnych, a 21% to energia wodna. Energia jądrowa stanowi 15% całości energii. Światowy potenc- jał energii uzyskiwanej z pływów morskich wynosi około 13000 MW. Światowy potencjał energii geotermicznej jest trudny do ustalenia. Cał- kowita światowa moc elektrowni geotermicznych jest oceniana na około 750 MW. Energia pływów i energia geotermiczna mają znaczenie lokalne, lecz mogą przyczynić się do rozwiązania miejscowych problemów energetycznych. Stale poszukuje się nowych rozwiązań technologicznych w energetyce. Jest to niezbędne do dalszego rozwoju ekonomicznego krajów uprzemysłowionych. Mogą one zapobiec kłopotliwemu importowi kopalnych surowców energetycz- nych. Nowe technologie są głównie związane z energią jądrową. One również mogą wpłynąć korzystnie na bilanse handlowe krajów uprzemysłowionych przez wzrost zapotrzebowania na nowe reaktory jądrowe, wzbogacony uran jako paliwo do elektrowni jądrowych i części zamienne. Pod tym względem wykorzys- tanie energetyki jądrowej zapewnia ekopolityczne możliwości wyzwolenia się krajów uprzemysłowionych z zależności od słabo rozwiniętych gospodarczo eksporterów ropy naftowej i gazu ziemnego i utrzymania światowej pozycji mocarstwowej. 124 uran jest mieszaniną dwóch izotopów 99,3% uranu 238 i około 0,7% uranu 235, który przed wykorzystaniem w elektrowni wzbogaca się koncentratem uranu 235 od 2 do 4% w przypadku reaktorów typu LWR lub do 90% w przypadku reaktorów typu HTGR. W użyciu jest kilka typów reaktorów: LWR (Light Water Reactor), HTGR (High-Temperature Gascooled Reactor), LMFBR (Li- quid Metal Fast Breeder Reactor). Dwa pierwsze typy pracują na wzbogacanym uranie lub torze; w trzecim używa się plutonu jako paliwa. Koszt budowy elektrowni jądrowej jest bardzo wysoki. W latach 1976-1995 elektrownie jądrowe pracowały w 50 krajach. Łącznie było 480 reaktorów, w tym 136 w Stanach Zjednoczonych. W 1986 r. światowe zasoby uranu wynosiły 1455,8 tyś. t, a wydobycie 41,29 tyś. t. ZASOBY I WYDOBYCIE URANU W 1986 r. (w t) Państwo Zasoby Wydobycie Świat l 455 8001 41 290' Australia 314000 4453 Brazylia 163300 290 Francja 56200 2859 Indie 32000 - Kanada 176000 8080 Namibia 119000 3776 Niger 160000 4259 RPA 191 000 5815 Stany Zjednoczone 131300 10331 ZSRR 200 0002 27002 ' Wg Statistical Yearbook UN; 2 Wg Przeglądu Geologicznego, 1992, nr 10. Do 1975 r. Stany Zjednoczone i ZSRR miały pozycję monopolistów w produ- kcji wzbogaconego uranu. Produkcja amerykańska pokrywała zapotrzebowanie na paliwo prawie wszystkich reaktorów jądrowych świata kapitalistycznego. Decydowało to również o wytworzeniu się bariery proliferacji broni atomowej. Część krajów, chcąc uniezależnić się od źródeł amerykańskich, podjęło w latach osiemdziesiątych próbę budowy własnych wzbogacalni paliwa do reaktorów, powołując w tym celu konsorcjum "Eurodif". Kraje środkowej i wschodniej Europy były uzależnione od źródeł rosyjskich. W latach dziewięćdziesiątych w Europie, pomimo zmian politycznych, sytuacja w zakresie zaopatrzenia w pali- wo reaktorów pozostała taka sama; jest to przykład m.in. uzależnienia techno- logicznego. We współczesnym świecie występują ścisłe związki między rozwojem ekono- micznym a wzrostem zużycia energii. Definicje postępu w paradygmacie indust- rialnym podkreślają znaczenie zużywania dużej ilości podstawowych paliw kopa- lnych w procesach produkcyjnych. W krajach uprzemysłowionych postęp utoż- samia się z odpowiednią liczbą: samochodów osobowych, domów z pełną 1 125 produkcji, dystrybucji, transportu i składowania odpadów. System ten wymaga znacznych ilości energii. Autostrady muszą być utrzymywane w dobrym stanie, pola uprawiane i nawożone, płody rolne dostarczone na rynek. Musi funk- cjonować transport kolejowy i lotniczy, energia potrzebna jest w domach i fab- rykach. W społeczeństwie zurbanizowanym nawet krótka przerwa w dopływie elektryczności może spowodować chaos. W tabeli poniżej przedstawiono zależ- ności między poziomem rozwoju ekonomicznego a zużyciem energii w niektórych krajach. Większość krajów Europy Zachodniej i Japonia nie mają dostatecznej ilości własnych surowców energetycznych. Ponad połowa państw przemysłowych produkuje obecnie mniej niż 50% energii zużywanej z własnych surowców. DOCHÓD NARODOWY A ZUŻYCIE ENERGII W 1986 r. Kraj PKB na osobę w dół. Zużycie energii na osobę w kg* Australia 11 194 7160 Brazylia 1840 670 Etiopia 120 30 Indie 290 200 Japonia 12840 3500 Kanada 14240 9700 Polska 2080 4500 RFN 12040 5500 Szwecja 13150 6500 St. Zjednoczone 17560 9500 ZSRR 3250 5700 Źródło: Statistical Yearbook UN, 1990.* Liczba kg/l mieszk. w przeliczeniu na węgiel kamienny. Kryzys energetyczny w latach 1973-1974 wywołał poważne zakłócenia w sto- sunkach międzynarodowych. Częste były wzajemne oskarżenia o wykorzystywa- nie koniunktury i podbijanie cen ropy naftowej przez państwa (np. przez Stany Zjednoczone i ZSRR), które albo miały bogate rezerwy, albo dobre stosunki z bogatymi w ropę naftową krajami arabskimi. Bezpośrednio po wielkim wzroś- cie cen ropy naftowej spowodowanym kryzysem energetycznym i w związku z tym szybką akumulacją bogactw w krajach eksportujących ropę, członkowie OPEC i pozostałe kraje Trzeciego Świata były bardzo solidarne. Kraje Trzeciego Świata oczekiwały bowiem, że nastąpi podział nagromadzonych bogactw wśród krajów ubogich i będzie to początek tworzenia nowego światowego porządku ekonomicznego. OPEC miał stać się kartelem transferującym pieniądze od krajów bogatych do zacofanych. Oczekiwania te spełzły na niczym. Większość eksporterów ropy naftowej nie poczuwała się do obowiązku dzielenia się zys- kiem. Co więcej, kraje słabo rozwinięte gospodarczo musiały płacić równie wysokie ceny za importowaną ropę naftową, jak i kraje wysoko uprzemys- łowione. OL/^ w v/v-lv/ w U.ŁŁ^/ m Ł^^iJ^t-k^ ^v^^ ^ v ,- _, ---.--- -17 -" ti ^. gospodarcza. Zmniejszenie tempa rozwoju krajów uprzemysłowionych wskutek wysokich cen ropy naftowej pociągnęło mniejszy import surowców mineralnych i rolnych, pogarszając sytuację krajów je eksportujących. Zwiększanie cen ropy naftowej spowodowało także wzrost cen towarów przemysłowych, wyproduko- wanych w krajach nie należących do OPEC. Ceny ropy naftowej w latach następnych ustabilizowały się, ale ceny towarów przemysłowych pozostały wyso- kie, co nie było korzystne ani dla krajów OPEC, ani dla pozostałych krajów słabo rozwiniętych. Wzrost cen ropy naftowej przyczynił się do zubożenia większości krajów Trzeciego Świata. Około 1/5 państw istniejących stało się tzw. Czwartym Światem. W latach dziewięćdziesiątych ceny ropy naftowej na rynku światowym obniżyły się. KRAJE WEDŁUG WARTOŚCI PRODUKTU KRAJOWEGO Obszar Produkt krajowy brutto (w dol./l mieszk.) pon. 200 200-999 1000-1999 2000-4999 5000-9999 pow. 10000 Europa - - - 10 3 14 Ameryka Pn. - - - - 2 Ameryka Łacińska - 9 14 11 7 2 Azja 6 15 3 4 9 3 Afryka 8 31 8 4 2 Oceania 6 2 1 3 Źródło: Nationat Accounts Statistical UN, 1990. Występowanie kryzysów energetycznych nie jest zjawiskiem nowym, charak- terystycznym dla epoki przemysłowej. Ekolodzy i ekonomiści zastanawiają się obecnie na jak długo wystarczy na Ziemi węgla, gazu ziemnego i ropy naftowej, jakie będą podstawowe źródła energetyki w XXI w. i czy ewentualnie nowy, silniejszy kryzys gospodarczy nie zakłóci rozwoju naszej cywilizacji. Podobne kryzysy przeżywała ludzkość już wielokrotnie w przeszłości, a pierwsze kryzysy ekonomiczne występowały w czasach starożytnych. Wysunięto nawet hipotezę, że były spowodowane kryzysami energetycznymi, czyli brakiem paliw dla ówczes- nych technologii. 5.4.1. PRZYSZŁOŚĆ POLITYKI ENERGETYCZNEJ Długofalową politykę energetyczną w przyszłości będą kształtowały takie czynniki, jak: - uświadomienie społeczeństwu, że ustawiczny wzrost eksploatacji złóż paliw kopalnych prowadzi do ich wyczerpywania i w konsekwencji do wzrostu cen energii; - zmiany w sytuacji politycznej i ekonomicznej krajów eksploatujących ropę naftową mogą wpłynąć na stosunki z krajami importującymi ropę naftową; 1 127 ^ ~ » - ^^ - A J i. --^---- __--"-_-_--__,," '-'Ł^^, wyis^l.^J'^*-"-"*"^-" energii jądrowej. Wprowadzenie nowych technologii jest na razie bardzo drogie. 5.5. GLOBALNE PROBLEMY Z WODĄ Spośród zasobów wodnych kuli ziemskiej 97% przypada na wodę słoną mórz i oceanów. Pozostałe 3% stanowi woda słodka, lecz jej 3/4 występuje w postaci lodowców i pokrywy lodowej. Większość pozostałej 1/4 tworzą wody gruntowe. Woda słodka na powierzchni Ziemi (jeziora i rzeki) skupia tylko 0,33% całej wody słodkiej, atmosfera - 0,035% (I.G. Simmons, 1979). Schemat ilościowy obiegu wody na kuli ziemskiej przedstawia rysunek poniżej. Woda jest jednym z najbardziej uniwersalnych surowców, niezbędnych w pro- cesie metabolicznym organizmów żywych, w tym człowieka. Dzienne z a p o - CYKL HYDROLOGICZNY 100% - średni roczny światowy opad (857 mm) 128 IIUS^ pu^lliaillOJą >^Z.J1111^1 uyww^ - Higieno, uauulam i pi^y^w-uwum^ puaiiivww zależnie od stylu i poziomu życia. Ilość ta waha się od 90 l dziennie w krajach o niskim standardzie życiowym do 160 l dziennego zużycia w krajach europej- skich i 635 l w Stanach Zjednoczonych. Ogromne ilości wody pochłaniają procesy przemysłowe. Przeciętnie fabryka zużywa około 45-70 l wody dziennie na każdego zatrudnionego robotnika, niezależnie od zużycia w procesach techno- logicznych. Woda jest także wykorzystywana w hydroenergetyce, np. w Peru z hydroelektrowni pochodzi 68% elektryczności, w Norwegii 99,8%. Wody potrzebują również rośliny. Jest ona niezbędna w procesach metabolicznych, konieczne jest także uzupełnianie wyparowanej wody. Określone potrzeby ma również świat zwierzęcy. Do uzyskania l kg suchej pszenicy potrzeba 450 l wody; a l l mleka - 3,7 l wody. Zapotrzebowanie na wodę stale rośnie, szczególnie w krajach uprzemysłowio- nych. Właśnie tam w wyniku znacznego zużycia wody następują największe zakłócenia cyklu hydrologicznego. Duże potrzeby wodne mają również kraje rozwijające się, lecz często nie mają one odpowiednich urządzeń do pobierania wody lub wręcz brakuje im wystarczających zasobów wodnych. Największe ilości wody słodkiej na powierzchni Ziemi znaj- dują się w jeziorach i rzekach afrykańskich - 30%, następnie w Wielkich Jeziorach w Ameryce Północnej - 25% oraz jeziorze Bajkał - 18%. Objętość wody w korytach rzek na świecie ocenia się na 1200 km3, co w porównaniu ze 125000 km3 wody słodkiej w jeziorach i całkowitą objętością wody na powierz- chni lądów, wynoszącą 124000000 km3, jest ilością niewielką, lecz istotną ekologicznie. Rzeki są źródłem wody dla ludności, szlakiem komunikacyjnym oraz służą do nawadniania pól o powierzchni około 200000 km2. Do nawad- niania używa się obecnie także wód głębinowych oraz odsalanej wody morskiej. Gromadzenie wód płynących następuje w sztucznych zbiornikach powstałych przez budowę zapór. Największymi zaporami są Kariba w Zambii o zbiorniku zawierającym 160-109 m3 wody. Asuańska w Egipcie (156-109 m3) i Akosombo w Ghanie (147 - 109 m3). Spiętrzanie wód daje gospodarce olbrzymie korzyści, ale ma także negatywne skutki dla życia biologicznego i społecznego. Nieprzewidzia- ne skutki zbudowania Tamy Asuańskiej na Nilu doprowadziły do zamieszek politycznych w Egipcie. Tama pozbawiła egipskich fellachów naturalnego użyź- niania pól mułem nanoszonym przez wylewy Nilu. Spadły połowy ryb w rzece. Delta Nilu obecnie cofa się, gdyż nie niesie dostatecznej ilości materiału do jej tworzenia. Brak wylewów Nilu zakłócił związane z nimi obrzędy kulturowe. Ważnym źródłem wody są wody głębinowe. Stanowią one 0,5% cał- kowitej ilości wody na Ziemi. Z podziemnych zbiorników można uzyskać około 7-l O6 km3 wody. Perspektywa wyczerpania się zasobów wody słodkiej skłania człowieka do doskonalenia technologii pozyskiwania wody słodkiej z wody słonej mórz i ocea- nów. Woda morska zawiera w l l około 35 g soli, co czyni ją bezużyteczną dla konsumpcji. Odsalanie wody morskiej na większą skalę jest jednak bardzo 1 129 ^ S1'? S'Og'ON^-3;8'S ;sg g-^-S 3ż| ??3^g-<0tt^a-^jh3 i:-?; l^lp ^łlp ^ll llji^j m- ^oE;^2g 5'jg 3"żi-:j-< e ^-s^^g-^s r,iS'^j J ż's 5 ^j-^ g s:^iiJilllillltl-^h^^fh^^lłf^frtl-ir:!^8! ^ j^l^j^jisr^s^ssiii^ll.i^^jtiitlitiriijsNfi^l-IW s ^^^i-1^2^2^ 5-9-^3 "i^i.° i-1 i S ^ 3 , e.s j- s g e i s y a | s;" | j g- g a s g ^ ^ 5 z 3 s a f f ; s^^E^h^l ^l" Pt^l lis l s^i &i^r-illl ^?jg'? ,3 jł I g 1 r m'3 h^° ?i <% -'g ? ^°^ 2 li^N S ^i?l- ^ 3. ^ a g <= ff ?;- 2. L 5' 0. pT g ^3 ^ g. ^ % ^. ^ s ^ ^ s- °3 ^ s ^ ^ ^ 7 a ^ s j o ^"'" ^ 1-^ y ^ ^^^ ^N ^f^f 3 2-ż-ż N -^ S ^ 5|^ ^|n^j'^ ^J^^ ^ H S. S N. ^ ---- ?= S a ^ "3 ^ «'p a ° '?? °° ^3 "' s' S ż ^ ^' ^ ^ ó 3- ^ -5. 3. g 3 L < g.^ l l. gJ.-iS- a r ^ oo^ 1^ g^^st^ g-sl^^^ ^^ 3 S.l|^ g^^S^.^^^-s:g g-ig ^g ^1 żg-^ls-? ż-il ż ż s^ s .^s-^s-1^ ^-js a-^o ^^^:o-^. ^^^g-^l^ "''^^^^^^^".^ssyss^.-.^Sgs.Ss.^2-^ ^|- ^^r^2- ^|^ |i|-:.|^^^S Sl^^t^i,^!^^1^1 i-.l^l-iri ^lt?l.igg-i.||otloi^żl^^|tp.lsi^^Sit 8 ^ ^ l ^^ N l ^ r:^ |I l? l l- ż l n 1 ^ ^ l ; l tl^ l ? : 1 oS ^ ^g- R -og^prj-gS ^"^l^ -TS-I -g ^ ż " ^ S 5.^-^- 2 3 ^ ^ ^ " ^ ?- y ż 5- S g:|- cKt ll.ll^l lis n.itił 2^ ?o-o"S.??-^^ ?'ż ^^oo^-0-^-!-^ 3 S^53Nżci.R,oq^^^<^o,g?O^^S5-&.0sil^-g^g^^.r^^o^-s^^gAg ^^^i^^iiiiir^rtil|l|iłit|llllij||I| lS.-5 R.aPiOG-yFa^^Sog^No^- ^l^^i^ii-i^ie ^^^ l zga-|t-g,gĄ,.j:siSa -|& ET 5 l ż^-orty^g^^y^^^Ę-a'^ ^330 - S- ^sg.g-ii^oi.ii^r i^?^ s ?j^li^^lili3^ ^"g^ i iS083.! g-g^lil L'.3 ~ ^s° ^iłrll !: -PPilf tli-; 1141- l^tpll3- ^l1 ?1|1ż1 -:ilB.i^ż^ 11^ ł">-^M.^T ^-^-i-i^No.awS. ft^a^ ^1.1-11 SilH^si- ^ll |.0^. li^it^l is^ i ^1^1 i-lls-ii^i^ ż"1- ż, l-1'ig; 3'lhl^^ti ż|ż1 i5 ^Eżi^ żj;?'&g-°s-.r ż-gr- ż ^^^^^^^^^^^^^-...--^ ^r1 S&&K ^^ PALESTYNA 1'®^---!!^™^^ ""-----..^ ®' '^^'"^^BllQ) '^.^»..."......... ^. '\ ^^"Ał':g- ^^liii^--^---^--ł^---^ ro^ ' ^Y. ^E® ./ o--3. > f W ż- >.TRANSJORDANIA | / ^ S^ '-'\s / ^ -^ ^^ \'^'bS"' ^ :":':'::' ^ :' -T-:' -" ----":--": ::Y;:::;;:-;;;;;;:-;;.::;;; ^.-^ S™ -'^< ~~* ::::: ^- -I- : .::.:::-::';W;;::;,^ 1^ ^0 " :- < ....^ Ql . ...:1:.:::::::: ;::;:::;;-Jn .^' -n N -ł*\.-"i"»;;:';" S. - '--s: '.s-5:.^-"" $1 aW-»-a...ffl-, ^ 0 s"r \\^ ł-® ^ / - a^Al >/ ż l® -s /-' ^ ^ _ --* ł^Ł/Lł-ŁJŁtl CH/U , - _".^^w cii iczyjskich. Wił basenach, zajmujących DiisKo 1/3 powierzchni kontynentu, wywiercono ponad 8500 studzien. Rzeki australijskie, bardzo krótkie, występują prawie wyłącznie w pasie wybrzeży. W Australii istnieje tylko jeden znaczący system rzeczny Murray-Dariing o do- rzeczu 910000 km2. Średni roczny odpływ z tego obszaru wynosi 60 km3, a więc prawie tyle samo, co z czterokrotnie mniejszego dorzecza Renu. Największe zbiorniki zbudowane do celów energetycznych, nawadniających oraz zaopat- rzenia w wodę ludności mają łączną pojemność 62 km3 wody, czyli prawie tyle, ile odpływ wszystkich rzek w Polsce. Australijskie jeziora są słone. Wśród wielu sztucznych systemów nawadniających największe znajdują się w dorzeczu Mur- ray. Łączna powierzchnia terenów nawadnianych nie przekracza 1,5 min ha. Korzystanie z wody w Australii regulują bardzo rygorystyczne przepisy prawne z 1915 i 1967 r., nie udało się jednak uniknąć wewnętrznych konfliktów na tym tle. Do najpoważniejszych należy konflikt dotyczący korzystania z wód rzeki Murray między granicznymi stanami: Nowa Południowa Walia, Wiktoria i Australia Południowa. Chodzi o to, ile zapór na rzece i ile wody mogą pobierać poszczególne stany. Ostatniego konfliktu, związanego z budową zapory "Chowil- la" w latach siedemdziesiątych, nie był w stanie rozstrzygnąć nawet rząd federal- ny Australii. Szukano pomocy u ekspertów w Londynie, a potem w organizac- jach międzynarodowych. Spór nadal trwa. W Polsce zasoby wody są skromne, a postępujący rozwój demograficz- ny, urbanizacyjny i przemysłowy wywołuje stały wzrost zapotrzebowania na wodę. Rosnące zapotrzebowanie może być pokryte nawet przy skromnych zasobach, ale wymaga to oszczędnego gospodarowania wodą. Badania hydrologiczne wykazały, że w Polsce występuje nie tyle absolutny deficyt wody, ile deficyt wody czystej. Do najważniejszych czynników konfliktogennych w Polsce należą: 1) czynniki naturalne - wynikające z ograniczoności zasobów i coraz gorszej jakości źródeł zasilania, 2) czynniki demograficzne - związane ze zwiększającą się liczbą ludności, 3) czynniki techniczne - spowodowane rozwojem infrastruktury technicznej, 4) czynniki ekonomiczne - związane z dążeniem do obniżania kosztów eksploatacji zasobów wodnych (pozyskiwania, uzdatniania, dystrybucji i oczysz- czania wody). Ponad 90% ludności w Polsce, zwłaszcza mieszkańców małych miast i wsi, czerpie wodę z 16000 studzien wierconych i ogromnej liczby gospodarskich studzien kopanych. Naturalne eksploatacyjne zasoby wód podziemnych, które mogą być wykorzystane przez ludność bez ograniczeń czasowych i istotnych zmian ekologicznych, szacuje się na 13,7 mld m3/Tok, co w przeliczeniu na l mieszkańca daje około l m-ydobę. Zasoby wód powierzchniowych w Polsce wynoszą około 56 mld m-^/rok, co w odniesieniu do l mieszkańca wynosi około 4,0 m3/dobę. Zasobność wód powierzchniowych w stosunku do l mieszkańca stawia Polskę na przedostatnim miejscu wśród krajów Europy. 132 l i i odcinki głównych rzek zagrożone niedoborem wody ograniczającym zaopatrzenie w wodę ludności Zasoby wód powierzchniowych i podziemnych w Polsce Nierównomierny rozkład zasobów wód podziemnych na obszarze Polski i intensywna ich eksploatacja doprowadziły do braku rezerw wody w obrębie wielu aglomeracji miejskich. Nadmierna eksploatacja wód rzecznych i ich zły stan jakościowy ograniczają zaopatrzenie w wodę ludności. Dyskomfort zaopat- rzenia w wodę na wsi odczuwa ponad 10000 miejscowości. Z tego deficyt okresowy i stały odczuwa 25% miejscowości, a 60% gospodarstw zaopatruje się w wodę donoszoną spoza zagrody. Istnieje przekonanie, że zasoby wodne są dobrem ogólnym, a więc, tak jak powietrze, powinny być za darmo. W efekcie istnieje wielkie marnotrawstwo wody. Jeśli płacimy za wodę, w rzeczywistości jej cena jest odnoszona do kosztów jej pozyskania, magazynowania, doprowadzenia rurociągiem do odbiorcy i od- prowadzania ścieków. Im większa jest odległość źródeł wody od użytkownika, tym większe są koszty budowy systemu zaopatrującego, a także eksploatacji. 133 --~^/^ł »-/^^V a^^^CllUd ---.., ^^walcyąyycn na ponowne wykorzystanie wody. Pełne uzdatnianie Wy pochodzącej ze ścieków jest przeciętnie pięciokrotnie tańsze od dostar- ^ania świeżej wody. Teoretycznie można prowadzić recyrkulację płynów w obie- &i zamkniętym. Może to dotyczyć wody używanej w procesach technologicznych llb do celów higieny, w mniejszym stopniu do bezpośredniego spożycia, choćby ^ względu na jej smak. Próby gospodarowania wodą niejednokrotnie napotykają sprzeciw społecz- ny, jeśli w jakimś stopniu są niezgodne z interesem społecznym. Najczęstszą ^ikcją społeczną jest sprzeciw przeciwko budowie sztucznych zbiorników ^dnych, które zabierają znaczne połacie ziemi użytkowej. Zniszczeniu ulegają talcże siedliska ludzkie, zabytki kultury i unikatowe obszary środowiska natura- l^go. Budowa Zbiornika Cymiańskiego w Rosji wymagała likwidacji 159 "Usteczek i wsi; budowa Zapory Asuańskiej w Egipcie groziła zatopieniem ubytku kultury światowej - świątyni Abu Simbel, którą tylko dzięki akcji "^dzynarodowej udało się przenieść poza zasięg zbiornika, budowa zapory Zwodowała także zatopienie Glen Canyon w Arizonie itp. W Polsce od- bywały się akcje protestacyjne (bezskuteczne) przeciw budowie zapory w Czor- ^Ynie, a na Węgrzech - zapory na Dunaju, Nagymarosz-Gabczikowo. Nie tfScąc z pola widzenia obaw i zastrzeżeń społecznych, musimy zdać sobie ^Hwę, że stoimy przed problemem ograniczonych zasobów wody, a zarazem urastającym jej zużyciem, ponieważ poprawia się standard życia. Nadzieją na r^Yiązanie nagromadzonych sprzeczności jest oszczędzanie wody i unowocześ- nię technologii jej odzyskiwania. 5.6. EKOPOLITYKA - TECHNOLOGIA - ROZWÓJ 5-6-! PROBLEMY EKOLOGICZNE rozwój technologiczny i wzrost uprzemysłowienia stwarza wiele problemów natury ekologicznej, ekonomicznej i społecznej. Na wielką skalę zapoczątkował to kryzys energetyczny lat siedemdziesiątych. W stosunkach międzynarodowych udz^a.l w światowym pozyskaniu energii może'służyć jako wskaź- nik sjły wg wzajemnych relacjach. Wielu autorów (D. Pirages, C.W. Deutsch i m.) uważa, że siłę państwa można zdefiniować jako zdolność do szybkiego pozyskiwania energii. Państwa, które są zaliczane do rozwiniętych technologicz- nie 1^5 wysoko uprzemysłowionych, kontrolują większość produkcji energii w ską]i światowej i mają przewagę nad państwami technologicznie mniej roz- winiętymi. Wiele państw, chcąc uniezależnić się od dyktatu eksporterów ropy naito\vej, zaczęło szukać paliw zastępczych. Pośpieszna rozbudowa energetyki atomowej, budowa niedopracowanych technologicznie elektrowni atomowych, MW i niedopatrzenia obsługi mogą spowodować katastrofy ekologiczne na 134 gromadzone w wyroDisKacn pogorniczycn IUD morzacn. Dawniej zewnętrzna ekspansja krajów Europy Zachodniej, miała m.in. na celu zdobycie kolonii, które mogły stanowić zabezpieczenie surowcowe dla me- tropolii. Obecnie większość rozwiniętych technologicznie krajów czerpie korzyści z tego, że ich wysokie technologie pozwalają na korzystną wymianę handlową z krajami słabo rozwiniętymi, sprzedając im produkty przemysłowe drożej i kupując surowce taniej. Niezadowolenie z takiej wymiany krajów słabo roz- winiętych wskazuje, że ta era rozwoju stosunków międzynarodowych dobiega końca. Żądania wprowadzenia nowego międzynarodowego ładu ekonomicznego stają się powszechne. Wzrost spożycia żywności wywiera presję na zwiększenie jej produkcji, bądź przez intensyfikację, bądź zagospodarowanie nowych terenów lub zwiększenie połowów w morzach. Intensywna uprawa ziemi prowadzi nie tylko do zmiany struktury gleby, ale w konsekwencji do jej wyjałowienia i spadku wydajności. Tereny nawadniane są bezużyteczne po kilku latach ich uprawiania, ponieważ gleby stają się zasolone wskutek gromadzenia się substancji mineralnych zawar- tych w wodzie użytej do nawadniania. Zastosowanie nawozów azotowych w celu zwiększenia produkcji rolnej przekracza 40 min t rocznie, co stanowi około 1/3 ilości azotu występującego w atmosferze ziemskiej. Do 2000 r. zużycie nawozów azotowych zwiększy się czterokrotnie, a zatem ilość azotu w atmosferze wzrośnie dwukrotnie. Doprowadzi to do niszczenia warstwy ozonowej Ziemi, chroniącej przed promieniowaniem nadfioletowym Słońca, co spowoduje wzrost zachoro- wań m.in. na nowotwory skóry. 5.6.2. PROBLEMY SPOŁECZNE Kraje wysoko uprzemysłowione, importujące surowce, nie chcą eksporto- wać nowoczesnych technologii, lecz wysoko przetworzone produkty. Kraje słabo rozwinięte, dysponujące dużymi zasobami surowców mineralnych, wo- lałyby kupić know-how nowych technologii, aby móc rozwijać własny prze- mysł. Powszechne jest przekonanie, że kraje uprzemysłowione powinny wspierać rozwój innych krajów w celu zmniejszenia dystansu między krajami bogatymi i biednymi, że dzięki międzynarodowym korporacjom nastąpi ożywienie gos- podarcze krajów Trzeciego Świata, że na skutek korzystnej wymiany handlowej między Trzecim Światem a krajami wysoko uprzemysłowionymi nastąpi zmniej- szenie różnic w warunkach życia i wzrost dochodu narodowego w krajach biednych. Praktyka pokazała, że żadnego z tych celów dotychczas nie osiągnięto. Obecny międzynarodowy podział pracy i system handlu światowego kraje Trze- ciego Świata określiły jako sprzyjający mocniejszemu. Arogancja bogatych w sto- sunku do biednych jest zarzewiem buntu i stoi w sprzeczności z deklaracjami praw człowieka. * 135 ..,-" .^nnulugn zmienia zasady industrializacji. Uprzemysłowie- nie i modernizacja nie oznaczają dziś rozwijania przemysłu ciężkiego, który był podstawowym procesem przekształcającym społeczeństwa agrarne w industrial- ne. Obecnie tylko zaawansowane technologie, m.in. przemysł precyzyjny, elektro- niczny, stwarzają szansę na znaczący postęp i rozwój. Z tej szansy korzystają dziś kraje Azji Południowo-Wschodniej. Stare koncepcje rozwoju przeżyły się, a nowe kształtują już inne układy ekonomiczne, społeczne i polityczne. Od kilkunastu lat w wielu krajach przemys- łowych stare okręgi przemysłowe, podobnie jak i cała koncepcja rozwoju ekono- micznego przechodzą głęboki kryzys. Wymagają one restrukturyzacji. Tereny uprzemysłowione zmieniają wygląd, a równocześnie powstają ośrodki przemys- łowe na obszarach dotychczas słabo lub zupełnie nieuprzemysłowionych, lecz dysponujących odpowiednią przestrzenią, na której można zbudować nową infrastrukturę, bez obciążeń przeszłością technologiczną. Zmienia się sposób produkcji, wielkość przedsiębiorstw, źródła zaopatrzenia w surowce i półfab- rykaty, rynek zbytu i rynek siły roboczej, a w konsekwencji sposoby lokalizacji działalności produkcyjnej. Dynamika nowych przestrzeni według G. Benki (1993) jest oparta na trzech zasadniczych elementach: 1) przemyśle o wysoko zaawansowanej technologii, tworzącej nowe gałęzie i nowe produkty; 2) usługach na rzecz producentów, których liczba rośnie; 3) na działalności rzemiosła, jak również na małych i średnich przedsiębiorst- wach. Lokalizację ośrodków nowych technologii w jakimś kraju można analizować stosując: a) makrospojrzenie, polegające na ustaleniu pozycji analizowanego kraju na mapie przedstawiającej rozmieszczenie zaawansowanych (nowych) technologii w świecie; b) mikrospojrzenie, polegające na analizie rozmieszczenia przemysłów zaawansowanych technologii na mapie kraju. We- dług B. Jałowieckiego (Wstęp do polskiego wydania książki G. Benki, 1993) należy odpowiedzieć na pytanie, czy w międzynarodowym podziale pracy dany kraj może odegrać istotną rolę w wytwarzaniu produktów zaawansowanej technologii oraz, czy lokalizacja centrów technologicznych jest właściwa z pun- ktu widzenia prawidłowego funkcjonowania przemysłów zaawansowanej tech- nologii. Rozwój gospodarczy świata nie przebiega harmonijnie, zarówno w skali makro (różnice między państwami), jak i mikro (różnice między regionami wewnątrz kraju). Zjawisko to według B. Jałowieckiego będzie się nasilać, m.in. wraz z perspektywą otwarcia się Europy w kierunku krajów środkowej i wschod- niej Europy. Specjaliści od nowych technologii zastanawiają się, jak przez dyfuzję zaawansowanych technologii zapewnić rozwój krajów nowo wstępujących do Unii Europejskiej (np. Polski, Węgier lub Turcji) bez osłabienia dynamiki integracji technologicznej i ekonomicznej krajów będących nc; wpływu polityki naukowej i technologicznej na spójność państw unii nuropej- skiej. Można brać pod uwagę dwa przypadki: 1) koncentrację zaawansowanej technologii na obszarach specjalnie wybra- nych, co spowoduje bipolaryzację; 2) dyfuzję technologii i współpracę obejmujące zainteresowane państwa, co umożliwi wszystkim równomierny wzrost gospodarczy oraz pozwoli uniknąć polaryzacji, której likwidacja jest zawsze kłopotliwa i kosztowna. CZAS OD WYNALAZKU DO PRODUKCJI Wynalazek Okres wdrożenia fotografia telefon radio radar telewizja bomba atomowa tranzystor 112 lat (1727-1839) 56 lat (l 820-l 876) 35 lat (l 867-l 902) 15 lat (1925-1940) 12 lat (1922-1934) 6 lat (1939-1945) 5 lat (1948-1953) Źródło: J. Barbag (1987). Transfer wysoko zaawansowanych technologii z zewnątrz, jak i we- wnętrzny rozwój tej gałęzi może się odbywać przy: 1) zapewnieniu właściwego klimatu politycznego do rozwoju badań i rozwoju technologicznego, 2) rozbudowie potencjału naukowo-badawczego, 3) rozbudowie infrastruktury społeczno-ekonomicznej i technicznej, 4) zaawansowanej urbanizacji. Niespełnienie któregokolwiek z tych warunków utrudnia napływ kapitału i związanych z nim nowych technologii. Państwo, przez utrzymanie stabilnej sytuacji politycznej i przez tworzenie ram prawnych do rozwoju przedsiębiorstw, rozwój środków łączności, tworzenie finansowej infrastruktury działalności gos- podarczej w postaci banków, giełd i firm ubezpieczeniowych, stwarza właściwy klimat dla badań i rozwoju nowych technologii. Niezwykle ważne jest posiadanie nowoczesnej bazy materialnej i programowej kształcenia. Stopień zaangażowania państwa w rozwój nauki można mierzyć liczbą ludzi z wyższym wykształceniem, a także liczbą studentów szkół wyższych na 10000 mieszkańców. W krajach o zaawansowanych technologiach współczynniki te są bardzo wysokie, i odwrot- nie, w państwach słabo rozwiniętych, bądź ze względów ekonomicznych, bądź politycznych, wskaźniki wykształcenia społeczeństwa są bardzo niskie. W infra- strukturze społeczno-ekonomicznej ważna jest mobilność siły roboczej i segmen- tacja rynku pracy. Kształcenie jest inwestycją, która musi się opłacić. W celu zapewnienia sprawnego funkcjonowania ośrodków zaawansowanych technologii jest niezbędna infrastruktura techniczna o najwyższym standardzie światowym. Konieczna jest sprawna komunikacja i szybki transport, 137 - - "->.^ i-"^ią^^.i,:ii Kurnpuce- urb J'"n' Nowe zaawansowane technologie wymagają również nowych rozwiązań Mistycznych uwzględniających pełną infrastrukturę społeczną i techniczną. Wielu państwach powstały już centra naukowo-produkcyjne, pracujące nad CCWOJem zaawansowanych technologii. Nazwano je technopoliami ly '- -"ko, 1993). Krajami, które wykorzystują wysoko zaawansowane techno- 0 l które stworzyły znane w świecie technopolie, są: tany Zjednoczone (ok. 100 ośrodków), w tym: Silicon Valley (Dolina g ^owa w Kalifornii), Orange County, Boston (Highway 128), Colorado "ngs, Baltimore-Waszyngton, Texas-Phoenix-Tucson, Austin-San Antonio salt^ke City; anada: Discovery park (Vancouver), Edmonton Park, University of Cal- y ^esearch Park, Innovation Place (Saskatoon), Kanata i Sheridan Park ^"tario, Montreal i Quebec-Ste Foy; Toya115001'1 (19 ośrodków)' w tym: KBko^te, Akita, Nagaoka, Utsunomiya, tzw ?lla' Hiroszima' Nagasaki oraz Kumamoto, Osta i Kagoshima, tworzące . "tcon Island Kiusiu (Wyspa Krzemowa-Kiusiu); ^Je Aqi pohidniowo-Wschodniej; ^łka Brytania: Cambridge i M 4 Corridor (pas od Londynu do Bristolu); ^ecja: Sztokholm i Lund; ochy: Turyn (trójkąt Turyn-Novara-Ivrea), Bari; Heid ^^ ~ istnieje tu dość gęsta sieć ^^opo1"- Najbardziej znane są: Berlin, "srg, Stuttgart, Karlsruhe, Saarbrucken; wans1^"01'1 ^45 ośrodków) w tym: ^y2 (Ile-de France), Sophia-Antipolis (Pro- - p ^Py-Wybrzeże Lazurowe), ZIRST (Grenoble), Tuluza, Montpellier """^Polia". Płaco S2:echobecne dziś P0.)?^ technopolis (technopolia) obejmuje zgrupowanie dyna w bukowych, przedsiębiorstw produkcyjnych i instytucji innowacyjnych, efekty IC2nych ' motorycznych, wywierających wpływ na poziom i styl życia, nowo go8podarcze regionu lub kraju, a ich celem jest przodowanie w dziedzinie ^nych technologii. 6 I OTWARTOŚĆ POLITYCZNA PAŃSTW - PRÓBA TYPOLOGII - otwartość państw - polityczna, - gospodarcza, - społeczna i jej wpływ na pozycję państwa w społeczności międzynarodowej - państwa wiodące na świecie i kształtowanie się nowych regionów gospodarczych 6.1. ZARYS PROBLEMU Społeczność międzynarodowa to ogół państw suwerennych, utrzymujących stosunki wzajemne regulowane przez prawo międzynarodowe (R. Bierza- nek i J. Symonides, 1985). W ujęciu historycznym wie- lość państw należących do wspólnego kręgu kulturo- wego w Europie, zaliczanych do "rodziny narodów chrześcijańskich", sprzyjała w wysokim stopniu rozwo- jowi stosunków międzynarodowych od wczesnego śred- niowiecza. Miało to duże znaczenie w okresie odkryć geograficznych, podbojów kolonialnych i rozwoju gos- podarczego krajów europejskich. W procesie rozwoju stosunków międzynarodowych istotną rolę odegrało za- warcie pokoju westfalskiego w 1648 r. Nastąpił wów- czas kres zwierzchnictwa cesarstwa i stosunki między- narodowe w Europie zostały oparte na zasadzie równo- ści. Konferencje dyplomatyczne w Osnabriick i Munster zapoczątkowały powstanie swoistej "rodziny narodów". Stworzona przez chrześcijańskie państwa "społeczność" została w XVII i XVIII w. rozszerzona o inne kraje europejskie, a także o Rosję i Stany Zjednoczone. Decy- dujące znaczenie dla dalszego rozwoju stosunków mię- dzynarodowych miały: gwałtowny rozwój sił wytwór- czych, odkrycia naukowe, międzynarodowa wymiana handlowa. Konieczność wielopłaszczyznowego roz- wiązywania różnych problemów międzynarodowych prowadziła do zwoływania konferencji, a w konsekwen- cji powstania pierwszych- organizacji międzynarodo- wych. Społeczność międzynarodową w XIX w. rozsze- rzono o nowo powstałe państwa Ameryki Łacińskiej i kraje bałkańskie. Na kongresie paryskim w 1856 r. 139 - - --J *^ VVVł Z.UHU _, - .-.-""^,» ^i^uiiuczonycn (ONZ). Niektórzy stawiają znak równości między ONZ a społecznością międzynarodową. Pojęcie społeczności międzynaro- dowej jest szersze niż ONZ. Do ONZ nie należą wszystkie państwa świata, np. nie jest członkiem ONZ stale neutralna Szwajcaria, która przez swoją działalność jest pełnoprawnym członkiem społeczności międzynarodowej. Równość wszyst- kich państw w społeczności międzynarodowej oznacza, że prawa poszczególnych podmiotów muszą być jednakowo respektowane, bez względu na wielkość państwa (R. Bierzanek, J. Symonides, 1985). Społeczność międzynarodową charakteryzuje mały stopień wewnętrznego zorganizowania. O sile i aktywności poszczególnych państw świadczy ich stopień otwartości. Otwartość państw jest przedmiotem zainteresowań badawczych wielu dyscyplin naukowych, a w tym i geografii politycznej, która podejmuje próby przestrzennego (regionalnego) uporządkowania państw ze względu na ich stopień otwartości w stosunkach międzynarodowych. W polityce i geografii politycznej wielokrotnie podejmowano problem hierar- chizacji państw. Wymieniano przy tym różne kryteria, które należy uwzględniać, np. miejsce państwa w polityce międzynarodowej i siłę jego oddziaływania na tę politykę, potencjał gospodarczy, militarny, znaczenie położenia geograficznego, po- tencjał ludnościowy, otwartość itp. Stworzono przy tym wiele teorii powiązań międzynarodowych i koncepcji klasyfikacji państw. Jednak żadna z nich nie zaj- mowała się szczegółowo otwartością państwa, jej zróżnicowaniem regionalnym i zależnościami istniejącymi między otwartością a miejscem państwa w świecie. Zdefiniowanie otwartości państwa nie jest łatwe. Wielu polityków używając tego pojęcia ogranicza się do ogólnych, często osobistych sugestii w rodzaju "aktywne uczestniczenie państwa w życiu międzynarodowym". Próbę zdefinio- wania otwartości państwa podjęli geografowie amerykańscy, S. Cohen i L. Rosenthal (1971), uważając, że otwarty system polityczny ma maksymalny stopień zewnętrznych związków z innymi analogicznymi systemami w hierarchii politycznej. Związki te są mierzone przez regulowane politycznie przemieszczanie się ludzi, przedmiotów oraz poglądów i przejawiają się w specjalizacji, intensyw- ności i kosmopolityzmie wykorzystania przestrzeni geograficznej. Zamknięty system polityczny poszukuje takich sposobów, aby odciąć się od innych analogi- cznych systemów. Ta polityczna i ekonomiczna izolacja przejawia się w rozleg- łym i uogólnionym wykorzystaniu przestrzeni geograficznej. Według Cohena i Rosenthala to, w jakim stopniu system polityczny jest otwarty lub zamknięty, jest związane z postrzeganiem przez dane państwo powiązań z innymi, zewnętrz- nymi obszarami. Na stopień otwartości składają się relacje międzynarodowe między państ- wami, które należy rozpatrywać w aspektach: politycznym, gospodarczym i spo- łecznym. Otwartość każdego rodzaju należy rozumieć na podstawie przyjętej definicji jako związki między państwami, rozpatrywane w kontekście powiązań w sferze politycznej, gospodarczej lub społecznej. 140 Otwartość polityczna Otwartość Otwartość społeczna Otwartość gospodarcza Aktualna polityka zagraniczna rządu I. Aktywność na forum międzynarodowym 1. Przynależność do or- ganizacji międzynar. 2. Kontakty bilateralne państw 3. Kontakty militarne państw II. Sytuacja wewnętrzna państwa I. Polityka gospodarcza państwa 1. Potencjał gospodarczy 2. Zasoby naturalne II. Przynależność do wspólnot III. Aktywność przedsiębiorstw 1. Konkurencyjność jakościowa 2. Konkurencyjność cenowa I. Sytuacja wewnętrzna państwa II. Przynależność do organizacji, towarzystw, klubów międzynarodowych) III. Wyjazdy turystyczne IV. Wymiana kulturalna V. Współpraca naukowa VI. Kontakty sportowe VII. Kontakty prywatne Polityka zagraniczna rządu w latach minionych Otwartość polityczna przejawia się w aktywności państwa na forum międzynarodowym zarówno w dwustronnych kontaktach między państwami, jak również w uczestnictwie w pracach organizacji międzynarodowych, obejmują- cych cały świat bądź jego części. Aktywność ta jest związana z dbałością o interesy własnego kraju, z zainteresowaniem losami świata oraz możliwością wpływania na nie. Otwartość gospodarcza jest określana przez relacje zachodzące mię- dzy państwami na polu gospodarczym. O stopniu otwartości gospodarki państwa świadczy poziom wymiany z zagranicą, tj. wielkość eksportu i importu towarów i surowców. Wielką rolę we współczesnym świecie odgrywa otwartość społeczna, związana z wymianą naukową, kontaktami kulturalnymi, sportowymi i turys- tycznymi. Kontakty te przyczyniają się do likwidacji uprzedzeń wzajemnych, a przede wszystkim mają wpływ na stosunki polityczne i gospodarcze. Wszystkie formy otwartości wzajemnie się przenikają i kształtują aktualną politykę za- graniczną rządów państw. Przeciwstawieniem otwartości jest izolacjonizm, zjawisko o długich tra- dycjach, zarówno w teorii, jak i w praktyce polityki. Koncepcja izolacjonizmu, w skrajnej postaci zbliżonej do ksenofobii, była jedną z podstaw polityki starożytnych Chin. Tendencje izolacjonistyczne pojawiły się w XVII w. w Japo- nii. Zerwanie kontaktów politycznych ze światem, ograniczenie handlu z Europą przez przeszło dwieście lat stanowiły podstawę polityki japońskiej. W XIX w. krajem, który oficjalnie ogłosił politykę izolacjonizmu, były Stany Zjednoczone. € 141 ~y^^"J w^^ą^c ODU AmeryK J^wauzita politykę izola^ wlelka Pytania na przełomie XIX i XX w. ganizowanymi przez Nien9"12111"' Powstając poza sojuszami europejskimi or- Wybuch I wojny ŚWIĄ oraz ^i^J? i Rosję. Stany Zjednoczone, jak i J^ P^o^ł kres polityce izolacjonizmu. Zarówno tendencji izolacjonistyczn^0",'1'wń^ udzi^ w wojnie. Kolejne pojawienie się sunkach międzynarodowy^' choclaż na "mniejszą skalę, można dostrzec w sto- stopniu kierując się wzgi^ ^"''"gisJ połowie XX w. Krajami, które, w dużym były Chiny Ludowe, Alb,™ 'Logicznymi, podjęły politykę izolacjonizmu (KRL-D), Birma, Jemen i 4,111,1' ^bodża oraz częściowo Korea Północna można doszukać się w sfei; ^"^Jska. Niektórych aspektów izolacjonizmu ZSRR (ograniczenia w wy^ p.o"tyki ""^zynarodowej innych państw: byłego do ONZ), Rumunii i Kuby. anle ^bowej), Iranu, Szwajcarii (nieprzystąpienie Koncepcje izolacjonizmii . idealnemu państwu. Zajmo^^ si? -i"2 w pracach Platona poświęconych światowej nastąpił zasadnie slę nim także J.H. von Thlinen. Po II wojnie Obecnie bardzo modna jest. ° wrót od ^olacjonizmu ku otwartości państw. głądów A. T. Mahana, H. Mą, yna S1 "bliźni u. Wywodzi się ona z po- źródeł także w niemieckiej s» ndera l NJ- ^ykmana, a niektórzy upatrują jej wartość państw toruje drogę " ^Politycznej okresu międzywojennego. Ot- Otwartość państw świata .ed.noczeniu świata. organizacji międzynarodowyck zna ^^'ić na podstawie: l) przynależności do dowych, 3) liczby przedstawić]', / czby ^Wowanych konwencji międzynaro- w roku badanym, 5) udziału . ^P^atycznych, 4) wizyt dyplomatycznych 6) liczby turystów zagraniczna, portu w ^^zeniu dochodu narodowego oraz Do określenia stopnia otw^ w stosunk" do liczby mieszkańców. na stosować wskaźniki s/1080 P^^znej, gospodarczej i społecznej moż- przestrzennego państw o zbliża tyczne (s1), natomiast do oceny rozkładu przestrzennej. J wartośd ^ w skaźniki autokorelacji Wskaźnik syntetyczny moż^ a ustalić Posługując się wzorem: ^-1/PŹ^, gdzie: p - liczba mierników oHv . "1 stk1 Y- wosci, y^ - wartość standaryzowana dla jedno- Analizy autokorelacji przesta ennej można dokonać za pomocą równania: /.c=%^,)^Lr^-) ró(x - x)2 gdzie: x^ - wartość obserwow^ odcinków granicznych, 3c - średni na zmiennej x ^ jednostkach ;, y - liczba ^ arytmetyczna Wartości 142 uia 10-) pansiw w UKICSIC iyo-5 - iyy\J pouanu w laDen. ransiwa można więc sklasyfikować według stopnia otwartości. WSKAŹNIK OTWARTOŚCI PAŃSTW Wskaźniki otwartości Maksymalne Minimalne l. Przynależność do organizacp 1245 19 międzynarodowych Francja Nauru 2. Liczba ratyfikowanych 240 0 konwencji Francja Malediwy 3. Liczba przedstawicielstw 145 0 dyplomatycznych Stany Zjednoczone Dominikana 4. Liczba wizyt dyplomatycznych 27 0 Chiny Kamereun 5. Udział handlu zagr. w tworzeniu 96% 0 dochodu narodowego Wybrzeże Kości Słoniowej Watykan 6. Liczba turystów zagranicznych 10,5 0,01 Bahamy Albania 6.1.1. CHARAKTERYSTYKA I ROZKŁAD PRZESTRZENNY WSKAŹNIKÓW OTWARTOŚCI Przynależność do organizacji międzynarodowych uważa się za jeden z przejawów aktywności politycznej państw na forum między- narodowym. Państwa mające aspiracje do pełnienia roli znaczącego członka społeczności międzynarodowej, dbające o prestiż, a zarazem o korzyści, jakie z tego mogą wypływać dla własnego kraju, uczestniczą w wielu organizacjach, zarówno o zasięgu regionalnym, jak i ogólnoświatowym. Udział poszczegól- nych państw w międzynarodowych organizacjach o zasięgu ogólnoświatowym jest bardzo różny. Zależy to od wielkości i potencjału państwa oraz od jego historycznej przeszłości i wkładu w kulturę światową. Najbardziej skrajne przy- padki stanowią Francja, należąca do 1245, i Nauru, należące jedynie do 19 organizacji. Z państw przynależnych do ponad 1000 organizacji międzynarodo- wych oprócz Francji należy wymienić: Niemcy, Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię, Belgię, Włochy, Holandię, Kanadę, Szwajcarię. Polska należy do 825 organizacji. W mniej niż 100 organizacjach międzynarodowych znajduje się 5 państw europejskich: Watykan, Andora, Albania, San Marino i Liechtenstein, a także większość krajów słabo rozwiniętych, których problemy wewnętrzne oraz trudności finansowe ograniczają działanie na forum międzynarodo- wym. Udział w organizacjach międzynarodowych wiąże się z wysokimi opłatami członkowskimi. Państwa Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej, należące do najmniejszej liczby organizacji międzynarodowych, tworzą regiony o wyraźnej zwartości terytorialnej. W Afryce ani jedno państwo nie należy do ponad 1000 organizacji. Tylko Republika Południowej Afryki, należąca do 650 organizacji, ' 143 'Yis^^^ AZJ1' gdzie prócz Indii' Izraela i Japo""' należących do ponad ^ Zw12'1011'- pozostałe ^B-i® "^eżą do poniżej 500 organizacji międzynarodo- wo artosc ^y^ialną wykazują również państwa należące do maksymal- i^ ad 1000) liczby organizacji, skupiające się w Europie Zachodniej i Ame- -\ onocne): Państwa Europy Środkowo-Wschodniej mieszczą się w prze- s^^ielkości powyżej 500 organizacji międzynarodowych o zasięgu ogólno- Ch2^ riityfikowanych konwencji międzynarodowych. na. konwencji międzynarodowych nie ratyfikowały Malediwy i Yanuatu, ko^e] 240, ratyfikowała Francja. Do państw, które ratyfikowały ponad 200 HO| CJI należy prócz Francji tylko 6 państw europejskich: Belgia, Dania, ratj^ia, Norwegia, Wielka Brytania i Włochy; od 100 do 200 konwencji panowało 16 państw europejskich, w tym Polska (138 konwencji); pozostałe rat)^ europejskie ratyfikowały od 34 do 100 konwencji. Stany Zjednoczone ratowały 112 konwencji, Kanada - 80. W Ameryce Łacińskiej 8 państw 'a ^^ konwencji międzynarodowych; pozostałe państwa bar^merykańskie ratyfikowały od l do 118 konwencji, a więc istnieje tu ko\fc uza rozpiętość. Najmniejszą liczbę konwencji międzynarodowych ratyfi- v \n l e .wysPlars^le l nowo powstałe państwa na Morzu Karaibskim. \r na ba ''atytlkowanych konwencji w Afryce wynosi 100 (Tunezja). pon^ 60 L^0 wschodu' Az}1 Południowo-Wschodniej i Afryki ratyfikowały "^w , wencjL Dość wysoką liczbę ratyfikowanych konwencji między- ^\ wśród P^^ ^Ji i Afryki mają państwa należące do ruchu państw (77). fazowanych (Maroko - 83, Ghana - 81, Indie - 80, Irak - 77, Algieria \b ratyflkowała 96' a Nowa Zelandia 90 konwencji. r Vv a P^^^^elstw dyplomatycznych. Przejawem i^lsk-T kontaktów ""ędzy państwami jest posiadanie placówek przed- ^"Nati na lch obszarach- Państwa są reprezentowane przez ambasady cielstw ty lub misje oraz wysokie komisje. Zróżnicowanie liczby przedstawi- w ^ hr omatycmych w ^ali świata jest duże. Do grupy państw o największej WieLkąwzedstawicielstw dyplomatycznych należą: Stany Zjednoczone - 142, ^^ ^nn ~ 138' ^"^a - 126, Belgia - 125, Niemcy - 120, były ZSRR W do Wonią - 109, Chiny - 103, Włochy - 101 i Egipt - ról. 45 państw ma od -77T^S awlclelstw dyP^matycznych, a wśród nich są: Nigeria - 81 //, Ai W, Brazylia - 77, Kanada - 96, Liban - 66, Indie - 90, Hiszpania rozwini^na - 70, p^^ _ ^ Szwecja - 76, Szwajcaria - 72. Niektóre ze słabo stawicie)^cn państw nie mogą sobie pozwolić na utrzymanie dużej liczby przed- "^-^odz ogranlcza-iac sie oo ambasad w krajach o największej międzynaro- o aktyw, ty dyplomatyczne. Liczba wizyt dyplomatycznych świadczy państw Qci państw tylko w okresie badanym. Policzono tylko wizyty głów 144 P^y^t lub monarcha), przewodniczącego parlamentu i premiera R.U11LHJWC13JJ1H;, UIdLCgU JC JJUI 111111 lyLU W \J Ull^ACIllcH^ll, CUĆ Są LIWAgięUlUallC W UpISiC jako rozwijające kontakty podjęte przez głowy państw. Badając stopień otwartości państwa za pomocą liczby wizyt na najwyższym szczeblu można wziąć pod uwagę zarówno wizytujące osobistości, jak i wizytowane państwa. Z merytorycznego punktu widzenia oba podejścia są poprawne. Tu rozpatrzymy tylko częstość wizyt głów państwa. Wskaźnik wizyt dyplomatycznych jest miernikiem zjawisk bardzo zmiennym w czasie w porównaniu z innymi wskaźnikami otwartości państw. Średnia roczna wartość wskaźnika dla wszystkich państw w okresie badanym wynosiła 2 wizyty. Jednak najwyżsi przedstawiciele: Stanów Zjednoczonych odbyli 16 wizyt rocznie, Francji - 14, Republiki Południowej Afryki - 12, Angoli - 11, Wielkiej Brytanii - 10, Austrii - 9, byłego ZSRR - 10, Niemiec - 7, Polski - 5. Pozostałe państwa w okresie badanym złożyły najwyżej 1-2 wizyty lub żadnej. Udział handlu zagranicznego w tworzeniu dochodu na- rodowego zależy od rozwoju gospodarczego poszczególnych państw. Struk- tura obrotów towarowych państwa, nasilenie i kierunki handlu oraz udział w ogólnej produkcji dają obraz o sile gospodarki i stopniu otwartości państw. Geograficzne ukierunkowanie obrotów międzynarodowych i ich struktura towa- rowa ukazują natomiast układ sił na rynku światowym i znaczenie poszczegól- nych krajów. Handel zagraniczny jest więc niejako zwierciadłem, w którym odbija się współczesna gospodarka. ŚWIATOWY HANDEL ZAGRANICZNY Wyszczególnienie 1980 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 w mld dół. - ceny bieżące Import 2047,4 2006,7 2198,3 2557,3 2908,4 3134,3 3 546,2 3 525,6 3748,3 Eksport 1995,5 1 929,2 2 120,6 2485,2 2814,1 3013,2 3391,5 3 394,7 3640,3 1980 = 100 Import (ceny bieżące) 100 98 107 125 142 153 173 172 183 Eksport (ceny bieżące) 100 97 106 125 141 151 170 170 182 Wskaźniki cen eksportu" 100 85 88 98 104 105 114 112 Eksport" (ceny stałe) 100 113 120 127 137 147 154 161 - Bez Europy Środkowo-Wschodniej i b. ZSRR. Źródło: Rocznik Statystyczny GUS, 1993. Wskaźnikiem oceniającym znaczenie handlu zagranicznego dla gospodarki danego państwa jest najczęściej wielkość eksportu i importu w przeliczeniu na l mieszkańca. Pokazuje on stopień powiązania danego państwa z rynkiem międzynarodowym, a wraz z drugim wskaźnikiem - udziałem handlu zagranicz- nego w tworzeniu dochodu narodowego - określa "znaczenie handlu zagranicz- nego w gospodarce kraju. Udział handlu zagranicznego w dochodzie narodowym poszczególnych państw waha się od 96% dla Wybrzeża Kości Słoniowej do 9,8% dla Stanów Zjednoczonych. Wysoki, bo ponad 50%, udział eksportu w tworze- 1 145 Niemcy'' 158549 34'2 622 408 529 2043 4317 5070 7,9 9.7 10,9 177 161 1; Norwegia 15560 27228 26076 3749 6422 6078 0,8 0,8 0,7 132 108 K Nowa Zelandia 6196 9410 9219 1906 2809 2704 0,3 0,3 0,2 146 118 < Polska 10836 9528 15913 291 250 415 0,5 0,3 0,4 122 138 1; Portugalia 7792 25409 29726 787 2574 3018 0,4 0,7 0,8 Rep. Pd. Afryki 10319 17074 18236 327 484 458 0,5 0,5 0,5 77 112 K Rosja 35000 235 0,9 Singapur 26285 60787 72216 10599 22431 25700 1,3 1,7 1,9 215° 175° 11 St. Zjedn. 361 626 516987 548 295 1516 2069 2148 18,0 14,6 14,6 178 123 ( Szwajcaria 30722 69869 65924 4748 10413 9554 1,5 2,0 1,8 144 131 K Szwecja 28583 54756 49515 3423 6397 5704 1,4 1,5 1,3 1351 1^ ( Turcja 11342 22231 22507 226 396 383 0,6 0,6 0,6 Węgry 7919 8764 11 122 748 846 1078 0,4 0,3 0,3 104 107 < Wielka Brytania 109269 224938 222 655 1930 3918 3862 5,4 6,3 5,9 182 139 ( Włochy 90994 185495 188712 1592 3217 3266 4,5 5,2 5,0 162 146 K a Na podstawie danych w walutach krajowych, b 1988 r., c 1991 r., d Do 1991 r. dane dotyczą RFN w granicach sprzed 3.X.1990 r., c 1989 r., ^988 = 100. Źródło: Rocznik Statystyczny GUS, 1993. -^-r"-"")t^- " u^ymi ^aauuanii ropy naitowę]. Państwami o wysokim udziale eksportu w tworzeniu dochodu narodowego są państwa Azji Południowo-Wschodniej, które są kon- kurencyjne na rynkach światowych dzięki szerokiemu asortymentowi wyrobów i niskim cenom. Eksport kapitałów (w mld dolarów) Lata 1960 1975 Ogółem w tym: kapitał państwowy kapitał prywatny 6,73,92,8 168,274,3 93,9 Źródło: The Worid Bank - Annuał Report. 1990 1015,1 526,0 489,1 Państwa wysoko rozwinięte odnotowują około 50% (przeważnie w granicach 13-35%) udziału eksportu w tworzeniu dochodu narodowego, a Polska 13,1%. Wyjątek stanowią Belgia i Holandia, które mają odpowiednio 75 i 63% udziału eksportu w tworzeniu dochodu narodowego, bowiem przy niewielkiej liczbie ludności, a więc ograniczonym rynku wewnętrznym, muszą szukać zbytu dla stale rosnącej produkcji przemysłowej na rynkach zagranicznych. Stany Zjed- noczone i ZSRR wykazują niskie obroty w stosunku do dochodu narodowego (poniżej 10%), gdyż mają rozległy i chłonny rynek wewnętrzny, zużywający niemal całą ich produkcję przemysłową i rolniczą. W byłym ZSRR i Stanach Zjednoczonych występują niemal wszystkie surowce mineralne, a rolnictwo dostarcza większości niezbędnych płodów rolnych. Nadwyżki przeznaczone przez te państwa na rynek międzynarodowy stanowią niewielki procent ich produkcji przemysłowej i rolniczej. Całkowita produkcja obu państw jest niepomiernie większa od wielu innych, więc nawet te nieznaczne nadwyżki mają duże znaczenie w obrotach międzynarodowych. Liczba turystów zagranicznych w odniesieniu do liczby mieszkańców. O atrakcyjności turystycznej państwa decyduje wiele czyn- ników, jak położenie geograficzne, atrakcyjność krajobrazowa, walory kultu- rowe oraz dostępność turystyczna (baza hotelowa, transport, restauracje zróż- nicowane cenowo). Nie bez znaczenia jest również nastawienie ludności za- mieszkującej poszczególne kraje i ich otwartość na turystykę oraz polityka rządów, która może zachęcać lub odstręczać turystów. Dużą rolę odgrywa tu także moda i utarte opinie oraz reklama. Największe wartości współczynnika turystyki zagranicznej (stosunek liczby turystów do liczby ludności) odnoto- wują w Europie: Monako - 7,9, Szwajcaria - 3,0, Austria - 2,4, Hiszpania - 1,1, Francja - 1,0, Włochy - 0,5; w Ameryce: Bahamy - 10,2, Jamajka - 2,5, Kanada - 0,6; kraje Bliskiego Wschodu - 1,9, Singapur -1,2, Samoa, Tonga - 0,7, Fidżi - 0,4. 148 W celu wyodrębnienia grup państw o zbliżonym stopniu otwartości posłużo- no się wskaźnikiem syntetycznym (57). Zastosowano metodę analityczną, której obrazem graficznym jest ogiwa porządkująca państwa od najwyższej do najniż- szej wartości SI. Jest to grupowanie za pomocą porządkowania liniowego. Otrzymano cztery grupy państw o różnym stopniu otwartości: 1) SI > 0,5 W tej grupie znalazło się 27 państw, z czego l w Afryce, 4 w Ameryce, 2 w Azji i 20 w Europie; 2) 0,5 > SI > O Do tej grupy zaliczono 56 państw, z czego 16 w Afryce, 13 w Ameryce, 15 w Azji, 10 w Europie, 2 w Oceanii; 3) O > 57 >-0,5 Do tej grupy zaliczono 68 państw, z czego 29 w Afryce, 15 w Ameryce, 22 w Azji, 2 w Europie; 4) -0,5 > SI W tej grupie znalazły się 32 państwa, z czego 10 w Afryce, 5 w Ameryce, 13 w Azji, 2 w Europie, 2 w Oceanii. Grupę państw o najwyższych wartościach SI stanowią państwa niemal wyłą- cznie europejskie. Wskazywać to może na europocentryzm w kwestii otwartości państw. Siła polityczna tych państw, pozycja, jaką zajmują w gospodarce świato- wej, i waga, jaką przywiązują one do utrzymywania wielostronnych kontaktów z innymi państwami, wskazują na ich otwarty charakter. PAŃSTWA O NAJWYŻSZYM WSKAŹNIKU OTWARTOŚCI (SI) Państwo Wskaźnik SI Francja 1,88 Wielka Brytania 1,59 Belgia 1,55 Stany Zjednoczone 1,48 Niemcy 1,33 Włochy 1,30 były ZSRR 1,28 Holandia 1,19 Szwajcaria 1,01 Dania 0,92 Do grupy państw najmniej otwartych należą przede wszystkim kraje biedne, o bardzo niskim dochodzie narodowym oraz państwa niedawno powstałe, często małe i leżące na uboczu, jak Tonga i Nauru lub Bhutan. W grupie tej znajdują się również państwa, które świadomie prowadziły lub prowadzą politykę izolacji, jak Albania lub Afganistan, które w okresie badanym bądź ze względów ideologicz- t 149 ż ^q Na działalność państwa na forum międzynarodowym niewątpliwie duży ż wpływ wywiera przeszłość historyczna i związane z nią doświadczenia. Zamknię- S cię się młodych, od niedawna niepodległych państw, a przy tym często biednych, l należy uważać za zjawisko przejściowe. Nawiązanie kontaktów międzynarodo- " wych jest tylko kwestią czasu. Chyba, że uwikłają się one w wewnętrzne spory lub konflikty międzysąsiedzkie, które nie będą sprzyjać otwartości, tak jak to dzieje się w byłej Jugosławii. Przestrzenne aspekty otwartości państw. Dyfuzja cech, sym- boli i wzorców zachowań politycznych w przestrzeni międzynarodowej jest jednym z wielu zjawisk wynikających z otwartości państw. Jednak także sama otwartość jako cecha polityki państwa może być przedmiotem dyfuzji. Jednym z zagadnień ściśle związanych ze zjawiskiem dyfuzji przestrzennej jest tzw. efekt sąsiedztwa, polegający na tym, że prawdopodobieństwo stania się nowym użyt- kownikiem innowacji jest większe w przypadku pozostawania w bezpośredniej bliskości z dotychczasowym nosicielem innowacji, niż w przypadku potencjal- ^ nych użytkowników znajdujących się dalej od niego (J. Łoboda, 1983, str. 68). -S Dychotomiczny podział na państwa otwarte i zamknięte pomija geograficzne °' aspekty problemu podziału, tzn. nie uwzględnia sąsiedztwa państw w przestrzeni ż geograficznej i ich powiązań przestrzennych. W związku z tym nasuwa się 3' pytanie, czy istnieje regionalne zróżnicowanie państw według stopnia otwartości, ż< czy też jest to tylko zróżnicowanie typologiczne? W celu zbadania problemu 'ż wykorzystano autokorelację przestrzenną, zakładającą, że jeżeli występowanie g jakiegoś zjawiska w jednej jednostce przestrzennej powoduje zwiększenie lub $ zmniejszenie prawdopodobieństwa występowania tego samego zjawiska w sąsied- nich jednostkach, zjawisko wykazuje autokorelację przestrzenną (R. Bivand, 1981, str. 9). Autokorelację można obserwować w jednostkach, które ze sobą sąsiadują. Podstawowym warunkiem przeprowadzenia tego typu analizy jest ciągłość terytorialna państw sąsiadujących ze sobą. Ogranicza to zastosowanie metody tylko do państw lądowych i eliminuje z badań małe państwa wyspiarskie. Według tak rozumianej autokorelacji przestrzennej stopień otwartości danego państwa wpływa przez sąsiedztwo przestrzenne na zwiększenie lub zmniejszenie stopnia otwartości w innym państwie. Analiza wskaźników syntetycznych (57) wykazuje, że w okresie badanym stopień otwartości państw sąsiadujących nie był jednakowy. Obliczono także wskaźnik 1^ autokorelacji przestrzennej dla poszczególnych kontynentów. W Ameryce Północnej trzy państwa (Stany Zjednoczone, Kanada i Meksyk) mają wysoki wskaźnik otwartości państw SI > 0,5, czyli należą do grupy państw o najwyższym przedziale wartości wskaźnika SI. Wartość wskaźnika autokorela- cji przestrzennej Z, wynosi 0,23, czyli jest większy ©d zera. Region ten jest więc obszarem występowania autokorelacji przestrzennej stopnia otwartości. W Ame- ryce Łacińskiej wartości wskaźników syntetycznych otwartości państw wykazują duże zróżnicowanie przestrzenne obszaru: siedem państw znalazło się w drugiej € 151 & ca .^ o & O Na działalność państwa na forum międzynarodowym niewątpliwie duży wpływ wywiera przeszłość historyczna i związane z nią doświadczenia. Zamknię- cie się młodych, od niedawna niepodległych państw, a przy tym często biednych, należy uważać za zjawisko przejściowe. Nawiązanie kontaktów międzynarodo- wych jest tylko kwestią czasu. Chyba, że uwikłają się one w wewnętrzne spory lub konflikty międzysąsiedzkie, które nie będą sprzyjać otwartości, tak jak to dzieje się w byłej Jugosławii. Przestrzenne aspekty otwartości państw. Dyfuzja cech, sym- boli i wzorców zachowań politycznych w przestrzeni międzynarodowej jest jednym z wielu zjawisk wynikających z otwartości państw. Jednak także sama otwartość jako cecha polityki państwa może być przedmiotem dyfuzji. Jednym z zagadnień ściśle związanych ze zjawiskiem dyfuzji przestrzennej jest tzw. efekt sąsiedztwa, polegający na tym, że prawdopodobieństwo stania się nowym użyt- kownikiem innowacji jest większe w przypadku pozostawania w bezpośredniej bliskości z dotychczasowym nosicielem innowacji, niż w przypadku potencjal- nych użytkowników znajdujących się dalej od niego (J. Łoboda, 1983, str. 68). Dychotomiczny podział na państwa otwarte i zamknięte pomija geograficzne aspekty problemu podziału, tzn. nie uwzględnia sąsiedztwa państw w przestrzeni geograficznej i ich powiązań przestrzennych. W związku z tym nasuwa się pytanie, czy istnieje regionalne zróżnicowanie państw według stopnia otwartości, czy też jest to tylko zróżnicowanie typologiczne? W celu zbadania problemu wykorzystano autokorelację przestrzenną, zakładającą, że jeżeli występowanie jakiegoś zjawiska w jednej jednostce przestrzennej powoduje zwiększenie lub zmniejszenie prawdopodobieństwa występowania tego samego zjawiska w sąsied- nich jednostkach, zjawisko wykazuje autokorelację przestrzenną (R. Bivand, 1981, str. 9). Autokorelację można obserwować w jednostkach, które ze sobą sąsiadują. Podstawowym warunkiem przeprowadzenia tego typu analizy jest ciągłość terytorialna państw sąsiadujących ze sobą. Ogranicza to zastosowanie metody tylko do państw lądowych i eliminuje z badań małe państwa wyspiarskie. Według tak rozumianej autokorelacji przestrzennej stopień otwartości danego państwa wpływa przez sąsiedztwo przestrzenne na zwiększenie lub zmniejszenie stopnia otwartości w innym państwie. Analiza wskaźników syntetycznych (57) wykazuje, że w okresie badanym stopień otwartości państw sąsiadujących nie był jednakowy. Obliczono także wskaźnik 1^ autokorelacji przestrzennej dla poszczególnych kontynentów. W Ameryce Północnej trzy państwa (Stany Zjednoczone, Kanada i Meksyk) mają wysoki wskaźnik otwartości państw SI > 0,5, czyli należą do grupy państw o najwyższym przedziale wartości wskaźnika SI. Wartość wskaźnika autokorela- cji przestrzennej 1^ wynosi 0,23, czyli jest większy @d zera. Region ten jest więc obszarem występowania autokorelacji przestrzennej stopnia otwartości. W Ame- ryce Łacińskiej wartości wskaźników syntetycznych otwartości państw wykazują duże zróżnicowanie przestrzenne obszaru: siedem państw znalazło się w drugiej 1 151 ^ --- -/ - -~J ,/-"^..» .. ^^.vm^J g,iLtpi^ utwciiius^i (-u,;»,y/). wsKazniK autokorelacji przestrzennej /Jest ujemny (-0,20), co wskazuje, że na kontynencie południowoamerykańskim autokorelacja przestrzenna stopnia otwartości państw nie występuje. W Afryce na podstawie wskaźnika SI wyznaczono regiony: a) państwa Afryki Południowej i Południowo-Zachodniej o wartości wskaź- nika otwartości 0,5 > SI > O, b) państwa Afryki Zachodniej o wartości wskaźnika syntetycznego otwartości 0,5 > SI > O, c) państwa Afryki Wschodniej o niższej wartości wskaźnika syntetycznego otwartości, tj. O > SI> -0,5, d) oraz pojedyncze państwa należące do grupy najniższej wartości syntetycz- nego wskaźnika otwartości państw -0,5 > SI. Wartość wskaźnika autokorelacji przestrzennej /r wynosi 0,48, jest dodatnia i wskazuje na występowanie auto- korelacji przestrzennej stopnia otwartości państw na tym kontynencie. Azja i Oceania są bardzo zróżnicowane pod względem stopnia otwartości państw. Chiny i Japonia należą do pierwszej grupy otwartości o najwyższym wskaźniku otwartości (SI > 0,5). Jedynym regionem, który można wyróżnić na podstawie zbliżonych wartości wskaźnika syntetycznego (0,5 > SI > 0), jest Azja Południowa i Południowo-Zachodnia. W pozostałej części tego obszaru trudno jest mówić o ciągłości terytorialnej państw jednakowo otwartych. Wartość wskaźnika autokorelacji przestrzennej 1^ wynosi 0,02, a więc jest bliska zeru, co świadczy o tym, że na badanym obszarze autokorelacja przestrzenna stopnia otwartości państw nie występuje. Prawie w całej Europie obserwuje się najwyższy wskaźnik otwartości (SI > 0,5). Jedynie kraje położone na obrzeżach północnych (Norwegia, Islandia i Finlandia) i południowych (Grecja i Malta) mają niższą grupę wartości wskaźnika syntetycznego (0,5 > SI > 0). Wskaźnik autokorelacji przestrzennej stopnia otwartości państw jest dodatni i wynosi 0,16, a więc autokorelacja przestrzenna występuje. Analiza otwartości państw na podstawie metod matematyczno-statystycznych jest formalnie poprawna, budzi jednak zastrzeżenia. Należy ją więc traktować jako jedną z wielu prób rozwiązania problemów regionalizacji w geografii politycznej. Stopień otwartości państw a ich miejsce w polityce światowej. Między stopniami otwartości państwa a jego miejscem zajmowanym w polityce międzynarodowej zachodzi ścisła zależność. Jak już wspomniano, pozycja polityczna państwa w świecie zależy od takich czynników, jak: potencjał ludnoś- ciowy, ekonomiczny i militarny, położenie geograficzne, sytuacja wewnętrzna kraju. Od tego też zależy stopień otwartości kraju, który jest jednocześnie jednym z elementów wpływających na rangę państwa i jego prestiż międzynarodowy. Posługując się wartością wskaźnika syntetycznego otwartości SI oraz wyko- naną na jego podstawie mapą można stwierdzić, że wśród 27 państw świata mających wskaźnik 57 > 0,5 (a więc grupy pierwszej) znajdują się: 152 Bezpieczeństwa UFNZ. tytany Zjednoczone, oyry Z.SK-K., ł^mny, rrancja i WICIKB Brytania), 2) siedem najbardziej rozwiniętych państw świata (Stany Zjednoczone, Japo- nia, Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Włochy i Kanada), 3) dziesięć spośród dwunastu państw członkowskich Unii Europejskiej, 4) dwanaście spośród szesnastu państw należących do Paktu Północnoatlan- tyckiego (NATO), 5) pięć spośród sześciu mocarstw atomowych. Są to państwa o wielkim potencjale ludnościowym, ekonomicznym i militar- nym. Stopień otwartości tych państw jest adekwatny do zajmowanej pozycji w świecie. W grupie państw o najniższej wartości syntetycznego wskaźnika stopnia otwartości (-0,5 > SI} znalazły się 32 państwa. Wśród tych państw 20 nie ma ani jednej linii kolejowej, tylko 10 z nich liczy ponad l min mieszkańców. Są to państwa słabo rozwinięte gospodarczo, o niewielkim potencjale ludnościowym i często z kolonialną przeszłością. Z punktu widzenia stosunków międzynarodo- wych są one zaliczane do państw peryferyjnych i mają znikome możliwości oddziaływania na stosunki międzynarodowe. W grupie tej znalazły się także państwa prowadzące polityczną samoizolację, co ogranicza ich udział w stosun- kach międzynarodowych. Otwartość polityczna, społeczna i gospodarcza jest zjawiskiem bardzo zróż- nicowanym, zarówno w skali światowej, jak i regionalnej. Pozwala to przy zastosowaniu określonych metod ilościowych na podział państw według stopnia otwartości. Analiza wyodrębnionych grup wykazuje, że istnieją czynniki i proce- sy determinujące stopień otwartości państw. Z mapy przestrzennego zróżnicowa- nia sytuacji społecznej państw, wynika wyraźnie, że w niezmiernie zróżnicowanej przestrzeni społeczno-gospodarczej współczesnego świata rysują się dwie równo- leżnikowe strefy: bogata i otwarta Północ oraz ubogie i mniej otwarte Południe. Strefa tzw. Północy rozciąga się od Ameryki Północnej poprzez Europę i były ZSRR po Wyspy Japońskie włącznie. Produkt narodowy brutto liczony na l mieszkańca w ogólnym ujęciu przekracza tu 1500 dolarów rocznie (w 1989 r. Polska - 1600, Grecja - 6500, Szwecja - 26 600, Japonia - 23 800 dolarów). Głównym źródłem dochodu narodowego są przemysł i górnictwo oraz usługi. Udział rolnictwa w tworzeniu dochodu narodowego jest nieznaczny i w większo- ści państw nie przekracza 10%, a w najbardziej rozwiniętych 5%. Strefa Południa, bardzo rozległa i ludna, obejmuje pozostałą część świa- ta. W tej strefie jedynie w Australii, Nowej Zelandii i Republice Południowej Afryki produkt narodowy brutto kształtuje się na poziomie Północy. Znajdują się tu kraje naftowe, uzyskujące ogromne dochody, które jednak w większości pozostają w rękach rodzin panujących lub innych posiadaczy i nie wywierają znaczącego wpływu na ogólny rozwój państwa. Południe stanowi zwarty obszar ubóstwa i wolnego tempa rozwoju. Skupia prawie 4/5 ogółu ludności świata. Wartość produktu narodowego brutto na l mieszkańca wynosi poniżej 1500 * 153 -i? >> a o -a & sireiy sianowi zaicuwie iu"/o wan.usci prouuKcji światowej. JCSI 10 sucia wiem zagrożeń, takich jak: głód, degradacja środowiska naturalnego, niedostatek źródeł energii, konflikty zbrojne wewnętrzne i międzypaństwowe. Stałe naras- tanie tych zagrożeń przestaje być już problemem tylko tej strefy. Nadzieją ludzkości jest konieczność traktowania całej przestrzeni światowej jako wspól- nego dobra. Tego rodzaju świadomość staje się przewodnią siłą dla idei nowego międzynarodowego ładu ekonomicznego. Ma on być próbą ułożenia zrównowa- żonych stosunków międzyludzkich w warunkach dynamicznie rozwijających się obecnie i w najbliższej przyszłości systemów gospodarczych, społecznych i poli- tycznych. Oprócz omówionych już kryteriów otwartości państw istnieją jeszcze kryteria geograficzne, takie jak położenie geograficzne, zasoby naturalne i potencjał ludnościowy. Mają one bez wątpienia wpływ na stopień otwartości państw, choć przez wielu autorów są odrzucane lub uznawane za dyskusyjne. Rozpatrując wpływ środowiska naturalnego na rozwój społeczny można przecież rozważać zarówno podejście deterministyczne, posybilistyczne, jak i nihilistyczne. Na zakres, przebieg i intensywność stosunków międzynarodowych, jako procesu wzajemnego oddziaływania wszystkich jego uczestników (J. Kukułka, 1984, str. 79), wpływają różne czynniki. Jedne z nich zależą bezpośrednio od podmiotów stosunków międzynarodowych, inne zaś głównie od ich uczestników przedmiotowych. Jedna ich część obejmuje elementy interakcji między ele- mentami świadomościowymi stosunków międzynarodowych (np. koncepcje lub doktryny), druga natomiast składa się z elementów obiektywnych (np. gospoda- rki lub klimatu). Niektóre z tych czynników mają znaczenie trwałe, inne są istotne tylko w pewnych fazach lub momentach procesów oddziaływań między- narodowych. Przyjmując za J. Kukułką podział czynników formujących stosunki między- narodowe na te, które warunkują procesy oddziaływań międzynarodowych, i te, które umożliwiają przebieg tych procesów, warunki fizycznogeograficzne (poło- żenie geograficzne oraz rzeźba, klimat i zasoby wodne, surowce, zaludnienie i dynamika demograficzna) należy zaliczyć do tych pierwszych. W stosunkach międzynarodowych nie znajdują potwierdzenia skrajne teorie: determinizm lub nihilizm geograficzny i demograficzny. Pomijanie czynników geograficznych (nihilizm) lub ich absolutyzowanie (determinizm) jest nieuzasad- nione. Siła ich oddziaływania zależy od okoliczności, miejsca i czasu. W różnych państwach lub regionach świata te same czynniki geograficzne mogą wpływać w odmienny sposób na działania międzynarodowe. Różnorodność środowiska naturalnego w połączeniu z liczbą państw nie pozwala jednak na wyznaczanie ścisłych zależności pomiędzy polityką otwartości państwa a elementami środowi- ska naturalnego, takimi jak ukształtowanie powierzchni kraju, wielkość obszaru kraju, warunki klimatyczne, dostępność do morza, charakter granic, zasoby bogactw naturalnych lub dostępność komunikacyjna. Znaczenie ich jest raczej modelujące niż determinujące dla polityki otwartości państwa. « 155 -- --- -- .*.^i>-'w u nicKorzysmyin prowad^oiip."'61'1"^^111- ^y stwierdzenie to znajduje odzwierciedlenie w prze- hczby 2; ^^'zie otwartości państw? Państw śródlądowych jest 30. Z tej a 4 paliwa <-* ^Y^alo wskaźnik stopnia otwartości mniejszy od zera, państw najba . ustrla' ^ksemburg, Szwajcaria, Węgry) znalazły się w grupie wpływającym zle) "dartych. Brak dostępu do morza jest ważnym czynnikiem z innymi, niel^ 2mnleJszenie stopnia otwartości państwa, który w połączeniu jest 30. Z tej mniejszy od zera, znalazły się w grupie Wiei^01"^1^'1111 ^ynnikami może spowodować izolację państwa. potencja) go CPO'wleT^chni kraju jest jednym z czynników określających porównamy podarczy' ""^arny i polityczny państwa, choć nie zawsze. Jeżeli nów Zjednop e c Ożarów niektórych państw najbardziej otwartych: Sta- i Albanii [^ ^"Y^ byłego ZSRR i Francji, oraz najmniej otwartych: Togo decydujące 7" lr at1' t0 ^sczywiście można przyjąć, że wielkość obszaru ma Holandii, Szw^^"10 ^.^Pina otwartości państwa. Jednak przykład Belgii, tego. Z l(o)e,aJcar11 - "ledużych, lecz najbardziej otwartych, nie potwierdza powierzchilioo, ^amstan, Mongolia lub Mauretania są państwami dużymi że znaczcie y 'a , ° "^dzo niskim stopniu otwartości. Wypływa stąd wniosek, wtedy, gdy , le c1 ^^orium państw może odgrywać pozytywną rolę tylko korzystne. Q ote czynn110 Lodowiska geograficznego (klimat, gleby itp.) są ność wykofzyst artosc1 Państwa w tym przypadku bardziej decyduje intensyw- Bardzo ^^a obszarn niż jego wielkość. wpływającym - ^m ^""Alem kształtującym gospodarkę państwa, a przez to państw najdarda stoplen -l^0 otwartości, są zasoby naturalne. Większość Stany Zjednoc le^ otwartych dysponuje różnorodnymi surowcami mineralnymi. kamiennego ;." ne 7'&}mu)^ czołowe miejsce w świecie w wydobyciu węgla rozwinięte &osn ^ "a11-0^.^ rud metali. Jest to zarazem państwo najbardziej jego bogactwo arczc)- Wysoki poziom gospodarczy i techniczny wpływa na wami. Rówiloc0^2 B^B^y-l^ość jako partnera w kontaktach z innymi państ- świata. Nie ^ snle mamy Japonię, kraj uważany za drugą potęgę gospodarczą są ludzie. D^pL11'1 ^^nej bazy surowców mineralnych. Jedynym jej bogactwem Japonia stałą sjp P^owitości i stosowaniu wysokiej technologii produkcji narodowych. p" P° ^a ' zarazem atrakcyjnym partnerem w kontaktach między- wartości 57 są na s wa ° na-^nlzs2ych wartościach syntetycznego wskaźnika ot- mineralne i r^s], °^ wsobne surowcowo, jednak dostarczają na rynek surowce Bardzo d^e nie Przetwor2one. n i k a c y j n a, Q naczenle dla otwartości państwa ma dostępność komu- kontynencie, ^ ym. decyduje również położenie geograficzne państwa na przebiegają li^znpglonle ' na świecie. Państwa Europy Zachodniej, przez które północ i ze wschori8 ^"^nikacyjne, gdzie krzyżują się trasy z południa na Państwa wysp^..^,11 na zachod, osiągnęły najwyższe wartości stopnia otwartości. bardzo ograni^o le natomlast. nie leżące na głównych szlakach morskich, mają otwartych państw ^akty z innymi państwami. W grupie ostatniej - najmniej - znalazły się, tn.in. Nepal, Bhutan, Jemen i Mongolia, które 156 ^JId^JC UdUćlWU^e -^amerykańska Aargentyńska Taustralijska Dbrytyjska Achilijska -francuska -japońska łnorweska Ynowozelandzka ®polska -A-rosyjska Opołudniowoafrykańska --- granice podziału na strefy ekonomiczni --- granica nieokreślona skala 1:10 000 000 Stacje badawcze na Antarktydzie mają niewielką długość dróg i linii kolejowych, a zarazem leżą z dala od największych skupisk ludzkich. Czynnikiem, który we współczesnym świecie nie odgrywa już tak znaczącej roli jak dawniej, jest charakter granic. Granice państwa, przebiegające przez trudno dostępne tereny, nie stanowią dziś, w dobie wysoko rozwiniętej techniki rakietowej, zbyt dużego utrudnienia. O ile jednak granice, przebiegające przez obszary trudne do przebycia, stanowią pewną barierę obronną w czasie wojny, o tyle w czasie pokoju mogą one utrudniać kontakty międzynarodowe, a szczególnie współpracę regionów przygranicznych. Mogą powodować izolację lub zamknięcie się państwa. Jednak, jak duży jest wpływ barier fizycznogeo- graficznych na kontakty międzynarodowe, zależy to od rozwoju gospodarczego, technicznego i komunikacyjnego sąsiadujących ze sobą państw. I na koniec omówmy problem narodowościowy. Narody wpływają na stosunki międzynarodowe, na otwartość ich państw m.in. dzięki doświad- czeniom historycznym, nagromadzonym wartościom cywilizacyjno-kulturalnym. Decyduje o tym również wkład narodu do rozwoju i funkcjonowania stosunków międzynarodowych. Jeśli z owych tradycji, wartości i oryginalności wynika poszanowanie dla innych narodów, równe ich traktowanie i tolerowanie odmien- ności systemów wartości, wzrasta prestiż państwa, a zarazem możliwość zwięk- """Y Poczucia pewJci lub we st0^ otwa weg0 ^wiązania. ° "p- .tn.le T? stosun^ "^ ych ^^Wch poza -tniczne. Byty pro,,, ""-.T^ynarodowyrh .... . " ;""^o państw granicami państwa. W hi'c.t"-" W h-. a- -ult;n grup etn """"^"ości składu etnl:^ ^^-"^^ pozostaJących pos towanie praw mnieJ^^160' Przesuwania ODle Związywano problemy S :o°: teg0 r^L^MO-^ pleblscyty lub ^ zainteresowane strony są iedn^^- Kegulacje ^ m0^ dostarczyć wielu ;waran- ć wielu -P- ^^^^""^-nar:"6 ^"S^ 'TelTm?0^^^^^ Należy na%Ia^ Tend^ KeasumuJąc szeroko n - ę zyc w "^norodności ograniczaJącym stopień POJmowane środowiskn -^^^ówm^S0^ Państ^ThoTr"02"6"^-1"^^ mu stosunków gospoda Pokonywame ze ułatwić lub "^dnS zasadniczy wpfy^ ^ uS^^^wo-techJcz^'^^ zależy od po^o wych, na zwiększenie eczowle^ i stabili.n^^-^lturalnych.ktnr.20, narodowych dommuJ'^^ k "Możliwe ob6 Uwaliłyby wszyS w^era swym autora "CJad0 unikania' ^e w stosunkach mięły "S'0^^^- Należy "au::?^-^ Tendencje «easumuJącszerni."-. w- ' sle żyć w rńynnr^.,^.. -.^" nuę(]7vnflr<->^ ^""aiw, cnor ^ - - J'^"1-^^-ynniKiem mu stosunków gospoda Pokonywame ze ułatwić lub "trudnS zasadniczy wpfy^ ^ uS^^^wo-techJcz^'^^ zależy od poz^o wych "azw^kszeme S nle 1 ^abUlzowaJ^"1111^"^' ^"Sl Państw. Wchodamy w e; w L tnerów i two ze ^"^w m^ędzynarodo' -------om mte^:^ ^ "0^ ^^ ^^ -----^^^^^ Świat końca XX w d - r - wpływów politycznych n3 slę lla "owe obs^r, ^ązan.^.^al^^^Pansiw sp0^ ^Podarcze , nowe strefy <^ych, militarnych, a nastennie. był ^loem wielkie ^^"^Ja one nowych Matowe, powstafy dwa S^^. wS0 konfrontacJl Wo^r. ^aw,^^ ^^ e^^o^z obce ugrupoS: V w mm dwle wojny ^SRR, powoje R^ ^^^^W^ kt^ były nastawione -roba stworzema własneJ ^T1^ Pomocy GospoT^.^Począł w 1949 r. ^ , k f lata P0^ Sć ^^w gospodaS?^ (RWPG)' będącą fS:^^^ ^S ^^^S^ ^^ -iz.iciiywaiii(i pumyczliegu UULI UIUKUW. wraz z upaaKiem systernu komunistycznego ten układ sił przeżył się. Nie oznacza to, że ugrupowania i orientacje zniknęły, one tylko są w trakcie przegrupowań, zmieniają partnerów, dostosowując swoje struktury i cele działania do nowych warunków. Najsilniejszą pozycję w świecie przez jakiś czas miała EWG, wspierana do pewnego czasu przez Stany Zjednoczone i Kanadę. Unia Europejska jest oparta na przyszłościowej idei powstania Europejskich Stanów Zjednoczonych, a obec- nie umożliwia stworzenie warunków nieskrępowanej paneuropejskiej wymiany handlowej. Europejski handel jest oparty na różnego rodzaju porozumieniach i umowach o wolnym handlu. Są to unie UE i EFTA, umowy o wolnym handlu między EFTA a niektórymi krajami środkowej Europy, w tym z Polską, oraz strefa wolnego handlu obejmująca kraje CEFTA. Różnica poziomów rozwoju gospodarczego jest znaczna. Unia Europejska ustala warunki współpracy we własnej strukturze na zasa- dzie protekcjonizmu, szczelnie zamykając swoje rynki przed towarami japoń- skimi, amerykańskimi i wschodnioeuropejskimi. Gdy Ameryka Północna ze Stanami Zjednoczonymi zorientowała się, że taka polityka UE może doprowa- dzić ją do utraty pozycji lidera gospodarczego w świecie, utworzyła własną organizację pod nazwą Północnoamerykańskie Porozumienie o Wolnym Handlu (NAFTA) obejmujące: Stany Zjednoczone, Kanadę i Meksyk. NAFTA ma według opinii jej założycieli przysporzyć każdemu krajowi członkowskiemu miejsc pracy, ułatwić przepływ kapitałów, towarów i usług. Rosja (WNP) oraz PODSTAWOWE WSKAŹNIKI SPOŁECZNE I EKONOMICZNE SIEDMIU NAJBOGATSZYCH PAŃSTW ŚWIATA ORAZ ROSJI W 1990 r. Wskaźniki Stany Zjednoczone Japonia Niemcy Francja Wielka Brytania Włochy Kanada Rosja Produkt krajowy brutto w dół./ /l mieszk. 22470 19000 19200 18300 15900 16700 19400 b.d. % udział w świato- wej produkcji energii elektrycznej 26,8 7,6 4,0 3,6 2,8 1,9 4,1 15,4 % zatrudnionych w usługach 71 60 65 66 71 63 71 42 Śmiertelność niemo- wląt na 1000 urodzeń 9,1 4,6 7,4 7,4 7,9 8,5 6,8 18,1 Źródło: Slulistical Yearbook UN, 1993. kraje środkowej Europy pozostają nadal poza istniejącymi strukturami gospoda- rczymi i politycznymi świata i nie tworzą własnych. Sytuacja ekonomiczna tych krajów jest znacznie gorsza niż krajów członkowskich UE. Przeciętny produkt krajowy brutto na obywatela Bułgarii, Czech, Polski, Rumunii, Słowacji i Węgier 159 , .. -_"^.^. AM.vmv/J^i; \J.^S.^'J , icw meereKtywny sektor rolny tych krajów, to bagaż przeszłości, stojący na przeszkodzie przystąpienia tych państw do unii. Wyrównywanie poziomów będzie bardzo kosztowne, ale może się opłacić ze względu na rozległy rynek i handel paneuropejski. Jaka jest inna alternatywa? Wydarzenia polityczne w Europie 1993 r., a mianowicie powstanie UE, starania krajów wyszehradzkich (Czech, Polski, Słowacji i Węgier) o miejsce w UE i w NATO, niestabilna sytuacja polityczna w Rosji, świadczą o tym, że kontynent europejski jest w trakcie przegrupowań. Próby Rosji zmierzające do odbudowy strefy wpływów sprzed 1991 r. mogą dać w rezultacie powołanie w tej części świata nowej organizacji gospodarczej i politycznej obok UE. Udział ugrupowań państw w eksporcie światowym (1992 r.) NAFTA - 19,0% UE - 21,0% EFTA - 6,4% CEFTA - 0,5% APEC - 18,7% W 1992 r. Australia zaproponowała utworzenie strefy wolnego handlu obej- mującej 14 państw Azji i Pacyfiku. Jesienią 1993 r. w Seattie, w Stanach Zjednoczonych na wybrzeżu Pacyfiku, odbyło się już spotkanie szefów państw Azji i Pacyfiku tworzących nową organizację Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku (Asian Pacific Economic Corporation - APEC) z udziałem Stanów Zjednoczonych i Kanady. Powołanie NAFTA świadczy, że następuje pewne przegrupowanie między- narodowych układów i że Stany Zjednoczone przywiązują coraz mniejszą wagę do partnerstwa z Europą. Szybkość rozwoju krajów Azji i Pacyfiku jest zawrotna w każdej dziedzinie. Jeszcze w latach sześćdziesiątych udział gospodarki krajów tego obszaru w ogólnoświatowej wartości produktu globalnego brutto wynosił zaledwie 4%, dziś osiąga prawie 50%. Chiny są obecnie największym rynkiem inwestycyjnym na świecie. Większość polityków przypuszcza, że jeśli podział na bogatą Północ i biedne Południe straci swoje znaczenie, nastąpi to na pewno nie dzięki uprzemysłowio- nemu staremu Zachodowi, lecz dzięki potędze gospodarczej strefy pacyficznej, która dziś osiągnęła także zadziwiającą stabilność polityczną.' Czy nowe układy gospodarcze są tylko manifestacją zamierzeń politycznych, czy autentycznych planów gospodarczych dotychczasowych liderów świata wia- domo będzie w przyszłości. Prawdopodobnie, chodzi o osiągnięcie obu celów jednocześnie. Istnieje jeszcze trzeci cel, nie mniej istotny, który dotyczy zmiany w ogólnym układzie sił gospodarczych świata. Starożytni Egipcjanie, Grecy i Rzymianie stworzyli wielką cywilizację nad Morzem Śródziemnym. Kolumb, odkrywca Ameryki, zapoczątkował "erę Atlan- tyku", istotną dla świata prawie do końca XX w. Teraz gospodarcze i polityczne centrum przenosi się nad Pacyfik, który jest uważany za ocean przyszłości. 160 -ptCl pl^^U^ WOZ^OLMIli W ^ W 11^. LI my 1111 apl tŁ w Cłllll ^Ul.l^J'1 perium) i zachowaniem dominującej pozycji w Europie. W czasach zimnej wojny Breżniew dążył do militarnej hegemonii Moskwy na Dalekim Wschodzie. Amery- kanie zaś starali się zacieśnić więzy z Japonią, a ponadto nie mieli nic przeciwko wzrostowi Chin jako potęgi azjatyckiej, którą uważali za przeciwwagę dla ZSRR. Rosja nie wytrzymała jednak ciężaru zbrojeń i musiała zrezygnować z polityki siły. Gorbaczow odrzucił doktrynę Breżniewa i w 1989 r. wystąpił z propozycją przekształcenia Azji Południowo-Wschodniej w strefę pokoju i współpracy. Propozycja miała na celu stworzenie nowego porządku regionalnego, oczy- wiście przy współudziale i pod nadzorem Moskwy. Wraz z odejściem Gor- baczowa i upadkiem Związku Radzieckiego pomysł stał się nieaktualny. Podej- mowane przez Rosję próby zbliżenia się do Japonii są hamowane nie roz- wiązanym problemem Wysp Kurylskich, których zwrotu od Rosji domaga się Japonia. Tę słabą pozycję Rosji na Dalekim Wschodzie wykorzystały Stany Zjednoczone. Obecny prezydent Stanów Zjednoczonych, Bili Clinton, zmodyfi- kował politykę zagraniczną prowadzoną przez jego poprzedników (Regana i Busha). Pozostawił problemy europejskie Europejczykom, a zajął się obszarem Pacyfiku. Na kraje dalekowschodnie przypada 50% handlu światowego i tyle samo światowego produktu globalnego brutto. Tempo wzrostu gospodarczego państw tego obszaru jest najwyższe. Narzucają je "małe smoki Azji" - Tajwan, Korea Południowa, Singapur i Hongkong. Rozpoczął się wielki wyścig o przywództwo w tym regionie. Rosja jest zajęta wewnętrznymi sprawami. Współzawodniczą więc ze sobą Japonia i Chiny. Jednocześnie Stany Zjednoczone, będące krajem nadpacyficznym postanowiły wykorzystać swoje położenie geopolityczne i przy- stąpić do zacieśnienia więzi z tworzącym się wspólnym rynkiem obszaru Pacyfi- ku. Członkami APEC są: Japonia, Chiny, Korea Południowa, Hongkong, Taj- wan, Australia, Nowa Zelandia, sześciu członków Stowarzyszenia Państw Azji Południowo-Wschodniej (Brunei, Filipiny, Indonezja, Malezja, Tajlandia i Sin- gapur) oraz Kanada i Stany Zjednoczone. U progu XXI w. powstał najpotężniejszy wspólny rynek. Prezydent Stanów Zjednoczonych zabiega o to, aby centrum administracyjno-organizacyjnym tej wspólnoty było Seattie, leżące nad Pacyfikiem w stanie Waszyngton. Seattie jest siedzibą dwóch wielkich koncernów Boeinga i Microsoft Corporation, a ponadto dużym ośrodkiem uniwersyteckim. Region Pacyfiku to nie tylko gigantyczny rynek konsumpcyjny, ale przede wszystkim ogromny potencjał produkcyjny. Jeśli sprawdzą się prognozy demo- graficzne, że w 2000 r. liczba ludności świata będzie wynosiła 6,2 mld, to 3,4 mld będą stanowić Azjaci. W latach 1970-1990 liczba mieszkańców Azji żyjących w skrajnej nędzy zmalała z 400 do 180 min. Proces "odbiedniania" w Azji postępuje dość szybko, mimo wysokiego przyrostu naturalnego ludności. W tym samym czasie w Europie, a nawet w Stanach Zjednoczonych, stopa życiowa ludności obniżyła się. Według prognoz ekonomicznych Banku Światowego ( 161 - --r-JJ-^ - -^-^ .v,^ ^.m .^^Łi^, Z.JIU iia średnie) siopic zachodnioeuropejskiej, nie odbiegającej również od amerykańskiej, mając samo- chód, własny dom, wystarczające dochody pozwalające na kształcenie dzieci i opiekę lekarską. Za 20 lat, jeśli utrzyma się ten kierunek rozwoju, region Pacyfiku wyprzedzi resztę świata pod względem liczebności klasy średniej. Na- stępuje proces "uzachodnienia" Azji. Wysoko rozwinięte kraje regionu Pacyfiku umiejętnie łączą symbole tożsamości narodowo-kulturowej i wzrostu gospodar- czego z klasyczną siłą państwa zawartą w stwierdzeniu, że najpierw rozwój, demokracja potem. Świadczy to o dużej dyscyplinie społecznej. Jednak zdają sobie również sprawę z tego, że ich przetrwanie i rozkwit zależą od integracji i globalizacji. Walka o rynki jest istotną częścią programu sukcesu regionu Pacyfiku. 7 W GEOGRAFII POLITYCZNEJ I W GEOPOLITYCE co to jest globalistyka - jej podstawy, geneza i zakres tematyczny świat jako ekonomiczna całość powstała przez umiędzyna- rodowienie produkcji, kapitału i finansów rozwiązywanie problemów globalnych dotyczących m.in.: konfliktów, przezwyciężania zacofania gospodarczego, postępu naukowo- -technicznego, "eksplozji demograficznej'', ochrony przyrody, nowych zasad globalnego zarządzania współzależność problemów globalnych 7.1. POJĘCIE GLOBALISTYKI W większości atlasów geograficznych na pierwszych stronach umieszcza się polityczną mapę świata. Mapa polityczna, jakkolwiek ciągle jest aktualizowana, pozo- staje zestawem państw. Globalne spojrzenie na środowis- ko, gospodarkę, społeczeństwo, kulturę i siłę państwa, a przez to i głębsza dyskusja nad polityką globalną lub zarządzaniem światem, przy zastosowaniu tylko ma- py politycznej będą jednak utrudnione. Podział na po- szczególne państwa nie stwarza bowiem takiej możliwo- ści, ponieważ nie oddaje całej złożoności politycznej or- ganizacji świata. Poszukiwanie innych sposobów prezen- tacji światowej problematyki staje się wyzwaniem końca XX w. Takiemu celowi starano się sprostać badając otwartość gospodarczą, kulturalną i polityczną państw świata (S. Otok, 1989). Stopień otwartości państw pro- wadzi do globalistyki, która zajmuje się politycz- nymi, gospodarczymi i kulturalnymi procesami w skali światowej. Właściwości globalistyki trudno określić ze względu na odmienne zakresy tematyczne przypisywane jej przez różnych autorów. Globalistyka korzysta z dorobku ba- dawczego i pojęć teoretycznych innych dyscyplin nauko- wych, szczególnie z ekonomii, handlu międzynarodowe- go i nauk politycznych zajmujących się stosunkami mię- dzynarodowymi, oraz geopolityki. Globalistykę różni od tych nauk przeciwny kierunek wnioskowania. Nauki ba- dające międzynarodowe stosunki gospodarcze i politycz- ne postrzegają świat jako skupisko (zgrupowanie) od- działujących na siebie niezależnych państw i gospodarek narodowych. Podejście globalistyczne natomiast ujaw- 163 -----.--- "..--. .. ^Jy~-» ^.^^ini^^n-l >ll^ J>-at 1^'IIS.U Z.UHJ1CII1 l Y4 paHStW, SyS- tem światowy jedynie układem powiązań handlowych i gospodarczych lub siecią przepływów towarów między państwami. Świat to społeczna stru- ktura globalna. Jej istnienie powoduje, że globalistyka wyodrębnia się jako kierunek badawczy zajmujący się systemem światowym (A. Bergesen, 1982). Specjaliści w różny sposób definiują zakres zainteresowań globalistyki: - wartość przewodnią stanowią dążenia do całościowej wizji rzeczywistości (M. Heller, J. Życiński, 1986), - nauka w jej pokartezjańskim kształcie przyczyniła się do powstania cieka- wego, lecz kontrowersyjnego ruchu intelektualnego, zwanego nową g n o z ą lub neognozą albo gnozą z Princeton. Postawę neognostyka charakteryzu- je przede wszystkim poszukiwanie wielkiej syntezy "jedni", która jest możli- wa dzięki pierwiastkowi duchowemu jednoczącemu świat człowieka i przyrody (R. Ruyer, 1982), - na społeczeństwa i kraje powinno się patrzeć przez pryzmat systemu światowego. Stanowi on całość rządzącą się własnymi prawami, a jego funkc- jonowanie wpływa na poszczególne obszary Ziemi (A. Bergesen, 1982), - nauki społeczne wykazują coraz większe zainteresowanie dynamiką global- ną oraz tzw. nowożytnym systemem światowym (J. Wallerstein, 1974), - nowa Europa w zmieniającym się systemie globalnym jest wspaniałą kanwą do rozważań na temat procesów wzmocnienia siły konkurencyjnej nauki polskiej w układach europejskich i globalnych (A. Kukliński, 1991), - podstawą analizy powinny być nie państwa, lecz korporacje ponadnarodo- we i banki. Świat staje się ekonomiczną całością (N. Thrift, 1986), - świat przechodzi paradygmat zmian od geopolityki do geoekonomii, po których globalne korporacje stają się głównym regulatorem kapitału (J. Sigurd- son,1992). Zakres problemów, przed którymi stoi obecnie ludzkość, powoduje, że w ich rozwiązywaniu uczestniczą rządy, organy i organizacje międzynarodowe oraz ruchy społeczno-polityczne. Skala problemów i ich wielość świadczą o tym, że w ich rozwiązywaniu można dostrzec pewną ewolucję od etapu, gdy państwo nie ingerowało w nie zupełnie, do etapu, gdy przejmowało nad nimi pełną kontrolę. Stopniowo problematyka ta stawała się częścią programów działań organów państwowych, a więc nabierała charakteru politycznego. Wiele zagadnień doty- czy grupy państw lub regionów i staje się przedmiotem prac organizacji między- narodowych. Interesuje się nimi światowa opinia publiczna. W ten sposób, w zależności od wagi i zasięgu, problemy o znaczeniu lokalnym przekształcają się w międzynarodowe problemy polityczne, stają się problemami globalnymi. Nara- stanie problemów światowych, ich ewolucja i złożoność powodują, że są one często sumą wielu czynników wzajemnie powiązanych, a więc nie można jedno- znacznie powiedzieć, że problem jest wyłącznie polityczny, ekonomiczny lub kulturowy. 164 pUgl^UlaJĄ^H &Hy wspUlplcl^cl l w a^J\Ji^aŁ^Ł,iŁ^Ja^ ionii^Jt^_y»^A pK^n^i-w^, i^^c^^ J<-'^* nymi z najbardziej charakterystycznych zjawisk współczesnego świata. Proces integracyjny sprzyja także szybkiej transmisji najważniejszych przejawów życia międzynarodowego do jego uczestników. Proces przekazu informacji uległ ogrom- nemu przyspieszeniu na skutek rozwoju nauki i techniki, a szczególnie komuni- kacji komputerowej i satelitarnej. 7.2. GENEZA I ROZWÓJ GLOBALISTYKI Zainteresowanie problemami określanymi obecnie jako globalne pojawiło się już w XIX w. W procesie rozwoju globalistyki można wyróżnić, jeśli chodzi o genezę problemów globalnych, dwa źródła wynikające z potrzeby działania człowieka: a) konieczność ratowania ludzkości (utopiści), b) potrzeba zarządzania globalnego i tworzenia "jedni" świata w celu roz- wiązywania jego problemów. Na wizje przyszłości utopistów miały wpływ obserwowane przez nich sprze- czności pomiędzy rzeczywistością a oczekiwaniami. Jakkolwiek różnili się oni między sobą co do sposobów rozwiązywania narastających problemów, łączyła ich teza, że w świecie brak właściwego ładu. Koncepcje ich, choć oparte na wyobraźni, były chętnie akceptowane przez opinię publiczną, ponadto zawiera- ły duży potencjał stymulacji intelektualnej. Przedstawicielami tego kierunku byli Th. Malthus (1766-1834), twórca teorii ludnościowej głoszącej, że wy- stępuje stała tendencja do nadmiernego (w postępie geometrycznym) przyrostu naturalnego ludności w stosunku do przyrostu (w postępie arytmetycznym) ilości środków żywności (maltuzjanizm), B. Russell (1872-1970), myśliciel o rozległej skali zainteresowań od logiki i matematyki po etykę oraz historię myśli społecznej i prądów politycznych, J. Neumann (1903-1957), współtwórca matematycznych podstaw mechaniki kwantowej, przepowiadający kryzys tech- nologiczny, oraz współcześnie żyjący A. Ciarke. Wymienić należy także działa- jący od 1968 r. Klub Rzymski, międzynarodową organizację zajmującą się badaniami nad rozwojem ludzkości. Prace tego klubu, zrzeszającego wybitne jednostki świata naukowego, działaczy społecznych i politycznych z wielu kręgów, są jednak traktowane jak manifest katastrofizmu (Raporty Rady Klubu Rzymskiego). Twórcy koncepcji potrzeb zarządzania globalnego i tworzenia ,,jedni" świata wiążą natomiast swe nadzieje z ponadpaństwowymi organizacjami decydenckimi, których celem działania jest rozwiązywanie lub regulowanie narastających prob- lemów. Zasadnicze są tu kwestie godzenia sprzeczności pomiędzy interesami organizacji gospodarczych, które mają zasięg międzynarodowy, a interesami państwa w sensie politycznym, które pozostaje i działa w ustalonych jego granicach. Wyróżnia się przy tym globalizację "od góry", powiązaną w różny 1 165 wynilciem t i - ' - - ' " ----^i ^~" ^<^.n , uy*^'-^ naród ruchów wspierających inicjatywy ponadpaństwowe przez między- bed owe układy ° różnym rodowodzie, ruchy społeczne lub regionalne, ale nie ? ące organizacjami ponadpaństwowymi. I w ,pocz^tki inicjatywy "od góry", jakkolwiek jej korzenie sięgają okresu J"y światowej, można potraktować spotkanie w lipcu 1944 r. przedstawicieli (panstw w Bretton Woods, w stanie New Hampshire. W czasie tego spotkania J awlan() projekty kierowania gospodarką światową przedstawione przez Do eynesa ^wielka Stania) i H.D. Whita (Stany Zjednoczone). Powołano na Państwowe organizacje, które formalnie rozpoczęły działalność w 1945 r. -n10"1-1"- Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF) i Bank Światowy mied 21 sierpnia d0 7 Października 1944 r. odbyło się wiele spotkań (de^11"0'10^011' na których żh^wano, opierając się na Karcie Atlantyckiej dent "'S1011 P0^'11^-) P^67 Premiera Wielkiej Brytanii W. Churchilla i prezy- iek a anów ^dnoczonych F. Roosevelta w 1941 r., określającej polityczne Wyir'110"1102'^ Priorytety dla powojennego świata; kartę nazwano międzynarodo- c, \ ^^em bezpieczeństwa gwarantującym wolny handel i wzrost gospodar- naJ' proJekt Karty Narodów Zjednoczonych (Organizację Narodów Zjednoczo- "ych powołano w 1945 r.). tem ^e znaczenie dla rozwoju gospodarczego świata miało porozumienie na Trąd taryf '-^"y1111 oraz handlu i utworzenie Generał Agreement on Tariif and str> elw 1947 r' w Genewie. GATT postrzegano jako trzecią siłę kształtującą losunki gospodarcze świata*. Zali oza- ^y"^"" * Whitem do twórców kierunku zarządzania globalnego które slę N' Thrifta (1986)' A- Elkinsa (1992) oraz ^""o^^ów i Polityków, _y Pełnili kierownicze funkcje w organizacjach ponadpaństwowych. Wart srod autorów' l^orych prace z zakresu globalistyki mają nieprzemijającą flOS^i"1®^010^7^ należy wymienieć: A. Bergesena (1982), P. Taylora \ 0/' w- Anioła (1987), J. Gładkiego (1993). Ha .echą globalistyki jest jej interdyscyplinarność. Niezależnie od ros- ^ . lcz y publikacji na temat globalistyki, można stwierdzić, że nie zawsze bad eraJą one Jasną odPowiedź na Pytanie o przedmiot i zakres tego kierunku Oiku wczeg0- ^ększość autorów za globalne uznaje problemy powstające w wy- d) ° lektywnie obserwowanego rozwoju społecznego, powodujące zagrożenia 'ch r'1 eJ .społeczności światowej i wymagające zjednoczenia jej wysiłków w celu ^sz^1^^. (np' żBg1'07®"^ wymieniane w Raportach Klubu Rzymskiego). mg ' , le Publikacje z zakresu globalistyki, które dotychczas się ukazały, wyraź- są p-8 a2;UJą na t0' że me chodzi o jeden, lecz o zespół problemów. Problemy te ^izo25^ ym traktowane J^0 równorzędne, aby uniknąć trudności w ich hierar- aniu (zarówno z przyczyn merytorycznych, jak i politycznych). W. Anioł 1 1995 r. GATT zmienił nazwę na Światową Organizację Handlu (WTO) 166 ^ J l. 77-"* vłV/Afcł , L/^-»-»*^<-/^t wynikiem tzw. ruchów wspierających inicjatywy ponadpaństwowe przez między- narodowe układy o różnym rodowodzie, ruchy społeczne lub regionalne, ale nie będące organizacjami ponadpaństwowymi. Jako początki inicjatywy "od góry", jakkolwiek jej korzenie sięgają okresu I wojny światowej, można potraktować spotkanie w lipcu 1944 r. przedstawicieli 45 państw w Bretton Woods, w stanie New Hampshire. W czasie tego spotkania omawiano projekty kierowania gospodarką światową przedstawione przez J. Keynesa (Wielka Brytania) i H.D. Whita (Stany Zjednoczone). Powołano ponadpaństwowe organizacje, które formalnie rozpoczęły działalność w 1945 r. Były to m.in. Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF) i Bank Światowy (WB). Od 21 sierpnia do 7 października 1944 r. odbyło się wiele spotkań międzynarodowych, na których zbudowano, opierając się na Karcie Atlantyckiej (deklaracji podpisanej prezez premiera Wielkiej Brytanii W. Churchilla i prezy- denta Stanów Zjednoczonych F. Roosevelta w 1941 r., określającej polityczne i ekonomiczne priorytety dla powojennego świata; kartę nazwano międzynarodo- wym systemem bezpieczeństwa gwarantującym wolny handel i wzrost gospodar- czy), projekt Karty Narodów Zjednoczonych (Organizację Narodów Zjednoczo- nych powołano w 1945 r.). Duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego świata miało porozumienie na temat taryf celnych oraz handlu i utworzenie Generał Agreement on Tariff and Trade w 1947 r. w Genewie. GATT postrzegano jako trzecią siłę kształtującą stosunki gospodarcze świata*. Poza Keynesem i Whitem do twórców kierunku zarządzania globalnego zalicza się N. Thrifta (1986), A. Ełkinsa (1992) oraz ekonomistów i polityków, którzy pełnili kierownicze funkcje w organizacjach ponadpaństwowych. Wśród autorów, których prace z zakresu globalistyki mają nieprzemijającą wartość metodologiczną należy wymienieć: A. Bergesena (1982), P. Taylora (1986), W. Anioła (1987), J. Gładkiego (1993). Cechą globalistyki jest jej interdyscyplinarność. Niezależnie od ros- nącej liczby publikacji na temat globalistyki, można stwierdzić, że nie zawsze zawierają one jasną odpowiedź na pytanie o przedmiot i zakres tego kierunku badawczego. Większość autorów za globalne uznaje problemy powstające w wy- niku obiektywnie obserwowanego rozwoju społecznego, powodujące zagrożenia dla całej społeczności światowej i wymagające zjednoczenia jej wysiłków w celu ich rozwiązania (np. zagrożenia wymieniane w Raportach Klubu Rzymskiego). Wszystkie publikacje z zakresu globalistyki, które dotychczas się ukazały, wyraź- nie wskazują na to, że nie chodzi o jeden, lecz o zespół problemów. Problemy te są przy tym traktowane jako równorzędne, aby uniknąć trudności w ich hierar- chizowaniu (zarówno z przyczyn merytorycznych, jak i politycznych). W. Anioł - Od l I 1995 r. GATT zmienił nazwę na Światową Organizację Handlu (WTO). 166 puusiawuwc cccuy pruolemuw giuuaniy>;ii: - ogólnoświatowa skala, a więc problemy te dotyczą całej ludzkości, mają charakter ponadpaństwowy i ponadregionalny, w mniejszym lub większym stop- niu obiektywnie oddziałują na rozwój wszystkich społeczeństw; - olbrzymia waga, czyli że problemy te mają charakter krytycznych zagrożeń, toteż są szczególnie istotne z punktu widzenia perspektyw człowieka. Wywołują tak wiele niebezpiecznych zakłóceń, że ich nieprzezwyciężenie stawia pod zna- kiem zapytania przyszłe losy i przetrwanie ludzkości; - sposób rozwiązywania, aby problemy te przezwyciężyć, jest potrzebna możliwie ścisła i szeroka współpraca wszystkich zainteresowanych stron, co z reguły jest równoznaczne z koniecznością zjednoczenia w tym celu wysiłków i działań całej społeczności międzynarodowej. W szerszym ujęciu globalistykę należy traktować jako naukę zajmującą się badaniem systemu światowego. Jej głównym przedmiotem zaintereso- wań będzie wówczas rozwój polityki i gospodarki światowej. Przykładem takich podejść do problemu są m.in.: - studia nad nierównością w wymianie między centrum i peryferiami (A. Em- manuel, 1972), - badania wpływów obcych inwestycji na wzrost gospodarczy i nierówność dochodów w krajach trzeciego świata (V. Bronschier, 1978), - analizy struktur i procesów światowych (J. Meyer, 1980), - studia nad akumulacją kapitału w skali międzynarodowej (S. Amin, 1976; A. Frank, 1978); - międzynarodowy system państw (A. Bergesen, R. Schoenberg, 1980; G. Mo- delski, 1978). Tematyka wymienionych prac jest dość zróżnicowana. Niektóre dotyczą gospodarki światowej, inne opisują międzynarodowy system państw, a jesz- cze inne zajmują się kulturą światową. Jakkolwiek studia nad systemem świa- towym powinny obejmować szeroki profil problemów, rozwiązywanych różnymi metodami, jednak wszystkie prace muszą uwzględniać dwa podstawowe zało- żenia: - przyjąć, że globalny system istnieje na zewnątrz społeczeństw narodowych (gospodarka światowa lub światowy system państw mają własne życie i dynami- kę, które można modelować i opisywać); - system światowy wpływa na rozwój lub niedorozwój wielu społeczeństw narodowych, tkwiących w strukturach globalnych (determinuje on rozwój ob- szarów objętych jego zasięgiem). W rezultacie rozwój lub niedorozwój jakiegoś kraju bardziej zależy od miejsca, które ten kraj zajmuje w światowym podziale pracy, niż od jego potencjału narodowego. Wielu autorów, a w tym i Thrift (1986), stara się wykazać, że świat staje się w coraz większym stopniu ekonomiczną całością na skutek umiędzynarodowie- nia produkcji, kapitału, finansów i państw. Sprzyja temu także wzrastająca ruchliwość zagranicznych inwestycji bezpośrednich, zmienność kursów walut, \ 169 .... t ---^"f &"-'L'tllllCgU Z.J/ajYU. Przejawem globalizacji procesów społecznych i gospodarczych jest także powsta- jący międzynarodowy sektor usług oraz miasta światowe. Geografia poli- tyczna według Taylora (1986) powinna w procesie globalizacji badać również przestrzenne skutki wchłaniania poszczególnych obszarów Ziemi przez działający i rozprzestrzeniający się system światowy. 7.3. JAKIE PROBLEMY GLOBALNE I JAKIE ROZWIĄZANIA? Uwzględniając założenia metodologiczne globalistyki można ułożyć listę po- dejmowanych dość powszechnie problemów globalnych, choć ze względu na różne definiowanie globalistyki, nie wszyscy ją zaaprobują. Najczęściej wydziela się następujące grupy problemów globalnych: - ogólnospołeczne - wojna i pokój, przezwyciężanie zacofania i zabezpiecze- nie wzrostu ekonomicznego; - człowiek i społeczeństwo - postęp naukowo-techniczny, twórczość i kul- tura, eksplozja demograficzna, problemy zdrowotne; - człowiek i przyroda - zasoby, aprowizacja, środowisko ekologiczne; - światowy system globalny. W raporcie U-Thanta, Sekretarza Generalnego ONZ w latach siedemdziesią- tych, jako zasadnicze dla świata wymieniono problemy: zbrojeń, eksplozji demo- graficznej, zagrożeń ekologicznych i różnice w poziomie rozwoju. W trzecim Raporcie Klubu Rzymskiego, opracowanym pod kierunkiem J. Tinbergena (1978), za istotne dla stworzenia nowego ładu międzynarodowego uznano: wyścig zbrojeń, zagadnienia wzrostu liczby ludności, żywność, głód i niedożywie- nie, urbanizację, środowisko naturalne i jego ochronę, czyli wyjście z "wieku ciemnoty środowiskowej", międzynarodowy system walutowy i handlowy - po- moc na warunkach ulgowych, zasoby naturalne i energię, naukę i technikę - przedsiębiorstwa transnarodowe, oceany - jako źródło zasobów Ziemi, prze- strzeń kosmiczną, instytucje międzynarodowe, wzajemne zależności w obrębie naszego globu. Na spotkaniu Klubu Rzymskiego w Hanowerze w 1989 r. jego członkowie postanowili dokonać analizy sytuacji, w jakiej znalazł się świat, i zadań, jakie w związku z tym ma do spełnienia klub. W wyniku przemyśleń zaprezentowa- nych wówczas problemów powstała w 1992 r. książka A. Kinga i B. Schneidera Pierwsza rewolucja globalna - jak przetrwać^ Książka składa się z dwóch części. Pierwsza przedstawia najważniejsze zmiany zaistniałe podczas ostatnich dwu- dziestu lat, opisuje złe samopoczucie oraz frustracje ludzkości powstałe w ich wyniku i skrótowo omawia niektóre problemy i zagrożenia w rozdziałach "poetycko" zatytułowanych np.: Wichry przemian. Dziedziny budzące szczególną troskę. Niewłaściwe sterowanie gospodarką światową. Przejawy solidarności. Spo- łeczeństwo informatyczne. Próżnia, Złe samopoczucie ludzkiej wspólnoty, Wyzwa- 170 autorów rezolutyką, i przedstawia wiele dziatan, Ktorycn podjęcie na obec- nym etapie autorzy uważają za konieczne. Są to rozdziały: Trzy najpilniejsze zadania. Zarządzanie i potrzebne do niego kwalifikacje. Uwarunkowania, motywa- cje i system wartości. Na zakończenie raportu jego autorzy stwierdzili, że "stojące przed nami problemy nie mają charakteru intelektualnego lub tylko analitycz- nego. W grę zawsze wchodzą czyjeś istotne interesy i określona struktura władzy. W rzeczywistym świecie nieuchronnie działają sprzeczne interesy. Przy ustalaniu zasad postępowania trzeba przewidzieć odpowiednie formy współdziałania mię- dzy elitami władzy, a więc też między państwami, a te będą z pewnością miały nadal rozbieżne interesy, zróżnicowane systemy wartości, odmienne normy i tra- dycje kulturowe" (str. 236). Opublikowany w 1980 r. Raport Komisji W. Brandta porusza problemy nędzy, głodu, surowców, postępu technicznego - in- nowacyjności, reformy międzynarodowego systemu walutowego, korporacji transnarodowych, problemy ludnościowe oraz przebudowy systemu organizacji międzynarodowych. Na podstawie innych badań zaproponowano odmienne rozwiązania. Wielu autorów uważa, że rozwiązywaniem problemów globalnych, nawet katastroficz- nych, powinny się zająć organizacje ponadpaństwowe, których wkład w za- rządzanie światem jest nie mniej doniosły niż ONZ. Szczególnie ważną rolę w tym działaniu może odegrać polityka finansowa świata (S. Corbridge, R. Mar- tin, N. Thrift, 1994). Międzynarodowy system finansowy, pobudzany przez deregulacje rządzenia i innowacje technologiczne, szczególnie w telekomunikacji, uległ wielkim zmia- nom w latach 1970-1980. Rynki finansowe połączyły się w całym handlowym świecie. Międzynarodowy system finansowy zglobalizował się do rozmiarów nie występujących dotąd w innych sektorach gospodarki. Przykładem globalnego kierowania może być międzynarodowa bankowość i jej oddziaływanie na gos- podarkę i politykę świata przez ponadpaństwową organizację bankową, którą jest Bank for International Settłements (BIS; Bank Rozrachunków Międzynaro- dowych). BIS, z centralą w Bazylei (Szwajcaria), uczestniczy w promowaniu i ułat- wianiu współpracy krajowych banków centralnych. BIS często nazywa się "cen- tralnym bankiem centralnych banków". Ostatnio jest on postrzegany jako kierujący światowym rynkiem finansowym oraz jako jedyna istniejąca instytucja zdolna do odgrywania roli międzynarodowego bankowego nadzorcy i regulatora rynku finansowego. D. Harvey (1989) nazwał tę działalność cechą współczesnego kapitalizmu. Szczególnym przykładem międzynarodowego rynku finansowego jest eurory- nek pieniężny, powstały pod koniec lat pięćdziesiątych. Do powstania eurorynku pieniężnego przyczyniło się wprowadzenie swobodnej wymienialności walut w la- tach 1957-1958. Jest to ponadnarodowy rynek środków na rachunkach ban- kowych w najważniejszych wymienialnych walutach świata. Nazwa eurorynek jest myląca, gdyż nie jest to rynek finansowy ograniczony geograficznie do ( 173 , ^ ..--"-., .. ."^^", v, iYi.uiJ^n mc isinieją zaane bariery dla międzynarodowych transferów pieniądza i kapitału, a operacje w walutach obcych nie podlegają obowiązkowi odprowadzania rezerw ani innym rodzajom kontroli narodowych władz monetarnych (str. 108, wyd. polskie). Oprócz więc tradycyjnych ośrodków finansowych, takich jak Londyn, Nowy Jork, Luksemburg, Paryż, Zurich, Mediolan, Frankfurt nad Menem, Amster- dam, w których dokonuje się wielu operacji eurowalutowych, pojawiły się w latach siedemdziesiątych szybko rozwijające się tzw. centra przybrzeżne, m.in. są to Wyspy Bahama, Bahrajn, Barbados, Bermudy, Hongkong, Kajmany, Liberia, Nowe Hebrydy, Antyle Holenderskie, Panama lub Singapur. Transakcje finansowe można zawierać przez całą dobę. Operacje eurorynku pieniężnego są zawierane w walucie, która nie jest walutą krajową partnerów transakcji. Bank Rozrachunków Międzynarodowych (BIS) np. definiuje eurodolar jako dolar, ,,który został uzyskany przez bank znajdujący się poza terytorium Stanów Zjednoczonych i został bezpośrednio lub po wymia- nie na inną walutę wykorzystany do udzielenia kredytu klientowi spoza sektora bankowego, po jedno- lub wielokrotnym transferze z banku do banku" (za D. Duwendag i in., 1995). Uczestnikami tego rynku są przede wszystkim duże banki komercyjne, duże przedsiębiorstwa spoza sektora niebankowego działające na międzynarodową skalę, a wśród nich towarzystwa ubezpieczeniowe oraz instytucje narodowe i międzynarodowe, jak banki centralne, rządy i organizacje międzynarodowe. Eurorynek nie podlega żadnym prawom narodowym ani żad- nej bezpośredniej kontroli narodowych lub międzynarodowych władz monetar- nych. Podstawową zasadą jego działania jest pełna swoboda konkurencji. Przedstawione powyżej przykłady są działaniami globalnymi od góry (above). Inną drogą pozapaństwowego kierowania losami świata jest działalność organi- zacji międzynarodowych deklarujących, że nie są ponadpaństwowe i nie zajmują się formalnie kierowaniem państwami odgórnie przez ,,nacisk". Mają one na celu łączenie grup inicjatywnych różnych państw wokół wspólnego zadania. Są to działania globalne od dołu (from below). Przykładem tego typu organizacji jest Greenpeace - międzynarodowa grupa aktywistów ochrony środowiska, oraz Amnesty International - organizacja zajmująca się prawami człowieka, czyli walcząc o prawa człowieka lub z ich naruszaniem na całym świecie. Różnice w działaniach w porównaniu z organizacjami omówionymi poprzed- nio, nie wyłączając ONZ, członkowie organizacji typu from below przedstawili w International Dialogue on the Transition to Global Society (wrzesień 1990 r.). Publikacja jest próbą dyskusji na tematy związane z rozwojem społeczeństwa globalnego (the advance of global society) i odnosi się m.in. do prac istniejących instytucji ponadpaństwowych. Poddano w niej również krytyce raporty niezależ- nych komisji (W. Brandta, O. Palmego i in.). Stwierdzono, że komisje te błędnie definiują problemy globalne, ponieważ ich działania nie odpowiadają "global problematique". Ich naczelnym hasłem programowym jest "demokratyczna po- wszechna mobilizacja społeczeństwa jako jedyna realna perspektywa dla prob- 174 programowej icgo rucnu, mówiącej ze ,,ocieni JCSL ounowa sil fspwcwnywi, wykształcenia ich środowisk, dostęp zwykłych ludzi do bogactw jakich potrzebu- ją, dostęp do demokracji lokalnej, narodowych i ponadnarodowych instytucji politycznych, narzucenie pokoju w ośrodkach konfliktowych" (J. Brecher, 1993). Wybrane przykłady problemów globalnych pozwalają na stwierdzenie, że poszczególne środowiska widzą różnie zakres globalistyki, odmiennie pola dzia- . łania, a w związku z tym przypisują jej inne cele. Próbę autorską zarysowania zagadnień (problemów) globalistyki przedstawiono graficznie. Podstawowe koncepcje teorii globalistyki Budowa przestrzeni globalnej i globalnej strategii kierowania Informacja i jej przekaz I Globalne koncepcje geopolityczne i geostrategiczne Zróżnicowany rozwój ekonomi- czny centrum - peryferie Obszary konfliktów i napięć, źródła konfliktów Problemy ludnościowe -eksplozja, migracje,kon- formizm, wielokulturowośćl Ekopolityka globalna: energia żywność woda Organizacje światowe ponadpaństwowe ONZ i organizacje międzynarodowe Międzynarodowy ruch społeczny odpady i śmieci, recykling Kryzys kultury, deficyt demokracji Problemy | społecznego dyskomfortu Know-how, nowe technologie technopolie, innowacje w polityce nacisku Stopień otwartości państw Schemat problemów globalnych (globalistyka) 7.4. WSPÓŁZALEŻNOŚĆ PROBLEMÓW GLOBALNYCH Wszystkie problemy globalne wykazują ścisłe wzajemne związki. Ilustrację graficzną powiązań przedstawiono na wykresie. Pragnę zwrócić uwagę tylko na niektóre z tych powiązań. Problem demograficzny i żywnościowy wykazują wzajemne związki, a ponad- to oddziałują na problem ochrony środowiska. Planowanie rodziny w krajach rozwijających się pozwoli uwolnić je od problemu głodu, a postęp technologiczny ( 175 Współzależność problemów globalnych (wg A. Kinga, B. Schneidera, 1992) w rolnictwie będzie osłabiał jego negatywny wpływ na środowisko naturalne. Problemy żywnościowy i surowcowy wykazują głębokie związki z problemem przezwyciężania zacofania oraz z problemami ekologicznymi. Obecna orientacja surowcowa gospodarki światowej potęguje trudności ekologiczne świata. Prob- lemy zarządzania i zdolności do zarządzania są silnie powiązane z bezpieczeń- stwem, wartościami religijnymi (etycznymi), systemem edukacyjnym, globalnym rozwojem ekonomicznym. Złożoność związków i ich powiązania z pozostałymi problemami globalnymi wykazują również zagadnienia społeczne i kulturalne, do których zalicza się stosunki międzynarodowe, kryzys kultury, deficyt demokracji i problem moral- ności, które są równie ściśle związane z problemami o charakterze politycznym, ekonomicznym i przyrodniczym. O rozwiązaniu globalnych problemów świata będą decydować przeobrażenia społeczne zachodzące we wszystkich państwach świata oraz przewartościowanie, 176 i iucuiugi^z.ii.y-11. wicie u^u.&ic z.cucz.ciiu uu kimali wanusul l i^cinw Ły^tuwy^ii, świadomości i moralności oraz przyjętych form rządzenia. 7.5. BADANIA PROBLEMÓW GLOBALNYCH I ICH OSIĄGNIĘCIA Badania problemów globalnych były dla nauki nowym impulsem, a w prak- tyce umożliwiły spojrzenie na obraz współczesnego świata i jego kwestii wraz z propozycjami służącymi do ich rozwiązania. Globalistyka od zakończenia II wojny światowej stara się wykazać, że państwa nie są jedynymi znaczącymi uczestnikami stosunków międzynarodo- wych. Pokazano dzięki niej bezradność, a nawet hamującą rolę państwa jako podstawowego elementu struktury międzynarodowej przy rozwiązywaniu prob- lemów globalnych. W rozważaniach problemów globalnych kwestionuje się klasyczny sposób pojmowania suwerenności państwa i ukazuje jego anachronicz- ność w czasach współczesnych jako za ciasną na potrzeby nowych technologii i poziomu informacji. Globalna integracja, stwierdza G. Soros (1997) przynosi ogromne korzyści: międzynarodowy podział pracy, gwałtowne rozprzestrzenienie się innowacji, a także korzyści niematerialne, takie jak wolność wyboru związana z międzynarodowym przepływem ludzi, idei, wolności myśli. Globalistyka wykazuje, że działalność zewnętrzną państwa prowadzi się obecnie nie tylko używając kanałów rządowych, ale także przez organizacje międzynarodowe, korporacje ponadnarodowe, działania organizacji politycznych i religijnych. W badaniach zwraca się uwagę na powstawanie systemu współzależ- ności, w którym preferuje się działania zbiorowe, oraz powstanie społeczności międzynarodowej świadomej swych zadań, powstaje globalne społeczeństwo otwarte. Nie bez znaczenia jest też i to, że prognostyczny charakter prowadzonych badań ma wysoki stopień przewidywalności tendencji rozwojowych problemów globalnych (wiele z nich nosi cechy prac futurologicznych). Realizowane prace badawcze z zakresu globalistyki można podzielić na kilka grup ze względu na proponowany sposób rozwiązań badanych problemów: - prace zakładające, że problemy globalne współczesności mogą być prze- zwyciężane przez rozbudowę mechanizmów rynkowych i rozszerzanie wolnej konkurencji na cały świat. Są one związane z ideologią leseferyzmu, utrzymującą że wolny rynek sam się wspiera i że rynkowe zakłócenia korygują się samoistnie pod warunkiem, że rządy lub inne regulatory nie przeszkadzają mechanizmom samokorygującym; - prace, które zmierzają do przedstawienia modelu rządu światowego. Za- kładają one wprowadzenie mechanizmów regulacyjno-koordynacyjnych, ustalo- nych na szczeblu ogólnoświatowym. Uzasadnieniem tych działań jest stwier- dzenie malejącego znaczenia państwa i rosnącej potrzeby współpracy ogólno- 177 ucj^y uuiiduiidi uuu w t^ wid-uz^ uaLtiwuu-dw^z^, w^iuluuiiJ w puluz-uiiiidiiu WSZ^SL- kich narodów. Podejmowanie decyzji ma dotyczyć tylko istotnych i jasno określonych działań z punktu widzenia interesów ogólnoludzkich. W pracach tych padają stwierdzenia, że państwa są w widoczny sposób niedoskonałe, nawet na poziomie narodowym. Zachodzi więc potrzeba nowych rozwiązań dla nowych sytuacji. Nowy system ma zaspokoić potrzeby i aspiracje wszystkich uczest- ników, będzie to system globalny. Społeczeństwo wielokulturowe (różne zwycza- je, tradycje i religie) żyjące w systemie globalnym musi mieć możliwości od- nalezienia wspólnych wartości, które utrzymywałyby je razem. Sugerowane jest więc określenie społeczeństwa otwartego, jako uniwersalnego, które uznaje właś- ciwą dla globalnego społeczeństwa różnorodność. Międzynarodowe instytucje, którymi świat dysponuje, według tych koncepcji są uważane tylko za stowarzyszenia państw, a państwa zwykle przedkładają własne interesy nad interesy wspólnoty. Większość współczesnych propozycji dotyczących utworzenia rządu światowego jest wiązana z ONZ. Oponenci takie- go rozwiązania są zdania, że Organizacja Narodów Zjednoczonych jest organicz- nie niezdolna do wypełnienia obietnic zawartych w preambule do jej karty. Uważają, że w okresie początkowym w tworzeniu systemu globalnego rolę tę mogą pełnić tylko światowe instytucje finansowe (np. BŚ lub MFW albo wybrane wielkie korporacje związane z międzynarodowym przepływem dóbr, kapitału, ludzi i innowacji). Wszyscy w dalszej perspektywie zakładają powstanie państwa światowego. - prace zawierające propozycje rozwiązań najistotniejszych problemów glo- balnych przez godzenie współczesnego policentryzmu życia międzynarodowego z racjonalną i planową interwencją różnych organów społeczności międzynaro- dowej. Podstawą takich działań powinny być konkretne i długofalowe porozu- mienia między państwami lub grupami państw. W sferze politycznej należy według tych propozycji stworzyć globalny system bezpieczeństwa zbiorowego, w sferze ekonomicznej należy wypracować ogólnoświatowe porozumienie okreś- lające program działań na rzecz wyrównywania dysproporcji w rozwoju gos- podarczym państw, w sferze ekologicznej osłabienie motywacji egoistycznych w podejmowaniu decyzji w eksploatacji środowiska naturalnego na rzecz dobra ogółu ludzkości, na płaszczyźnie kulturowej zaś wypracowanie zasad nowego ładu informacyjnego i przekazu informacji; - do ostatniej grupy w tym podziale należą prace ukazujące się okolicznoś- ciowo, związane z potrzebami zamanifestowania solidarności z globalnym prob- lemem, który aktualnie dotknął ludzkość i który nagle wymaga podjęcia działań szerszej społeczności światowej. Tych prac jest dużo i mogą stanowić one podstawę do przyszłej wielkiej syntezy. Wzrastająca świadomość, stwierdza Z. Cesarz (1996), sprawia "że odizolowa- nie się od wielu zagrożeń światowych jest niemożliwe, skłania władze państw do zachowań proglobalnych i kooperacyjnych". Możliwa staje się więc eliminacja 179 "..,.r,^^.iia a^ przepływu informacji między paistwami' - eliminowania uprzedzeń oraz stereotypów idtologicznych, kulturowych i narodowych; - zastępowania pojęcia wroga i przeciwnika, pofem konkurent, a właś- ciwie partner; - zwalczania kultu siły i militarnego myślenia spokczeńsiw - świadomości, że globalny system potrzebuje doz^nienia społeczeństwa dążącego do naprawy słabości - globalnego społeczeńsi^ otwartego. 7.6. STOPIEŃ GLOBALIZACJI ŚWIATA - PRÓBA ANALIZY PRZESTRZENNEJ Otwartość państw toruje drogę ku globalizmowi, a ^ęg można uznać, że globalizacja jest procesem występującym na świecie z tóżnym natężeniem. Sto- pień globalizacji poszczególnych państw można zmier^. Miernikami stopnia globalizacji powinny być wskaźniki świadczące o uczestnictwie państw w tym procesie, istotne z punktu widzenia założeń definicji globalistyki Według autora jest to uczestnictwo w organizacjach światowych, takich ,ak Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), Bank Światowy (IBRD) i Światowa Organizacja Handlu (WTO), przepływ innowacji know-how, uniformjm^ wartości kulturo- wych, poziom rozwoju społecznego gwarantujący koronie z innowacji i ze zdobyczy niesionych przez globalizację. O wyborze mierników decydują więc względy merytoryczne, a o liczbie mierników zastosowanych w badaniu - względy teclimczne np. możliwości skompletowania danych statystycznych dla wszystkie! państw świata a nie wyłącznie dla uczestniczących w procesie globalizacji. Na podstawie map przedstawiających rozmieszczenie państw członkowskich Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Banku Sitowego i Światowej Organizacji Handlu można stwierdzić, że powszechność zainteresowań ideą globalizmu jest znaczna. Mapa prezentująca rozmieszczenie państw członkows- kich Patent Cooperation Treaty (PCT) oraz korzystanie z patentów uzyskiwa- nych za pośrednictwem tej instytucji w latach 1989-199i świadczy natomiast Stopień globalizacji świata Państwa należące do MFW, BS, SOH: l - o niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego nie mające zaplecza społecznego do przyjęcia zasad gospodarki globalnej; 2 - o średnio niskim poziomie ro^ju społeczno-gospodar- czego oczekujące na pomoc intelektualną i gospodarczą w adaptacji ^ gospodarki globalnej; 3-o średnim poziomie rozwoju spoteczno-gospodarczego włączające sjg ^ programu globalizacji świata; 4-o dobrym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego przy^^e zasady globalizacji świata; 5 - państwa wysoko rozwinięte, "narzucające" kierunki globaliząg,. swia.t& 180 _ , ^---...,. v & n d Jpr2ykłademmoze tu ^ ^Ja mnowacJ, mter^^ ^ internetowej należy po- nad 160 ze 195 państw świata. Nie oznacza to Jednak Powszechności tej drogi informacji. W 2005 r. ^nternetu będzie korzystało na świecie 346 min osób, , ^ ^J, ^ ^ Ilości świata. Rozmieszczenie globalne siec, mternetowej będzie równia bardzo nierównomierne. Według prognoz kaliforniJskie, Computer Economics wśród użytkownika i^ernetu w 2005 r. będzie więcej miesz- ańców AZJI niż Europy. W tym czasie w Stanach Zjed,^ ^ ,^^ ^ ^ 153 min osób, a więc połowa prognozowanej na ten r^ ^ ^ności tego kraju. Największej ekspansJiinternetu należy się spodziewać w azjatycka ^ p ^ |^ ^ " Hczba .ntemautow będzie wynoszą tu około 101 min. W EU, g, ^ ^ , dzie około 77 min użytkowników mternetu. Prognozy dla Ameryki Łacińs^ J ^ J ^ , ^ Afryki 3 nun użytkowników internetu. - 182 l micznycn i wprowadzania innowacji technologicznych. Tę samą rangę i wartość powinny mieć w tym procesie problemy, takie jak zrównoważony rozwój środo- wiska naturalnego, zaspokojenie potrzeb bytowych i kulturalnych człowieka. Globalizacja wymaga etosu globalnego, bez którego polityka i gospodarka na świecie nie mogą się obyć. Konkurencję globalną i globalny ład społeczny należy ująć w określone ramy etyczno-polityczne. Powszechność demokracji i likwidacja stref marginalnych na świecie czekają na swoje miejsce w programach globalnych transformacji. Przyszłe demokratyczne społeczeństwa powinny na nowo zdefiniować rolę i funkcję państwa. Globalizacja jest wyzwaniem dla budującej "jednię" ludzkości i jej organizacji, ale nie powinna ona powodować utraty tożsamości tych narodów, które jej potrzebują. LITERATURA Abedin N., 1973 Local Administration and Politics m Modern Societies. New York. Achmatowicz-Otok A., Otok S., 1985 Polonia australijska. Lublin. Achmatowicz-Otok A., 1988 Miejsce Polonii w strukturze społeczeństwa australijskiego - studium geograficzne. Warszawa. Ackerman E.A., 1959 Population and Natural Resources. W: Hauser P.M., Duncan O.D. (ed.) The Study of Population. Chicago. Agnew J.A., 1981 Structural and Dialectica! Theories of Political Regionalism. W: Burnett A.D., Taylor P. J. (eds) Political Studies from Spatial Perspectives. London, New York. Agnew J.A., 1982 Sociologizing the Geographical Imagination: Spatial Concepts in the World-System Perspective. "Polit. Geogr. Quarterly", l. Alavi H., 1979 The Stale m Post Colonial Societies. W: Goułboume H. (ed.) Politics and Siatę in the Third World. London. Alexander L.M., 1959 The Expanding Territorial Sea. "Profess. Geogr.", 11, 4. Alexander L.M., 1963 World Political Patterns. Chicago. Almond G.A., Verba S., 1963 The Cmc Culture. Princeton. Almy T.A., 1973 Residential Location and Electoral Cohesion. New York. Amin S., 1976 Unequal development. New York. Amin S., 1980 Ciass and Nation. "Monthly Review Press N.Y.", 6. Anioł W., 1987 Globalizacja i jej polityczne następstwa. Studia Nauk Politycznych No l. Warszawa. Ardrey R., 1966 The Territorial Imperative. New York. Arystoteles, 1964 Polityka. Warszawa. Augelli J.P., 1963 Brasilia: The Emergence o f a National Capital. "Joum. Geogr.", 62, 6. Baczwarow M., Karastojanow S. (eds), 1992 Geografija -geopolityka. Sofia. Barbag J., 1987 Geografia polityczna ogólna. Warszawa. Bamett H.J., 1958 The Changing Relation of Natural Resourse to National Security. "Econ. Geogr.", 34, 3. Barradough G. (ed.), 1979 The Times Atlas of World History. London. Beli D., 1960 The End of Ideology. Glencoe, Illinois. Beli F.W., 1978 Foodfrom the Sea: The Economics and Politics of Ocean Fisheries. Boulder. Bennett D.G., 1982 Tension Areas of the World. Champaign, Illinois. Benko G., 1993 Geografia technopolii. Warszawa. Bennington J., 1975 Local Government Becomes Big Bussiness. London. Bergesen A., 1982 The emerging science of world-system. New York. Bergesen A., Schoenberg R., 1980 Long Waves of Colonial Expansion and Contraction 1415-1969. W: Bergesen A. (ed.) Studies of the World System. New York. Berry B. J.L., 1979 The Naturę of Change in Geographical Ideas. Northern, Illinois. Best A.C.G., 1970 Gaberone: Problems and Prospects of a New Capital. "Geogr. Review", 60, l. Bierzanek R., Symonides J., 1985 Prawo międzynarodowe publiczne. Warszawa. 184 Washington. Blood H., 1956 Federation in the Caribben. "Corona", 8, 5. Bloomfieid L.M., Fitzgerald G.F., 1958 Bowdary Waters Problems ofCanada and the United States. Toronto. Boddy M., 1983 Central Local Relations: Theory and Practice. "Polit. Geogr. Ouaterły", 2. Bodin J., 1958 Sześć Ksiąg o Rzeczypospolitej. Warszawa. Boggs S., 1940 International Boundaries: A Study of Boundary Functions and Problems. New York. Boggs S., 1947 Carthohypnosis. "Scientific Monthly", 64. Boulding K.E., 1959 National Images and International Systems. "Journ. ofConflict Res.", III, 2. Bowman I., 1921 The New World. New York. Bowman I., 1942 Geography Versus Geopolitics. "Geogr. Review", 32, 4. Brandt W., 1980 North-South: A Programme for Survival. London. Brecher J., 1993 On the globalization from helów. New York. Bronschier V., 1982 The word economy in the word-system: Structure, dependence and change. New York. Brucan S., 1981 The Strategy of Development in Eastern Europę. "Review", 5. New York. Brunhes J., Vallaux C., 1921 La geographie de 1'histoire. Paris. Brunn S.D., 1981 Geopolitics in a Shrinking World: A Political Geography ofthe Twenty-first Century. W: Burnett A.D., Taylor P.J. (eds) Political Studies from Spatial Perspectives. New York. Brzeziński W., 1974 Podzial terytorialny państwa jako zagadnienie ustrojowe. "Biul. KPZK PAN", 83. Brzeziński Z., 1989 The Grand Failure. The Birth and Death ofCommunism in the Twentieth Century. New York. Buchanan K,. 1972 The Geography of Empire. Nottingham. Buffon G.L., 1876 Epoki natury przez Pana Buffon wydane w języku francuskim i przez S. Staszica wytłumaczone na język polski. Kraków. Bunge W., 1982 The Nuclear War Atlas. Victoriaville. Burda A., 1965 Demokracja i praworządność. Warszawa. Burghardt A., 1969 The Córę Concept in Political Geography: A Defmition Terms. "Canadian Geogr.", 63. Burnett A.D., Taylor P.J. (eds), 1981 Political Studies from Spatial Perspectives. Chichester. Busteed M.A., 1975 Geography and Voting Bahaviour. London. Byczkowski J., 1976 Mniejszości narodowe w Europie. Opole. Bywater H.C., 1949 Geopolitical Aspects of World Population. "Geogr. Review", 11, 3-4. Cahnman W.J., 1949 Frontiers Between East and West in Europę. "Geogr. Review", 39, 4. The Capitals of Europę, 1980. Corvina Kiado. Budapest. Cavallo D. 1998 Globalna kuracja. Warszawa. Ceaser J.W., 1979 Presidential Selection: Theory and Development. Princeton. Cesarz Z., 1996 Problemy globalne współczesności. Wrocław. Chałasiński J., 1968 Kultura i naród. Warszawa. Ciarke A., 1962 Profiles offuture. Oxford. Claval P., 1977 Les aspects modernes de la geographie politiaue. Paris. Cocca A., 1973 The Principle of the Common Heritage of Ali Mankind, As Applied to Natural Resources from Outer Space and Celestial Bodies. New York. Cohen S.B., 1958 The Oblique Pianę Air Bowdary. "Profess. Geogr.", 10, 6. Cohen S.B., 1973 Geography and Politics in a World Divided. New York. Cohen S.B., 1982 A New Map of Global Geopolitical Eguilibrium- A Development Approach. "Polit. Geogr. Ouaterły", l. Cohen S.B., Rosenthal L. 1971 A Geographical Model for Political Systems Analysis. "Geogr. Review", l. Cole J.P., 1965 Geography of World Affairs. Baltimore. 185 - - -"" , Ktt.tt-a. ^nuuenges (Jpportunities and Implications. "Trans. inst. JBr. Geogr.", ż3. Corbndge S., Martin (,, Thrift N., 1994 Money, power wid space - the geopolitics ofmoney. Oxford. Cornish V., 1923 TheGreat Capitals: Ań Historical Geography. London. Cox K.R., 1969 The Yyfing Decision m a Spatial Context. "Progr. in Geogr.", l. Cox K.R., 1979 Location and Public Problems: A Political Geography o f the Contemporary World. Chicago. de Crespigny A., Cronin T. (eds), 1975 Ideologies of Politics. London, New York. Curzon G.N., 1908 Fr^tiers. London. Czyzewski J., 1948 Przyczynek do analizy kartometrycznej granic politycznych Polski. "Prz. Geogr.", 22. Dale E.H., 1961 The West Indies: A Federation in Search of Capital. "Canadian Geogr.", 5, 2. Day A.J., Degenhardt J,, 1980 Political Parties of the World. London. Deacon A., Brigg J., 1974 Local Democracy and Central Policy. "Policy and Politics", 2. Dear M., Ciark G., 1978 The Stale and Geographic Process: A Critical Review. "Enyiron. Plann.", 10. Demangeon A., 1932 Grographie Politigue. "Ann. Geogr.", 41. Deutsch K.W., 1953 NaUonalism and Social Communication. New York. Deutsch K.W., 1961 Social Mobilization and Political Deyelopment. "Amer. Polit. Sci. Review", 55. Deutsch K.W., 1963 The Nerves ofGoyemment - Models of Communication and Control. New York. Deutsch K.W., (ed.), 1977 Ecosocial Systems and Ecopolitics. Paris. Dikshit R., 1971 Geography and Federalism. "Ann. Amer. Ass. Geogr.", 61. Dobozi I., 1979 Problem surowcowy we współczesnych stosunkach międzynarodowych. "Sprawy Międzyn. PISM", 7-g. Douglas J.N.H., 1968 Polujcal Geography and Administratiw Areas. W: Fisher Ch.A. (ed.) Essays in Political Geography. London. Down R.M., Stea D., 1977 Maps m Minds: Reflections on Cognitive Mapping. New York. Duncan S., Goodwin M, 1982 The Local Siatę: Fwctionalism, Autonomy and Closs Relations m Cockburn and Saunders. "Polit. Geogr. Quaterly", l. Dunleavy P., 1980 Urban political Analysis. London. Dutt A., Achmatowicz-Otok S. Jr, Achmatowicz-Otok A., 1991 Residential Preferences m the City of Warsaw, Polana. "Geo Journ.", 24, 3. Duwendag D. i in., 1995 rewia pieniądza i polityka pieniężna. Warszawa. Dutt A. (ed.), 1988 Southeast Asia. Realm of Contrasts. Akron. Dziewonski K., 1974 Ludność - środowisko - zasoby naturalne. Próba skonstruowania modeli współzależności. "Prz. Geogr." 39 7 East W. Gordon, 1961 The Concept and Political Status ofthe Shatter Żonę. W: Norman J.P. Pounds (ed.) Geographic Essays on Eastern Europę. Bloomington. East W. Gordon, 1967 Ań Historical Geography of Europę. London. East W. Gordon, Moodie Ą.E., Prescott J.R.V., 1975 Ów Fragmented World. New York. Easton D., 1965 A Systems Analysis of Political Life. New York. Eberhardt P., 1994 Przemiły narodowościowe na Bialorusi. Warszawa. Ehriich S., 1973 Ekspert - zagadnienie polityczne. "Państwo i Prawo", 6. Ehriich S., 1979 Wstęp do nauki o państwie i prawie. Warszawa. Elkms A., 1992 On the global problematique. International.Dialogue on the Transition to Global Society. New York. Elmallakh D.H., 1979 The Slowk Autonomy Movement. New York. Emmanuel A., 1972 Uneqwi Exchange: A Study ofthe Imperialism ofTrade. New York. Eyre J.D., 1968 Japanese-So^t Territorial Issues m the Southem Kwilę Islands. "Profess. Geogr.", 20, l. 186 New York. Fawcett J.E.S., 1973 How Free Arę the Seas. "Intern. Affairs", l. Febvre L., 1922 La terre et l'evolution humaine. Paris. Fifer J.V., 1976 Unity by Inclusion: Córę Area and Federal State at American Indepedence. "Geogr. Journ.", 142. Fifer J.V., 1981 Washington D.C., The Political Geography of Federal Capital. "Jour. Amer. St.", 15. Fisher Ch. (ed.), 1968 Essays m Political Geography. London. Fitton M., 1973 Neighbourhood and Voting; A Sociometric Explanation. "Br. Journ. Polit. Sci", 3. Frank A., 1978 World accumulation. New York. Gabryelska-Straburzyńska B., 1981 Państwa śródlądowe a nowe prawo morza. "Prz. Stos. Międzyn.", 2-3, Opole. Galbraith J.K., 1967 The Industrial State. New York. Gellner E., 1983 Nations and Nationalism. Oxford. Glassner M.I., de Blij H., 1993 Systematic Political Geography. New York. Gładki J., 1993 Globalistika: suszcznost i gieograficzeskaja interpretacja. W: Izwiestia Russkogo. Gieograficzeskogo Obszczestwa. Wyp. 2, Moskwa 125. Goblet Y.M., 1955 Political Geography and the World Map. New York. Goedhuis D., 1977 Some Observations on the Problem of the Definition andlor the Delimitation of Outer Space. "Ann. Air and Space Law", vol. 2. Goldman R.M., 1980 The Emerging Transnational Party System and the Future of American Parties. W: Maisel L. (ed.) Electoral Studies Yearbook 5. Goodwin L.H., 1962 Space: Frontier Uniimited. New York. Gorove S., 1977 Studies in Space Law, its Challenges and Prospects. Leyden. Gottman J., 1951 Geography and International Relations. "World Polit.", 3. Gottman J., 1952 The political Partitioning of Ów World: Ań Attempt at Analisis. "World Polit.", 4. Gottman J., 1952 La politique des Etats et lew geographie. Paris. Gould P., 1975 People in Information Space: ... Maps and Information Surfaces of Sweden. "Lund St. Geogr.", Ser. B, Human Geography, 42. Górbiel A., 1977 Prawne problemy określenia przestrzeni kosmicznej. "Acta Univ. Lodź.", 34. Górbiel A., 1979 Międzynarodowy status dal niebieskich. "Prz. Stos. Międzyn.", 6. Opole. Górbiel A., 1980 Spór o delimitację przestrzeni kosmicznej. "Prz. Stos. Międzyn.", 3. Opole. Grabowsky A., 1933 Raum als Schiksal. Das Problem der Geopolitic. Berlin. Grabski W., 1935 Idea Polski. Warszawa. Grabski W., 1988 Myśli o Rzeczypospolitej. Kraków. Grabski W.J., 1945 Polska nad Nysą, Odrą i Pasieką. Legnica. Gray C.S., 1977 The Geopolitics of the Nuclear Era: Heartland, Rimiands and the Technological Revolution. New York. Grzybowski K., 1938 Geopolityka. Kraków. Gudgin G., Taylor P.J. 1979 Seats, Yotes and the Spatial Organization of Elections. London. Gullion A. (ed.), 1968 Uses ofthe Seas. New York. Hali H.D., 1948 Zones of the International Frontiers. "Geogr. Review", 38, 4. Hali P., 1981 The Geography ofthe Fifth Kondratieff Cycle. "New Society", 26 March. Handelsrnan M., 1928 Historyka. Warszawa. Hartshorne R., 1933 Geographic and Political Boundaries in Upper-Silesia. "Ann. Amer. Geogr.", 23,4. Hartshorne R., 1937 The Polish Corridor. "Journ. Geogr.", 37. Hartshorne R., 1950 The Functional Approach in Political Geography. "Ann. Amer. Ass. Geogr.", 40. Harvey D., 1989 The world-systems theory trap. New York. ^ 187 Haushofer K., 1927 Grenzen in ihrer Geographischen wid Politischen Bedeutung. Berlin. Haushofer K., 1931 Geopolitik der Pan-Ideen. Berlin. Haushofer K., Lautensach H., Mauł O., Obst E., 1928 Baustein żur Geopolitik. Berlin. Hayek F.A., 1975 The Principles of Liberal Social Order. W: Crespigny A., Cronin J. (eds) Ideologies of Politics. London. Hay R., 1955 The Persian Gulf Slates and their Boundary Problems. "Geogr. Journ.", 120, 4. Hays S.P., 1964 The Politics of Reforms in Municipal Government m the Progressive Era. "Pacific Nort-West Quarterly", 55. Heller M., Życiński J., 1986 Wszechświat i filozofia. Warszawa. Henige D.P., 1970 Colonial Governors from the Fifteenth Century to the Present. Madison. Henrikson A.K., 1975 The Map As an Idea. The Role of Cartographic Images During the Second Worid War. "Amer. Cart.", 2, l. Herodot, 1959 Dzieje (prz. i opr. S. Hammer). Warszawa. Herz J.H., 1957 Rise and Demise of the Territorial Stale. "Worid Politics", 9. Hettner A., 1927 Die Geographie, ihre Geschichte, ihr Wesen wid ihre Methoden. Leipzig. Hinsley F.A., 1966 Soyereignty. London. Hirszowicz M., 1955 O geopolityce. "Myśl Filozoficzna", 5-6. Hodgart R.L., 1978 Optimising Access to Public Services. "Progr. Hum. Geogr.", 2. Hoffman G.W. (ed.), 1965 A Geography of Europę. London. Hollist W.L., Rosemau J.N., 1981 Worid System Structure. Beverly Hilis. Hooson D.J., 1962 A New Soviet Heartland. "Geogr. Journ.", 128. Hopkins T. K., Wallerstein I. (eds), 1980 Processes of the World-System. Beverly Hilis. Hopkins R.F., Puchala D.J., 1979 The Global Political Economy of Food. Madison. Huntington E., 1945 Mainsprings of Cmiization. New York. Hutchison B., 1955 The Struggie for Border. New York. Inkeles A., 1975 The Emerging Social Structure of the Worid. "Worid Politics", 27. Jackson W.A., 1971 Politics and Geographie Relationship. Englewood Cliffs. Janelle D., 1977 Structural Dimension in the Geography of Location Conflicts. "Can. Geogr.", 21. Jefferson M., 1939 The Law of the Primate City. "Geogr. Review", 34. Jonston R.J., 1982 Geography and the Stale. London. Jones S.B., 1959 Boundary Concepts in the Setting of Place and Tirne. "Ann. Amer. Ass. Geogr.", 43, 3. Jordan G., 1989 The European Cultural Area. New York. Kałuski S., 1993 Rzeki graniczne a kształtowanie się więzi regionalnych w Europie. Warszawa. Kant I., 1964 Krytyka władzy sądzenia. Warszawa. Kapłan S., 1981 Diplomacy of Power. Washington. Karan P.P., 1961 Dividing the Water: A Problem in Political Geography. "Profess. Geogr.", 13. Kasperson R.E., 1969 Political Behaviour and the Decision-Making Process m the Allocation of Water Resources Between Recreational and Municipal Use. "Nat. Res. Journ.", 8, 2. Kasperson R.E., Minghi J.V. (eds), 1969 The Struggie of Political Geography. Chicago. Kawakami K., 1954 The Continental Shelf and its Geographically Controversial Points. "Joum. Geogr." (Tokio), 63, 2. Kearns K,G., 1973 Belmopan: Perpective on a New Capital. "Geogr. Review", 63. Kelman H.C. (ed.), 1965 International Behaviour: A Social-Psy chological Analysis. New York. Kelsen H., 1936 O istocie i wartości demokracji. Warszawa. Kelsen H., 1946 Generał Theory of Law and Stale. Cambridge. Kiefczewska M., Grodek A., 1946 Odra-Nisa najlepsza granica Polski. Poznań. Kiełczewska-Zaleska M., Bonasewicz A., 1960 Rozmieszczenie Polaków za granicą. W: Problemy Polonii zagranicznej, t. I. Warszawa. 188 Kirby A., 1976 Housing Market Studies: A Critical Review. "Trans. Inst. Br. Geogr.", 1,1. Kirby A., 1982 The Politics of Location: Ań Introduction. London, New York. Kjellen R., 1914 Die Grossmachte der Gegenwart. Leipzig. Kjellen R., 1917 Der Staat als Lebensform. Leipzig. Klineberg O., 1964 The Human Dimension in International Relations. New York. Kinght D.B., 1982 Identity and Territory: Geographical Perspectwes on Nationalism and Regionalism. "Ann. Amer. Ass. Geogr.", 72. Kornhauser A. (ed.), 1954 Industrial Conflict. New York. Kotarbiński T., 1969 Traktat o dobrej robocie. Wrocław. Kowalski J., 1971 Wstęp do nauk o państwie i prawie. Warszawa. Kristof L.D., 1959 The Naturę of Frontiers and Boundaries. "Ann. Amer. Ass. Geogr.", 49. Kristof L.D., 1967 The State Idea, the National Idea, and the Image of the Fatherland. London. Kukliński A., 1975 Przestrzeń w polityce i planowaniu. "Prz. Geogr.", l. Kukliński A., 1991 Nowa Europa w układach europejskich i globalnych. Warszawa. Kukułka J., 1984 Międzynarodowe stosunki polityczne. Warszawa. Kwilecki A. (red.), 1978 Współżycie międzynarodowe. Poznań. Laski H.J., 1935 The State in Theory and Practice. London. Learmonth A., 1971 Approaches to Political Geography. London. Lelewel J., 1848-57 Geographie du moyenage. Paris. Leszczycki S., 1946 Geograficzne podstawy Polski współczesnej. Poznań. Leszczycki S., 1968 Geografia jako nauka i wiedza stosowana. Warszawa. Leszczycki S. (red.), 1974 Podział terytorialny kraju. Warszawa. Leszczycki S., 1980 Mapa regionów ekonomicznych świata. Warszawa. Ley D., Cybrievsky R., 1974 Graffiti as Territorial Markers. "Ann. Amer. Assoc. Geogr.", 64. Ley D., Mercer J., 1980 Location Conflict and the Politics of Consumption. "Econ. Geogr.", 56. Liebowitz R.D., 1983 Finlandization: Ań Analisis of the Soviet Domination of Finland. "Polit. Geogr. Quateriy", 2. Lijphart A., 1971 Ciass Voting and Religions Voting in European Democracies. "Acta Politics", 6. Lósch A., 1961 Gospodarka przestrzenna, teoria lokalizacji. Warszawa. Loth J., 1925 Geografia polityczna. Kraków. Lowery M., 1972 Racial Segregation: A Geographical Adaptation and analysis. "Geogr. Journ.", 71, l. Ławrow S.B., 1993 Geopolityka. "Izw. Ruś. Geogr. Obszcz.", 125, 4. Łoboda J., 1983 Rozwój koncepcji i modeli przestrzennej dyfuzji innowacji. "Acta Univ. Wratisl.", 585, Studia Geograficzne. Mackinder H., 1904 The Geographical Pivot of History. "Geogr. Journ.", 23. Mackinder H., 1919 Democratic Ideals and Reality: A Study in the Politics of Reconstrucion. London. Mc Cormick R.L., 1974 Ethnocultural Interpretations of American Voting Behaviour. "Polit. Sci. Quateriy", 89. Mc Lafferty S., 1984 Constraints on Distributional Equity in the Location of Public Services. "Polit. Geogr. Quateriy", 3. Mc Phail J.R., 1971 Recent Trends in Electoral Geography. Proc. of the Vith New Zealand Geog. Conf. Mahan A.T., 1890 The Influence of Sea Power Upon History, 1660-1783. Boston. Mahan A.T., 1900 The Problem of Asia. Boston. Majergoiz J.M., 1971 Niekotoryje woprosy politiko-geograficzeskogo izuczenija... Moskwa. March J.G., Simons H.A., 1964 Teoria organizacji. Warszawa. Maryański A., 1974 Problemy ludnościowe krajów socjalistycznych. Warszawa. Markiewicz W., 1971 Kultura polityczna społeczeństwa. "Odra", 3, Wrocław. 189 " ..... .""^."s "/ tiuman Starvation. "Geogr. Review", 43. Meadows D. i in., 1972 Granice wzrostu. Warszawa. Meining D.W., 1956 Heartlandand Rimiand m Eurasian History. "West. Polit. Quaterly", 9, 3. Mesarovic M., Pestel E., 1977 ludzkość» punkcie zwrotnym. Warszawa. Meyer I., 1980 The worid policy and the authority ofthe nation-state. W: Bergesen A. (ed.) Studies of the modern world-system. New York Michajłow W., 1978 Środowisku i polityka Wrocław. Miliband R., 1969 The Stale inCapitalist 'Society. London. Miller J.M., 1963 Europa: A Nw Capitalfor the United Europę. New York. Mills C.W., 1961 Elita wladzy. Warszawa Minghi J. V., 1963 Bomdary Studies in f^cal Geography. "Ann. Amer. Ass. Geogr.", 53. Modelski C., 1978 The Long Cycle of Global Politics and the Nation Stałe. "Comp. St. Soc. Hist.", 20. Modrzewski A.F., 1953 Dzielą wszystkie. Warszawa. Montagu M.F.A., 1968 Mań ani Aggresion. New York. Montesquieu Ch., 1957 O duchu praw. Warszawa. Morawiecki W., 1971 Funkcje organizacji międzynarodowych. Warszawa. Muir R., 1981 Modern Political Geography. London. Nałkowski W., 1901 Ziemia i człowiek. Warszawa. Nałkowski W., 1912 Terytorium polski historycznej jako indywidualność geograficzna. Warszawa. Nelund C., 1978 The National Worid Picture. "Journ. Peace Res.", 315. Noble A.G., Achmatowicz-Otol; Ą., 1990 Perception of Housing and Community Conditions m a Suburban Seattiement of Warsaw, Polana. App. Geogr. Conf., 13. Binghampton. New York. North-South - Programmefor Shrvival l9fifi Knin Nyilas J., 1976 Integration m the Worid Economy East-West and Inter-State Relations. Budapest. Ogilvie A.G., 1957 Europę and its Borderlands Edinburgh. Olszewski T., 1971 Człowiek i jego środowa Warszawa. Orridge A., Williams C.H., 1982 Autonomous Nationalism. "Polit. Geogr. Quaterly", l. Ossowski S., 1966 Więź społeczna i dziedzictwo krwi. Dzielą, t. III. Warszawa. Otok S., 1983 Ań American of PoUsh Extraction in the United States of America. "Amer. St.", I. Otok S., 1985 Political Geography ," p^ ^h. Geogr. Ouarterły", 4. Otok S., 1987 Geografia spolecznu. Warszaw Otok S., 1989 Political Openness of the State. W: State, Modes of Production and Worid Political Map. Seminar ofthe I.G. Study Group on Worid Political Map. Warszawa. Otok S. (ed.), 1990 Environment i" Social p^cy ofthe State. Warszawa. Otok S., 1992 The Social Ecologica! Moven,ents m Poland. Miscellanea Geogr. Warszawa. Paddłson R., 1983 The Fragmenty State. The Political Geography of Power. Oxford. Parkin F., 1971 Ciass Ineaualily and Political Order. New York. Pawłowski S" 1936 Polska wspóldesna. Warszawa - Lwów. Pearcy G.E., 1959 Geographical Aspects ofthe Law ofthe Sea. "Ann. Amer. Ass. Geogr.", 49, l. Pearcy G.E., 1964 Geopolitics and poreign Relations. New York. Petrażycki L., 1938 Zagadnienia p^awa zwyczajowego. Warszawa. Petty W., 1960 Political Arithmetic. London Philippart E. (ed.), 1993 Nations et frontiers dans la nouvelle Europę. Bruxelles. Pietkiewicz S., 1946 O granicy państwowej i jej przeprowadzeniu. "Prz. Geogr.", 20. Pirages D., 1979 Global Ecopolitics. North Scituate, Mass. Platon, 1958 Państwo. Warszawa. Platon, 1960 Prawa. Warszawa. 190 Pounds N.J.G., Bali S., 1964 Córę Areas and the Development of European States System. "Ann. Amer. Ass. Geogr.", 54. Pounds N.J.G., 1964 Poland Between East and West. London. Prescott J.R.V., 1965 The Function and Methods of Electoral Geography. London. Prescott J.R.V., 1968 The Geography of State Politic. London. Prescott J.R.V., 1975 The Political Geography ofthe Oceans. New York. Puzyna S., 1991 Trójkąt środkowoeuropejski - wyzwanie i szansa. W: Polska w Europie, 6, Ośr. St. Miedz, przy Senacie RP. Warszawa. Quam L.O., 1943 The Use of Maps in Propaganda. "Joum. Geogr.", 42, l. Ratzel F., 1882 Anthropogeographie. Leipzig. Ratzel F., 1923 Politische Geographie. Berlin. Renner G.T., 1950 Geography and War Strategy. Theory of Worid Power and Control. W: Global Geography. New York. Ritter C., 1817 Die Erdkunde im Yerhaitnies żur Natur md Geschichte des Mennschen oder. Berlin. Rokkam S., 1970 Citizen, Elections, Parties. New York. Rokkam S., 1980 Territories, Centers and Peripheries: Towards a Geoethnic - Geoeconomic - Geopoli- tical Modę! of Differentiation within Western Europę. W: Gottman J. (ed.) Centre and Periphery. Beverly Hilis. Romer E., 1901 Rola rzek w historii i geografii narodów. Lwów. Romer E., 1939 Ziemia i państwo. Warszawa - Lwów. Rosenfeid S., 1993 Political Games. Washington. Rościszewski M., 1992 Europa środkowa i jej specyfika przestrzenna. "Prz. Geogr.", 64, 1-2. Russet B.M., 1967 International Regions and the International System: A Study in Political Ecology. Chicago. Russett B.M., Starr H., 1981 Global politics. Menu for choice. San Francisco. Rustow D.A., 1967 A Worid of Nations Problems of Political Modernization. Washington. Ruyer R., 1982 Nowa gnoza. "Literatura na świecie", nr 3-4. Sawicki L., 1910 Geograficzne polożenie Polski. Ziemia, t. I. Warszawa. Scase R., 1980 Social Democracy in Capitalist Society. London. Scheppers H.J., 1937 Geopolitische Geschichtschreibung. Berlin. Schóller P., 1953 Stadtgeographische Probleme des geteilten, Berlin. "Erdkunde", 7, l. Seliger M., 1976 Ideology and Politics. London. Semple E., 1911 Influences of Geographie Environment. New York. Seversky A.P., 1942 Yictory Through Air Power. New York. Seversky A.P., 1950 Air Power, Key to Survival. New York. Sevky E., Beli W., 1955 Social Area Analysis. Stanford. Siegfried A., 1913 Tableau politiaue de la France de 1'Oueste. Paris. Sigurdson J., 1992 Struggie between corporate and national interests - the role of global firm m science and technology. Los Angeles. Simel J., 1908 Der Raum md die raumlichen Ordungen der Gesellschaft. Berlin. Simmons I.G., 1979 Ekologia zasobów naturalnych. Warszawa. Skinner Q., 1978 The Foundation of Modern Political Thought. Cambridge. Sloan L., 1969 Good Government and Politics of Race. "Soc. ProbL", 17. Smali M., Singer J.D., 1982 Resort to Arms. International and Civil Wars 1816-1980. Beverly Hils. Smith A.D., 1979 Nationalism in the Twientieth Century. Oxford. Smith A.D., 1981 The Ethnic Revival in the Modern Worid. Cambridge. Smoleński J., 1931 W sprawie ewolucji geografii politycznej. "Prz. Geogr.", 11. Smoleński J., 1934 Geopolityczne bariery nadmorskie. "Prz. Geogr.", 14. 191 - __"-.", ^".u^iuL/i ourzuazyjnej i ich zastosowanie. Warszawa. Sobolewski M., 1974 Partie i systemy partyjne. Warszawa. Soja E.W., 1971 The Political Organization of Space. Washington. Sonnenfeid J., 1972 Geography, Perception and the Behavioral Environment. W: English P.W., Mayfieid R.C. (eds) Mań, Space and Environment. New York. Spate O.H.K., 1942 Factors in Development of Capital Cities. "Geogr. Review", 32. Sprout H., 1963 Geopolitical Hypotheses in Technological Perspective. "Worid Politic", 15, 2. Spykman N.J., 1938 Geography and Foreign Policy. "Amer. Polit. Sci. Review", 32, l. Spykman N.J., 1942 Frontiers, Security and International Organization. "Geogr. Review", 32, 3. Spykman N.J., 1942 America's Strategy in Worid Politics. New York. Spykman N.J., 1944 The Geography of the Peace. New York. Srokowski S., 1931 Geografia gospodarcza Polski. Warszawa. Stasiak A., 1922 Wybrane problemy zagospodarowania przestrzennego obszarów pogranicza zachod- niego i wschodniego Polski. "Nauka Polska", 1-2. Stera H.P., 1953 Struggie for Polana. Washington. Sukhwal B.L., 1985 Modern Political Geography of India. New Delhi. Supan A., 1922 Leitlinien der allgemeinen politischen geographie. Leipzig. Szymański A., 1982 The Socialist Worid System. W: Chase-Dunn C.K. (ed.) Socialist States m the Worid System. Beyeriy Hils. Symonides J., 1981 Problemy delimitacji obszarów morskich w pracach H Konferencji Praw Morza. "Prz. Stos. Międzyn.", nr 2-3. Opole. Św. Augustyn, 1937 Państwo Boże. Poznań. Taylor C., Hudson M., 1971 Worid Handbook of Political and Soda! Indicators. New Haven. Taylor G., 1960 Geographers and Worid Peace. IAG, Melbourne. Taylor P.J., 1993 Some Implications ofthe Spatial Organization ofElections. "Trans. Inst. Br. Geogr.", 60. Taylor P.J., 1933 Political Geography. London, New York. Taylor P.J., Johnson R.J., 1979 Geography ofElections. London. Thesing J., 1998 Globalizacja, Europa i XXI wiek. W: Dylus A. Europa, Fundamenty jedności. Wyd. Fundacja ATK. Thompson E.P., 1980 Notes on Exterminism, the Last Stage ofCinlization. "New Left Review", 121. Thompson J.O., 1948 History of Ancient Geography. Cambridge. Thrift N., 1986 A worid in crisis. New York. Tilly C. (ed.), 1975 Formation of Nation States in Western Europę. Princeton. Tivey L. (ed.), 1981 The Nation-State. Oxford. Troll C., 1947 Die Tragedie einer Doktrin und einer Familie. "Erdkunde", l. ^ Tuan Yi-Fu, 1972 Environmental Psychology: A Review. "Geogr. Review", 62, 2. Umiastowski R., 1925 Granice polityczne, naturalne i obronne w czasach pokoju i wojny. Kraków. Unger W., 1991 Perspektywy europejskie a miejsce Polski. W: Polska w Europie, 6. Ośr. St. Międzyn. przy Senacie RP, Warszawa. United Nations, 1973 Multinational Corporations in Worid Development, 73, IIA, 11. United Nations, 1974 The Impact of Multinational Corporations on Development and International Relations, 74, IIA, 5. United Nations, 1978 Transnational Corporations in Worid Development: A Re-examination, 78, IVA, 5. Urtanis B.C. (ed.), 1974 Narodonasielenije mira. Moskwa. Urry J., 1981 Localities, Regions and Social Ciass. "Intern. Joum. Urb. Reg. Res.", 5. Yalekenburg S., 1939 Elements of Political Geography. New York. Vogel W., 1922 Politische Geographie. Lepzig - Berlin. Vogt W., 1948 Road to Survival. New York. 192 ,,.^1^.3 ^..^., t^f-r -* itc, ivut,tcui iiuy. ^-n ^scupc J\tfuiv. mnuuii. Wallerstein I., 1974 The Modern Worid System. New York. Wallerstein I., 1980 Maps, Maps, Maps. "Rad. Hist. Review", 24. Wallerstein I., 1991 Geopolitics and Geoculture: Essays on the Changing Worid System. Cambridge. Wambaugh S., 1920 A Monograph on Plebiscites. New York. Watson J.W., 1970 Image Geography. The Myth of America in the American Scenę. "Adv. Sci.", 27. Wąsowicz J., 1921 Mapa wyborcza Rzeczypospolitej Polskiej. Wiedeń. Weber M., 1956 Wirtschaft md Gesselschaft. Tiibingen. Weigert H., 1942 Generals and Geographers. New York. Wenk E. Jr., 1972 The Politics ofthe Ocean. Seattie. Whitilesey D., 1939 The Earth and Siatę: A Study in Political Geography. New York. Wiatr J., 1966 Czy zmierzch ery ideologii? Warszawa. Wiatr J., 1969 Naród i państwo. Warszawa. Williams C.H., 1984 Ideology and the Interpretation of Minority Cultures. "Polit. Geogr. Ouaterły", 3. Wilirich M. i in., 1975 Energy and Worid Politics. New York. Winid B., 1961 O potrzebie badań nad ilością Polaków za granicą. W: Problemy Polonii Zagranicznej, t. II. Warszawa. Winseck D., Cuthbert M., 1991 Space WARC a New Regulatory Environment for Communication Satelites. "Gazette", 47, 3. Wise M.J., 1963 The Common Market and the Changing Geography of Europę. "Geography", 48, l. Witwer I.A., 1963 Istoriko-geograficzeskoje wwiedienie w ekonomiczeskuju geograflju zarubieżnogo mira. Moskwa. Włodkowic P., 1966 Pisma. Warszawa. Wolfe R.J., 1963 Transportation and Politics. Princeton. Wood W.B., 1989 Political Geography of Contemporary Events. The Political Geography of Asylum. Two Models and a Case Study. "Polit. Geogr. Ouaterły", 8, 2. Woś A., 1975 Gospodarka żywnościowa na świecie. Warszawa. Wolter (Yoltaire), 1856 Traktat o tolerancji. Warszawa. Współczesna geografia polityczna, M. Rościszewski (red.), 1993. Warszawa. Wyrwicz K., 1768 Geografia czasów teraźniejszych. Warszawa. Zaborski B., Wrzosek A., 1933 Antropogeografia. W: Wielka geografia powszechna. Warszawa. ZapfW., 1977 The Polity as a Monitor ofthe Quality of Life. Lousanne. Zelinsky W., 1970 Beyond the Exponentiales; The Role of Geography in the Great Transition. "Econ. Geogr.", 46. Zierhoffer R., 1947 The Problem of Polana's Western Frontier in Light of Political Geography. "Prz. Zachodni", 3, l. Zolberg A.R., 1977 Splitting the Difference: Federalization Without Federalism in Belgium. W: Esman M.J., Ethnic Conflict in the Western Worid. New York. Zolberg A.R., 1981 Origins ofthe Modern Worid System: A Missing Link. "Worid Polit.", 33. 193 Państwo rowierz-chnia (w tyś. km Ludn w 199) w tyś. 10ŚĆ)7r. na l km Stolica lub --2- główne miasto 0 ŚWIAT Europa" 136255 5849000 43 x Albania 10540 729000 f.Q Andora Austria Belgia Bośnia i Hercegowina Bułgaria Chorwacja Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Islandia JugosławiaLiechtenstein Litwa Luksemburg Łotwa Macedonia 28,7 0,5 83,9 30,5 51,1 111,0 56,5 78,9 43,1 45,2 338,1 551,5 132,0 506,0 40,8 70,3 103,0 102,3 0,2 65,2 2,6 64,6 3420 71 8070 10190 3780 8310 4500 10300 5280 1460 5140 58610 10520 39320 15600 3660 271 10600 31 3710 420 2470 W119157 96 333 74 75 80 131 123 33 15 106 80 78 382 52 3 104 194 57 162-30 JO xTirana Andora Wiedeń Bruksela Sarajewo Sofia Zagrzeb Praga Kopenhaga Tallin Helsinki Paryż Ateny Madryt Amsterdam5 Dublin Rejkiawik Belgrad Vaduz Wilno Luksemburg Malta Monako Niemcy Norwegia P n l c fc- aA U l 5 & jl 25,7 0,3 0,002 356,7 323,9 2190 373 32 82070 4410 85 1180 16410 230 14 Ryga Skopje Yalletta Monako Berlin Portugalia Rumunia San Marino Słowacja Słowenia Szwajcaria Szwecja Watykan Węgry 312,792,4 238,5 0,061 49,0 20,3 41,3 450,0 0,0004 386509800 22570 25* 5380 1990 7090 8850 I* 124 107 95 410 110 98 172 20 2273 Oslo Warszawa Lizbona Bukareszt San Marino Bratysława Lubiana Berno Sztokholm B wW. BrytaniaWłochyTerytoria autonomiczne:Brytyjskie 93,0 244,1 301,3 10150 58200 57520 109 238 191 x Budapeszt Londyn Rzym Mań 0,8 221* x DN Wyspy Normandzkie Duńskie Wyspy Owcze Norweskie - Syalbard i Jan Mayen terytorium zależne: 0,6 0,2 1,4 63,1 72* 149* 443° 126 D 764 31 T 0,05 xDouglas x Thorshavn P osiadłość brytyjska Gibraltar rt fu. x WA Wspólnota Niepodległych Państw:rmenia v,vu 27* 4500 x A B G K-La Haga zerbejdżan aloruś ruzja azachstan 29,8 86,6 207,6 69,7 2717,3 3640 7630 10220 5430 16830 122 E 88 B 49 M 78 T 6 A rewanaku Mińsk bilisi staną cznie z europejskimi krajami WNP (paw. ók. 5400 tyś. km2 i europejska częścią Turcji (pow. 23,6 tyś. km2), b a, ° Tylko w okresie zimowym, -1996. siedzibą tządu jest 194 Państwo Powierzchnia (w tyś. km2) Ludność w 1997 r. Stolica lub główne miasto w tyś. na l km2 Wspólnota Niepodległych Państw (dok.): Kirgistan 198,5 4640 23 Biszkek Mołdawia 33,7 4310 128 Kiszyniów Rosja 17075,4 147 100 9 Moskwa Tadżykistan 143,1 6050 42 Duszanbe Turkmenistan 488,1 4 569* 9 Aszhabad Ukraina 603,7 50700 84 Kijów Uzbekistan 447,4 23670 53 Taszkent Azja' 44377 3539000 80 x Afganistan 652,1 20 883* 32 Kabul Arabia Saudyjska 2149,7 19490 9 Ar-Rijad Bahrajn 0,7 620 893 Manama Bangladesz 144,0 122010 847 Dakka Bhutan 47,0 1860 40 Thimpu Brunei-Darussalam 5,8 310 54 Bandar Seri Begawan Chiny 9597,0 1243 740 130 Pekin w tym: prowincja Tajwan 36,0 21545 598 Tajpej Hongkong 1,1 6 500* 6047 x Cypr 9,3 770 83 Nikozja Filipiny 300,0 73530 245 Manila Indie 3 287,6 955220 291 Delhi Indonezja 1919,4 202230 105 Dżakarta Irak 438,3 21180 48 Bagdad Iran 1648,0 60690 37 Teheran Izrael 21,1 5830 277 Tel-Awiw-Jafa1' Japonia 377,8 125 640 333 Tokio Jemen 528.0 16480 31 Sana Jordania 97,7 5770 59 Amman Kambodża 181,0 10520 58 Phnom Penh Katar 11,0 570 52 Dauha Koreańska R.L.-D. 120,5 22840 189 Phenian Korea Pd. 99,0 45990 463 Seul Kuwejt 17,8 1810 102 Kuwejt Laos 236,8 5190 22 Wientian Liban 10,4 3140 302 Bejrut Malediwy 0,3 263* 883 Małe Malezja 329,7 21670 66 Kuala Lumpur Mongolia 1 566,5 2390 2 Ułan Bator Myanmar 676,6 46400 69 Yangon Nepal 147,2 22590 153 Katmandu Oman 212,5 2400 11 Maskat Pakistan 796,1 138150 174 Islamabad Singapur -0,6 3100 5016 Singapur Sri Lanka 65,6 18550 283 Kolombo Syria 185,2 14950 81 Damaszek Tajlandia 513,1 60600 118 Bangkok Turcja 774,8 63750 82 Ankara Wietnam .331,7 76550 231 Hanoi Zjedn. Emiraty Arabskie 83,6 2580 31 Abu Żabi Terytoria niesamodzielne i zależne: teryt. chińskie pod adm. portugalską0 -Makau 0,02 415* 23056 Makau Okręg Gazy'1 0,4 725** 815 Gaza ' Łącznie z azjatyckimi krajami WNP i azjatycka częścią Turcji, '' Siedzibą władz centralnych i Część byłego mandatu Palestyny, obecnie pod administracją Palestyny w ramach tzw. autonomii :wa jest Jerozolima, c Do 1999 r., palestyńskiej, - 1996, -- 1994. 195 Państwo chnia w 1997 r. Stolica lub (w tyś. km2) w tyś. na l km2 - gtówne miasto Afryka 30305 758000 25 Algieria Angola Benin 2381,7 1246,7 29050 11570 12 9 ^Algier Luanda Botswana 112,6co i 7 5830 52 Porto Novo Burkina Faso Burundi Czad Dżibuti .50 I, /274,2 27,8 1284,0 1530 11090 6190 6700 3 40222 5 Gaborone Wagadugu Bużumbura Ndżamena Egipt Erytrea Etiopia Gabon Gambia 23,2 1001,4 117,7 1 104,3267,7 630 62010 3 280* 60150 1 140 27 62 28 54 4 Dżibuti Kair Asmara Addis Abeba Libreyille Ghana Gwinea 11,3 238,5 1170 18340 10477 BandżułAkra Gwinea-Bissau 245,9 7610 31 Konakry Gwinea Równikowa Kamerun Kenia 36,128,1 475,4 1110 420 13940 31 15 29 Bissau Malabo Jaunde Komory Kongo Kongo, Rep. Dem. (d. Zair)Lesotho Liberia 580,4 2,2 342,0 2344,9 30,4 33140 632* 2750 48040 2130 57 283 8 20 70 Nairobi Moroni Brazzaville Kinszasa Maseru Libia Madagaskar Malawi Mali Maroko Mauretania Mauritius 111,4 1759,5 587,0 118,5 1 240,2 446,6 1025,5 2880 5780 15850 10440 11480 28130 2390 26 3 27 88 9 63 2 Monrowia Trypolis Antananarywa Lilongwe Bamako Rabat Nawakszut Ig l Mozambik Namibia Niger Nigeria Rep. Pd. Afryki Rep. Środkowoafrykańska Rep. Zielonego Przylądka Ruanda 2,0 801,6 824,3 1 267,0 923,8 1221,0 623,04,0 f^f. -3 1 150 18270 1610 9790 118370 43340 3 344* 410 564 23 2 8 128 35 5 102 Port Louis Maputo Windhuk Niamej Abudża Pretoria" Bangi Praja ; Sahara Zachodnia1' Senegal ^eszeie 26,3 266,0 196,7 5880 270 8800 223 1 45 Kigali Al-Ujun Dakar li j Sierra Leone Somalia Suazi 0,571,7 637,7 76* 4430 10220 167 62 16 Wiktoria Feetown Mogadiszu Sudan Tanzania Togo 17,4 2 505,8 883,7 938* 27900 31510 54 11 36 Mbabane Chartum Dodoma Tunezja Uganda Wybrzeże Kości Słoniowej Wyspy Św. Tomasza i Książęca Zambia Zimbabwe Terytoria niesamodzielne i zależne: 56,8 163,6 241,0 322,5 1,0 752,6 390,6 4320 9220 20440 14300 140 8 275* 12290 76 56 85 44 135 11 31 Lome Tunis Kampala Yamusukro Sao Tome Lusaka Harare i Posiadłości brytyjskie 0,4 7* Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego Święta Helena' 0,08 I* x13 xx 0,3 6* x J Jamestown * Siedziba rządu; stolicą konstytucyjną jest Kapsztad, b Saharyjska Arabska Republika Demokraty! Front Polisami została uznana przez państwa Organizacji Jedności Afrykańskiej i niektóre inne pansti Maroko, traktując ją jako własne terytorium, " Wyspa Św. Heleny, Wyspa Wniebowstąpienia; bez l czna proklamo wa. Niezależne wysp nie żarnie wanaw 1976 r. przez iści SARD nie uznaje eszkanych.- 1996. 196 Państwo rowierz-chnia (w tyś. km2) w 1997 r. Stolica lub główne miasto w tyś. na l km2 Afryka (dok.) Posiadłości francuskie 2,9 806 x x Reunion 2,5 675 269 Saint Denis Majona" 0,4 131 350 Dzaoudzi Terytoria pod administracją Hiszpanii Ceuta i Melilla" 0,03 133* x x Ameryka Północna l Środkowa 24678 467000 19 x Antigua i Barbuda 0,4 66* 149 Saint John's Bahamy 13,9 290 21 Nassau Barbados 0,4 265* 617 Bridgetown Belize 23,0 230 10 Belmopan Dominika 0,8 74* 99 Roseau Dominikana 48,7 8100 166 Santo Domingo Grenada 0,3 99* 288 Saint George's Gwatemala 108,9 10520 97 Gwatemala Haiti 27,8 7490 270 Port-au-Prince Honduras 112,1 6340 57 Tegucigalpa Jamajka 11,0 2550 232 Kingston Kanada 9976,1 30290 3 Ottawa Kostaryka 51,1 3 398* 66 San Jose Kuba 110,9 11060 100 Hawana Meksyk 1958,2 96400 49 Meksyk Nikaragua 130,0 4350 33 Managua Panama" 75,5 2720 36 Panama Portoryko0 8,9 3770 424 "^an Juan Saint Kitts i Nevis 0,3 41* 157 Basseterre Saint Lucia 0,6 150 241 Castries Saint Yincent i Grenadyny 0,4 113* 291 Kingstown Salwador 21,0 5910 281 ''an Salwador St. Zjedn. Ameryki 9363,5 267900 29 Waszyngton Trynidad i Tobago 5,1 1310 255 Port of Spain Terytoria autonomiczne: Duńskie - Grenlandia 2175,6" 56 0,2 Godthab Holenderskie 1,2 266 x x Antyle Holenderskie 1,0 195* 244 Willemstad Aruba 0,2 71* 368 Oranjestad Terytoria niesamodzielne i zależne: Posiadłości brytyjskie 1,1 145* x x Anguilla 0,1 8* 83 Valley Bermudy"^ 0,05 60* 1132 Hamilton Brytyjskie Wyspy Dziewicze 0,15 19* 124 Road Town Kajmany 0,3 32* 121 George Town Montserrat 0,1 11* 108 Płymouth Turks i Caicos 0,4 15* 35 Cockburn Town Posiadłości francuskie 3,0 822* x x Gwadelupa 1,7 431* 253 Basse-Terre Martynika 1,1 384* 348 Fort-de-France Saint Pierre i Miquelon 0,2 7* 29 Saint Pierre Posiadłość St. Zjednoczonych - Wyspy . Dziewicze 0,3 106* 305 Charlotte Amalie a "Zbiorowość terytorialna" (collectivite territoriale) Francji od 1976 r. - uprzednio zaliczana do Komorów, b Oraz wyspy AIhucemas, Chafarinas (nie zamieszkane) i Penon de la Velez de la Gomera,c Łącznie z b. Strefą Kanału Panamskiego, d Terytorium stowarzyszone ze St. Zjedn., ° Powierzchnia nie pokryta lodem - 341,7 tyś. km2,f Dzierżawa St. Zjedn. - 1996. 1 197 CONTENTS Foreword .................... CHAPTER l. Methodology - research approach to political geography 1.1. Development ofconcept and scope; directions in political geography in historical aspects .............. 1.2. Political geography in Poland ........... 1.3. Problems of political geography of the last decade of the twentieth century CHAPTER 2. Political map of the worid ................. 2.1. A historical overview on political maps ............ 2.2. Contemporary political map of the worid ............ 2.3. Political map of Central Europę ............... 2.4. Social perception of political map .............. CHAPTER 3. Geopolitical space .................... 3.1. The State and nation .................. 3.2. The territory of the State ................. 3.3. Political boundaries of the State ............... 3.4. Territorial dmsions of the State - Poland's perspective ....... 3.5. Córę areas and capitals .................. 3.6. Political diyisions of seas and oceans ............. 3.7. Outer space and political diyision of the skies .......... CHAPTER 4. Geography of political orientations .............. 4.1. Elections ....................... 4.2. Ideology ....................... 4.3. Political parties .................... CHAPTER 5. Global ecopolitics .................... 5.1. The concept of ecopolitics ................. 5.2. Population explosion ................... 5.3. Global food market ................... 5.4. Global energy policy ................... 5.5. Global problems of water ................. 5.6. Ecopolitics - technology - development ............ CHAPTER 6. International relations and political openness of the States - an attempt at typology ....................... 6.1. Ań outline of the problem .........-------- 6.2. Leaders of worid politics ........--------- CHAPTER 7. Global studies (globalistics) in political geography and in geopolitics . . 7.1. The concept of global studies .....-------"""" 7.2. The origins of formation of global studies ..--------- 7.3. Which global problems then? ...--------""''' 7.4. Interdependence of global problems ...-------- 7.5. Global problems research and its accomplishments . . ... . " 7.6. The extent of the globalization of the worid - an attempt at a spatial anałysis Literaturę ....-----""'"" s^ l l J ?e j'.^.^.^s fi^0^ ^ <1' J-l^jfg- s"-S-g-^ B S-&, 3 ^--a y o -(K) s ,^o i N. o" i -- -< c-er o a ft- o o ;«- ż'&3 0" 0 a N cr t» 2- ^gs;^ j &^ eBS i2~ M ~ o.' ^nm^-s m Z p; o- . "5 ,- S?!?ł.,6|;'.s^s- s a. i,?^' - ż- - .f4|.: i ; -i. s s-i- - ^ . ^j- J- - % . : ^f:.^.^'WFTOr if?ł^Wi a "ISJIPIg S s^- ^ż s-ls. S. j H ^-ż--111- s0 L. N ft g ^ . &- S 0 ». 0 0 f t°- l' ^is:;; - -.-'L3^.-.';: ;'-8; L:---.. .' l ;------' ^ .-^ 4;---> N'n t-tu a.-^ (T:*. 3^1 ffQL °1' l?^^^-^1 ?^o"^^^1 j 1^1 j. i- (" S, -o -a ~ " 3-- ż. ^1-J-^^^s g.^ ?s^^^ S S IB ż- 5 j -S. R <<- - a- o 5' a " -< " 3-l^--ir:wr-'-'- .l-. %:; - g żj ż^ ^ ^ ^ ^ N N" ^> - - 'fl !& fe ii ^ N111 flIH-^ Mhito ooo < Bj ---?..':; - - - - . a: - s1- -r\ - -ł-t o o J^> N5 <-n co