Jarosław Iwaszkiewicz

Sława i chwała – Tom 1

Jarosław Iwaszkiewicz, poeta, prozaik, dramaturg, eseista, 
tłumacz. Urodzony w 1894 roku we wsi Kalnik na Ukrainie, studiował 
prawo i muzykologię w Kijowie; w tym okresie zawarł bliską 
przyjaźń z Karolem Szymanowskim. Od 1918 roku mieszkał w 
Warszawie, gdzie związał się z grupą młodych poetów, występujących 
w kawiarni artystycznej "Pod Picadorem", skupionych następnie 
wokół miesięcznika "Skamander". Po ślubie z Anną Lilpopówną 
zamieszkał w Podkowie Leśnej w majątku teściów, nazwanym później 
Stawiskiem. W czasie okupacji hitlerowskiej w domu Iwaszkiewiczów 
znalazło schronienie wielu twórców; sam pisarz z ramienia 
Delegatury Rządu RP brał czynny udział w organizowaniu 
konspiracyjnej działalności kulturalnej. Po wojnie pełnił szereg 
oficjalnych funkcji państwowych, był też przez kilka kadencji 
prezesem Związku Literatów Polskich oraz od 1955 roku aż do 
śmierci, naczelnym redaktorem miesięcznika "Twórczość". Zmarł w 
Warszawie 2 marca 1980 roku. Obok świetnych wierszy do 
najwybitniejszych dokonań pisarskich Iwaszkiewicza należą 
opowiadania, z których wiele stało się podstawą scenariuszy 
znakomitych dzieł filmowych (m. in. Matka Joanna od Aniołów, 
Brzezina, Panny z Wilka). Wysoko oceniane są również jego 
powieści, a wśród nich przede wszystkim "Sława i chwała", w której 
autor podjął próbę ukazania panoramy dziejów polskiej inteligencji 
w pierwszej połowie XX stulecia. 
Niesprawiedliwość może triumfować w sławie, 
ale chwała jest zawsze po stronie sprawiedliwości... 
Gaetano di Gaeta 
- I gwar, myślicie, że jest gromem dziejów? 
A sławy puzon - że to róg na knieje? 
I że już cichych nie ma kaznodziejów 
W obliczu niebios, co przez szyby dnieje?... 
- Pyły, z posadzki podniesione nogą, 
Że mogą nie mieć w sobie zwłok człowieka?... 
C.K. Norwid: "Sława". 
Rozdział pierwszy 
Verborgenheit 
I 
W pierwszych dniach lipca 1914 roku pani Ewelina Royska znajdowała 
się w dużym salonie Szyllerów w Odessie. Zamknięte okiennice 
zaciemniały obszerny pokój, przez szpary jednak sączył się blask 
obfity i jaskrawy. Samo pomieszczenie tonęło w cieniu. Nie 
przestając mówić, pani Ewelina patrzyła na siedzącego naprzeciw 
niej w fotelu Kazimierza Spychałę. Widziała zarys jego wysokiej, 
chudej postaci, szeroko rozstawione nogi w niezgrabnych buciorach, 
ale wyraz twarzy młodego człowieka ginął dla niej w półmroku. 
Wyrzucając zdania okrągłe i obfite, starała się przeniknąć twarz 
ostrą, chudą i pochyloną, która jak gdyby umyślnie skłaniała się 
ku dołowi, aby ukryć oczy i tak już przysłonięte ciężkimi 
powiekami. 
- Rozumie pan doskonale - mówiła, przy czym się lekko zacinała, co 
dodawało tylko wdzięku jej wymowie - że nie mogę zabrać stąd Józia 
po kilku dniach pobytu. Nie mogłabym chyba użyć wobec pani 
Szyllerowej, chociaż jest moją najlepszą przyjaciółką, tych 
wszystkich argumentów, jakie mi pan przedstawia. Zastanowię się 
jeszcze nad ich wartością, ale już teraz jest dla mnie jasne, że 
pan przesadza. Jeżeli chodzi o zdrowie Józia, to kąpiele morskie 
robią mu bardzo dobrze. Zmężniał i okrzepł. Będzie mógł nabrać 
sił, a czeka go porządna praca po zeszłorocznej chorobie. A co się 
dotyczy wpływów... mam wrażenie, że Józio jest zdrową naturą, 
która się szybko otrząśnie ze wszystkich naleciałości. Z drugiej 
znów strony wydaje mi się, że nie można uniknąć tego, aby Józio 
zaznajamiał się z najróżnorodniejszymi objawami życia... 
Spychała podniósł nieco głowę i spojrzał na panią Ewelinę z 
niepodrabianym zdziwieniem. Uśmiechnęła się. 
- Nie, nie, panie Kazimierzu, myślę tylko - zająknęła się znowu - 
myślę tylko o roli, jaką w życiu tutejszych ludzi odgrywa sztuka. 
Być może, że Józio odnosi się do tej gałęzi życia ze zbyt dużą 
dozą lekceważenia czy obojętności. Edgar jest człowiekiem 
niezwykłym i artystą dużej, niepospolitej miary... Dzisiaj 
przyjeżdża Elżbietka... 
- Elisabeth Schiller - z przekąsem powiedział Spychała. 
- Zobaczy pan, co to za czarująca istota. Jestem pewna, że obaj 
odniesiecie korzyść z jej towarzystwa. No, i ten śpiew... Spychała 
mruknął coś niezrozumiale, ale pani Royska, niezrażona, ciągnęła 
dalej: 
- Mało miałam w tym roku sposobności, aby pomówić z panem o 
charakterze Józia. O tym, jak się zmienił w tych ostatnich 
czasach. Co pan może o nim powiedzieć? Zna go pan już od trzech 
lat... 
I zanim Spychała zdecydował się na jakieś sformułowanie, ciągnęła 
w nalocie entuzjazmu i macierzyńskiej miłości: 
- To takie ważne lata w życiu każdego! Od czternastu do 
siedemnastu. Prawda? To już jest formowanie się człowieka. Józio 
wydaje mi się aż obcy czasami, stał się zupełnie dorosłym. I 
zawsze ten spokój i łagodność, ta pewność siebie. Czy pan nie 
uważa, że to są największe zalety Józia? 
Spychała znowu chrząknął i powiedział nieoczekiwanie dla samego 
siebie swym chropawym, ale przyjemnym basem: 
- Józio jest bardzo miłym chłopcem. 
- Prawda? - żywo podchwyciła pani Royska. - Prawda? Wobec tego 
myślę, że mu niespecjalnie zaszkodzi pod względem moralnym ten 
jego pobyt w Odessie. I pomimo wszystko ta kąpiel kosmopolityzmu 
nie odbije się na jego usposobieniu. 
Pani Royska wstała na znak, że rozmowa skończona. I podając rękę 
Kazimierzowi, dodała z uśmiechem: 
- Pan niepotrzebnie się przejmuje, panie Kazimierzu, i wyciąga pan 
wnioski zbyt pochopnie. Macierzyńskie oko zawsze wszystko 
najlepiej widzi. Niech mi pan wierzy! 
Kazimierz ucałował pachnącą rękę pani Eweliny i skłonił się 
niezgrabnie. 
- Ja wyjeżdżam jutro - dodała pani Royska na odchodnym - a na 
pociechę waszych złych humorów przyślę wam Olę. 
Słówko to rzuciła od niechcenia i wyszła nie spojrzawszy na 
Kazimierza. Zresztą w salonie było tak ciemno, że nie 
spostrzegłaby jego rumieńca. Ale Spychała pochylił znowu bardziej 
głowę; przed samym sobą ukrywał ten rumieniec. Potem z pewnego 
rodzaju niechęcią i zniecierpliwieniem szarpnął drzwiami 
prowadzącymi w przeciwnym kierunku niż te, którymi wyszła pani 
Royska. 
"Tacy są zawsze jednakowi - powiedział sam do siebie - możesz do 
nich gadać jak do ściany". 
Wyszedł na werandę, której oszklone okna były teraz otwarte. 
Niewielki ogród pełen zakurzonych akacji oddzielał tę werandę od 
urwiska, za którym zaczynało się morze. Kazimierz zmrużył oczy, 
tyle było świateł na drzewach, na piasku w ogrodzie, a zwłaszcza 
na ciemnym, fiołkowym morzu, które tylko gdzieniegdzie 
przeświecało zielonymi, podłużnymi smugami. 
Poirytowanymi krokami szedł do ogródka. Był niezadowolony z 
rozmowy i z tego, że sam ją wywołał. Mimo wszystko chciał jak 
najprędzej wyjechać do Moliniec, i to wyłącznie ze względu na 
Józia, a pani Royska widocznie myślała, że mu chodzi zupełnie o co 
innego, skoro na zakończenie powiedziała mu: "Przyślę wam Olę". O 
Olę tu bynajmniej nie chodziło, ale o wpływ, jaki mógł wywrzeć 
Edgar Szyller i cała odeska atmosfera na Józia. Trzeci już rok 
spędzał Spychała z tym chłopcem i bardzo się do niego przywiązał: 
przyzwyczaił się do tego, że każda myśl, każde powiedzenie Józia 
było odbiciem jego myśli. Józio czytał te same książki, opowiadał 
te same anegdotki, w ten sam sposób reagował na zjawiska życia. I 
teraz nagle w Odessie wyrażenia Józia nabrały obcych zwrotów, do 
rozmowy raz po raz wtrącał francuskie czy niemieckie epitety, co 
dawniej nigdy się nie zdarzało. Mógł całymi godzinami rozmawiać z 
Edgarem o muzyce i o podróżach po Europie, nie zwracając 
najmniejszej uwagi na to, że Spychała nudził się przez ten czas 
czy też udawał, że się nudzi. Poczuł ostre uczucie zazdrości i 
może tylko pozorował przed samym sobą, że chodzi mu o dobro Józia, 
a nie o to, że uczeń wymykał się spod jego wpływu i że wpływ ten 
nie ostał się wobec indywidualności Edgara. 
Włócząc swoje "galicyjskie" ciężkie buciory schodził glinianymi 
schodkami niechętnie i bez humoru aż nad sam brzeg morza. O tej 
godzinie plaża była prawie pusta. Willa Szyllerów miała na morzu 
przynależny do niej pawilonik, który służył za rozbieralnię. 
Spychała chciał zrzucić ubranie i wejść do wody, nieopodal jednak 
pawilonu, na krótkiej plaży, w cieniu dość wysokiego w tym miejscu 
brzegu, zobaczył leżącego Edgara. 
- Ho, panie Kazimierzu - zawołał Edgar - niech pan tu posiedzi 
chwilkę przy mnie! Jest bardzo gorąco. 
Kazimierz niechętnie i bez słowa opadł na rozgrzany piasek i nie 
zdejmując ubrania, rozciągnął się na plaży. 
- Józio kazał panu powiedzieć, że pojechał do Odessy po odbitki. 
Wróci na kolację. 
- Czy sam pojechał? 
- Zdaje się, że z Wołodią. 
- Z Wołodią? - Spychała skrzywił się nieznacznie. Edgar zaśmiał 
się na widok tej miny. 
- Pan nie lubi Wołodii. Uważa pan tę znajomość Józia za 
niewłaściwą. A jak pan się w ogóle czuje w domu Royskich? - 
zapytał. 
Spychała niechętnie poruszył się na słońcu i przykrył sobie oczy 
kapeluszem - pytanie Edgara zaskoczyło go trochę. 
Ponieważ Spychała nie odpowiadał, Edgar ciągnął dalej: 
- Bo mnie się zdaje, że pan pochodzi z tak odmiennego środowiska. 
Do naszego ukraińskiego ziemiaństwa trudno się jest przyzwyczaić. 
To trochę pachnie siedemnastym wiekiem. Przepraszam, że tak pytam, 
ale ojciec pana czym się trudni? 
- Pracuje na kolei - powiedział leniwie Kazimierz. 
- A właśnie. To jest świat zupełnie odmienny. 
Kazimierz zdecydował, że musi coś powiedzieć. 
- Oczywiście, i czasem czuję się bardzo dziwnie wśród nich. Mówią 
rzeczy, na które absolutnie nie mogę się zgodzić. 
Edgar się zaśmiał: 
- Chyba nie Józio. On mawia tylko rzeczy naprzód z panem 
uzgodnione. 
Spychała był bardzo niemile dotknięty tym powiedzeniem. 
- O, teraz bynajmniej. Powtarza wszystko po panu... 
- Czy uważa pan, że to jest bardzo niedobrze? 
- Nie. Ale wolałbym, żeby Józio nie powtarzał nic ani po mnie, ani 
po panu i żeby myślał choć trochę samodzielnie. 
Edgar przewrócił się z boku na bok, aby wystawić bardziej na 
słońce swoje i tak już ogorzałe plecy. 
- Niech pan się nie boi, przyjdzie i na to czas. Jest jeszcze 
takim młodym chłopcem... Czy go pan uważa za zdolnego? 
- Oczywiście tak - tym razem żywo powiedział Kazimierz - przecież 
on tak mało ma do czynienia z polskim językiem, tyle tylko, co ze 
mną przechodzi w czasie wakacji... i uważam, że robi bardzo duże 
postępy. Nie, to jest zupełnie inteligentny chłopiec... 
- No, właśnie - powiedział Edgar - o to mi chodziło. Skoro jest 
taki inteligentny, jak pan mówi... zresztą ja sam jestem tego 
zdania... to niech pan nie boi się dla niego towarzystwa Wołodii. 
Józio da sobie radę z tego rodzaju wpływami. I ze wszystkimi 
innymi wpływami - dodał znacząco. 
Spychała był wściekły, że Edgar przejrzał go do tego stopnia. 
- Zresztą na razie jest jeszcze zupełnie pod pana urokiem. Czasami 
zaśmiewamy się z matką słuchając, jak sam o tym nie wiedząc, 
naśladuje pański sposób mówienia, nawet pewne galicyjskie 
naleciałości pańskiej mowy... 
Spychała nie odpowiadał. Rzeczywiście, mimo że słońce pochyliło 
się już znacznie, stawało się bardzo gorąco i powietrze parzyło. 
Edgar leniwie palił papierosa. Spychała widział spod przymrużonych 
powiek jego ostry profil, nieco przypominający profil Chopina, i 
plamę dziwacznej wschodniej czapeczki, jaką kompozytor miał na 
głowie. 
Edgar uniósł się nieco na łokciu i popatrzył na gładkie i duże 
fale zielonego morza. Mówił jak gdyby do siebie: 
- To zapewne jest wielka przyjemność podporządkować sobie tak 
jakiegoś człowieka i widzieć, jak bardzo jest od nas zależny. To 
są pierwsze rozkosze władzy. Jemu wszystko wydaje się piękne, co 
pan za piękne uważa... myśli pańskimi myślami, czuje pańskimi 
uczuciami... tylko to potem przykro, jak się tę władzę traci. 
Gorąco przejmowało Spychałę i rozleniwiało go. Ostatkiem woli 
wstał, zrzucił kurtkę i koszulę. W trakcie rozbierania się zapytał 
opryskliwie Edgara: 
- To wszystko mówi pan o mnie i o Józiu? 
Edgar, oderwany od swoich myśli, zastanowił się krótko. 
- O panu? O Józiu? Nie. Ja mówię tak w ogóle. 
- Stosunki między ludźmi nie wyglądają tak, jak się to panu wydaje 
- powiedział Spychała, znowu siadając na piasku. - Pan jest 
artystą... pan o życiu nie ma "szczegółowego" pojęcia... 
- Rzeczywiście? Takie jest pańskie zdanie o artystach? - nie bez 
ironii zapytał Edgar. - Przekona się pan tutaj trochę może do 
artystów. Gdy przyjedzie moja siostra... To jest bardzo wielka 
artystka i bardzo prosta kobieta... 
- Nie wiem, czy wpływ artystów będzie dobry dla Józia. Nie będzie 
miał z tym wiele do czynienia w życiu. 
- Czy to można wiedzieć? - spytał z pewnego rodzaju smutkiem 
Edgar. - Cóż Józio? Zwyczajny sobie chłopak. Bardzo miły 
oczywiście i może nawet inteligentny, ale natura zupełnie 
przeciętna... Będzie sobie gospodarował w swoich Molińcach, biegał 
za dziewczynami, i koniec. A może właśnie nie koniec. Nigdy nie 
można przewidzieć, jak się potoczą losy ludzkie. Uwarunkowane one 
są tyloma rzeczami. Historia poszczególnych ludzi podobna jest do 
historii całych krajów... 
Spychała wzruszył ramionami. 
- Coś tam zawsze przewidywać można i nawet trzeba. 
- Ja myślałem o czym innym - ciągnął swoje rozmyślania Edgar - 
myślałem o władzy, jaką niektórzy ludzie mają nad innymi ludźmi. 
Jakimi drogami zdobywa się taką władzę? Jakimi drogami narzuca się 
ludziom swoją indywidualność? Tego nie rozumiem. 
I Spychała nie rozumiał. Nie rozumiał nawet, o czym Edgar mówi. 
Czuł, że pod tymi obojętnymi na pozór słowami kryje się jakaś inna 
treść, coś, co nurtowało kompozytora. Bał się, że to jest jednak 
walka o Józia. 
- Nigdy nie robiłem najmniejszych starań - powiedział więc - aby 
mnie Józio naśladował. To przychodzi, niech mi pan wierzy, 
zupełnie samo przez się. 
Edgar uśmiechnął się blado na taką interpretację swoich słów i 
strząsnął papierosa. 
- Och, mnie nie przychodzi nic samo przez się. Strasznie mi jest 
trudno wydobyć wszystko z samego siebie. Nie mam żadnej bazy. To 
jest bardzo męczące. 
Spychała popatrzył na Szyllera ze zdumieniem. "Co to znaczy 
wszystko?" - pomyślał. 
Edgar jak gdyby domyślał się, o co chodziło Spychale. Uśmiechnął 
się znowu rozbrajająco, jak to on potrafił. 
- Moja sztuka... - powiedział z zawstydzeniem i nie dokończył 
zdania. 
" O to mu chodzi!" - pomyślał znów Spychała i popatrzył na 
zażenowany wyraz twarzy kompozytora z ironią. 
- Sztuka niewielką rolę odgrywała w dziejach ludzkości - 
powiedział. 
- Ważniejsze były wojny i podboje? Czy tak? - spytał Edgar, przy 
czym wyraz zawstydzenia znikł z jego uprzejmej fizjonomii. - Pan, 
zdaje się, chciałby być groźnym władcą, panie Kazimierzu - dodał 
po chwili. 
Spychała zaśmiał się sarkastycznie: 
- Rzeczywiście, ja, ubogi korepetytor z Galilei, którego na 
ukraińskim dworze nie zawsze przedstawiają gościom. Syn kolejarza, 
recte * (* właściwie) robotnika kolejowego... 
- To już opowiadanie, panie Spychała - oburzył się Szyller - 
przedstawiają pana na pewno. To tylko pańskie resentymenty 
działają... 
- U Royskich może, ale u ich sąsiadów Myszyńskich to nie wiem, 
jakby tam było. Hrabiowie... 
- Bardzo nędzni hrabiowie - zaśmiał się Edgar. - Co prawda tacy 
najwięcej drą nosa, ale chyba pan nie doznał żadnych przykrości od 
Janusza? 
- Prawie go nie znam - mruknął Spychała. 
- Jeżeli pan chce mieć władzę nad ludźmi, to niech pan nie wyciąga 
wniosków z tak małego doświadczenia, jakie pan posiada... Niech 
pan lepiej przeczyta sobie to - podsunął mu po piasku małą 
czerwoną książeczkę - suma doświadczeń naszego świata. I o sztuce 
jednak jest tu bardzo dużo. 
Spychała wziął książkę do ręki. 
- Faust - powiedział z pewnym rozczarowaniem. 
Edgar się uśmiechnął. 
- Faust von Goethe - wymówił jakby w cudzysłowie. 
Zabrał książeczkę z rąk Spychały i począł ją przeglądać. Jego 
cienkie palce wchodziły pomiędzy kartki jakby pieściwym ruchem. 
Zatrzymał się na chwilę, uśmiechnął i przeczytał: 
Faust 
Der du die weite umschweifst, 
Geschftiger Geist, wie nah fhl' ich mich dir. 
Erdgeist 
Du gleichst dem Geist, den du begreifst, 
Nicht mir! 
Verschwindet. * 
(* Faust: 
Ty, co szeroki świat ogarniasz cały, 
Duchu twórczości - jak mi jesteś bliski. 
Duch ziemi: 
Tylko tobie duch podobny jest ci zrozumiały, Ja - nie! 
Znika.) 
Spychała swoim zwyczajem pochylił głowę i nakrył oczy powiekami. 
Rozciągnął ironicznie wargi. 
- Czy myśli pan, że ja już jestem z epoki "Erdgeistów"? 
- Nie. Myślę tylko, że nie rozumiemy się zupełnie - powiedział 
raczej ze smutkiem Edgar. 
- No, właśnie o to chodzi, jesteśmy z zupełnie innych epok. 
- Tak. Pan jest już z epoki "tellurycznej", ziemskiej. 
- Przynajmniej czuję się dobrze na ziemi... i bez wielkiej 
tęsknoty do sztuki... - groźnie warknął Kazimierz. 
- Czy to czasem znowu nie jest wyciąganie zbyt pochopnych 
wniosków? - zauważył z wielką ironią Edgar. 
Spychała milczał. "Znowu te pochopne wnioski. Jeszcze jeden Royski 
- pomyślał. - I co to za kompozytor? Bogaty dyletant". Ale nie 
wypowiedział tych swoich gorzkich i ubliżających Edgarowi myśli. 
Edgar mógł się tylko dorozumieć, że myśli te nie były dla niego 
życzliwe. Wahał się jeszcze i uśmiechał. Mimo wszystko czuł wiele 
sympatii do tego niezdarzonego młodego człowieka i chciałby mu 
bardzo dużo rzeczy wytłumaczyć, ale jednocześnie zrozumiał, że na 
razie jest to niemożliwe. 
- Moja siostra przyjeżdża wieczorem - dodał tylko - może by pan 
chciał pojechać ze mną na dworzec po nią? 
Spychała pomyślał, że to byłoby już za dużo. 
- Dziękuję - powiedział obojętnie - wolę zaczekać na panią 
Elżbietę w domu. 
Edgar westchnął i zapalił nowego papierosa. Poczuł, że dzisiaj nie 
da się rozmawiać z nadąsanym nauczycielem. 
II 
W ogólnym zaaferowaniu spowodowanym przyjazdem Elżbiety prawie 
nikt nie zauważył, że Józio nie wrócił z miasta na kolację. 
Zresztą i kolacja sama była jakby zaimprowizowana i nieokreślona, 
wszystko wyglądało tymczasowo wobec przyjazdu znakomitej 
śpiewaczki. Parokonna dorożka stała przed domem czekając na 
Edgara, który miał jechać na stację po siostrę. Pani Szyllerowa, 
czerwona i niespokojna, paliła papierosa za papierosem. Spychała 
zniecierpliwiony tym nastrojem, w którym tak bardzo odczuwał swą 
obcość, patrzył bez wyrazu w pusty talerz. Robiło się ciemno, z 
wolna szarzało morze, które przebłyskiwało z okien stołowego 
pokoju. Wreszcie zapalono lampy. Mówiła tylko pani Royska, 
niespokojnie popatrując na drzwi. 
- Szczęśliwa jesteś, Paulinko, że masz takie nadzwyczajne dzieci, 
takie dwie sławy! 
Pani Paulina, podnosząc ciężką głowę, popatrzyła, mrużąc oczy, na 
lampę, która przyciągała mnóstwo ruchliwych muszek i motyli, i 
milczała. 
- Edgar nie jest jeszcze taki sławny, jak na to zasługuje - 
wyrzekła pani Royska - ale Elżunia! Czytałam niedawno te wycinki z 
gazet, jakie przysłała. Jaka sława! Jej ostatnie występy w operze 
wiedeńskiej toż to triumfy prawdziwe. A mój... 
Pani Paulina spojrzała niepewnie na zegarek, a potem na syna, 
który siedział przy końcu stołu. 
- Może już czas jechać, Edgarze? - zapytała. 
Edgar bez słowa podniósł się i pochylił do ręki matki. Było to 
pożegnanie, pieszczota, zgoda na wyjazd. Po lekko zbladłej jego 
twarzy przemknął uśmiech: sam niecierpliwił się i niepokoił. 
Jechał oczywiście za wcześnie. Do przyjścia pociągu brakowało 
dwóch godzin. 
Pani Royska z niepokojem, źle maskowanym powierzchowną rozmową z 
przyjaciółką, rzucała spojrzenia na Spychałę. Ten wreszcie wstał i 
powiedział: 
- Przejdę się do przystanku tramwajowego, może spotkam Józia. 
Pani Royska podziękowała mu spojrzeniem, potem wróciła do swoich 
myśli: 
- Moi chłopcy są tacy przeciętni, zwyczajni. Bardzo ich kocham, 
szaleję po prostu - ale czasem jestem zazdrosna o twoje dzieci, 
Paulinko. Są nadzwyczajne. A moja biedna Helenka... 
- Tak - powiedziała na to poważnie pani Szyllerowa - ale to bardzo 
ciężko mieć takie niezwykłe dzieci. 
Spychała wyszedł przed willę i skierował się zakurzonym traktem 
wśród tych samych ciągle akacji w kierunku przystanku. Willa 
Szyllerów leżała niedaleko tzw. Średniego Fontanu. Tramwaje z 
Odessy przychodziły tutaj rzadko. Było wciąż bardzo gorąco, 
wieczór nie przyniósł odświeżenia. Spychała z radością pomyślał, 
że za parę dni wyjdzie w ten mrok ciepły i jasny w towarzystwie 
Oli. "Takie to jeszcze było dziecko, a taka śliczna i dobra" - 
pomyślał. Przeczekał prawie w bezmyślności dwa tramwaje. Józio nie 
przyjechał. Powrócił do willi. 
W stołowym pokoju wszystkie okna otworzono i chwilami dolatywał 
szmer morza. Na stole stały srebrne tace pełne owoców: śliwek i 
kawonów. Małe nakrycie czekało na Elżunię. Obie matki siedziały 
jeszcze przy stole, ale już nie rozmawiały. Samowar syczał w 
kącie, służący w białym kitlu kręcił się po pokoju. Wszystko 
dyszało ciszą i oczekiwaniem. 
Spychała usiadł w dużym fotelu i paląc papierosa widocznie 
podrzemywał trochę, bo nie spostrzegł, jak minęły prawie trzy 
godziny. Była jedenasta. 
Przed domem rozległ się turkot dorożki, służący Hrehorko rzucił 
się do przedpokoju, panie podążyły za nim, Kazimierz został w 
stołowym: przed domem zapanował ruch i gwar, wnoszono walizki, 
słyszał obcy kobiecy śmiech i wreszcie wszyscy razem weszli do 
pokoju. 
Elżbieta Szyllerówna - Elisabeth Schiller - niedużego wzrostu, 
była proporcjonalnie zbudowana. Oczy niebieskie i wypukłe 
skierowała na nieznanego młodzieńca. Dość niskim, ładnym głosem, 
trochę chropowatym, opowiadała bez przerwy o przebiegu podróży, o 
tym, jak się spóźnił pociąg, o jakimś austriackim konduktorze. 
Jednocześnie zachwycała się owocami, ugryzła jedną śliwkę, 
powalała usta słodkim sokiem, wycierała ręce i twarz, śmiała się, 
była szczęśliwa. Siadła przy swoim nakryciu, bawiła się widelcem i 
jadła podawane potrawy, owoce, chleb i czekoladki jedno przez 
drugie. Powierzyła opiece matki ze szczególną pieczołowitością 
bukiet ciemnozłotych róż. 
- Dowiozłam go aż tutaj w doskonałym stanie. Te róże się rozwiną. 
- Jaki to jest gatunek? - zainteresowała się pani Royska. 
- To pewnie coś nowego - powiedziała poważnie pani Paulina, 
przymrużając oczy i wąchając głęboko kwiaty. 
Elżbieta miała na głowie mały brązowy kask, przykrywający prawie 
całkowicie jasne jej włosy. Z kasku zwisał długi brązowy woal 
spadający z tyłu. Biała krepa, dalszy ciąg brązowego woalu, 
otaczająca szyję, podawała jej małą, wyrazistą twarz, jak gdyby 
oddzielając ją od ciała. Głowa wielkiej śpiewaczki odznaczała się 
w cieniu jak biała, nieduża plama, promieniująca własnym blaskiem. 
Spychała spozierał na nią z lękiem. Uderzała go obcość jej twarzy, 
obcość akcentu, lekka trudność w wymawianiu "r", a nawet 
niektórych polskich zbiegów spółgłosek. Elżbieta często 
przerzucała się na język francuski, podobnie do niektórych 
wielkich pań kresowych, które zachowały ten osiemnastowieczny 
zwyczaj. Egzotyczność jej osoby lękała i odpychała Kazimierza. 
Za to Edgar patrzył na nią ze spokojną radością. Głaskał jej 
dłonie i widać było, że był jej rad i że napełniała go dumą. 
- Jakże tam było w Wiedniu? Opowiedz... 
I Elżunia zamiast dać jakieś szczegóły swoich triumfów, coś 
opowiedzieć o nowej operze Pucciniego, w której śpiewała, sypnęła 
garścią anegdotek i charakterystyk śpiewaków i muzyków 
wiedeńskich, wciąż powołując się na Edgara - a że ten to, a tamten 
tamto. Dla tych, co nie znali omawianych osób, rozmowa nie była 
ciekawa, ale Elżbieta opowiadała z takim wdziękiem, że wszystko, 
co mówiła, stawało się pociągające. Po pewnym czasie Spychała 
przyłapał siebie na tym, że patrzył na nią z niemym zachwytem, 
wzrokiem tak samo rozanielonym jak wzrok Edgara. 
Gdy Elżbietka zjadła kolację, przeszli wszyscy do salonu i pomimo 
że śpiewaczka była zmęczona, nikt jakoś nie szedł na spoczynek. 
Elżbieta tłumaczyła Edgarowi jakieś techniczne rzeczy, jak Jeritza 
śpiewała to, jak bierze tamto, jak jest ubrana w Salome Straussa. 
Było to jakby zwierzenie intymne, ta rozmowa o muzyce. Edgar 
słuchał z głębokim zainteresowaniem. Siedział przy fortepianie 
nieco odchylony w tył i nie odrywając oczu od siostry stojącej 
przed nim, brał po parę akordów od czasu do czasu. 

Pani Paulina wreszcie przemogła nieśmiałość, jaką widocznie 
odczuwała, i podszedłszy cichutko, na palcach, położyła rękę na 
ramieniu syna i popatrzyła na córkę. 
Elżbieta uśmiechnęła się radośnie i pewnie. Wesoło spojrzała w 
oczy matce. 
- Zaśpiewać? - zapytała. 
I matka uśmiechnęła się uszczęśliwiona. 
- Jedną tylko rzecz. 
Elżbieta spoważniała. Twarz jej zgasła bez uśmiechu. Myślała o 
czymś i jak gdyby przywoływała przed pamięć swoją te wszystkie 
pieśni, które umiała. Rozejrzała się trochę bezradnie po pokoju i 
po fortepianie i ze stosu nut leżącego tam wyciągnęła mały, różowy 
zeszyt i rozłożyła go przed Edgarem. 
- Verborgenheit - powiedziała do matki jak hasło. 
Pani Paulina odeszła na palcach. 
Elżbieta pochyliła się i spojrzała na końce swoich bucików, potem 
nagle podniosła głowę, aż welon zsunął się ku dołowi i ukazała się 
z obsłonek piękna biała szyja. Twarz jej zapaliła się, potem znowu 
zgasła. Pochyliła się z powrotem ku Edgarowi i dała mu znak; 
rozpoczął krótkie preludium. 
Z pierwszą gładką nutą wziętą półgłosem osiadł na ustach Elżbiety 
uśmiech zakłopotania i radości. Pierwsze "es" było tak piękne jak 
wysoki ton wiolonczeli - i Edgar odwróciwszy oczy od nut spojrzał 
na siostrę okiem zachwyconym i jakby trochę zdziwionym. 
Pani Royska i pani Szyllerowa słuchały rozanielone, Spychała 
odczuł, że się tutaj coś dzieje, i opuścił głowę. Za otwartymi 
oknami stała letnia upalna noc i słuchała piosenki o "utajonej 
miłości". 
Bezdźwięcznie, tak że nikt oprócz pani Royskiej tego nie zauważył, 
podczas pierwszych taktów śpiewu wszedł Józio z kolegą. Przysiedli 
na pierwszych krzesłach z brzegu. W połowie, mniej więcej przy 
słowach: 
... oft bin ich nur kaum bewusst 
und die helle Freude zucket... * 
(* ...często jestem tylko ledwo świadomy 
i wielka radość drga... 
[cyt. z Hugo Wolfa, Verborgenheit]) 
Spychała odwrócił oczy od dywanu i ujrzał dwóch chłopców 
siedzących z dwóch stron drzwi. Józio zagryzał wargi, Wołodia 
patrzył daleko przed siebie czarnymi, wielkimi oczami, a po 
policzkach toczyły mu się łzy. 
Gdy razem z miękkim akordem Es-dur, łagodnie wziętym długimi 
palcami Edgara, umilkł jedwabny głos Elżuni, w salonie zapanowała 
cisza. Nikt nie śmiał nic powiedzieć. Za oknem brzęczał dzwonek 
tramwaju wracającego do Odessy. Wreszcie sama śpiewaczka przerwała 
milczenie, nagle zwracając się do Edgara i pełnym głosem mówiąc mu 
coś o pedalizacji. Wszyscy wtedy dopiero strząsnęli z siebie czar, 
jaki ich opanował. Matka pocałowała Elżunię i nie mówiąc nic o jej 
śpiewie, kazała iść spać. 
- Taka jesteś zmęczona... 
Ale Edgar protestował. Chciał jeszcze słuchać siostry, mówić z nią 
o muzyce tyle, ile tylko można. Bo nikt inny tutaj właściwie go 
nie rozumiał. 
Pani Royska rzuciła się na Józia. Bardzo ostre czyniła mu wymówki: 
okazało się jednak, że zaszedł na kolację do Wołodii, który 
mieszkał niedaleko. Przestępstwo ostatecznie niewielkie. 
Spychała zabrał go do pokoju na górze, który zajmowali do spółki. 
Willa była drewniana, stara, bardzo obszerna, prawdziwy dom sprzed 
sześćdziesięciu lat, ale pokoje wychodzące na poddasze wystawione 
na słońce rozgrzewały się niepomiernie. Toteż Józio zaraz umknął 
na balkon, skąd rozciągał się widok na morze. Srebrzyło się ono 
teraz i szeleściło. Spychała stanął obok Józia i patrzył na 
przestrzeń wody. 
- Gdzie byłeś? - powiedział surowo - nie powiedziałeś matce 
prawdy. 
Józio rzucił na nauczyciela niechętne spojrzenie. 
- Ach, wiesz - (mówił Kazimierzowi po imieniu) - byłem po raz 
pierwszy z Wołodią w restauracji. U "Georges'a". Nie masz pojęcia, 
co za emocja - dodał z obojętnością. 
- Piłeś wódkę - ze zgrozą skonstatował Spychała. 
- Wódkę? nie! - powiedział Józio - wino! 
- Ach, Boże - westchnął tamten. 
- To gorzej czy lepiej? - ze spokojem spytał Józio. 
- Smarkacz jesteś! I mam rację, pobyt w Odessie ma na ciebie wpływ 
fatalny. Mówiłem o tym dzisiaj z twoją matką. 
- I cóż mamusia? 
- Jak zwykle - nic nie widzi. Zaślepiona w swojej miłości do 
ciebie. A ja bym cię zaraz zabrał z powrotem do Moliniec. 
- To dobrze, że nie możesz mnie zabrać. I powiedz - nagle 
wybuchnął, z radością czepiając się nowego przedmiotu - powiedz! 
Jak ta Elżbietka śpiewa! To jest przecie cudowne? Prawda, Kaziu, 
cudowne? 
Objął Spychałę za szyję i tak stali patrząc w noc i na szemrzące 
morze. Nad Odessą widniała łuna świateł, a tutaj było ciemno i 
cicho. Elżbietka cudownie śpiewała - i ta pieśń była prześliczna. 
- Ukryta miłość - powiedział szeptem Józio i szept ten zabrzmiał w 
upalnym powietrzu bardzo przenikliwie - ukryta miłość. 
Verborgenheit! 
Spychała patrzał na światła Odessy i ogarnęło go znane mu dobrze 
uczucie; przychodziło ono do niego dość regularnie. Jak gdyby chęć 
pływania - jak we śnie - łatwego wznoszenia się i zarazem 
tworzenia materiału, w którym to wznoszenie się odbywało. Chęć 
ryzyka i niezwykłego istnienia. W takich momentach wszystko, co go 
otaczało, stawało się pospolite. W tym wzniesieniu się towarzyszył 
mu tylko śpiew Elżuni. 
- Verborgenheit - powtórzył z uśmiechem i uwalniając się od ręki 
Józia, odszedł w głąb nagrzanego pokoju i usiadł na łóżku. Józio 
został na balkonie i długo jeszcze Kazimierz nie mógł go zapędzić 
do snu. 
III 
Utarł się zwyczaj, że po matkę na stację wyjeżdżał Walerek. Tym 
razem i Ola chciała mu towarzyszyć, ale Walerek, spragniony widoku 
matki, wiadomości z Odessy, powiewu podróży, jaki z sobą pani 
Royska przywoziła, ukrył przed Olą moment wyjazdu i sam jeden 
teraz chodził po peronie stacji. Pociąg z Odessy przychodził dosyć 
późno. Ciemno już było i cały senny ruch ekspedycji odbywał się w 
przyciemnionym świetle. Sam ten nastrój stacji, dzwonków, odgłosów 
rozmowy naczelnika z kasjerem już był jakąś bajką dla Walerka. Od 
wczesnego rana hasał po polu i teraz mu się nawet spać chciało, 
pętał się po peronie, machając połami letniego płaszcza. Ponieważ 
pociąg nie nadchodził, wyszedł na przeciwną stronę stacji, na 
podjazd, gdzie prychały konie, siedział stangret Ilko i stało parę 
żydowskich furmanek. 
Kurz pachniał lekko, drzewa stały ciche, słabo oświetlone, 
dzwoniły wędzidła niewidzialnych koni. 
Pociąg nadjechał wreszcie świecąc dwiema latarniami, sycząc 
strumieniami pary, niespieszny i jakby ciepły od letniej nocy, z 
której się wynurzył i w jaką miał odejść. Matka wydawała się 
Walerkowi młoda, wiotka, ładniejsza niż zwykle w nowym kapeluszu z 
zielonymi wstążkami. Rzucił się jej na szyję i pomagał dźwigać 
wielkie, żółte pudła i skórzane walizki. Szli szybko do powozu. 
Walerek po drodze opowiedział wszystkie najważniejsze zdarzenia: 
że już są morele w ogrodzie, że ukrył swój wyjazd przed Olą, że 
dzisiaj była kaczka na kolację. 
- Mój Boże, kaczka! - zdziwiła się pani Royska - to bardzo 
niezdrowo! 
Walerek śmiał się: 
- Ja to tylko tak nazywam! Była kaszka! kaszka krakowska! 
Siedzieli w powozie i jechali przez ciemną noc, z którą oko się 
oswajało w miarę oddalania się od stacji. Było bardzo ciepło i 
pani Royska zamyślała się co chwila, słuchając gadania Walerka: 
"Może rzeczywiście źle zrobiłam zostawiając Józia w Odessie? Może 
Spychała ma rację? Biedne dziecko!". 
I z pewnym lękiem spojrzała na Walerka. Inny on jest od Józia, to 
prawda, ale i dla niego za parę lat zacznie się ten okres 
niebezpieczeństw. Jakież to wszystko trudne! 
Walerek, czarny i potargany, siedział spokojnie w głębi budy i 
umilkł wreszcie. Noc rozmarzała go, potem zasnął. Matka patrzyła z 
miłością na spokojną, regularną jego twarz. 
"Niepodobny do Józia. Tamten ma każdą stronę twarzy inną, i to 
spojrzenie niespokojne. Ciekawa jestem, jaka byłaby Helenka? A ten 
- cóż to za "polskie" dziecko!". 
Zajechali przed dom. Na ganku ukazała się służba i ciocia 
Michasia, jak zwykle z obwiązanym policzkiem. 
- Bój się Boga, Michasiu, znowu masz fluksję! 
Pani Royska zrzuciła nowy kapelusz i weszła do jadalni. Pan Royski 
czytał gazetę i dość obojętnie przywitał się z żoną. Ola spiekła 
raka całując ciotkę. Miała ochotę spytać zaraz, jak tam będzie z 
jej wyjazdem do Odessy, ale nie śmiała. Patrzyła na ciotkę dużymi, 
niebieskimi oczami i cała była zatajonym pytaniem. Pani Royska 
pomyślała: 
" Ta Ola za każdym razem ładniejsza!". 
I uśmiechnęła się radośnie do dziewczynki. 
Ola była córką "cioci Michasi", rodzonej siostry pani Royskiej, 
która już jako stara panna wyszła za mąż za jakiegoś podejrzanego 
doktora. Zaraz po urodzeniu się Oli została sama, doktor się 
ulotnił, przyjechała więc do Moliniec i z rezygnacją znosiła rolę 
rezydentki; Ola była dzielną, mocną dziewczyną, przejścia życiowe 
przyczyniły się do tego, iż nad wiek dorosła. Znosiła cierpliwie 
upokorzenia. Zresztą pani Royska była dla niej czulsza niż matka. 
Pan Royski studiował rolnictwo z angielskich miesięczników 
agronomicznych i przeszczepiał angielskie przepisy na ukraiński 
majątek. Jednego roku była to hodowla kur i kaczek, w drugim roku 
hodowla koni pociągowych. Trzeba było naprawdę cierpliwości 
znakomitej, czarnej gleby i oddanej pracy ekonoma pana Trockiego, 
aby Molińce jakoś przetrzymały te fantastyczne zastrzyki. W tym 
roku był sezon paskowego siania. 
Ola pod stołem kopała Walerka za to, że uciekł przed nią na 
stację, ale Walerek zaraz znowu zasnął. Nie słyszał, jak późno 
wieczorem zjawił się jeszcze Janusz Myszyński, najbliższy sąsiad. 
Przeszedł przez ogród, który się łączył z ich parkiem. Janusz 
wziął śpiącego Walerka na ręce i zaniósł go na górę, do jego 
sypialni, rozebrał go i położył mu kartkę przy łóżku. 
Potem zszedł do pani Royskiej, przez pół godziny słuchał jej 
opowiadań o Odessie i rodzinie Szyllerów, po czym chciał już 
wyjść, kiedy go pani Royska zatrzymała: 
- Wiesz, Januszu, chcę posłać w tych dniach Olę do Odessy na parę 
tygodni. Może byś mógł ją odprowadzić? Opłacę ci podróż... 
Janusz skamieniał. Nie spodziewał się tego. Ale mimo woli 
powiedział: 
- Ojciec?... 
Pani Royska uśmiechnęła się: 
- Już ja biorę tę sprawę na siebie, pomówię z ojcem. Jutro rano 
zajdę do was albo przyjadę wózkiem. 
Janusz szedł do domu z ciężkim sercem. Wiedział, że sprawa nie 
będzie łatwa. Ogród moliniecki przechodził w dębinę, potem zaraz 
zaczynał się zaniedbany ogród Mańkówki. Szedł pod ciemnymi dębami, 
wciągał zapach grzybnej ziemi, myślał o morzu. Jeszcze nigdy nie 
widział morza. I nie mógł sobie tego wyobrazić. 
Ojciec nie spał, siedział w gabinecie i wycinał nuty do pianoli. 
Miał rozłożony przed sobą duży zeszyt muzyczny i starannie wycinał 
ostrym nożykiem odpowiednie otwory w szerokim pasie woskowanego 
płótna. Nie podniósł starej, pięknej głowy na wejście syna. Janusz 
chodził tam i z powrotem po ciemnawym pokoju. Dopiero po dobrej 
chwili stary hrabia podniósł głowę, zmrużył piękne oczy i 
powiedział jakby w powietrze: 
- To bardzo piękna rzecz, zupełnie nowa. Sonata es-moll Edgara 
Szyllera. 
- To u tych Szyllerów mieszka teraz Józio Royski. 
- W Odessie? 
- Aha... 
- Ale to Simrock mi przysłał... 
I pan Myszyński pochylił się znowu nad nutami. 
Janusz położył się do łóżka, ale nie spał, słyszał, jak koło 
północy zadźwięczała pianola. Stary przegrywał to, co wyciął. 
Powolna część sonaty Edgara brzmiała pełno, bogato, ale przez to 
jakby głucho, zbyt martwo. Drżało w niej ukryte życie, i tak 
bardzo intensywne. Powietrze za oknem jak gdyby zaniepokoiło się 
od tej muzyki, chociaż odtworzonej na bezdusznej pianoli. Zadrżało 
wiatrem. Patrzył na ruchliwe gałęzie, ledwie widniejące w cieniu, 
i myślał całą swoją osiemnastoletnią istotą: 
"Żyć, żyć! Inaczej, lepiej, pełniej, głębiej!". 
Dom ich nieduży i pusty spał, czuwał tylko starzec i on, obcy 
sobie, zimni, samotni. I czuwała muzyka gęsta, trudna, ale bardzo 
soczysta. 
Walerek zbudził się wcześnie i od razu zobaczył kartkę Janusza. 
Przeczytał: 
"Przyjdź z samego rana, pojedziemy konno!". 
Ale Walerkowi nie chciało się jechać konno. Umówił się na ryby. 
Ranek był mglisty, niespodziewany, jakby przeczucie jesieni. 
Poszedł nad staw. Nad stawem w lipach nagle zauważył Walerek 
gałęzie, na których liście pożółkły z braku słońca. 
Tymczasem pani Royska z rana pojechała do Mańkówki i wytłumaczyła 
panu Myszyńskiemu potrzebę wyjazdu Janusza do Odessy. Stary nie 
tylko zgodził się na to, aby jego syn odwiózł Olę i został w 
Odessie przez trzy dni, ale nawet sam miał pokryć koszty podróży, 
co było zdarzeniem niesłychanym. 
Przy obiedzie o dwunastej ojciec powiedział o tym synowi. I dodał: 
- Wiesz, dlaczego się na to zgodziłem? Dlatego że poznasz tam 
tego, tego Edwarda czy Edgara Szyllera. Powinieneś go zaprosić, 
żeby przyjechał do nas. 
Janusz ze zdziwieniem spojrzał na ojca: 
- Przecież u nas nikt nie bywa. 
- A on będzie bywał. Ot, i koniec - powiedział stary i z zapałem 
uderzył widelcem o gęstą kaszkę, jaką miał na talerzu. 
Pod koniec obiadu wpadł Walerek i nie mógł się doczekać momentu, 
kiedy Janusz wstanie od stołu. Na twarzy miał wypieki i widać w 
nim było nienaturalne ożywienie. Wreszcie po kawie - lura to była 
- wyciągnął Janusza do innego pokoju i zaczął mu robić prawdziwą 
scenę zazdrości: 
- Jedziesz, jedziesz do Odessy, a mnie nic nie powiedziałeś. Jakiż 
z ciebie przyjaciel? Jaki? 
I nagle zarzucił ręce na szyję Janusza i począł mu szeptać na 
ucho: 
- Weźcie mnie z sobą, weźcie. Dlaczego mi nie powiedziałeś, że 
jedziesz? 
- A dlaczego nie przyszedłeś na konną jazdę? 
- Bo zapomniałem - niedbale tłumaczył się Walerek. 
Ballada Chopina zabrzmiała na pianoli, zniekształcona przez 
drewniany dźwięk. Janusz skrzywił się. 
- Nie mogę cię zabrać. Ja sam ledwo uzyskałem pozwolenia tatusia. 
Walerek zerwał się z kolan Janusza i nagle przestał narzekać 
płaczliwie. 
- Taki jesteś przyjaciel! Nie możesz mnie zabrać! Świnia jesteś! 
Twarz jego przybrała brzydki, zacięty wyraz. I nagle wymierzył 
Januszowi potężny policzek. 
- Świnia, podły! - zawołał gwałtownie i czym prędzej wyleciał z 
pokoju. 
Janusz z emocji, zgryzoty, zdenerwowania, złości na Walerka pomimo 
swoich osiemnastu lat rozpłakał się jak dziecko. 
IV 
Molińce, dnia 12 lipca 1914 roku 
Kochana Paulinko! 
Posyłam Ci Olę w towarzystwie Janusza Myszyńskiego, naszego 
sąsiada. Jakoś mi łatwo przyszło namówić tego starego maniaka, 
jego ojca, aby pozwolił synowi wyjechać choć na trzy dni. Janusz 
skończył właśnie gimnazjum w Żytomierzu i wybiera się na 
uniwersytet w Kijowie, jest małomówny i nad wiek poważny. 
Przyjaźni się bardzo z tym urwisem Walerkiem. Ola zachwycona 
możliwością wyjazdu i bardzo ucieszona. Należy się jej, biedaczce, 
coś w jej smutnym życiu, kupiłam jej nową sukienkę; choć skromna, 
myślę, że wyda się dobrze nawet na tle wspaniałych toalet 
Elżbietki. 
A propos Elżbietki, tej czarodziejki! Mam wielką prośbę do niej, 
ale nie śmiejąc się zwracać do niej bezpośrednio, piszę do Ciebie. 
Otóż Ola ma bardzo ładny głosik, dość niski, jak moja nieboszczka 
mama miała, ale nie mam pojęcia, jak jest z jej muzykalnością. Czy 
Elżunia nie chciałaby wypróbować zdolności tej mojej dziewczyny i 
dać jej kilka wskazówek? Przykro mi, że absorbuję wielki talent 
Twojej czarującej córki takimi rzeczami, ale obawiam się zaniedbać 
szczery dar natury - a przecież Ola, to biedactwo, musi myśleć o 
swojej przyszłości, a talent w drodze życia pomoc to ogromna! I 
ułatwienie, i czasu dobre zużytkowanie, a nawet czasem i na chleb 
powszedni zarobek. Mam nadzieję, że trudno Elżuni nie będzie w 
czasie wakacji miaukania mojej Oli posłuchać. 
Mam wrażenie, że ten nasz korepetytor, Spychała, podkochuje się w 
dziewczynie. Bądź łaskawa, zwróć uwagę, aby ten flirt nie 
wykraczał poza granice zabaw młodości - jakie i nasza młodość 
posiadała. Pamiętasz? 
Mój Henryk dobrze się czuje, ale się gryzie, że to jego paskowe 
sianie nie dało w pszenicy spodziewanych rezultatów. Mimo to 
zbiory dobre, lepsze niż kiedykolwiek, i Trocki poczciwy, ten nasz 
ekonom, zadowolony i czerwony z pracy. Stary Myszyński zawsze przy 
pianoli, bardzo zachwycony sonatą Edgara, którą mu z Lipska jako 
ostatnią tak niezwykłą nowość przysłali. Chce go poznać i bardzo 
zaprasza Edgara do siebie. Do Mańkówki jechać mu nie radzę, ale 
może by wybrał się do nas, odprowadzając Józia i Olę? Poznałby 
skromne te nasze warunki bytu i starego hrabiego, który ukochał 
jego muzykę. Bardzo o to proszę, chciałabym się odwzajemnić Tobie 
za tyle dobroci okazanej mnie i moim dzieciom. 
Ściskam Cię, droga przyjaciółko, i do serca tulę, 
Twoja zawsze 
Ewelina Royska 
PS Walerek bardzo chciał jechać do Was, ale jeszcze 
poczeka, ma czas na podróże. Płakał i złościł się, kiedy mu to 
powiedziałam, i twierdzi - ten smarkacz - że w życiu trzeba 
korzystać z każdej radosnej okoliczności, bo nie wiadomo, co potem 
będzie... 
V 
Nazajutrz po przyjeździe Oli i Janusza do Odessy Wołodia Tarło 
zaprosił ich "na czaj". Właściwie przyjęcie to wydawała siostra 
Wołodii, nieco od niego starsza, Ariadna. Ojciec Tarłów, Polak z 
pochodzenia, zajmował w policji odeskiej jakieś dość znaczne 
stanowisko; trochę pieniędzy wniesionych w dom przez matkę, córkę 
generała, jakieś marzenia o hrabiowskim tytule, polskim 
pochodzeniu - co w gruncie rzeczy u carskich Rosjan było bardzo 
szykowne - wprowadzały do tego domu atmosferę pretensjonalną. 
Tego wieczoru Ariadna przyjęła ich w białej szacie, w spiętrzonej 
koafiurze przepasanej srebrną wstążką, w naszyjniku ze sztucznych 
pereł, niby królewna z przedstawienia amatorskiego. Cały szych 
tandetny nie mógł przyćmić jej naturalnej urody. Miała w sobie 
krew gruzińską i czarne, mokre gruzińskie oczy, nos nieforemny i 
prześliczne szerokie usta z mnóstwem białych zębów; gdy tak stała 
na schodach wysokiej, zakurzonej willi witając gości, słabo 
oświetlona nikłymi świecami, wydawała się bardzo piękna. 
U Tarłów zebrała się "tylko młodzież": od Szyllerów Edgar i 
Elżbieta, Józio z nauczycielem, Ola, Janusz - z miasta tylko jeden 
młody człowiek, bardzo wspaniały, kornet jakiegoś tam doskonałego 
pułku, przystojny, nieco do Józia podobny, z taką samą nierówną 
twarzą, Niewolin. Był to "wielki numer" przyjęcia Tarłów i Ariadna 
oczywiście popisywała się Niewolinem, zadawała mu pytania mające 
na celu uwydatnić jego arystokratyczne pochodzenie, majątki w 
lipowieckim powiecie, stosunki z najpierwszymi domami w Rosji, 
wreszcie jego bardzo hulaszczy tryb życia. 
Nie ulegało najmniejszej wątpliwości, że Ariadna kochała się w tym 
oficerze. Całe przyjęcie zostało urządzone jedynie dlatego, aby 
pokazać Niewolinowi (Walerian - Wala - było mu na imię), że i oni, 
Tarłowie, mają doskonałe stosunki. Elżbietka jako sława 
europejska, Janusz jako bezsporny hrabia byli rodzynkami 
towarzystwa. Ariadna zwracała się specjalnie często do Janusza, 
aby mu powiedzieć "graf", a jemu się zdawało, iż w tym częstym 
zwracaniu się do niego jest jakaś tajemnica, coś bardzo ciepłego, 
dobrego - i uśmiechał się do Ariadny bezradnym, rozbrajającym 
uśmiechem. 
Z początku zebranie szło kulawo, wszyscy byli za młodzi, za mało 
obyci z większym towarzystwem, aby czuć się swobodnie. Przeto 
Elżbietka i Edgar musieli wziąć na siebie cały ciężar konwersacji. 
Elżbietka rozmawiała głównie z Niewolinem, po francusku, 
opowiadając mu coś tam o wielkim świecie i słuchając relacji z 
petersburskiej opery, Edgar rozmawiał z Wołodią. 
Wołodia, dużo wyższy od siostry, o tych samych mokrych oczach, 
jakimi patrzyła jego siostra, miał w swoim nieco wschodnim wdzięku 
jakieś utajenie, ukrycie się, uśmiech obrony przed zbyt 
natarczywym rozmówcą. Gdy słuchał, co mu mówił Edgar, od czasu do 
czasu przez spokojny wyraz jego skupionej twarzy przedzierał się 
ostry błysk spojrzenia rzucanego ku Niewolinowi: oficer, 
przekrzywiony, uprzejmy, słuchał Elżuni i na ustach jego tkwił 
uśmiech poważny, sztuczny. Widać było, że w gruncie rzeczy odbywa 
się w nim jakaś gra - w stosunku i do Ariadny, i do Wołodii. 
Przydawało to rozmowie i całemu zebraniu pewnego chłodu. 
Sama "herbatka" była rzeczywiście jakąś mieszaniną kolacji i 
podwieczorku; mnóstwo dość prostackiego lub znów wykwintnego 
jedzenia, dużo "czaju", wreszcie butelki starego wina wyniesione 
przez Wołodię z ukrycia. Po tym winie poczuli się wszyscy prościej 
i rozmowa popłynęła o wiele bardziej naturalna. Ariadna, uproszona 
przez Niewolina ku wielkiemu i oczywistemu niezadowoleniu Wołodii, 
zgodziła się zadeklamować parę wierszy. 
Wieczór był znów upalny i w ciasnych pokojach zapchanej meblami 
willi jeszcze był gorętszy, ciaśniejszy, niewygodniejszy. Elżunia 
w czarnej, prostej sukience, Ola w owej "jedynej" - wydawały się 
szczytem prostoty wobec kukły, jaką była Ariadna. W świetle 
kandelabru o pięciu świecach niby lalka woskowa stanęła na tle 
portiery, jękliwie mówiąc rosyjskie wyrazy: 
O krasnyj parus, 
W zielonoj dali, 
Czornyj striekliarus 
Na tiemnoj szali! * 
(* O żaglu czerwony, 
W zielonej oddali, 
O, czarne paciorki 
Na ciemnym szalu... 
   [cyt. z A. Błoka]) 
Ale mimo całą sztuczność jej strojnej figury, pomimo martwoty 
dykcji, pomimo drewnianego głosu Janusz widział w niej objawienie 
wszystkiego innego niż to, czym był jego dom: nudne, oschłe 
gniazdo ze starym dziwakiem, który natychmiast i bez najmniejszych 
wahań mógł wyśmiać lalkowatą Ariadnę i treść wiersza, i jego 
niezrozumiałość, i "amuzykalność". Ariadna była czymś innym, 
niepodobnym do jego świata, że Januszowi dech zapierało, ilekroć 
zobaczył połysk jej ogromnych oczu. Przy tym Janusz nigdy nie 
pijał wina. I teraz kilka kieliszków napełniło go boską, olbrzymią 
radością: cieszył się z całego świata, z morza, z Odessy, a 
zwłaszcza z dopiero co zawartej przyjaźni z Edgarem. Co chwila 
przerywał rozmowę Edgara, który siedział pomiędzy Elżunią a 
Wołodią, i mówił mu bez żadnych ogródek: 
- Wiesz, Edgarze, poznać takiego człowieka jak ty... Ty jesteś 
nadzwyczajny człowiek... ty jesteś nadzwyczajny człowiek. 
Edgar opędzał się od jego słów jak od much, ale jednak widać było, 
iż nie jest mu to nieprzyjemne. I znowu przechylając się przez 
Elżunię zwracał się do Niewolina: 
- To mój nowy przyjaciel - pokazywał na Janusza - młody wiejski 
poeta. On wierszy jeszcze nie pisze, ale będzie pisał, na pewno 
będzie pisał. 
Po sposobie, w jaki Edgar wymawiał ostatnie wyrazy, Janusz poznał, 
iż on także czuje działanie wina; pewne rozluźnienie nastąpiło 
zresztą u wszystkich uczestników i wiersze Błoka, które jeszcze 
mówiła potem Ariadna, wydawały się aniołkami z blachy w tym 
konkretnie urżniętym towarzystwie. 
Spychała przestraszony patrzał na Olę. Siedziała naturalna i 
skromna, jak gdyby zupełnie nie zdająca sobie sprawy z trudności 
sytuacji, prosta i uśmiechnięta jak zawsze, milkliwa, ale radosna, 
zdziwiona, ale pewna siebie. Raz jeszcze pełen był podziwu dla tej 
dziewczyny, która zawsze wiedziała, jak się zachować, i nigdy 
nikomu nie ciążyła ani też nigdy się nie zniechęcała. 
"Cóż za równowaga, co za szczęście mieć kogoś takiego przy sobie" 
- myślał Spychała. 
Józio, gorzki i zniecierpliwiony, patrzył na całe zebranie nieco z 
góry, paląc mnóstwo papierosów; przechadzał się po pokoju z 
kieliszkiem w ręce i słuchał rozmów to tu, to ówdzie. 
Po chwili wybuchła niespodziewana dyskusja: o wartości sztuki. 
Głównie mówili Niewolin i Edgar. Spychała patrzał wciąż na Olę. 
Widział, że słucha rozmowy ze zrozumieniem, ale nie wtrącała się 
do tego, co mówili inni. Przyjmowała argumenty, lojalnie starając 
się przystosować i do tej, i do tamtej strony. Ale jednocześnie 
widziało się, iż rozumie jałowość podobnych sporów. Edgar był 
spokojny. Niewolin się rzucał. 
- Cała wartość naszego życia - mówił Edgar - polega jedynie na tym, 
że ma ono swój wydźwięk w sztuce. Że buduje się przez to jakiś 
gmach wartości ponadżyciowych, trwałych, jedynie naprawdę 
istniejących... 
Ariadna zamyślona, pochylona ku świecom, nagle półgłosem 
powiedziała: 
... lisz w liegkom czełnokie iskusstwa 
Ot skuki mira upływiesz... * 
(* ... tylko w lekkiej łódeczce 
sztuki umkniesz od nudy świata... [cyt. z A. Błoka]) 
W prostym wypowiedzeniu tych słów ukazała się inna Ariadna i 
wszyscy z wdzięcznością popatrzyli na nią, dziękując jej za nagłą 
szczerość. Janusz zaś odczuł mnóstwo możliwych powiedzeń, 
rozmaitość powierzchni w charakterze Ariadny, niespodziewane 
bogactwo, i z jeszcze większym zachwytem patrzał na dziewczynę. 
Niewolin gorąco protestował: 
- Oczywiście dla kogo świat jest nudny, ten niech sobie ucieka "w 
łódeczce sztuki". Ale świat jest nudny tylko dla tych, co nie 
umieją patrzeć, dla tych, co nie chcą działać. Łódeczka sztuki to 
buddyzm, bierność, sen... a życie jest jedno. Szkoda przespać 
życie. Akcja, działanie, wdzieranie się w miąższ życia - oto są 
zadania godne prawdziwego człowieka. Nihil humanum... * (* Nic 
ludzkiego [nie jest mi obce].) A sztuka? Pianka, zabawka dla 
ludzkości, pojętej jako całość, nie mającej żadnego znaczenia. 
Sztuka - dla Angielek z bedekerami w ręku, rzecz zbędna, obca, 
narzucona światu przez sentymentalny orientalizm... 
Spychała rozumiał, co chciał przez to wyrazić piękny oficer, ale 
zdziwił się niepomiernie, kiedy z twarzy i oczu Józia ujrzał, że 
ten podziela zdanie Niewolina. 
- Tak, tak - powtarzał Royski chodząc po pokoju - "wżerać się w 
miąższ życia". To dobrze powiedziane. 
Spychała uśmiechnął się. 
- Mam wrażenie - powiedział powoli - że są to kwestie 
temperamentu. 
Ariadna podniosła głowę i przestała powtarzać półszeptem słowa 
wierszy Błoka. Światło świec upadło na jej oczy, na klejnoty na 
szyi - i zabłysła jak obudzony kwiat. Janusz patrzał na nią bez 
przerwy. 
Ariadna wstała, przeszła przez pokój i wyszła na balkon. Janusz 
poszedł za nią. Morze granatowe, fiołkowe spało na horyzoncie 
jeszcze jasnym. Ariadna ujęła obie skronie rękami. 
- Głowa mnie boli - szepnęła. 
Janusz stanął blisko niej i patrząc na morze powiedział: 
- A pani jest po której stronie w tej dyskusji? 
- Ani po tej, ani po tej - szepnęła Ariadna i odwróciła się do 
Janusza; patrzała na niego teraz z bliska. Janusz czuł na swych 
wargach ten nieokreślony, gorzki uśmiech i starał się go spędzić. 
Chciał patrzeć wprost w oczy Ariadnie. Stała przed nim blada i 
wycięta z kości słoniowej kukła buddyjska. 
- Bo mnie się zdaje - powiedziała nagle przenikliwie, jak wiersz 
przed chwilą - że treścią życia i jego wartością jest miłość. 
Janusz pochylił się szybko i pocałował ją przelotnie, niedługo, w 
usta. Ariadna nie cofnęła się wcale i kiedy odchylił się, ujrzał, 
jak gdyby jego znienawidzony gorzki i bierny uśmiech przeniósł się 
na jej wargi. Pochylił się znowu do jej ręki i powiedział 
cichutko: 
- Przepraszam panią. 
Ariadna położyła mu dłoń na czole i potem głęboko zanurzyła we 
włosy jasne i wzburzone. Janusz czuł tę pieszczotę przez chwilę, a 
potem znowu chciał ją pocałować. Ale ona tym razem położyła palec 
na ustach i kiwnęła głową w stronę towarzystwa zebranego w willi. 
- Jutro niech pan przyjdzie - sam! - powiedziała. 
Gdy wrócili do salonu, Elżunia miała śpiewać. Edgar siedział przy 
pianinie, a józio i Niewolin umieścili się gdzieś na boku, jak 
gdyby pragnęli protestować przeciwko śpiewowi Elżuni jako 
przeciwko objawieniu znienawidzonej sztuki. 
VI 
Następnego dnia Janusz nie przyszedł do willi Tarłów, natomiast 
przysłał list: 
Pani! 
Kocham Panią! Od pierwszej chwili, kiedy Panią ujrzałem, poczułem, 
że jesteśmy związani losem w sposób jedyny, niewytłumaczony, 
niezwykły. Pani, niech mi Pani nie bierze za złe tej listownej 
szczerości, ale chcę, aby Pani wszystko od razu wiedziała, co 
myślę, co czuję, co mną wstrząsnęło. Uczucie niezwykłości, czegoś, 
co w Pani mieszka, przeniknęło każdą z moich myśli. Uwielbiam 
Panią, czczę Panią, kocham - i dlatego nie mogę się zdobyć na to, 
aby przyjść do Pani dzisiaj. Każde słowo, które byśmy sobie 
dzisiaj powiedzieli, byłoby dla mnie bluźnierstwem. Rozbijałoby 
ono i niszczyło ten mit o Pani, jaki sobie w ciągu dzisiejszej 
nocy stworzyłem. Każde Pani słowo, każdy ruch, każde spojrzenie 
mogłoby świadczyć, iż Pani jest człowiekiem, kobietą - a Pani 
przecie jesteś bóstwem wyśnionym, wymarzonym, o którym wiedziałem 
od samego dzieciństwa! 
Wiedziałem, że Pani nadejdzie. W dzieciństwie moim sierocym i 
ubogim, pustym i żałosnym myślałem już o Pani. W mojej młodości... 
Matka moja umarła przy moim urodzeniu, nie znałem jej pieszczot. 
Wychowała mnie w pustym dworze stara, zimna Angielka i czasami 
wydawało mi się, że przez puste salony przechodzi jakaś postać 
nieoczekiwana, że spoziera na mnie okiem łaskawym, pieszczotliwym, 
że ręka jakaś gładzi mnie w przelocie. Zdawało mi się, że to dłoń 
matki, ale teraz wiem, że to było tylko przeczucie Pani istnienia. 
Pani to zjawiała się przede mną w tej wczorajszej białej sukni, z 
tą samą srebrną wstążką we włosach. 
Nie mam siły, aby Panią zobaczyć dzisiaj, a jutro wieczorem już 
wyjeżdżam, wracam do mojego smutnego i zaniedbanego domu, ukrytego 
wśród wysokich dębów. Gdybym mógł Panią zobaczyć, opowiedziałbym 
Pani wszystko, wszystko. A pisać - nie warto. Może Pani tak 
długiego listu nie doczyta do końca, wyrzuci Pani tę pisaninę 
śmiesznego chłopca. 
Ale jeszcze chwilka, trudno mi się oderwać od papieru i chcę choć 
przez papier być jeszcze trochę przy Pani, mówić jej o sobie: co 
za słodycz, co za zdobycz! Mówić Pani o moim szarym, nikłym, 
nieciekawym życiu. 
W domu mam ojca, dziwaka rozkochanego w muzyce martwej: 
mechanicznej. Godzinami wycina nuty do pianoli i potem gra na tym 
instrumencie, gniewając się, że mu to nie wychodzi tak jak żywą 
ręką. Chopin, Beethoven, Strauss, Szyller - wszystko na pianoli. 
Czasem w nocy ciemnej, jesiennej, kiedy dęby szeleszczą nie 
opadłymi liśćmi nad domem, budzi mnie martwe brzmienie 
wirtuozowskich pasaży. Na wiosnę, kiedy jest tak pięknie i wiatr 
wieje porywający, martwy instrument staje się piekielnym 
grzechotem. 
Gimnazjum w Żytomierzu - jedna męka. Samotność okropna i gdyby nie 
półuświadomione przeczucie przyjścia, przyjścia, przyjścia... Ach, 
panno Ariadno, to była moja jedyna dotychczasowa radość. Ojciec 
całą resztę swego uczucia oddał mojej starszej siostrze, księżnej 
Bilińskiej, pięknej, mądrej, światowej damie, która jest pierwszą 
osobą Warszawy i Petersburga. Zagląda ona do nas rzadko, prawie 
nigdy, ale ja wiem, że ile razy wchodzę do pokoju mego ojca, 
żałuje on, że to nie ona wchodzi. Kocha ją jedynie, psuje ją, 
oddał jej w posagu wszystko, cośmy mieli, zatrzymując jedynie 
Mańkówkę, zapuszczony mająteczek, jakieś tysiąc dziesięcin 
zaledwie. 
Park nasz, nasze dęby, łączy się z parkiem molinieckim; gdyby Pani 
brat odwiedził Józia w Molińcach, czy Pani nie wybrałaby się z 
nimi? Royscy to nasi najbliżsi sąsiedzi, ale ja Józia nie rozumiem 
ani on mnie. On ma jakieś marzenia, których ja nie pojmuję, śmieje 
się ze mnie i zawsze jest taki, jakby nastawiony na heroizm, a dla 
mnie to niezrozumiałe. Ja zawsze, niech mi Pani wierzy, zawsze 
myślałem o miłości. Wolę od Józia jego młodszego brata Walerka. 
Ten jest prosty i zwyczajny, i dobry, trochę tylko narwany, kocham 
go jak brata, i jego jednego dotąd kochałem. Siostra jest mi obca, 
daleka - i może zbyt wspaniała. Chciałbym, aby Pani poznała 
Walerka, ale to młody chłopiec, dopiero ma czternaście lat. 
A więc jutro wyjeżdżam z Odessy, byłem tutaj trzy dni, a świat 
jakby mi się na nowo otworzył w tych dniach pamiętnych. Edgar i 
Pani! Nie myślałem, że są tacy ludzie na świecie! Edgar jest 
wspaniały, co za wiedza, erudycja, dobroć. Czy Pani go zna dobrze? 
- niech Pani z nim dużo rozmawia, kiedy ja już wyjadę. Każda 
rozmowa z nim tak wzbogaca, otwierają się przed człowiekiem takie 
perspektywy, najprostsza rzecz tak zajmuje, że się widzi swą 
małość i głupotę. 
Jeszcze, jeszcze parę słów. Jeszcze to pióro i ten papier - dla 
Pani. A nawet nie dla Pani, tylko dla mnie, bo to ja sobie 
opowiadam tak o Pani oczach, o Pani uśmiechu, o Pani głosie. Jakże 
przepiękne te wiersze Błoka, które Pani wczoraj mówiła. Dla mnie 
wiersze po to właśnie istnieją tylko, aby je ktoś mówił w ten 
sposób, co Pani, wśród przyjaciół, przy uczcie. Wtedy one - nie w 
książkach - nabierają życia, tłumaczą swoje istnienie, przestają 
być martwą igraszką wyjałowionego umysłu. Stają się przede 
wszystkim instrumentem miłości - a przecież takie jest 
przeznaczenie wierszy. 
Nie mogę, nie mogę Pani zobaczyć, a tak bym chciał, nie wiem, co 
bym dał, aby zobaczyć, a nie mogę. To dziwne? Prawda? Paść do nóg, 
spojrzeć w oczy... 
Dosyć, dosyć... przecież trzeba skończyć. Posłać ten list tak 
zwyczajnie, przez służących, do tej zwyczajnej odeskiej willi. A 
to wszystko jest bajką z tysiąca nocy i jednej, prawda? Pani jest 
wróżką, królewną, peri - o panno Ariadno! Jakież szczęście wiozę z 
sobą do Mańkówki, szczęście, że Panią widziałem, słyszałem, czułem 
w pobliżu. Moje szczęście niczego nie wymaga. Boję się, że mi się 
Pani rozpadnie jak proch, rozwieje jak mgła, kiedy do Pani ręce 
moje wyciągnę... 
Do widzenia, do widzenia. Nie pragnę nic więcej, niechże mi się 
Pani nie dziwi. Oczy Pani są najwyższą nagrodą na ziemi - kocham 
Panią, kocham. Niech się Pani na mnie nie gniewa! I może mi Pani 
pozwoli na jedno: napisać do Pani raz, dwa razy na miesiąc. 
Dobrze? I nikomu Pani tych listów nie pokaże? To będzie nasza 
tylko tajemnica. Nawet Edgarowi... Nawet Niewolinowi? Dobrze? 
Dobrze? 
Niech Pani pamięta, że zawsze jestem na Pani zawołanie, tutaj, 
wszędzie. Wystarczy słówko - zawsze będę jednakowy, przysięgam. 
Janusz hrabia Myszyński 
VII 
Nazajutrz około trzeciej po południu dano znać, że przed willę 
Szyllerów zajechał powóz pana policmajstra Tarło. Wołodia wszedł 
do willi, ale Józia nie było. Wyjechał z Edgarem do miasta po 
rolki do aparatu. Wołodia przedstawił pani Szyllerowej, że ojciec 
chce ich zabrać na odczyt. 
- Na jaki odczyt? 
- Jakiś tam odczyt, ja nie wiem - powiedział Wołodia - ojciec 
chciał, żeby Józio pojechał. 
Pani Szyllerowa wyraziła głośno żal, że Józio pojechał do miasta i 
nie może towarzyszyć Wołodii; w głębi ducha była wdzięczna losowi, 
że tak zrządził: pokazać się na mieście w powozie policmajstra i w 
towarzystwie Tarłów to byłoby straszne. Tarło był co prawda tylko 
pomocnikiem policmajstra... ale zawsze żandarmski mundur napawał 
Polaków wstrętem. Janusz stojąc w przedpokoju słyszał głos 
Wołodii. Pomyślał, że może "oni oboje" przyjechali, i wszedł do 
salonu. Wołodia odwrócił się i zobaczył Janusza wchodzącego do 
pokoju. 
- No, to w takim razie wy, "graf", pojedziecie z nami? 
Pani Szyllerowa znacząco spojrzała na Janusza, ale ten nie 
zrozumiał. 
- Dokąd? 
- Na odczyt z papą... 
Janusz zawahał się. 
- Konie stoją przed domem. 
Nieśmiałość Janusza była wielka. Ale jednocześnie myśl o 
przejażdżce końmi, powozem, nęciła go, a przy tym, nie widząc 
samej Ariadny, przez pewien czas przebywałby z jej ojcem i bratem. 
To mogło być ciekawe. Może by mu coś o niej opowiedzieli? A nawet 
jazda tym samym powozem, w którym ona wyjeżdża na miasto, miała 
swój urok. Zgodził się. 
Pani Szyllerowa nie mogła się wstrzymać od wzruszenia ramionami, 
ale chłopcy już wyszli przed dom. Spojrzała w tamtą stronę, 
pomiędzy listkami akacji błysnęła zielonawo-szafirowa czapka 
policmajstra. 
Pan Tarło siedział rozwalony na tylnym siedzeniu powozu, był to 
starszy już jegomość z czerwoną twarzą. Rysy jego, które ongi 
zapewne były piękne, rozpłynęły się w niezdrowym tłuszczu, pod 
oczami miał pomarszczone worki, tak iż twarz jego przypominała 
twarz Henryka VIII. Małe szare oczki biegały dość niespokojnie, 
gdy podawał Januszowi rękę. Zgodził się jednak bez protestu na 
zamianę Royskiego na Myszyńskiego. 
Powóz na gumach miękko się poderwał i pojechali unosząc za sobą 
tumany kurzu. 
- Teraz niedawno była rocznica bitwy pod Grunwaldem, jeden z moich 
znajomych oficerów ma odczyt na ten temat, myślałem, że panów 
będzie interesowało, posłuchać trochę... o naszej bitwie... 
Janusz spojrzał uważnie na policmajstra. Twarz miał rzeczywiście 
bardzo polską, mógł tak wyglądać Rej w Babinie albo Wielopolski w 
młodszym wieku. Ale nie tyle go zdziwił zwrot starego Tarły, ile 
temat odczytu. 
- Bitwa pod Grunwaldem? - powtórzył. 
Tarło nie zareagował. Popadł w rodzaj tępego odrętwienia, z 
którego go wyrwało na chwilę przybycie chłopców. Siedział ociężały 
i znudzony w głębi powozu, z powiekami na pół zapuszczonymi na 
oczy, od czasu do czasu spokój jego figury mąciła czkawka. 
Wołodia naprzeciw Janusza patrzył również obojętnie na bok. Janusz 
starał się w jego rysach odnaleźć rysy Ariadny, ale gdy tylko 
Wołodia odwracał spojrzenie, stawał się całkiem niepodobny do 
siostry. Przeciwnie, gdy tylko zwracał na Janusza oczy, od razu 
miał w spojrzeniu ten sam niezapomniany mokry blask, o którym 
myślał przez długie bezsenne godziny ostatniej nocy. 
Pojechali do sztabu generalnego, gdzie obok wielkiej sali, z 
olbrzymim portretem Mikołaja II podług Sierowa, kryła się druga, 
nieduża salka. Tam zgromadziła się garstka oficerów i urzędników. 
Po chwili do katedry zbliżył się jakiś oficer artylerii w długim 
mundurze i począł wykładać, od czasu do czasu pokazując pałeczką 
pewne punkty na mapie wiszącej za katedrą. 
Wykład od razu znużył Janusza, tym bardziej że był bardzo fachowy. 
Oficer zastanawiał się z początku nad możliwościami uzyskania 
danych statystycznych dotyczących liczebności wojsk krzyżackich i 
polsko-litewskich. Długo rozwodził się nad udziałem wojsk ruskich 
w bitwie i widać było, że specjalnie cenne jest dla niego 
skonstatowanie tego faktu, iż z Krzyżakami pod Grunwaldem walczyła 
koalicja słowiańska. Potem wskazywał na specjalnej mapce 
wyświetlonej przez latarnię magiczną, jakie pozycje zajmowała 
armia krzyżacka i polska, jak odbyła się ucieczka Litwinów i jak 
atak flankowy przechylił zwycięstwo na rzecz Witolda i Jagiełły. 
Janusz już w połowie odczytu zaczął myśleć o czym innym, to znaczy 
powrócił po prostu do wyobrażania sobie Ariadny. Siedział trochę w 
tyle za Tarłami i widział zarys szczęki Wołodii en profil perdu *. 
(* w profilu widzianym od tyłu.) Linia ta, o wiele mocniejsza niż 
linia twarzy Ariadny, jednak przypominała mu policzek dziewczyny, 
w momencie kiedy odwróciła się do niego wczoraj, tam na balkonie. 
Począł, po raz nie wiem który, powtarzać sobie wszystkie momenty 
wczorajszego wieczoru, od wejścia do domu Tarłów i ujrzenia 
postaci Ariadny na górze schodów aż do momentu, kiedy ich oczy 
skrzyżowały się podczas śpiewu Elżuni. Elżunia śpiewała Gretchen 
am Spinnrade i Janusz pomyślał, iż nic nie może być bardziej 
stosownego w tej chwili, jak to uczucie bezbronnej i bezradnej 
miłości wyrażonej przez Schuberta. I potem już nie zamienili ani 
jednego słowa aż do końca wieczoru. 
Wstydził się teraz swojego listu, ale jednocześnie był dumny, że 
nie poszedł na wezwanie Ariadny, że nie chciał "splamić" swej 
miłości, że wyrzekł się jej od razu, zanim się urzeczywistniła. 
Bałby się teraz spotkania z Tarłówną, nie chciałby spojrzeć na nią 
- bo niejasno zdawał sobie sprawę, że gmach tak przemyślnie 
skonstruowanego wyrzeczenia runąłby. Może najlepiej popełnić 
samobójstwo? Jak to? Odejść nie dowiedziawszy się, co to jest 
miłość i świat, i człowiek - i prawda? 
Nagle spostrzegł, że wszyscy wstają i klaszczą (dość zdawkowo) w 
ręce. Oficer artylerii ukłonił się i zszedł z katedry: odczyt był 
skończony. 
Stary Tarło wdał się w rozmowę z jakimś generałem i ostatecznie 
pojechał z nim do miasta, odsyłając obu chłopców swoim powozem na 
Średni Fontan. 
Przez chwilę milczeli jadąc ulicami Odessy, ale gdy wjechali w 
przedmieścia, Wołodia się odezwał: 
- No i jak się panu, panie hrabio, podobał ten odczyt? 
- Przyznam się - powiedział powoli Janusz - że wydał mi się zbyt 
fachowy, zbyt specjalny... 
- Nie interesuje pana historia? 
- Historia tak, ale strategia... 
- Nie uważam, żeby odczyt był specjalnie "strategiczny", miał on 
inne znaczenie... i chyba to pana interesowało? 
Janusz zastanowił się. 
- Nie - powiedział - nie rozumiem. 
- Jak to? Przecież to był odczyt wybitnie polityczny. Czy pan tego 
nie odczuł? 
Janusz zmieszał się. 
- Myślałem podczas odczytu o... o czymś innym - zaśmiał się. - 
Zresztą było tak gorąco. 
Wołodia uśmiechnął się nieco drwiąco. 
- Więc nic pan nie zauważył? 
- Nic, nic. 
- Czy pan myśli, że będzie wojna? 
- Co? Wojna? - Janusz się zdziwił. - Jak to: wojna? Ludzie mają 
strzelać do ludzi i zabijać ich? Ludzie się odzwyczaili od wojny. 
- Więc pan myśli, że pokój jest wieczny? 
W tej chwili powóz się zatrzymał. Poprzeczną do ich drogi ulicą 
przechodził oddział wojska. Wracali widocznie z kąpieli od strony 
morza. Ich białe letnie kitle i czapki śnieżnej białości 
błyszczały mocno. Przodem, tuż za oficerem, szedł młody 
"zapiewajło" i zaciągał wysokim tenorem pieśń rota odgrzmiała mu 
harmonijnym, dobrze ześpiewanym chórem: 
... Barynia, sudarynia 
W bara-baraban udariła, 
Nasza rota strojno idiot... 
... idiot, idiot... 
Janusz po raz pierwszy pomyślał, że się teraz w Odessie widzi dużo 
wojska. 
- Nie mogę sobie wyobrazić - powiedział. 
- Więc pan myśli, że jeśli oficer sztabu generalnego w klubie 
oficerskim opowiada, i to tak szczegółowo, o polskim zwycięstwie 
nad Niemcami, to nic nie oznacza? Oznacza to bardzo wiele: oznacza 
wojnę, na którą się razem wybierzemy. 
- Ja... i pan? 
- Tak, ja i pan. Albo jeszcze lepiej: Polacy i Rosjanie. 
- Polacy i Rosjanie razem? Nie, to niemożliwe - nagle sprzeciwił 
się Janusz. - I w ogóle wojna... cóż to znaczy: wojna? To koniec 
wszystkiego. 
- Dla kogo koniec, dla kogo początek... - w zamyśleniu powiedział 
Wołodia, gdy konie, wymijając maszerujące wojsko, ruszyły naprzód. 
- Dla nas może być początkiem. 
- Jakich "nas"? - spytał Janusz. 
Ale Wołodia nie odpowiedział na pytanie Janusza. Zwrócił się nagle 
ku niemu i spytał: 
- Co pan myśli o mojej siostrze? 
Janusz się zająknął. 
- Jest bardzo miła - wykrztusił po chwili. 
- Tak pan sądzi? - nalegał Wołodia - mnie się zdaje, że ona jest 
trochę pomylona. Ale chyba to się zmieni... 
- Zmieni się, zmieni na pewno - z nieuzasadnienie głębokim 
przekonaniem powiedział Janusz. I dodał tonem doświadczonego 
lowelasa: - Kobiety tak łatwo się zmieniają. 
Wołodia uśmiechnął się. W tym uśmiechu Janusz spostrzegł dużo 
dojrzałości, jak gdyby nawet wyższości. Zażenowało go to trochę. 
Odwrócił wzrok na bok. 
- Bo wie pan... - powiedział nagle tonem zwierzenia Wołodia - 
byłoby mi łatwiej, gdybym wiedział, że nie zostaje sama... 
- Jak to: sama? - zdziwił się Janusz, czując koło serca taki 
chłód, jak zwykle wtedy, kiedy słyszał daleki gwizd lokomotywy. 
Wołodia położył rękę na dłoni Janusza. 
- Pan niewiele rozumie, graf - powiedział z drżeniem ironii, ale i 
sympatii w głosie - nawet tego pan nie rozumie, że moglibyśmy 
razem o coś - i przeciw czemuś walczyć. Ale chyba to pan zrozumie, 
że nie mogę zostać w domu... w takim domu... wobec tego, co się 
zbliża. No, więc Ariadna zostanie sama... 
Janusz na pół tylko rozumiał to, co mówił Rosjanin. 
- A ona nie pójdzie z panem? 
Wołodia zaśmiał się gwałtownie. 
- Kto? Ona? Ariadna? Ależ pan ma ładne pojęcie... cóż z niej 
byłaby za rewolucjonistka? - powiedział, ściszając głos nad uchem 
Janusza, aby nie dosłyszał gruby "jamszczik" w czapce otoczonej 
pawimi piórami siedzący na koźle. 
- Ach, to tak... - pomyślał bardziej, niż szepnął Janusz. 
Tak dojechali do willi Szyllerów. Wołodia jeszcze zapraszał 
Janusza do siebie, ale Janusz został wierny danemu sobie słowu. 
Zresztą obawiał się dalszych zwierzeń Wołodii, przejmowały go one 
niepojętą trwogą. Pochylił się jeszcze ku młodemu człowiekowi - 
widział w tej chwili przed sobą jego gorące, czarne oczy, wyczytał 
w nich znak prośby, której się lękał. 
- Kiedy? - zapytał. 
Sam zresztą nie wiedział, o co się pyta, o termin wojny czy o 
termin ucieczki Wołodii - może o termin spotkania? 
Wołodia wyprostował się w powozie, jak gdyby oddzielał się od 
Myszyńskiego, przeprowadzał niewidzialną ścianę między nim a sobą. 
- W tych dniach - odpowiedział głośno i obojętnie. 
Janusz pożegnał się. Spostrzegł z daleka Niewolina, który 
przechodził przez ulicę, kierując się ku domowi Tarłów. To 
przyspieszyło jego kroki. Wszedł na ganek Szyllerów, nie 
spoglądając już w tamtą stronę. 
VIII 
Pociąg, którym Janusz odjeżdżał, odchodził przed wieczorem. 
Elżunia miała coś w tym czasie załatwić w mieście, zabrała więc 
Olę, Józia; Edgar odprowadzał Janusza na stację - czasu było dosyć 
- wszyscy więc razem zajechali na Derybasowską do "pana 
Franciszka". Była to malutka cukierenka, filia warszawskiej, 
niedawno założona i ciesząca się powodzeniem. Kazali sobie podać 
lody. 
Pan Franciszek Gołąbek, młody, przystojny, niski grubas, blondyn o 
łaskawych, rozpłyniętych rysach i łzawych, sentymentalnych oczach, 
stał za ladą, przy kasie i zacierał z radością ręce patrząc na 
eleganckie towarzystwo. Poważna, spokojna twarz Oli widocznie 
zwróciła jego uwagę. Patrzał na nią bez przerwy. 
Edgar znał w Odessie wszystkich, od dawna już tutaj prawie stale 
mieszkali, porzuciwszy ojca w cukrowni, której był dyrektorem. 
Podszedł też do pana Franciszka i rozmawiał z nim o interesach; 
cukiernia szła nieźle. Edgar kazał dać jakichś pomadek na drogę 
dla Janusza. 
Kiedy wszyscy wychodzili już na ulicę, kelner wręczył Oli pudełko 
czekoladek. Zdumiona obejrzała się; koło kasy stał zażenowany pan 
Franciszek, czerwony na twarzy, i kłaniał się jej kilkakrotnie, 
jak dobrotliwy Budda, z nikłym uśmiechem na twarzy i ze znużonymi 
oczami. Ola znalazła wyjście z sytuacji, wręczając pudełko Elżuni 
i tłumacząc jej, że to było przeznaczone dla niej : 
- To wielki zaszczyt dla pana Franciszka odwiedziny tak znakomitej 
osoby... 
Elżunia śmiała się tylko, patrząc uważnie na Olę. Wzięła 
czekoladki dla siebie, ale powiedziała: 
- Wcześnie zaczynasz mieć powodzenie... 
- Ach, proszę pani, czy to moja wina? - westchnęła Ola, jak gdyby 
uprzejmość pana Franciszka sprawiła jej prawdziwe zmartwienie. 
Panie wróciły do domu w towarzystwie Spychały i Józia, który, 
zdaje się, podkochiwał się w Elżuni. Edgar z Januszem pojechali na 
kolej. 
Było jeszcze wcześnie. Spacerowali tam i z powrotem po pełnym 
ludzi peronie. Obijali się pomiędzy szarym tłumem podróżujących 
żołnierzy, chłopów, kupców. Sprzedawano tu ziarnka słonecznikowe, 
wieziono w koszach kawony, ogórki, papierówki. I właśnie dlatego 
zapewne zgubili się jak gdyby w tym tłumie, pewne skrępowanie, 
którego doznawali, zatraciło się tutaj - i na brudnym peronie 
wielkiego dworca, gdzie syczała para i buchały kłęby dymu, 
potoczyła się ich bardzo osobista rozmowa. 
Edgar powrócił do tego, co mówili wieczorem u Ariadny o roli 
sztuki. Co prawda Janusz był w tej chwili dość daleko od jego 
abstrakcyjnych koncepcji. I trochę nawet irytowało go 
teoretyzowanie kompozytora. 
- Dobrze, dobrze - powiedział z nagłym zniecierpliwieniem, 
pomiędzy jednym gwizdkiem lokomotywy a drugim - ale co za rolę 
odgrywa w tym wszystkim instynkt? Gdzie miejsce dla instynktu w 
twoim chłodnym świecie? 
Edgar potrącił staruszkę niosącą jabłka. 
- Instynkt czy natchnienie... czy ja wiem? To jest gdzieś głębiej, 
pod najgłębszymi pokładami naszego ja. Musimy się dogadać. Zrozum, 
że ja uważam świadomość artysty za coś najważniejszego w sztuce 
pewność mtier*, (* rzemiosła) uświadomienie sobie, czego się 
chce; to wszystko, co tworzymy, wypływa z nas nie zorganizowane, 
chaotyczne, pozostaje rola najważniejsza intelektu artystycznego: 
wybór. Z tego, co mamy w sobie, należy wybrać. Nie możemy wykładać 
na talerz wszystkiego, jak groch z kapustą, ale musimy mieć jakiś 
stosunek do tego naszego własnego grochu. Musimy z niego zrobić 
potrawę: i to jest właśnie forma! 
Janusz znowu zniecierpliwił się. 
- Ale ty wciąż mówisz o sztuce! A życie? Jak trzeba żyć? Jednym 
słowem, co w tym wszystkim ma do roboty miłość? 
Edgar zatrzymał się na chwilkę na peronie i uważnie popatrzył na 
Janusza. Na tle ciemniejącego letniego nieba twarz Edgara wyraźna, 
wybitna, z jasnymi oczami, które nawet w cieniu błyszczały, 
przypominająca nieco twarz Chopina z portretu Delacroix, 
zarysowała się tak wyraźnie, że wpadła w oczy, w duszę Janusza 
jako zasadniczy kształt zewnętrzny jego nowego przyjaciela. 
- Miłość! - westchnął Edgar - to wyższe ponad sztukę. To jedyna 
esencja, treść. Wszystko inne jest tylko wyrazem tego instynktu. 
Janusz schwycił Szyllera za rękę i zatrzymał go gwałtownie. Jego 
pociąg podstawiano na stację, mijały ich długie, błyszczące 
wagony. 
- Edgar, co ty mówisz? Jak? Wszystko inne jest tylko wyrazem tego 
instynktu? 
W tym momencie stanęli przed nimi Ariadna, Wołodia i Niewolin. 
Janusz poznał Ariadnę tylko dlatego, że szła pod rękę z bratem. 
Przedwczoraj widział ją w białej szacie, ze srebrną wstążką we 
włosach, a potem wyobraźnia rysowała mu ją jako coś niezwykłego i 
ponadludzkiego. A oto ujrzał przed sobą niedużą kobietę, o wiele 
niższą od brata i od pięknego oficera, skromnie ubraną w szary 
kostium i duży czarny kapelusz, który ją czynił jeszcze mniejszą. 
Ariadna i Wołodia mówili coś szybko jedno przez drugie. Pospolity 
szereg wyrazów, jaki spływał z warg ukochanej dziewczyny, stawał 
się jednak pokrywką innych słów, którymi by przemówiła do niego - 
czuł to Janusz na pewno - gdyby byli sami. W tonie głosu jej, w 
spojrzeniach czytał Janusz tak wiele. I gdy mówiła, że wybrali się 
na wycieczkę do miasta, że idą gdzieś tam na kolację, że 
przyjechali tramwajem, który został zatrzymany po drodze przez 
zdychającego konia - zdawało mu się, iż mówi ona o tym, że 
otrzymała jego list, że bardzo za to dziękuje, że odpisze mu, że 
chce go widzieć jeszcze... 
Wołodia zaś mówił, że uknuli całą intrygę: zabiorą Janusza i 
Edgara na kolację, zabawią się w nocy, a Janusz odjedzie 
następnym, porannym pociągiem. 
Perspektywa rzeczywiście pociągająca, Janusz wyobraził sobie ten 
wieczór, sama możliwość takiego spędzenia czasu przejęła go 
dreszczem radości. Ale od razu wiedział, że nie może. Bilet miał w 
kieszeni, depeszę do Mańkówki wysłaną. Poza tym nie miał 
pieniędzy, był bez grosza. Wyobrażał sobie zresztą minę ojca, 
gdyby nie przyjechał w określonym czasie. Nie, stanowczo nie może. 
Z rozpaczy, iż proponowana wycieczka jest wykluczona, podziękował 
Wołodii dość niegrzecznie: 
- Niestety, to nie dla mnie, muszę jechać. 
Edgar go serdecznie namawiał na pozostanie przez parę godzin w 
Odessie. Ale i dla niego Janusz (z rozpaczą w sercu) nie miał 
uprzejmych wyrazów: 
- Zabawicie się doskonale beze mnie. 
Wszyscy protestowali, ale w gruncie rzeczy to było najboleśniejsze 
w całej sprawie. Wiedział doskonale, że nie będzie im brakowało 
niezręcznego, niezgrabnego młodzieńca, który nie umie cieszyć się 
życiem, że im dobrze będzie w czwórkę. 
I kiedy pociąg już go unosił, w ciasnej trzeciej klasie siedzącego 
między żołnierzem a Żydem, kiedy mijały za oknami stepy 
chersońskie, a potem podolskie dębiny, nie spał i wyobrażał sobie 
tak dokładnie wieczór w restauracji, Ariadnę rzucającą wesołe 
słówka w stronę swojego pięknego Waleriana, chudego Wołodię 
palącego się od wewnętrznej żarliwości, mającego w tych dniach 
porzucić dom i wszystko, Edgara spokojnego i bardzo wytwornego, 
zamawiającego potrawy z karty. Płakać mu się chciało z żalu i nie 
spał aż do rana, o świcie stanął na swej podolskiej stacyjce, 
gdzie czekały na niego konie i staroświecki, roztryndany powóz. 
Jak często bywa, rozpaczał niepotrzebnie. Odjazd Janusza - owego 
nieśmiałego, niezgrabnego chłopca - pozbawił humoru całe 
towarzystwo, a przede wszystkim Ariadnę. 
- Nie mam ochoty teraz na eskapadę - powiedziała dość kapryśnym 
tonem. Niewolin poszedł więc do kasyna, a Edgar zabrał rodzeństwo 
powozem aż do Średniego Fontanu. Milczeli prawie całą drogę i 
pożegnali się przed willą Tarłów. 
Edgar poszedł w swoją stronę, a Ariadna powoli wstępowała stromymi 
schodami na górę. Wołodia został na dole. Patrzał chwilę na 
zmęczone ruchy siostry i powiedział: 
- Ja bym cię z tym młodym hrabią nie zostawił samej. On ma 
niebezpieczne ogniki w oczach. 
Ariadna odwróciła się i leniwie zdejmując kapelusz powiedziała 
przerywając leciutkie ziewanie: 
- Niebezpieczne? Dla mnie? 
I zaśmiała się pogardliwie. 
IX 
Tego dnia pomimo gorąca Elżunia cały ranek śpiewała z Olą. Głos 
Oli miał przyjemne, pełne słodyczy brzmienie, z natury dobrze 
postawiony; z muzykalnością jej nie było kłopotu. Toteż Elżunia po 
kilku lekcjach postanowiła nauczyć ją trudniejszych piosenek - 
nawet Verborgenheit. I tutaj dopiero natrafiła na specjalne 
trudności. Śpiew Oli brzmiał sucho, drewniano i nie miał żadnego 
wyrazu. Na próżno Elżunia poddawała akcenty, pokazywała 
portamento: nawet pierwsza fraza, dość łatwa, nie udawała się Oli. 
Wyrazy wychodziły niby wypchane ptaki, upadały zaraz bez życia. 
Lass, o Welt, o lass mich sein! * (* Pozwól, o świecie, pozwól mi 
być!) 
Zwłaszcza owo "o lass" - skok o kwartę tak wyrazisty - brzmiało w 
ustach Oli czysto jak klinga, a jednocześnie bezbarwnie. Na darmo 
Elżunia brała ową kwartę cudnie, aksamitnie, wyraziście. Wszystko, 
co po niej śpiewała Ola, gubiło się. 
Upalne więc przedpołudnie napełnione było owymi kwartami jak 
gruchaniem gołębi. Rozlegały się one po całym domu. "O lass, o 
lass mich sein - wołała Elżunia, "O lass mich sein!" - powtarzała 
za nią Ola. 
Spychała chodził po pokoju niepewny, pełen wątpliwości. "O lass 
mich sein!" - brzmiało dla niego jak wołanie o byt, o istnienie 
jakiejś niedoszłej istoty. Chciał, aby się coś rodziło z niego i 
poprzez niego, a jednocześnie ogarniała go nieposkromiona nuda 
codziennych zdarzeń. 
Z przyjazdem Oli do Odessy zmieniło się wszystko; nie miał czasu 
na obawy co do Józia i przestał kontrolować jego wizyty u Wołodii 
i rozmowy z Edgarem. Zresztą i Józio nie miał teraz żadnych 
tendencji do uciekania z domu. Godzinami siedział w salonie lub w 
przyległym pokoju, dłubiąc palcami w szydełkowych serwetkach lub 
przerzucając karty detektywistycznych książek. Nawet na plażę 
trudno go było wyciągnąć, zwłaszcza w te dnie, kiedy Elżunia 
"pracowała". Ćwiczenia Elżuni nie zawsze były interesujące, 
chociaż czasami zarzucała ona swoje uczone wokalizy i cały ranek 
zanurzona w nutach przetrzymywała Edgara, który jej akompaniował, 
i śpiewała pieśni Schumanna, Schuberta czy Brahmsa. Spychała 
widywał Józia także w kącie ogrodu pod płotem, za dwoma 
zakurzonymi krzakami żółtych akacji. Nie było to piękne miejsce, 
ale za to zasłonięte ze wszystkich stron nadzwyczajnie. 
Wystarczało, aby Elżunia wzięła jeden ton, a już Józio porzucał 
swe ukrycie i szedł powoli w stronę willi. Na jego nierównej 
twarzy malowała się zaciętość i niepokój w oczach. 
Tym razem Józio dla słuchania głosu Elżuni wybrał właśnie wspólny 
z Kazimierzem pokój; wszedł i usiadł na słomianym krześle na progu 
balkonu, nachylony i równie niecierpliwy jak Spychała. 
I kiedy na dole gruchały gołębie kwart: "o lass!" 
- "o lass!", Spychała uprzytomnił sobie, że zaniedbał w ostatnich 
czasach swojego ucznia. Ich lekcje ograniczały się do czytania 
wspólnego wybitniejszych dzieł literatury polskiej i do 
wypracowań, od których Józio wykręcał się, jak mógł. Teraz chodząc 
po pokoju rozumiał, iż z nimi obu działy się dziwne rzeczy na tej 
odeskiej plaży. 
- Napisałeś wypracowanie? - rzucił niechętnie. 
- Nie - obojętnie odpowiedział Józio, wsłuchany w głos Elżuni, 
która pokazywała teraz Oli jakiś parotaktowy frazes. 
- Dlaczego? - spytał jeszcze Spychała. 
- Nie miałem czasu. 
- Cóż robisz po całych dniach? 
Józio spojrzał nieśmiało na korepetytora i uśmiechnął się 
bezradnie: 
- Słucham lekcji śpiewu. A ty? 
Kazimierz z początku nachmurzył się i w dalszym ciągu chodził po 
pokoju, nawet przyspieszył kroku, ale potem dał za wygraną. Stanął 
nad Józiem i patrząc poprzez balkon na morze blade i niebieskie, 
rozjaśnił swą chudą twarz w uśmiechu. 
- Cóż z tego będzie? Zastanów się, Józiu! - powiedział. 
Józio pochylił głowę i poczerwieniał. 
- Mam wrażenie, że w takich razach nikt się nie zastanawia, co z 
tego będzie. Nic nie może być, ja to wiem - dodał z westchnieniem. 
- Właśnie - uśmiechnął się Spychała. 
- W cudzy ból zęba nie wierzy nawet ten, którego własny ząb boli - 
powiedział Józio. - Lass, o Welt, o lass mich sein! - powtórzył 
potem wierszyk, który brzmiał na dole - ... lass dies Herz alleine 
haben... * (* ... pozostaw to serce w spokoju...) - Zawsze 
samotnie - westchnął nagle Spychała i usiadł jak bez sił na łóżku. 
Józio zaśmiał się gorzko, "jak młody demon", modnym śmiechem: 
- A ty sobie co wyobrażałeś? Że możesz cokolwiek podzielić na tym 
świecie z kimkolwiek. Każdy ma swój los jedynie dla siebie. 
Spychała ze zdziwieniem popatrzył na ucznia. 
- Skąd ty to wiesz? - zapytał. 
- Z powietrza - warknął Józio. 
Miał zamiar jeszcze coś powiedzieć, ale zdanie półzaczęte 
przerwało mu gwałtowne wejście Wołodii. Miał minę skupioną i 
poważną. 
- Musi pan zaraz wyjeżdżać - powiedział do Spychały - jutro będzie 
mobilizacja i wszystkie pociągi wstrzymane. 
Spychała nie rozumiał. 
Józio także skoczył. 
- To i my musimy wyjechać. 
- Przez Wołoczyska pan nie zdąży, musi pan jechać do Rumunii - 
powiedział Wołodia do Spychały. 
Kazimierz słuchał na łóżku bez słowa i blady. Nic nie rozumiał, 
tylko czuł wielki szum w uszach. Oto nadchodzą zdarzenia. 
Na dole gruchania dwóch kobiet nie ustały i wobec wiadomości 
przyniesionej przez Wołodię ich skoczne kwarty w górę wyglądały na 
drwiny. Spychała wstał z łóżka, bardzo zdecydowany, obciągnął na 
sobie prostacką marynarkę i spytał Wołodii: 
- Kiedy odchodzi pociąg? 
- Pociąg do Reni około piątej. 
- O! to jeszcze mnóstwo czasu. 
Zszedł na dół i zapukał do salonu. Obie panie spojrzały na niego 
zdziwione. 
- Przepraszam bardzo. Mam bardzo ważne sprawy do załatwienia. 
Panno Olu, czy nie mógłbym panią prosić o zamienienie ze mną dwóch 
słów. 
Ola rzuciła niepewne spojrzenie na Elżunię. 
- Idź, moje dziecko - powiedziała śpiewaczka - na dziś będzie już 
dosyć. 
Spychała wybrał na rozmowę z Olą ową ukrytą za krzakami akacji 
ławeczkę, gdzie siadywał na czatach Józio Royski. Było bardzo 
gorąco i Spychała pocił się ze wzruszenia i serce mu się ściskało. 
Ola, spokojna, smukła, niebieskooka, siadła na ławce i uprzejmie 
powstrzymywała wyraz zdziwienia, jaki przedostawał się na jej 
rysy. Spychała siedział przez chwilę wyłamując palce, aż 
trzeszczały, i nie patrząc na towarzyszkę po długiej chwili 
powiedział: 
- Panno Olu, jutro mobilizacja. Ja, jako poddany austriacki, muszę 
zaraz wyjeżdżać, chciałem się z panią pożegnać. 
Ola wciągnęła mocno powietrze nozdrzami. W tym krótkim oddechu 
wyrażało się jej zdziwienie, uczucie, oszołomienie. Patrzała bez 
przerwy na Kazimierza, który pochylony, blady, unikał jej wzroku i 
po chłopsku odwracał twarz od jej niebieskich oczu. 
Elżunia, nie przeczuwając treści sprawy, którą Spychała przerwał 
ich lekcję, kontynuowała ćwiczenia w salonie, rzucając w rozpalone 
powietrze czyste interwale wokaliz. Spychała, podniósłszy oczy na 
Olę, zobaczył, że usta krzywiły się jej zupełnie dziecinnie i 
wyglądała nie na szesnaście lat, ale na dwanaście. Wzruszony 
powiedział, biorąc ją za rękę: 
- Teraz nas wojna rozdzieli. Czy pani na mnie poczeka? 
- Poczekam. 
Pomimo wzruszenia Ola wypowiedziała to słowo wyraźnie, mocno i z 
zupełnym przekonaniem. Spychała uścisnął jej dłoń, miał wrażenie, 
że wzruszona dziewczyna czeka na pocałunek, ale tym bardziej nie 
chciał na to sobie pozwolić. 
- Kiedy już wrócimy, kiedy będziemy razem, wtedy panią pocałuję - 
powiedział. 
- Dobrze. 
Ola szepnęła to słówko jak dziecko, jak grzeczna uczennica, ale 
Spychała wstrząsnął się, jak gdyby wysłuchał przysięgi. Ola 
uśmiechnęła się i nagle głosem doświadczonej kobiety zapytała: 
- Ale pan mnie nie zawiedzie? 
- Nigdy, przenigdy. 
- To dobrze - powtórzyła już innym tonem. - A teraz, nim pan się 
zacznie pakować, chodźmy do salonu, zaśpiewam panu coś. 
Przerwali Elżuni jej ćwiczenia i Ola poprosiła ją, aby zechciała 
jej akompaniować ową Ukrytą miłość. Elżunia usiadła do fortepianu 
bez wielkich nadziei, ale chętnie. Pierwszy frazes w ustach małej 
Oli zabrzmiał niepewnie i z wysiłkiem, ale nagle owa kwarta "o 
lass" wyszła tak pięknie, pełnymi piersiami i wiolonczelowym 
brzmieniem. Pieśń w ustach Oli brzmiała coraz pewniej i pełniej. 
Elżunia siedząc przy fortepianie czuła, jak za jej plecami dzieje 
się coś i wzrasta, dreszczem ją przenika - ze zdziwieniem 
obejrzała się i zobaczyła za sobą Olę spokojną, choć bladawą, z 
twarzą podniesioną do góry i z oczami pełnymi przezroczystych łez. 
Spychała siedział w kącie pokoju, rozstawiwszy szeroko swoje 
cienkie nogi i trzymając się oburącz za chude skronie obciągnięte 
żółtą skórą. 
X 
Siadając do pociągu, a ściśle mówiąc, starając się wsiąść do 
pociągu, Kazimierz zrozumiał, że nie wszystko przeżywa człowiek w 
samotności. Dworzec odeski, tak niedawno jeszcze spokojny i 
idylliczny (Spychała przypomniał sobie odjazd Janusza i wyraz jego 
zakochanych oczu), zmienił do gruntu swój wygląd. Przed dworcem na 
placu stali żołnierze w białych, letnich kitlach, a obok nich już 
płaczące baby. Na olbrzymich peronach widać było tylko kobiety i 
płacz stał gęstym brzękiem nad całą przestrzenią, uderzając w 
szklane daszki nad wyjściami. Baby, psy, dzieci, klatki, fikusy w 
doniczkach, koszyki tworzyły jedno nieprzejrzane morze, zwarty 
tłum wzdłuż pociągów dosłownie oblepionych ludźmi. Widocznie 
wysyłano żołnierki do domów. W jednym pociągu jechali wezwani 
indywidualnie mężczyźni: majstrowie, fachowcy, technicy, 
artylerzyści. Ten pociąg stał na bocznym torze i właśnie on był 
specjalnie naładowany. 
Kazimierz przepychał się ze swoją nieciężką walizką ku trzeciemu 
peronowi, gdzie stał pociąg idący ku Reni, na granicę rumuńską. 
Pociąg ten oblężony był przez kobiety z koszykami i wazonami 
oleandrów. Było bardzo gorąco i dzieci płakały, liczne besarabskie 
Żydówki przyciskały do piersi ręce czy to z niepokoju i strachu, 
czy to aby podtrzymać na szyi dość ciężkie woreczki, uwiązane na 
mocnych sznurkach, a zawierające brylanty i złoto. One już wtedy 
wiedziały, że trzeba trzymać się złota, chociaż Kazimierz przed 
chwilą robiąc obrachunek z panią Szyllerową wolał wziąć od niej 
dwadzieścia pięć rubli papierkami niż pięć złotych półimperiałów, 
które mu dawała. Uważał, że złoto jest za ciężkie i zanadto będzie 
ważyło w kieszeniach. 
Mimo że pociąg był tak oblężony i zdawało się, że wszystkie 
przejścia i korytarze są zajęte, Kazimierz znalazł jednak możność 
przeciśnięcia się do wejścia pulmanowskiego wagonu drugiej klasy i 
ustawienia w przedsionku swojego kuferka, na którym usiadł sam i 
usadowił jakąś korpulentną staruszkę, czerwoną, prawie purpurową z 
upału i z kongest. Kobieta owa wachlowała się bez przerwy 
chusteczką i powtarzała nieprzytomnie raz silniej, raz słabiej, 
ale bez żadnej przerwy jedno słowo: - Boże, Boże, Boże... - 
Jechała sama, dwie jej wnuczki zostawały w mieście, poprzez tłum 
stojący na peronie usiłowały się przecisnąć i porozumieć z babką: 
- Babciu, babciu! - wołały machając rękami nad głowami poważnych, 
osowiałych, oszołomionych chłopów, którzy jak gdyby ugrzęźli przy 
wagonach i popatrywali niechętnie na jadących tym pociągiem 
pasażerów. Oni czekali na następny, idący w stronę Rostowa nad 
Donem czy Jekaterynosławia. 
Ale nagle cały tłum się poruszył, zafalował, jak gdyby przeszedł 
po nim silny wiatr jak po wykloszonym polu. Z brzegu peronów, od 
gmachu dworca rozległ się krzyk i szczęk broni, cały oddział 
żołnierzy z tornistrami i karabinami w ręku rzucił się ku 
pociągowi. Jakiś sierżant wpadł do wagonu, gdzie siedział 
Spychała, i począł krzyczeć tak głośno i tak niewyraźnie, że nikt 
nic z tego nie rozumiał. Kazimierz po chwili zorientował się, że 
żołnierz każe im opuścić wagon. Nikt jednak w wagonie nie drgnął. 
Żołnierz darł się coraz głośniej, aż pot kroplami spływał mu z 
czoła; otwierając usta w krzyku, pokazywał nierówne, żółte i 
nadpsute zęby. 
Wówczas w oknie zjawił się inny podoficer. 
- Ostaw, Frośka - powiedział - tamci zajęli inny wagon. 
Jakoż rzeczywiście warkot i brzęczenie, jak gdyby wyrojonych 
świeżo pszczół, poczęły dochodzić z innego miejsca, od przodu 
pociągu. Spychała wstał ze swego kuferka i wychylił się przez 
okno. Krzyczący żołnierz również wyszedł na peron. O parę wagonów 
od swojego zobaczył Spychała, jak wypychano pasażerów z koszykami 
i tobołami z powrotem na peron. Krzyk bab wzmógł się i zupełnie 
już teraz zagłuszył wszystkie inne dźwięki. Żołnierze wyrzuciwszy 
pasażerów ładowali się do oczyszczonego wagonu drzwiami i oknami. 
Wyrzuceni krzycząc i wymyślając rozproszyli się i pragnąc wejść do 
innych wagonów, przemawiali do stojących na schodkach z gorącą 
prośbą o wpuszczenie. Ci, co stali na schodkach, w żaden sposób 
nie mogli wpuścić proszących, gdyż nie mogli się posunąć naprzód. 
- Cóż wy za żołnierze? - wołała jakaś baba, trzymająca za ręce 
dwoje płaczących na cały głos dzieci. - Cóż wy za żołnierze? 
Kobiety wyrzucacie z wagonu... 
Jeden z żołnierzy, z czapką nałożoną na bakier, z kosmykiem 
rudawych włosów na czole, śmiał się z wymysłów baby i kiwał do 
niej ręką. 
- Teraz wojna. A na wojnie pierwsze miejsce żołnierzowi się 
należy, a baba won. 
Kobieta puściła rączkę jednego z dzieci i pogroziła żołnierzowi 
kułakiem. 
- Nie ma jeszcze wojny! - zawołała. 
- Ale jutro będzie - zaśmiał się żołnierz i jeszcze raz pokiwał 
dłonią do kobiety. - My będziemy bić się za ciebie! - zawołał, bo 
baba szła już w inną stronę - to nie powinnaś się na nas gniewać. 
Ale baba nie słuchała żołnierskich rozumowań. Zgubiła się gdzieś w 
tłumie. 
Wreszcie pociąg z godzinnym opóźnieniem powolutku ruszył. W 
momencie kiedy lokomotywa gwizdnęła przeciągle i pociągnęła za 
sobą wagony, peronem przeszło wzmocnienie rozgwaru, jak gdyby 
nagle wiatr zatargał szczytami starych sosen. Gwar ten wzmagał się 
i przechodził wzdłuż pociągu: była to suma głosów zawiedzionych, 
zdziwionych, nawet zrozpaczonych. Bo ludzie na peronie byli 
zdziwieni, zawiedzeni, zrozpaczeni. Tłum gęsty zalegał wszystkie 
perony i pociąg, z wolna dysząc, po chwili dopiero wyszedł na 
przestronniejsze miejsca. Ruszył wtedy nieco prędzej. 
Jak gdyby pod wpływem pędu pociągu, ruchu naprzód, ciasno zwarty 
tłum, który zalegał wagony, przetrząśnięty nieco, układał się 
normalnie i jakoś dla każdego znajdowało się miejsce. Płacze 
powoli ucichały i znana wesołość odeskiego ludu brała górę. 
Spychała zamiast zwartego, jednolitego tłumu począł dostrzegać 
indywidualności. Rozróżniał poszczególne kobiety, starsze, 
młodsze, mniej lub więcej jazgoczące, widział kilku młodych ludzi, 
kilku Cyganów... Tu i ówdzie rozlegał się śmiech, a gdy minięto 
pierwszą stację i za oknami rozłożył się równy, spalony letnim 
słońcem na brązowo chersoński step, gdzieś na końcu wagonu 
rozległa się piosenka zanucona młodym głosem i zabrzmiały akordy 
harmonijki. Chociaż trudno było się poruszać w gąszczu ciał, 
jednak jakoś otwierały się małe koszyczki zamykane na czarne 
druty, rozwiązywały się węzełki białych z czerwonymi szlakami 
serwet - i na świat boży wyglądały ogórki, jajka na twardo, a 
nawet całe kawony, których czerwone, przetkane czarnymi ziarnkami 
wnętrze błyszczało chłodem w rozgrzanym powietrzu. Jakiś gruby, 
spocony kacap, z grzywką nad czołem, poczęstował różowym 
półksiężycem kawona Kazimierza i jego sąsiadkę. 
- Sam całego nie zjem - powiedział - a resztę za okno wyrzucę. 
Jedzcie, jedzcie. 
Spychała spojrzał z wdzięcznością na starego, który przeżuwał 
płaty kawona bezzębnymi ustami, i wziął z przyjemnością do ręki 
kawał owocu. Zagłębił usta w słodką i zimną jego treść. Sąsiadka 
jego też poczęła jeść, z wielką delikatnością wypluwając pesteczki 
na dłoń. 
- Och, dogodził mi ten stary - powiedziała do Spychały - umierałam 
już z pragnienia. 
Wyrzuciła zielony ogryzek za okno i znowu poczęła wachlować się 
chusteczką. 
Walizka Kazimierza była bardzo solidna i siedziało się na niej 
doskonale, zwłaszcza staruszce było dobrze, bo Spychała miał 
kłopoty ze swoimi długimi nogami. Po zjedzeniu plastra kawona 
ogarnęła go senność. Oparł się głową o ścianę tuż przy oknie i 
zamknął oczy. Powiew muskał go, chwilami gwałtownie uderzał po 
twarzy, ale wiatr wiał od pociągu i kurzu nie było. Pachniało ze 
stepu piołunami i bodiakami. Słońce powoli zniżało się do 
horyzontu. 
Kazimierz próbował trochę rekapitulować dzisiejszy dzień, pomyśleć 
jakoś składniej o wszystkim, co zaszło, ale mu się to zupełnie nie 
udawało. W huku pociągu przeskakiwały przez głowę jakieś 
nieokreślone obrazy, to z Moliniec, to z Odessy, a w uszach 
brzmiały słowa melodii, poszczególne nuty wokaliz Elżbietki; 
słyszał głos Józia, Edgara, Wołodii, ale ani razu nie mógł sobie 
odtworzyć Oli i nawet cała jej postać zacierała się w jego 
wspomnieniu. Tylko bardzo niebieski kolor oczu tkwił mu w pamięci 
i ten dziwny sposób patrzenia prosto w twarz z nieco uniesioną 
głową. 
Kiedy się zdrzemnął, te kawałki wspomnień i wrażeń zaplotły się 
jeszcze ciaśniej w gęsty dywan, na który się składały pasma 
rzeczywistości; kawał dopiero co zjedzonego różowego kawona 
sąsiadował w nim z kwartą z pieśni Brahmsa. Gąszcz i zaplecenie 
tych wszystkich sennych obrazów były po prostu przerażające. Gdy 
zbudził się, słońce już dobrze się pochyliło, sąsiadka spała na 
jego ramieniu, lekko pochrapując, a ludzie w wagonie jeszcze się 
bardziej przetrzęśli, posiadali na podłodze, poukładali się na 
górnych ławkach. Wzrok Kazimierza mógł sięgać już na przestrzał 
wagonu, aż do drzwi, przy których siedział czarny, kędzierzawy 
młodzieniec z "harmoszką" na kolanach. Spychała pomyślał o swoich 
snach i trochę się zdziwił, że w takiej chwili kręcą się one tylko 
naokoło czysto osobistych, intymnych wspomnień i wrażeń. Nic z 
tych potężnych rzeczy, które działy się poza nim, nie przeniknęło 
pod namiot jego snu. Panowały tam dźwięki, owoce, kobiety. A 
przecież świat cały się walił. 
Usiłował sobie uprzytomnić, co się dzieje, ale na próżno. 
Wyobraźnia jego była zbyt słaba, aby uplastycznić sobie słowo 
"wojna", które przez tyle lat odłożone było do lamusa wyrazów 
wyszłych z obiegu. Wyraz ten pozbawiony był zupełnie treści, nie 
kryło się w nim nic: podnosił się tylko na horyzoncie jak wielka 
zielona fala na morzu i groził upadkiem z olbrzymiej wysokości. 
Fala dosięgła go i porwała. Spychała drgnął: to był oczywiście 
jeszcze sen. 
Chłopak w końcu wagonu grał wciąż, cichutko, ale nieustannie. Tłum 
ogarnęło zmęczenie, powoli zacichał on jak rój pszczół wieczorem, 
brzęczał już tylko gwarem przytłumionych rozmów, senność 
opanowywała wszystkich. Ściemniło się. Wagon był nie oświetlony, w 
niepewnym blasku rozpoczynającego się wieczora Spychała rozróżniał 
już tylko niejasne kształty pochylonych ciał, zmożonych 
zmęczeniem. Pociąg posuwał się na ogół normalnie, im dalej od 
Odessy, tym mniej było ludzi, tym mniejszy rozgardiasz na 
stacjach. Budynki były pogrążone we śnie lub rozświecone złotymi 
lampami, widocznie jeszcze nie dotarła do nich wieść niezrozumiała 
i mieszkańcy osiedli kolejowych zażywali spokoju, przygotowując 
się do ostatniej cichej nocy. Spychała z pewnym wzruszeniem 
patrzał na prostokąty okien, gdzie jak w zatokach wolnych jeszcze 
od burzy odpoczywały przez chwilę ludzkie istnienia. 
"Ostatnie momenty pokoju - pomyślał sobie - a potem wszystkie te 
istnienia zawalą się w grób wspólnej katastrofy. I jak to będzie 
wyglądało?" - zadawał sobie wciąż to pytanie. 
W głębokiej już nocy zajechali do stacji Żmerynka, na sąsiednim 
torze stał również pociąg. Na bokach wagonów w słabym świetle 
latarni Kazimierz przeczytał nagle: "Odessa - Warszawa". Dopędzili 
warszawski pociąg, który wyruszył przed nimi na dobre parę godzin. 
Tamten pociąg, również nie oświetlony, również napełniony był 
półsennym, zmęczonym gwarem istot ludzkich, których normalne życie 
zostało naruszone. Naokoło pociągu, jak mrówki naokoło trupa 
olbrzymiej liszki, kręcili się niespokojni ludzie, przeważnie 
mężczyźni. Chodzili na stację po gorącą wodę albo po owoce, wołali 
na żony pozostałe w wagonach, słyszało się dużo polskiego języka. 
W wagonie Spychały na tyle zrobiło się luźno, że Kazimierz mógł 
wstać i podejść do okna, rozprostować trochę nogi. Sąsiadka jego 
zbudziła się i wzdychała bez przerwy, wycierając chusteczką 
spoconą twarz. W oknie naprzeciwko Spychała ujrzał kobietę z 
dziesięcioletnim może chłopcem, który nie zważając na sen i na 
przygnębienie pasażerów zadawał bez przerwy głośne pytania 
zabawnie czystą, warszawską polszczyzną. 
- A dlaczego tu stoimy? A dokąd tamten pociąg jadzie? A dlaczego 
nie gwiżdżą? A na który to pociąg dzwonią? - Jasna głowa malca 
była w nieustannym ruchu, jak głowy niektórych ptaków. 
Spychała chciał coś powiedzieć, ale w tej chwili warszawski pociąg 
drgnął, malec się wychylił do pół ciała z okna, aż się Spychała 
przestraszył. Pociąg od razu ruszył dość szybko, Spychała 
posłyszał tylko krzyk w mijającym go wagonie: 
- Pani Wiewiórska, pani Wiewiórska, niech pani trzymie tego 
małego, bo wyleci. 
Na co odpowiedział spokojny głos pani Wiewiórskiej : 
- Nic mu nie bandzie. 
Pociąg prześliznął się, odsłaniając przed Kazimierzem peron i 
stację. Na peronie wisiały już olbrzymie różowe afisze 
mobilizacyjne. Ludzie zatrzymywali się przed afiszami, czytając je 
z pewną trudnością. Przed budynkiem dworca stał oddział żołnierzy 
w bojowym rynsztunku. 
Dwóch kolejarzy szybko mijało pociąg, machając latarkami. 
- No, jak wojna, to wojna! - doleciał do Spychały fragment ich 
rozmowy. Kazimierz cofnął się do wagonu i usiadł z powrotem na 
swoim kuferku. 
Cały wagon chrapał cicho. 
Rozdział drugi 
Ścięte drzewa 
I 
W jesieni 1917 roku Kazio Spychała zachorował na bronchit, z 
którego nie mógł się wykaraskać. Od pewnego czasu bawił w Kijowie, 
ale już dłużej nie mógł tam przebywać, musiał się przenieść do 
jednego z małych miasteczek. Wybrał najbliższe okolice Moliniec, a 
kiedy się dowiedział, że Molińce nie są jeszcze zburzone i nawet 
bawi tam część rodziny Royskich, postanowił udać się na 
rekonwalescencję wprost do nich. Było to już w styczniu następnego 
roku. Przyszedł piechotą i zaszedł do dworu od kuchennych drzwi. W 
kuchni zastał dwóch jeńców austriackich, którzy pracowali tutaj w 
zastępstwie innych domowników, i od nich się dowiedział, że w domu 
są tylko starszy pan Royski i Józio. Ucieszył się bardzo z tej 
wiadomości i pospiesznie wszedł do stołowego pokoju. 
Panowie siedzieli przy podwieczorku; w dużym pokoju panowała 
ciemność rozpraszana dwoma świecami na stole i czerwonym, mroźnym 
pasem światła na zewnątrz. Panowie go nie poznali. Józio wstał od 
stołu, Spychała zdziwił się: wyrósł, zmężniał, stał się dorosłym 
mężczyzną; w wojskowym ubraniu, w obcisłej koszulce koloru khaki 
wyglądał na starszego, niż był. Miał teraz puszyste ciemnoblond 
wąsy. 
Spychała wstąpił w krąg światła i wyciągnął rękę. Józio poznał go 
wreszcie i tak się zmieszał, że bez słowa wziął go za rękę i 
potrząsnął nią nieco. 
- Byłem myślą o sto mil od ciebie - powiedział nagle i nie pytając 
o nic przyjaciela wskazał mu krzesło. 
- Siadaj! 
Patrzyli przez chwilę w niemym uśmiechu na siebie, siedząc pod 
skąpym blaskiem świec. Radośnie rozpoznawali swoje rysy, zmienione 
przez lata, które minęły. 
- Bardzo jesteś mizerny! Co się z tobą dzieje? - powiedział Józio. 
Kazio zauważył w jego głosie ton głębszy, stwardniały, a 
jednocześnie pewność siebie, której dawniej Józiowi brakowało. Nie 
wątpił teraz, że siedział przed nim zupełnie nowy człowiek. W 
pętelce koszulki Józia zauważył wstążeczkę czarną z żółtym, 
przeszedł widocznie front. 
- Mów - powiedział wreszcie - nic o tobie nie wiem. 
Józio spojrzał z zakłopotaniem na ojca, który przywitawszy się z 
gościem wrócił do oglądania starego numeru "Jeźdźca i Hodowcy", 
jak gdyby to było jakieś bardzo ważne zajęcie. 
- Doprawdy - odrzekł - sam nie wiem, jak zacząć, o czym mówić 
najpierw, tyle rzeczy... 
Spychała uśmiechnął się odczuwając, że znów góruje nad Józiem. 
Powiedział: 
- Zaczniemy od dnia dzisiejszego, to będzie chyba najwygodniej. 
Nie mogę siedzieć dłużej w Kijowie i nie wiem, gdzie mam się 
podziać, chciałbym choć przez parę dni zostać w Molińcach. 
- Możesz siedzieć, ile chcesz - powiedział Józio, nie zwracając 
się o aprobatę do ojca - ale chodzi o to, że my sami nie wiemy, 
jak długo będziemy mogli tutaj mieszkać. Z całego powiatu ocalały 
tylko te dwa majątki: Molińce i Mańkówka. Mama z Olą i ciocią 
Michasią są w Skwirze, mają jutro przyjechać po srebro. 
Imiona ludzi i nazwy wsi nagle wprowadziły Kazimierza z powrotem w 
atmosferę, od której tak gwałtownie oderwał się przed trzema 
przeszło laty. Mańkówka i ciocia Michasia! Nic się nie zmieniło, 
tylko i te nazwy same, i przedmioty, które znów otaczały Spychałę, 
utraciły coś ze swej barwy i przykryte kurzem oddalenia, 
przestawały być czymś mającym swoje znaczenie praktyczne. Sam pan 
Royski wydał się także jakimś urojeniem. Spychała miał w głowie 
tyle wspomnień. I rzecz dziwna, Józio był w tym wszystkim jedyną 
rzeczywistością konkretną i zdecydowaną. Jego głos, ruchy 
wojskowe, wąsy przystrzyżone, nieregularna, ale bardzo piękna 
twarz, opowiadanie jego o przeżyciach w czasie walk - wszystko to 
jaśniało przed Spychałą jak oaza. Odczuwał w nim tę pewność, 
której potrzebował. 
Zaraz po podwieczorku Józio zaprowadził Spychałę do pokoju, który 
dawniej zajmował Walerek, i położył go do łóżka. Napalono w piecu, 
przyniesiono jakiegoś starego miodu i przyjaciele gaworzyli 
spokojnie, jak gdyby za oknami rozciągał się świat poddający się z 
łatwością ich wysiłkom. 
Kazimierz zapytał o Walerka. 
- W wojsku jest, w Odessie. Nie mamy od niego dawno wiadomości. 
- A cóż tutaj, na wsi? 
- Na razie wszystko dobrze. Tylko drzewa w parku wycinają. 
- Dęby? 
- Dęby także. Wszystkie. 
Przez oczy Józia przemknął ciemny płomień. Nie był to strach, ale 
coś niedobrego, coś, co jakby zwiastowało przyszłą bezsiłę, 
zmęczenie. Kazimierza to zaniepokoiło ze względu na siebie samego, 
chciał jak najdłużej mieć w Józiu oparcie. Zmienił też temat 
rozmowy i począł opowiadać, dlaczego i w jakim celu przedostał się 
z kraju na Ukrainę i co zamierzał tu czynić. Józio słuchał 
wszystkiego ze zniechęceniem, ale interesował się osobistymi 
sprawami przyjaciela. Spychała jednak wracał do tonów 
ogólniejszych. 
- Ale dlaczego wy tutaj tak siedzicie? - zapytał nagle. - Przecież 
to niebezpieczne. Lada chwila mogą napaść na Molińce. 
Józio wzruszył ramionami. 
- Czy to nie wszystko jedno? 
Spychała się oburzył: 
- Jak możesz tak mówić? Całe życie przed tobą, nie rwiesz się, nie 
chcesz nowego życia? 
- Znowu to śmieszne powiedzenie. Nie, ale nie mówmy w ten sposób - 
otrząsnął jak gdyby z siebie dotychczasową niechęć, z twarzy 
usunął wyraz znużenia - rzeczywiście, powinniśmy już dawno stąd 
wyjechać. Panie wszystkie wysłaliśmy do Skwiry. Ale ojciec, nie 
może się zdecydować na opuszczenie Moliniec. Jesteśmy tu w 
niebezpieczeństwie... Zresztą mamy życzliwych ludzi na wsi, którzy 
nas uprzedzą. 
- Czy jesteś pewny? 
- Nawet bardzo pewny. I dlatego zgodziłem się, aby te panie 
przyjechały jutro zabrać trochę rzeczy. - No, a co u ciebie? - 
przerzucił się uprzejmie, chociaż Spychała opowiadał mu już bardzo 
dużo o sobie. Świadczyło to wymownie o tym, że myśli Józia krążyły 
zupełnie gdzie indziej. 
Spychała spojrzał z najwyższym zdziwieniem. "Rzeczywiście ten 
chłopak się zmienił - pomyślał sobie. - Jest pełen jakiejś 
wewnętrznej niechęci do świata. Czy to nie sprawa Elisabeth 
Schiller?" - zapytał w duchu. 
- Cóż mam ciągle mówić o sobie? Tyle się zresztą zmieniło, znasz 
moją sytuację rodzinną, mówiłem ci nieraz. 
- To prawda, mówiłeś mi - powiedział Józio i znowu się zamyślił. 
Spychała nie ukrywał zdziwienia. Otwarcie patrzył na Józia smutnie 
zamyślonego. Jego piękna twarz gasła jakby od środka i na usta 
wybiegał apatyczny uśmiech. 
- Co ci się stało? - zapytał z niepokojem Spychała i położył mu 
rękę na ramieniu. 
- Ciężko mi - powiedział Józio, jakby odsuwając kamień słowami. 
Popatrzył przy tym na swego byłego nauczyciela jak ranne zwierzę. 
Spychała nie pytał o nic, tylko westchnął i uśmiechnął się: 
- Ojej, to niedobrze. 
II 
Nazajutrz, kiedy panowie siedzieli przy skromnym obiedzie, 
przyjechały panie. Pani Royska smuklejsza, poważniejsza, prawie 
siwa. Ciocia Michasia we włóczkowej pelerynce, a za nią Ola. Pani 
Royska stanęła jak wryta, spostrzegłszy Kazimierza. A on widział 
tylko Olę. 
Wyrosła może trochę, ale nie bardzo. Schudła i oczy jej, duże i 
niebieskie, wydawały się jeszcze większe w wychudzonej twarzy. 
Spychała widział, jak wszystkie pąsy uderzyły jej na policzki, 
kiedy go spostrzegła. Podała mu zimną rękę. 
Musiał odwrócić od niej uwagę i odpowiadać na pytania pani 
Royskiej i cioci Michasi, która wszystko chciała wiedzieć o 
polityce, i to z jak największą dokładnością. Pani Royska patrzyła 
na Spychałę tak serdecznie jak na kogoś bliskiego, widać było, że 
cieszyła się z jego nieoczekiwanego przybycia. Odpowiadał jej taką 
samą radością podczas całego obiadu, do którego panie usiadły 
zaraz po przybyciu. Ale kiedy obiad się skończył, Ola wstała. 
- Chcę się przejść - powiedziała - zobaczyć, jak to wszystko 
wygląda... 
Stary Royski machnął ręką. 
- Co tam patrzeć - powiedział Józio. 
- Ja pani będę towarzyszył. - Spychała wstał z krzesła. 
- Może lepiej, żeby pana nie widziano - zauważyła pani Royska. 
- Na folwarku ani w ogrodzie nikogo nie ma, są tylko jeńcy 
austriaccy - powiedział Józio. 
Wyszli razem przed dwór, nie mówiąc ani słowa. Mróz był lekki i 
śnieg nieduży. Przeszli ogrodem w stronę folwarku. Podwórze ziało 
pustką, kuźnia i stajnia szeroko rozwarte, słoma porozsypywana na 
śniegu, przy zamarzniętej studni żołnierz w niebieskawym mundurze. 
Nędzny pies włóczył się tu i ówdzie, kładąc się niechętnie na 
zamarzniętej grudzie. Koni i krów nie było. Świnie grzechotały w 
pustych klatkach. 
Ola i Kazimierz obeszli podwórze i przeszli do parku. Tutaj, na 
drodze prowadzącej do mańkowskiego dworu, zaczynały się 
zniszczenia. Wszystkie mniejsze drzewa były powycinane, i to nie 
przy korzeniach, ale na wysokości jakiego metra od ziemi. 
Sterczały te młode pniaki otoczone żółtą miazgą źle wyrównanej 
drzewizny jak puste postumenty. Drzewa duże obcięto z konarów, tak 
że wznosiły się wysokie, smukłe i niby obnażone do męczarni. 
Ułamane wierzchołki, gałęzie, chrusty leżały na śniegu, wyraźne 
jak piórem narysowane i trochę beznadziejne. Tu i ówdzie ścięto 
już i duże drzewo, wielkie pnie dębowe lśniły na śniegu jak tarcze 
na pobojowisku. 
Ola ze smutkiem patrzyła na to spustoszenie. Nie mówili prawie nic 
z Kazimierzem. Ale w pewnym momencie, kiedy przechodzili obok 
bardzo zniszczonego kawałka, podniosła oczy na towarzysza. 
Kazimierz zobaczył, że były równie niebieskie i równie wierne jak 
nad morzem w Odessie. Ciepłe uczucie szczęścia napełniło go 
całego, nie zwracał uwagi na ścięte drzewa, na cały świat. 
- Widział pan, jakie zniszczenie? - powiedziała Ola.
To dopiero początek - odparł Kazimierz - są rzeczy gorsze. 
- Ale czy z tej śmierci wyłoni się nowe życie? 
- Zawsze. Zawsze jakaś śmierć rodzi jakieś życie. 
- Nasze życie - szepnęła Ola. 
Kazimierz nie śmiał spojrzeć na nią. Trzymał ją za rękę i ściskał 
mocno. Stali na śniegu patrząc przed siebie, w to miejsce, gdzie 
dęby molinieckie tworzyły jeszcze zwarty gąszcz i gdzie droga 
zawracała ku dworowi Myszyńskich. Ten niemy uścisk rąk powiedział 
im znacznie więcej niż słowa. I znowu Spychała spostrzegł, że Ola 
jest pewna siebie i wie doskonale, co on myśli, i że nie 
potrzebuje jej nic mówić o tych latach rozstania, bo ona jest przy 
nim, taka jak przedtem, taka spokojna, pełna wiary i nadziei i 
niezmiernie, niezmiernie ukochana. Z alei wyszedł Janusz. Nie 
zmienił się wcale, wyglądał tak samo dziecinnie. Na głowie nie 
miał nakrycia i włosy - te jasne włosy, w które z taką rozkoszą 
Ariadna zanurzyła dłonie - rozrzucone w nieładzie tworzyły wkoło 
jego czoła aureolę. Szedł ku nim. 
- Jak tam ojciec? - spytała Ola. 
- Tak samo, wciąż tak samo - powiedział nie patrząc na nią Janusz 
i nagle, spostrzegłszy Kazimierza, rozjaśnił się w uśmiechu. 
- Pan Spychała! - zawołał. - Boże drogi! Jakim cudem pan tutaj? 
- Dzieją się teraz takie cuda - powiedział Spychała i patrzył z 
przyjemnością na miłą twarz Janusza. - Ale niech mnie pan nie woła 
tak głośno po nazwisku; nazywam się teraz inaczej. 
- A ja, jak pan widzi, uchowałem się przed wojskiem. Nie wzięli 
mnie. Ojciec bardzo chory, sparaliżowany, nie sposób go wywieźć i 
dlatego tu siedzimy pomimo miłych brewerii Centralnej Rady... 
- Czy wciąż wzywa Marysię? - spytała Ola. 
- Bez przerwy. Myślę, że ostatecznie trzeba będzie kogoś posłać do 
Bilińskich. 
- Och, tak daleko. 
- Konno w dwa dni zajedzie. Musi ją ktoś uwiadomić o stanie ojca. 
Trudno czekać na wznowienie działalności poczty. 
- Poczta zdaje się działa. 
- Posłałem już dwa listy - powiedział Janusz - i wszystko 
bezskutecznie. 
Zawrócili w stronę domu. W pokoju Janusz musiał opowiedzieć pani 
Royskiej o chorobie ojca od samego początku. Powtórzył jej to 
samo: 
- Wciąż wzywa moją siostrę. 
- Marysię? - powiedziała pospiesznie pani Royska. - A o mnie nic 
nie mówi? 
- O pani? - Janusz zdziwił się niepomiernie. - Dlaczego? 
- Ach, wiesz. Nigdy nie wiadomo, co choremu przyjdzie do głowy. 
- Owszem, wiadomo - powiedział uparcie Janusz - ojciec zawsze tak 
kochał Bilińską... 
Pani Royska westchnęła. 
- Janusz mówi o siostrze "Bilińska", jak gdyby była obcą osobą - 
zauważył Józio. 
Janusz pożegnał się i sinym mrokiem parku, przypominającym raczej 
las, poszedł do domu. Samotność i cisza były w tej chwili jedynymi 
panami całego ogrodu, od strony domu nie słychać było także 
żadnego odgłosu, tylko z daleka, zza parku, od prawdziwego już 
lasu dolatywał stuk siekiery uderzającej o drzewo. Stuk ten, 
rytmiczny i monotonny, odprowadzał zamyślonego Janusza aż pod 
ganek. Na ganku stanął sam jeden i spojrzał poprzez klomb, na 
zachodzie widać było czerwone pasmo, krótki dzień kończył się. 
Poprzez cztery klasyczne kolumny ganku spoglądał na park i na 
złocące się poucinane pnie jak na scenę teatru. 
- Historia - powiedział do siebie jedno słowo. 
Już miał wziąć za klamkę, kiedy ujrzał pomiędzy drzewami w głębi 
jakieś cienie przemykające jak wilki w lesie. Dostrzegł trzy konie 
szybko zbliżające się ku domowi, konie zatrzymały się przed 
gankiem i jeźdźcy zeskoczyli z nich; wysoki młodzieniec w butach 
zbliżał się chwiejnie przez żwir podjazdu, Januszowi zdawało się 
przez chwilę, że śni: młodzieniec podszedł do ganku i oparł się 
ręką o kolumnę, dysząc ciężko. Janusz poznał siostrę. 
- Marysiu - powiedział nie ruszając się z miejsca - to ty? 
Kobieta z trudnością łapała powietrze. Za nią stanęło dwóch 
dworskich kozaków. Jeden z nich dźwigał uśpione dziecko. 
- Michałów spalony... - powiedziała Bilińska i zrobiła krok po 
stopniach ganku. 
- A Ksawery? Co z Ksawerym? - zapytał Janusz o szwagra. 
- Zabity... I pan Iwanowski, i jego chłopcy zabici... 
- Przyjechałaś sama? Stamtąd? 
- Wyjechałam w nocy. Semen i Lewko są ze mną, ale oni zaraz 
wracają do domu - i zwracając się do kozaka powiedziała: - Daj 
małego. 
Marysia oddała dziecko bratu. 
Janusz jeszcze nigdy nie widział swojego siostrzeńca. Malutka 
uśpiona twarzyczka nic mu nie mówiła. Spał sapiąc głośno, mógł 
mieć gorączkę. 
- A konie? - spytał. 
- Konie też oni zabiorą - powiedziała Marysia - to nie są nasze, 
nasze zastrzelono... trochę się spaliło... 
- Idźcie do kuchni - powiedział Janusz do chłopców. 
- Ni, ni - odparł Lewko - nam treba wertatysia... przenocujemy na 
wsi... 
Marysia chciała coś powiedzieć i zwróciła się do kozaków. Ale i 
oni milczeli. Przez chwilę patrzyli na siebie bez słowa. Potem 
Marysia nachyliła się ze stopni i pocałowała Semena i Lewka w 
czoło. 
- Z Bohom - powiedziała. 
- Ostawajte z Bohom - powiedzieli jednocześnie i siadłszy na 
spienione konie odgalopowali. Wszystko to odbyło się tak szybko, 
że Janusz nie mógł się zorientować, co się właściwie dzieje. 
- Stoimy tak przed drzwiami - powiedziała Marysia - chodźmy do 
domu. 
- A, prawda - powiedział Janusz - a czy ja go nie upuszczę? 
- Zaraz go zabiorę. 
- Wiesz, ojciec chory, czeka na ciebie - przypomniał sobie Janusz 
- od kilku tygodni mówił tylko o tobie. Teraz już nic nie mówi. 
Bilińska weszła gwałtownie do przedpokoju. Stary, dziwaczny 
piętrowy dom pachniał pleśnią. Na prawo i na lewo ciągnęły się nie 
opalane pokoje. Było tam pusto. Bilińska szła przez te pokoje w 
kierunku sypialni ojca. Co było można, wywieziono do Skwiry, 
cenniejsze obrazy, srebra, porcelanę, fortepian Myszyńskiego. 
Stała tylko w gabinecie bezduszna maszyna z wałkami dziurkowanych 
nut: pianola. W swojej martwocie umarły instrument przygotował 
Bilińską do widoku sparaliżowanego ojca. Stanęła i spojrzała na 
opuszczoną pianolę; teraz jak gdyby dopiero zrozumiała, co się 
stało i co się dzieje. Janusz po drodze oddał śpiące dziecko 
pannie Biesiadowskiej. Stał teraz obok siostry i oboje patrzyli na 
pianolę. 
- Bardzo chory? - spytała księżna. 
- Sparaliżowany. 
- O! Czy to beznadziejne? 
- Nic nie wiem, doktor był dwa tygodnie temu. 
- Czy przytomny? 
- Nie wiem. Nic nie mówi. Nie może. 
- Kto go pielęgnuje? 
- Tekla. 
- I kto jest jeszcze? 
- Tylko Tekla i Stanisław, i jacyś jeńcy. 
I rzeczywiście, drzwi się otworzyły i wszedł Stanisław w starej 
granatowej liberii ze złotymi guzikami. Stanął niedaleko od progu 
i pochylając swoją siwą, misternie uczesaną głowę, zapytał: 
- Czy księżna pani każe podać herbatę? 
- W ogóle coś do jedzenia, nie jadłam nic od nocy. 
- Co tam jest, Stanisławie? - zapytał Janusz. 
- Niewiele. Ale coś się znajdzie. 
Stanisław odszedł równym krokiem i z całym spokojem, jak na 
scenie. 
- Boję się tam iść - powiedziała Maria - czy mnie pozna? 
- Naturalnie. On myśli ciągle o tobie. 
- Skąd wiesz? - Bilińska zapytała już w progu i odwróciła się do 
brata - skąd wiesz? 
Janusz uśmiechnął się niewyraźnie. 
- Wiem. On całe życie o tobie myślał. Cóż dopiero teraz! 
Maria wzruszyła ramionami i przekroczyła próg pokoju, w którym 
leżał chory. 
Myszyński leżał w łóżku. Cały zanurzony w poduszkę, widniał tylko 
jego profil, ściągnięte rysy zmniejszały dużą dawniej twarz, a 
purpurowy kolor cery upodabniał go raczej do jakiejś groteskowej 
lalki. Powieki miał na pół przymknięte i sapał ciężko. 
Bilińska przeszła szybko tych parę kroków, które dzieliły ją od 
łóżka, i nagle wyciągając ręce dotknęła dłoni ojca leżącej 
bezwładnie na prześcieradle. Dłoń ta wydała jej się zimna. Stary 
Myszyński odczuł dotknięcie i powoli poruszył palcami, była to 
dłoń lewa, nie sparaliżowana. Potem powieki uniosły się nieco i 
Maria odczuła nagle na sobie przytomny wzrok ojca. Patrzył na nią 
w skupieniu. Pomiędzy szerokimi brwiami zjawiła się fałda 
natężenia myśli i coś w rodzaju uśmiechu rozjaśniło mu lewą stronę 
twarzy. 
Od wielu dni nic nie mówił, ale tym razem nagle wargi jego 
wykrzywiły się w ciężkim wysiłku i wychrypiał słowo: 
- Marysia. 
Bilińska uklękła przy łóżku i płakała głośno. 
- Ojcze, Ksawery... Ksawery... - powtarzała. 
Ale stary Myszyński nie słyszał czy nie słuchał. Twarz się 
uspokoiła, wargi opadły kącikami w dół. Janusz stał za siostrą i 
badawczym wzrokiem patrzył na ojca. Nagle Bilińska się porwała. 
- Gdzie mały? Gdzie mały? Muszę go pokazać oj cu. 
- Przecież go wzięła panna Tekla. 
- Każ go przynieść. 
- Każ - uśmiechnął się Janusz - komu? Karl poszedł po mąkę... 
Poszedł sam, odszukał Biesiadowską w kredensie: rozwijała małego 
ze wszystkich chustek, pieluszek i poduszek, w które go zawinięto 
na drogę. Po rozwinięciu mały wydał mu się drobną, wątłą istotką - 
po raz pierwszy popatrzył na niego z czułością. 
Dziecko obudziło się i poczęło krzyczeć. Janusz prosił 
Biesiadowską, żeby odniosła dziecko matce do pokoju chorego, a sam 
został w hallu. Nie miał siły na to, aby asystować przy 
patriarchalnym błogosławieństwie. Wyszedł przed ganek, może znowu 
kto przyjedzie? 
Ściemniało się szybko. Pas na zachodzie jeszcze widniał bardzo 
purpurowy, ale niebo nad nim stało się ołowiane. Cisza trwała w 
powietrzu, ale trwał i dźwięk rąbanego drzewa, bardzo daleki, lecz 
wyraźny. 
Znowu rozległ się tętent. Janusz zrobił krok naprzód. Z ciemności 
wynurzył się kozak, który był przyjechał z Bilińską, i zatrzymał 
konia nagle przed samym gankiem. Janusz spytał: 
- Co tam? 
Kozak nachylił się w siodle i wyciągnął w stronę Janusza jakiś 
przedmiot. 
- Pani zabuła - powiedział. 
Janusz wziął do ręki ten przedmiot. Był to woreczek dość ciężki, 
zapewne biżuteria. 
- Pani oddała, a potom zabuła - powtórzył kozak. 
Janusz podziękował. Kozak stał jeszcze chwilę. Potem zaczął: 
- Nie zostawajcie tutaj. Licho wie... czort wie co... nie siedzieć 
tu długo. Zabierajcie się do miasteczka. Ludzie różnie mówią... we 
wsi... 
Janusz nie rozumiał. 
- A co? A co? - pytał. 
- Różnie mówią. Lepiej wyjechać - powiedział kozak, a widząc, że 
Janusz nie rozumie, zawahał się chwilę. - Może być źle, paniczu, 
uciekać, i koniec. 
Zawrócił konia, zaciął go nahajką i skrył się w ciemności. 
Janusz poszedł w stronę domu. 
Biesiadowska mu powiedziała, że Marysia już jest w jadalni. Wszedł 
tam. Pokój po zdjęciu obrazów i świeczników wydawał się jeszcze 
większy niż zazwyczaj. Na stole stała jedna świeca i jej blask 
padał na bladą, ściągniętą, ale zawsze bardzo piękną twarz Marii. 
Janusz położył przed nią woreczek. 
- Semen wrócił - powiedział - i odwiózł to! 
- Boże drogi - szepnęła Maria - gdzie ja miałam głowę! 
- Dobrzeście tresowali niewolników - uśmiechnął się Janusz. 
- Co ty pleciesz? - zdziwiła się księżna. - Miał poczucie 
obowiązku... 
- Semen coś mówił, że trzeba uciekać. 
- I ja tak myślę - wymówiła jakby w zamyśleniu Bilińska i 
podniosła do ust filiżankę herbaty. - Ale co robić z ojcem? 
Położyć na wóz? 
W tej chwili rozległy się mocne kroki od strony kuchni. 
Biesiadowska otworzyła drzwi i wszedł Kazio Spychała. 
III 
Janusz zauważył dopiero teraz, choć go już widział przedtem, jak 
bardzo się zmienił Spychała przez te kilka lat. Nie tyle na 
twarzy, ile w ruchach, które nabrały sprężystości i pewności 
siebie. Przedstawił go siostrze, która mu podała rękę nie wstając 
od stołu. 
- Pan Spychała - powiedział Janusz - moja siostra, księżna 
Bilińska. 
Nikt nie zauważył śmieszności tego oficjalnego przedstawienia, 
każde z nich było zajęte swoimi myślami. Blade światło świecy 
sprawiało, iż twarze znaczone nim wydawały się specjalnie białe, 
jak z papieru wycięte. Spychała z ciekawością patrzył na Marysię. 
- No i co, panie Spychała? - zagadnęła Biesiadowska, która stała w 
cieniu. Zaniepokoiła ją ta wizyta. 
- Przychodzę - wyjąkał Spychała - przychodzę, aby powiedzieć... 
Uprzedzono nas... trzeba wyjeżdżać. Molińce wyjeżdżają przed 
świtem... 
- A co! - zawołał Janusz - Semen miał rację. 
- Dłużej nie można ani chwili. 
Bilińska bezradnie rozłożyła ręce. 
- Ojciec umierający. 
- Czy rzeczywiście tak źle? 
Janusz się zdziwił. 
- Czy nastąpiło pogorszenie? 
- Tak. Karl jest przy nim. Gdyśmy mu pokazały Ala, zachrypiał tak 
strasznie. Mam wrażenie, że pogorszyło się. 
Tekla wynurzyła się z cienia. 
- Chyba ranka nie doczeka... 
Spychała zastanowił się, patrząc w płomień świecy. 
- Czy konie są? 
- Nie ma już żadnych - Biesiadowska westchnęła. 
- To wrócę do Moliniec - powiedział - może tam dadzą wóz. Ułoży 
się hrabiego na słomie i przewieziemy. 
- Karl jest pewny - powiedział Janusz. 
- No właśnie. Najważniejsza rzecz człowiek - powtórzył Spychała i 
chwilę stał jeszcze. 
- Wracam do Moliniec - dodał - i zaraz przyjdę z powrotem. 
- Ja z tobą - powiedział Janusz. 
Wyszli znowu. Ciemno już było zupełnie i mrozek lekki ścinał 
kałuże. Janusz znał drogę na pamięć. Szli szybko, prawie nie 
mówiąc. 
- Kiedy przyjechała pańska siostra? - spytał Spychała. 
- Przed godziną. 
- jak? 
- Konno. Z dwoma kozakami. Ale konia jej zabrali. 
- Z kozakami? 
- Ze służby księcia. Ale kozacy odjechali. Jeden z nich uprzedził 
nas, aby nie siedzieć długo w domu. 
- Aha. 
- jej męża zabili w Michałowie. 
- Co? Księcia zabili? 
- Aha. Ale nawet jeszcze nie wiem, w jaki sposób. Nie zdążyła mi 
opowiedzieć. 
- Zabili... 
- Przyjechała z malutkim. On ma zaledwie pół roku. 
- To trudno, teraz trzeba będzie dalej... 
Znowu zamilkli. 
Tak doszli do domu. 
Drzwi wejściowe, które jeszcze niedawno były zatarasowane, otwarte 
były jednym skrzydłem. Weszli do czarnej sieni. Gdzieniegdzie 
widać było w głębi pokojów poruszające się światła. W stołowym 
pokoju na stole stał świecznik, w którym palił się tylko jeden 
płomyk. Pan Royski siedział przy stole i patrzył, świeca rzucała 
niejasny blask na jego płową źrenicę; patrzył bezradnie, jak zdało 
się Spychale, na ciocię Michasię, która odpoczywała po drugiej 
stronie stołu z założonymi na brzuchu rękami, jakby dopiero co 
skończyła bardzo smaczny obiad. 
Janusz zapytał: 
- Gdzie pani Ewelina? 
Ale nie otrzymał odpowiedzi. Spychała posunął się w stronę salonu. 
Tam przy małym ogarku, który palił się na fortepianie, stała Ola i 
pakowała do małego podręcznego kuferka jakieś małe serwetki i 
srebrne popielniczki. Austriak Adolf wynosił z salonu obrazy 
wyjęte z ram i zgromadzone w kącie. 
- Panno Olu - powiedział Spychała - co pani tu robi? 
- Jedziemy, zaraz jedziemy - bezdźwięcznie powiedziała Ola, nie 
patrząc na niego. - Zaraz jedziemy do Skwiry. Niech pan się 
przygotuje. 
- Może lepiej na piechotę? 
- Przemkniemy się bocznymi drogami. 
- Stary Biliński zabity - powiedział Spychała, który nie widział 
Bilińskiego i nie miał pojęcia, jak on wygląda. 
- Skąd wiadomość? 
- Księżna przyjechała... konno... 
- Czy oni jadą? 
- Nie mogą. Myszyński bardzo źle... 
- Niech pan się przygotuje. Jedziemy. 
- Ja muszę zostać, panno Olu. 
Ola po raz pierwszy spojrzała na Kazimierza. Był bardzo blady w 
świetle łojowego ogarka. 
- Pan zostaje? - spytała - tu? 
- Oni nie mogą zostać sami. Janusz, Bilińska i dziecko. Bilińska 
przyjechała z dzieckiem. 
Ola odrzuciła kuferek na wieko fortepianu i znieruchomiała przed 
Spychałą. Nie poznawał jej, zapadłe oczy leżały w zupełnym cieniu 
i teraz, kiedy nie mógł w niej dostrzec śladów dawnej dziewczyny, 
wydała mu się zupełnie obca. Nie mógł sobie wytłumaczyć tego 
zjawiska. 
- Dlaczego pani na mnie tak patrzy, panno Olu? 
- zapytał. 
Ale ona odwróciła się już do kuferka, otworzyła jego wieczko i 
bezmyślnie przekładała przedmiociki nikomu niepotrzebne, które tam 
była ułożyła. Zrobiło mu się żal tej dziewczyny. 
- Panno Olu - powiedział - niech pani na mnie już patrzy. Tak 
lepiej. 
Ona się uśmiechnęła, ale nie popatrzyła. 
- To po to pan tu przyjechał, abyśmy się zaraz rozstali? 
- Panno Olu, pani mnie kocha? - Spychała podszedł szybko do niej i 
wziął ją za rękę. - Pani mnie kocha? 
Ola uśmiechnęła się, w dalszym ciągu patrząc na zawartość kuferka. 
Twarz jej rozjaśniła się, o ile to można było spostrzec, i ogarek 
na fortepianie oświetlał jej usta, zęby bielały pod uniesionymi 
wargami. W tej chwili Adolf zwalił z wielkim trzaskiem parę 
obrazów. Ciocia Michasia przestraszyła się w jadalni. 

- Wszelki duch... - zawołała. - A co tam takiego? 
Po chwili stanęła w progu. Ola i Kazimierz przez cały ten czas nie 
zmienili pozycji i stali nieruchomo. Ciocia Michasia spojrzała na 
nich niechętnie, jak gdyby ją zęby na ten widok zabolały. 
- Olu, spakowałaś mój kuferek? - spytała. 
- Tak, mamo. 
- No, to daj - powiedziała stara pani, ale znowu nikt z miejsca 
się nie ruszył. Adolf powrócił po obrazy. 
- Zdejmujesz wszystkie z blejtramu? - spytała ciocia Michasia. 
Ukazała się pani Royska. Wyglądała jak zawsze, uśmiechnięta, 
spokojna i starannie ubrana. 
- Konie już są przed kuchennymi drzwiami - powiedziała spokojnie. 
Tylko w tym zbytnim spokoju znać było zdenerwowanie, słowa już 
nazbyt ostrożnie wychodziły z ust i w krótkim zdaniu zacięła się 
dwa razy. - Pan z nami, panie Kazimierzu? - zwróciła się do 
Spychały. 
- Niestety, muszę zostać - odpowiedział Spychała. - Myszyńscy nie 
mogą jechać. Pan Myszyński czuje się bardzo źle. 
Ola w tym momencie z trzaskiem zamknęła kuferek i twardo i głośno 
stawiając nogi przeszła salon i podała kuferek matce. 
- Jak pan chce - powiedziała pani Ewelina Kazimierzowi, podając mu 
rękę na pożegnanie - ale to bardzo niebezpieczne. 
- Musi ktoś być z nimi - powtórzył Spychała. 
Odczuwał zawsze wobec pani Royskiej owo onieśmielenie i podziw, 
który go przenosił w dawne czasy, kiedy był jeszcze naiwny i mało 
pewny siebie. Skłonił się teraz w milczeniu. 
W korytarzu kuchennym migały światła i cienie przemykały się ku 
wyjściu. Gdy Spychała wyszedł przed dom, posłyszał w ciemności, 
jak konie brzękały uzdami. Głos Adolfa nawoływał wszystkich do 
pośpiechu. Poczuł pod swoim ramieniem dłoń Janusza. 
- Pan zostaje? - spytał go szeptem i w tym głosie dźwięczała 
radość. 
- Boję się o was - powiedział. 
- A pan? 
W tej chwili Ola odezwała się już z wozu. 
- Panie Kazimierzu, panie Kazimierzu! - wołała. 
Stanął u krawędzi wozu wypchanego grochowinami i uczuł tuż przed 
sobą postać Oli całkowicie ku niemu zwróconą. Spokojny głos pani 
Royskiej zapytał: 
- Czy już wszyscy? 
- Wszyscy - odpowiedział głos pana Royskiego, zupełnie 
niewidzialnego w czarnej nocy. 
- A czy Adolf co widzi? - spytała znowu pani Royska. 
- Widzę, widzę, pani moja - odparł głos Adolfa - ja w nocy widzę 
jak kot. 
Kazimierz nachylił się naprzód i w ciemności poczuł wargami wargi 
Oli. Ale w tej chwili konie szarpnęły, wóz ruszył i wargi ledwie 
dotknąwszy siebie rozdzieliły się. Z lekkim zgrzytem wóz toczył 
się po żwirze parku. Kazimierz zrobił krok naprzód nic nie widząc. 
- Panno Olu, panno Olu! - zawołał prawie szeptem. 
Janusz położył mu rękę na ramieniu. 
- Pojechali - powiedział - a my chodźmy. 
Obejrzeli się na dom. Oczy, przyzwyczajone do ciemności, 
rozróżniały już kontury. Dom stał i w cieniu nocy wydawał się 
ogromny, wyrósł w górę jak kościół. Drzwi wejściowe miał otwarte 
na oścież i w sieni dogasał zapomniany ogarek świeczki. 
Janusz się śpieszył z powrotem. 
- Chodźmy - powtarzał - chodźmy. 
Mimo czarnej jak sadza nocy od strony parku dolatywały uderzenia 
siekiery: drzewa ścinano i po ciemku. 
IV 
W sieni spotkała ich panna Biesiadowska, trzymając w ręku potrójny 
świecznik. Podniosła go w górę, oblewając światłem twarze 
wchodzących, jak gdyby chciała na nich wyczytać wyrok. 
- No cóż, pojechali? - spytała. 
- Pojechali - odpowiedział Janusz. Spychała w milczeniu rozebrał 
się i powiesił płaszcz i czapkę na jelenim rogu. 
- A nasz pan stracił przytomność - poważnie powiedziała 
Biesiadowska. 
Janusz zwrócił się ku niej. Ale w tej chwili weszła Bilińska. 
- Stracił przytomność - powtórzyła. 
Z pokoju na górze dobiegł krzyk dziecka. Biesiadowska postawiła 
świecę na stole i poszła schodami. Tamci we troje stali w 
przedpokoju nie wiedząc, co robić. 
- Trzeba czekać - powiedział Spychała. - My z Januszem posiedzimy 
w stołowym. Niech pani idzie odpocząć. Pani jest bardzo zmęczona. 
Usiedli w stołowym. Kazimierz wyjął z tylnej kieszeni rewolwer i 
położył go na stole przed sobą. Świeca wątłym płomieniem 
oświetlała twarze siedzących, do ścian dochodził tylko lekki 
poblask łamiąc się na czarnych portretach i wielkim zegarze, który 
tykał głośno, ale nie wybijał godzin. Tykanie to brzmiało jak puls 
wielkiego domu, w którego pustce nie słychać było innych dźwięków. 
Janusz przez chwilę tylko zastanowił się nad tym, że to jest 
ostatnia noc w rodzinnym domu. Zaraz odpędził tę myśl od siebie, 
jak również myśl o śmierci. Przychodziły inne rozmyślania, które 
przebiegały szybko przez zmęczoną głowę, nie musiał już wiązać ich 
w jakąś całość. Patrzył na ściągłą twarz Spychały i na czarne jego 
oczy, bardzo błyszczące. 
Kazimierz wpatrując się w płomień świecy zezował lekko. 
Janusz zazdrościł Spychale jego twardości, jego decyzji, pewności 
siebie, no i tego rewolweru, leżącego przed nim. Janusz nie znał 
się na broni i nie umiał strzelać. "W dwudziestym wieku trzeba 
umieć strzelać..." - powiedział kiedyś Walerek, kiedy już chodził 
na polowania. Widocznie Janusz nie należał do prawowitych synów 
dwudziestego wieku. Noc była bardzo ciemna, a jednak okna wydawały 
się jaśniejsze, świeca odbijała się nie w szybach, ale w jakiejś 
nieokreślonej, niebieskiej jasności. "Dlaczego Spychała został? - 
pomyślał sobie Janusz - dlaczego nie pojechał z Olą?" 
Pojechać... i wyobraził sobie dawny spacer do lasu, kiedy jechał 
wygodnym powozem, poczuł zapach skóry, którą było wybite 
siedzenie, i ujrzał granatowe sukno budy i szeroki czerwony pas 
furmana. Koła niosły cicho, furkocząc po rzemiennej drodze, resory 
uginały się pod nim i las zwany Rzewuchą nachylał się czarniawy i 
tajemniczy... Koło niego siedziała Ariadna, taka sama jak tamtego 
wieczoru w Odessie, w białej sukni z niebieską szarfą i pachnąca 
tanimi perfumami, paczulą... 
Głowa mu opadła na taflę stołu. Zasnął. 
Gdy się obudził, zrozumiał, że spał długo, bo świeca dopaliła się 
prawie do końca, wysoki, ale mało dający światła płomień kręcił 
się i podskakiwał w kałuży stearyny. Gdzieś w głębi domu otwarto 
drzwi i wiało. Dziecko wysoko nad nim w górnych pokojach 
przebudziło się widocznie czy też zakrzyczało przez sen. Janusz 
nie bardzo przytomnie rozejrzał się dokoła i spostrzegł, że 
Spychały nie ma. Był sam w obszernym, czarnym pokoju. Kolor 
światła za oknami nie zmienił się, ale niektóre przedmioty w 
pokoju: krzesła, dwa rzeźbione kredensy, wystąpiły z cienia, ich 
powierzchnie stały się widoczne. Janusz zrozumiał, że dnieje. 
Po chwili usłyszał kroki na schodach idące z góry i Spychała wlazł 
swoimi wielkimi, niezgrabnymi stąpaniami do pokoju. 
- Nie śpi pan? - spytał Janusza. 
Janusz nie odpowiedział. Poruszył się tylko. 
Spychała nie zatrzymał się. Począł chodzić wkoło stołu, szeroko 
rozstawiając nogi jak na pokładzie statku. Ręce trzymał w 
kieszeniach i lekko pogwizdywał, co bardzo denerwowało Janusza. W 
pokoju było chłodno i stawało się coraz zimniej. Myszyński poczuł 
w stopach, a potem w krzyżu lekkie dreszcze. 
- Czy pan rozumie to wszystko, co się dzieje? - spytał nagle 
Kazimierza. 
Kazimierz zatrzymał się, patrząc w okno, odwrócony plecami do 
Janusza. Nie przestawał gwizdać przez dłuższą chwilę. Dopiero 
potem mu odpowiedział. 
- Widzi pan - zawahał się - ja nic nie widzę w tym... i to może 
jest dziwne, pan się zdziwi, pańska siostra się zdziwi. Ja nie 
widzę w tym umierania. 
Janusz wzruszył ramionami. 
- Jednak... - powiedział tylko. 
- Ja widzę, że coś się rodzi - sapnął Spychała i zaczął coś 
gwizdać. - Niemcom nie na długo sił starczy... 
- Ba, tamto... - burknął Janusz. 
- A, tutaj, myśli pan? - Spychała odwrócił się do niego twarzą. - 
Tutaj to ja nie wiem. To mnie nie interesuje. 
- Dobry pan sobie - zniecierpliwił się Janusz i także wstał. - Cóż 
pana interesuje? Jesteśmy w tej chwili otoczeni morzem, możemy się 
z tego świata nie wydostać. 
- Nie, dlaczego? - z głupią, wydawało się Januszowi, naiwnością 
zapytał Spychała. - Widzę, że pana interesują zagadnienia ogólne. 
- Pewnie, chciałbym zrozumieć rewolucję - powiedział Janusz. 
- Rewolucję się rozumie dopiero post factum - rzekł Spychała nagle 
poważnie. - Spoza drzew nie widać lasu. Która to może być godzina? 
- dorzucił innym tonem. 
Janusz dopiero w tej chwili zauważył, że puls zegara nie tyka. 
Zegar stanął. Popatrzył na swój zegarek kieszonkowy. 
- Szósta - powiedział tak, jakby od tego wiele zależało. 
W tej chwili w głębi domu, hen, w kuchni klapnęły ostro drzwi i 
rozległy się szybkie kroki. Potykając się w ciemności Karl wpadł 
do stołowego. 
- Idą - powiedział stając na środku pokoju. 
- Skąd wiesz? - zapytał po wojskowemu Spychała. 
- Matwij ze wsi przysłał chłopaka. Trzeba się schować. 
- Dużo ci pomoże schowanie - warknął Spychała. 
- Gdzie Stanisław? - spytał Janusz. 
- Uciekł - z satysfakcją w głosie powiedział Karl. - Nie ma go... 
- Idź do kuchni i czekaj - powiedział Spychała. 
Jeniec nie usłuchał, cofnął się do drzwi od korytarza i stanął w 
cieniu. Ciemna postać ukazała się obok niego. Weszła Bilińska. 
- Co się stało? - spytała. 
- Idą - powiedział Janusz. 
Minęła jednak prawie godzina i w pokoju zaczęło się stopniowo 
rozjaśniać, zanim dobiegł do uszu zebranych w jadalni huk 
zbliżającego się jak powódź tłumu. Gdy wyjrzeli przez okno, za 
ogrodzeniem ujrzeli poruszające się wierzchołki kijów (- Czy to 
cepy, u licha? - spytał Spychała) i bagnety karabinów. Kilku 
jechało na koniach, tych widać było ponad murem, w wysokich 
papachach i żołnierskich szynelach bez odznak. 
Bilińska, która stała bez ruchu najbliżej drzwi, szepnęła: 
- Ja jestem kobieta, ja do nich wyjdę. 
Janusz wzdrygnął się i powiedział odruchowo: 
- Oczywiście... 
Ale potem pomiarkował się i wstał powoli od stołu. 
- Nie, ja jestem w tej chwili gospodarzem. 
Hałas tłumu zbliżył się, byli już przed domem. Bilińska i Janusz 
jednocześnie ruszyli ku drzwiom, okna hallu, chociaż wychodziły na 
zajazd, były oszklone matowymi szybami. Janusz gwałtownie otworzył 
nie zamknięte drzwi frontowe i pierwszą rzeczą, jaką zauważył, 
było szerokie niebo, jaśniejące zielonymi, zimnymi pasmami nad 
drzewami parku i nad bramą wejściową. Potem dopiero spostrzegł 
szary tłum, zwartą masą zalegający cały gazon i zajazd przed 
domem. Tłum był jednolity, bardzo gęsty i w niepewnym mroku 
zimowego ranka niepodobna było w nim odróżnić poszczególnych 
twarzy, a nawet postaci. Tylko przed gankiem utworzyło się puste 
półkole, w którym stało kilku ludzi w papachach i szynelach, to 
byli ci, co przyjechali konno. 
Bilińska i Janusz zatrzymali się w samym progu olśnieni światłem, 
które było o wiele mocniejsze na dworze niż w pokoju, chłodem 
powietrza, w którym pachniał młody przymrozek, i zwartą masą 
ludzi. Przez chwilę panowało milczenie. Ludzie stali cicho, a 
Janusz zauważył, że ci w papachach przyglądają im się z uwagą. 
Nagle Bilińska postąpiła krok naprzód i stojąc nad schodami 
patetycznym gestem wyciągnęła w powietrze ręce i zawołała: 
- Zabiliście mojego męża! 
Przewodnicy spojrzeli po sobie, a tłumem przeszedł pomruk, jak 
fala, rozbijając się w tyle gromady. 
Janusz zrozumiał, że nie jest to dobry początek, i postanowił 
zacząć z innej beczki. Stanął obok Bilińskiej i skierowując swe 
spojrzenie raczej ku dalszym szeregom, zawołał: 
- Czego chcecie? Po coście tu przyszli? 
Nie poznał swego głosu; zachrypnięty od bezsenności, przełamany 
strachem, zabrzmiał urywając się na wysokiej nucie jak pianie 
koguta. Z tłumu nikt nie odpowiedział, ale jeden z prowodyrów 
postąpił krok w stronę ganku, drugi sięgnął do tylnej kieszeni. 
Nagle pomiędzy Bilińską a Januszem stanął Spychała w kożuchu 
narzuconym na ramiona. Obrzucił wzrokiem cały zgromadzony tłum i 
wreszcie wyodosobniwszy wzrokiem tego, który posunął się naprzód, 
powiedział: 
- Pozwólcie państwu odjechać do miasteczka. 
Człowiek w papasze obrzucił całą trójkę pogardliwym spojrzeniem i 
spytał: 
- Gde staryj graf? 
- Stary hrabia umiera - powiedział Spychała. 
Przez tłum znowu przebiegł dreszcz. 
Człowiek w papasze otworzył usta, ale nie dał mu dojść do słowa 
ten, co sięgał do kieszeni i teraz już trzymał w ręku wielki 
nagan. 
- Szto za szutki?! - zawołał. 
Janusz posłyszał za swoimi plecami hałas kroków w domu. W tej 
chwili od strony bocznego wejścia zrobił się jakiś ruch i tłum się 
zaczął rozstępować. Na górze brzękła jakaś szyba, Janusz 
spostrzegł, że z kuchennych drzwi wyszedł Karl i drugi jeniec 
dźwigając białe, żelazne, "służbowe" łóżko, na łóżku leżało coś 
zawiniętego w kołdry i futra. Spychała pokazał palcem na łóżko. 
- To nie żadne szutki, widzicie... 
Za Karlem i Hansem szło kilku żołnierzy, którzy ich popędzali 
ulicą, jaka się w tłumie utworzyła, w stronę gazonu. Ludzie 
widząc, że oprócz ganku frontowego istnieją jakieś boczne wejścia, 
poczęli wlewać się w nie jak woda, bez wielkiego szmeru i hałasu. 
Dopiero w domu zaczęły się odzywać krzyki, brzęk szkła i drewniany 
stuk rozrzucanych mebli. W minutę plac przed domem się oczyścił. 
Austriacy ustawili łóżko ze starym hrabią pośrodku gazonu. 
- Stać tam - powiedział człowiek z rewolwerem. Janusz z siostrą i 
Spychała zeszli powoli ze stopni. Bilińska przypadła do łóżka 
chorego, klękając na żółtej i przymarzłej trawie. Koło nich stanął 
żołnierz z karabinem. Janusz tkwił przy głowie łóżka, bezmyślnie 
gładząc żelazną poręcz. Patrzył na kilka kosmyków, które wymykały 
się spod kołdry naciągniętej pod sam nos starego. Pod przykryciem 
rozlegało się ciężkie sapanie, chwilami hrabia chwytał szybko 
powietrze kilka razy z rzędu, potem dusił się. Przywódcy weszli po 
stopniach na ganek poważnym krokiem, poprawiając papachy i szable. 
Skądciś zjawiła się Biesiadowska z naręczem płaszczów i futer, 
otuliła nimi Bilińską, która nie chciała się podnieść z kolan i 
płakała, wciąż przecząc głową wtuloną w przykrycie ojca. 
Ktoś trącił Janusza w ramię. Obejrzał się. 
Młody człowiek wyciągnął do niego rękę i powiedział: 
- Dzień dobry! Co za spotkanie, a ja mam do ciebie list. 
Janusz oniemiał i nawet nie podał swojej ręki. Młody człowiek 
rozpiął frencz i wyciągnął zza pazuchy gruby portfel wypchany 
papierami. Szukał listu dość długo. 
Dopiero kiedy znalazłszy list, wyciągnął go w stronę Janusza, ten 
poznał go. Był to Wołodia. 
- Wołodia! Proszę pana, mój ojciec umiera, siostra jest sama z 
dzieckiem... 
- Dziecko już jest u mnie - skinął Wołodia. 
- Męża jej zabili. 
- Wiem, wiem - powiedział Wołodia - bierzże ten list! no! 
Janusz schwycił kawałek papieru, który mu podawał Tarło. 
- Nie wiedziałem, że cię zobaczę - mówił dalej Wołodia - ale 
Ariadna na wszelki wypadek dała mi parę słów do ciebie. "Może go 
jednak spotkasz", mówiła. 
- To list od Ariadny? - spytał Janusz i czuł, że pobladł. 
- No, a od kogo? Dziwny jesteś, od kogo ja mogę mieć list do 
ciebie? 
- Naprawdę? - powtórzył pytanie Janusz, a potem przytomniejąc i 
nie czytając listu, chwycił Wołodię za rękę. Przeszedł na to samo 
"ty", jakim go traktował Tarło. 
- Daj nam wóz z końmi do Skwiry, ojciec umierający. Dziecko... 
- Parszywe dzieci krwiopijców - jakby pół żartem powiedział 
Wołodia, a potem dodał: - zaraz znajdę dla was konie... i 
żołnierza z karabinem, to najważniejsze. Ale ja też muszę być 
ostrożny... 
Zawołał młodzieńca, który szedł przez podwórze. Spytał go, czy 
można by nieznacznie dostać konie. 
- Zobaczymy się w Odessie - powiedział Tarło. 
- W Odessie? - zdziwił się Janusz. 
- No, tak - w Odessie. Myślę, że do nas przyjedziecie? 
Poszli na przełaj przez podwórze. Nikt ich nie zauważył w 
ruchliwym tłumie. Za nimi szedł stary żołnierz w podartym szynelu, 
dźwigając na ręku zawiniętego w kołderkę Ala. Dziecko spało. 
Wołodia zatrzymał się przy bramie. 
- Nie myśl - powiedział - to nie my... to nacjonalizm ukraiński. 
Nagromadziliście niemało nienawiści. 
- A ty co tu robisz? - spytał Janusz. 
- Trzeba mieć oko na wszystko... - uśmiechnął się Wołodia. - 
Zresztą dam wam pewnych ludzi. Nie trzeba za dużo ofiar... 
Janusz spostrzegł, że Bilińska, Biesiadowska, Spychała, obaj 
Austriacy, stojąc przy łóżku, patrzą w jedną stronę. Pobiegł za 
ich wzrokiem. W szarym świetle pogodnego jesiennego poranka widać 
było, jak bladożółte i bladoczerwone płomienie wydobywały się tu i 
ówdzie na dachu domu spomiędzy poczerniałych gontów. Dom się 
palił. 
Nie wiedział, co robić, przypadł do łóżka i jakby chciał obudzić 
starego Myszyńskiego. Ujrzał przed sobą martwą, żółtawoczerwoną 
twarz ojca, z otwartymi ustami, z oczami jednak zamkniętymi. 
Widniała na niej pieczęć chłodu, jaka okrywa twarze umarłych zaraz 
po śmierci. Brodę miał pokrytą siwą szczeciną. 
V 
Załadowawszy trupa ojca na wóz, ruszyli z początku przez wieś. 
Konwojował ich ten sam żołnierz, który wyniósł Ala, i jeszcze 
jeden, który powoził końmi. Konie były nieznajome. 
Wyjechali drogą w stronę Skwiry. Po przeciwnej stronie Moliniec, 
zaraz za kołowrotem, widniała na wzgórzu malutka świątyńka w 
klasycystycznym stylu, a za nią dębowy lasek. Było to mauzoleum 
rodziny Myszyńskich, lasek łączył się z parkiem. Tutaj chowano 
zmarłych członków rodu, gdyż kościół parafialny leżał o przeszło 
pięćdziesiąt wiorst odległości od Mańkówki. Spoczywali więc tutaj, 
w tej białej rotundzie, odosobnieni i nie połączeni nawet po 
śmierci ani z ludem, wśród którego rośli, ani z pospólstwem 
katolickim. Janusz zwrócił się nagle do Bilińskiej: 
- Wiesz co? Pochowajmy go tutaj. 
- Jak to, tutaj? W kaplicy? 
- W kaplicy nie można bez murarzy. Stój! Stój! - zawołał na 
powożącego żołnierza. 
Stary w podartym szynelu zaprotestował, ale wytłumaczono mu, o co 
chodzi. 
- No cóż, można... - powiedział - dlaczego nie? Po cóż wieźć taki 
kawał martwego. Tylko skąd tu wziąć łopaty. 
- My tu zostaniemy przy kaplicy, a konie zawrócą i przywiozą 
łopaty. 
- Rzeczywiście, dobrze - powiedział konwojent. 
Trupa starego Myszyńskiego zdjęto z wozu i ułożono tuż przy białej 
ścianie kaplicy. Stary konwojent został, a młody żołnierz zawrócił 
w stronę, gdzie płonął dom za parkiem. Wiatr wiał z tamtej strony 
i czuć było spalenizną. 
Stary Myszyński, owinięty cały w koce, leżał okryty kraciastą 
chustką Biesiadowskiej, zieloną w czarne kwadraty. Wszyscy usiedli 
na schodkach kaplicy. Karl i Hans wybrali miejsce na grób i 
oznaczyli je suchymi gałązkami. Spychała wydobył resztkę 
papierosów i poczęstował starego żołnierza. Alo na szczęście wciąż 
spał na ręku panny Tekli. Przynajmniej jego płacz nie przeszkadzał 
w ciszy. Od strony Mańkówki dolatywały odległe krzyki, raz czy dwa 
słychać było strzały. 
- To nawet lepiej, że spocznie tutaj obok mamy - powiedziała nagle 
Bilińska. Janusz spojrzał na nią z wyraźną dezaprobatą, ale 
Spychała podchwycił wątek potakując księżnie. 
Stary żołnierz zainteresował się kaplicą. 
- Szo ce wono take? - zapytał. 
Objaśniono mu. 
- Tak - powiedział potem - pańskie zachcianki. A nie łaska to z 
mużykami leżeć? 
- Nie wszystko to jedno po śmierci - naturalnie powiedziała 
Bilińska. 
- Właśnie - mruknął stary - za życia w pałacach mieszkali, to i po 
śmierci w pałacach chcą leżeć. 
- Ten to nie będzie leżał w pałacu. - Spychała palcem pokazał 
zwłoki owinięte w kolorowe koce. 
- Czy wy nie myślicie, że niektórzy ludzie muszą inaczej żyć i 
inaczej umierać... - powiedziała Maria. 
Żołnierz popatrzył na nią. 
- Jak wy inni ludzie, to wy sobie idźcie. 
Bilińska wzruszyła ramionami. 
- Właśnie sobie idziemy - powiedziała - tylko że wy nas nie zawsze 
puszczacie. 
- Skończyło się wasze panowanie - nagle groźnym tonem powiedział 
dobroduszny dotychczas staruszek. 
- Tais-toi - nagle zwróciła się Bilińska do brata, zapominając, że 
to głównie ona rozmawiała z żołnierzem - cesse de lui parler *. (* 
Milcz [...] przestań z nim rozmawiać.) Janusz wzruszył ramionami i 
już więcej nie gadali. Po godzinie wrócił wóz z dwiema łopatami i 
jeszcze jednym człowiekiem. Człowiek ten przywiózł przepustkę dla 
Janusza i jego rodziny podpisaną przez komisarza. 
- Wołodia zapomniał - powiedział nowo przybyły - ma tyle na 
głowie. Ale komisarz mu to dał... 
- A Molińce jeszcze nie spalone? - spytała Biesiadowska. 
- Panno Teklo! - jęknęła Bilińska strofująco. 
- Nie, jeszcze nie. I może wcale nie będą spalone... Nam takich 
pałaców potrzeba na szkoły. 
Panna Tekla chciała jeszcze coś powiedzieć, ale Bilińska nie dała 
jej dojść do słowa. 
Karl i Hans żwawo wzięli się do kopania dołu. Stary żołnierz im 
pomagał. 
Dopiero teraz Janusz przypomniał sobie o liście Ariadny, który 
miał w kieszeni. Zaszedł za okrągłą kaplicę, od strony, z której 
świeciło niskie, zimowe słońce. Silny wiatr zaczął dąć od zachodu 
i szarpał w ręku karteluszek kratkowanego papieru, na którym było 
nagryzmolonych kilka słów ołówkiem. 
Myślę, że Wołodia spotka pana gdzieś w swoich włóczęgach. Daję mu 
więc tych parę słów, aby je panu dostarczył. Drogi panie Januszu 
(dorogoj pan Janusz), wszyscy na pana czekamy w Odessie, niech pan 
przyjeżdża. Może pan mieszkać u Edgara, na Derybasowskiej 10. 
Niech pan zrobi wszystko, co potrzeba, aby dotrzeć do Odessy. Do 
widzenia więc - to będzie najrozsądniejsze. 
Ariadna 
Było blisko południe. Słońce grzało, a wiatr chłodził. Janusz 
wsparł się o mur kaplicy przodków i ściskał dwoma palcami 
niebieskawą kartkę papieru. Z tej strony nie widać było dymu nad 
Mańkówką, ale zapach pogorzeli dolatywał i tutaj. Zaciskając 
papier w ręku, Janusz starał się coś zrozumieć z tego, co się z 
nim działo, ale na próżno. Zawołano go od strony kaplicy. Poszedł 
tam. 
Jeńcy wykopali niegłęboką mogiłę. W wykopanym grobie stał ten 
żołnierz, który powoził końmi, i coś tam jeszcze wymierzał i 
poszerzał. Hans i Karl poszli po zwłoki. Ale trup pana 
Myszyńskiego, całkiem już zesztywniały, był bardzo ciężki i trudno 
go było udźwignąć. Stary żołnierz też chciał pomóc, ale nie miał 
wcale siły. Bielińska wspierała się na ramieniu Spychały opodal 
mogiły i zakrywając twarz rękami płakała. Alo też zbudził się 
wreszcie na ręku panny Tekli i krzyczał boleśnie, raczej piszczał 
jak kot. 
Janusz musiał pomóc złożyć ojca do grobu. Podszedł do Austriaków, 
dźwigających ciało i podłożył ręce pod głowę, pod kark starego. 
Uczuł poprzez pled twardość wielkiej czaszki starego pana, 
sklepienie potylicy, mocne i jak mu się w tej chwili wydało - 
potężne. 
Wszystko, czym żył całą młodość i dzieciństwo, strach i lęk, 
szacunek i mroźna nieżyczliwość - odżyły w nim na nowo. W ten 
sposób składał w mogile ojca. 
"Ojciec! - pomyślał - jak ja go się bałem... Czy go nienawidziłem? 
Tak, zapewne, nienawidziłem. Teraz jestem wolny: ojciec, Mańkówka, 
dom, wszystko diabli wzięli". 
Chciał wyprostować ramiona, ale tymczasem gniótł ręce ten ciężar, 
marmurowa głowa ojca. 
Żołnierz stojący w dole pomagał im złożyć trupa, ale było trudno. 
Ciało przekrzywiło się i zwaliło ciężko na bok. W tym momencie 
chustka panny Biesiadowskiej spadła z głowy Myszyńskiego i Janusz 
ujrzał raz jeszcze twarz ogromną, bladą już teraz jak wosk, z 
otwartymi ustami, i włosy rozrzucone w nieładzie, już pomieszane z 
żółtym piaskiem grobu. Odsunął się mimo woli od dołu, nad którym 
pochyliła się jego siostra, i zakrył twarz rękami. Zostało mu na 
nich coś z trupiego fetoru lub może był to zapach spalenizny albo 
chustki panny Tekli, która długo leżała w wilgotnej spiżarni. 
Austriacy sprawnie zarzucili ciało żółtą gliną i po chwili już 
była tylko brązowa mogiłka pod samą ścianą. Wszyscy wsiedli na wóz 
i pojechali. 
Niedaleko Skwiry natrafili na duży samochód sanitarny stojący w 
kałuży. Naokoło wehikułu kręcili się oficerowie w obcych mundurach 
- zwrócili się o pomoc do przejeżdżających, a kiedy się 
dowiedzieli, że mogą rozmówić się po francusku, ogromnie się 
ucieszyli. Wspólnymi siłami wyciągnięto samochód. 
Sanitarka belgijska jechała do Odessy, gdzie stały okręty 
alianckie. Załoga zaproponowała księżnie, że może ją zabrać wraz z 
dzieckiem. Bilińska bez wahania poprosiła o zabranie brata i 
Spychały. Belgijczycy się zgodzili. 
Wóz z żołnierzami odesłano tak, jakby to ich konwojowano, 
Austriaków skierowano do Skwiry, do domu, gdzie miała przebywać 
rodzina Royskich. 
Spychała wyrwał kartkę z notesu i napisawszy na niej nazwisko Oli, 
nakreślił parę słów: 
Jadę prosto do Odessy, sądzę, że się tam niedługo spotkamy. 
Kazimierz 
VI 
Kiedy po trzech dniach podróży Janusz zapukał późnym wieczorem do 
mieszkania Szyllerów, otworzył mu sam Edgar. Z początku nie poznał 
Janusza, a potem się bardzo ucieszył. Na spirytusowym prymusie, 
który stał u niego w pracowni, zagrzał herbaty i częstował 
Janusza, który upadał ze znużenia. Edgar miał tę przyjemną cechę, 
że nie zadawał nigdy żadnych pytań. Janusz ocenił to w całej 
pełni, nie byłby w stanie teraz opowiadać mu o ostatnich swoich 
przejściach. 
- Ten dom jest jak kościół - powiedział Edgar - nikogo teraz tu 
nie ma. Ojciec został w Petersburgu, a mama śpi. 
Janusz wyczuł, że Edgar naumyśłnie nie chce mówić o Elżbietce i 
zrewanżował się Edgarowi, również nie zadając mu pytań. 
Mieszkanie Szyllerów wydawało mu się olbrzymie i puste. 
Elektrownia nie pracowała i kiedy Edgar przesuwał się z wolna 
przez nie oświetlone pokoje ze świeczką w ręku, wydłużone cienie 
błąkały się po ścianach. W pracowni wielki fortepian był otwarty i 
na pulpicie stały nuty. Edgar postawił świeczkę na podstawce i 
zajął się herbatą. Janusz przymknął oczy, usiadłszy w głębokim, 
wygodnym fotelu. Wydawało mu się, że śni. 
Wreszcie Edgar zadał pytanie: 
- Sam przyjechałeś? 
- Nie, z siostrą, szwagier zabity. Siostra z małym zamieszkała u 
pani Muszki. No, i Spychała. 
- Kazio? Skąd się wziął? 
- Właściwie to nawet nie wiem, był w Molińcach u Royskich. 
- A Royscy? 
- Zostali w Skwirze. Pewnie tu przyjadą. Wiesz, Edgar, dziękuję ci 
za twoje listy. W ostatnich czasach była to jedyna rzecz, jaka 
mnie trzymała przy życiu. 
- Przypuszczam, że było jeszcze parę innych. 
- Wiesz, że niewiele. Ojciec był taki ciężki ostatnio. Ale grał 
twoją sonatę. 
- Czy tak? 
- Na pianoli, oczywiście. Wiesz, był taki letni wieczór, gorący, 
potem przyszła noc, miała być burza, nie mogłem spać, leżałem u 
siebie na górze jedząc śliwki, a ojciec na dole grał twoje 
andante. Wiesz, tak... 
- To musiało okropnie wychodzić. 
- Mnie się podobało. 
Edgar podał herbatę. Bez cukru. 
- Jesteś głodny? Mam tu dwa kawałki chleba. 
Janusz łykał twarde kęsy chleba i popijał herbatą. Prawdziwa 
herbata była wielką rzadkością, wąchał gorący, ciemny płyn. 
- No, i co ty na to? - spytał Janusz. 
- Jak to? na co? 
- Na te wszystkie wypadki. 
- Cóż, rewolucja musi przebiec wszystkie swoje stadia. 
- A my? 
- Musimy to przeczekać. Przeczekamy albo... 
- Wiesz, ty jesteś nieznośny z tym twoim estetyzowaniem. 
- Przed chwilą mówiłeś mi dobrze o moich listach. 
- Twoje listy były bardzo dobre. To było moje zbawienie. 
- A przecież tylko zawierały moje credo estetyczne. Szukałem i ja 
sam w nich ratunku. 
- Przed czym? Przed życiem? 
- Przed takim życiem. 
- A wiesz, ja myślę tak... - ciągnął Janusz - mój ojciec umarł. 
- Nie wiedziałem. 
- Ojciec umarł, dom spalony. Jestem wolny, wolny! 
- Wolny! Czy ci się to nie wydaje? 
- Edgar, daj mi spokój, ja chcę żyć. 
- Wydaje ci się tylko. 
- Nie odbieraj mi złudzeń. No, i co Ariadna? 
Nareszcie padło to imię. Janusz czekał tej chwili z 
niecierpliwością. Patrzył na Edgara, ale ten z uwagą w półcieniu 
nalewał jeszcze herbatę. Widać było, że o tym nie chciał mówić. 
Dopiero nazajutrz po południu przyszła Ariadna. 
Ale to było dziwne spotkanie. Edgar całe rano mówił o muzyce i 
pokazywał Januszowi szkice nowych pieśni. Było bardzo zimno w nie 
opalonym mieszkaniu. Pani Szyllerowa wyszła ze swego pokoju, 
przepłoszona, i kazała Januszowi opowiadać o wszystkim, co 
przeszedł, a zwłaszcza o śmierci ojca i Ksawerego Bilińskiego; 
chwytała się za głowę i powtarzała: - To okropne, to okropne! - 
Drażniło to bardzo Janusza. On w ogóle nie mógł "nazwać" tych 
przeżyć. Żył jeszcze nimi i dlatego z większą przyjemnością 
słuchał pieśni Edgara niż żalów i współczucia jego matki. 
Przed południem wynurzył się jeszcze jeden lokator tego domu: 
profesor Ryniewicz, dość znany botanik. Przyszedł i on posłuchać 
ostatnich pieśni Edgara: były to pieśni na motywach kaukaskich 
oparte, do słów Lermontowa. Profesor Ryniewicz zachwycał się nimi 
w sposób zdradzający doskonałe obznajomienie z muzyką współczesną 
i w ogóle z zagadnieniami kompozycji - nawet poprawił w dwóch 
miejscach nieprawidłową prozodię Szyllera. Januszowi pieśni 
wyraźnie się nie podobały, raził go ich niepotrzebny egzotyzm i 
nudny trochę orientalizm. Nagle wybuchła straszna awantura. 
Nacjonaliści ukraińscy, w których ręku znajdowało się w tej chwili 
miasto, przyszli rekwirować mieszkania dla wojska w kamienicy 
Szyllerów. Stary stróż, Polak, Wolski, nie wpuścił ich po prostu 
do domu, zamknął bramę, powiedział, że nie wpuści, i już. 
Żołnierze machnęli ręką i poszli. Pani Szyllerowa drżała na całym 
ciele ze strachu. 
- Jak Napoleon mógł zrobić coś podobnego - mówiła do starego 
Wolskiego, który nosił to historyczne imię - jak Napoleon mógł? 
A stary stróż uśmiechał się stojąc przed progiem pokoju, gdzie 
wszyscy siedzieli, i powtarzał w kółko: 
- Nie puściłem, i już! Co się mają chamy po kamienicy szwendać! 
Za Wolskim stała jego młodziutka córeczka i przytrzymywała ojca za 
łokieć: 
- A mówiłam, tato, a mówiłam! Pani Szyllerowa będzie się gniewać! 
- Napoleona to jeszcze kiedy zastrzelą - powiedziała pani 
Szyllerowa patetycznie. 
- A niech strzelają - powiedział Wolski - a ja ich taki nie 
puszczę! 
Szyllerowa machnęła ręką: 
- No, niech już Napoleon idzie. 
Mała córka Wolskiego podeszła i pocałowała ją w rękę. Była bardzo 
ładna. 
- Wiesz, Januszu - powiedział Edgar, gdy stróż z córką już wyszli 
- ta mała przychodzi do mnie na naukę śpiewu. Ma prześliczny głos. 
- Co ty powiesz, naprawdę? - zdawkowo powiedział Janusz, patrząc 
jednocześnie ciekawie na Edgara. Ten siedząc przy fortepianie i 
przebierając palcami po klawiszach patrzył gdzieś w dal jakimś 
smutnym, zamyślonym wzrokiem. Cóż to mogło być, to nagłe 
zamyślenie? 
I właśnie wtedy przyszła Ariadna. 
Edgar zaczął grać swoją pieśń, Ryniewicz słuchał wsparty czołem o 
rękę. Janusz patrzył na ulicę - a tu gdzieś w głębi domu od strony 
kuchni zjawiła się mała osóbka w wojskowym szynelu, granatowym 
berecie i z mocno kędzierzawymi włosami. Wejście jej było tak 
nieefektowne, że prawie nikt jej nie zauważył, usiadła obok drzwi 
i Janusz przez chwilę nawet nie wiedział, kto to jest. Nie widział 
jej przeszło trzy lata i przez te trzy lata stworzył sobie 
zupełnie inną postać. Zawsze zresztą istniała dla niego w białej 
sukni, ze wstążką we włosach i deklamująca wiersze. Tu weszła z 
chłodu rumiana, trochę rubaszna dziewczyna z zupełnie innego 
świata. 
- Czy Wołodia wrócił? - spytał ją Janusz. 
- Jeszcze nie, ale przysłał wiadomość, wróci za parę dni. 
- Chciałbym go zobaczyć - powiedział Janusz - bo chcę mu 
podziękować. 
- Za co? - spytała Ariadna. 
- Za przywiezienie mi listu od pani. 
- I za to, że pana odnalazł. 
- W dość dziwny zresztą sposób. 
- Mówił mi jego wysłannik. 
- No, właśnie. 
- Słuchaj, Ariadna - powiedział teraz Szyller - ty tak lubisz tę 
pieśń. - I podciągając falsetem zagrał egzotyczną melodię pełną 
melizmów i ozdobników. Janusza ta melodia wzięła, przymknął oczy i 
nagle ujrzał krainę miłości tak zupełnie odmienną od tego, co czuł 
teraz. Gdzieś tam na południu, w słońcu, w cieple, ludzie kochają 
się po prostu. Zamknął oczy. Nie chciał widzieć tej dziewczyny w 
szynelu i berecie, która mu przysłała list w dzień śmierci ojca, 
nie chciał widzieć uprzejmego, kulturalnego profesora ani pani 
Szyllerowej, przestraszonej i besztającej Napoleona Wolskiego. Na 
linii melizmu ześlizgiwał się z jednej doliny słońca do drugiej, 
od jednej kobiety do drugiej. I wszystko było takie proste. 
- No, ja już pójdę - powiedziała Ariadna - ja mieszkam z Wołodią - 
podała adres - niech pan przyjdzie do nas... za parę dni... 
Te trzy dni, przez które czekał na spotkanie, były najbardziej 
męczącymi dniami, jakie przeżył w dotychczasowym życiu. Tym 
bardziej że mu Edgar pokazywał wszystkie swoje kompozycje i 
wszystkie wydawały mu się tak sprzeczne z otoczeniem, z tym, co 
przeżywali, iż mimo swej niezaprzeczonej piękności nudziły go, a 
nawet irytowały. Nie wychodził wcale. Raz tylko przyszła Bilińska. 
Było to wieczorem tego dnia, kiedy dostano trochę więcej nafty i w 
pokoju Edgara paliła się duża lampa. Bilińska siedziała przy 
okrągłym stole podparta łokciami i lampa oświecała jej jasną twarz 
i trochę nadto wydłużone rysy. Mrużąc oczy patrzyła na płomień 
naftowej lampy i obojętnie słuchała biadania mamy Szyllerowej. 
Janusz poczuł, iż siostra myśli o czym innym, i jakoś zaniepokoiły 
go te myśli, ale nie umiał im przypisać konkretnego znaczenia. 
Bilińska została na kolacji, przyszedł po nią Kazio Spychała i po 
raz pierwszy Janusz, który zresztą nie zwracał uwagi na te rzeczy, 
spostrzegł w rozmowie siostry z Kazimierzem, w tonie ich głosu, w 
cieple spojrzenia, kiedy patrzyli na inne przedmioty lub osoby 
słuchając się nawzajem - ślad jakiejś intymności, o której dotąd 
nie wiedział. Co prawda, przypisać to można było i temu, że 
przebywali dużo z sobą w ostatnich czasach i razem przeżyli 
ciężkie dni. Teraz mieszkali razem u pani Muszki i drwili z 
arystokratycznego towarzystwa, jakie się tam zgromadziło. Zjadali 
kluski z serem jak najlepszą potrawę. Janusz patrzył z pewnym 
zdziwieniem na swoją siostrę: nie wyglądała na osobę, która 
niedawno straciła męża i kochającego ojca. 
Edgar mówił cały czas o muzyce. To była zupełna monomania. Pani 
Szyllerowa słuchała patrząc w niego bez przerwy, jakby się bała 
stracić najmniejsze słowo. I Janusz pomału wciągnął się w tę 
krainę abstrakcji. Mimo wszystko, co się naokoło działo, słuchał z 
zamiłowaniem i ze zdziwieniem słów kompozytora. 
Edgar mówił o Tristanie, o momencie, kiedy duet miłosny w drugim 
akcie zamiera i odzywa się nagle pomieszany z harfami głos 
czuwającej Brangeny. Janusz nie widział nigdy Tristana i Izoldy, 
ale wyobrażał sobie ten śpiew, wznoszący się ponad zapatrzonymi w 
siebie kochankami jak głos czuwającej ludzkości. Wpatrzona w 
gwiazdy Brangena widzi ponad miłością tych dwojga otwierającą się 
przepaść wieczności - i wznosi ostrzegawczy głos, wiedząc, że i 
tak oni tego nie usłuchają. 
Profesor Ryniewicz wtrącał także swoje niepotrzebne słowa. 
Zadziwiające, jak wszystko, co powiedział profesor, było słuszne i 
kulturalne, a pomimo to nie trafiające w sedno rzeczy i 
niezmiernie niecierpliwiące. 
Po kolacji Bilińska i Spychała odeszli, a Edgar wrócił do swoich 
pieśni do słów Lermontowa. Odwracając się tylko raz od fortepianu, 
porzucając ozdobniki przypominające Anczara Rimskiego-Korsakowa, 
powiedział: 
- Wiesz, twoja siostra jest bardzo inteligentna. 
Janusz się zdziwił. Chyba byłby to ostatni przymiotnik, jakim by 
określił siostrę. Przypomniał sobie jej burboński profil i wypukłe 
niebieskie oczy. 
- Tak myślisz? - spytał Edgara. 
Ale zaraz potem poczuł, że zalewają go pasaże, i łamany rysunek 
melodii Anczara popłynął znowu, otwierając przed nim połyski 
dalekiej krainy Wschodu. "Kto ptaka tego usłyszy, o wszystkim 
zapomina" - przypomniały mu się słowa pieśni, którą kiedyś 
śpiewała Elżunia. Kto tego ptaka usłyszy, o wszystkim zapomina. 
Ale o jednym nie mógł zapomnieć: o tym, że mu się Ariadna wydała 
tak zupełnie kim innym. Oczywiście nie oczekiwał Ariadny 
deklamującej Błoka w białej sukni, ale nawet była inna od tej, 
jaką widział na dworcu, w szarym kostiumie i w czarnym kapeluszu z 
kokardą. Teraz może nawet była trochę wyższa niż tam na stacji, w 
berecie i w szynelu jak gdyby wyrosła, ale sam wyraz twarzy, głos, 
słowa były inne - brzmiały inaczej, niż to sobie wyobrażał w 
długich wieczorach w Mańkówce, kiedy ojciec grał na pianoli, tam, 
na dole, a on był tak bardzo sam. 
Edgar się znowu odwrócił. 
- Ariadna kiedyś zauważyła - powiedział - że ty masz niebezpieczne 
ogniki w oczach. Pokaż się! 
Ale tu już był profesor Ryniewicz: 
- Ach, pan Janusz w tej chwili ma oczy powleczone marzeniem. Nie 
widzę w nich ogników. 
- O czym myślałeś? - spytał Edgar. 
- O twojej pieśni - odpowiedział bez wahania Janusz. 
VII 
Dom, w którym mieszkali Wołodia i Ariadna - olbrzymia czynszowa 
kamienica - stał w okolicach dworca. Tam na piątym piętrze 
mieściły się dwa małe pokoiki z kuchnią, w których mieszkali 
Tarłowie. Kiedy Janusz zapukał do drzwi, otworzył mu młody 
człowiek, którego nie poznał w pierwszej chwili. Był to Niewolin - 
w oficerskiej "rubaszce" bez odznak. Wszedł za nim do małego 
pokoiku. Przy owalnym stole siedzieli Tarłowie i Walerek. Pili 
wódkę i herbatę, na zatłuszczonych gazetach leżały kawałki 
kiełbasy, czarnego chleba i słoniny. Wszyscy powitali go 
okrzykami. 
- Chodź, chodź, dobrze, żeś przyszedł! - zawołał Wołodia. - 
Walerek przywiózł nam ze wsi kiełbasy i chleba. Wódka odeska! 
Janusz był bardzo zdziwiony. 
- Skąd ty się tu wziąłeś? - spytał Walerka. 
Walerek - był to już młodzieniec pod wąsem, wysoki i bardzo 
przystojny - odpowiedział coś nieokreślonego. 
- Gdzie mieszkasz teraz? - spytał go jeszcze Janusz. 
- Czasami nocuję tutaj. 
Ariadna siedziała trochę zasłonięta wielkim miedzianym samowarem, 
odwrócona plecami do nikłego zimowego światła przenikającego przez 
małe i bardzo brudne okno. Janusz, odpowiadając na pytania i sam 
dużo (jak na niego) mówiąc, nie mógł zorientować się w wyrazie jej 
twarzy. Miała na sobie prostą granatową suknię. Gdy wstała raz, 
aby pójść po coś do kuchni, zobaczył, że ma wysokie sznurowane 
buty wiśniowożółtego koloru. Stukała wysokimi obcasami. Nie mógł 
oderwać wzroku od tamtej strony, gdzie ona siedziała. Ariadna 
wydała mu się znowu inna i znowu nie taka, jaką ją sobie wyobrażał 
w ciągu tych ostatnich kilku dni. 
Niewolin zachowywał się jak u siebie w domu. Rozmawiano oczywiście 
o polityce. 
Wołodia wyszedł do drugiego pokoju i przyniósł Januszowi 
niedźwiedzia z kopenhaskiej porcelany, który stał dawniej na 
biurku jego ojca. 
- Patrz - powiedział - wydostałem to dla ciebie z palącego się 
domu w Mańkówce. 
- Więc dom się spalił? - spytał Wołodię. 
- No, a ty myślałeś, że co? Skoro się zapalił, to się i spalił... 
- Oczywiście - bąknął Janusz. 
- A ojca pochowaliście koło kaplicy? - spytał Wołodia. 
- Tak. Przecież wiesz... 
- No, tak - mruknął Wołodia i poprosił siostrę o jeszcze jedną 
szklankę herbaty. 
Janusz przez chwilę, milcząc, przypatrywał się Wołodii. Zgrubiał 
teraz, był tęgim, czerwonym na twarzy mężczyzną, ale miał światłe 
oczy, zawsze te same, pod tymi samymi czarnymi brwiami. 
- Wiesz, nie bardzo rozumiem, coś ty tam robił? - powiedział 
Janusz do Wołodii. 
- Ja też nie bardzo rozumiem - wymijająco odpowiedział Wołodia. 
- Jak to: co? - spytała nagle z entuzjazmem Ariadna - pomagał 
rewolucji! 
- Czy rewolucja polega na paleniu domów? - spytał Janusz. 
- Także i na paleniu domów - poważnie odpowiedział Wołodia. 
- Wiesz? A Molińce stoją! - zawołał Walerek przez stół do Janusza. 
Janusz zrozumiał, że Walerek wypił dużo wódki. 
- Nie bój się, już ty tam nie wrócisz - nie patrząc na niego 
powiedział Wołodia. 
- Kto wie, kto wie? - śmiejąc się zapytał Walerek. 
Wołodia nie zwrócił na to uwagi. 
- Po ostatnim przewrocie w Piotrogrodzie rewolucja weszła na nowe 
tory... 
- Tak myślisz? - spytał Janusz, który nie bardzo się orientował w 
zagadnieniach politycznych. 
- W każdym razie - poparł swój wywód Wołodia - powrotu nie ma i 
nie może być. 
- Wszystko trzeba budować na nowo - z tym samym entuzjazmem 
zawołała Ariadna. 
Janusz popatrzył na nią niepewnie. Niewolin zjadał ją oczami. Po 
pewnym czasie mężczyźni wstali. 
- Musimy iść. 
- Tylko, Wołodia, ostrożnie - patrole Rady krążą dzisiaj gęściej. 
- Nie zauważyłem - wtrącił Janusz. 
- Papiery mam w porządku. 
- Walery, nocujesz dzisiaj? - spytała Ariadna. 
- Nie, dziś nie - zawołał głośniej, niż trzeba było, Walerek i 
nagle poczerwieniał. 
Janusza zastanawiała zmiana, jaka zaszła w Walerku. Widział go nie 
tak dawno, latem przyjeżdżał jeszcze do Moliniec. Rumieniec miał 
żywszy, a czarny puch pod nosem odznaczał się wyraźniej. 
- Gdzież to idziesz? - zapytał go. - Dlaczego nie przychodzisz do 
Szyllerów? 
- Cóż ja bym tam robił? - wzruszył ramionami Walerek. - Tam bez 
muzyki ani rusz. A ja nie potrafię grać nawet na bębnie, nawet na 
pianoli jak twój ojciec. 
Dopiero kiedy Walerek wyszedł do przedpokoju i wrócił, Janusz 
spostrzegł, że ma on na sobie płaszcz porucznika armii Centralnej 
Rady i czapkę z granatowym otokiem. 
- Jesteś w wojsku? - zapytał. 
- A cóż mam robić... muszę... - mruknął Walerek. 
Niewolin nie odezwał się do Janusza ani słowem przez cały czas. 
Rozmawiał tylko z Ariadną i Wołodią, teraz pożegnał się z nim 
ceremonialnie, szastając obcasami. Panowie wyszli. Janusz został 
sam z Ariadną. 
- Może przejdziemy do mojego pokoju? - spytała Ariadna. 
Tamten pokój był jaśniejszy i lepiej urządzony. Na łóżku Ariadny 
leżał biały muślin, a przy łóżku stał głęboki fotel, na którym 
umieściła się Tarłówna na wprost okna, tak że całe światło biło na 
jej twarz. Janusz siadł na niskim stołeczku pod oknem i patrzył 
teraz swobodnie na swoją przyjaciółkę. 
- Te meble to są jeszcze z naszego dawnego mieszkania. Jedyne, 
jakie ocaliłam, kiedy przeniosłam się do Wołodii. Papę zabili, pan 
wie? Zastrzelili go na ulicy, zaraz po wybuchu rewolucji. No, i 
tak sobie mieszkamy - dodała dość nerwowo, widząc, że Janusz 
patrzy na nią bez przerwy i nic nie mówi. 
- Dlaczego pan tak patrzy na mnie? 
- Szukam w pani twarzy rysów, które znałem. Które potem 
towarzyszyły mi w niejednym śnie. 
Ariadna zaśmiała się. 
- No, i widzi pan, teraz trzeba wszystko budować na nowo. Wołodia 
wierzy w rewolucję, no, i ja uwierzyłam. Pracujemy teraz dla 
rewolucji, ukrywając się przed Centralną Radą - on, ja i 
Niewolin... 
- Czy i Walerek także? 
- On? Tego ja nie wiem. On jest u tamtych. Ale to dobry chłopak. I 
pan wie, nigdy jeszcze nie byłam tak szczęśliwa. Bo, widzi pan, 
pracuje się tutaj dla przyszłości, dla narodu, dla wszystkich 
ludzi na świecie. Pan wie, my oczekujemy bolszewików tutaj. Wojna 
domowa musi się skończyć ich zwycięstwem. Centralna Rada to 
zawracanie głowy, i ta cała republika ukraińska. To burżuazja. Oni 
tu niewątpliwie przyjdą. Wołodia mówi, że w grudniu, styczniu już 
będą. Więc my tu dla nich przygotowujemy grunt, Wołodia, Niewolin, 
oni chodzą na zebrania, mają swoich ludzi u marynarzy, u 
robotników portowych, bo Wołodii przydzielili do roboty portową 
dzielnicę, mają broń, zbierają jeszcze. Wszyscy tu są gotowi do 
prawdziwej rewolucji... Bo tamta, Wołodia mówi, diabła warta, tyle 
co nic. I Rząd Tymczasowy, i Kiereński upadł, no, i ta 
Konstytuanta, dobrze, że ją rozpędzili! No, i teraz nowe życie, 
sprawiedliwe życie! - Wszystko to mówiła Ariadna jakimś sztucznym, 
nieswoim głosem. Jakby słowa przychodziły do niej z budki suflera. 
Wreszcie dodała: - Pan z nami, prawda? Bo ja myślę, że pan jest 
taki entuzjasta, pan tak we wszystko wierzy, pan pójdzie z nami do 
portu, ja to jakoś zawsze czułam intuicyjnie, ile razy pomyślałam 
o panu... 
- A pani o mnie myślała? 
- Myślałam. 
- Przez te długie lata? 
Janusz sam nie wiedział, jak z tego niskiego stołka znalazł się 
tuż obok Ariadny, klęczał obok niej i ręce położył na jej 
kolanach. 
- Przez te długie lata? - powtórzył. - Pani nie wie, czym były dla 
mnie te długie lata, nie było dnia, nie było godziny, żebym o pani 
nie pomyślał. I przez to pani stała się czymś nierealnym, 
wymyślonym, czymś nierzeczywistym... Nie mogę sobie uprzytomnić, I 
don't realize, że to pani jest przede mną. Trzy lata temu pani 
miała zupełnie inną twarz, bez tego uśmiechu, pani teraz jest 
zupełnie inna, ale i ja jestem inny, nowy. Ja będę z wami 
pracował, ale pani mi powie, co ja mam robić... Niech mnie pani 
wynagrodzi za te wszystkie lata męki, za ten strach, że ja pani 
nigdy nie zobaczę, za to upokorzenie miłości... 
Ariadna pochyliła się nad nim i widział teraz wyraźnie tuż przed 
sobą jej oczy, z których jedno zachodziło jakąś mgłą niewidzenia 
czy szaleństwa. Otwierała i zamykała wargi jak ryba wyrzucona na 
brzeg wody. Pochylała się coraz bliżej, ale on nie poruszał się, 
tylko patrzał w jej oczy. 
- A więc kocha mnie pan? 
Wargi jej wymówiły słowo lubitie, jakby zaczerpywały wody po 
kropelce. Janusz z dreszczem wewnętrznym powtarzał: 
- Kocham, kocham, kocham, kocham. 
Ciało jej było czymś tak nieoczekiwanym, niezwykłym, czymś utkanym 
z zupełnie niewiadomej mu materii. Każde dotknięcie - dotykał 
powoli i nieśmiało - było objawieniem nieznanych krain. Mimo iż 
przez tyle nocy wyobrażał sobie Ariadnę - tego jednak nie potrafił 
sobie wyobrazić, to przechodziło jego możność nie tylko 
wyobrażania, ale nawet odczuwania. Nie wiedział, co począć, osłabł 
nagle i leżał z głową potarganą, wtuloną w piersi kobiety, 
pierwszej kobiety. Ariadna musiała przejąć powoli inicjatywę, 
wznieść tę głowę ku sobie i połączyć swe wargi z jego wargami. 
Pocałunek wydał mu się czymś niedobrym, nieoczekiwanym, poza 
programem życia, i leciał gdzieś w to całowanie jak w przepaść. 
Nie wiedział, że człowiek może przeżyć coś podobnego, że 
posiadanie ukochanego ciała może być czymś tak nieodpowiedzialnym 
i że krawędź miłości jest krawędzią życia, poza którą jest już 
tylko nieskończone spadanie w przepaść śmierci. 
VIII 
Royscy dopiero koło Bożego Narodzenia przyjechali do Odessy. 
Przyjechały pani Royska, ciocia Michasia, Ola i Józio. Pan Royski 
od dawna opuścił Skwirę, kierując się w stronę Kijowa, bo miał tam 
jakieś interesy, ale nie wiadomo było, czy dotarł, bo nie nadsyłał 
żadnych wiadomości. Wszystko to zwaliło się do Szyllerów, panie w 
kożuchach, w chustkach na głowie, Józio w odrapanym szynelu. Dom 
Szyllerów jednak był tak obszerny, że cała gromadka przybyszów 
utonęła w nim bez śladu. Za jadalnią ciągnął się długi korytarz 
zastawiony szafami, a z niego wchodziło się do kilku pokojów 
gościnnych, gdzie umieściły się panie. Józia ulokowano w jednym 
pokoju z Januszem. 
- Ale Janusza w tej chwili nie ma - powiedziała z pewnym smutkiem 
pani Szyllerowa do pani Royskiej. - Rzadko teraz bywa u nas w 
domu, a czasami nawet nocuje na mieście... 
Pani Royska się zdziwiła. 
- Cóż on tu robi? - spytała. 
- Nie wiem. 
- A Walerek? Walerek? - pytała pani Royska. 
- Też nie wiem. Do nas nie przychodzi. 
Ale gdy tylko rozeszła się wiadomość o przybyciu Royskich, zjawił 
się pod wieczór Janusz, a zaraz za nim Walerek. Zgromadzili się 
wszyscy w pracowni i opowiadano sobie nawzajem o przeżyciach 
ostatnich tygodni. Najwięcej mówiła pani Royska i Walerek, Janusz 
był milkliwy, a Ola zupełnie się nie odzywała. Z Royskimi 
przyjechał również Karl. 
Hans wyjechał ze Skwiry do Kijowa za fałszywym paszportem. Adolf 
się gdzieś zapodział. Karl podawał herbatę zebranym, pani 
Szyllerowa wyciągnęła jakieś trzyletnie konfitury. 
Ola milczała, ale siedziała uważna i jak gdyby czatująca na każde 
słowo. Na twarzy miała wypieki. Janusz nie patrzył nikomu w oczy. 
Jak gdyby demonstracyjnie nie łączył się z chórem wszystkich 
potępiających rewolucję. Mówiono wiele o formacjach 
Dowbora-Muśnickiego, które tworzyły się na północy: na razie 
Odessa była oddzielona kordonem od tamtych stron i wieści 
przedostawały się niedokładne i zniekształcone. 
- Gdyby tylko tworzono tutaj takie wojsko, zaraz bym się do niego 
zapisał - powiedział Józio - a ty, Janusz? 
Janusz nic nie odpowiedział. Zastąpiła go pani Royska, mówiąc z 
uśmiechem: 
- Janusz do wojaczki jakoś nie ma ochoty. 
Edgar wziął go w obronę. 
- My, intelektualiści, o wojnie nie myślimy. 
Józio się zaperzył. 
- Więc zaliczasz Janusza do "twojej" kasty? I zwalniasz go wobec 
tego od obowiązków? 
Edgar spojrzał ze zdziwieniem na mówiącego. 
Nazwisko Spychały nie padło ani razu. Dopiero gdy wszyscy się 
rozeszli dość wcześnie na spoczynek, Józio i Janusz zaczęli o nim 
rozmowę. Janusz zresztą z pewną niechęcią mówił o Kazimierzu. 
Józio nie mógł zrozumieć, o co chodzi. 
- Wiesz - mówił Józio - postąpił z Olą jak świnia. Miał wracać 
zaraz do Skwiry i przysłał tylko głupią kartkę... 
- Jaką? 
- Czy ja wiem? Ona o tym nie mówi. 
- Ale przecie nie darmo się tu przedostał zza kordonu. Nie dla 
pięknych oczu Oli. 
- Może i to było jednym z powodów. 
- Tak, ale najważniejsze są inne sprawy. On tu robi robotę 
wojskową. 
- Co ty mówisz? Myślisz, że ja bym też mógł? - Józio się zapalił. 
Było zimno, ale siedział rozebrany do naga na łóżku. Janusz 
spojrzał na niego i zdziwił się sam sobie. Zauważył, że Józio był 
teraz bardzo piękny. Właśnie tak jak siedział, bez koszuli, z 
piękną linią okrągłych muskułów na ramionach. Dawniej tego nie 
spostrzegał, teraz to widział, bo rozumiał już, co to jest ciało. 
Porównał swoją urodę z urodą Józia i doznał ukłucia zazdrości. 
Ariadna wolałaby to ciało greckiego efeba niż jego wyjątkowo chude 
ramiona i piersi, na których znać było wszystkie żebra. Każde 
ciało, o którym teraz myślał, porównywał do ciała Ariadny. Nie 
mógł myśleć o czymś innym. 
Wtem ktoś zapukał i wszedł Edgar ze starą butelką w ręku. 
- Wiecie, chłopcy - powiedział - wygrzebałem gdzieś w spiżarni 
jeszcze butelkę starego miodu. Myślałem, że możemy ją wypić we 
trójkę. 
Józio, nie żenując się swej nagości, wyskoczył na środek pokoju. 
- Dawaj, dawaj - wyrwał butelkę z rąk Edgara - zaraz się napijemy. 
Tylko gdzie szklanki? 
Znalazły się i szklanki. Józio włożył ciepłą piżamę Edgara i 
usiedli wszyscy przy malutkim stole. Po pierwszym kieliszku Józio 
odważył się spytać Edgara o Elżunię. Śpiewała ostatnio w 
Piotrogrodzie, teraz nie ma od niej wiadomości. 
- Ja nie rozumiem, jak można teraz chodzić do teatru - wobec tego, 
co się wszędzie dzieje. Ja już nie mogłem wytrzymać w Skwirze. 
- Wierzę ci - powiedział Edgar - ale w Odessie nie jest lepiej. 
Miałem dwa dobroczynne koncerty. 
- Co grałeś? - spytał Józio. 
- Sonatę. A właściwie andante z sonaty. 
- Wiesz, to, co ojciec grywał na pianoli - wtrącił Janusz. 
- Właśnie - powiedział Józio - koncerty, teatry... Teraz jest 
wojna. 
W tej chwili z daleka, od toru kolejowego, dobiegł przeciągły 
gwizd lokomotywy. Janusz nie mógł tego spokojnie słuchać. 
Lokomotywa gwizdała tak samo jak tego wieczoru, kiedy po raz 
pierwszy był u Ariadny. I tak samo gwizdała, kiedy jako młody 
chłopiec jeździł do Bilińskich; pociąg zatrzymywał się na ich 
stacji w nocy i kiedy potem ruszał, jakiś kilometr lub dwa za 
stacją - wydawał ten przeciągły, z niczym nie porównywalny jęk. 
Janusz kochał ten dźwięk. Przenosił on go od razu od wczesnego 
dzieciństwa do tych momentów, kiedy nie mogąc wyrazić swej duszy 
po kawałku, odczuwał ją całą jednocześnie i jak gdyby całością 
spadał gdzieś aż do samego dna istnienia. Te przeciągłe gwizdy 
wywoływały w nim uczucie rodzenia się i umierania. 
- Dlaczego Maria nie była u nas tak dawno? - spytał Edgar Janusza. 
- Nie wiem - odpowiedział - ja teraz ich tak rzadko widuję. 
Józio nastawił uszu na słowo "ich". A Janusz poczuł nagle, że 
Edgar tylko po to tu przyszedł i przyniósł butelkę miodu, aby 
pomówić o jego siostrze. I właśnie to "ich", które mu się z ust 
mimo woli wymknęło, było odpowiedzią Edgarowi. Oznaczało ono: "Po 
co się trudzisz, nic z tego, tam już jest Spychała". I dopiero w 
tej chwili sam sobie również uprzytomnił, jaką rolę grał Spychała 
przy jego siostrze. Dotąd o tym nie myślał, a teraz przypomniał 
sobie, że tej nocy, kiedy czekali na napad, zasnął, i kiedy się 
przebudził, Spychały nie było w pokoju. Już wtedy był u Marii. Żal 
mu się zrobiło Edgara. 
- Wiesz, jak ja cenię jej inteligencję - a poza tym ona umie 
słuchać muzyki. 
Janusz spuścił oczy i nic nie mówił, ale Józio, który znał 
Bilińską dobrze, nie chciał wierzyć uszom. 
- I że niby co? - spytał ze zdziwieniem Edgara. 
Edgar nie rozumiał. Z pewnego rodzaju niemym zdumieniem spojrzał 
na Józia, ale Janusz zaczął coś mówić o jej muzykalności 
odziedziczonej po ojcu. 
- Ja, wiesz, nie bardzo jestem muzykalny, lubię tylko skrzypce, w 
ogóle muzykę kameralną. Wiesz, Edgarze, napisz kwartet. 
- Właśnie o tym myślę - powiedział Edgar - mam nawet niektóre 
szkice. 
- Zadedykujesz go Marysi - powiedział Józio - to nawet będzie 
dobrze brzmiało, jak dedykacja Chopina: a Madame la Princesse 
Marie Bilińska. 
Edgar uśmiechnął się słabo. 
- No, dobranoc, chłopcy - powiedział - już idę. 
- Gdzie, Edgar, gdzie? Nawet miodu nie wypiłeś. 
- To wy już sami dacie rady - powiedział Edgar i powoli, jakby 
zamyślony, wyszedł z pokoju. 
- Słuchaj - zwrócił się do Janusza Józio - co to wszystko znaczy? 
Wy mi czegoś nie mówicie. 
Janusz bez słowa rozbierał się i położył do łóżka, naciągając po 
sam nos kołdrę i kożuchy. 
- Zimno jak cholera - powiedział - to już ty zgaś światło. 
Posłyszał, że Józio zgasił świecę stojącą na stole, pociągnął 
jeszcze miodu ze szklaneczki i zamiast do swojego łóżka skierował 
się w jego stronę. 
- Posuń się - powiedział - położę się przy tobie. 
- Idźże, idź - odburknął Janusz - masz swoje łóżko. 
- Kiedy tak lepiej gadać - upierał się Józio - myśmy w naszej 
szkole wojskowej zawsze tak sypiali. 
- Ładne obyczaje. 
- Wcale nie - mówił Józio, układając się już pod kołdrą Janusza - 
to nic nie ma do obyczajów. Powiedz, co to znaczy? 
- Edgar kocha się w mojej siostrze. 
- W Marysi? Zwariował. A Spychała? 
- Właśnie się nad tym zastanawiam. Spychała zapewne jeszcze 
więcej. 
- No, to co będzie z Olą? 
- A diabli wiedzą! Co mnie to obchodzi? 
- No, a ty, Janusz? Ty też się kochasz? Gdzie ty bywasz po całych 
nocach? Mówiła nam stara Szyllerowa... 
- Bywam... mam swoje towarzystwo... 
- Nie bądź takim mrukiem - szepnął Józio i nagle przytulił się do 
Janusza, i mówił mu już zupełnie do ucha. - Masz kobietę? Powiedz, 
Janusz? Opowiedz mi, jak to jest. Wiesz, wyobraź sobie, że ja 
jeszcze nigdy nie miałem kobiety... 
- Widzę to - mruknął Janusz - zachowujesz się jak czternastoletni 
sztubak. 
- No, powiedz, Janusz, jak to jest? 
Janusz znowu posłyszał gwizd odjeżdżającego pociągu, który go 
pociągnął w jakąś głębinę bez dna, i chwilkę milczał, nie 
zwracając uwagi na ramię Józia, które go obejmowało przez pierś. 
- To się nie da powiedzieć - wyrzekł nagle przejmująco, jakby 
powracał na ziemię z dalekiej podróży. 
Nazajutrz rano przyniesiono do Szyllerów cztery białe bułki i 
tort, jakiego by w tej chwili nie znalazł nie tylko w całej 
Odessie, ale nawet w całej południowej Rosji. Do tej przesyłki 
była dołączona koperta z adresem Oli, a w niej bilecik z 
nazwiskiem, nic więcej. Nazwisko brzmiało: Franciszek Gołąbek. 
Pani Szyllerowa była zachwycona przesyłką, a Karl podał bilecik 
Oli z taką miną, z jaką by wręczał jej zaproszenie na bal do 
Schenbrunnu. Oli łzy nabiegły do oczu, ciocia Michasia odjęła 
chustkę, którą ogrzewała jeden policzek, i powiedziała: 
- Gołąbek? Co to za jeden? 
- To ten właściciel cukierni. Ten gruby. 
Poznała go ciocia Michasia jeszcze tego popołudnia. Wpadł z 
pudełkiem cukierków (skąd on to wszystko tutaj brał?), bardzo 
zażenowany, rumiany, ale tym niemniej hałaśliwy. Przyjęła go na 
razie pani Szyllerowa i pani Royska. Ale domagał się koniecznie 
widzenia z panną Olą. Był śmieszny ze swoim typowym nadwiślańskim 
akcentem i z uśmiechem przyklejonym do dużej, szerokiej, ale jakby 
z kremu zrobionej twarzy. Rysy miał właściwie bardzo ładne i oczy 
niebieskie, poczciwe. Zacierał ręce, kręcił się na krześle i co 
dwa słowa wstawiał powiedzenie: "Pani szanowna..." 
- Czy pani szanowna nie chciałaby, pani szanowna, trochę 
czekolady? - Bo on ma jeszcze zapasy kakao i czekolady... 
Pani Royska uśmiechała się dystyngowanie i próbowała odpowiadać 
normalnie na pytania, którymi zasypywał ją grubas. Weszła ciocia 
Michasia z Olą. Pan Franciszek zerwał się z krzesła, pocałował Olę 
w rękę, którą ona chciała mu wyrwać, i koniecznie prosił, aby 
panie rozkazywały, co może dla nich zrobić. Pani Royska spytała 
go, korzystając ze sposobności, czy nie ma możności skomunikowania 
się z Kijowem. 
- Owszem, oczywiście. A jaki jest adresik szanownego męża? 
Pani Royska podała adres jednego ze swoich przyjaciół. 
W tym momencie wszedł Kazimierz Spychała. Ola zarumieniła się i 
pobladła. Przywitała się jednak z nim i korzystając z ogólnego 
zamieszania wyszła. Spychała po chwili chciał odnaleźć Józia i 
wszedł do stołowego pokoju, za którym był korytarz. W stołowym, za 
żardynierką z doniczkami, twarzą do okna, stała Ola. Spychała 
powiedział coś do niej; kiedy się obróciła ku niemu, ujrzał, że 
przed chwilą płakała. 
- Panno Olu - powiedział - co pani jest? 
Ola, wyciągając poprzez żardynierkę rękę w stronę salonu, wskazała 
na drzwi. 
- To przez pana wyjdę za mąż za tego piekarza. 
Kazimierz patrzył na Olę z przerażeniem i sam nie wiedząc, co 
robi, powiedział mechanicznie: 
- A dlaczegóż by pani nie miała wyjść za mąż za pana Gołąbka? 
Ola zakryła twarz rękami i znowu odwróciła się ku oknu. Nie mówiła 
nic i nie płakała. Spychale nawet nie było jej żal. Był wściekły 
na nią za to, co sam zrobił. 
- Gdzie jest Józio? - spytał. 
Ola pokazała gestem drzwi do korytarza. 
- Tam, u Janusza - powiedziała twardo. 
Spychała nie oglądając się poszedł przez pokój i otworzył drzwi. 
Ola czekała, że stanie, że zawróci, że zatrzyma się na korytarzu. 
Ale ciężki odgłos jego butów doszedł do końca korytarza, 
posłyszała, że zapukał do pokoju chłopców, wszedł tam i długo nie 
wychodził. 
Przyszła matka. 
- Chodź, Olu - powiedziała - pan Gołąbek chce się z tobą pożegnać. 
Ola niechętnie poszła do salonu. Jak we śnie podała obie ręce panu 
Franciszkowi. Zapytał, czy może przyjść jutro. 
- Dobrze, niech pan przyjdzie - powiedziała i odwróciwszy się 
ujrzała przed sobą rozpromienioną twarz matki, która zapomniała o 
bólu zębów. Gołąbek odszedł. 
Ciocia Michasia objęła Olę nagłym gestem swoich chudych ramion. 
- Mój Boże - powiedziała - Olu, ty drżysz cała! 
- Tutaj tak zimno w tym salonie - powiedziała Ola. - Chodźmy, 
mamusiu, do siebie. 
I już do wieczora Ola nie ukazała się nikomu. Cały czas 
przesiedziała z matką w swoim pokoju. Nawet nie wyszły na obiad. 
IX 
Front rozkładał się zupełnie. Dworce kolejowe, wagony, pociągi, 
nawet szosy były zalane szarą masą żołnierzy, własnowolnie 
opuszczających okopy i wracających do domu. Mimo to armia 
bolszewicka pchała szereg pułków pod kierownictwem energicznych 
komisarzy na południe. W styczniu 1918 roku pułki te zajęły Kijów 
i Odessę rozpraszając zwolenników Centralnej Rady Ukraińskiej. Gdy 
Odessa dostała się już w ręce rewolucyjnej armii Lenina, Elżbieta 
Szyllerówna postanowiła wyjechać z Piotrogrodu i przedrzeć się do 
rodziny. Była to cała wyprawa i niełatwo przychodziło takie 
postanowienie. 
Trzeba się było przede wszystkim upodobnić do tłumu zalewającego 
bardzo źle chodzące pociągi, aby nie zwracać na siebie uwagi. 
Wszystkie przepustki Elżbietka, jako śpiewaczka opery 
piotrogrodzkiej, otrzymała z łatwością. Jechała ze swoją 
wieloletnią wychowanicą, pół-sekretarką, pół-panną służącą 
Helenką. Ubrały się w proste kożuchy, na głowach miały wełniane 
"kosynki", i tak zmieszane z tłumem żołnierek wdarły się do wagonu 
odchodzącego na Kijów. Zanim pociąg odszedł, minęło kilka godzin, 
w czasie których patrole sprawdzały dokumenty: nikt bez pozwolenia 
nie mógł opuścić Piotrogrodu, wyszukiwano arystokratów, kupców i 
carskich oficerów. 
Elżunia umieściła się w fotelu, który ongi był siedzeniem 
pierwszej czy drugiej klasy, dziś, odarty z materiału, świecił 
włosiem i sprężynami. Helenka stała. Obok Helenki krył się nieco w 
cieniu gruby jegomość w czarnej "poddiowce", jaką dawniej nosili 
pomniejsi kupcy i tak zwani "prikazczykowie". Na głowie miał 
czapkę, która świeciła się zbytnio, tak była nowa. Jegomość 
popatrywał trochę na Elżbietkę odgadując w niej kogoś, kto tak 
samo jak on należał do petersburskiego "świata", którego dziś 
trzeba było się nie tylko wyrzec, ale i jak najdalej od niego 
uciekać. Elżbieta także odgadła, zwłaszcza po niecierpliwości, z 
jaką ten pasażer czekał na odejście pociągu, że był to ktoś, komu 
bardzo zależało na wyjeździe na południe. Przed samym odejściem 
pociągu wszedł do wagonu patrol. Właściwie mówiąc, wszedł tylko 
jeden żołnierz, drugi został na peronie za wybitym oknem i 
przynaglał tamtego: 
- Zaraz pociąg odchodzi, kończ. 
Żołnierz przeglądał papiery dla czystej formalności. Poprosił 
jegomościa w nowej czapce o dokumenty. Ten podał mu je drżącą 
ręką. Na pozór były w zupełnym porządku. Główny komisariat zdrowia 
zezwalał felczerowi Rabinowiczowi na wyjazd do rodziny do Kijowa. 
Ale żołnierzowi coś się nie podobało w wyglądzie "felczera 
Rabinowicza". 
- Wy kto takoj? - spytał, nie oddając przepustki. 
- Pan widzi przecież, jestem felczerem Rabinowiczem. Mieszkam 
stale w Kijowie. 
- Przy jakiej ulicy? 
- Na Funduklejowskiej. 
- Kłamiesz - krzyknął nagle żołnierz - na Funduklejowskiej żaden 
felczer Rabinowicz nie mieszka! 
Jegomość się zawahał. 
- Dawniej mieszkałem na Tereszczenkowskiej - dodał. 
To go zgubiło. 
- Proszę za mną - powiedział żołnierz. 
Rabinowicz począł coś gwałtownie przedkładać, ale słowa mu się 
plątały. Drugi z patrolu nalegał z peronu: 
- Wasia, prędzej, sygnał już podany. 
- Prędzej, prędzej, za mną! - wołał żołnierz w wagonie. 
Domniemany felczer rzucał naokoło rozpaczliwe spojrzenia, szukając 
ratunku. Elżbietce zrobiło się go żal. Nie zdając sobie sprawy z 
tego, co robi, uśmiechnęła się do żołnierza i powiedziała: 
- Dlaczego pan nie zostawi towarzysza Rabinowicza? On jedzie ze 
mną do Kijowa. To mój znajomy. 
- A ty co za jedna? - warknął żołnierz. 
- Ja jestem śpiewaczka Maryjskiej opery, Elżbieta Szyller - 
powiedziała Elżunia z godnością. 
- Śpiewaczka? - pytał żołnierz. 
- Wasia, Wasia, prędzej - naglił głos za oknem - pociąg rusza. 
- Tak, śpiewaczka. Nie słyszał mnie pan? 
- Nu, jewo k czortu! - zaklął, machnął ręką i przecisnął się do 
wyjścia, gdyż pociąg rzeczywiście ruszał pomaleńku. 
Felczer Rabinowicz schylił się w cieniu mijanych peronów i 
uścisnął Elżbietkę za ramię. 
Cała droga przeszła szczęśliwie. Parę godzin czekali w Moskwie, a 
potem w Kijowie na połączenie. Elżbietka padała ze zmęczenia, gdy 
po tygodniu uciążliwej podróży stanęła wreszcie w Odessie. I znowu 
Edgar otworzył drzwi i ujrzał na progu siostrę w towarzystwie 
Helenki. Rubinowicz zanotował sobie adres śpiewaczki i obiecał, że 
zgłosi się w tych dniach. 
Elżbietka w kożuchu i chustce weszła do stołowego pokoju i osunęła 
się na krzesło, podtrzymywana przez brata i przez matkę, która 
przybiegła przerażona. Wzrok jej padł na wysokiego, przystojnego 
młodzieńca, który stał po przeciwnej stronie stołu i patrzył na 
nią ze zdziwieniem. 
- Józio! - powiedziała Elżbietka - nie poznałam ciebie w pierwszej 
chwili. Mamo, czy można się jakoś wykąpać? 
- Ha! Będziemy się starali. Trzeba zagrzać wody na płycie w 
kuchni... Inaczej nie można. 
- A nie zajmujcie tym Helenki, ona także zmęczona. 
Ale Helenka już zdjęła z siebie kożuch, rozmotała wszystkie 
chustki, którymi była owinięta, i spokojnym krokiem poczęła się 
krzątać po mieszkaniu. 
- Gdzie panna Elżbietka będzie mieszkać? - spytała. 
- W swoim pokoju, jest wolny. Józiu, pomóż Helence przenieść 
toboły. 
Józio chwycił kuferki Elżuni, dla niepoznaki owinięte w worki i 
owiązane sznurami, i przeniósł je długim korytarzem do malutkiego 
pokoiku, który się mieścił między sypialnią starych Szyllerów a 
pokojem, który zajmował on z Januszem. Pokoik Elżuni był mały, ale 
bardzo przyjemny. Cały obity kretonem w wielkie ptaki, 
brązowo-zielone na kremowym tle. Wielka fotografia Carusa stała na 
biurku, stało tam również miniaturowe pianino "do ćwiczeń". W 
całym pokoju panował przenikliwy, ale delikatny zapach perfum 
zupełnie specjalnych i coś jak zapach więdnących akacji czy nie 
rozkwitłych bzów. Józio postawił kufry na podłodze i powiedział do 
Helenki, która otwierała szafę: 
- Co to tutaj tak pachnie? 
- To perfumy panny Elżbiety - powiedziała Helenka - zawsze używała 
tych samych: "Nuit de Paris". 
Józia uderzył piękny akcent francuski, z jakim Helenka 
wypowiedziała nazwę tego francuskiego zapachu. Nad łóżkiem wisiał 
obraz szkoły niemieckiej, przedstawiający scenę z legendy o różach 
świętej Elżbiety. Pod nim niewielki sztych Liszta dyrygującego w 
sutannie oratorium Sancta Elisabeth. 
Gdy Józio wrócił do stołowego pokoju, Elżbietka nie zrzuciła z 
siebie jeszcze kożuchów i powijaków, ale już gorąco omawiała z 
panią Szyllerową i z obwiązaną ciocią Michasią sprawy przyszłego 
małżeństwa Oli z Gołąbkiem. 
- To nie ma najmniejszego sensu młodą dziewczynę wydawać za 
dziada. 
- Ależ on jest młody! 
- Piekarz zawsze jest stary. 
- Cukiernik, moja droga, cukiernik - mówiła z lekkim oburzeniem 
ciocia Michasia. 
- Oni wrócą do Warszawy - perswadowała pani Szyllerowa, patrząc na 
lampę nad stołem - pomyśl, Elżuniu, jakie to szczęście dla 
Michasi. 
- Przecież to nie ciocia Michasia wychodzi za mąż! - zawołała 
Elżunia z oburzeniem. 
Edgar siedział obok siostry i trzymał ją za rękę. Patrzał na nią 
bez słowa i wcale nie słyszał toczącej się wokoło niego rozmowy. 
Gdy Józio wszedł, Elżunia przypomniała sobie o nim. 
- Wiesz, nie poznałam cię, nie wiedziałam, że możesz jeszcze 
urosnąć! Taki wielki mężczyzna z ciebie. A gdzie mama? 
- Mama wyszła do miasta. Zaraz wróci. 
Zdania wymienione pomiędzy nimi były bardzo zwyczajne, ale czujne 
ucho Edgara ułowiło w dźwięku ich głosów jakiś niezwykły ton. 
Oderwał oczy od twarzy Elżbiety i spojrzał uważnie na Józia. 
Józio sam poczuł, iż w zdanie: "Mama wyszła do miasta, zaraz 
wróci". Włożył za wiele uczucia. Głos jego we własnych uszach 
zabrzmiał mu zbyt znacząco. Jak naprężona struna wiolonczeli. 
Bardzo się tego zawstydził i zarumienił się. Czuł, jak krew zalewa 
mu policzki. 
Edgar zauważył to i wstał z krzesła. 
- Dlaczego się nie rozbierasz? - spytał siostry. 
- To już lepiej od razu wszystko u siebie - powiedziała Elżunia, 
podniosła się i przeszła na niepewnych ze zmęczenia nogach w 
stronę korytarza. 
Po paru dniach zjawił się felczer Rabinowicz. Helenka 
przeprowadziła go do pokoju Elżuni. Józio ze swego pokoju słyszał 
przez ścianę, jak rozmawiali głośno, a potem się śmieli bardzo 
wesoło. Nie wiedział dlaczego, ale go to strasznie irytowało. W 
pokoju Józia siedział Walerek, ubrany po cywilnemu. Gdzie mieszkał 
Walerek i co porabiał, trudno się było dowiedzieć. Bracia nie 
mogli się dogadać. Józio stawiał wszystkie kwestie i pytania po 
prostu, prawie prymitywnie, Walerek z natury wykręcał się od 
prostych odpowiedzi. Nie umiał określić niczego zwyczajnie, zdaje 
się, zajmował się handlem. Ale co sprzedawał, komu i gdzie, trudno 
to było wykoncypować. Józio zresztą nie słuchał tego, co brat 
gada: mówił jakieś dziwaczne rzeczy o Spychale. Nasłuchiwał tego, 
co się działo przez ścianę. Rozmowa nie trwała długo, usłyszał 
kroki, stuknięcie drzwi, potrójny dzwonek (tak przywoływała 
Elżunia Helenkę) i stąpanie czyjeś w stronę przedpokoju. 
- Coś ty mówił o Spychale? - zapytał machinalnie brata. 
- Że prowadzi tutaj jakąś tajemniczą robotę... - powiedział 
Walerek - nie mogę wywąchać co. 
Walerek stał przed oknem. Józio widział jego wysoką, chudą, nie 
wyrobioną jeszcze figurę. Nie lubił tego niespokojnego blasku, 
jakim świeciły oczy Walerka, który pochylał się teraz ku niemu i 
patrzał badawczo, a jednocześnie lewe oko jak gdyby uciekało w 
głąb, przestawało patrzeć, stawało się bez wyrazu. Zgniewał go ten 
sposób patrzenia. Wzruszył ramionami. 
- Już lepiej nie wąchaj... 
Wszedł do jadalnego: tam stała pośrodku pokoju pani Szyllerowa i 
bezradnie patrzyła rozszerzonymi oczami w twarz Elżuni, która coś 
szybko i gwałtownie wykładała matce. 
- Teraz? statkiem? przez zaminowane morze? 
- To tylko do Rumunii - powiedziała Elżunia. 
- Rumunia zajęta przez Niemców. 
- Nie cała. On mówi, że przedostanie się do Konstantynopola. 
Panie zamilkły. Józio przeszedł przez pokój i skierował się do 
Edgara. Edgar leżał u siebie na łóżku i czytał. 
- Wiesz, to wspaniała książka - wymienił rosyjskie nazwisko - o 
Sycylii... 
Józio bez słowa usiadł w fotelu przy łóżku. I tutaj też nie 
słuchał tego, co mu Edgar opowiadał o Sycylii. Fragmenty 
zasłyszanej rozmowy zaniepokoiły go, chociaż nie rozumiał ich 
znaczenia. Słuchał Edgara, potakując bezmyślnie. Z salonu 
położonego naprzeciw drzwi Edgara poczęły dobiegać śpiewne gamy. 
To Elżunia już, zaraz zajęła się córką stróża, która, jak się 
okazało, miała piękny głos. 
- Ty jesteś dziwny, Edgarze - powiedział nagle Józio - ciebie nic 
nie obchodzi. 
- Jak to: nic? Właśnie wszystko mnie obchodzi. 
Przyszedł Janusz, także był milkliwy, siedział w innym kącie 
pokoju, niespokojny mimo nieruchomości. 
- Niemcy posuwają się w ślad za rozkładającą się armią - 
powiedział - będą wkrótce tutaj. Na Krymie, nad Donem biała 
gwardia walczy. Sytuacja czerwonych w Odessie pogarsza się z 
każdym dniem. 
Zamilkli przez chwilę, ale Edgar znowu wrócił do opowiadania o 
Sycylii. Potem mówił o Florencji. W salonie umilkły piosenki, 
Elżunia z Hanią próbowały gam. Józio czuł, że nie wytrzyma. 
Ściemniło się szybko. 
Po kolacji zapukał do drzwi Elżuni i wszedł do niej śmiało. 
Elżunia siedziała przy biurku i bez zdziwienia podniosła na niego 
wielkie, niebieskie oczy. 
- Siadaj, Józiu - powiedziała. 
Usiadł przy samym biurku. Nigdy jeszcze nie widział twarzy Elżuni 
z tak bliska, patrzył na jej nozdrza rozdymające się w rozmowie, 
na wargi poruszające się wyraźnie przy dobitnym wymawianiu słów. 
Elżunia miała znakomitą dykcję. Pochylał się ku niej, jak gdyby 
chciał ułowić te słowa, chociaż, Bogiem a prawdą, nie bardzo 
rozumiał ich znaczenie. 
W pewnej chwili przerwał w pół jej zdania i zapytał: 
- Ten felczer, co dziś przychodził? Kto to jest? 
Elżunia uśmiechnęła się. 
- To nie jest żaden felczer. Tobie mogę powiedzieć, nie powtórzysz 
nikomu. To jest bankier Rubinstein, wiesz, ten z Petersburga. On 
chce się przedostać na Krym, wiezie pieniądze cesarzowej matki. 
- I ty chcesz wyjechać z nim? 
Elżunia zastanowiła się i spojrzała na Józia badawczo. 
- Skąd wiesz? 
- Domyśliłem się tego - szepnął - a właściwie przeczułem. 
Ujął jej rękę powyżej dłoni i poczuł jednocześnie ciepły dotyk jej 
skóry i chłód metalowej bransolety zegarka. 
- Nie jedź - powiedział - nie jedź. 
Elżunia zaśmiała się dość serdecznie. 
- Cóż ci się tu przywidziało? - powiedziała - dlaczego nie mam 
jechać? Jego końcowym etapem jest Londyn. On tam ma pieniądze. 
Obiecał mi pomóc tam się dostać. Jeszcze nigdy nie śpiewałam w 
Covent Garden. 
Józio nie zważał na to, co mówiła. Ściskał coraz mocniej rękę, 
czując pulsowanie jej krwi. Bransoletka wciskała się w ciało. 
Powtarzał bezsensownie: 
- Nie jedź, nie jedź. 
Elżunia zirytowała się. W pewnej chwili usiłowała wyrwać ramię z 
jego dłoni, ale jej się nie udało. 
- Co ci jest? - zawołała. - Puść! To boli! 
Odchyliła się w tył, odsłaniając białą szyję. 
Józio nie puszczając ręki wstał i pochylił się ku niej. Z 
zaciśniętymi zębami powiedział drżącym głosem: 
- A myślisz, mnie to nie boli, że ty wcale na mnie nie patrzysz? 
I pocałował ją w same usta, krótko, mocno. Elżunia zamknęła oczy. 
Józio oderwał się od niej, odszedł dwa kroki w kierunku drzwi, 
zawrócił i stanął zupełnie blisko przy niej. Siedziała tak, jak ją 
zostawił, pochylona w tył, bez ruchu, z zamkniętymi oczami. 
- Nie zamykaj drzwi - powiedział jej do ucha - wrócę do ciebie w 
nocy. 
X
Od kiedy Odessę zajęli bolszewicy, na górce u Tarłów było albo 
bardzo pusto, albo bardzo pełno. Niewolin i Wołodia mieli mnóstwo 
zajęcia, Niewolin pracował w jakimś biurze, Wołodia z początku w 
radzie miejskiej, potem w nadzwyczajnej komisji do walki z 
kontrrewolucją. Ariadna przeżywała znowu inną fazę. Była teraz na 
pół umundurowana, nosiła na głowie ogromną papachę i chodziła na 
wiece i zebrania, gdzie przemawiała i deklamowała rewolucyjne 
wiersze. Teraz wchodził w modę Majakowski, i jak dawniej, lekko 
przeciągając akcenty, mówiła śpiewne wiersze Błoka, tak teraz 
starała się głośno wołać, rzucając tłumom urywane wiersze 
Majakowskiego. Janusz, który ją słyszał parę razy, przyznawał, że 
wolał, gdy deklamowała Błoka. 
Janusz teraz często bywał u nich, więcej czasu spędzał u Tarłów 
niż u Szyllerów, gdzie zjawiał się tylko na noc, i to dosyć późno. 
Ale rzadko kiedy zastawał wszystkich razem zebranych na Dworcowej. 
Najrzadziej właśnie Ariadnę i nigdy już prawie nie spotykali się 
samotnie. Przychodziła przed samą godziną policyjną - albo 
rozbawiona i z pałającymi policzkami, opowiadająca o ostatnim 
zebraniu, albo chmurna i spokojna, i nie mówiąca ani słowa. 
Wołodia przynosił z sobą w nieodłącznej teczce stosy papierów, 
które przeglądał z zafrasowaną miną, siedząc przy stole w 
pierwszym pokoju, a w drugim Ariadna z Niewolinem i Januszem 
wymieniała skąpe wyrazy. Stała się jakaś nieufna i zachowywała się 
tak, jak gdyby Janusz ją zdradził. 
Walerek teraz przemykał się ulicami Odessy w bardzo niepozornym 
cywilnym ubraniu. Wołodia mimo całą swą rewolucyjność wyrobił mu 
jakieś fałszywe papiery i fikcyjną posadę w jednym z doków 
portowych. Spychała nie wychodził z domu i nie widać go było na 
mieście. Niewolin siadywał długo wieczorami u Tarłów: mieszkał 
teraz gdzie indziej, ale miał nocną przepustkę. 
Janusz do tego stopnia myślał tylko o Ariadnie i jej zachowaniu, 
że najważniejsze sprawy go nie obchodziły. Księżna Muszka, u 
której mieszkała Bilińska, została zaaresztowana wraz z 
najstarszym synem. Maria przychodziła do Janusza z prośbą o 
wstawienie się za księżną u Wołodii. Zdziwił się tą prośbą. 
- Co cię to obchodzi? - pytał. A potem przerzucił się na inny 
temat: - Co się dzieje ze Spychałą? Nie widziałem go od dawna. 
- Nie wiem - mówiła niechętnie księżna. 
Wieczorami i nawet w nocy wracał od Tarłów bez przepustki, a gdy 
natykał się na patrol, z tak rozbrajającą miną powiadał, że nie ma 
"propuska", iż najczęściej puszczano go w spokoju. Zresztą jak 
zwykle w takich razach - miał szczęście i patrole zaczepiały go 
bardzo rzadko. To, co czuł wtedy, wracając w nocy przez zupełnie 
puste i słabo oświetlone ulice Odessy, nie dawało się 
skonkretyzować. Z jednej strony istniało dla niego tylko jedno: 
Ariadna, z drugiej, gdy patrzył na ciemne domy i twarz mu muskał 
wiatr od strony portu, i od czasu do czasu dolatywał go głuchy 
odgłos dalekiego wystrzału - budziły się w nim jak gdyby jakieś 
niewyraźne wyrzuty sumienia. Zapytywał sam siebie: co ja tutaj 
robię? Bilińska namawiała go, aby wstąpił do korpusu 
Dowbór-Muśnickiego, ale na to nie miał ochoty. Spychała asystował 
przy tej rozmowie, wyszedłszy ze swojego ukrycia na krótką chwilę. 
Bynajmniej nie podtrzymywał propozycji Marii i nie nalegał na to, 
aby Janusz przedzierał się do Dowbora. 
- Będzie miał tutaj może jeszcze co innego do roboty - powiadał. 
Pewnego wieczora Ariadna wróciła do mieszkania w towarzystwie 
francuskiego oficera, członka jednej z niezliczonych misji 
wojskowych, jakie w tym czasie bawiły w Rosji. Zbliżała się epoka 
pokoju brzeskiego i Francuzom ziemia paliła się pod nogami, nowy 
znajomy Ariadny przemyśliwał najwidoczniej nad tym, jakby i dokąd 
zwiać. Nazywał się Maurice Delattre i nie wiadomo, skąd Ariadna go 
sprowadziła, gdzie go spotkała i jakie ma zamiary. Wyglądał 
zresztą dość interesująco; gdyby nie piekielna chudość, byłby 
nawet przystojny. Miał wielkie, czarne oczy, którymi błyskał 
zalotnie, kobiety zdawały się go interesować. 
Podkreślał swoim sposobem bycia, że przyszedł na Dworcową jedynie 
jako znajomy Ariadny. I Wołodia, i Niewolin zachowywali się w 
stosunku do niego z wyrafinowaną i chłodną grzecznością. Ale 
Ariadna pyszniła się nim jak okazem egzotycznego zwierzęcia. 
Zdobywała z wielkim trudem pszenną mąkę (w czym Janusz jej 
pomagał) i piekła dla niego ciastka. Francuz zrazu przychodził co 
trzy dni, potem stał się codziennym gościem. Zjadł cały zapas 
konfitur, jaki miała jeszcze Ariadna z domu. Janusz posunął się do 
tego, że poprosił panią Szyllerową o dwa słoiki z jej spiżarni, i 
zaniósł je Ariadnie po to tylko, aby ujrzeć w jej oczach błysk 
wdzięczności. 
Odessa zmieniła wygląd zewnętrzny. Po ostatnich walkach była przez 
jakiś czas opuszczona i zaniedbana. Teraz otwarto kina, teatry, 
parę kawiarń, kosztowało to wiele trudu i wysiłku, tylko Wołodia 
coś o tym wiedział z całego towarzystwa na Dworcowej. Ale kiedy 
otwarto kawiarnie, zaczęto tłumnie w nich bywać. Ariadna czasami 
wyciągała Janusza na kawę. Nie mógł z nią często chodzić, 
kawiarnie były drogie, a Janusz od dłuższego czasu był zupełnie 
bez grosza. Bilińska parę razy pytała go, czy nie potrzebuje 
pieniędzy, ale nie chciał brać od siostry, nie wiedział zresztą, 
czy ona sama ma jakieś środki. A przecież miała dziecko, o mleko 
było trudno i kosztowało ono bardzo wiele. 
Janusz zauważył, że Ariadna teraz rzadziej bywała w domu i że 
bardzo często spotykała się z Maurice'em w małej kawiarni przy 
ulicy Derybasowskiej. Janusz tym bardziej unikał tego zakładu, że 
nie chciał widywać Gołąbka, do którego czuł instynktowną antypatię 
i głęboki żal za całą sprawę z Olą. Zresztą pod tym względem 
mieszane uczucia panowały w jego duszy. Miał żal również i do 
Spychały, a zwłaszcza do siostry. Szkoda mu było biednej Oli. 
Gołąbek bardzo nalegał, aby ślub odbył się jak najprędzej, nie 
czekając na niepewny jeszcze powrót do kraju. 
Mimo to Janusz odprowadzał czasami Ariadnę pod same drzwi kawiarni 
Gołąbka. Żegnała się z nim przed lustrzaną szybą, za którą 
widniała czarna czupryna i błyszczące oczy Maurice'a. Zawsze w 
tych wypadkach całował ją w rękę na ulicy, choć prosiła, aby tego 
nie robił. 
Pewnego dnia zaciągnęła go do środka. Zgodził się niechętnie i 
siedział niemo przy stoliku, gdzie gadali Ariadna z Francuzem. 
Nawet nie słuchał, o czym mówili. W pewnej chwili zastanowiło go 
powiedzenie Ariadny: 
- Ileż więc czasu trzeba płynąć na Krym? (Mówiła źle po francusku 
i powiedziała le Crime zamiast la Crimee). 
Słowa te zasłyszane w przelocie tak go oszołomiły, że nie 
wiedział, jak na nie zareagować. Ariadna nie bardzo długo tym 
razem siedziała w kawiarni, spieszyła się gdzieś na jakiś wiec 
znowu i pożegnała się z panem Delattre bardzo prędko. Janusz 
porwał się, aby ją odprowadzić, ale ledwie parę kroków oddalili 
się od kawiarni, kiedy wyciągnęła do niego rękę. 
- Idź już, niedobrze, aby nas ciągle razem widzieli - powiedziała. 
- Czy cię śledzą? 
- Przypuszczam, że nie. Ale Delattre'a tak. 
- Wyjeżdżasz? - spytał Janusz, nie puszczając jej ręki. 
- Jeszcze sama nie wiem - Ariadna wyciągnęła dłoń z jego ręki. 
- Ależ dlaczego? - spytał Janusz, jak gdyby odpowiedź Ariadny była 
pozytywna. 
- Nie wiem nic - szepnęła Ariadna, odwracając głowę, ale nie 
odchodząc. 
- A twoja praca? A rewolucja? - spytał Janusz. 
Spojrzała na niego przelotnie i znowu odwróciła wzrok. 
- Chcę żyć! - powiedziała jeszcze ciszej. 
Janusz się zdziwił. 
- Żyć? Co to znaczy? 
Ariadna zaśmiała się. 
- Żyć? Jak ci to wytłumaczyć... Cogito ergo sum... chyba nie 
tak... amo ergo sum *. (* Myślę, więc jestem [...] kocham, więc 
jestem.) - Nic nie rozumiem - powiedział Janusz i przybliżył swą 
twarz do twarzy Ariadny, aby lepiej przypatrzyć się jej rysom. 
Miała zmęczoną, żółtą skórę. 
- I ja niewiele więcej, no, ale zobaczymy. - Ariadna znowu 
popatrzyła na niego. Jak się Januszowi wydało, jak gdyby z 
litością. - Nie przychodź teraz, mój drogi, do nas - dodała nagle 
i z pewną decyzją - czekaj na mój list. 
Janusz nie wychodził przez trzy dni z mieszkania Szyllerów, 
czekając na wiadomość od Ariadny. Dopiero teraz, kiedy przebywał w 
tym domu stale, od rana do wieczora, spostrzegł, jak wiele rzeczy 
w nim się zmieniło. Pani Szyllerowa chodziła bardzo ponura, a pani 
Royska i ciocia Michasia zamykały się w swoim pokoju. Ola, zdaje 
się, płakała. Chodziła z kąta w kąt blada i smutna. Tylko Józio 
był uosobieniem radości, po prostu roznosił ciasne mieszkanie. 
Pani Royska bardzo się o niego bała, nie wypuszczała go więc na 
miasto, musiał po całych dniach sterczeć w stołowym pokoju, 
czasami głos jego i śmiech dolatywały z pokoju Elżbietki. 
Elżbietka parę razy na dzień rozpoczynała śpiewać, ale 
prześpiewawszy parę ćwiczeń milkła jak ptak, który odezwał się za 
wcześnie na wiosnę. Codziennie koło południa przychodziła na 
lekcje mała Hania od stróża i wtedy zza zamkniętych drzwi 
dolatywały dwa dźwięczne głosy powtarzające solfeż i oddzielne 
nuty, co brzmiało niby aria z fletem z Somnambuli - fletem był 
głos Elżbietki. Dnie lutowe były szare i ciepłe, morze nie 
zamarzło i powiew z południa niosący zapach jodu uderzał w nozdrza 
Janusza, ilekroć otwarto okna przy sprzątaniu. Trzeciego dnia nad 
wieczór Elżbietka otworzyła drzwi swego pokoju na korytarz i 
zaczęła śpiewać. Janusz siedział w swoim pokoju przed oknem i 
patrzył, jak się nad dachami przeciwległych domów niebo zaciągało 
nocą. Józio leżał na swoim łóżku, odrzuciwszy czytaną książkę, bo 
było już za ciemno. W momencie kiedy Elżbietka wyrzuciła pierwszą 
długą nutę, ciągniętą równo w soczystym mezzoforte (głos jej 
zabrzmiał w tej chwili naprawdę przedziwnie), Józio uniósł się na 
łóżku. Janusz oderwał wzrok od szarego nieba i popatrzył na niego. 
Józio wsparł się na łokciu i przekrzywiając głowę, jak rasowy 
pies, począł nasłuchiwać tak uważnie, jakby chciał coś wyczytać w 
tym głosie. I rzeczywiście w arii Haendla, od której Elżbietka 
zaczęła swój dzisiejszy koncert, zabrzmiały jakieś osobliwe tony, 
błagalne i pełne, modlitwą brzmiące, a jednocześnie tak bardzo 
zmysłowe. Janusz też słuchał tego śpiewania jak gdyby jakiegoś 
dziania się. 
- Co się stało? - szepnął Józio. - Dlaczego ona tak śpiewa? 
Jednocześnie dały się słyszeć w korytarzu ciche stąpania, drzwi 
otworzyły się i stanął w nich Edgar. Głos Elżbiety dolatywał teraz 
mocniej, jak wiolonczela, z której zdjęto surdynę. Józio spojrzał 
na Edgara, ale odwrócił wzrok. Nie ruszył się ze swej pozycji. 
Januszowi zrobiło się zimno. 
Aria Handla dobiegała końca w cudownym pianissimo i dwa akordy 
fortepianu zamarły w doskonałej kadencji. Nikt nie ruszył się. 
Rozpoczął się drgający, cichy akompaniament. Teraz Elżbieta 
zaczęła jedną po drugiej włoskie pieśni Wolffa. Janusz ujrzał 
jakieś ciepłe kraje szczęśliwości, coś, co nie istniało na ziemi w 
dwudziestym wieku, co nigdzie nie mogło istnieć, tylko w takiej 
pieśni. Przeczucie szczęścia pomieszało mu się nagle z lękiem 
jakiegoś strasznego zdarzenia i powtórzył sobie w duchu to samo 
pytanie Józia: "Co się stało? Dlaczego ona tak śpiewa?", i poczuł 
lęk przed tym, że działo się tutaj coś niezmiernie ważnego, a on 
nic o tym nie wie, i że los jego decyduje się gdzieś poza nim, bez 
najmniejszego udziału jego osoby. Los jego, a może los ich 
wszystkich trzech? Twarz Edgara bielała w ciemni, stał w drzwiach, 
opierając się ręką o futrynę, Józio bez ruchu, ze schyloną głową 
trwał na łóżku, słuchając tak uważnie. Janusz przechylił w tył 
głowę i zamknął oczy, powieki napełniły się łzami. 
W tej chwili od kuchennych drzwi rozległo się mocne pukanie. Nikt 
się nie ruszył ani Elżbieta nie przestała śpiewać. Janusz wstał i 
poszedł do kuchni, we drzwiach serdecznie ściskając Edgara, 
zapalił świecę w kuchni, Elżbieta wciąż śpiewała: "... Możesz stać 
przed oknem aż do rana, na nic twoje granie i śpiewanie...", i 
otworzył drzwi. Stał w nich smukły marynarz, czarny na twarzy, ale 
bardzo ładny. Bez słowa podał mu kartkę papieru i zasalutowawszy 
"po białemu" zawrócił i zeszedł po schodach, jakby schodził ze 
sceny. 
Janusz zbliżył kartkę do światła (z kartki wypadł na podłogę jakiś 
zadrukowany świstek) i nachylając się przeczytał: 
Bądź jutro o dziewiątej wieczorem na molu siedemnastym w starym 
porcie. Spotka ciebie ten sam marynarz, przepustkę nocną na twoje 
imię na wszelki wypadek załączam. 
Ariadna 
Nazajutrz rano mimo zakazu Janusz pobiegł na Dworcową, ale nie 
zastał tam nikogo. Wrócił do domu niespokojny, znalazł w domu 
kartkę od Marii błagającą go, aby ją odwiedził. Bilińska od 
jakiegoś czasu unikała Szyllerów. Odrzucił z niechęcią kartkę i 
chodził tam i z powrotem po ciasnym pokoju. Józio siedział u 
Edgara. Przy obiedzie Janusz zauważył, że jego niepokój udzielił 
się jak gdyby całej rodzinie zebranej przy stole. Edgar milczał 
patrząc w talerz, Elżbietka odpowiadała od rzeczy na pytania cioci 
Michasi, Ola rzucała niespokojne spojrzenia na matkę i ciotkę, a 
pani Royska z trudnością - widać to było - wydobywała z siebie 
jakieś obojętne powiedzenia: o rewizjach, o pogodzie, o 
zaaresztowanym sąsiedzie. 
Wieczór zbliżał się powoli. Janusz siedział w swoim fotelu przed 
oknem, Józio znów leżał na łóżku z tą samą książką w ręku. Janusz 
zauważył, że Helenka kilkakrotnie przemierzyła drogę przez 
korytarz od kuchni do pokoju Elżbiety. Pani Szyllerowa siedziała u 
córki i przez ścianę dolatywały do chłopców odgłosy ich spokojnej 
rozmowy. Wczesny wieczór lutowy poczynał już zapadać i w pokoju 
wychodzącym na podwórze poczynało się ściemniać. 
Wreszcie Janusz nie wytrzymał i wyszedł na miasto. Józio nawet go 
nie zapytał, dlaczego tak późno wychodzi. W pracowni Edgara 
świeciła się lampa, muzyk rozmawiał spokojnie z Ryniewiczem na 
odwieczny temat profesora: o epoce lodowej. 
Kiedy Janusz się znalazl na ulicy, ściemniło się zupełnie, 
latarnie jeszcze się nie paliły. W momencie gdy stanął przed 
domem, z daleka dobiegła salwa karabinu maszynowego. Przechodniów 
było mało. Poszedł ulicą Riszeljewską i po kilku minutach stanął 
na olbrzymich schodach prowadzących do portu. Jeszcze było bardzo 
daleko do umówionej godziny. Port spał, od morza szedł ostry, 
chłodny wiatr, od czasu do czasu przynoszący zapach dymu. Jeden 
czy dwa statki drzemiące jak oswojone zwierzęta na niewidzialnej 
wodzie dymiły zawzięcie. Tu i ówdzie paliły się w dole czerwone 
światła, zielone latarnie. Syrena jednego ze statków zawyła 
żałośnie i w tym jęku, jak we wczorajszym śpiewie Elżbiety, 
brzmiała zapowiedź rozstania. Teraz już wiedział na pewno: Ariadna 
wyjeżdża. 
Zszedł jedno przęsło schodów, usiadł na kamiennej ławce i tak 
siedział bez ruchu i bez myśli aż do oznaczonego czasu. Bardzo 
mało ludzi chodziło po schodach. Klapiący ich krok odzywał się 
echem po granitowych stopniach. Janusz podniósł się wreszcie i 
poszedł do portu. Z trudnością odnalazł molo numer siedemnaście, 
trzy razy pokazując napotkanym patrolom przepustkę Ariadny. Gdy 
począł iść odnalezionym molem ku małemu budyneczkowi stojącemu na 
jego końcu, poczuł nagle zapach morza i usłyszał ciche klekotanie 
fali o kamienie. Odczuł w tym momencie gwałtowną tęsknotę, 
pragnienie odjazdu czy unicestwienia. Przypomniały mu się poranki 
dzieciństwa, kiedy się budził z uczuciem takiej tęsknoty. 
W tej chwili z ciemności wynurzył się wysoki marynarz i 
zasalutował. 
- Proszę, proszę tutaj, państwo już czekają. 
Ledwie zrobił kilka kroków, ujrzał przy molo czarny kadłub dużej 
motorówki, nie paliło się na niej żadne światło. Wydało mu się, że 
w motorówce porusza się kilka cieni. Nagle tuż koło niego stanęła 
nieduża ciemna postać: poznał Ariadnę. 
- Jedź z nami - powiedziała nagle bez powitania, chwytając go za 
ramię - jedź z nami! 
Janusz uśmiechnął się w ciemności do samego siebie. 
" Dlaczego nie mam pojechać?" - pomyślał. Ale odpowiedział: 
- Nie, Ariadno, nie mogę. 
Ariadna drugą ręką wzięła go za drugie ramię i usiłowała popatrzeć 
mu w oczy. 
- Dlaczego nie możesz? - spytała. 
Janusz nie odpowiedział, tylko zdjął jej ręce z ramion i ucałował 
je. 
- Z kim uciekasz? - zapytał ją. 
- Delattre to wszystko urządził i jeszcze jeden... wszystko 
zapewnione, nie zatrzymają nas. 
- Szkoda - zażartował Janusz. 
- No, wiesz... - powiedziała Ariadna - no, i jeszcze Walia... 
- Niewolin? - szepnął Janusz głosem bardziej przestraszonym, niżby 
chciał powiedzieć. 
- Jeszcze czekamy - szepnęła Ariadna i urwała. 
Janusz posłyszał, że ktoś szybkimi krokami podchodzi do niego z 
tyłu. Odwrócił się, przed nim stała Elżbietka, tak jak przyjechała 
z Petersburga, w kożuchu i chustce na głowie. Rubinstein i Helenka 
przeszli od razu pod przewodnictwem wysokiego marynarza do 
motorówki. Elżbietka podniosła twarz ku Januszowi, oczy jej wydały 
się w ciemności wpadnięte i czarne. 
- Wiedziałam, że pan tu będzie - powiedziała Elżbietka. - Pan jest 
taki dobry. Niech pan powie Józiowi... 
- Czy Józio wie? 
- Nie, nie mówiłam mu. Wiedzą tylko Edgar i mama. Ale niech mu pan 
powie, że ja będę pamiętać. 
Janusz zirytował się. 
- Co pani będzie pamiętać? 
- No... wszystko - odpowiedziała Elżbietka. 
Ariadna znowu się zbliżyła. 
- Jedziemy - powiedziała. 
Motor nagle zawarczał gwałtownie i zaczął strzelać. W tej ciszy to 
brzmiało tak głośno, że zdawało się, nie tylko port, ale cała 
Odessa się obudzi. 
- Rubinstein musiał dobrze sypnąć złotem - powiedział Janusz do 
Ariadny. 
Stały teraz przed nim dwie kobiety wpół wyciągając do niego ręce. 
Wydawało mu się, że to wszystko dzieje się we śnie. Pochylił się 
do rąk Elżbiety. Pocałowała go w głowę. Coś mu powiedziała, czego 
nie dosłyszał. Uchwycił tylko jeden wyraz: "Józio". 
- Dobrze, dobrze - powiedział. 
Ariadna zarzuciła mu ręce na szyję i nic nie mówiła. Całym sobą 
czuł przy sobie jej drobne, kruche ciało. 
- Ariadno - powiedział. 
- Ja wiem - posłyszał głos tuż przy swoim uchu - ja wiem, że ty 
jeden mnie tylko kochasz. Ale ja nie mogę... 
Marynarz podszedł i zasalutował. Motor strzelał jak seria z 
karabinu. Obie kobiety odeszły i po kolei podając rękę marynarzowi 
zeszły do motorówki. Marynarz wskoczył i wciągnął deskę. Motorówka 
jednym susem skoczyła w ciemność i zaraz znikła, tylko piekielny 
hałas, szybko zacichający, znaczył jej ślad. 
- "To odwaga" - pomyślał Janusz. 
Stał jeszcze chwilkę jak oszołomiony, potem poszedł molem i 
wreszcie portem, wypatrując uważnie, aby tym razem nie wpaść już 
na patrol. Udało mu się to szczęśliwie. 
Gdy z trudnością wstępował na schody, na przedostatniej 
kondygnacji zastąpił mu drogę jakiś cień. 
- Pojechała? - zapytał. 
Poznał zarys postaci Wołodii. 
- Pojechała - powiedział Janusz i teraz dopiero uświadomił sobie, 
co się stało. 
- Czy ty rozumiesz ją? - zapytał Wołodię. 
- Kto, u licha, zrozumie kobiety. - Wołodia zaklął brzydko. - Czy 
zdajesz sobie sprawę, jak ona mnie zdradziła... 
Janusz pokiwał głową. 
- Ciebie? 
- No, mnie! To wszystko, w co ja wierzę - powiedział Wołodia. 
- A ty wierzysz? - spytał Janusz. 
- Wierzę! - nagle pełnym głosem zawołał Wołodia, aż echo uderzyło 
o granit schodów i zbiegło stopniami hen ku morzu, na którym 
zginął już odgłos oddalającej się motorówki. 
XI 
Po zawarciu pokoju brzeskiego Niemcy szeroką ławą ruszyli na 
Ukrainę. W połowie marca zajęli Kijów i Odessę. Do Odessy weszły 
zmieszane wojska austriackie i niemieckie. Do Kijowa same 
niemieckie, pod dowództwem feldmarszałka Eichhorna. 
Kiedy wojska niemieckie wchodziły do Odessy, świeciło jasne, 
wiosenne słońce. Marzec był tak piękny, jak tylko w południowej 
Rosji bywa. Tłumy wyległy na ulice, przez które przechodziły 
wyborowo ubrane oddziały w hełmach z zatkniętymi za rzemyki 
zielonymi gałązkami jedliny. Niemcy byli bardzo zmęczeni wojną, 
ale na zajęcie miast ukraińskich znaleźli gdzieś jeszcze nie 
tknięte oddziały, które imponowały mieszkańcom Odessy, od wielu 
miesięcy przyzwyczajonym do widoku obdartego żołnierza, 
obwieszonego bezładnie granatami i wstążkami nabojów 
kulomiotowych. Za oddziałami miarowo stukającymi w bruk podkutymi 
butami z wolna ciągnęły dwa samochody. W pierwszym siedział 
głównodowodzący wojskami porozumienia, w drugim ataman Petlura. 
Samochód Petlury zasypany był po brzegi kwiatami, ataman stał w 
pojeździe i salutując obracał głowę na dwie strony z uśmiechem. 
Tłum wył i raz po raz ponad głowami ludzkimi wznosiła się wiązanka 
kwiatów czy liści i zakreślając łuk wpadała do samochodu, celniej 
lub gorzej wymierzona. Szofer opędzał się od tych wiązanek jak od 
much, wznosząc w górę łokcie, dłońmi kurczowo przywarty do 
kierownicy. 
Janusz, wmieszany w tłum, z dziwnym uczuciem patrzył na wchodzące 
wojska. Niewątpliwie przynosiły one coś w rodzaju wyzwolenia: 
porządek, praworządność, powiew zachodu. Ale jednocześnie nie mógł 
się oprzeć dławiącej nienawiści, kiedy spoglądał na twarze 
żołnierzy, jeżeli nie dostatecznie odżywionych, to w każdym razie 
starannie wymytych. 
Tłum, który niedawno witał równie uroczyście bolszewików, 
pogromicieli Centralnej Rady, teraz tak samo cieszył się widokiem 
szarych mundurów niemieckich i barwnych czapek bat'ki Petlury. 
Janusz wycofał się szybko ze ścisku, który go drażnił. Na rogu 
Derybasowskiej natknął się na Wołodię. Ledwie go poznał w 
zażywnym, starannie ubranym kupcu z dość dużą już brodą. Wołodia 
podszedł do niego szybko i dał mu swój nowy adres. 
- Przyjdź - powiedział - zawsze jestem koło szóstej w domu. 
- Gdzie to jest ta ulica? - spytał Janusz, który nie znał dobrze 
miasta. 
- To niedaleko portu, tam w dole... - dodał Wołodia i znikł w 
tłumie. 
W domu Szyllerów zastał wielką sensację. Karl przyszedł 
podziękować za pracę i opiekę, wracał do swojej armii. Okazało 
się, że nie był szeregowcem, tylko takiego w niewoli udawał. 
Zjawił się u Szyllerów w oficerskim mundurze, przedstawił się jako 
kapitan Schaefer i siedział w jadalnym pokoju przy stole, 
rozmawiając z panią Royską z lekkim tylko nalotem dialektu 
wiedeńskiego. Powiedział, że ma nareszcie wiadomości od swej 
rodziny, która znajduje się bezpieczna w Wiener-Neustadt, że jest 
bardzo wdzięczny państwu Royskim za gościnność i łaskawość, jaką 
mu okazywali, i że bardzo prosi ich, aby go kiedyś w Austrii 
odwiedzili. Pani Royska, zmieszana taką zmianą sprawy, nie 
wiedziała, co ma powiedzieć, i widać było, że w myśli przypomina 
sobie wszystkie możliwe sytuacje, w których dla Karla była zbyt 
nieuprzejma lub wymagająca. Oficer udawał, że tego nie zauważa. 
Zwrócił się do Janusza. 
- Bardzo panu jestem wdzięczny - powiedział - bo to u pana, 
właściwie mówiąc, rozpocząłem moją karierę służącego... Bardzo 
byłem wzruszony śmiercią pańskiego ojca. 
- Ja pamiętam - powiedział Janusz, przypominając sobie okrągłą 
świątyńkę i żółtą glinę rozkopanego grobu - i nigdy panu tego nie 
zapomnę. 
Kapitan Schaefer trzasnął obcasami i poszedł. Pani Royska 
rozłożyła ręce. 
- Kto by się to mógł tego spodziewać. 
Poszli opowiedzieć o całej awanturze Edgarowi i profesorowi. 
Edgar chodził po swoim pokoju bardzo zamyślony. Od wyjazdu Elżuni 
nie było żadnych wiadomości od nikogo z pasażerów tajemniczej 
motorówki; jeżeli udało im się dostać na Krym lub do 
Konstantynopola, to teraz nie należało się spodziewać listu w 
rychłym terminie. 
wojna zdawała się ciągnąć i nic nie zapowiadało jej końca. 
Gdy pani Royska wyszła, Janusz opowiedział Edgarowi o swoim 
spotkaniu z Wołodią. Edgar się ożywił. 
- Idź, idź do niego - zaraz dzisiaj. Może on ma jakieś wiadomości. 
Jednak nie poszedł jeszcze tego wieczoru. O zmroku zjawił się pan 
Gołąbek, jakiś blady i zmieszany. Janusz bardzo się zdziwił, kiedy 
mu powiedział, że chce z nim sam rozmawiać. Janusz zabrał go do 
pokoju Elżuni, bo we wszystkich innych pomieszczeniach ktoś był. 
Pan Gołąbek, nie siadając, powiedział Januszowi, że uważa go za 
jedynego mężczyznę w tym domu, no, i oczywiście jeszcze Józia, ale 
właśnie Józio... 
- Co się stało? - zaniepokoił się Janusz. 
Okazało się, że pan Gołąbek otrzymał od swego znajomego z Kijowa 
wiadomość: pan Royski został rozstrzelany jeszcze w styczniu, w 
Maryjskim Parku w Kijowie, zaraz po zajęciu tego miasta przez 
bolszewików. 
- Dlaczego? Za co? - spytał Janusz. 
- Czy ja wiem? Zabrano go z mieszkania wraz z gospodarzem, który 
był oficerem gwardii. Wszystkich zastrzelono w Maryjskim Parku. 
- Mój Boże, jak to powiedzieć? - przeraził się Janusz. 
Mimo wszystko poszli na naradę do Edgara. Był tam także i profesor 
Ryniewicz. Nikt nie chciał się podjąć zakomunikowania tej hiobowej 
wieści pani Royskiej i jej synom. Walerek od niejakiego czasu 
mieszkał w gabinecie Szyllera. Wreszcie Edgar wziął na siebie to 
zadanie. 
- Widzicie - powiedział - kto z was jest prawdziwym mężczyzną? 
Takie rzeczy zawsze spadają na mnie. 
I spokojnym krokiem poszedł do pani Royskiej. 
Jeszcze tego wieczora Walerek powiedział Józiowi i Januszowi, 
kiedy się zabierali do snu, że z Polaków, którzy służyli w armii 
rosyjskiej, tworzy się oddział polski. Sztab tworzącej się 
jednostki mieści się w pawłowskich koszarach za miastem. I że 
zaraz jutro pójdzie się tam zapisać. 
Ku zdziwieniu Janusza Józio nie miał zaufania do tej jednostki 
polskiej. W parę dni potem doszła do Odessy wiadomość o tworzeniu 
się III Korpusu Wojska Polskiego w Winnicy i to dopiero poruszyło 
Józia. Walerek już wtedy znikł w swoich koszarach i nie wracał 
stamtąd do domu. 
Od czasu wyjazdu Elżuni Józio znajdował się w stanie zupełnej 
prostracji. Nie wychodził na miasto nawet po wejściu Austriaków i 
cały czas spędzał na czytaniu kryminalnych romansów, których 
obfity zapas znalazł w gabinecie starego Szyllera. Wiadomość o 
śmierci ojca dobiła go prawie. Teraz już tylko marzył o wyjeździe 
do Winnicy. Namawiał Janusza na to samo. Janusz nie wiedział, co 
robić. Nie bardzo rozumiał, co to było to polskie wojsko, ułani z 
chorągiewkami, jakaś tam artyleria. Wiadomości dochodziły do 
Odessy niedokładne. Do miejscowej formacji nie miał zaufania, 
ponieważ tam znalazłby się razem z Walerkiem. Nabrał od jakiegoś 
czasu wstrętu do niego i jeżeli zastanawiał się nad powodami tej 
antypatii, cofał się wstecz aż do policzka, który otrzymał od 
Walerka cztery lata temu: błahe dziecinne zdarzenie, burzliwa 
kłótnia dwóch przyjaciół, ale od tej historii zmieniło się coś 
podstawowego w jego stosunku do Walerka. Józio to co innego, 
Janusz nie zdawał sobie nawet całkowicie sprawy z tego, jak bardzo 
przywiązał się do niego. Przez te parę miesięcy stałego kontaktu 
odczuwał zupełnie fizycznie bliskość tego rosłego, pięknego 
chłopca. Trochę się bał o niego i nie chciał tracić z nim 
kontaktu. Dlatego też skłaniał się do wstąpienia do III Korpusu, 
aby być jak najdłużej z Józiem. Zresztą cóż miał robić? Odkąd 
Ariadna wyjechała, myślał tylko o przedostaniu się na zachód. Może 
poprzez wojsko polskie droga była najlepsza. 
Dopiero w dziesięć dni potem mógł się wybrać do Wołodii. Znalazł 
go w pokoiku na parterze oficyny, w podwórku. Dom był drewniany i 
lichy, podwórko brudne, rosły tam jakieś wątłe akacje i za 
sztachetami w ogrodzeniu gęgała para gęsi, bogactwo skądsiś ze wsi 
przywiezione. Wołodia chodził po małym pokoju jak lew po klatce. Z 
braku ruchu widać roztył się bardzo, broda połyskiwała rudawym 
odcieniem na twarzy bladej i nalanej. Wyglądał cały jak gdyby 
trochę spuchnięty. Janusz siadł pod oknem i słuchał. 
Sytuacja rewolucji rosyjskiej zdawała się bez wyjścia, na 
wschodzie, nad Donem i na północnym Kaukazie Korniłow i Denikin 
zwyciężali, Niemcy zajęli całą południową Rosję, odcinając Moskwę 
od żywicielki Ukrainy. W Moskwie i Piotrogrodzie był głód, w 
Czerwonej Armii walczącej z oddziałami białych - nieład, chwilami 
kompletna anarchia. Mimo to Wołodia wierzył, że się wszystko 
odmieni. Niemcy muszą być pobici, skoro do gry weszła Ameryka; o 
tym, aby oni władali kopalniami zagłębia chersońskiego i 
donieckiego, aby oni zbierali zboża ze stepów jekaterynosławskich, 
mowy być nie może. Zresztą władza Niemców rozciąga się tylko 
wzdłuż torów kolejowych, w głębi kraju - a wiadomo, jak rzadka 
jest tutaj, na południu, sieć kolejowa - panują bandy chłopskie, 
które nie uznają ani Niemców, ani Moskwy, ani Denikina. Niemcy 
osadzają na dawnych miejscach byłych właścicieli fabryk i 
majątków... 
Wołodia zatrzymał się przed Januszem i spojrzał nań badawczo. 
- Chcesz wrócić do Mańkówki? - spytał. 
Janusz machnął ręką. 
- Po co? Ja tam nigdy nie wrócę. To wszystko skończone. 
Wołodia znowu zaczął chodzić, obijając się o szare ściany i 
podrapane meble. 
- Tak myślisz? Tak raczysz myśleć, panie hrabio? 
- Niepotrzebna ironia - spokojnie powiedział Janusz - dom spalony, 
ojciec nie żyje. To już jest zamknięta przeszłość. Koła historii 
odwrócić niepodobna. 
- No, dobrze - warknął Wołodia - ale co dalej? Chcesz iść z nami? 
Janusz nie odpowiedział. 
- Wierzysz w rewolucję? - Wołodia znowu zatrzymał się przed 
Januszem. Ten jeszcze milczał. 
- Wierzę w nieodwracalność rewolucji - zaczął z wolna - na to, 
czego rewolucja dokonała, nie ma sposobu. 
- A ty chciałeś znaleźć? - zaśmiał się Wołodia. 
- Także nie - powiedział Janusz - ale ja uważam waszą rewolucję za 
waszą własną sprawę. Mnie to w tej chwili mało obchodzi. 
Wołodia usiadł i zamilkł na chwilę, tak jakby powiedzenie Janusza 
odebrało mu mowę. 
- Mówisz zawsze - ciągnął po chwili - że szukasz prawdy. Jakiejże 
ty prawdy szukasz, u licha, jeżeli nie widzisz, że rewolucja 
rosyjska jest największym wydarzeniem dwudziestego wieku? Nie 
można się znaleźć poza jej orbitą. 
- Polska... - zaczął Janusz. 
- Właśnie Polska - wrzasnął Wołodia, aż Janusz rzucił okiem na 
okna, czy głos nie przenika na podwórze - właśnie Polska nie może 
się znaleźć poza rewolucją rosyjską! 
Janusz przeczekał ten wybuch i powiedział zupełnie spokojnie: 
- Ja myślę, że Polska ma w tej chwili swoje własne zadania. Kiedy 
Niemcy upadną... 
- To kwestia paru miesięcy - wtrącił Wołodia. 
- Zobaczymy. Jeżeli Niemcy upadną, czeka nas piekielnie trudne 
zadanie spojenia w jedną całość trzech zaborów. Czy to nie jest 
zadanie? Dopiero wtedy pomyślimy o rewolucji. 
- Rozumujesz jak czysty burżuj - warknął Tarło. 
- Przed chwilą nazwałeś mnie "jaśnie hrabią". Jakże ja mam 
rozumować? Musisz zrozumieć, że inaczej nie mogę. Prawda prawdą - 
ale ja nie jestem rewolucjonistą. 
- Kto nie z nami, ten przeciw nam. 
- Myślę, że byłoby rzeczą naturalną, gdybyśmy się znaleźli po 
dwóch stronach barykady. Ale tak nie jest. 
- Barykada nie ma trzeciej strony. 
- Ale ja w ogóle nie wychodzę na barykady. Mam inne sprawy do 
wykonania, zadania nasze są odmienne. To wszystko. 
- Domyślałem się tego - powiedział Wołodia - wstępujesz do wojska 
polskiego? 
- Tak, mam zamiar - powiedział Janusz bez wahania, chociaż 
dotychczas bronił się rękami i nogami od tej myśli i wcale nie 
przyszedł tutaj z gotową decyzją. 
- Szkoda mi ciebie - rzekł Tarło - byłby z ciebie dobry towarzysz, 
trochę za miękki, to prawda. Wy, Polacy, macie zawsze pogmatwany 
pogląd na sprawy. Ciąży nad wami wasz romantyzm. 
- Myślę, że zwalczę ten romantyzm. Przyznaję, ma on nade mną 
czasami zbyt dużą władzę. Właśnie... 
Tu wreszcie mógł wydobyć to pytanie, z którym jedynie tutaj 
przyszedł. 
- Czy nie masz wiadomości od siostry? 
Dla Wołodii przeskok myślowy Janusza widać był trudny, bo milczał 
przez chwilę. Pauza ta wydała się Januszowi wiekiem. Tarło 
popatrzył przez chwilę na niego nieobecnym wzrokiem, myśląc o czym 
innym. Wreszcie powiedział: 
- Ach, tak, miałem wiadomość... są wszyscy w Konstantynopolu. 
Napotkali na drodze turecki statek, który ich zabrał. 
- Miałeś list? 
Tym razem Wołodia spojrzał na Janusza już nie bezmyślnie. 
Przeciwnie, spojrzał bardzo przenikliwie i już trochę jak na 
wroga. 
- Nie - powiedział z wolna - miałem ustną wiadomość. 
Teraz Janusz mógł wstać i iść. Ale nie chciało mu się tak oschle 
pożegnać z Wołodią. Sam nie wiedział dlaczego. Czy dlatego, że był 
to brat Ariadny, czy że żegnał z nim kawał tego życia odeskiego, 
czy nie chciał zostawić złego wspomnienia o sobie. Żegnali się 
chyba na bardzo długo. 
- Wiesz - powiedział - wiesz, Wołodia, nigdy nie zapomnę tych 
odeskich dni. Gdybym był Rosjaninem, zostałbym z tobą. Ale tak... 
Wyszło to niezręcznie. Wołodia jednak zrozumiał. Uściskał Janusza, 
który stał w drzwiach. Nie powiedział ani słowa, ale Janusz 
zrozumiał, że rozstają się w przyjaźni. 
- Przede wszystkim chciałbym, abyś pojął, że to nie w tym rzecz... 
Rosjanin... Polak... Tu o co innego chodzi... 
- Może kiedyś zrozumiem - pokornie powiedział Janusz. 
Wołodia podał mu dłoń. 
- Co nas czeka, nie wiadomo, ale ja wierzę, że się jeszcze 
spotkamy - powiedział wychodząc. 
Na podwórku zagęgały na niego białe gęsi za sztachetą. Mały piesek 
zaszczekał gdzieś z daleka. Ale Janusza schwyciła natychmiast 
jedna, najważniejsza myśl: "Ona jest w Konstantynopolu!". Ta myśl 
nie opuszczała go do samego wieczora. 
XII 
Mniej więcej w tym samym czasie, ku końcowi marca, odbył się ślub 
Oli z panem Gołąbkiem. Spychała natychmiast po wejściu Niemców 
ulotnił się gdzieś, Bilińska przy pomocy księżnej Muszki 
wypuszczonej z więzienia (syna jej rozstrzelano) nawiązała jak 
najściślejsze znajomości z generalicją okupacyjnej armii 
austriackiej. Miała zresztą w niej krewnych i powinowatych, 
Badenich i Esterhazych. Przy ich pomocy przygotowała swój wyjazd 
do Wiednia, skąd miała zamiar przedostać się do Krakowa i 
Warszawy. Miała w obu stolicach domy i kamienice. W staraniach 
tych największą pomoc okazały nie wielkie ryby, ale skromny 
urzędnik sztabu generalnego, kapitan Karl Schaefer. W początkach 
kwietnia Maria miała opuścić Odessę. Edgar też chciał jechać do 
Wiednia, natrafił jednak na trudności. 
Bilińska go pocieszała. Robiła mu nadzieję, że się wkrótce 
spotkają w Warszawie, ale Edgar uśmiechał się smutnie. Nie chciał 
jej mówić, że tam będzie miała Kazimierza. 
W każdym razie ten koniec marca minął dla Edgara w spokoju. Słońce 
grzało, nawet paliło i osuszało pododeskie stepy. Parę razy 
jeździli z Marią nad morze, na Średni Fontan. I chociaż nie było w 
tych spacerach nic specjalnie wesołego, Edgar czuł się po nich 
lepiej, mniej osamotniony. Od Elżbiety nie było wiadomości, 
wiedziano tylko, że jest w Konstantynopolu. 
Odprowadził Marię na dworzec. Odjeżdżała z Alem i panną 
Biesiadowską sypialnym niemieckim wagonem. Jacyś austriaccy 
żołnierze salutowali jej z wielkim trzaskiem kopytek. A ona, 
wyniosła, obojętna, podłużne rysy okrywająca woalką w czarne 
kropy, przyjmowała wszystko tak, jakby się jej to słusznie 
należało. 
Tak samo przyjęła pochylenie głowy Edgara i jego pocałunek w rękę. 
Weszła do wagonu i w chwili gdy pociąg ruszył, skinęła do niego 
przez szybę bukiecikiem fiołków. Ale to było później, już po 
ślubie Oli. 
Ślub Oli oczywiście był bardzo skromny. Świadkami byli Edgar i 
profesor Ryniewicz, oprócz nich na uroczystości kościelnej były 
tylko matka i ciotka oraz dwóch kuzynów. Walerek wystąpił we 
wspaniałym nowym mundurze i w hełmie alianckim koloru khaki ze 
srebrnym orzełkiem. Pani Szyllerowa z panną Biesiadowską 
przygotowały w domu proste śniadanie. Czeladnicy pana Franciszka 
przysłali jednak wspaniały tort. Warunki aprowizacyjne po wejściu 
Niemców poprawiły się nieco: zawsze można było coś tam uskubnąć z 
niesłychanych zapasów, które oni gromadzili w spichlerzach Odessy, 
aby przewieźć in die Heimat *. (* do ojczyzny) 
Ola spędziła ten dzień jak we śnie. Widziała szczęśliwe uśmiechy 
matki i pana młodego i starała się uśmiechać do nich wzajemnie, 
chciała także nie myśleć o panu Kazimierzu, co przychodziło jej z 
łatwością. Wykreśliła sobie z życia i jego, i te parę lat 
oczekiwania - i to tak niespodziewane i radosne spotkanie. 
Pamiętała tylko ten spacer w Molińcach zaraz po jego przyjeździe i 
od czasu do czasu widziała przed oczami zabłocony trawnik i ścięte 
mokre pnie dębowe błyszczące na gazonach jak białe tarcze. 
- To wszystko jest - powtarzała sobie - jak te ścięte drzewa. 
Takie jest moje życie: ścięte drzewo. 
Przy śniadaniu dowiedziała się, że chłopcy, Józio i Janusz, jadą 
nazajutrz do Winnicy. Walerek bardzo się z nich śmiał i chwalił 
swoją formację. Podpił sobie nieco i bawił wszystkich 
opowiadaniami o poruczniku Kalikście i sierżancie Gorbalu, którzy 
byli postrachem, ale i bożyszczami jego oddziału. Sierżant zresztą 
był w cywilu dość znanym, choć młodym aktorem z Warszawy. Józio 
odpierał ataki Walerka twierdząc, że ich formacja jest zupełnie 
zdemoralizowana i nie myśli ani o walce, ani o powrocie do kraju. 
- Z Niemcami w każdym razie nie będziemy walczyli - powiedział 
Walerek - a bolszewicy daleko. 
- Mogą się zbliżyć - zauważył Janusz. 
- A niechże Bóg broni - zawołała panna Tekla, zaczerwieniona od 
spożywanych wyrobów, nad którymi sama cały ranek pracowała. 
Po śniadaniu młodzi państwo pojechali do mieszkania pana młodego. 
Ciocia Michasia miała się tam przenieść dopiero za kilka dni. 
Mieszkanko pana Franciszka składało się z trzech pokoi. Pan 
Gołąbek nie mógł się pozbyć zwyczaju wstawiania do każdego zdania 
słów "szanowna pani", chociaż z trudnością mówił do Oli "ty". To 
proste słowo w stosunku do grubego pana, starszego od niej, Oli 
nie przechodziło przez gardło. 
Usiedli przy stole w jadalni i nie wiedzieli, co sobie powiedzieć. 
- Może chcesz herbatki? - zapytał Franciszek. - Ja, pani szanowna, 
zaraz ci zrobię. 
- Dobrze, chętnie się napiję - powiedziała Ola, aby tylko pozbyć 
się jego towarzystwa. 
Pan Franciszek poczłapał do kuchni. 
Przed Olą otwierała się perspektywa beznadziejnie pustych dni. 
Brakowało jej ciotki i matki, i tamtego skupionego życia, do 
którego już się przyzwyczaiła. Franciszek był przerażająco obcy. 
Po chwili przyniósł jej herbatę. Mocną, dobrze zaparzoną. A o 
herbatę w tej chwili w Odessie było bardzo trudno. Spojrzała na 
niego z wdzięcznością, pocałował ją w rękę i w tym prostym, 
serdecznym geście po raz pierwszy nie wydał się jej śmieszny. 
Usiadł blisko niej i cały odwrócił się ku niej. Widziała w tej 
chwili z bliska jego ładną, ale zapuchniętą tłuszczem twarz, 
niebieskie oczy z białymi rzęsami i lekko zaczerwienionymi 
powiekami. Zaczął mówić, jak gdyby chciał jej coś wyperswadować. 
- Ja wiem, że tobie jest trudno, bo mnie trudno pokochać, ja 
rozumiem ciebie, wiesz, doprawdy rozumiem i taki ci jestem 
wdzięczny za to, że chciałaś zostać moją żoną... 
Ola, słuchając tej niezdarnej przemowy, z pewnym rozrzewnieniem 
pomyślała, że Gołąbek ani razu nie powiedział "pani szanowna", i 
bardzo dobrze to oceniła. 
- Widzisz, ja chciałem powiedzieć - ciągnął dalej Gołąbek i 
opuścił wzrok - ja chciałem ci powiedzieć, że jeżeli chcesz, to 
niech tak będzie, jak jest... żebyś się ze mną oswoiła, bo ja taki 
niezgrabiasz, wiesz... jak długo zechcesz... kiedy zechcesz... a 
teraz niech będzie tak, jak jest. 
Spojrzał teraz na nią pytająco, ale Ola zarumieniła się i opuściła 
powieki. Serce jej biło młotem. 
- Nie - jednak ty jesteś poczciwy - wyszeptała. 
- Nie, nie - naraz gwałtownie zaprotestował Gołąbek - ja nie 
jestem poczciwy, ja jestem zły człowiek, ach, ty mnie nie znasz. 
Ale ja ciebie bardzo kocham - dokończył cicho. 
Za oknem rozległy się jakieś strzały, była to sprawa zwyczajna. 
Ola nie zwróciła na to uwagi, ale pomyślała wyraźnie o panu 
Kazimierzu, przypomniała się jej jego wysoka, koścista, 
"szlachetna", jak dawniej sobie mówiła, postawa, jego duże, czarne 
oczy. Bardzo jej się zrobiło smutno. Odczuła gwałtowny brak matki, 
z którą się prawie nie rozstawała od dzieciństwa - i wybuchnęła 
gwałtownym płaczem. Gołąbek objął ją ramionami i na jego obszernej 
piersi jak na tarczy poczuła oparcie, kamienną poduszkę pod 
rozwiane sny. Płakała długo. 
O tej samej godzinie w mieszkaniu Szyllerów obie siostry, Ewelina 
Royska i Michasia Sęczykowska, siedziały obok siebie na kanapie i 
płakały cichutko, spokojnie, rzec by można było, prawie 
metodycznie. Pani Ewelina patrzyła w przestrzeń za oknem, a łzy 
płynęły ciurkiem jedna za drugą, żłobiąc dróżkę po pudrowanym 
policzku. Ciocia Michasia, z obwiązaną szczęką, podparła się 
frasobliwie lewą ręką i trzęsła się bezdźwięcznie, drobno jak 
stara bryczka z zepsutymi resorami. 
- Ty przynajmniej miałaś szczęście w życiu - powiedziała wreszcie 
Michalina - żyłaś z mężem prawie dwadzieścia pięć lat... no, 
zabili go, to prawda, ale zabili w takim czasie, że jak gdyby w 
porę... cóż byś ty teraz z nim robiła? 
- Moja Michasiu - powiedziała Royska - jak ty możesz tak mówić... 
- Tak, tak, nie powinnam tego mówić - trzęsła się dalej ciocia 
Michasia - ale w głębi duszy przyznajesz mi rację. No, cóż? 
Wrócisz do Polski, mamy tam jeszcze Puste Łąki, na pewno na nich 
dobrze zagospodarujesz. A z nim miałabyś tylko kłopot... znowu 
zacząłby swoje próby... paskowe siewy... 
- Nie masz serca, Michasiu - powiedziała pani Ewelina - po takim 
ciosie tak mówić. 
- Pewnie, że nie mam serca. Skąd mam mieć? Odkąd mnie Sęczykowski 
porzucił, stwardniałam na łaskawym chlebie. 
- Wiesz dobrze, że mowy nie było o łaskawym chlebie. Miałaś u nas 
swój kapitalik, dzierżawca płacił coś tam za Puste Łąki... Nie 
możesz tak mówić. 
- Nie, oczywiście, nie. Dla Oli byłaś dobra. 
- Odkąd Helenka umarła, uważałam ją za córkę. 
- Tak, tak - trochę głośniej chlipnęła ciocia Michasia - ale mimo 
to czułam się jak na łaskawym chlebie. 
- To nie z mojej winy. 
- Ależ skąd, Ewuniu, oczywiście z mojej własnej. Brak mi było 
własnego domu. 
- Teraz będziesz miała... u Oli. 
- To będzie dom pana Gołąbka. On bardzo poczciwy, ale... 
- Wiesz, Michasiu, myślę, że kaprysisz. 
- Pewnie, moja Ewelino, pewnie, że kapryszę. Ale kobiety, które 
nie miały miłości w życiu, zawsze kapryszą. 
- Kochałaś doktora. 
- Sęczykowskiego? Kochałam, ale po dwóch latach mnie porzucił i 
przyjechałam do was. Zresztą w ciągu tych dwóch lat też niewiele 
użyłam. Sprowadzał swoje kochanki do domu. 
- Mówiłaś mi już. 
- Mówiłam, i nie raz. Ale ty nie zawsze o tym pamiętałaś. Widzisz, 
teraz chciałam, żeby Ola miała swój dom. Gołąbek jej nie porzuci i 
w każdym razie nie będzie sprowadzał kochanek do domu. To dobry 
człowiek. A Spychale, wiesz, ja nie bardzo dowierzałam. 
- I słusznie. 
- Chłopcy jutro wyjeżdżają. 
- Tak, jeszcze i to. Walerek zostaje w Odessie, ale Józio... 
- Cóż to za takie polskie wojsko! Z Niemcami... 
- Na razie z Niemcami, a potem może przeciwko Niemcom. Nigdy nie 
wiadomo. 
- Moja Ewelinko, to mi się nie podoba. Sęczykowski zawsze mówił, 
że Niemcy to potęga. 
- Ach, dajże mi spokój z twoim... Sęczykowskim. 
Pani Ewelina zająknęła się porządnie na nazwisku swego byłego 
szwagra i poczęła chodzić dużymi krokami po pokoju. 
- Myślisz, że mi się to wszystko podoba - rzuciła w stronę 
siostry, która wytarła oczy chusteczką, przestała płakać, ale 
siedziała tak samo podparta niby Chrystusik frasobliwy. 
Pani Royska przeszła przez korytarz i nie pukając weszła do pokoju 
chłopców. Józio pakował swój kuferek i stał teraz nad nim z 
fotografią w ręku, patrzył na tę fotografię z dziwnym wyrazem 
twarzy. Gdy matka weszła, schował szybko fotografię pod bieliznę 
leżącą w kuferku. Pani Royska zmarszczyła brwi. 
- Masz fotografię Elżuni? - spytała. - Skąd? 
Józio spojrzał na matkę przelotnie i odwrócił wzrok. 
- Edgar mi dał. Mama wie? 
- Wszyscy w domu wiedzą. Zachowywałeś się jak dzieciak. 
Pani Royska siadła w fotelu Janusza przy oknie. 
- O mamo - powiedział Józio i zrobił krok w stronę matki. 
- No, trudno. Pierwsze koty za płoty. Masz pierwsze doświadczenie. 
- Czy mama myśli, że ona wyjdzie za mąż za Rubinsteina? 
- Chyba mniej wiem o tym od ciebie. Czy ona ci nic nie obiecywała? 
- Ona? Nic. Nie wiedziałem o jej wyjeździe. Ukryła to przede mną. 
Tylko Janusz ją widział. 
- Janusz? 
- Tak. Tą samą łodzią odjeżdżał tam ktoś... 
Pani Royska nachmurzyła się i przez chwilę milczała. 
- Jak się o was nic nie wie - szepnęła potem. 
Józio podszedł do niej, pocałował i potem usiadł u jej nóg. Już 
się ściemniało. 
- Widzi mama - powiedział wesoło - siedzę u mamy stóp jak w 
buduarku w Molińcach. 
- Nie ma już naszego buduarku - westchnęła pani Ewelina. 
Józio spojrzał zdziwiony na matkę. Nigdy jeszcze nie słyszał, aby 
wzdychała. Ale przypomniał sobie śmierć ojca i odwrócił się. 
- Pamiętasz, jak czytałaś mi Sienkiewicza? Pamiętasz, po 
szkarlatynie przeniesiono mnie do buduarku i czytałaś mi Potop? 
Pamiętasz? 
- Pewnie, że pamiętam, Józiu, to były bardzo dobre czasy. 
- Mademoiselle Berthe pilnowała Walerka, a ty byłaś cały dzień 
przy mnie. 
- Pewnie, że pamiętam. To minęło... 
- Ale wróci - powiedział Józio bardzo pewnie. 
- Nie, moje dziecko, nie łudźmy się, to nie wróci. 
- Jak to? Mama nie wierzy, że wrócimy do Moliniec? 
- Nie, mój drogi, nie wrócimy. To na pewno. Ten rozdział naszego 
życia i naszej historii skończony. 
- Nie, nie - zawołał Józio, chwytając matkę za kolano - nie, to 
niemożliwe! Widzisz, kiedy mi czytałaś Sienkiewicza, to mi się 
wtedy wydawało niemożliwe, powrót do tamtych czasów... niemożliwy. 
Ale teraz, pomyśl sobie, teraz kawaleria polska w Winnicy, 
Strzyżawce, Jarmolińcach... to prawie tak jak na Kudaku. 
- Szkoda, że nie ma tu Janusza - powiedziała pani Royska, kładąc 
rękę na głowie syna - on by ci wszystko wytłumaczył. Rewolucja 
jest nieodwracalna, tak mi niedawno powiedział. My mamy jeszcze 
swoje zadania do spełnienia, obyśmy się tylko w nich zorientowali. 
Dlatego trzeba wracać do Warszawy. 
Józio wzruszył ramionami. 
- Warszawa! Warszawa! Wszyscy teraz mówią o Warszawie. Ja zostanę 
tutaj. 
- Tu już nie mamy nic do gadania - ze smutkiem powiedziała pani 
Royska. 
Józio zamilkł. 
- Mamy zmazać tę kartę naszej historii? Historia też jest 
nieodwracalna, jeżeli mama chce. 
- Musimy się liczyć z faktami. I dlatego martwię się twoim 
wyjazdem do Winnicy. Myślę, że to jest niepotrzebne machanie 
szabelką. 
- Profesor Ryniewicz mówi, że to leży w najlepszych tradycjach 
naszego rycerstwa. 
- Profesor Ryniewicz sam nie wie, co mówi. Namawia ciebie na 
wyjazd do III Korpusu, a sam stara się o przepustki do Warszawy. 
Siedemnasty wiek minął, mamy teraz dwudziesty. 
- Dwudziesty! Piękny, wspaniały wiek. 
- Zaczyna się dość krwawo - drugi raz westchnęła pani Royska. 
Tym razem Józio nie zwrócił już na to uwagi. 
- Bo mama jest pacyfistką - szepnął niecierpliwie. 
- Nie, moje dziecko, jestem tylko kobietą. 
- Czy masz już wszystko, czego ci potrzeba? - spytała po chwili. 
Józio milczał jakiś czas. Pani Royska zdziwiona pochyliła się ku 
niemu. W mroku zapadającym widziała, jak błyszczały jego duże, 
niebieskie oczy, pod palcami czuła jego skręcone, sztywne i bardzo 
gęste młodzieńcze włosy, a pod nimi okrągły kształt czaszki. Nagle 
Józio przysunął się, ukląkł i wtulił głowę w kolana matki. Płakał. 
- Za dużo dziś łez w Odessie - żartobliwie powiedziała pani 
Ewelina, ale czuła, że i jej spazm podchodzi do gardła. 
"Nie wolno teraz" - pomyślała. I opanowała się. 
Czuła pełnymi dłońmi okrągłość ukochanej głowy syna i suche, 
rozsypujące się włosy. Przytuliła do nich wargi i czuła z bliska 
ich zapach taki dziwny, taki kochany, choć trochę przesiąknięty 
perfumami Elżbietki. 
XIII 
Gdy Józio i Janusz przyjechali do Winnicy, przyjął ich jakiś 
jegomość w podartym frenczu, za drzwiami, na których widniał 
napis: "III Korpus Armii Polskiej, zgłoszenia". Pan skierował ich 
do koszar położonych za Bohem, na drugim końcu miasta. W koszarach 
tych zameldowali się u oficera artylerii, porucznika Kieliszka. 
Józio ukrył swą szarżę oficerską, nie chcąc rozstawać się z 
Januszem. Porucznik Kieliszek przydzielił ich do drugiej armaty i 
wskazał pokój koszarowy, w którym mieli rezydować. Było tam już ze 
dwudziestu żołnierzy, starych i zahartowanych przez czteroletnie 
poniewieranie się po wszystkich frontach rosyjskich. Niektórzy z 
nich, rezerwiści, byli starymi brodaczami. Bardzo niechętnie i 
podejrzliwie przyjęli paniczyków, którzy właściwie nie wiedzieli, 
jak się do tego zabrać, aby stanąć z tymi nowymi towarzyszami na 
koleżeńskiej stopie. Częstowanie papierosami nie pomagało. Józio 
miał do czynienia z żołnierzami armii carskiej, ale to było co 
innego. Przede wszystkim tam należał do uprzywilejowanej kasty 
oficerów, wobec których żołnierz nigdy nie był szczery, po drugie, 
tam byli przeważnie Rosjanie, gdy on był Polakiem. W momencie 
wybuchu rewolucji Józio znajdował się w szpitalu w Humaniu, lekko 
ranny w łydkę. Ci zaś, nowi ich koledzy, przeszli to wszystko i z 
tego wiru i zamętu wynieśli nietkniętą chęć powrotu do kraju i do 
swojej chaty. Dla tego jedynie celu skupili się tutaj w zaczątku 
III Korpusu i z wielką nieufnością odnosili się do wszystkich 
oficerów, którym - być może - świtały inne cele. Bądź co bądź, 
fakt, że takie oddziały tworzyły się jeżeli nie pod egidą Niemców, 
to w każdym razie przez nich nie niepokojone, dawał do myślenia 
żołnierzom. Obawiali się, że zostaną użyci do walk z bolszewikami 
albo do zwalczania band chłopskich, rosnących jak grzyby po 
deszczu już o kilometr od każdej linii kolejowej. Chłopi widocznie 
także obawiali się tej nowej, obcokrajowej, a jednak związanej 
pewnymi interesami z ziemią ukraińską armii i jak powiedział 
młodym ochotnikom porucznik Kieliszek, zwracali baczną uwagę na 
żołnierzy z polskim orzełkiem na czapce. W Niemirowie formowały 
się oddziały ułańskie, w Winnicy i Gniewaniu artyleria konna i 
piechota. 
Szczególniej zaopiekował się młodymi ludźmi sierżant Golicz, 
nieduży, muskularny mężczyzna, mało co starszy od Józia. Był to 
jasny blondynek, z czubem uczesanym w ząbek nad białym czołem, z 
wielkimi, świecącymi zębami i wyrazem okrucieństwa w jasnych 
oczach. Od chwili kiedy Janusz i Józio zjawili się w izbie, wzrok 
jego padł na nich. Odtąd już nikt inny nie zamiatał pomieszczenia, 
nie wycierał okien - zwłaszcza często przydzielał ich na wartę, aż 
na to zwrócono powszechną uwagę. Stary, brodaty chłop spod 
Sandomierza, Burek, ujął się za młodzikami, na co Golicz zrobił 
taką awanturę i tak zwymyślał zebranych żołnierzy od "bolszewików" 
i rewolucjonistów, że natychmiast uspokoili się. 
Zdarzenie to jednak jak gdyby wyrównało szanse. Myszyńskiego i 
Royskiego przyjęto do gromady, stali się kolegami doświadczonych 
weteranów. Światła w koszarach nie było, przy zapadającym 
niebieskim zmroku rozpalano ogień w żelaznym piecyku i gromadzono 
się naokoło niego na cały wieczór. Przez szpary fajerek padał 
czerwony blask na twarze żołnierzy poorane zmarszczkami, na ich 
brody, na nagie ciała, kiedy iskali zdjęte z pleców koszule. Bawił 
wszystkich mały, młody, ale plugawy fryzjerczyk warszawski, rodak 
z Powiśla sierżanta Golicza. Przy ognisku tym nie panowała jednak 
ani wzruszająca jednomyślność, ani wzajemna życzliwość. Ludzie 
byli rozjuszeni czteroletnim oderwaniem od domów i brakiem stamtąd 
wiadomości. Zdarzenia bitewne i rewolucyjne wyprały ich z 
wszelkiej miękkości, a jeżeli teraz nawet ktoś w głębi duszy 
pielęgnował jakieś lepsze uczucia, wstydził się do nich przyznać. 
Z cynizmem i sarkazmem opowiadano sobie wypadki wojenne, szydzono 
z oficerów, podoficerów i niecierpliwiono się stale. Fryzjerczyk 
Gustek śmieszył wszystkich, naśladując zwierzchnictwo i 
ideowo-abstrakcyjny język, którym przemawiał do nich "idealista" 
porucznik Kieliszek. Żołnierze zaśmiewali się, kiedy Gustek 
przedrzeźniał wyrażenia porucznika: "nasza droga ojczyzna", "nasz 
sztandar narodowy", "honor wojska polskiego". Wszystko to było dla 
nich głupią dziecinadą. 
Janusz nigdy jeszcze nie zetknął się tak bezpośrednio z 
brutalnością życia. Zawsze dotychczas - nawet w zetknięciu z 
mordem, z rabunkiem, z terrorem - tkwił jakby poza tym. Tutaj 
znalazł się w bardzo ordynarnym, złym zbiorowisku. Poddał się 
zresztą sierżantowi Goliczowi bez szemrania i znajdował nawet w 
swych upokorzeniach rodzaj przyjemności. Czyścił klozety, zamiatał 
izbę, mył okna i stawał na warcie prawie co noc. Józio mimo 
wszystko wywalczył sobie stanowisko bardziej niezależne. Janusz 
podziwiał, jak szybko zaprzyjaźnił się z Gustkiem, który swymi 
żartami stwarzał nastroje w izbie i był, właściwie mówiąc, panem 
wszystkiego, jak zdobył zaufanie starego Burka. Janusz pozostał 
pod tym względem w dalszym ciągu obcy wszystkim i obcość tę tak 
samo odczuwał tutaj jak w Mańkówce i jak w mieszkaniu Szyllerów. 
Ćwiczeń prawie nie było. Porucznik Kieliszek nie chciał ryzykować 
i wyprowadzać na musztrę żołnierzy, którzy by niejednego mogli 
jego samego nauczyć. Natomiast zaznajamiał swój oddział z 
mechanizmem dział, objaśniał sposoby i technikę strzelania z 
lekkich armat polowych, które w liczbie czterech zgromadzono w 
koszarach. Manewrowano trochę armatami i chłopcy nauczyli się 
zajeżdżać działami na stanowisko. Nawet starzy i uparci żołnierze 
chętnie słuchali wyjaśnień Kieliszka, dotyczących spraw czysto 
technicznych. Kieliszek przychodził także do izby na pogawędki i 
wtedy właśnie wypowiadał te frazesy, z których potem prześmiewał 
się Gustek. Zresztą słuchano go obojętnie i nie przerywano mu 
wykładu pytaniami. Raz tylko dziobaty chłop spod Pułtuska spytał w 
końcu pogadanki: 
- A niech no pan porucznik powie, kiedy pojedziemy do domu. 
Inni nie poruszyli się nawet po tym powiedzeniu, dobrze bowiem 
wiedzieli, że Kieliszek nie da na to pytanie odpowiedzi. 
Rzeczywiście porucznik napuszył się i powiedział: 
- Moi drodzy, myślę, że zanim wrócimy do naszej najdroższej 
ojczyzny, czeka nas jeszcze niejedna przygoda. 
Odpowiedział mu na to niechętny pomruk żołnierzy. 
Najcięższe dla Janusza były warty nocne w stajni. Konie 
awanturowały się, wiązane nieumiejętną ręką odwiązywały się i 
spacerowały po stajni, właziły w inne gródzie i gryzły się z 
wielkim krzykiem. Janusz dyżurował w parze z innym żołnierzem, ale 
ten najczęściej zaszywał się w słomę i spał, a cała 
odpowiedzialność za porządek w stajni spadała na Janusza. Konie 
wydawały mu się wówczas złośliwymi i głupimi potworami, siłami zła 
nie do opanowania. 
Pewnej nocy, w jakieś dziesięć dni po przybyciu do Winnicy, Janusz 
dyżurował z żołnierzem, którego dotychczas nie zauważył. Był to 
młody chłopak o okrągłej głowie, gładko wystrzyżonej, miał duże 
szare oczy i był bardzo obrotny w ruchach. Nie położył się spać, 
pomagał całą noc Januszowi, a że potrafił lepiej od Janusza wiązać 
uździenice, konie były spokojniejsze i mieli więcej czasu na 
pogawędkę. Siedzieli na małej ławeczce pod latarnią, pośrodku 
stajni, i gadali. Tylko gdy jeden z koni, wielkich armatnich 
rumaków, zaczynał się niepokoić, stukać kopytem o podłogę lub 
uderzać łańcuchem o żłób, towarzysz Janusza podnosił głowę, 
zwracał się w stronę awanturnika i wołał sztucznym basem: 
- Noooo, stoj, stoj, bracie! 
I koń się uspokajał. 
Z rozmowy okazało się, że młody żołnierz nazywa się Władek 
Sobański i pochodzi z małego zaścianka szlacheckiego spod 
Żytomierza. Szlachta ta nie różniła się niczym od chłopów prócz 
nazwisk i wiary katolickiej, której się wiernie trzymała. Władek 
nie zdążył już wstąpić do armii rosyjskiej, nie odbył kampanii i 
znalazłszy się przypadkowo w Winnicy wstąpił do polskiego korpusu 
na ochotnika. Mimo małego doświadczenia zdawał się być żołnierzem 
urodzonym. Orientował się w zagadnieniach wojskowych lepiej od 
Janusza, miał pewne wiadomości z polityki i umiał wiele piosenek 
wojskowych. Przez część nocy śpiewał je Januszowi nieuczonym, 
słabym, ale niezwykle przyjemnym głosem. Tutaj po raz pierwszy 
Janusz usłyszał ową piosenkę, która odtąd mu długo miała 
towarzyszyć: 
Jak to na wojence ładnie, 
Kiedy ułan z konia spadnie... 
Co prawda, trochę go zastanowiła filozofia tej piosenki, ale 
poddał się jej urokowi. W stajni było ciepło, pachniało nawozem i 
końskim moczem, od Władka też niosło specyficznym zapachem 
żołnierskiego potu. Mimo swej ostrości zapachy te nie były przykre 
Januszowi. Władek skarżył się na ból zębów, ale usta mu się nie 
zamykały. Widocznie poczuł także sympatię do Janusza i chciał 
wygadać to, co dotychczas musiał pokrywać wojskowym milczeniem. 
Był mniej więcej w wieku Janusza. 
Opowiadał mu o domu w rodzinnej Smołówce, o siostrach swoich, 
Anielci i Joasi, z rozbrajającą naiwnością mówił o wszystkim. 
Opowiadał, jak go ojciec rankami budził do pracy, jak wychodził w 
las, który z trzech stron otaczał Smołówkę, i nawet jak ptaszki w 
tym lesie śpiewały o świcie. Janusz drzemał na poły - bardzo był 
zmęczony, ale słuchał tego opowiadania i głosu Władka, i jego mowy 
zabawnej, skażonej nieco i archaicznej, jaka w tych zaściankach 
była przechowywana wraz z dawnymi zwyczajami. 
- Wiesz - trącił go Władek pod bok - teraz tam głuszce tokują. Oj, 
to jest zabawa. 
Ranek przyszedł niepostrzeżenie i zapiały naprzód dalekie koguty, 
pociąg gdzieś zagwizdał i wreszcie zagrała pobudka. Władek wyszedł 
ze stajni trzymając się za twarz. Tego ranka porucznik Kieliszek 
urządził coś w rodzaju ćwiczeń dla nowych, ale Władek zwolnił się 
z tego. Kiedy Janusz odnalazł go pod wieczór, Władek siedział w 
kącie izby na pryczy i miał policzek spuchnięty. Trzymał się zań 
ręką i powiedział do Janusza: 
- Trzeba coś poradzić - nie wytrzymam. 
- Zawołamy Gustka, może on coś wie. 
Przyszedł fryzjer, posadzono Władka koło pieca i przy świetle 
otwartej fajerki Gustek obejrzał jego szczęki. Okazało się, że pod 
spróchniałym zębem zebrało się sporo ropy i zaczerwienione dziąsła 
świadczyły o tym, że zachodzi tu zapalenie okostnej. Gustek 
pokiwał głową i wyjął plugawe palce z ust Władka. 
- Nie ma co - orzekł - ten ząb trzeba wyrwać. 
Janusz się przestraszył. Tak z ropą i zapaleniem rwać? Jemu zawsze 
mówiono, że rwać można tylko na zimno. 
- Cóż tu poradzić - powiedział jeszcze Gustek - będzie się męczył z 
tydzień. A tak przejdzie w mig... 
Janusz zaoponował słabo: 
- Może do dentysty? 
- Mądryś pan - zaśmiał się Gustek - gdzie tu znajdziesz dentystę i 
ile on weźmie? No co, rwać? 
Chłopak się zawahał. 
- A ty potrafisz? 
- Postaram się. Trzeba tylko dostać porządne obcęgi. Masz tam kto 
trochę spirytusu? 
Spirytus się znalazł. Fryzjer zdobył gdzieś w kuźni koszarowej 
nieduże obcęgi i zabrał się do roboty. Władek prosił Janusza, żeby 
go mocno trzymał za głowę. 
- Tylko trzymaj go pan z całej siły - powiedział fryzjer. 
Janusz ujął ostrzyżony łeb Władka i chciał odwrócić wzrok. Ale 
potem pomyślał sobie, że to będzie coś w rodzaju tchórzostwa, i 
zaciskając szczęki patrzył na operację. Gustek oblał obcęgi 
spirytusem i posmarował tym płynem napuchnięte dziąsła chorego. 
Żołnierze zgromadzili się naokoło pieca i przyglądali się 
operacji. Jeden z nich trzymał ogarek świecy i oświetlał nim 
wnętrze paszczy Władzia. Fryzjer zakasał rękawy i ujął obcęgi. 
Janusz z całej siły trzymał okrągłą głowę Władka. Wparł się w nią 
brodą i czuł skórą ostrą szczecinę ostrzyżonych krótko włosów, i 
wdychał zapach łupieżu, jaki się z niej wydzielał. Fryzjer dość 
niezgrabnie ujął obcęgami ząb, obcęgi dwa razy ześlizgiwały się po 
nim. Potem coś trzasnęło, Gustek szarpnął obcęgami, pociągając 
głowę Sobańskiego, ale Janusz ją przytrzymał ze wszystkich sił. 
- No, jest - powiedział Gustek, wyciągając obcęgi wraz z zębem. Z 
ust chłopca tryskała ropa i krew. Janusz nie puszczał głowy, 
czując w dłoniach, jak momentalnie pokryła się kropelkami potu. 
Władek zwiotczał pod rękami Myszyńskiego. Czarne płatki latały 
Januszowi przed oczyma i bał się, że to on, nie operowany, 
zemdleje. 
- No, puść już, puść - gwałtownie wymówił zbolałymi i 
zakrwawionymi ustami młody żołnierz. Janusz opuścił ręce i cofnął 
się. Władek porwał się ze stołka i zatoczył się trochę. 
- Zemgliło mnie - powiedział. 
Skierował się ku wyjściu. Żołnierze, śmiejąc się, rozstąpili się, 
dając drogę Sobańskiemu. Janusz machinalnie skierował się za nim. 
Sobański poszedł w kierunku latryn i kiedy Janusz wszedł do 
ubikacji, pomyślał, że chłopak rzyga. Ale on wypluwał tylko krew i 
ropę. Janusz stanął przy nim. 
- No, jak ci jest? 
Ale Władek nie odpowiedział. Dopiero po chwili zwrócił się do 
Janusza, uchwycił go za szyję i ukrył twarz na jego piersi. Z 
okropnym zdziwieniem Janusz skonstatował, że Władzio płacze jak 
dziecko. Łkania wstrząsały jego ciałem. Janusz objął go i odczuł, 
jak Władek jest wątły, szczupły i drobnokościsty. Zdjęła go 
okropna żałość. 
- Cicho, cicho - powtarzał, głaszcząc go po szorstkiej czuprynie - 
taki wojak z ciebie. Na front miałeś iść, a płaczesz... 
Władzio podniósł głowę i w cieniu śmierdzącej latryny Janusz 
ujrzał spojrzenie jego wielkich, prawdziwie ludzkich oczu. 
- A nie powiesz? Nikomu nie powiesz? - spytał przez łzy. 
Janusz uśmiechnął się. 
- Oczywiście, że nie powiem. Powiem, że rzygałeś. 
- Bo jeszcze się będą śmiać - dodał Władzio. 
Janusz wrócił do izby i ułożył się na swej pryczy obok Józia. 
Wieczór zapadał. Józio przeleżał cały czas na pryczy, Janusz 
wiedział, że myślał bez przerwy o Elżbietce. 
- Zobacz, czy nie masz wszy - nagle warknął Józio - trzymałeś tego 
tam za głowę. 
- Nie, to czysty chłopak - powiedział Janusz trochę zdziwiony. 
- Cóż ci do głowy przyszło bawić się w siostrę miłosierdzia? 
- Chciałem mu pomóc. 
- Dużo pomogłeś. Cóż to za barbarzyństwo. Przecież on dostanie 
zakażenia. - Józio wzruszył ramionami. 
- Nic mu nie będzie - zauważył Janusz, a jednocześnie przypomniał 
sobie wątły kręgosłup Władzia. 
- Pewnie, taki cham! - ze złością syknął Józio. 
Janusz nic nie odpowiedział. Odwrócił się tylko do Józia plecami. 
Zaraz przynieśli wieczorną kawę, potem żołnierze poszli spać i 
Janusz nie rozmawiał więcej z Józiem. Nazajutrz przeniósł swe 
rzeczy na wolną pryczę koło Władzia, który czuł się doskonale: ząb 
nie bolał go ani trochę. Ale już nie spał na tym miejscu, bo przed 
wieczorem zwołano zbiórkę i zarządzono przeniesienie się całego 
oddziału z Winnicy do Gniewania. 
Był piękny wiosenny wieczór, kiedy Józio i Janusz usiedli na 
jaszczyku, by ruszyć w drogę. W tej chwili podszedł do nich 
Władzio i zapytał grzecznie: 
- Panowie, można z wami, a? 
Janusz zgodził się skwapliwie. Kiedy armaty już ruszyły, przysiadł 
się do nich jeszcze jeden żołnierz, również młody. Bardzo im się 
podobała ta jazda. Końmi kierowali jezdni, oni siedzieli plecami 
do kierunku jazdy i zaraz za Winnicą otworzyło się nad nimi 
przezroczyste, wysokie niebo z drobnymi gwiazdami. Ściemniało się 
bardzo powoli, w miarę jak jechali, to znowu stawali na długie 
chwile. Władzio cały czas śpiewał niepełnym, miłym głosem wojenne 
piosenki, potem śpiewał z kolei weselne melodie swojej wioski, 
piosenki obrzędowe i pieśni drużbów i swach, i drużek. Jedna z 
nich była szczególnie tęskna i przejmująca. Było to pożegnanie 
panny młodej z domem rodzinnym. Brzmiał w tej nucie głęboki żal. 
Na dobranoc niskie progi, 
Gdzie chodziły białe nogi. 
Któż teraz tu chodzić będzie, 
Jak mnie już u ciebie nie będzie? 
Dobranoc! Dobranoc! 
Słuchając tej piosenki Janusz przypomniał sobie tamten wieczór 
przed wyjazdem Elżuni i te melodie włoskie Wolfa, które ona 
śpiewała widocznie na pożegnanie, i zdziwił się, że ujechał kawał 
życia od tego wieczora. To było takie inne i dalekie. Próbował 
pociągnąć razem z Władziem żałosną melodię, a potem nachylił się 
do ucha Józia i zapytał: 
- Pamiętasz? 
Józio podniósł głowę patrząc na gwiazdy i nic nie odpowiedział. 
Jaszczyk turkotał po grudzie, to zapadał w miękką drogę kołysząc 
się, jezdni pokrzykiwali na konie, od armat rozlegał się od czasu 
do czasu głos: - Stój, do cholery, gdzie jedziesz! 
- I potem wzdłuż całego pochodu: - Stać! stać! 
- Władzio śpiewał teraz pieśń swatów. Ale Janusz wiedział, że 
Józio pamiętał. 
XIV 
W Gniewaniu już było zupełnie inaczej. Żołnierzy rozmieszczono w 
cukrowni, w mieszkaniach urzędników, po chłopskich chatach. Cień 
dyscypliny, jaki panował jeszcze w Winnicy, rozwiał się zupełnie. 
Dnie nadeszły niezwykle ciepłe, słoneczne, zupełnie letnie, choć 
drzewa stały jeszcze gołe, i cały pobyt zamienił się w jakąś 
wilegiaturę. Chłopcy zamieszkali w białej chacie, stojącej na 
brzegu miasteczka: Janusz, Józio, Władzio i ten czwarty, który się 
do nich przysiadł na jaszczyk, nazywał się Staś Czyż i pochodził z 
Kijowa. Zresztą rodem był z "Królestwa". Zaraz za chatą zaczynały 
się łąki i trochę dalej przechodziła srebrna wstęga Bohu. Chodzili 
tam myć się, a Staś się kąpał nawet i pływał, choć woda była 
niegłęboka. 
Trochę gorzej było z jedzeniem i Janusz i Józio próbowali dostać 
się do kantyny oficerskiej, urządzonej w mieszkaniu kasjera. 
Skupienie wojska w Gniewaniu było nieco większe i oficerów było 
sporo. Janusz i Józio zjedli niezły obiad, nie zwracali uwagi na 
to, że się na nich boczono, chociaż nikt im nie robił żadnej 
uwagi. Gdy już wychodzili, w przedpokoju podszedł do nich wysoki 
wojskowy w mundurze rotmistrza konnej artylerii. Był to Spychała. 
Nie wchodząc w żadne wyjaśnienia zaczął z góry: 
- Słuchajcie, chłopcy, wszystko bardzo dobrze, ale nie możecie 
przychodzić do kantyny oficerskiej. Jesteście zwykłymi 
żołnierzami. 
Józio wzruszył tylko ramionami. Janusz począł się tłumaczyć. 
- Zaczekajcie na mnie przed bramą - powiedział Kazimierz - zaraz 
wyjdę po was, odprowadzę was na kwaterę i zobaczę, jak mieszkacie. 
Chłopcy wyszli w słońce i stanęli przed furtką. Józio grzebał w 
piasku końcem buta i wznosił mały obłoczek kurzu. 
- Co on tu robi? - spytał Janusz. 
- A diabli wiedzą - z niechęcią odpowiedział Józio - i skąd ma te 
trzy gwiazdki. 
- Ja ci zawsze mówiłem... 
Spychała zjawił się po chwili. Poszli razem w stronę chaty. 
Spychała wiedział, że są w Winnicy, i czekał na nich, ale nie miał 
czasu odnaleźć ich wcześniej. 
- Wiesz - zwrócił się do Janusza - twoja siostra wyjechała już do 
Warszawy. 

- Już? - spytał obojętnie Janusz. 
- Tak, z Alem i panną Teklą. Pani Szyllerowa jest ciężko chora i 
Edgar został w Odessie, chociaż miał jechać do Wiednia. 
- A Walerek? - spytał Janusz. 
- Walerek jest tam u tych... w Odessie... - ponuro powiedział 
Spychała. 
W tej chwili, kiedy już prawie dochodzili do swej chaty, minął ich 
jeździec w mocno zakurzonym mundurze żołnierskim. Wysokie jego 
czoło okrywała warstwa błota, twarz miał czarną od pyłu, po którym 
spływały jednocześnie strugi potu. Koń był cały okryty płatami 
piany. O parę kroków dalej za nim jechał konno żołnierz. W 
pierwszym jeźdźcu Janusz poznał swego młodego sąsiada, Konrada 
Kickiego, i zamachał do niego wesoło. Ale Konrad nie odpowiedział 
mu uśmiechem, skinął tylko ręką, jak gdyby się od muchy opędzał, i 
pogalopował dalej w kierunku mieszkania dyrektora cukrowni, gdzie 
się mieścił sztab. 
Spychała zatrzymał się i popatrzył za umykającym kawalerzystą. 
- Oho, coś się stało - powiedział ściągając jedną brew w górę. 
Józio zwrócił się teraz otwarcie ku niemu. 
- Słuchaj, Kaziu, my tu już jesteśmy od dwóch tygodni, ale nic nie 
rozumiemy. Wytłumacz mi to wszystko. 
Spychała zatrzymał się na ścieżce. 
- Zdaje się, że nie będzie już na to czasu. Pomówimy potem - 
powiedział. 
I zawrócił zaraz w tym kierunku, w którym jechał jeździec na 
spienionym koniu. Nie przeszło wiele czasu, kiedy do chaty wpadł 
Władzio z okrzykiem: 
- Zbiórka! Zbiórka! 
Okazało się, że oddziały chłopskie złapały pod Niemirowem kilku 
ułanów z dopiero co sformowanego pułku, powycinano im pagony i 
lampasy na żywym ciele i przywiązawszy drutem kolczastym do drzew, 
okropnie zamęczono. Ułani niemirowscy, których była garstka, 
ruszyli ku Gniewaniowi, aby połączyć się z resztą formującego się 
korpusu. Sami nie czuli się bezpiecznie. Natychmiast trzeba się 
było połączyć z nimi, wyjść na spotkanie. Pułkownik dowodzący 
formacją nakazał zbiórkę i wymarsz. 
Zresztą nim się odbyła zbiórka, zanim nieumiejętnie wytoczono 
armaty i zaprzężono konie, zrobił się cudowny przedwieczerz 
wiosenny. Było wciąż ciepło jak w czerwcu i nad równiną podolską 
stał mżący, słoneczny blask, a ziemia naga i wyprężona leżała pod 
równostajnie niebieskim niebem. 
Znowu więc siedzieli chłopcy we czwórkę na jaszczyku: Janusz, 
Józio, Władzio i Staś Czyż. Jechali jak na spacer. Długi wąż 
artylerii, jaszczyków, piechoty, wozów nieporządnie wyciągał się 
na drodze biegnącej wzdłuż Bohu na Sutyski i Tywrów, w stronę 
Peczary. Droga była szeroka, wysadzana dębami, co wiorstę znaczona 
- jak w całej potocczyźnie - trzema smukłymi topolami, które 
tryskały w górę jak fontanny. Tym razem już wszyscy czterej 
śpiewali piosenki wojskowe, a Józio machał nogami stukając 
obcasami w jaszczyk. Porucznik Kieliszek obznajmił był chłopców z 
obsługą armaty. Umieli już jako tako podać pocisk do działa. 
Wyznaczono ich wszystkich cztereeh do jednego zaprzęgu. 
Słońce zachodziło za Bohem, ale skowronki jeszcze śpiewały. 
- Patrz - powiedział Józio - jaka wspaniała ta droga. 
Rzeczywiście dęby stare i rosochate z resztkami zeszłorocznego 
suchego listowia na gałęziach wyglądały pięknie. Nie zatrzymując 
się, chłopcy zjedli konserwy z ryb i po kawale chleba. Pomidorowy 
sos konserw pozostał słonym osadem w kącikach warg. Usta palił im 
wiatr wiosenny, cera ogorzała szybko i ślad konserw piekł mocno. 
- Wszędzie ślad naszej kultury - powiedział Józio - ta droga... 
Janusz uśmiechnął się smutno. 
- Zapominasz, dokąd jedziemy. 

- Jak to? - spytał Józio. - Nie rozumiem. 
- Kiepska to widać kultura, która daje takie rezultaty. 
- A ty byś czego chciał? - znowu spytał Józio natarczywie. 
- Nie wiem. Ja sam tego nie rozumiem. 
- Spychała nam wytłumaczy. 
- Spychała? On sam nic nie wie. On nie jest stąd. Tu trzeba było 
żyć długo, aby zrozumieć wszystko. 
- Chcą nas wygnać stąd - ponuro powiedział Józio. 
- Już wygnali - wzruszył ramionami Janusz - czyż ty tego nie 
widzisz, że jest to jedna generalna klapa? Wybraniamy się tylko po 
to, aby wrócić do Warszawy. Po trzech wiekach wysiłków wracamy 
oskubani do pierwotnego łożyska. Coś tutaj nie w porządku. 
- Ty jesteś bolszewik - powiedział Józio - za dużo przebywałeś w 
towarzystwie Wołodii i Ariadny... 
Gdy padło to imię, Janusz nagle zamilkł. Słońce już było tak 
nisko, że można było na nie patrzeć, na zachodnim niebie ciągnęły 
się dwie fiołkowe chmury. "Przebić się do Warszawy - pomyślał 
Janusz - to przecież przebić się do Ariadny. Na zachód - myślał 
patrząc na słońce - tam gdzie to słońce zachodzi..." 
- Mój Boże - westchnął - mógłbyś się trochę zastanowić, Józiu, i 
nie nazywać wszystkiego bolszewizmem. Nie widzisz dalej od swojego 
nosa. Powinien byś się uczyć chociażby od twojej matki. 
- Mamusia była zawsze socjalistką - mruknął Józio. 
- Rzeczywiście - zauważył - dlatego że niedzielami pozwalała 
chłopom spacerować po parku w Molińcach. 
- Dużo to pomogło - warknął Józio - tak samo park zniszczyli jak 
wszystkie inne. 
- Widocznie to nie był taki dobry sposób - zaśmiał się Janusz i 
zwrócił się do swego sąsiada Stasia. 
Czyż gwizdał namiętnie, mocno sznurując usta. 
- Pan z Kijowa? - spytał Janusz. 
- Tak - przerwał gwizdanie Czyż - ale sam jestem spod Łodzi. 
Ojciec ma tylko posadę w Kijowie - w Warszawskim Towarzystwie 
Asekuracyjnym. 
Janusz poczuł sympatię do Czyża. Był młodszy znacznie od obu 
chłopców. 
- Mój brat jest tu porucznikiem - nie pytany odezwał się Czyż - 
został w Gniewaniu z resztą garnizonu. My byśmy chcieli do 
Warszawy... 
Józio na słowo "Warszawa" znowu się zmarszczył, ale nic nie 
powiedział. Pod sam wieczór zajechali do Tywrowa i rozłożyli się 
na kwatery w miasteczku. Janusz z Józiem wpakowali się do jakiegoś 
bogatego Żyda, gdzie im odstąpiono "salon" z wąską i niewygodną 
kanapką. Położyli się na kożuchu wprost na podłodze, ale nie mogli 
spać. Pobudka była zapowiedziana na piątą. Stary Żyd dał im 
herbaty i pogadał trochę z nimi, starannie unikając 
konkretniejszych tematów. Nie informował ich o niczym ani też nie 
zadawał pytań. Nazywał ich stale "paniczami": A czy "panicze" nie 
głodni? A czy "panicze" z Odessy?... - najwyżej takie pytania. 
Kiedy tak leżeli na kożuchu, Janusz i Józio, przyszła na nich 
chwila zastanowienia. Józio przemówił pierwszy: 
- Wiesz, ja w dalszym ciągu nic nie rozumiem z naszej przygody. 
- Mnie się zdaje - powiedział Janusz - że tu lepiej nie rozumować. 
Na nic się to nie przyda. 
- Czy nie myślisz, że wplątaliśmy się w coś niepotrzebnie? 
- Może. 
- Chociaż nie, to nie może być niepotrzebne - powiedział Józio. - 
Widzisz, ja wiem, że ja jestem głupi... 
Janusz mruknął protestacyjnie. 
- Ale naprawdę tak nie można było siedzieć w tej Odessie. Trzeba 
było coś zrobić. Wiesz, myślę, że gdybym był Rosjaninem, tobym 
może przystał do Wołodii... 
- Ty bolszewiku - zaśmiał się Janusz. 
- Nie dokuczaj. Tak, ale my musimy coś zrobić dla Polski. 
- Dlatego jutro będziemy strzelać do ukraińskich chłopów. 
- Właśnie - coś tutaj nie w porządku. 
- Nie naszego rozumu sprawa - westchnął Janusz - nic na to nie 
poradzimy. 
- Czy zawsze trzeba płynąć z prądem? - spytał Józio. 
- Jeżeli nie ma się dosyć siły, aby się przeciwstawić... 
Ale kiedy o piątej zagrała pobudka, chłopcy zapomnieli o swoich 
wątpliwościach. Było cudowne wiosenne rano. Kremowa wieża kościoła 
w Tywrowie stała wysoko nad miasteczkiem, a Boh był gładki jak ze 
szkła. W odchylonych drzwiach plebanii stał ksiądz, nieufnie 
popatrując na kręcące się po rynku wojsko. Porucznik Kieliszek 
wziął dwie armaty z jaszczykami i wyjechał z nimi za Tywrów, w 
kierunku przeciwnym do Gniewania. Armaty jechały lekko nawet po 
polnej drodze, na którą skręcili. W ślicznym wiosennym słońcu pola 
błyszczały od rosy, skowronki wzlatywały i padały jak kule. 
Władzio nucił bez przerwy: 
Jak to na wojence ładnie... 
Porucznik Kieliszek wyjechał na gładkie pole, zarośnięte lekką 
runią, i kazał zatoczyć armaty. O jakieś dwa kilometry przed nimi 
widać było za łagodnym pagórkiem z laskami wieś, a w niej na 
przodzie kilka białych chat. Ranek był cichy i we wsi, zdawało 
się, śpi wszystko, z daleka zresztą trudno było rozpoznać. 
Porucznik wyznaczył celownik na białą chatę stojącą na skraju wsi 
na lewo. Janusz drżącą ręką podał pocisk i włożył go w łożysko. 
Działo drgnęło, odskoczyło w tył, wystrzał ogłuszył Janusza 
całkowicie, w bębenkach dzwoniło przenikliwie i nieznośnie. 
Rozległ się gwiżdżący lot pocisku i Janusz ujrzał, jak biała chata 
podskoczyła i posypała się z niej strzecha na wszystkie strony. 
Wysoki słup ognia i dymu wyleciał z niej natychmiast. Wystrzelono 
z drugiej armaty. Po chwili, podając drugi pocisk, Janusz 
zauważył, że ze wsi jak malutkie mrówki uciekają wzdłuż pagórka 
ludzie. Gdzieś hen, na samej granicy pola, poruszały się małe 
czarne punkciki. Porucznik Kieliszek zakomenderował: 
- Szrapnelą, po uciekających! - I celowniczy nakierował działo. 
Janusz podał szrapnel. Wybuchnął on małym, czarnym obłoczkiem, w 
którym coś błysnęło nad horyzontem wzgórza, ponad czarnymi 
punkcikami. 
Wśród żołnierzy stojących dookoła armat Janusz zauważył nagle 
zaniepokojenie. Sierżant Gromko podszedł do porucznika i coś mu 
powiedział. Porucznik schwycił za lornetkę i rozejrzał się po 
laskach przytykających do pola, na którym stały armaty. Janusz 
zauważył, że na polu, to tu, to ówdzie w pewnym oddaleniu od armat 
powstawały małe obłoczki kurzu, jakby jakieś owady, wznoszące się 
z wysuszonej ziemi. Obłoczki te trwały krótko i gasły natychmiast 
w jasnym, cichym poranku. Józio trącił Janusza, pokazując mu jeden 
z takich obłoczków. 
- Ostrzeliwują nas - powiedział. 
Janusz spojrzał na porucznika Kieliszka. Odjął lornetkę od oczu. 
Był blady. Spokojnym głosem zakomenderował odwrót armat. Chłopcy 
skoczyli do jaszczyków. Wtem Staś Czyż krzyknął lekko i chwycił 
się za ucho. Gdy odjął rękę, była pełna krwi. 
- Ucięło mnie! - zawołał. 
Wóz sanitarny zostawiono na drodze. Do wozu było bliżej na przełaj 
przez pola. Porucznik Kieliszek zauważył ranę Czyża i obfite 
krwawienie. Zawołał: 
- Szeregowiec Royski, zaprowadzić rannego do sanitarki. 
Józio wziął Stasia pod rękę i poszli w kierunku wozu. Tymczasem 
armaty zatoczyły piękne koło i zjeżdżały już na drogę. Jaszczyk 
był otwarty; gdy Janusz oderwał wzrok od Józia idącego polem w 
stronę wozu, zobaczył, że Władzio sam jeden mocuje się z 
szufladkami jaszczyka, nie mogąc ich zasunąć. Jezdny się 
niecierpliwił. Piękny, jasny dźwięk jakby pękniętej struny rozległ 
się nad ich głowami. 
"To kula" - pomyślał Janusz. 
Gwałtownie zaczął pomagać Władziowi, ale ostatnia szufladka nie 
chciała się wsunąć. Janusz z rozpaczą spojrzał na Władzia, ale 
ten, zsunąwszy czapkę na tył głowy i pomagając sobie językiem, jak 
dziecko nad trudnym rysunkiem, spocony pchał z całych sił 
szufladkę. 
Janusz powstrzymał go ręką. 
- Nie siłą - powiedział - nic siłą nie zrobisz. 
Kule gwizdały gęściej i obłoczki wstawały już coraz bliżej 
jaszczyka z jasnej runi zbożowej. 
Armaty oddalały się drogą, zostawali sami. 
Janusz spokojnie wysunął oporną szufladkę, po czym starannie i 
powoli zasunął ją do jaszczyka. Władzio sapał koło niego, jezdny 
nawoływał. Szufladka się zasunęła, Janusz sprawdził, czy siedzi 
dobrze, i zatrzasnął wieko. Jezdny ruszył z kopyta, Janusz i 
Władzio ledwie dopadli jaszczyka i wskoczyli w biegu na siedzenia. 
Szybko dojechali do Tywrowa. Nie dano im się tam roztasować i 
kazano natychmiast wyjechać za Boh, na wzgórze po przeciwległej 
stronie. Tywrów był otoczony ze wszystkich boków przez oddziały 
Ukraińców. Ze wzgórza, na którym stali aż do południa, porucznik 
Kieliszek ostrzeliwał okolice miasteczka, całkiem na chybił 
trafił. 
Wczorajsze liliowe obłoczki na zachodzie rozrosły się w duże 
burzowe chmury. Na tle ich ciemnego fioletu rozrywające się 
szrapnele połyskiwały czerwonymi światełkami, obłoczki wystrzałów 
rozsypywały się w powietrzu. 
Wystrzelano cały jaszczyk i kazano im odjechać za górkę. Józio ze 
Stasiem jeszcze nie wrócili. Janusz prawie cały dzień spędził z 
Władziem na jaszczyku. Byli głodni. Władzio miał jeszcze jedną 
puszkę "konsierw", jak mówił, w szynelu; podzielili się nią z 
Januszem, jak i kawałkiem chleba. Stojący na drodze jaszczyk 
wyminął oddział ułanów, widocznie przedarli się tutaj z Niemirowa. 
W pierwszej trójce jechał piękny Konrad Kicki, szczęka mu drżała, 
ściągnięta rzemykiem czaka. Bladą swą twarz bez uśmiechu skierował 
na Janusza i pochylił nieco lancę z biało-czerwonym proporczykiem. 
Janusz zapragnął przeciwstawić się tej rozpaczy: 
- Nie bój się, Konrad - zawołał - wszystko będzie dobrze. - Wtedy 
uśmiech rozjaśnił twarz Kickiego, ukazując wspaniałe zęby. Był 
teraz jeszcze piękniejszy, jak archanioł, na tle fiołkowej chmury 
wznoszącej się nad wzgórkiem, po którym jechali ułani. Minęli 
stępa jaszczyk i dalej podnieśli się do kłusa. 
- Także jakiś paniczyk - powiedział Władzio, gdy ułani ich minęli; 
myślał o Kickim. 
Janusz uśmiechnął się. 
- Paniczyk jak ja - powiedział. 
- O, ty wcale nie jesteś paniczyk, ty jesteś porządny chłopak - 
zaprotestował Sobański. 
- Dużo ty tam wiesz - mruknął Janusz bardzo zadowolony z tej 
pochwały. 
- A wiem, ja wiem - mówił Władzio - na ciebie spojrzeć wystarczy. 
XV 
Pod wieczór przyszli Józio ze Stasiem. Staś miał głowę obwiązaną 
gładkim bandażem. Okazało się, że to tylko głupie draśnięcie. 
Przez cały ten dzień siedzieli w Tywrowie, częściowo czekając na 
lekarza, częściowo popijając w zajeździe na środku rynku. 
- No, jak ci się ta wojna podoba, Janusz? - powiedział Józio, 
klepiąc go po udzie. Janusz odwrócił się od niego i spytał Stasia, 
czy go co boli. 
W tej chwili kazali im ruszyć. Odwrót do Gniewania nie był już tak 
pogodny, deszcz zaczął padać wiosenny, gwałtowny. W szmerze słoty 
poczęła pulchnieć wilgotna ziemia i na topolach, które co wiorsta 
mijali, mokre pączki sączyły woń podobną do zapachu kadzidła. 
Strzały za nimi gasły powoli w szumie niepogody i świat roztopił 
się w niebieskim, szeleszczącym zmroku. Pomimo deszczu czerwona 
łuna została za nimi i podnosiła się w górę, w miarę jak posuwali 
się - noga za nogą - w stronę Gniewania. 
Władzio odwrócił się na siedzeniu i różowy blask padł na jego 
twarz. 
- Tywrów się pali - skonstatował fakt, o którym i tak wszyscy 
wiedzieli. Januszowi stała przed oczami wciąż ta biała chata i 
moment, kiedy nagle załamała się i strzępy strzechy podskoczyły w 
górę, zastąpione natychmiast czarnym słupem wybuchu. 
- A jak ci ludzie uciekali - w pewnym momencie powiedział Staś, 
jak gdyby czytał myśli Janusza. Widocznie i on o tym myślał. 
Dopiero nad ranem przyjechali do Gniewania. Tym razem inaczej ich 
zakwaterowali. Wszystkich żołnierzy spędzono do wielkiej hali 
fabrycznej i kazano im spać na podłodze. Sierżant Golicz znów 
wyznaczył na wartę Royskiego i Myszyńskiego. Ale tym razem 
zbuntowali się i poparła ich cała kompania. Ostatecznie na warcie 
stanęli ci żołnierze, którzy z Gniewania nie wyjeżdżali "na 
wojaczkę". 
Pobudka zbudziła ich o mokrym wiosennym świcie. Niskie mgły 
czepiały się krzaków nad Bohem, powietrze było zimne i pachnące, 
na piasku stały świeże kałuże wody, które znikały prędko. 
Zgromadzili wszystkich żołnierzy na wielkim podwórcu fabrycznym. 
Broń ustawiono w kozły, wypito czarną kawę, i czekano. Oficerowie 
naradzali się w mieszkaniu dyrektora. 
W pewnym momencie Spychała ukazał się na dworze i zawołał kilku 
żołnierzy na ochotnika; dano mu znać, iż na stacji znajduje się 
wagon amunicji, trzeba było pojechać, zbadać sprawę i ewentualnie 
przywieźć, co się znajdzie. Pomimo walk w okolicy pociągi przez 
Gniewań przechodziły normalnie i Janusz znowu słyszał przeciągły 
gwizd lokomotywy, gdy jechali w stronę dworca. 
Aby dojechać przed peron, trzeba było prześmignąć wąskim 
przejazdem pomiędzy dwoma płotami. Nic nie podejrzewając Staś 
zaciął konia zaprzęgniętego do wozu, którym jechali po amunicję. 
Janusz, Józio, Staś, Władzio - wszyscy się zgłosili na ochotnika. 
Pośrodku drogi między płotami widniało duże bajoro, przez które 
Staś chciał przeskoczyć kłusem. W chwili kiedy już wjechali 
pomiędzy sztachety, rozległa się nagła seria z karabinu 
maszynowego, i to tak blisko, że zdawało się, strzelano tuż zza 
płotu. Ani Staś, ani nikt inny nie widział, jak konie zawróciły w 
tak wąskim miejscu, ale wóz pomknął galopem w odwrotnym kierunku. 
Za nim rozległa się druga seria terkotu, ale widać strzelały 
bardzo niewprawne ręce, bo nic nikomu się nie stało. Dojazd do 
stacji był w rękach chłopów. Tak zameldowano Spychale. 
Ten machnął ręką. 
- To nic, nic - telefonowano do Winnicy. Oddział piechoty 
austriackiej idzie nam na odsiecz - powiedział - trzeba tylko 
trochę poczekać. 
Józio zdziwił się. 
- Wezwaliście Austriaków na pomoc? - spytał. 
Spychała rozłożył ręce. 
Resztę poranku - aż do południa - spędzili na worku z owsem. Staś 
poszedł na opatrunek, Royski na jakąś rozdobędę. Armaty 
odpoczywały zaprzężone, żołnierze stali w luźno naszkicowanym 
dwuszeregu, broń złożywszy w kozły. Słońce powoli wydobywało się 
zza chmur i mgieł. Z lasu, jaki zaczynał się tuż za fabryką, 
dolatywało wiosenne, chóralne świergotanie ptaków. Na wysokich 
topolach na samym podwórcu fabrycznym gawrony z krzykiem budowały 
gniazda. 
Janusz i Władzio przerzucali ku sobie leniwe słowa. Słońce 
poczynało dogrzewać, rozpięli płaszcze i haftki kurtek. Władzio 
pogwizdywał spokojnie ulubioną melodię. 
- "Koledzy go nie żałują" - powtarzał machinalnie Janusz. 
Chciało mu się wywołać Władzia na jakąś rozmowę, ale nie wiedział, 
jak zacząć. Miał stale w stosunku do młodego żołnierza poczucie 
winy, czego nie mógł sobie wytłumaczyć, ale co przeszkadzało mu w 
wypowiedzeniu myśli. 
- Władziu - spytał wreszcie - a jak tam teraz w Smołówce? 
Władzio przestał gwizdać i zamyślił się. Położył czapkę na workach 
z owsem i Janusz widział teraz przed sobą chudą, drobną, 
ostrzyżoną głowinę. Władzio patrzył w przestrzeń i nic nie 
odpowiadał. 
- Ząb cię nie boli? - znowu spytał Janusz. 
- Ni, już zapomniałem - powiedział Władzio i jak gdyby ciągnąc 
dalej swoje myśli, zaczął opowiadać o Smołówce. A jakie tam teraz 
przygotowania, Wielkanoc blisko, a jak tam w polu... a w lesie... 
W tej chwili zjawił się biegiem porucznik Kieliszek, dopinając 
rzemyka pod brodą, i chwycił za karabin leżący na wozie. Dwuszereg 
momentalnie się wyprostował. 
- Za broń! - skomenderował porucznik. - Zostawić po jednym 
człowieku przy podwodach! Za mną! do ataku! 
Sierżant Golicz spostrzegł Józia. 
- Royski - zostać przy wozie! - zawołał. 
- Władzio - zawołał Janusz - stań koło mnie, chciałem się ciebie o 
coś zapytać. 
Władzio machnął niecierpliwie wolną ręką. 
- To potem, potem! - zawołał odwracając twarz do Janusza. I 
poleciał. 
Już wszyscy żołnierze biegli za porucznikiem w stronę lasu i 
rozsypywali się na skraju w tyralierce. Karabin wbił się kolbą 
między dwa worki i Janusz nie mógł go wyszarpnąć. Józio podleciał 
do niego. 
- Janusz, błagam, zostań przy wozie, a ja polecę za ciebie. W 
lesie są podobno bandy, trzeba las oczyścić. Pozwól. 
Janusz zawahał się. 
- No? 
Już o parę kroków rozległo się "hura" atakujących żołnierzy, 
Janusz wzruszył ramionami. 
- No, leć - powiedział. 
Józio puścił się pędem w stronę lasu, skąd zaczęły dolatywać 
pojedyncze strzały, coraz gęstsze, w miarę jak tyraliera posuwała 
się w głąb. Odgłosy walki oddalały się w stronę Bohu, raz zagrał 
karabin maszynowy i zaraz umilkł. Janusz chodził tam i z powrotem 
koło wozu i pokrzykiwał na konie, które niepokoiły się i strzygły 
uszami. Wreszcie w lesie nastała cisza. Słońce było coraz 
cieplejsze i Janusz, nie wyspany po dzisiejszej nocy, poziewał raz 
po raz. Gawrony na topolach krzyczały donośnie. 
Po trzech kwadransach zaczęli powracać żołnierze, czerwoni i 
spoceni, w rozpiętych kurtkach, z karabinami niedbale 
przerzuconymi przez plecy, kupkami, z głośnym śmiechem i w 
rozmowach komentujący przebieg oczyszczania lasu. Rzeczywiście w 
lesie byli tzw. "czubaryki", nawet mieli karabin maszynowy, ale 
się tak przestraszyli, że uciekli ledwo się ostrzeliwując. Karabin 
maszynowy zdobyto. 
Przyszedł i Józio, który widocznie w ogniu ataku zaprzyjaźnił się 
z sierżantem Goliczem. Szli razem głośno rozprawiając, czerwoni od 
biegu i z furażerkami odsuniętymi na tył głowy. Józio zbliżył się 
do Janusza i jak gdyby był pijany, bez żadnych wstępów zaczął mu 
opowiadać: 
- Wiesz, ja patrzę, a tam coś miga pomiędzy dębami. Składam się i 
strzelam... 
Janusz z pewnym przymusem wysłuchał historii o strzelaniu do 
czubaryków. 
- Nie widziałeś Władzia? - zapytał. 
- Widziałem, biegł na lewym flanku. Tam gdzie był karabin. 
- Ale nie wraca. 
- Zaraz przyjdzie - uspokoił go Józio. 
- Strat nie ma żadnych - powiedział Golicz zdjąwszy czapkę i 
poprawiając w małym lusterku jak zwykle starannie uczesany na 
czole ząbek jasnych i matowych włosów. 
Prawie wszyscy żołnierze wrócili już z porucznikiem. Podwórze 
zapełnił hałas rozmów. Janusz się zaniepokoił. 
- Gdzieś ty go widział? Pokaż mi. 
- Daj spokój, jestem zmęczony - powiedział Józio, siadając na 
workach owsa. 
- Nie, nie! Musisz! - Janusz ściągnął go ręką z wozu. - On może 
być ranny. 
- Co cię ten Władzio obchodzi - zniecierpliwił się Józio. Ale dał 
się namówić, poszli razem do lasu. 
- Ostrożnie, chłopcy - wołał w ślad za nimi Golicz - tam jeszcze 
mógł ktoś zostać. 
Weszli pomiędzy drzewa, trzymając karabiny w rękach, gotowi do 
obrony. Ale w lesie było cicho i ptaki spłoszone strzałami widać 
powracały, bo świergot się na nowo rozpoczynał, jak gdyby z nowym 
oddechem. Tam gdzie go Józio widział w tyralierze, Władzia nie 
było. Leżał o kilkanaście kroków dalej zupełnie na wznak i z 
odchyloną do tyłu głową. Na czole miał nieduży czerwony znak, ale 
czaszka spoczywała w kałuży krwi. Szare oczy bez wyrazu patrzały 
ku niebu, które już teraz się wypogodziło. 
Władzia Sobańskiego naprędce pochowano pod płotem fabrycznego 
ogrodzenia. Gdy się pogrzeb skończył, na dziedziniec fabryczny 
weszła piechota austriacka. Zakurzeni i zabłoceni po gałki oczu 
żołnierze (widocznie deszcz wszędzie padał), zmęczeni, patrzyli z 
wyraźną pogardą na oddział polski, który ich powitał okrzykami 
radości. Austriaków trzymano długi czas na baczność, potem dano im 
"spocznij", ale rozejść się nie pozwolono. Tymczasem sformowano 
oddział polski, jak zwykle piechotę na przedzie, potem armaty, 
wreszcie wozy i tabory. I ruszono w stronę Winnicy. Januszowi 
Golicz kazał zastąpić chorego jezdnego, widział, jak Józio 
wygodnie ułożył się na wozie z owsem i jak się okrył jego kocem. 
Chłodny, pachnący wieczór wiosenny ogarnął ich szybko. Janusz 
padał ze zmęczenia i ledwie trzymał się w siodle. Przodkowy jezdny 
ozierał się na niego i pokrzykiwał coś, czego Janusz nie rozumiał. 
Zasypiał na krótkie chwile i wtedy opadał na szyję konia. Czuł pod 
policzkiem ostre włosie końskiej grzywy i podrywał się ze strachu, 
aby nie zsunąć się z konia i nie wpaść pod koła. 
W jednym takim momencie snu ujrzał Władzia, jak wychodzi z lasu i 
mówi podnosząc w górę karabin: "Ja ci wszystko powiem, zaraz 
wszystko powiem!". I chciał do niego strzelić, ale Janusz krzyknął 
i zbudził się. Noc była coraz chłodniejsza. Po ciemku, nie 
zatrzymując się minęli Winnicę i ranek zastał ich nad brzegami 
Bohu. Droga wiła się wzdłuż rzeki, która stawała się coraz węższa. 
Po wczorajszym deszczu łąki zazieleniły się. Gdy mijali futory nad 
Bohem, Janusz spostrzegł, że pączki na drzewach wiśniowych 
nabierają soków. Poczuł nagle całym ciałem wiosnę. 
Koło południa zatrzymali się w jakiejś wsi. Mieli tu stać do 
wieczora i przenocować. Józio, Janusz i Staś Czyż zajęli izbę w 
porządnej chacie, tym razem przyłączył się do nich sierżant 
Golicz, który widocznie wywąchał pieniądze u szeregowca Royskiego, 
bo bardzo go polubił i nie chciał się z nim rozstawać. Kazano 
babie gotować kartofle, sierżant Golicz zdobył oczywiście mnóstwo 
konserw mięsnych i przystąpiono do przygotowywania solidnego 
posiłku. Golicz dostał gdzieś i flaszkę wódki. Uczta zapowiadała 
się wesoło. Zaproszono na nią i gospodarza, niestarego jeszcze 
chłopa, i jego żonę, mołodycię dość przystojną. Przy wódce 
zaprzyjaźniono się od razu. Gospodarz, mały, obrośnięty, z 
płonącymi oczkami, raźno zabrał się do konserw, przysmażonych 
przez Golicza na wielkiej patelni. Wódka też prędko odchodziła w 
dużych szklankach z grubego szkła. Janusz tylko trochę łyknął 
palącego płynu pachnącego fuzlem. Zauważył, że gospodarze zwracają 
się do nich per "pan" i że nazywają ich wojsko "pańskim" wojskiem. 
"Dla nich Polacy to zawsze panowie" - pomyślał. Zresztą przy stole 
unikano rozmów politycznych. Tylko sierżant Golicz, w miarę jak 
wódka działała, coraz bliżej przysiadał się do gospodyni, Matriona 
było jej na imię. Gospodarz udawał, że tego nie widzi, póki 
jeszcze była wódka w butelce. 
W izbie było strasznie gorąco. Niskie pomieszczenie, z malutkimi, 
nigdy nie otwieranymi oknami, nagrzało się gwałtownie od 
buzującego ognia w piecu i od gorąca sześciu potężnych ciał. 
Golicz odpasał rewolwer i położył na okienku obok wątłej fuksji, 
rozpiął kurtkę i koszulę, ukazując mocną, białą pierś. Siedział 
teraz objąwszy wpół Matrionę prawą ręką, a lewą raz po raz unosił 
szklaneczkę z wódką. Po półgodzinie miał już porządnie w czubie, a 
chłop był pijany zupełnie. Józio uśmiechał się pod swoim jasnym 
wąsikiem, a Staś pochylał raz po raz nad stołem obandażowaną 
głowę: zasypiał. Ściemniało się i Matriona, wybrawszy duże, suche 
łuczywo z wiązki leżącej za piecem, wetknęła je w specjalny 
żelazny przyrządzik, zapaliwszy od ognia. Płomień łuczywa palił 
się nierówno, światło jego pełzało po ścianach i twarzach 
siedzących. Za oknem było niebiesko i wiosennie. 
Golicz podniósł resztę wódki w szklaneczce lewą ręką, a prawą 
przenosząc z pasa Matriony aż pod samą jej pachę, zawołał: 
- No, teraz zdrowie naszego wojska, pańskiego wojska. Hura! 
Nagle gospodarz skoczył jak kot, porwał rewolwer z okna, wydobył 
go z pochwy i skierował na sierżanta. 
Wszyscy zerwali się z miejsca. 
Józio chwiał się na nogach czy to z pijaństwa, czy to ze 
zmęczenia. 
Chłop krzyknął chrapliwie: 
- Ruki w wierch! 
Ale nikt rąk do góry nie podniósł. 
- Ja mam pić zdrowie waszego pańskiego wojska? Ja, Wasyl 
Czebotaryk? A niedoczekanie, na pohybel wam, Lacham proklatym! 
Puść mi zaraz żonę, bo strzelam - zwrócił się do Golicza, choć ten 
już nie trzymał Matriony za pas. 
Zrobiła się cisza. Janusz czuł, że trzeba ratować sytuację. 
Zaśmiał się nagle głośno. Chłop spojrzał i drżącą ręką skierował 
na niego rewolwer. Ale Janusz zrobił krok ku niemu. 
- Co za głupie żarty - powiedział i spokojnie wyjął rewolwer 
chłopu z garści. - Takie żarty, gospodarzu, to wcale nie żarty! 
Trzymaj rewolwer - oddał broń Goliczowi - a wy, gospodarzu, 
siadajcie. Tutaj ja mam jeszcze trochę wódki w swojej szklance. 
Nie za zdrowie wojska polskiego, a za zdrowie Polaków wypijem, 
stary! Przecież Polacy to nie tylko pany. Przecież wiesz, są 
polscy chłopi, są polscy robotnicy - zdrowie Polaków! 
Chłop usiadł na ławie i zaśmiał się również, mocno, prawie do łez. 
- Sprawdi... - powtarzał - sprawdi, szutki, taki ce moi szutki... 
sprawdi... * (* Naprawdę [...] naprawdę, żarty, takie to moje 
żarty...) 
Wypił resztę wódki Janusza. Wszyscy znowu usiedli do stołu. Janusz 
pokazał gospodarzowi Stasia. 
- To jest - powiedział - polski chłop, a to - wskazał palcem 
Golicza - polski robotnik z Warszawy - dodał - z elektrowni. 
Chłop śmiał się w dalszym ciągu, rechotał i brał się za brzuch. 
Matriona sama miała w czubie, ale go wkrótce ułożyła w łóżku, 
które stało w kącie pokoju, na wysokim stosie poduszek. Golicz 
ścisnął Janusza za rękę pod stołem. 
- Dziękuję - powiedział. 
Janusz się zaśmiał: 
- Innym razem na was będzie kolej! 
Janusz i Staś położyli się na piecu, gorąco tam było, ale czysto. 
Golicz z Józiem umieścili się na ławce. Łuczywo zagasło, słychać 
było w ciemności, jak Matriona układała się obok męża. Janusz mimo 
zmęczenia nie mógł zasnąć, był straszny żar, Staś jęczał przez 
sen, bolało go przestrzelone ucho. Okienka leżały na ciemnej 
ścianie izby jak dwa niebieskie kwadraty. Janusz wyobrażał sobie 
ciało Władzia przysypane ciężką gliną, wczoraj jeszcze cienkie i 
chrupkie, potem siostry, Anielcię i Józię, czekające na niego w 
Smołówce. 
- Długo będą wyglądały wiadomości - mruknął. 
Staś nagle usiadł na piecu i powiedział głośno: 
- Mamo! 
Golicz się zaśmiał na wyrku, widocznie także nie spał. 
- Dzieci - szepnął Janusz - wszyscy jesteśmy dzieci. 
Nazajutrz ruszono dalej z samego rana. Wciąż wzdłuż Bohu. Po 
południu oddział stanął w cukrowni Uładówce. Dzień był znowu 
piękny i wszystko się w oczach rozwijało. W Uładówce czereśnie już 
były okryte kwiatami. W ślad za konną artylerią III Korpusu 
jeszcze przed wieczorem przyszedł oddział honwedów węgierskich. 
Wezwano wszystkich żołnierzy, ustawiono broń w kozły, a potem 
kazano rozejść się bez broni. Karabiny zostały u wartowników. 
Tego wieczora na warcie przed domem, w którym mieszkali 
oficerowie, stał Janusz i Staś. Noc była ciepła, nad ranem resztka 
księżyca tuliła się gdzieś między strzechami do białych drzew 
czereśniowych. Za domem na wysokiej czeremsze, okrytej drobnym 
białym kwiatem, przez całą noc śpiewał słowik. Chłopcy 
przechadzali się przed domem, wreszcie usiedli na progu. O 
czwartej, kiedy szary mrok nasycił się jakimś wewnętrznym 
światłem, kiedy czereśnie świeciły jak gdyby własnym blaskiem, 
otworzyły się z wolna drzwi mieszkania i wysoki mężczyzna w butach 
i koszuli wyszedł na ganek. 
Wartownicy zerwali się, ale on powiedział: 
- Siedźcie, siedźcie, ja z wami także usiądę. Chciałem pomówić. 
Był to Spychała. 
- Nie zimno panu? - spytał Janusz. 
- Nie, nie zimno. Dziękuję. Nie mogę spać, a wiedziałem, że ty tu 
jesteś... 
Pomilczeli chwilę. Słowik zaczął swoje najtrudniejsze tryle: ranek 
się zbliżał. 
- No, co? Rozbroili nas Austriacy? - rzucił Spychała w powietrze. 
Żołnierze nie odpowiedzieli. 
"Aha - pomyślał Janusz - to znaczy rozbrojenie". 
- Trzeba, żebyście sobie szli - powiedział Spychała - nic tu po 
was. Powojowaliście trochę, i dosyć. 
- Ładne wojowanie - rzucił Staś. 
- No, czemu nie? Jesteś ranny! Co prawda od takiej kuli... 
Znowu pomilczeli. Spychała poruszył się, jakby chciał się 
podnieść. 
- Janusz - powiedział - jutro przyjdźcie do kancelarii. Dam wam 
zwolnienie i bilet na drogę. Ale dokąd? 
- Właśnie - powiedział Janusz - dokąd ja mam jechać? 
- Do Odessy nie warto - powiedział Spychała - Maria wyjechała. 
Szyllerowie są na wylocie... 
- Ja poproszę do Kijowa - wtrącił Staś - pociągi do Kijowa chodzą 
normalnie. 
- No, to może i wy do Kijowa? - niepewnie powiedział Spychała. - 
Zawsze to bliżej Warszawy. 
Janusz uśmiechnął się, przypomniawszy sobie, jak Józio nie lubił 
Warszawy. 
- Pani Royska też wybierała się do Kijowa - powiedział Spychała. 
Staś położył rękę na ręce Janusza. 
- Jedźcie ze mną do Kijowa. Zamieszkacie u nas. Mamusia na pewno 
będzie rada. 
- Ha, trudno - zdecydował się Janusz - możemy jechać do Kijowa. 
Kto raz się urwie spod własnego dachu, nieprędko do niego powróci. 
XVI 
Spychała wszedł do uśpionego domu. Stanął w przedpokoju i 
przeciągnął się trochę. Jednak przedporanny chłód wiosenny przejął 
go i odczuł lekki dreszcz. Rosa osiadła na koszuli i czuł wilgoć 
na bicepsach. Zatrzymał się przez chwilę. Przedpokój mieszkania 
dyrektora cukrowni miał zwykły wygląd wnętrz, które zasnęły. Okna 
były pootwierane i szedł z nich niewielki chłodek i zapach nocy. 
Rogi jelenia spały na ścianach, a pod stolikami, na wieszaku i na 
lustrach czaiły się niebieskie plamy. Twarz Kazimierza w lustrze 
zamajaczyła jak na dnie jeziora. Z daleka doleciał jeden strzał. 
Kazimierz zastanowił się. Od pewnego czasu pomiędzy nim a Januszem 
przebijał jakiś nieokreślony chłód. Od jakiegoś czasu? Spychała 
dobrze wiedział, od jakiego czasu. Mimo wszystko nie mógł się 
zdobyć na odrobinę sympatii dla brata Marii. Nie był zresztą 
podobny do siostry, nie był tak wysoki ani tak smukły jak ona, nie 
miał tego suchego, wspaniale rzeźbionego nosa. Tylko czasami, na 
przykład teraz na werandzie, kiedy spod okularów błyskały jego 
oczy, spojrzenie to przypominało Bilińską. Kazimierz wiedział, że 
Janusz ma mu za złe całą historię z Olą i że nie bardzo chętnie 
widziałby w nim szwagra. Mimo iż był przekonany, że nie odgrywają 
tu żadnej roli jakieś przesądy kastowe, mruknął niechętnie w 
stronę ganku, na którym jeszcze szemrały głosy żołnierzy: 
- Paniczyk, psiakrew. 
Nie mógł sobie wyobrazić, że Marii nie ma już w Odessie. Pojechała 
do tego Wiednia... Kazimierz znał Wiedeń, był tam na uniwersytecie 
w 1914, po powrocie z Rosji, ale krótko, parę miesięcy zaledwie, 
bo go zmobilizowali. Potem poszedł do legionów. Wyobrażał ją sobie 
na ulicach Wiednia, ale mimo woli korygował również i swoje 
odeskie wrażenia. Możliwe, że mu się w zagrożonej Mańkówce wydała 
nieprawdopodobna, wtedy na ganku, na tle skazanego na zagładę 
pałacu. Teraz na tle Wiednia stała się pewnie zwyczajna i 
pospolita. Takich w Wiedniu jest dużo. Możliwe. Ale to jest Maria, 
jego Maria, ta wspaniała wielka dama, która wtedy z taką prostotą 
ukryła twarz na jego ramieniu i powiedziała: 
- Niech pan mnie broni. 
Miał sobie trochę za złe, że rozstał się z nią. Ale myślał, że 
chyba jest bezpieczna. Z Wiednia miała pojechać do Warszawy, gdzie 
ma dom. Chyba przez Esterhazych będzie mogła to załatwić. Spychała 
mimo woli lubił powtarzać to dźwięczne nazwisko, które dawniej 
odczytywał tylko w gazetach; teraz dzięki Marii umiał podkładać 
pod te dźwięki żywe osoby. Esterhazy, stary, podobno jest bardzo 
zabawny. Jaki zabawny? Jaki to kawał opowiadała o nim Maria? Czy 
to o Dzieduszyckim może? 
Zrobił krok i zbliżył się do okna. Słowik w czeremchowym drzewie 
drobił swoim gardziołkiem donośnie, aż echo się rozbijało o 
sąsiedni składzik i dwoiło głos ptaka. Gdyby tak można było 
słuchać tego śpiewu razem z nią. Gdyby była blisko, na odległość 
ręki, gdyby mógł dotknąć bransoletki z ametystem, którą nosiła na 
przegubie ręki. Maria tak mało mówiła. Kiedy zwracała się do niego 
po francusku, mówiła mu vous. Kazimierz ukradkiem począł brać 
lekcje francuskiego w Odessie, bo nie bardzo dobrze znał ten język 
i czasami nie rozumiał tego, co mu ona mówiła. Czerwienił się 
wtedy okropnie, spoglądał na swoje duże nogi i mówił prędko i 
cicho: "Przepraszam?". A ona powtarzała swoje zdanie po polsku. To 
było może największe upokorzenie, jakie przeżywał w jej 
towarzystwie. 
Nie mógł z nią jechać do Wiednia, powierzono mu jeszcze pewne 
zadanie na południowej Ukrainie, między innymi zajęcie się 
sprawami III Korpusu. "No, to już jest, zdaje się, zlikwidowane - 
pomyślał. - Muszę wracać ze sprawozdaniem do Warszawy. Może ona 
już tam jest? A może mi każą pojechać do Wiednia? Z Wiednia jest 
łatwiej dostać się do Magdeburga". 
Ruszył schodami na górę, do pokoju, który zajmował z dwoma 
kolegami. Była to dyrektorska sypialnia. W cieniu świtania 
wyrastały tylko z ogólnego niebieskiego tła różowa pękata ampla, 
wisząca pośrodku pokoju, i czarny dywan z wielkim psem nad 
łóżkami. Na jednym z nich spał jak zabity porucznik Robinson z 
intendentury. Na kanapce w rogu leżał Kieliszek. Gdy Spychała na 
palcach wszedł do pokoju, podniósł się z posłania i zapytał: 
- Wychodziłeś? Stało się coś? 
- Nie - odpowiedział spokojnie Spychała - miałem interes do 
wartowników. Nie śpisz? 
- Nie mogę spać. Zazdroszczę Robinsonowi. Słowik wydziera się nad 
samym uchem. 
Jedyne okno dyrektorskiej sypialni wychodziło właśnie na ową 
czeremchę, wysokie drzewo białe od kwiatów. Panował od nich w 
sypialni mdły zaduch. Słowik przestał na chwilę, aby zacząć z 
nowym oddechem, jak uparta śpiewaczka ćwicząca koloraturę. 
Spychale przypomniała się Elżunia. Usiadł na swoim łóżku, ale się 
nie kładł. 
Kieliszek także się nie położył. 
- Słuchaj, Kaziu - powiedział - co będzie dalej? Urządzili nas! 
Czy myślisz, że to ostateczny koniec III Korpusu? 
- Myślę, że akcję należy uważać za zlikwidowaną. Do ciupy nas 
chyba nie posadzą. Trzeba będzie nawiewać. 
- Czy to miało wielki sens tworzenie takiego wojska? - spytał 
Kieliszek, opadając na poduszkę. 
- Jak się okazało, niewielki. Raz jeszcze "pańskie wojsko"... 
Psiakrew, jakoś nie można znaleźć należytej drogi. Trudno się nam 
nauczyć. 
- Bo nie możemy iść z Niemcami - zdecydowanie powiedział 
Kieliszek. 
- Wiesz, Antoś - ciągnął Spychała - sądząc z gazet, na Zachodzie 
Niemcom nie bardzo idzie. Druga ofensywa załamała się znowu pod 
Verdun. 
- Myślisz, że ich wreszcie pobiją? Czy to nie za późno? 
- Chyba nie. To nawet nieźle wygląda. Carat został skruszony, 
Wierchownyj Sowiet uznał niepodległość Polski... 
- In partibus infidelium. * (* W kraju niewiernych.) 
- To nic nie szkodzi. Z drugiej strony Ameryka wysuwa te same 
tezy. 

- Niemcy ogłosiły królestwo... Jednym słowem, wszyscy tej Polski 
chcą - zaśmiał się Kieliszek. - To nie bardzo pocieszające. 
- Dlaczego? 
- Bo jak czego wszyscy bardzo chcą, to potem wszyscy bardzo nie 
chcą. 
- Nie ma co, trzeba nam do Warszawy. 
Kieliszek się uśmiechnął. 
- Do Warszawy jak do Warszawy, ale do Polski. Zwijamy nasze 
namioty ukraińskie. 
- Niestety niedobrowolnie. Ale ja nawet ciebie nie pytałem. Ty 
skąd? 
- Wiesz, jest takie miasto Turek. 
- Turek? - zdziwił się Spychała. - A gdzież to jest? 
- Ech, ty Galicjaku zafajdany - poruszył się na swej kanapce 
Kieliszek - nie znasz? - To przecież wspaniałe miasto... To Kalisz 
leży koło Turka! 
- Aha, tam. A co ty tam robisz? 
- Jak to: co ja robię? Jeszcze nic nie robię, dotychczas byłem tam 
w szkole, ale wyjechałem w 1915, kiedy Niemcy zajęli nas. Rodzice 
moi tam mieszkają. Mój ojciec jest rzemieślnikiem, szewcem. 
- No - powiedział Spychała - dobrym szewcem? Może by mi zrobił 
oficerskie buty? 
- Przyjedź! Na pewno ci zrobi - zaśmiał się Kieliszek i znowu 
siadł na kanapce - a jakie u nas panny ładne. Ludzie mówią, że 
tylko w Lublinie i w Turku takie ładne kobiety. 
Robinson poruszył się na łóżku i otworzył jedno zapłynięte oko. 
- Czyście zwariowali? Gadać tak po nocy... 
- Toć przecie biały dzień, wstawaj, Kamil - zaśmiał się Kieliszek. 
- Rotmistrz Nagy zaraz cię będzie pytał o konserwy. 
- Pal was licho - zaklął Robinson i odwrócił się na drugi bok. 
Kazimierz wstał i zbliżył się do okna. Za świeżo zieloną czeremchą 
i jej białymi kwiatami rozciągała się daleka niebieskawozielona 
łąka i niebo wznosiło się złociste, świeże, wiosenne. Spychała 
przeciągnął ramiona i ziewnął. 
- Szkoda mi tych stron - powiedział. 
- Dla mnie tu trochę obco - westchnął Kieliszek - za szeroko. U 
nas pod Turkiem też są ładne ziemie. 
- Za szeroko ci? - Spychała zwrócił się do porucznika i usiadł na 
jego kanapce - widzisz, bo my jesteśmy drobni ludzie, za bardzo 
już przyzwyczajamy się do drobnych spraw, drobnych zagadnień. Pod 
Turkiem pola także dobre. Są ważniejsze rzeczy niż gatunki ziemi - 
żeby ziemię dobrze orać, trzeba ją mieć na własność, nie? Mój 
ojciec był kolejarzem, ale pochodzimy ze wsi. Dziadek miał dwie 
morgi gruntu własne, a dwie dzierżawił. Ile razy pomagałem orać 
dziadkowi, to mi mówił, że mu lżej idzie na własnym... No, i 
skończyła się nasza dzierżawa. Źle się skończyła. Trzeba wracać na 
własne... 
- Orałeś? - spytał po namyśle porucznik Kieliszek. 
- A orałem. Bo co? 
- Bo ja dratwą to już nie umiem. Ojciec oddał mnie do szkół. A 
zostałem oficerkiem. 
- Cóż, i to jest zajęcie. 
- Chyba podłe. Nie? 
- "Za mundurem panny sznurem..." 
- Tak, ale... 
- I pomyśl, cośmy tu przynieśli naszej krwi. I wszystko wylało się 
na obszernej równinie i wyschło. Dużo krwi - a płytko. I nic. I 
wszystko do widzenia. 
Antoni nie bardzo rozumiał, o czym mówi Spychała, ale słuchał go z 
nabożeństwem. 
Miał wiele szacunku dla kapitana Spychały, a przede wszystkim 
wiedział o nim, że jest wtajemniczony w wiele spraw. 
- No, Kaziu, śpijmy - powiedział wreszcie. 
- Chyba już nie warto? Patrz... 
Pokazał mu okno. Słońce właśnie wysunęło się zza horyzontu i, 
jasne i jaskrawe, grało promieniami, przebijając śnieżyste listki 
czeremchy. 
- Zaraz będzie pobudka. 
- No, właśnie - Kieliszek przeciągnął swoje mocne ciało - znowu 
jeszcze jedna nie przespana noc. 
- Masz wyrzuty sumienia? - spytał Spychała. 
- Nie! Tak dalece nie. Ale gdybym ja wiedział, po co to wszystko? 
- Pytasz się jak szeregowiec Royski. 
- Ten to głupstwo. Ale ten jego przyjaciel to raczej niebezpieczny 
człowiek. Za dużo myśli. 
- Janusz? A ty uważasz, że myślenie jest zajęciem niebezpiecznym? 
- Tak sądzę. Na pewno tak jest. 
- A ty nie myślisz wcale? 
- Właśnie teraz myślę... i czuję niebezpieczeństwo. Trzeba wstać i 
zająć się przepustkami. 
- Niech rozjeżdżają się, kto tylko może. I kieruj raczej 
wszystkich w stronę Kijowa - powiedział Spychała. 
- W stronę Kijowa? Dlaczego? 
- Kto wie, co jeszcze może być. No, jazda... 
Spychała porwał się z kanapki, stuknął obcasami i trzepnął 
Robinsona w wystawione do góry biodro. Gdy wkładał na rękawy 
kurtkę, zabrzmiała pobudka. Żołnierze się budzili po raz ostatni w 
III Korpusie Armii Polskiej. 
XVII 
Pani Royska do Józia: 
Odessa w kwietniu 1918 Drogi Józiu! 
Już przeszło parę tygodni, jak wyjechaliście z Januszem, a oprócz 
małej kartki napisanej z Winnicy nic od was nie miałam. A czasy są 
przecie - takie czasy! - że można się chyba o Was niepokoić. W 
Odessie zmian mało. Maria - ta wspaniała kobieta - wyjechała za 
księżną Muszką do Wiednia, to pewno już wiecie, a jak mówią, 
Spychała obraca się gdzieś w waszych okolicach. Czy to prawda? 
Czyżby się już rozstali - ten plebejusz i ta arystokratka? Cieszę 
się przynajmniej, że ta cała historia przyczyniła się do szczęścia 
Oli. Nie masz pojęcia, jak miło jest u państwa Gołąbków! Michasia 
się już tam przeniosła i bardzo jest jej tam dobrze. Nareszcie się 
doczekała szczęścia - to biedactwo, moja siostrzyczka kochana! 
Gołąbek miał już wiadomości z Warszawy - jego interes idzie 
podobno dobrze i w dalszym ciągu jest otwarty. Prowadzi go jego 
wspólnik, Waflewski. Nomen-omen. Jedno właśnie to to, że Ola, to 
poczciwe stworzenie, nosi teraz tak mało dźwięczne nazwisko. Ale 
przypuszczam, że teraz w Polsce dużo takich nazwisk będzie. Byłam 
u Gołąbków w piątek na herbacie, Ola wydała mi się chmurna, ale 
może to chwilowe, może się ze swoim mężem, tym poczciwcem, 
posprzeczała. Nie chce mi się wierzyć, aby to małżeństwo nie było 
dobrane. Wybierają się więc do Warszawy, podobno w Kijowie już 
otwarto oddział Rady Głównej Opiekuńczej, która załatwia powrót 
emigrantów do Królestwa. I w Odessie podobno niebawem będzie taka 
sama instytucja, myślę, że w lecie będę mogła do Warszawy pojechać 
i dowiedzieć się, co się w Pustych Łąkach dzieje. Dzierżawca 
poczciwy, chyba nie nabierze ani mnie, ani biednej Michasi. 
Pogoda cudowna, myślę, że i Wam przyjemnie ćwiczyć na świeżym 
powietrzu. Byłam dzisiaj nad morzem i poszłam w stronę pałacu 
Brzozowskich. Tak wspaniale z daleka ten pałac wyglądał, że 
przypomniały mi się jeszcze panieńskie czasy, kiedy tutaj do 
Brzozowskich przyjeżdżaliśmy. Mój ojciec wprawdzie, a twój 
dziadek, Józiu, był tylko właścicielem garbarni pod Odessą i pod 
Charkowem, ale był to człowiek bardzo ukształcony i miły i 
wszędzie go chętnie przyjmowano, a Brzozowscy nosa nie bardzo 
zadzierali. Ojca twego poznałam gdzie indziej, ale pamiętam, 
jakeśmy u Brzozowskich na balu, co za świetne przyjęcie, razem 
mazura tańcowali i przy kolacji obok siebie siedzieli. Nawet mi 
wtedy nie przyszło do głowy, kiedy mi szklaneczkę ponczu 
rzymskiego - ten niezgrabiasz - na nową niebieską sukienkę 
wywrócił, że żoną jego zostanę. Biedna Helenka bardzo była do 
dziadka podobna. 
Wyobraź sobie, Józiu, kto mi przerwał pisanie tego listu: stary 
Opanas z córką - już nie pamiętam którą, on ma ich tyle, chyba z 
Jałyną, tą ładną - był u mnie przed chwilą i przywiózł mi parę 
rzeczy ocalonych z Moliniec. Miniaturę Twego dziadka Royskiego w 
mundurze szambelańskim, portret malutki mojej Helenki, portret 
właśnie mego ojca, pana Kalinowskiego, o którym ci w tej chwili 
pisałam... Jakieś dziwne zrządzenie, że w momencie, kiedy nie 
mając z kim gadać - ja, ta samotnica! - do Ciebie pisałam o moim 
ojcu i tak o nim - biedaku - gawędziłam, nadeszła ta para chłopów 
i portret jego mi przyniosła. Tu peux croire que j'etais contente. 
Je dirais plus, j'etais heureuse. Mon pauvre pere... * (* Możesz 
sobie wyobrazić, jak się ucieszyłam. Więcej, byłam szczęśliwa. Mój 
biedny ojciec...) czy on myślał, że ja będę mieszkała znów w 
Odessie w tak zmienionych warunkach? Nie lubił on tego miasta i 
zawsze wzdychał do rodzinnych Siedlec. Mówił, że Siedlce to 
najładniejsze miasto w Europie. Beautifuł indeed! * (* Istotnie 
piękne.) Opanas mówił, że dom zrabowany, ale stoi, tylko park 
wycięto miejscami, jakaż to szkoda, wyobrazić sobie tego nie 
mogę... 
Ty wierzysz, że ty tam wrócisz. No, więc park będziesz musiał 
sadzić od nowa. Ja - stara sceptyczka! - innego jestem zdania. To 
koło się nie odwróci. No, a może? Ta córka Opanasa - jaka to ładna 
mołodycia - przywiozła mi parę drobiazgów z mojej toalety, między 
innymi srebrne pudełeczko, które mi ojciec przywiózł z Londynu, 
kiedy jeszcze byłam bardzo młodą panienką. Pomyśl, ze wszystkich 
naszych sreber i innych pięknych rzeczy zostało mi małe pudełeczko 
- ta pamiąteczka! - a ucieszyłam się do niej, jakbym cały dom 
odzyskała. Może Ty masz rację, może to niemożliwe, abyśmy to 
wszystko utracili, pomyśl, ileśmy tu tej kultury nasiali: dwory, 
pałace, zbiory, obrazy, porcelany - pamiętasz naszą wazę korecką? 
ale Ty nie zwracałeś uwagi na takie rzeczy! - i czy to może pójść 
na marne? Spychała mówił, że sialiśmy na piaskach, sadzili na 
cudzym... chwilami myślę - nie gniewaj się, synu - że on ma rację, 
ale z drugiej strony żal mi tego wszystkiego. Opanas poczciwy, 
popłakał trochę, pocałował mnie w rękę, ale dając mi te rzeczy 
powiedział: To już ostatnie, co pani będzie miała ze swoich 
Moliniec, nam to niepotrzebne, a pani będzie sobie na starość 
wspominała, jak to pani panią była!. I zauważyłam w jego małych 
oczkach coś jakby na kształt tryumfu. Gdybym była niedobrą 
kobietą, tobym może pomyślała, że on naumyślnie tu przyjechał i te 
trochę gracików mi przywiózł, aby trochę posmakować moje 
upokorzenie. No, co - z dobroci serca dałam mu się polubować 
widowiskiem - popłakałam się trochę - ja niepoprawna! - nad 
portretem Helenki. Ale on pewnie chciał, żebym ja nad Molińcami 
płakała, albo może pragnął się dowiedzieć, czy nie mam zamiaru 
skorzystać z Niemców i do Moliniec wrócić, jak to Kiccy zrobili. 
Ale ja z Niemcami tam nie wrócę i wyraźnie to Opanasowi 
powiedziałam. Myślę, że on nie bez kozery i nie bez wiedzy innych 
chłopów przyszedł do mnie, aby powąchać, co się święci. Tylko ta 
biedna Jałyna czy Kałyna mnie w rękę całowała i zdawała się być 
smutna i zażenowana. Ale chyba mieliby inne miny, gdybym im 
zapowiedziała, że jutro do Moliniec wracam. Oni się ziemią już 
podzielili i inwentarzem, każdy na własną rękę gospodaruje, ich 
chliboroby hetmana wybierają, ale niedługo tego wszystkiego... 
myślę. Widziałam Twego przyjaciela, mówił mi dziwne rzeczy. Od 
Elżuni wiadomości nie było i on od siostry też nic nie miał. Czasy 
Elżuni przypomina mi tylko Hania Wolska, która przychodzi ćwiczyć 
się przy jej fortepianie. Bardzo lubimy Wolskich i pomagamy im, 
jak możemy. Niestety, Hania zaniedbała muzykę poważną i śpiewa 
prawie wyłącznie cygańskie romanse i modne piosenki. Jaka szkoda! 
Pan Szyller do żony pisał z Wapniarki, chce jechać do Warszawy, 
także i tam nadal w cukrownictwie pracować. Ale Szyllerowa chora, 
Edgar jakiś bezwładny, cały dzień po pokoju łazi, a profesor 
rozstrojony i na północną Rosję wymyśla, aż mi czasem straszno. W 
dalszym ciągu przepowiada nowy okres lodowcowy. Chce do Krakowa z 
tą swoją teorią jechać. 
Widzisz, masz tu całą paczkę wiadomości ode mnie, o wszystkim, co 
się tu dzieje. Bóg Cię błogosław, synu najdroższy, Janusza ucałuj 
i sprawujcie się tam dobrze. Czy macie praczkę? Czy nosisz ciepłe 
kalesony? Bo wiem, że ty tego nie lubisz - Ty lekkoduchu! 
Do serca macierzyńskiego Cię tulę i bardzo gorąco całuję. Walerek 
nie przychodzi prawie zupełnie do domu i zakochany w swojej 
służbie. 
Twoja matka 
Ewelina z Kalinowskich Royska 
List ten nie doszedł do adresata. 
XVIII 
Gdyby pani Royska ujrzała miejsce, w którym przebywał jej młodszy 
syn, i służbę, "w której był zakochany", na pewno nie podzielałaby 
jego zachwytów. Odeski pułk piechoty wojska polskiego rezydował w 
części spustoszonych koszar artyleryjskich, położonych w 
północno-wschodniej części miasta, a właściwie mówiąc, już 
zupełnie za miastem, na stepowych równinach, które zaczynały się 
tuż za Odessą. Kiedy Walerek przepełnionym do niemożliwości 
tramwajem dojeżdżał do krańcowego przystanku, miał jeszcze pół 
godziny drogi błotnym trotuarem, pomiędzy małymi, drewnianymi 
domkami, z których niejeden zapadł się w ziemię do połowy. Domki 
stawały się rzadsze, wreszcie kończyły się zupełnie - i na nagim 
wzgórku otwierał się widok na obszerne koszary z kremowej cegły. 
Wielki ten kompleks budynków, zbudowany przed samą wojną, w czasie 
kiedy Rosja gorączkowo zaczynała się przygotowywać do orężnej 
rozprawy, zorientowawszy się nareszcie, czym pachną 
"nieodpowiedzialne" mowy Wilhelma, nosił dawniej nazwę im. 
Wielkiego Księcia Aleksandra Michajłowicza. Teraz jednak utraciły 
swoją firmę wielkoksiążęcą i orły na frontach i nad bramami, a 
nawet oszklenia okienne i część futryn. Opuszczone przez wojsko, 
wyrabowane przez ludność, stały odrapane, jak gdyby ochlapane 
błotem, z powybijanymi szybami. W ostatnim pawilonie, którego okna 
wychodziły już na czyste i gładkie jak stół pole, na bezdrzewny 
step nadmorskiej guberni, umieściła się w ostatnich dniach marca 
formacja polska. Sformowano tam dwie kompanie piechoty i tworzono 
teraz szwadron kawalerii. 
Inicjatorem całego przedsięwzięcia był porucznik Duszan, chłop 
wielki jak dąb, z piękną, wielką twarzą, z głową strzyżoną zerowym 
numerem maszynki. Głos miał donośny, jak wyszedł na podwórze, 
słychać go było w całych koszarach, a kiedy zakomenderował: 
"Baczność, resztki szyb wypadały z okien pawilonów. Porucznik 
Duszan upodobał sobie Walerka. Royski stał się głównym jego 
pomocnikiem, harowali przez cały dzień od rana do nocy. Jacyś 
pokątni dostawcy nie wychodzili z pokoiku, gdzie przy prostym 
stole, pokrytym gazetą przytrzymywaną pluskiewkami, urzędował 
Kalikst Duszan, najczęściej w towarzystwie Walerka. 
Koszary przedstawiały i wewnątrz widok opłakany. Trzeba przyznać, 
że do tej formacji - czy to, że Odessa była złym miastem, czy to, 
że oficerowie typu kmicicowskiego gromadzili się tu specjalnie - 
zapisały się najgorsze elementy. Jeżeli do III Korpusu w Winnicy 
przychodzili ludzie raczej poczciwi, drobni rzemieślnicy, chłopi, 
inteligenci marzący o przedostaniu się do Warszawy, czasem tylko 
ludzie zmęczeni i zdemoralizowani czterema latami wojny, to w tym 
pułku odeskim - w odróżnieniu od innych w tym mieście tworzących 
się formacji, które potem marszem przez Rumunię wróciły do 
ojczyzny w porządku - zgrupowały się takie oczajdusze i zabijaki, 
których już ani wojna z Niemcami, ani wojna domowa nie mogła 
zdemoralizować. Skąd się tu to wszystko zebrało, chłopy ogromne, z 
czubami po kozacku podczesanymi lub z ogolonymi głowami, z łapami 
jak wielkie połcie mięsa - trudno zgadnąć. Nawet porucznik Duszan 
nie zawsze mógł sobie dać z nimi radę, chociaż starał się 
wprowadzić żelazną dyscyplinę. "Chłopcy" pili wódkę i sprowadzali 
do koszar kobiety, kradli zawzięcie, czasem ten pyrgnął owego 
bagnetem, a niekiedy miał i zapasowego majchra w cholewie buta. Na 
razie Niemców nie ruszali, ale z żołnierzami atamana Petlury i z 
siczowcami, co nosili barankowe czapki ze zwieszającymi się jak u 
trefnisiów denkami - bijali się dość często. W szpitalu koszarowym 
raz po raz kładł się na brudnym sienniku postrzelony lub pokrajany 
żołnierz lub podoficer. Porucznik Duszan chwytał się za głowę, 
klął straszliwie, a potem kazał zajeżdżać bryczuszce na dwóch 
kółkach, wsadzał w nią Walerka lub sierżanta Gorbala, z którym się 
mimo swej szarży kumał, i leciał na wieczór do Odessy. Ta sama 
wódka, te same dziwki - tylko że w eleganckich hotelach. 
Pewnego razu pojechał z Walerkiem, który miał jakiś interes do 
matki: potrzebował teraz coraz częściej pieniędzy i wyciągał od 
pani Royskiej ostatnie grosze, które mu ona niechętnie dawała. 
Walery poszedł na górę, a Kalikst stał przed domem. Hania Wolska, 
która zastępowała ojca w zamiataniu, akurat wyszła z bramy i 
oglądała przechodniów spacerujących po ulicy w ładne wiosenne 
przedwieczerze. Miała na sobie białą bluzeczkę, którą jej Elżunia 
wyjeżdżając darowała, narzucony na ramiona wiosenny płaszczyk. 
Była bardzo ładna, co Kalikst od razu zauważył. Gdy Walery zszedł 
z góry, pogadał z Hanią parę chwil po polsku. Kalikst wmieszał się 
do rozmowy. 
- Chodź, już chodź, Royski - powiedział - nie trać czasu z 
pannami. Chyba że poprosisz panią do bryczki. 
- Hania! przejedziemy się - zawołał Walery. 
Ale Wolska błysnęła tylko oczami, zaśmiała się głośno i szmyrgnęła 
do bramy, czyniąc w stronę Duszana pogardliwy gest na nosie. Gdy 
Walery siadł do bryczki, Duszan jeszcze nie ruszał i patrzył na 
bramę, jakby czekając na ponowne zjawienie się panny. 
- Co to za kobieta? - spytał wreszcie Walerka. 
- To Hania, córka stróża. Uczennica Elżbietki Szyllerówny. Śpiewa. 
- Ładnie śpiewa? 
- Czy ja wiem? Nie znam się na tym. Mówią, że ładnie. 
Odtąd Duszan, kiedy wyjeżdżał na miasto, częściej brał z sobą 
Walerka niż Gorbala. I zawsze pytał się, czy nie ma on interesu do 
matki, i nawet namawiał go, żeby przecież odwiedzał rodzinę. Przez 
pewien czas pani Royska była zdziwiona częstymi wizytami Walerka, 
i to zupełnie bezinteresownymi. Nawet powiedziała kiedyś do pani 
Szyllerowej: 
- Wiesz, Paulinko, ja myślę, że czasem jestem niesprawiedliwa dla 
Walerka. 
Ale minęło jeszcze trochę czasu i Walerek przestał odwiedzać 
mieszkanie na Derybasowskiej. Po prostu Kalikst Duszan nie 
zabierał go już ze sobą. Nie zabierał i Gorbala. Walerek musiał 
jeździć tramwajem, a jeżeli wracał późno wieczorem, to musiał iść 
piechotą. 
Formowanie szwadronu (Duszan był kawalerzystą) posuwało się 
powoli: brakło bardzo koni. Na jesieni siedemnastego roku powstał 
był bardzo intratny przemysł połączony z dużym ryzykiem i 
wymagający odwagi. Handlarze końmi z Kijowa i z Odessy (i z innych 
miasteczek także) urządzali wyprawy na rozkładający się front. 
Można tam było dostać wszystkiego ze składów intendenckich, przede 
wszystkim kupić za bezcen konie wojskowe, a nawet czasem napotkać 
całkiem porzucone zwierzęta, o które już nikt nie dbał. Całą 
trudność stanowiło przewożenie tak zdobytego majątku przez masy 
żołnierskie w odwrocie, przez czyhające po drodze prawdziwe i 
samozwańcze komitety i leśne rady, które już nie miały żadnych 
pułków za sobą, a łase były także choćby na chwilowe zawładnięcie 
tabunami koni i taborami wszelkiego dobra. Ale teraz zdobyczne 
konie były już pochowane i poustawiane u handlarzy i 
"baryszników", którzy żądali za nie wielkich cen. A najczęściej w 
ogóle nie można było ich dostać. Duszan uwijał się na wszystkie 
strony. W tym poszukiwaniu bardzo pomocny był mu sierżant Gorbal, 
który zapomniał o tym, że był w cywilu aktorem, zmilitaryzował się 
zupełnie i stał się wojskowym całą gębą. Tyle tylko, że potrafił 
rozbestwionych kolegów zainteresować teatrem i od czasu do czasu 
urządzał przedstawienia w pułkowej "świetlicy", brudnej sali w 
sąsiednim, na pół opuszczonym pawilonie. Na ślad takich koni, 
których większej ilości potrzebował szwadron - Duszan mówił o 
osiemdziesięciu na razie - można było natrafić spotykając się z 
pokątnymi handlarzami w nocnych lokalach; instytucje te nie tylko 
były miejscem, gdzie piło się dużo wódki, a nawet i szampan się 
znajdował, ale można było dowiedzieć się także w tych czasach 
austriackiej okupacji, gdzie czego można dostać. Dokonywano tam 
transakcji wszelkiego rodzaju, najczęściej fikcyjnych, można tu 
było kupić wagon cukru, wagon rowerów lub pszenicy. Największym z 
takich lokali była podówczas kawiarnia "Lux", otwarta całą noc, 
odbywały się tam również występy śpiewaków, tancerzy i kuglarzy. 
Powoli Duszan, Walerek i Gorbal stali się prawie codziennymi 
gośćmi tego bajzlu. Najczęściej jednak przychodzili tam z osobna, 
zwłaszcza Duszan od pewnego czasu począł stronić od towarzystwa 
podoficerów. Walerek dostał jakimś cudem dwie naszywki. 
Pewnego wieczora Gorbal i Walerek zziajani wpadli do "Luxu" około 
dziesiątej wieczorem. Szli na piechotę z koszar i byli bardzo 
zmęczeni. Walerek przeklinał Kaliksta, że tak sobie sam jeździ do 
miasta, a Gorbal mrużył swoje małe czarne oczki i uśmiechał się 
uśmiechem Buddy. Jeszcze było mało osób, wielkie żyrandole nie 
wszędzie się paliły i w lożach mieszczących się pod ścianami 
panował cień. Zajęli nieduży stolik i kazali sobie podać czarnej 
kawy. I Gorbal, i Walerek odczuwali w ostatnich czasach brak 
pieniędzy. Właśnie zakończył się jakiś występ na estradzie, 
rozświetliły się wszystkie żyrandole i w jednej z lóż niedaleko od 
siebie spostrzegli za zastawionymi butelkami stołem całe 
towarzystwo. Towarzystwo składało się ze znajomych osób, ale 
zestawienie było bardzo dziwne. Walerek zaśmiał się i pokazał 
Gorbalowi zebranych. Pośrodku siedział potężny Kalikst, czerwony i 
napity, z wybałuszonymi oczami, pot osiadał kropelkami na ogolonym 
ciemieniu, obok, po prawej w niebieskiej bluzeczce i w kapelusiku 
z piórami, w którym Walerek poznał kapelusz pani Royskiej, 
siedziała Hania Wolska, wesoła, uśmiechnięta, jak gdyby zupełnie 
przemieniona, po lewej niestary, bardzo blady Żyd, którego Walerek 
widywał jeszcze w Molińcach, handlarz koni ze Skwiry. Kalikst 
także ich zobaczył, kiwnął do nich ręką, potem wstał, przeprosił 
Hanię i podszedł sztywnym krokiem do ich stolika. Był, zdaje się, 
bardzo pijany, ale opanował się z całych sił. 
- Przesiądźcie się do naszego stolika - powiedział Kalikst - ale 
się o nic nie pytajcie. Rozumiesz? Żadnych pytań, potem wszystko 
opowiem. 
Gorbal i Walerek przesiedli się do loży. Kelner postawił przed 
nimi kieliszki i nalał szampana. Walerek powiedział do Kaliksta: 
- Ja bym coś zjadł. 
Kalikst wskazał na Żyda ze Skwiry. 
- Pan Lipowiecki jest tutaj gospodarzem. 
- Proszę, proszę bardzo. - Lipowiecki uśmiechnął się i skinął na 
kelnera. 
- Było da spłyło * (* Było i przeszło.) - zaśmiał się Walery. 
Handlarz kazał podać kartę, a Walerek zwrócił się do Hani: - 
Ślicznie wyglądasz! 
Hania rzuciła na niego niespokojnym okiem. Nie wiedziała, czy to 
ironia, czy też ma wziąć to powiedzenie za dobrą monetę. Wskazała 
palcem na krągły kapelusik z czarnymi strusimi piórami. 
- Poznajesz? - spytała. 
Walerek wzruszył ramionami. Nic go to nie obchodziło. 
- Dość, że wyglądasz świetnie - szepnął. 
Kalikst łypnął okiem na ich rozmowę i zwrócił się do 
Lipowieckiego. 
- No, więc, panie Lipowiecki - powiedział swoim litewskim akcentem 
- umowa stoi. Za osiemdziesiąt koni wierzchowych pułk daje dwa 
miliony kierenkami. Czy też ukrainkami, jak pan woli? 
Lipowiecki spojrzał na nowych gości przy stoliku. 
- Możemy mówić otwarcie, panowie pomagają mi w prowadzeniu kasy 
pułkowej, i tak będą wiedzieli o tej całej transakcji. 
Dobrze, że ich Kalikst uprzedził, iż nie mają zadawać pytań. 
Walerek i Gorbal popatrzyli tylko na siebie, ale w tej chwili 
kelner przyniósł zamówione potrawy. I Gorbal, i Walerek wiedzieli, 
że pułk przeznaczył na zakup koni pół miliona kierenek, jakie miał 
w kasie, i że ponad tę sumę nie rozporządzał wielkimi funduszami. 
Widocznie Kalikst prowadził jakąś grę. 
Walerek patrzył na swego przyjaciela z pewnego rodzaju 
przerażeniem. Duszan siedział jak wielka góra, potężny i z twarzą 
bez wyrazu, jaką miewają siłacze cyrkowi. Jego wielkie, niebieskie 
i wypukłe oczy nie mówiły nic. Zdawało się tylko, że mundur 
porucznika ściska za bardzo swym kołnierzem jego byczą szyję i że 
przez to oddycha z trudnością, i oczy wychodzą mu na wierzch. 
- No, więc stoi na tym. W dniach, kiedy pan chce, Dawidzie 
Abramowiczu, dostarczasz mi pan konie loco koszary. Tego samego 
dnia po południu otrzymuje pan pieniądze. 
- A zadatek? - spytał Lipowiecki, rzucając spod oka spojrzenie na 
Hanię, jakby się wstydził przy damie mówić o interesach. 
- Dam panu zadatek, a konie diabli wezmą. Mówię panu: konie w 
stajni, wypłata od razu. Daję panu na to moje szlacheckie słowo. 
Wystarczy? 
Gorbal znowu popatrzył na Walerka i omal nie zadławił się ością 
ryby, którą spożywał. Duszan był synem chłopa ze Żmudzi i nieraz 
sam o tym opowiadał przyjaciołom, wspominając żmudzkie pszczoły i 
jeziora. Światła znowu zgasły do połowy i na scenie zaczął się 
popis żonglera, rzucającego w górę lampy i talerze. Kalikst 
podniósł w górę kieliszek szampana. 
- No, to słowo? - zapytał. 
- Słowo - z widocznym wahaniem powiedział Lipowiecki. 
- Wasze zdrowie! - krzyknął Duszan, aż się na niego ludzie 
obejrzeli, i wychylił kieliszek. Potem znowu siedział małomówny i 
sztywny i tylko po oczach postawionych w słup i prawie nie 
mrugających widać było, jak bardzo był pijany. 
Po pewnym czasie wstali. Lipowiecki pożegnał się jeszcze w szatni, 
szwajcar zawołał na chłopaka, który pilnował dwukółki Duszana, i 
koń człapiąc zajechał. Była wilgotna noc wiosenna. Duszan władczo 
podsadzał Hanię na bryczkę. 
- Ty pojedziesz z Hanią, odwieziesz ją i wrócisz do koszar, a my z 
Walerym pójdziemy piechotą - powiedział do Gorbala. 
Walerek ze zdziwieniem spojrzał na przyjaciela. Nie miał 
najmniejszej ochoty iść na piechotę taki kawał. Ale Kalikst skinął 
tylko głową. 
- Tak, tak, tak będzie lepiej. 
Hania przechyliła się przez plecy Gorbala do Walerka. 
- Przyjdź - powiedziała cicho - przyjdź jutro. Jutro mój pierwszy 
występ. 
- Występ? Twój? A gdzie? 
- Tutaj. W "Luxie". Pierwszy mój występ. Mam straszną tremę. 
- A cóż ty będziesz robiła? 
- Będę śpiewała... no, wiesz! 
- Ależ naturalnie, że przyjdę. 
- Przyjdź, przyjdź. Hania chce mieć jak najwięcej przyjaciół na 
sali - powiedział Kalikst ojcowskim i protekcjonalnym tonem. W 
świetle pojazdu Walerek ułowił raz jeszcze spojrzenie małych, 
tatarskich oczu Gorbala, które zdawały się mówić: 
"Patrzcie państwo, jak prędko posuwają się sprawy..." 
I koń ruszył. 
Walerek z porucznikiem także ruszyli w swoją stronę. Z początku 
szli w milczeniu, stawiając wielkie kroki. Starali się wymijać 
małe kałuże powstałe po wiosennym deszczu na nierównych płytach 
trotuaru. Walery był szczupły, ale wzrostem dorównywał prawie 
porucznikowi Duszanowi. Ten, pijany i zmęczony, idąc spał. Dopiero 
kiedy znaleźli się na dalekich ulicach, już prawie na 
przedmieściu, zwolnił nieco kroku. Ostatnia latarnia oświetlała 
niski, jednopiętrowy dom pomalowany na różowo, z podłużnymi oknami 
i balkonami kutymi w żelazie. Kalikst stanął przed tym domem. 
- Widzisz - powiedział nagle, zwracając się do Walerka i biorąc go 
za guzik munduru - widzisz, trzeba grać na los szczęścia, jak na 
loterii. 
- Nie rozumiem ciebie - szepnął Walerek trochę przestraszony. 
- Iiii... - syknął Kalikst - nie zadawaj pytań, nawet tutaj nie 
zadawaj pytań. 
- Milczę - powiedział Royski. 
- Chodzi o to tylko, czy Żyd zatrzyma dorożkę, czy ją odeśle. 
- Jaką dorożkę? 
Kalikst ruszył w ciemności zalegające dalszy ciąg trasy. Szedł 
teraz prędko i wyprzedzał Walerka o parę kroków. Głos jego, gdy 
się odezwał, dochodził do Royskiego jak z głębi ciemnej, pachnącej 
już stepem nocy. 
- Żyd przyjedzie pojutrze po pieniądze do koszar. Pojutrze jest 
przedstawienie Gorbala w świetlicy. Będziemy sami w pierwszym 
pawilonie. Jeżeli Żyd odeśle dorożkę z powrotem do miasta - dobra 
nasza. Mamy go. 
Walerek dopędził kilkoma susami Duszana i schwycił go za rękę. 
Duszan nie stanął, szedł dalej. Walerek ciągnął go za płaszcz. 
- Słuchaj - wołał - coś ty zamyślił? Co ty zrobisz? 
- Ja? nic - warknął Duszan półszeptem - to ty! 
- Jak to ja? - Walerek puścił rękaw Kaliksta, który skakał przez 
kałuże i biegł naprzód w zupełnej prawie ciemności. Widocznie 
wzrok miał koci. 
- Ty, ty - po chwilowym milczeniu zasyczał Kalikst - Gorbalowi nie 
ufam, będzie się bał, to artysta. 

- Słuchaj, tyś się zupełnie upił? Czy ty jesteś przytomny? 
- Przytomny, przytomny... Chodź prędzej, to ci wytłumaczę. 
Walerkowi zdawało się, że koszary same przypłynęły, tak prędko 
doszli do nich. Minęli warty i pędem wdrapali się na schody. 
Kalikst przekręcił kontakt i nagle znaleźli się naprzeciw siebie 
na dwóch stołkach, z rękami opartymi na stole i z oczami 
wpatrzonymi w oczy. 
- Pomyśl sobie - powiedział Duszan - konie dla wojska i pół 
miliona w kieszeni. 
- Weźmiesz pieniądze? 
- Podzielę się. 
- Dowiedzą się. 
- On mieszka tu sam, w hotelu. Ślad w wodę... i już. 
- Dlaczego ja? - spytał Walerek, czując dreszcz wzdłuż krzyża. 
- Bo kto inny? Ja muszę z nim gadać. A to trzeba z tyłu. 
Potrafisz? 
- Potrafię - powiedział Walerek, dygocąc cały i szczękając zębami. 
- Gorbalowi nie mów. 
- A jak ci odmówię? 
- Rozkaz! - zawołał półpijanym głosem Kalikst. 
- Rozkaz? - zaśmiał się Walerek i aż przyłożył głowę do stołu od 
tego śmiechu. - Rozkaz? - Może dodasz jeszcze: dla powszechnego 
dobra! Hahaha! Hahaha! 
Kalikst odchylił się i popatrzył uważnie na czarny łeb Walerka, 
toczący się po stole. 
- No, Royski - nie bądź histerykiem. Rozumiesz? 
- Rozumiem - zawołał Walerek i porwał się od stołu. Schwycił 
Kaliksta za ramiona i począł nim trząść. 
- Słuchaj, słuchaj - my z tobą świat zdobędziemy! 
- O, świat to nie jeden Żyd - powiedział Kalikst, odepchnąwszy 
Walerka tak, że zatoczył się pod ścianę. 
Ale Walerek powrócił, objął Kaliksta za szyję i pocałował go w 
usta. 
XIX 
Lato roku 1918 było bardzo piękne. W maju już upały i w mieście 
trudno było wytrzymać. Emigranci z Królestwa czekali na obiecane 
pociągi reewakuacyjne, ale ich jakoś nie było widać. Pani 
Szyllerowa myślała, czyby nie warto było się przenieść na parę 
chociażby tygodni do willi nad morzem. W mieście panował zaduch i 
kurz nie do wytrzymania. Pani Royska i ciocia Michasia pojechałyby 
może z nimi, a Gołąbkowie dojeżdżaliby na niedzielę, bo on ma 
interesy w mieście. Łatwiej by można było się doczekać wyjazdu. 
Szyller otrzymał w Kijowie specjalną przepustkę na pociągi 
niemieckie, o co nie było łatwo, i pojechał już do Warszawy; z 
listu, jaki przysłał, niewiele można było wywnioskować. Edgar 
ostatnie miesiące spędził w zupełnej prostracji. Wiadomości od 
Elżuni nie było. Bilińska pisała z Wiednia także jakieś 
nieokreślone rzeczy. To zawieszenie było nie do zniesienia. Pani 
Szyllerowa namówiła Edgara, aby pojechał na Fontan obejrzeć, w 
jakim stanie jest willa i czy można się tam przenieść choć na parę 
tygodni. Mieszkał tam już wprawdzie stary Napoleon Wolski, ale był 
on zupełnie nieprzytomny z powodu występów Hani w cafe-chantant. 
Sam nie wiedział, czy martwić się z tego powodu, czy cieszyć - i 
raz tak, raz inaczej wyrażał swoje uczucia. Ale na świat 
zewnętrzny przestał zupełnie reagować. Sprawozdania więc jego ze 
stanu willi były dość mętne. 
Edgar poprosił Walerka, aby pożyczył od swego porucznika konia i 
dwukółki i żeby go zawiózł do willi. Kiedy zobaczyli morze, które 
się im nagle odsłoniło zza jakiegoś zakrętu ulicy, Edgar zdziwił 
się, że mógł tyle miesięcy trwać tutaj w takiej prostracji, mając 
je pod bokiem. Willa była w zupełnym porządku. Walery ze starym 
Wolskim wyprzęgli klaczkę - inny teraz koń chodził w zaprzęgu 
porucznika Duszana - i ustawili bryczuszkę w wozowni, Edgar wszedł 
do pokoi. Meble okryte pokrowcami stały pod ścianami salonu, Edgar 
otworzył fortepian i wziął parę nut. Była to pierwsza fraza 
Verborgenheit. Przypomniał sobie Elżunię śpiewającą tę pieśń i 
nagle zachciało mu się strasznie muzyki. Za oknem zobaczył morze i 
bladozielone, wzdymające się duże, spokojne fale. Przytrzymał 
górne "es" i brzmiało ono pod jego palcami jakoś żałośnie. Nigdy 
jeszcze tak ostro nie odczuł przemijania wszystkich rzeczy i tego, 
że jeżeli się chce coś zrobić, to trzeba spieszyć, spieszyć... 
Morze przyjdzie i wszystko zagładzi. 
Ujął za firankę i dotknięcie zakurzonej materii przypomniało mu 
pierwszy występ Elżbiety w operze odeskiej i dotknięcie kotar, gdy 
tak stał za kulisami i słuchał barkaroli z Opowieści Hoffmana, tej 
ukochanej melodii wszystkich dyletantów i wszystkich spirytystów. 
Niedawno przeczytał Węże i róże Nałkowskiej. Książka ta zrobiła na 
nim duże wrażenie. Pamiętał, jak opis tej barkaroli poruszył go. 
Poezja Nałkowskiej, wspomnienie Elżuni, widok morza - wyprowadziły 
go w sposób niespodziewany z długiej prostracji. Gdyby się nie 
wstydził, to siadłby tutaj zaraz do fortepianu i począł 
komponować. 
Ktoś wszedł. Był to Walerek. Edgar nie zaraz się do niego 
odwrócił, z trudnością odrywał oczy od morskiej przestrzeni. 
- Nie przeszkadzam wujaszkowi? - Nie wiadomo dlaczego Walerek 
mówił Edgarowi "wujaszku". 
- Nie, nie, dlaczego? Patrzę na morze, takie dziś piękne. 
- Może się przejdziemy, wujaszku? Wolski ma zaraz zrobić 
śniadanie, ale to potrwa z godzinę. 
- Dobrze, chodźmy na plażę. Tak się cieszę, że zdecydowałem się na 
ten spacer. 
Zeszli tarasem w dół, na plażę. Była zupełnie pusta. Edgar pasjami 
lubił iść po morskiej plaży, noga za nogą, i słuchać, i patrzeć, 
jak się fala rozlewa po brzegu i odchodząc zostawia przeźroczystą 
tkaninę pian na piasku. 
Dzisiaj - to powitanie morza po długim niewidzeniu napełniało jego 
serce czułością. Szedł bardzo powoli i zatrzymywał się co chwila. 
Walerek, jak adiutant za generałem, postępował dwa kroki za nim. 
Minęli plażę Szyllerów i szli wzdłuż jasnego, dość wysokiego 
brzegu, na którym piasek od dołu był wybrany burzliwym przypływem. 
Ale teraz morze było spokojne i zielone, koloru winnych gron; 
nieprzezroczyste fale podnosiły się cichutko i układały na brzegu 
jak pokorne zwierzęta. Słońce zapalało na falach czasami drobne, 
świetliste blaski. 
Edgar po wielu miesiącach milczenia odczuwał potrzebę mówienia, 
ale o rozmowie nie było mowy, Walerek odpowiadał monosylabami i 
jak się Edgarowi zdawało, nie chciał zdradzić swej rogatej duszy 
żadnym wyraźnym słowem. Pozostało mu więc monologowanie. Myślał, 
że może Walerka zajmą opisy podróży, mówił więc o morzach innych, 
które znał. I znowu, jak zwykle, począł monologować o Sycylii. 
Temat ten zdaje się zainteresował Walerka, od czasu do czasu 
stawiał pytanie: 
- A jak tam było, wujaszku? A kiedy to było, wujaszku? Edgar 
zatrzymywał się i opowiadał, jak morze wygląda, na przykład, pod 
Palermo, na plaży w Mondello, położonej po tamtej stronie Monte 
Pellegrino... 
- A co to jest Monte Pellegrino? 
Opowiedział mu o całym widoku Palermo, położonego u stóp Monte 
Pellegrino jak u stóp góry stołowej. I potem mówił o drzewach 
pomarańczowych kwitnących w parku willi "La Favorita", o smugach 
zapachu błądzących nad morzem w wiosenne wieczory. Morze Czarne 
pachniało tutaj tylko jodem i algami, a nad brzegiem zieleniły się 
liche drzewa akacji. 
I jeszcze o świątyniach, o ludziach, o pieśniach. Edgar, w miarę 
jak mówił, zapalał się, przystawał albo szedł szybciej. W jednym z 
takich porywów szybkiego kroku natknęli się na coś, co leżało w 
poprzek plaży okryte płótnem żaglowym. Milicjant z karabinem stał 
nad tym podłużnym pakietem. 
- Prochoditie, prochoditie - powiedział do Edgara, który zatrzymał 
się nagle. 
- Czto eto takoje? - ze zdumieniem spytał Edgar. 
Milicjant nudził się tu od wielu godzin i był skłonny do 
udzielania objaśnień - że morze wyrzuciło tutaj trupa zabitego 
człowieka. Jak się okazało, był to jeden z bandytów pewnej szajki, 
która ograbiła Orłowsko-Kamski Bank. Zapewne dzielili się łupami w 
łódce na morzu, dla bezpieczeństwa, i wskutek porachunków 
zastrzelili jednego z kompanów i wrzucili do wody. - W kieszeniach 
miał pełno kamieni, ale kieszenie popękały i wypłynął - twierdził 
milicjant. 
- Jeżeli kieszenie pękły, to skąd wiadomo, że były pełne kamieni? 
- zaśmiał się Edgar i zwrócił się do Walerka. Ale ten się nie 
uśmiechał, stał blady i spoglądał bez przerwy na trupa w płótnie 
żaglowym. Pod płótnem rysowały się kształty rosłego mężczyzny. 
Edgar chciał wyminąć trupa i iść dalej plażą. Nawet się 
przygotował do opowiadania o Paestum, ale Walerek wziął go za 
rękę. 
- Wracajmy, wujaszku - powiedział zmienionym głosem - tam pewnie 
Wolski już ugotował śniadanie. 
Edgar zawrócił. Bardzo był zdziwiony niepokojem Walerka. 
- Boże drogi - powiedział - jacy wy, młodzi, jesteście 
nieopanowani. Teraz tyle najrozmaitszych mordów. Znałem tę 
historię, opowiadał o niej profesor Ryniewicz. Bardzo romantyczna, 
jak z Wyspy skarbów Stevensona. Podział łupów na łódce, walka, 
utopienie trupa z kieszeniami pełnymi kamieni. Nie spodziewałem 
się tylko, że się spotkam w ten sposób z bohaterem tego dramatu... 
Musieli te kamienie chyba zawczasu przygotować. 
- W takich wypadkach los sam podsuwa rozwiązania - powiedział 
nagle Walerek - kamienie na pewno były w łódce zupełnie 
przypadkowo. 
Edgar spojrzał na niego ze zdziwieniem. Walerek, wysoki, szczupły 
i blady, kroczył za nim poważnie i sprężyście, jego czarne włosy 
wiatr rozrzucił w nieładzie; rysy nieco ormiańskie jego bladej 
twarzy ściągnięte były jak gdyby uwagą, jakby rozwiązywał jakieś 
zadanie; oczy miał szeroko rozwarte, a białe zęby błyskały. Wydał 
się Edgarowi bardzo piękny, idąc tak na tle zielonego morza. 
Uśmiechnął się i odwrócił od niego. Niewątpliwie Walerek przeżywał 
w tej chwili jakiś decydujący moment. Uśmiech Edgara odnosił się 
do tej decyzji: pobłażliwość w stosunku do młodzieży, która zawsze 
ma jakieś tam swoje problemy. Młodziutki Walerek wydał się 
Edgarowi dziecinny i naiwny z tym wyrazem ściągniętego skupienia 
na twarzy. 
Nagle Walerek odezwał się i słowa popłynęły dość biegle: 
- Skąd wujaszek bierze tyle spokoju w traktowaniu spraw życia? Jak 
wujaszek odgradza się od zdarzeń, które nas ze wszystkich stron 
osaczają? Jak wujaszek może nad trupem zabitego bandyty opowiadać 
o kwitnących pomarańczach? Czy to siła, czy słabość wujaszka? 
Edgar stanął ze zdziwienia. Popatrzył przez chwilę na Royskiego. 
Walerek zarumienił się od tych pytań, sam sobie widać się dziwił, 
i rozchyliwszy wargi stał obok Edgara i patrzył na niego. 
- Widzisz, Walerku, nie odpowiem ci na te wszystkie pytania, które 
mi zadałeś. Ja sam sobie nie umiem na to odpowiedzieć. No, bo 
Sycylia mnie interesuje, a bandyta zabity mnie nie interesuje... 
- A jeżeli to nie był bandyta? 
- Jeżeli go nie znałem... to mnie nie interesuje. Chociaż jest tu 
nawet inny aspekt. Interesuje mnie człowiek, współczuję mu, to 
prawda. Ale gdybym chciał przejmować się wszystkim, co się teraz 
dzieje, co by się z moją sztuką stało? A to jest dla mnie 
najważniejsze. 
Walerek nic na to nie odpowiedział. Weszli do willi i usiedli przy 
stole. Widać było, że Edgar zauważył, że Walerek spozierał na 
"wujaszka" ironicznie. Edgar sam czuł wyrzuty sumienia. Bał się, 
że ta wypowiedź może na młodego chłopca podziałać demoralizująco. 
On się tak wszystkim przejmował. 
- Wiesz, gdzie las rąbią, tam drzazgi lecą - powiedział. 
Walerek miał w tej chwili pół twarzy zakryte filiżanką, z której 
pił herbatę. Ale oczy spoza filiżanki zaświeciły złym blaskiem. 
Już im rozmowa potem się nie kleiła. 
Wracali po paru godzinach. Walerek powożąc usiłował cały czas 
zetrzeć jakąś małą plamkę na jasnym przodzie bryczki, ścierał to 
chusteczką i drapał paznokciem, ale plamka nie schodziła. Edgara 
drażniło to zachowanie Walerka, ale pożegnał się z nim z pewnego 
rodzaju czułością przed drzwiami domu. 
- Dziękuję ci serdecznie za towarzystwo - powiedział - prawda, 
jaki przyjemny spacer? 

- Bardzo przyjemny - potwierdził Walerek i zaciął konia. 
XX 
Janusz i Józio po przyjeździe do Kijowa zamieszkali u matki Stasia 
Czyża. Pani Czyżowa zajmowała duże mieszkanie przy ulicy Małej 
Włodzimierskiej i żyła z odnajmowania pokojów. Teraz nie miała 
wielu lokatorów, chłopcy wygodnie się pomieścili, mimo że pani 
Czyżowa miała sześciu synów. Jeden z nich był co prawda nieobecny, 
zawieruszył się gdzieś na północy i wylądował w korpusie Dowbora, 
ale wszyscy inni znajdowali się w Kijowie. Pracowali gdzieś, 
znikali, wracali, przynosili jakieś jedzenie. Najzabawniejsze było 
to, że byli wszyscy zupełnie tacy sami jak Staś. Dwóch było trochę 
większych, dwóch trochę mniejszych, ale do śmieszności byli do 
siebie podobni. Pani Czyżowa, rumiana, przystojna i jeszcze 
niestara osoba z zadartym noskiem, z prostotą i gracją rządziła tą 
całą gromadą. Być matką sześciu synów w takich czasach nie było 
łatwym zadaniem. Ale pani Helena dawała sobie znakomicie z nimi 
radę, a chłopcy słuchali spokojnego głosu matki i byli dobrze 
wymusztrowani. Śmiesznie było dla Janusza widzieć Stasia, którego 
dotychczas obserwował jako samodzielnego i odważnego żołnierza, 
jak w środowisku rodzinnym stał się z powrotem zwyczajnym 
"chłopcem", jak pomagał matce i po obiedzie odnosił brudne 
naczynia do kuchni. 
Podróż z miejsca postoju III Korpusu do Kijowa mieli bardzo dobrą 
i bez żadnych przygód. Kolejką wąskotorową dojechali do Kalinówki, 
tam czekali jakiś czas na pociąg szerokotorowy Odessa-Kijów. 
Wyszli trochę na miasto, jak powiedział Józio, w poszukiwaniu 
krewnych, bo pani Royska była z domu Kalinowska. Ale nic nie 
znaleźli. W drodze zaznajomili się z młodym malarzem, Henrykiem 
Antoniewskim, który jechał z Odessy do Kijowa. Był to młody 
człowiek w czarnym kapeluszu i czarnej pelerynie. Nosił długie 
włosy, ale był prosty, wesoły i naturalny. Pracował jako pomocnik 
dekoratora w Teatrze Polskim w Kijowie i prosił chłopców, aby go 
tam odwiedzili. Nie potrzebował ich o to prosić dwa razy i zaraz 
po przyjeździe Józio i Janusz stali się bywalcami teatru. Nie tak 
często chodzili na przedstawienia - ale łazili do Henryka za 
kulisy, asystowali na próbach i z daleka obserwowali wielkich 
aktorów, jak Jaracz lub Osterwa, którzy w tym czasie znaleźli się 
w Kijowie. Józio nawet zapoznał się z młodą aktorką Haliną Wyczer, 
z którą trochę flirtował: chodzili razem na kawę i pierniczki do 
cukierni na Dumskim placu. Janusz po prostu zbierał wrażenia. 
Lubił chodzić za kulisy podczas przedstawienia, patrzeć na 
robotników sprzątających rusztowanie i nawet miał tam swoich 
przyjaciół. Był taki stolarz, który pomagał elektrotechnikom i 
stał się wynalazcą specjalnego zanurzanego stopniowo w otręby 
miecza, przy pomocy którego przygaszano i rozjaśniano oświetlenia 
sceniczne. Pan Małek pochodził z Warszawy i stojąc za kulisami 
lubił opowiadać Januszowi dzieje swej młodości, demonstrację na 
placu Grzybowskim, w której brał udział, i inne takie sprawy. 
Józio wychodził z teatru z Haliną, Janusz sam wracał piechotą do 
domu w piękne, wiosenne wieczory. Nigdy bardziej nie odczuwał 
swojej samotności. Bardzo dużo myślał o ludziach prostych a 
dobrych, jak ten stolarz, i o tym, jak to dobrze jest mieć taką 
prostotę w sobie. Przychodził mu na myśl i Władzio Sobański, i 
łapał się na tym, że nucił pod nosem piosenkę z III Korpusu: "Jak 
to na wojence ładnie". 
Ale najbardziej lubił Janusz rozmawiać za kulisami z Henrykiem. 
Coś dziwnego było w zapale, z jakim rozmawiali o sztuce, podczas 
kiedy Antoniewski musiał pilnować przestawiania dekoracji albo 
regulowania świateł. Wśród płóciennych konstrukcji wyobrażających 
pokój pani Dulskiej lub szynk z Tamtego Zapolskiej - Henryk pienił 
się na całe malarstwo współczesne, potępiając je zasadniczo. 
Henryk miał swoją specjalną teorię o szkodliwym wpływie rzeźby na 
malarstwo. Podług niego malarstwo bizantyjskie, mozaiki w Rawennie 
- to była czysta sztuka. Rzeźba swym wpływem zdemoralizowała 
niejako malarstwo. Janusz przyznawał rację Antoniewskiemu - albo 
nie - ale dziwił się, że można w sprawach sztuki przejawiać takie 
zacietrzewienie. Edgar, gdy mówił o swej muzyce, zachowywał spokój 
i nawet pewien chłód. Nowo poznany malarz wywierał cały swój 
temperament na domniemanych przeciwnikach. Pokazał kiedyś 
Januszowi swoje obrazy w małym pokoiku nad strychem, który 
zajmował w gmachu teatru - Janusz bardzo się rozczarował tymi 
kartonikami, zamalowanymi w pasy rozmaitych barw, w płomienie i 
szmaty zwisające w kształcie krawatów. Nazwał te "obrazy" 
krawatami i przy tej nazwie pozostał. Antoniewski nie gniewał się 
za to przezwisko i sam używać począł tego określenia, traktując je 
jako terminus technicus malarstwa abstrakcyjnego. Zadziwiające 
były powroty po takich rozmowach do domu pani Czyżowej, gdzie 
wszelkie zagadnienia wychodzące poza sprawy domowe i codziennej 
egzystencji były uważane za coś głupiego i zupełnie pozbawionego 
sensu. Staś Czyż nie pojmował zupełnie zainteresowań Janusza 
malarstwem czy teatrem. Miał on jakieś inne sprawy, którym 
poświęcał czas, i Janusz mógł się domyślić, że przygotowuje on 
znowu jakiś wyjazd z domu. Zresztą i Antoniewski miał niewyraźną 
minę, kiedy Janusz wspomniał o ewentualnym wyjeździe do Warszawy. 
- Poczekaj - powiedział pewnego razu - będziemy mieli tutaj 
zapewne jeszcze niejedno intermezzo. 
Janusz z niepokojem zaczął czekać na to intermezzo. 
Jakoż nie czekał długo. Pewnego wieczora był na przedstawieniu 
Tamtego, poszedł na widownię, by raz jeszcze zobaczyć mistrzowską 
kreację Jaracza jako Kapitana. W środku drugiego aktu do sali, 
gdzie nie było dużo widzów, wszedł Henryk i przysiadł się do 
Janusza. 
- Czy nie wiesz, gdzie jest Józio? - spytał. 
- Myślę, że za kulisami - odszepnął Janusz. 
- Wyjdźcie zaraz po tym akcie. Czekam na was przed teatrem. 
- Czy coś ważnego? - spytał Janusz z niepokojem. 
- Bardzo ważne. Wyjeżdżam za dwie godziny. 
- Dokąd? - mimo woli spytał Janusz. 
Henryk położył palec na ustach i wyszedł cichutko z sali. 
Wyczerówna grała rolę młodej, nieszczęśliwej dziewczyny. Była 
prosta i wzruszająca, chociaż miała pewne wady dykcji. Janusz 
uśmiechnął się, myśląc o tym, że Józio jest za kulisami. Elżbietka 
została usunięta z pamięci. To przypomniało Januszowi Ariadnę. Czy 
ona też znikła z jego pamięci? Niestety, nie. W pierwszej chwili 
odczuł to skonstatowanie jak wielki ciężar, po chwili czuł jak 
wielkie szczęście. Kurtyna zapadła, zanim Janusz zdołał powrócić 
myślami do tego, co się działo na scenie. Poszedł szybko za 
kulisy. Józio stał oparty o jakąś drewnianą konstrukcję i 
rozmawiał z Haliną. Odwołał go, schwycili kapelusze i zbiegli 
schodami. Na ulicy światło latarni mieszało się z niezupełnie 
jeszcze zagasłym światłem wiosennego wieczora. Józio nie zdążył 
zapytać Janusza, o co chodzi, gdy natknęli się na Antoniewskiego. 
Wziął ich pod rękę i poczęli iść w dół ulicą Meryngowską. Wtedy 
dopiero Antoniewski powiedział: 
- Wiecie, że Haller z drugą karpacką brygadą przeszedł na tę 
stronę i chce się połączyć z armią rosyjską. Szedł w te strony, 
teraz jest już niedaleko, na południo-zachód od Kijowa. Wydano 
odezwę do żołnierzy i oficerów Polaków, aby się z nimi łączyli. 
Jedziecie? 
Józio odpowiedział natychmiast: 
- Jedziemy. 
- Ale musicie prędko. Za trzy godziny spotkanie na ostatniej 
stacji tramwaju do Puszczy Wodicy. Jedzie nas trzech, jeszcze 
dwóch facetów... 
- Staś Czyż jedzie z nami? 
- Musicie lecieć natychmiast na Włodzimierską, ubrać się tak, aby 
nie zwracać uwagi. Niemcy albo mazepińcy mogą nas przyłapać. Ale, 
z drugiej strony, musicie być przygotowani do długiej drogi... no, 
i do walki. 
- Czy możemy wziąć Stasia Czyża? - spytał ponownie Józio. 
- Dobra, weźcie, ale na waszą odpowiedzialność. 
Janusz milczał. Milczał przez całą drogę do mieszkania, dokąd 
poszli natychmiast. Nie zdawał sobie sprawy, co robią. Co myśli 
Haller? Czego chce? Walka z Niemcami? Czy... Co to wszystko 
znaczy. I znowu to pytanie: Czy ta sprawa zbliża go, czy oddala od 
Ariadny? Nie, nie zapominał ani na chwilę o tej dziewczynie i o 
jej wątłym, drobnym ciele. Najspokojniej ze wszystkich przyjęła 
wiadomość o wyjeździe chłopców pani Czyżowa. Gdy tamci przyszli, 
leżała już w łóżku. Narzuciła szlafrok pospiesznie i przygotowała 
zapasy na drogę. Zgodziła się natychmiast na wyjazd Stasia, 
przypilnowała, aby wziął z sobą tylko niezbędne przedmioty. 
- Żeby tylko nie brać za dużo - mówiła - bo to potem będzie 
ciężko. I tak porzucisz. 
Smarowała kawałki chleba smalcem i zawijała je w papier. 
Staś tymczasem zdecydował się pójść do jakiejś panieneczki, która 
mieszkała na czwartym piętrze nad nimi. Po chwili zjawił się z 
panienką, z jej matką i babcią, która przyciskała do piersi 
obrazek Matki Boskiej malowany na blasze. Pani Czyżowa roześmiała 
się prawie wesoło. 
- Cóż to babcia z całym aparatem? - spytała. 
- No, tak trzeba - drżąca staruszka zawstydziła się trochę. - Na 
wojnę przecie jadą. 
- To prawda - zatrzymała się nagle pani Czyżowa z nożem w ręku - a 
ja ich wyprawiam jak na wycieczkę. 
Jeszcze któryś z braci Stasia chciał się zabrać, ale mu nie 
pozwolili, ponieważ nie mieli na to placet Henryka. Gdy już 
wychodzili, Janusz w przedpokoju spostrzegł zaniepokojony wzrok 
pani Czyżowej, spoczywający na twarzy Stasia. Przypomniał sobie, 
że jego nikt nie żegna. Ale trwało to ledwie chwilę. 
Noc była cicha i ciemna. Od czasu do czasu przypływała chmura i 
zakrywała księżyc. Kroki ich rozlegały się głośno po trotuarach. 
Tramwaj do Puszczy Wodicy już nie chodził, musieli więc iść cały 
czas torem tramwajowym. Na granicy miasta weszli w cień i w 
pojedynkę przeszli te miejsca, gdzie krążyły patrole. Nikt ich 
jednak nie zaczepił. 
Trochę się spóźnili. Przy przystanku tramwajowym czekał na nich 
Antoniewski, najbardziej po wojskowemu ubrany. Tylko długawe włosy 
i beret na nie naciśnięty były zupełnie cywilne. Mieli przejść 
cztery kilometry do pewnej wioski, gdzie mieszkali znajomi 
Henryka, i stamtąd ruszyć furmanką, przeprawić się przez Dniepr i 
jechać prosto na północ. Wojska Hallera, przekroczywszy jeszcze w 
marcu Zbrucz pod Husiatynem, zdążały także w stronę tej rzeki. Na 
razie Niemcy przepuszczali je nie robiąc żadnych trudności. 
Brygada szła zwyczajnym, spokojnym marszem przez wsie i miasteczka 
i oficerowie sztabowi werbowali napływających do nich ze 
wszystkich stron polskich żołnierzy i oficerów. 
Bardzo późną nocą i bardzo zmęczeni dotarli czterej młodzi ludzie 
do małej wioski położonej na skraju lasów puszczańskich. Dalej na 
południe i południo-zachód ciągnęły się równiny. Minęli wioskę i 
odnaleźli stojącą o jaki kilometr od wsi dużą chatę, której 
bielone ściany błyszczały nawet w nocy. Chmury zasłoniły księżyc 
całkowicie, ale w powietrzu rozlany był blask ołowiany, okrywający 
wszystkie przedmioty jak gdyby fosforyzującym światłem. Było 
chłodno i na plecakach podróżnych osiadły krople rosy. Gdy 
zbliżali się do chaty, kogut zaśpiewał dwa razy. Noc upływała 
szybko. 
Henryk obracał się w tym terenie z taką łatwością, jak gdyby się 
tu urodził. Pies zaszczekał, ale malarz go uspokoił. Wszedł do 
małego ogródka i zastukał w okiennice. Niebawem drzwi się 
otworzyły i stanął w nich wysoki mężczyzna, w białej koszuli, z 
dwururką w dłoni. 
- To ja - powiedział Henryk - przyprowadziłem jeszcze trzech... 
Tym razem i ja sam się wybieram. 
- Dobrze - powiedział gospodarz - wejdźcie. Musicie przespać się 
do wieczora. W dzień tym razem nie pojedziemy. 
- Dlaczego? 
- Już ja wiem dlaczego - ponuro powiedział leśniczy i podrapał się 
w głowę. - No, chodźcie do izby, bo na dworze chłodno. Już świta. 
W izbie leśniczówki uderzył przybyłych żar idący od pieca i kwaśny 
zapach świeżego pieczywa. Widocznie niedawno skończono wypiek 
chleba. Mała lampka naftowa słabo oświetlała pokój. 
- Kładźcie się we trzech na łóżku - powiedział Henryk - i możecie 
spać choć do południa. Ja muszę jeszcze pogadać z panem 
nadleśniczym.
Wyszedł do drugiej izby, zabierając lampkę. Koledzy po ciemku 
zrzucili plecaki. Zdjęli kurtki, Janusz usiadł na łóżku i widział 
w słabym świetle idącym od okna, jak Staś ukląkł przy łóżku i 
mówił pacierz. 
"Jakież bogactwo - pomyślał Janusz - ma matkę i Boga". 
Położył się koło Józia, ustępując skrawek miejsca Stasiowi, ale 
nie spał. Tamci pogadali trochę sennym głosem i zaraz zaczęli 
oddychać równo i głośno. Janusz otwartymi oczami patrzał w 
ciemność i nagle zobaczył, jak znad pieca, skąd błyskały ogniki 
ostatnich tlących się jeszcze węgli, otworzyły się drzwi i weszła 
Ariadna. Była smutna, podeszła do niego i położyła rękę na jego 
czole. Wtedy krzyknął - i zaraz poznał, że spał, i zbudził się z 
krótkiej drzemki. Za oknami było prawie jasno. Teraz już naprawdę 
nie mógł zasnąć przez długi czas. 
Dopiero wieczorem wyruszyli w dalszą drogę. Stary leśniczy okazał 
się gadułą. Na małym wózku zaprzęgniętym w jednego konia sobie 
tylko wiadomymi drogami wiózł chłopców i nie przestając mówić ani 
na chwilę, poganiał dość leniwego myszatego mierzynka. Był piękny 
majowy wieczór w lesie. Niebieski mrok wznosił się ku górze spod 
nawisłych gałęzi dębów lub się zbierał długimi perspektywami w 
sosnowych częściach lasu. Od czasu do czasu prześwitywały dalekie, 
równe koła pól. Jechali cały czas granicą lasu. Po drodze osiedli 
nie było, dopiero późno w nocy wyjechali na puste miejsca i 
przemykali się bokiem szerokiej, bardzo szerokiej drogi porytej w 
koleiny. Chłód widocznie podziałał na szarego konika, bo pomykał 
raźniej, a leśniczy zaczął robić w swoich opowiadaniach o 
polowaniach, o wojnie, o rozbojach coraz większe pauzy. Janusz 
leżał na wozie oparty plecami o siedzenie, na którym tkwił 
leśniczy, i miał obok siebie Stasia Czyża i Józia. Henryk umieścił 
się całkiem w tyle, ze zwieszonymi nogami. Czasami zwracał się ku 
gwiazdom jak gdyby z pytaniem, i wówczas na tle ciemności rysował 
się niewyraźnie jego jasny profil. Nastrój był senny, chociaż się 
wszyscy wyspali. Przerzucano się od czasu do czasu paroma 
zdaniami, a potem zapadło milczenie. Wózek turkotał i wstrząsał 
się na wybojach, leśniczy machał batem. Janusz, idąc za wzrokiem 
Henryka, patrzał na gwiazdy. Dawno ich tak nie widział nad sobą, 
olbrzymi obszar otwierał się jakoś bezpośrednio nad stepami, wóz 
jadący drogą zdawał się raczej ciałem pędzącym w gwiezdnej 
przestrzeni. Janusz czuł bezpośredni dotyk nieskończoności i 
doznawał lekkiego zawrotu głowy. Józio także patrzył w niebo. 
- Widzisz - odezwał się nagle do Henryka - tego żaden malarz nie 
wymaluje. 
- Ani poeta nie opisze - dorzucił Janusz. 
Henryk przechylił się w tył i teraz już nie ukradkiem obserwował 
gwiazdy. 
- Malarstwo nie polega na odtwarzaniu przyrody - powiedział nagle 
- i chciałbym, abyście to zrozumieli. 
- Tak, ja to rozumiem - bąknął jak gdyby niechętnie Janusz - ale 
jednak... impresjoniści francuscy starali się dać obraz świata 
zewnętrznego. 
- To wam się tak tylko zdaje - powiedział Henryk - każdy artysta 
maluje tylko siebie. Każdy pisarz mówi o sobie. 
- Nie zgadzam się na to - już żywiej zareagował Janusz. - Każdy 
artysta szuka prawdy. 
- Ba! - bąknął tylko Antoniewski. 
Od pewnego czasu przez ciepłe i wonne powietrze przeszły lekkie 
zimne prądy. Zapachy stały się mocniejsze, gdzieś z daleka szedł 
jak gdyby chłód wody. Horyzont - nie tylko na wschodzie - zaczął 
zmieniać barwę, twarze chłopców poszarzały. 
- Tylko jaka to prawda? - powrócił raz jeszcze do rozmowy Henryk. 
- Prawda jest tylko jedna, jak gwiazdy, jak miłość - powiedział 
niespodziewanie dla samego siebie Janusz i z przykrością 
skonstatował, że włożył w te wyrazy za dużo uczucia. Nie chciał 
tak tego powiedzieć. 
Jechali jakiś czas w milczeniu. Zjeżdżali teraz szeroką drogą w 
dół, do niebieskiej, ciemnej jeszcze lewady, od której szedł 
zapach ziół. Nagle tuż koło wozu porwał się skowronek i z 
zapalczywym świergotem począł się wznosić w szare niebo, na którym 
świeciły jeszcze gwiazdy. Chłopcy otulili się szczelniej w 
płaszcze. 
- Widzisz - mówił Henryk powoli, odgarniając włosy, które mu 
spadły na czoło i oczy - ja wierzę w sztukę. 
- Tak - powiedział Janusz, któremu wypowiedź Henryka wydawała się 
trochę naiwna - a ja wierzę w życie. Coś z tego naszego życia musi 
wyjść... 
- Ale co? - nagle odezwał się Józio. 
- Jakaś nauka moralna. 
- Dla kogo? - niechętnie powiedział Henryk. 
- Dla wszystkich, dla nas, dla ludzi. Widzisz, ty wierzysz w 
sztukę i chciałbyś malować... i to do tego siebie! A jedziesz 
teraz z nami na wojaczkę... Bo chyba to się nie rozejdzie po 
kościach? 
- Mam nadzieję - burknął Józio. 
- Nie zabraknie mi wrażeń malarskich - westchnął Antoniewski. 
- Tak, ale ty nie tylko sam jedziesz, ale organizujesz nasz 
wyjazd. Czy to także dla wrażeń malarskich? 
- Tak trzeba... 
- Ale w imię czego trzeba? O to chodzi. A na to jakoś nie masz 
odpowiedzi... 
Wózek wjechał w chłód i przedświtowe zamglenie pachnącej lewady i 
teraz powoli wznosił się na przeciwny brzeg zygzakiem, obijając 
się po bardzo szerokim trakcie. Szybko robiło się coraz jaśniej i 
wzgórek był już zupełnie oświetlony. Gdy wjechali na sam szczyt, 
leśniczy nagle ściągnął konia i zatrzymał pojazd. Wyciągnął bat 
przed siebie i powiedział: 
- O, idą! 
Chłopcy odwrócili się nagle ku przodowi. 
Wzgórek, na który wjechali, z drugiej strony opadał w dół znacznie 
stromiej i z miejsca, gdzie stali, otwierał się obszerny widok na 
bardzo płaską i daleką równinę, napełnioną bladym światłem 
letniego przedświtu. Równina ta zlewała się jeszcze z ciemnym 
horyzontem i z niebem, na którym pozostały tylko większe gwiazdy. 
Niedaleko, w dole, poprzeczną drogą ciągnęło wojsko. Stąd pochód 
wydawał się ciągiem wielkich mrówek; żołnierze, konie, wozy 
posuwały się linią stłoczoną, ale wyraźną. Czasami nad głową 
żołnierza błysnął bagnet. Czasami w przerwach piechoty widniała 
sylwetka armaty. Pochód wychodził z nocy i zagłębiał się w noc. 
XXI 
Wóz zjechał w dół i chłopcy włączyli się do posuwającego się 
orszaku. Żołnierze z bliska wyglądali lepiej. Robił się jasny, 
świetlisty poranek, wszystko pokryło się rosą. Nikt nie zwracał na 
nich uwagi. Dopiero po jakimś kilometrze podjechał do nich konno 
oficer. 
- Gdzie? Gdzie? - krzyczał z daleka. - Gdzie się pchacie? 
- Panie poruczniku, ochotnicy - zawołał leśniczy. 
- Mogliście przyjechać wcześniej! - wołał porucznik, podjeżdżając 
bliżej. - Co my teraz z wami zrobimy? 
- Dojedziemy do najbliższego postoju - zawołał Henryk. 
Porucznik wzruszył ramionami. 
- Diabli was nadali! I tak wleczemy się jak żółwie. 
Dopiero po rozmowie z porucznikiem spadła jak gdyby zasłona 
ochraniająca wóz przed oczami żołnierzy. Zwartą gromadą 
natychmiast otoczyli jadących i korzystając z tego, że pochód 
szedł rzeczywiście bardzo powoli, a od czasu do czasu okrzyki 
przybiegające z przodu i lecące wzdłuż posuwającej się masy 
zupełnie go zatrzymywały, zadawali pytania: "A skąd? A czy daleko 
od Kijowa? A czy Niemców nie widzieli? A czy co umieją?". 
Najchętniej odpowiadał leśniczy. Ale i Henryk zeskoczył z wozu i 
zdejmując beret i odrzucając włosy starł jak gdyby z twarzy nocne 
rozmarzenie. Oczy - które przed chwilą czytały w gwiazdach - 
nabrały ostrości. Patrzył w twarze zadających pytania i sam ich 
pytał. Sprawa nie była jasna ani dla jednych, ani dla drugich. 
Czym się to skończy? Dokąd ich generał poprowadzi? Powtarzali 
sobie słowa odezwy, przemówienia Hallera i Żymirskiego - 
oczywiście chodziło o Niemców. Ale wojna trwała już długo, myślało 
się już o końcu, o powrocie do domu, a tutaj zamiast iść do domu 
maszerowało się w zupełnie przeciwną stronę. No, dobrze, Niemców 
można sprać? Ale co dalej? 
Józio przechylił się przez drabinę wozu i niedbale rozmawiał z 
kilkoma idącymi obok żołnierzami. Jeden z nich był wysoki, stary 
brodacz z pobożną miną, jeden mały, ruchliwy, z krągłą jak księżyc 
twarzą, Ludwiś się nazywał, uśmiechał się dziecinnie, a trzeci, 
przystojny, krępy, silny, z rzymskim nosem, popatrzył z sympatią 
na "ochotników". Tutaj wywiązała się od razu rozmowa fachowa. 
Żołnierze opowiedzieli Józiowi, ile dni są w drodze, jak przeszło 
przebicie się przez pierścień austriacki pod Rarańczą, jakie mają 
tabory, jak ich żywią, ile armat wlecze się w marszu i gdzie w tej 
chwili znajduje się Haller wraz ze sztabem. Natomiast Józio 
opowiedział im, jak wyglądała musztra w armii rosyjskiej - po czym 
bardzo szczegółowo omówili różnice i przewagi uzbrojenia 
austriackiego i rosyjskiego, ocenili wartość artylerii obu armii, 
a kiedy wjechali na zagadnienie karabinów maszynowych, rozmowa 
nieprzerwanie trwała aż do południa. Ludwiś, a zwłaszcza 
przystojny Franek, chłop spod Tarnobrzega, zaprzyjaźnili się z 
Józiem całkowicie. 
Wreszcie zatrzymali się we wsi położonej o parę wiorst od Kaniowa. 
Widoczne było, że Haller zdążał do przeprawy przez Dniepr i że od 
tego tylko zależało powodzenie przedsięwzięcia, czy Niemcy do tej 
przeprawy dopuszczą. W małym domku koło cerkwi zatrzymał się 
sztab, w szkole przyjmowano ochotników. Gdy się tam chłopcy udali, 
spotkali się z kilkunastoma innymi młodymi ludźmi bądź czekającymi 
na przyjęcie, bądź już przydzielonymi do poszczególnych jednostek; 
niektórzy z nich mieli w ręku austriackie karabiny z płaskimi 
bagnetami w kształcie noży. Staś Czyż znalazł tu znajomych z 
drużyny piłki nożnej Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego w 
Kijowie. 
Przed szkolnym ogródkiem stały dwie długie drewniane ławki, na 
których umieścili się czekający. Była to cała galeria 
najrozmaitszego kalibru chłopaków, królewiaków i kresowiaków, 
którzy się trochę prześmiewali z "austriackich" żołnierzy Hallera. 
Leśniczy pożegnał się ze swoimi pasażerami i udał się w drogę 
powrotną. Wydawanie karabinów, przydziały, zapisy szły dość 
opornie podoficerom sztabowym i kancelaryjnym - nie można się było 
oprzeć wrażeniu chaosu - i czekanie trwało bardzo długo. Postój 
południowy przeciągnął się nad miarę i kuchen polowych jakoś nie 
było widać. Było już dobrze po południu - chyba druga - gdy nagle 
przed szkołą zjawił się z powrotem siwy konik leśniczego i jego 
wózek. Henryk podskoczył do niego. Leśniczy z tajemniczą miną 
przechylił się na koźle i szepnął: 
- Jesteśmy otoczeni. Nie mogłem już wrócić. 
- jak to: otoczeni? 
- Niemcy szli za nami - i teraz nikogo nie przepuszczają. 
Jednocześnie wpadł do szkoły jakiś zziajany sierżant. Natychmiast 
wyskoczyło z kancelarii kilku podoficerów i poczęło rozprowadzać 
"przyjętych" ochotników. Ci, którzy nie zostali jeszcze przyjęci, 
stali przed szkołą i nie wiedzieli, co robić. Janusz wszedł do 
sieni i zajrzał do "kancelarii" - nikogo tam nie było. 
Plebania cerkiewna stała o parę kroków od szkoły. Rozpoczął się 
tam teraz ruch jak koło zaatakowanego ula. Wejścia i wyjścia 
gońców, adiutantów i oficerów zagęściły się w niskich drzwiach na 
niebiesko pomalowanego domu. 
Staś Czyż, jego kolega z piłki, grający na obronie dryblas zwany 
"Pipsa", wątły Hieronim Dobrzyński, Janusz, Henryk stali przed 
szkołą, nie wiedząc, co robić. Józio poszedł w stronę sztabu 
zainteresowany ruchem. 
Stary leśniczy wprowadził konia do małej wozowni stojącej za 
szkołą, wrócił i powiedział do Henryka: 
- Nie ma co, będę próbował w nocy. Znam lepiej te drogi niż oni... 
W tym momencie z chwilowo pustych drzwi sztabu wyszedł szybko bez 
czapki wysoki oficer, z jasną krągłą głową; natknął się na Józia. 
- Kto ty jesteś? - spytał. 
- Ochotnik Royski - zawołał trochę za głośno - były porucznik 
armii rosyjskiej. 
- Panie poruczniku - zwrócił się do niego wysoki sztabowiec - leć 
pan na koniec wsi, w przedostatniej chacie na prawo stoi kapitan 
Kniaziewicz. Natychmiast do mnie. 
- Rozkaz - Józio zasalutował i obróciwszy się na pięcie, poleciał. 
Sztabowiec wrócił do plebanii. 
Henryk z uśmiechem popatrzył na Janusza. 
W tej chwili rozległy się bezładne, dalekie strzały, potem salwa 
regularna i wszystko zamilkło. Żołnierzy wyprowadzano z chat i 
ustawiano w dwuszeregu wzdłuż wiejskiej ulicy. O chłopcach przed 
szkołą wszyscy zapomnieli. "Pipsa" i Czyż zaczęli kręcić się tu i 
ówdzie, w jakimś odległym zakamarku szkoły wynaleźli 
przepłoszonego diaka z żoną i dostali od nich olbrzymi bochenek 
czarnego, dobrze wypieczonego chleba i parę kiszonych ogórków. 
Siedli wszyscy w ogródku przed szkołą, pod drzewami, i pożywili 
się. Przez stare, tu i ówdzie powyłamywane sztachety, zarośnięte 
krzakami licjum, widać było wejście do sztabu. Nikt się tam nie 
pokazywał. Józia także nie było. 
Zawarczał samochód. Szybko nadjechał przed sztab. Na jego stopniu 
stał oficer Hallera, który wskazywał drogę. Z samochodu wysiadło 
czterech oficerów niemieckich w nowych, błyszczących srebrem 
czapkach. Szybko weszli do sztabu razem z oficerem, który ich 
wprowadził. Chłopcy w ogródku położyli się na brzuchach i 
podpełznąwszy trochę bliżej sztachet, nie spuszczali oczu z 
niskich drzwi plebanii. Leśniczy, który tu był także, wzdychał i 
sapał z przejęcia. 
Nie przeszło dwadzieścia minut, kiedy Niemcy wyszli z domu, nie 
mówiąc ani słowa wsiedli do samochodu i odjechali, tym razem bez 
przewodnika. Zaraz po nich wysypali się oficerowie sztabowi i 
pobiegli, przytrzymując rękami szable i czaka, wzdłuż ustawionych, 
długich, szarych szeregów. 
- Baczność, baczność! - rozległy się okrzyki wzdłuż ich biegu. 
Szeregi znieruchomiały, bagnety zlały się w jeden grzebień. 
Wówczas w drzwiach plebanii ukazał się niski wojskowy, żółty na 
twarzy i z czarną bródką. Drzwi były niskie, próg wysoki; wojskowy 
z oznakami rangi pułkownika przekroczył próg z pewną trudnością: 
kulał i wspierał się na zwyczajnej lasce z zakrzywionym końcem. 
Wyszedł sam, dopiero potem ukazał się za nim ten wysoki kapitan, 
który wysłał Józia, i jeszcze kilku adiutantów. 
- To Haller - szepnął leśniczy. 
Mały pułkownik pokuśtykał wzdłuż szarych szeregów. Widać było 
tylko czerwonawą jego laseczkę. Zatrzymał się i zaczął mówić. 
Niebo było niebieskie i skowronki w nim śpiewały, przestraszona 
córka diaka wyszła po wodę, a w liściach mimo południa poczęły 
warczeć i przefruwać chrabąszcze, których w tym roku zdarzyła się 
niezwykła obfitość. Gdzieś z daleka od chwili do chwili wybuchał 
strzał. Haller przeszedł wzdłuż wsi aż do końca szeregów, 
tymczasem bliższych żołnierzy rozprowadzali oficerowie. Wreszcie 
przyprowadzono konie dla pułkownika i dla jego otoczenia. 
Pojechali do części brygady umieszczonych dalej. Słońce już się 
znacznie pochyliło. Janusz poczekał jeszcze trochę i ruszył na 
poszukiwanie Józia. Szedł wzdłuż wiejskiej ulicy, pomiędzy 
chruścianymi płotami plecionymi w piękny deseń. W białych chatach 
życie zamarło. Czasem tylko widać było chłopa lub babę, jak 
karmili inwentarz. W podwórkach stały wozy, nie wyprzężone, 
naładowane plecakami, chlebem lub workami owsa. Józia nigdzie nie 
było. 
Dopiero za wsią, pod krzyżem, dostrzegł kilku oficerów z 
lornetkami przy oczach. Pomiędzy nimi był Józio. Spostrzegł 
nadchodzącego Janusza i kiwnął na niego ręką. Janusz się zbliżył. 

- Chodź! chodź! - zawołał Józio na niego - tu będzie świetny punkt 
obserwacyjny. Niemcy są niedaleko. 
Janusz spojrzał na drogę, którą przyjechali, ale nic nie zauważył. 
Szeroki trakt leżał w słońcu i pole monotonnie rozciągało się aż 
do wzdętego w górę horyzontu. Powietrze mżyło od gorąca i niskie 
żyta poruszały się - bezkłośne - jak fale jeziora. Cisza była 
dzwoniąca. 
I nagle w tej ciszy rozległ się daleki i niegłośny armatni 
wystrzał, słychać było przelot pocisku i drugi, jeszcze dalszy 
wybuch. Józio opuścił lornetkę i powiedział: 
- Zaczęło się. 
Oficerowie się wycofali i Józio i Janusz usiedli pod krzyżem. 
Janusz objął rękami kolana i patrzył w step. Wieczór nadpływał. 
Armaty teraz poczęły grać regularnie, tworzyło to rodzaj muzyki. 
Józio był bardzo przejęty. Karabiny maszynowe też terkotały. 
- Wiesz, czuję się tak - powiedział - jakbym był pierwszy raz w 
ogniu. 
- To już jest ogień? - zapytał Janusz. 
- A cóż ty myślisz. - Józio wzruszył ramionami. - Ja myślę - dodał 
po chwili - że to dlatego, że... no, jakby to powiedzieć? To jest 
nasza pierwsza bitwa. Nasza własna bitwa... 
- Jak to własna! 
- Polska bitwa! Na własne ryzyko. 
- Czy to nie wszystko jedno? 
- Po coś się to przecież wszystko robi. 
- Że niby z Niemcami? Prawda? 
- No, oczywiście, nareszcie... 
- Chyba nas pobiją? 
- Tym razem na pewno tak. Ale to nie ostatni raz. 
- I nie pierwszy. Czy wojna jest rzeczą najważniejszą, najbardziej 
ludzką? 
- Chyba bardziej niż sztuka Henryka! 
- Ano, może, tym bardziej że Henryk teraz walczy. O, właśnie 
nadchodzi. 
Henryk wpadł pod krzyż, biegnąc od wsi i wołając za siebie do 
czterech żołnierzy, którzy dźwigali karabin maszynowy: 
- Tu! Tu! 
Kazał wpakować karabin pomiędzy cztery krzaczki otaczające krzyż. 
Józio się oburzył: 
- Ależ to żadne przykrycie! Słuchaj, czyś ty zwariował, przecież 
to od razu widać, że tutaj może być gniazdo. Ty nie masz o tym 
pojęcia. 
- Karabin musi być tu! - zawołał Henryk, czerwony na twarzy. - 
Rozumiesz? 
- Ależ nas tu wybiją! - krzyczał Józio. 
- Możesz tu nie stać. Nie masz rozkazu. 
- Ja w ogóle nie mam żadnych rozkazów. 
- No, to po co się tu pętasz? 
Janusz zauważył, że musieli bardzo podnieść głos. Dopiero z tego 
zorientował się, że powietrze huczało od armatnich salw. Gdy 
spojrzał na step, ujrzał nagle małe figurki w dalekiej odległości, 
jak biegną tyralierą i przypadają do ziemi. Tu i ówdzie figurka 
podrywała się i biegła naprzód. Janusz już wiedział, jak świszczą 
kule. Parę z nich gwizdnęło nad głowami. Przyleciał jakiś oficer, 
czerwony jak burak, z czarnymi, zmierzwionymi włosami wyłażącymi 
na wszystkie strony spod niebieskiej czapki. 
- Strzelać, strzelać! - wołał. 
- Boże, co za bałagan - powiedział Józio do Janusza. 
W tej chwili karabin pod krzyżem zaczął grać i Janusz zwrócił się 
w tamtą stronę z ciekawością, kiedy raptem Józio zgiął nogi w 
kolanach i powoli, jak aktor na scenie, zwalił się głową naprzód. 
Janusz podskoczył do niego. Józio usiłował się podnieść. 
- Pomóż mi - powiedział - dostałem w bok. 
Podszedł Henryk. Obaj podnieśli Józia, był blady i zaciskał usta. 
Krwi nie było widać. 
- Chodźmy, chodźmy - powiedział Janusz. 
Poprowadzili Józia w stronę wsi. Z początku szedł zupełnie 
możliwie, nawet powiedział: 
- Nic mnie nie boli. 
Potem jednak zaczął z trudem posuwać nogami. Nieśli go prawie pod 
ręce. Tak doszli do pierwszej chaty. Na podwórzu leżała duża kupa 
szmaragdowej, świeżo skoszonej lucerny. Podprowadzili do niej 
Józia. Przenieśli raczej - nogami już nie poruszał. Nagle jęknął 
cicho. 
Janusz podniósł wzrok i ujrzał, po prostu spostrzegł, jak przez 
twarz przyjaciela przesunęła się powoli ręka śmierci. Naprzód 
zamarły usta, potem nos ściągnął się ostro, oczy jeszcze przez 
chwilę patrzyły przed siebie z wyrazem przerażenia, a potem i one 
stały się szkliste i nieruchome. Ostatnie, powlekając się 
żółtością, zamarło czoło, nad którym poruszał się na wiosennym 
wietrze jasny kosmyk - i Józio runął jak kawał drewna na zielone 
posłanie lucerny. 
Rozdział trzeci 
Warszawa 
I 
W tym roku, choć lato było piękne, mało kto wyjeżdżał z Warszawy, 
a jeżeli już wyjeżdżał, to na dobre. Ulice stały pustawe w słońcu 
i ruch był nieduży. Janusz urządził się w małym pokoiku u 
Bilińskich na górce i bardzo mu było tam dobrze. Siostrę widywał 
często, ale starą księżnę Bilińską, która mieszkała na Brackiej, 
rzadziej, nastrój rodzinny robiła tylko panna Tekla Biesiadowska, 
prowadząca całe gospodarstwo, i stary Stanisław, który po ucieczce 
z Mańkówki przedarł się przez Kijów i Brześć do Warszawy i 
wylądował u Bilińskich, tym samym odnajdując się na starych 
śmieciach, które porzucił tylko na czas wojny. Pałacyk na Brackiej 
był praktycznie obudowany wielką, wielopiętrową kamienicą, która 
nie tylko dyskretnie skrywała magnacką rezydencję, ale i 
przynosiła pokaźny dochód mimo wprowadzonej już "ochrony 
lokatorów", przede wszystkim zaś stanowiła asylum dla starej 
księżnej, bardzo już podrujnowanej, dla jej strapionej przejściami 
ukraińskimi synowej i dla rosnącego pięknie wnuka, Ala. Pani 
Royska, o ile przyjeżdżała z Pustych Łąk do stolicy - a tego lata 
siedziała tu stale i nie wiedziała, kiedy do domu wróci - 
zatrzymywała się u Gołąbków, którzy zajmowali duże mieszkanie na 
Czackiego. U Gołąbków także mieszkał Walerek, który z początku 
zapisał się na uniwersytet, na prawo, ale teraz był w wojsku. 
Janusz w tych czasach poznał młodego prawnika, Cherubina Kołyszkę, 
który mieszkał wraz z rodzicami w małym domu koło kościoła Panny 
Marii na Nowym Mieście. Cherubin był dobrym znajomym Gołąbków i 
Janusz go spotkał u Oli. Ojciec Cherubina był organistą w 
kościele, miał więc służbowe mieszkanie położone na pierwszym 
piętrze nad przytułkiem dla starców księżny Anny Mazowieckiej. 
Była to staroświecka amfilada pokojów, obszernych i niskich, gdzie 
stało niedużo staroświeckich mebli. Pokój Cherubina leżał na samym 
końcu tej amfilady i trzeba było przejść przez całe mieszkanie, 
zanim się weszło do tej siedziby pełnej książek i dziwacznych 
wycinków z prasy, przymocowanych szpilkami do wypłowiałych tapet. 
Dom był zarośnięty dzikim winem i sploty jego spadały na malutkie 
okno. Światło więc przenikało tu jakby przecedzone przez zielone 
sito. W tym pokoju Janusz przyzwyczaił się spędzać wiele godzin 
słuchając monologów Cherubina. 
Imię młodego prawnika - a po trosze i poety, pisał bowiem trochę 
satyrycznych wierszy - było zupełnym zaprzeczeniem jego 
powierzchowności. Wysoki, chudy i zaniedbany, z krzywym nosem 
sterczącym nad zapadniętymi ustami, Cherubin był bardzo brzydki, 
ale posiadał nieodparty wdzięk intelektu i dowcipu, który tak 
pociągał Janusza. Czasami zresztą i Janusz odważał się 
przeciwstawiać błyskotliwym zdaniom Cherubina swoje skromne 
mniemania. 
- Zadziwiające - powiedział kiedyś do niego - jak mnie 
onieśmieliła Warszawa. 
Było to jasne popołudnie w pierwszych dniach lipca tego pięknego 
lata. 
Cherubin przez chwilę zastanowił się, a potem popatrzył 
przenikliwie na swojego nowego przyjaciela. 
- Przyznam się, że nie rozumiem - powiedział. - O czym pan mówi? 
Janusz uśmiechnął się. Nabrał teraz zwyczaju bronienia się 
uśmiechami. Uważał, że to jest dobry sposób na natarczywość 
ludzką. 
- Widzi pan - powiedział odwracając oczy od wzroku Kołyszki - mimo 
całej mojej polskości bardzo mało byłem przygotowany na Warszawę. 
Nie bardzo rozumiem i nie bardzo, swoją drogą, lubię to miasto. Z 
jednej strony razi mnie skala we wszystkim o tyle szczuplejsza od 
tej skali, do której się przyzwyczaiłem, z drugiej strony wobec 
błyskotliwości tutejszych ludzi czuję się niemądry i niezgrabny. 
Pan mnie, na przykład, bardzo onieśmiela. 
Cherubin uśmiechnął się z pewnego rodzaju tryumfem. 
- Widzi pan, to jest tak zawsze z wami wszystkimi... Pochodzicie 
ze Wschodu i to jest to! 
Janusz odwrócił się od okna. Dopiero po chwili począł chodzić po 
obszernej izbie. 
- Zdaje mi się - powiedział z niejakim smutkiem - że właśnie tym 
powiedzeniem dowiódł pan, iż pan nic nie rozumie w całej sprawie. 
Przepraszam - dodał, widząc, że Cherubin się żachnął - nie 
chciałem pana urazić! Ale naprawdę pan nie rozumie. Jeżeli mówiłem 
coś o skali, to chodziło mi o skalę naszych, polskich zagadnień. 
Mam wrażenie, że Warszawa nie widzi ich właściwie, skoro tak mądry 
człowiek jak pan także o tym sądzi zupełnie fałszywie. Nawet pan 
nie orientuje się, o czym właściwie rozmawiamy, a ja nie umiem 
tego powiedzieć dokładniej... 
Cherubin wzruszył ramionami. 
- Pan mnie chyba nie chce obrazić - powiedział. 
Janusz w dalszym ciągu chodził po pokoju. W ostatnich słowach 
Kołyszki posłyszał rozdrażnienie. 
- Panie Cherubinie - zatrzymał się - nie mówi pan tego na serio. 
Po prostu czuję się obco. 
- Jest pan w Warszawie już półtora roku i jeszcze się pan nie 
przyzwyczaił? 
- Nie przyzwyczaiłem. Jak pan widzi. 
- Co pan właściwie robi? 
- Nic - Janusz znowu zaczął chodzić po pokoju - nic. Chcę się 
trochę rozejrzeć w ludziach, w polityce... zapisałem się na prawo, 
zdałem cztery egzaminy, ale wie pan... teraz uniwersytety... 
- I co pan chce robić? 
- Obawiam się panu odpowiedzieć. Pan znowu powie, że to wpływy 
Wschodu. 
Cherubin się zaśmiał. 
- Rzeczywiście - powiedział - nie rozumiem pana... I może dlatego 
mnie pan interesuje... 
- Dziękuję - uśmiechnął się blado Janusz. - Niech pan tylko nie 
spadnie z krzesła, gdy panu to powiem. Szukam prawdziwych ludzi. 
Cherubin: 
- A to ładna zabawa. Będzie pan długo szukał. 
Po chwili dodał: 
- I po co oni panu? 
- Myślę, że nadadzą jakiś sens mojemu życiu. Prawdziwy człowiek... 
Czy pan wyobraża sobie, jak on może wyglądać? 
Cherubin uśmiechnął się znowu. 
- Przepraszam - powiedział - ile pan ma lat? 
Janusz bez uśmiechu i bez gniewu odpowiedział: 
- Dwadzieścia cztery. Jestem wychowany w zamożnej ziemiańskiej 
rodzinie. 
- O, to się mści - ironicznie rzucił Kołyszko. 
- Ja wiem. Ale przeszedłem bardzo dużo: tragiczna śmierć ojca, 
rewolucja, walki w Odessie, wojsko polskie, bitwa pod Kaniowem... 
Widziałem w Kijowie Hallera w gaciach, jak zmieniał ubranie i 
wkładał spodnie mego przyjaciela Stasia Czyża... Chyba to są 
przeżycia? Jednym słowem, życie mnie nie oszczędzało. 
- A kobiety? - spytał nagle Cherubin. 
Janusz zarumienił się i zatrzymał w pół słowa. 
Ale potem postanowił być do końca szczery. 
- Rzeczywiście - uśmiechnął się - za mało miałem do czynienia z 
kobietami. 
- Widzi pan, a to najważniejsze. 
Janusz odkrył w tym zdaniu nie tyle fałsz - wypowiedziane ono było 
tonem żartobliwym - ile chęć wymigania się od poważnej odpowiedzi. 
Zdarzyło się to mu wielokrotnie w rozmowach z Cherubinem. Gdy 
tylko przechodzili do sprawy, która dla niego, Janusza, była 
naprawdę sprawą - mimo całej naiwności jego sformułowań - Cherubin 
zasłaniał się dowcipem, erudycją, zdawkowym frazesem. Cała ważkość 
zagadnienia upadała sama przez się, zostawał uśmiech. To właśnie 
nazywał Warszawą. Właściwie mówiąc, przyszedł tu z zupełnie 
określonym celem. Uważał Cherubina za tak mądrego człowieka, że 
będzie on mógł odpowiedzieć mu na konkretne pytanie, które 
nurtowało w nim od pewnego czasu. Dowcip o kobietach odwrócił to 
zagadnienie na zupełnie inne tory. Postać Ariadny wypłynęła przed 
nim prawie tak konkretnie, jak wówczas kiedy mu się przyśniła w 
leśniczówce pod Kaniowem. Wiedział już od dawna, że Ariadna jest w 
Paryżu, ale ani regularnego pocztowego połączenia ze stolicą 
Francji jeszcze wtedy nie było, ani tym bardziej marzyć nie można 
było o wyjeździe. Rzadko który, oficjalny tylko szczęśliwiec, 
uczestnik konferencji pokojowej w Wersalu lub dyplomata, wyjeżdżał 
do Spa lub do Paryża. Janusz posłał list przed pół rokiem przez 
kuzynkę swego szwagra, ale bez dokładnego adresu, tylko do 
komitetu "białych Rosjan". Ponieważ odpowiedzi dotąd nie otrzymał, 
myślał, że list nie dotarł do Ariadny. 
W rozmowie nastąpiła pauza. Cherubin z uśmiechem patrzył na 
Janusza. 
- Wspomnienia? - spytał, zapalając papierosa. 
Mały chłopak, nędznie ubrany, ale w białych nicianych 
rękawiczkach, wniósł na tacy kawę i pieczywo. O kawę w Warszawie 
jeszcze było trudno. Ale Cherubin lubił efekty, chociażby białe 
rękawiczki małego służącego. Janusz z uśmiechem przypomniał sobie 
grand train * (* wystawne życie) Bilińskich, a nawet u Royskich i 
pomyślał: 
"Oko by ci zbielało, chłopcze, gdybyś to zobaczył". 
Oczywiście słowo "chłopcze" odnosiło się do Kołyszki, nie do 
lokaja - i Janusz złapał się na tym, że lekceważy swego nowego 
znajomego. Cóż więc mogła znaczyć jego opinia w tej czy w innej 
sprawie? 
Cherubin, nalewając kawę, rzucił wzrokiem na małego służącego, 
który zatrzymał się przy drzwiach. W spojrzeniu tym było wiele 
złości, co zdumiało Janusza. Nie chciał jednak potępiać nikogo. 
- No, wynoś się - dość niegrzecznie Kołyszko przepędził małego. 
W domu rozlegały się ściszone tony fisharmonii, ojciec Cherubina 
przegrywał jakieś utwory organowe. Syn słuchał tej gry jak gdyby z 
niechęcią. Januszowi przypomniało to pianolę ojca. Ach, jakże on 
jej nienawidził. Nie powinien był pozwalać sobie na nienawiść. 
Wyciągnął rękę po ciastko i prawie niespodziewanie dla samego 
siebie powiedział: 
- Widzi pan: pan może to także nazwać wpływami Wschodu. Ale ja 
właśnie przyszedłem do pana z tym pytaniem. Ja nie mam wielkiej 
ochoty na wstąpienie do wojska. Jak to będzie wyglądało? 
Janusz spojrzał na swego gospodarza i poczuł od razu, że nie 
powinien był zadawać tego pytania. W każdym razie Cherubin miał 
taką minę, jakby pomyślał: "Tego pytania nigdy w życiu ci nie 
zapomnę". Zacisnął szczęki, przez co usta wpadły mu jeszcze 
bardziej, a nos się wydłużył, i patrzył ostrym wzrokiem przed 
siebie. Janusz zrozumiał: to nie jest przyjaźń młodości. Tutaj nie 
można było sobie pozwalać na mówienie o wszystkim, co się myślało, 
czym się, właściwie mówiąc, żyło. To nie był Józio Royski czy 
nawet Władzio Sobański. Nawet nie Edgar. ("Dlaczego tak dawno nie 
widziałem Edgara?" - pomyślał). To nie była rozmowa, to była gra. 
Tematy, zagadnienia, kwestie trzeba wybierać z wielką 
przezornością. To są rozmowy dorosłych, a może rozmowy ludzi 
Zachodu. Poczuł, że jest zbyt prostolinijny na Warszawę. 
Przez małą minutę milczenia i przez czas, który Cherubin zapełniał 
częstowaniem go drugą filiżanką kawy, ciastkami, papierosem, 
Janusz całkowicie zrozumiał sytuację. Kołyszko też nie miał 
zamiaru zaciągać się pod sztandary, ale tę decyzję zachowywał dla 
siebie, na prywatny użytek. Uważał siebie - i niewątpliwie 
słusznie - za wyjątek, szkoda mu było swojego humoru, wiedzy i 
inteligencji na poniewieranie się w ochotniczej armii. Jednak to 
postanowienie uważał za coś zupełnie niezwykłego. Janusz pojął, że 
jest dla Cherubina cząstką tłumu, kimś zupełnie nieważnym, i że 
jego los ludzki nic go nie obchodzi. 
- Jakże mam panu powiedzieć? - zaczął, mieszając z przesadną 
gorliwością cukier w filiżance. - Nikt nie może powziąć decyzji za 
kogoś. Ale wydaje mi się, że w pańskiej sytuacji rzeczywiście to 
nie będzie dobrze widziane. Do wojska wstępują w tej chwili 
wszyscy... 
- Wszyscy? - zastanowił się Janusz i znowu poczuł, że popełnił 
niezręczność. 
Cherubin żachnął się niecierpliwie. 
- Oczywiście, że nie Berent i nie Miriam... Może pan sobie 
wyobrazić Miriama w mundurze! 
I tutaj zajął się wyobrażaniem Miriama z jego czupryną sztywno 
zaczesaną na łysinę - w perypetiach bytu wojskowego. Śmiał się 
przy tym i parskał, ukazując w zapadniętych wargach przedwcześnie 
spróchniałe zęby. Januszowi było trochę przykro i chciał zmienić 
temat rozmowy, patrzył na spadające warkocze winorośli i nic mu 
nie przychodziło do głowy. Słuchał cichych akordów fisharmonii i 
popełnił trzecią gafę: 
- Pana ojciec pięknie gra. Co to może być? 
Cherubin się zmarszczył. 
- To przecież jego fach... pewnie improwizuje - dodał takim tonem, 
aby pokazać, że stary Kołyszko to nie byle jaki organista. Janusz 
to chwycił w lot. 
- Prawdziwy artysta - powiedział. 
Czuł, że musi iść, ale nie chciało mu się ruszyć. 
Wiedział, że Cherubin niecierpliwił się jego obecnością i nie był 
na tyle dobrze wychowany, aby mu tego nie okazać. Ale ponieważ 
mimo wszystko lubił młodego prawnika, lubił przychodzić do tej 
cichej siedziby - a rozumiał, że odtąd nie będzie tu częstym 
gościem, chciał przedłużyć to siedzenie. Przy tym dźwięki 
fisharmonii sprawiały mu naprawdę przyjemność. 
- Już muszę iść - powiedział - ale mi się nie chce. 
Uśmiechnął się ze swej szczerości. Tym razem podobała się ona 
Kołyszce. 
- Niech pan siedzi - powiedział - może jeszcze kawy? 
- Nie, naprawdę już muszę iść. - Janusz wstał i podał rękę 
Cherubinowi. - Dziękuję. 
Kołyszko odprowadził go przez pokoje. W czwartym dopiero siedział 
przy instrumencie niski staruszek z kępą siwych włosów na głowie. 
Poruszał się przy graniu niespokojnie, co uderzyło Janusza. 
Cherubin nie przedstawił Myszyńskiego ojcu, mimo że ten porwał się 
od fisharmonii. 
W przedpokoju spytał jeszcze gościa, ale dość zdawkowo: 
- No, i cóż pańska decyzja? 
Janusz wzruszył ramionami. 
- Jeszcze zobaczymy! - powiedział i wyszedł na kościelne podwórko. 
Od Wisły szedł spokojny, świeży powiew. Wieczór się zbliżał. 
Janusz poczuł, że mimo wszystko powziął już decyzję. 
II 
Nie wiadomo dlaczego w tym właśnie czasie Bilińska postanowiła 
uregulować sprawy majątkowe. Zaczęła o tym rozmawiać z Januszem, 
ale zorientował się on szybko, że siostra powzięła już zasadnicze 
decyzje. Zdziwił się tym trochę, ale w gruncie rzeczy było mu to 
obojętne. 
Tryb życia w pałacyku na Brackiej był ściśle uregulowany. 
Przestrzegała tego stara księżna, która twierdziła, że 
systematyczne życie konserwuje młodość. Zapewne nie myliła się w 
tym, gdyż wyglądała krzepko. Jej duża, majestatyczna postać, 
czarne, żywe oczy, ruchy swobodne świadczyły o zdrowiu, w jakim 
zachowała się do swoich lat siedemdziesięciu. Była to wielka dama, 
której majątek i koligacje znane były w kraju i za granicą, sławna 
też była na schyłku ubiegłego stulecia ze swoich przygód 
miłosnych. Znana była z tego w Rosji jako frejlina cesarzowej 
Marii Teodorówny, a jak większość arystokracji polskiej miała w 
żyłach krew Katarzyny II i uważana była na dworze jako poboczna 
krewna Romanowych. Miała olbrzymie stosunki również na Zachodzie, 
jej brat ożenił się z infantką Alfonsiną hiszpańską, a najstarszą 
córkę wydała za mąż za księcia Bourbon-Parma i kupiła dla nich 
zamek na południu Francji. Po wygnaniu rodziny eks-królewskiej z 
rzeczypospolitej francuskiej mieszkali obecnie na Sycylii. Stara 
Bilińska jeździła do nich często do Palermo. 
Ale te splendory minęły. Dziś zostało starej księżnej niewiele. 
Dom i pałacyk w Warszawie, jakieś place, trochę gotówki w Bank of 
England i mnóstwo papierów wartościowych rosyjskich, na których 
plenipotent księżny, Szuszkiewicz, dawno postawił krzyżyk. 
Małżeństwo swego młodszego syna z Myszyńską uważała za mezalians, 
a nawet nie za mezalians, ale coś znacznie gorszego. 
- Un mariage d'amour * (* Małżeństwo z miłości.) - powiadała 
zawsze z nieokreśloną ironią, ilekroć przy niej mówiło się o 
Marii. Co prawda, bardzo cieszyła się z wnuka, sprowadziła do 
niego angielską miss i bardzo pilnowała, aby go szorowano co rano 
i szczotkowano zimną wodą. Alo darł się zawsze wniebogłosy, tak że 
było słychać w całym pałacyku. Miss Crisp budziła go o szóstej 
rano, poiła mocną herbatą, a o ósmej ładowała w niego porcję 
porridge'u, choć to wywoływało od czasu do czasu jeszcze większe 
krzyki. 
Księżna wstawała o dziewiątej, odwiedzała wnuka w jego pokoju, 
położonym na tym samym piętrze co jej sypialnia, i potem zasiadała 
w swoim buduarku z francuską dużą książką w ręku. Były to 
przeważnie pamiętniki lub dzieła historyczne, wydawnictwa 
Hachette'a lub Payota. Maria leżała zazwyczaj w łóżku do 
dwunastej. O pierwszej było śniadanie. Księżna bardzo nalegała na 
to, aby wszyscy domownicy przychodzili do stołu, miss Crisp i 
panna Tekla zasiadały także, o ile nie było gości, a dwa razy na 
tydzień zjawiał się mały, siwy pan Szuszkiewicz, bardzo układny. W 
te dni zaraz po śniadaniu księżna zamykała się w gabinecie ze 
swoim plenipotentem i robiła rachunki. Do stołu zjawiała się także 
dame de compagnie księżnej, mała, siwa staruszka w odwiecznym 
kostiumie, Greczynka, panna Potelos, której księżna mówiła: 
"Helene!". 
Janusza te śniadania męczyły, ale siostra prosiła, aby brał w nich 
udział. Sytuacja aprowizacyjna Warszawy w tych dniach była nędzna, 
środki materialne księżnej matki i Marii były na wyczerpaniu - ale 
oba te powody nie usprawiedliwiały daleko posuniętej skromności 
jedzenia podawanego na porcelanie z herbami. Działała tu jeszcze 
trzecia przyczyna - niepohamowane skąpstwo księżnej, o ile 
chodziło o drobnostki. "Śniadanie" składało się z wątłej zupy 
jarzynowej, kawałka mięsa lub ryby ściśle wyliczonych w stosunku 
do ilości osób siedzących przy stole, jakichś plamistych jabłek 
trzeciego gatunku (Gdzie oni kupują takie owoce? - spytał kiedyś 
Janusz swojej sąsiadki, panny Potelos.) i plasterka krajowego 
sera. Tylko wino podawane do stołu przypominało, w jakim domu się 
jest. Piwnica ocalała w zupełności i kiedy Stanisław wnosił 
codziennie dwie butelki z kredensu i odkorkowywał je przy bufecie 
- zapach dobrego burgunda napełniał natychmiast cały pokój. 
Moment, kiedy stary lokaj pochylał się nad jego głową i pytał w 
dyskrecji: - Białe czy czerwone? - był dla Janusza jedynym 
przyjemnym momentem tych posiłków. Gdy przy stole zjawiali się 
goście, menu nie ulegało żadnym zmianom. Księżna uważała widocznie 
za taki zaszczyt dla "kogoś" zaprosiny do jej stołu, że nie 
myślała o tym, aby dogadzać jeszcze jego podniebieniu. 
Zresztą księżna darzyła Janusza sympatią, rozmawiała z nim przy 
stole i zdawała się woleć go od synowej. Uważała go widać za 
inteligentniejszego od niej - jak było w istocie - i gdy chodziło 
o jakieś książki lub o wypadki polityczne, zwracała się zawsze do 
niego. Baba zresztą była mądra, oczytana i nienawidziła Niemców na 
potęgę. Interesowała się bardzo dyplomacją i wszystkie misje 
cudzoziemskie, jakie się poczęły przewijać przez Warszawę z racji 
plebiscytów i pomocy Zachodu dla Polski, musiały zajadać przy jej 
stole łaciate jabłka i blade płatki sera. 
Pewnego dnia zjawił się w przylegającym do jadalni salonie, w 
którym się czekało na otwarcie drzwi, mały pan z laską i w 
generalskim mundurze. Janusz poznał Hallera. Gdy go przedstawiono 
staremu wojskowemu, Janusz powiedział, że miał już zaszczyt 
spotkać pana generała. 
Generał spytał go gdzie, na co Janusz powiedział, że brał udział w 
bitwie pod Kaniowem, w której stracił przyjaciela. Chciał mu 
jeszcze przypomnieć Kijów i mieszkanie Czyżów, ale zatrzymał się w 
porę. Widział, że nawet przypomnienie Kaniowa nie było Hallerowi 
miłe, a cóż dopiero scena przebierania się w obce łachy. Stara 
księżna jednak poprawiła wszystko, mówiąc swym tubalnym głosem: 
- No, panie generale, biłeś pan Niemców dobrze. Szkoda, że tak 
krótko, ale nie wątpię, że jeszcze nadarzy się okazja. 
Haller uśmiechnął się niepewnie. 
Maria wtrąciła się: 
- Och, ja już wolę Niemców... - Resztę dopełniła westchnieniem. 
Księżna matka wzruszyła ramionami. 
- On ne sait jamais * (* Nigdy nic nie wiadomo.) - powiedziała. 
W tej chwili otwarto drzwi i Haller szarmancko podał ramię 
księżnej. Tego samego dnia zaraz po wyjściu generała wezwano 
Janusza na dół do siostry. W małym jej buduarku znalazł 
zgromadzonych starą księżnę, Marię i pana Szuszkiewicza. Zdziwił 
się. 
- Myślisz może, że narada wojenna? - spytała stara. 
Zabrała głos Maria. Siedziała w głębokim fotelu, w którym tonęła 
jej chuda i wysoka postać. Piękną swą, nieco ptasią głowę dźwigała 
jakby z trudem. Wciąż jeszcze była osłabiona i wątła, po 
przyjeździe z Wiednia nie opuszczała Warszawy, a miasto ją 
męczyło. Słowa wydobywała jakby z trudem. 
- Wiesz, Janusz - powiedziała - ciocia zwróciła mi uwagę... - 
Ciocią nazywała teściową. 
- Ależ to wcale nie ja - powiedziała stara Bilińska - myślę, że 
sama byś się tego domyśliła. 
- Ciocia zwróciła mi uwagę na twoją nieokreśloną pozycję 
materialną. I chciałabym to uregulować... 
Tu wtrącił się ze zwykłą swoją uprzejmością Szuszkiewicz: 
- Przepraszam bardzo pana hrabiego, ale chciałbym wiedzieć: co pan 
obecnie porabia? 
Janusz cofnął się w krześle. 
- Ja? - spytał. - Nic. Po stracie Mańkówki nie posiadamy chyba 
nic? Prawda? - zwrócił się do siostry. - Bo papiery bankowe to się 
teraz nie liczą. 
- Wypłacam mu drobne sumy a conto dochodów z naszego domu w 
Krakowie - wytłumaczyła Maria Szuszkiewiczowi. - A myślę, że i 
sprawa listów Towarzystwa Kredytowego wyjaśni się przecie... 
- To mi zupełnie wystarcza - powiedział Janusz - część ubrań po 
moim szwagrze zastałem w Warszawie. Służą mi dobrze - tu wskazał 
jasne ubranie z angielskiego szewiotu, jakie miał na sobie. 
- Dobrze, dobrze - wstawiła stara basem - ale to tak nie może być 
na dłuższą metę. Maria jest tutaj jak u siebie w domu, a nawet bez 
żadnego jak, po prostu u siebie w domu... ale ty... 
Janusz zaczął podejrzewać, że chodzi tu o jakiś osobisty interes 
księżny Anny. Czyżby o ten plasterek sera de trop *, (* "za dużo") 
jak mówiła Potelosa. 
- Więc istnieje wspólny dom w Krakowie? - spytał uprzejmie 
Szuszkiewicz. - A papiery? 
- Tak - pospiesznie odpowiedziała Maria. - Papiery to martwa 
pozycja, poza tym dwa place na Mokotowie, trochę akcji kopalni 
francuskich złożonych w Credit Lyonnais... 
- Jakie to są akcje? - zainteresowała się stara księżna. 
- Wie ciocia, że sobie nie przypominam. Mam gdzieś zapisane, 
ojciec to złożył w Paryżu na moje nazwisko, choć należą one do nas 
obojga. Ale to nieduża suma. No, i są jeszcze listy zastawne 
Towarzystwa Kredytowego Miejskiego w Kijowie... na dość dużą sumę, 
ale to w tej chwili nie przedstawia żadnej wartości. 
- Niestety - Szuszkiewicz rozłożył ręce. 
- Jest jeszcze polisa ubezpieczeniowa ojca w towarzystwie New 
York, ale w Petersburgu... 
- To się zobaczy - ożywił się Szuszkiewicz - to nie jest 
beznadziejne. 
Szuszkiewicz należał do gatunku tych ludzi, którym sprawia 
przyjemność już to samo, że inni mają pieniądze. Miał przy tym 
nadzieję, że będzie mógł nimi "poobracać", jak mawiał zacierając 
ręce. 
- Jednym słowem - zakonkludował Janusz - na moje wychodzi, że nie 
mamy nic. 
Maria zwróciła się do niego twarzą. Pewne wzruszenie odbiło się na 
jej zazwyczaj zimnych rysach. Zarumieniła się. 
- Pamiętasz ten węzełek, który mi oddał na ganku kozak Semen, gdy 
przyjechałam do Mańkówki? 
- W czasie pogromu? 
- Właśnie. Otóż to był węzełek z biżuterią naszej matki. Uważałam 
ją za swoją własność... sprzedałam ją. 
- Sprzedałaś ją? Teraz? - Janusz zwrócił się od Marii do 
Szuszkiewicza. Ten opuścił oczy i rozłożył dłonie bezradnie, 
uśmiechając się jak dziecko. 
- Za takie papierki? - dodał Janusz, którego mimo wszystko 
poruszyła taka niepraktyczność siostry. 
- Musiałam zaraz pieniądze w czymś umieścić. Zadatkowałam mały 
folwarczek pod Sochaczewem - powiedziała Maria, która mimo swej 
pozornej bezinteresowności zdradzała obycie z interesami od 
wczesnej młodości - ale chcę, aby on stał się twoją własnością. 
Jutro stajemy do aktu. Musisz sam podpisać... 
- Ależ ja wcale nie chcę... Mały folwarczek? 
- Czterdzieści hektarów, dom, sad... - powiedział Szuszkiewicz, 
który widać był poinformowany szczegółowo o transakcji. 
- To już była moja głowa - wtrąciła księżna Anna - żeby nie było 
więcej niż pięćdziesiąt hektarów. W razie reformy rolnej... 
Szuszkiewicz poruszył się na krześle niespokojnie i poczerwieniał, 
składając ręce. 
- Ależ, proszę księżnej pani, któż mówi o reformie rolnej! 
- Jak to? - zawołała księżna, wstając z krzesła i przechadzając 
się po pokoju. - Reforma rolna już jest uchwalona. Pan przecież 
wie? Mój kuzyn głosował za reformą... 
- Od uchwały do wykonania droga daleka - przymykając oczy 
powiedział Szuszkiewicz. 
Księżna wskazała palcem na synową: 
- U niej, tam, reformę wykonali. I to jak! 
- Nie daj Boże - westchnął Szuszkiewicz - księżna pani nie boi się 
słów. Przecież to Polska. 
- Polska, nie Polska - księżna Anna przecięła dłonią powietrze - a 
lepiej, że się dla Janusza kupiło czterdzieści hektarów. 
- No, więc cóż? - zwróciła się do niego Maria. 
- Jak to: cóż? - powiedział Janusz z pewnego rodzaju oburzeniem. - 
Zdecydowaliście beze mnie. Skoro zadatek już dany... 
- Będziesz miał własny dom - powiedziała bezbronnie Maria. 
- To chyba nie jest najgorsze - wstawił usłużnie Szuszkiewicz. 
- Czy ten folwark... jak on się nazywa? 
- Komorów - powiedział plenipotent. 
- Czy na ten folwark - ciągnął Janusz - pójdzie cała suma uzyskana 
za te klejnoty? 
- O, nie - odpowiedziała siostra i zarumieniła się jeszcze 
bardziej - podzieliłam ją na dwie części... 
- No, chyba - uspokoił się Janusz. 
- Tam były te szmaragdy. 
- Jak to, sprzedałaś szmaragdy? 
- Cóż mi po nich? Już ich nigdy nie włożę - a tak ty masz z tego 
coś. I ja... - powiedziała z lekkim żalem Maria, znowu zapadając w 
fotel. 
Stara księżna nie przestawała chodzić po pokoju dragońskim 
krokiem. W długiej jasnej sukni a la królowa Mary wydawala się 
olbrzymia. Chodząc popatrywała ironicznie, ale łaskawie na synową. 
W tej chwili wszedł Stanisław. 
- Proszę księżnej pani, przyszedł pan Spychała z MSZ-etu. 
Maria odpowiedziała niechętnie: 
- Proszę poprosić do salonu. 
Po czym wstała leniwie z fotela, naciągając na plecy długi 
jedwabny szal. Tylko w kącikach ust znać było pewne ożywienie. 
Zwróciła się do teściowej. 
- Przepraszam ciocię... 
- Mais, ma chre * (* Ależ, moja droga.) - księżna wzruszyła 
ramionami. - Zresztą jak gdybyśmy skończyli - zwróciła się do 
Szuszkiewicza. - Prawda? 
Mały staruszek porwał się na krótkie nóżki i zatarł rączki. 
- Ależ oczywiście. Jutro o dwunastej w hipotece - powiedział 
Januszowi. 
I wszyscy się rozeszli. 
Nazajutrz więc Janusz volens nolens poszedł do hipoteki, i to w 
charakterze kupca majątku! Nigdy o tym nie marzył, ale 
podejrzewał, że cała ta transakcja jest dla Marii pretekstem do 
jakiejś innej machinacji, i nie chciał się jej sprzeciwiać. W 
gruncie rzeczy żal mu było siostry. 
Hipoteka warszawska była zawsze wskaźnikiem sytuacji gospodarczej, 
a przynajmniej walutowej kraju. W momentach utraty wiary w 
pieniądz transakcje stawały się liczniejsze, a korytarze tej 
dziwnej budowli bardziej ożywione. W tym momencie szeroka 
publiczność jeszcze nie rozumiała, co się dzieje, dewaluacja 
pieniądza nie znana była nawet z imienia, ale już "wzrastająca 
drożyzna", podnoszenie wysokości świadczeń miejskich i cen biletów 
kolejowych podkopywało zaufanie do marki polskiej. Toteż Janusz na 
korytarzu drugiego piętra musiał się przeciskać do biura 
notariusza przez dość gęsty tłum Żydów, chłopów i typów tak 
dziwacznych, jakie się spotykało tylko w tym niezwykłym miejscu. U 
rejenta nie było jeszcze nikogo z biorących udział w transakcji. 
Wysoki i chudy dependent, nieposzlakowanie ubrany, zapewnił, że 
akt "dla pana hrabiego" jest już napisany, ale że trzeba poczekać 
jeszcze chwileczkę. Janusz wrócił na korytarz i stanął pod oknem. 
Na ławeczce opodal siedziała cała chłopska rodzina (hipoteka 
załatwiała także i sprawy powiatowe), która widocznie przyjechała 
na sakramentalne działy. Była tam mała, zastraszona matka z 
kaprawymi oczami, dwóch chłopców rosłych i silnych, z których 
jeden był bez oka, i dwie dziewczyny, jedna po miejsku, druga po 
wiejsku, w chusteczce. Cała rodzina była bardzo zawstydzona, 
siedziała nieśmiało na brzeżku ławy, tylko ten bezoki nadrabiał 
miną i gadał głośno. Zatrzymał się przed nim stary, wysoki 
jegomość w długim płóciennym płaszczu, jakiego się już w mieście 
nie widywało od dawna, i zaczął rozpytywać o to, po co do hipoteki 
przyszli. Stara chłopka tłumaczyła mu coś, ale tak cicho, że się 
musiał ku niej pochylić. Wtedy dopiero Janusz zauważył, że za 
jegomościem w płóciennym burnusie stała młoda, drobna dziewczyna w 
różowej letniej sukience i płóciennym kapeluszu. Krótkie i grube 
brwi, ciemne jak sadzą posmarowane, ściągnęła z miną 
niezadowoloną, widać drażniło ją to, że ojciec - bo chyba to był 
jej ojciec - zaczepia nieznajomych ludzi i zadaje im szczegółowe 
pytania, i odwracała od siedzących siwe, głęboko zapadnięte, duże 
oczy. W ucieczce oczy zatrzymały się przez chwilę na twarzy 
Janusza. Janusz pożałował, że stoi na tle okna, pod światło, bo 
oczy te zmrużyły się od letniego blasku i przesunęły się na ścianę 
nad głowami chłopów, gdzie wisiała jaskrawa odezwa. 
W tej chwili Janusz spostrzegł w tłumie Żydów przeciskającą się 
wysoką postać Bilińskiej, za którą nurkował Szuszkiewicz. Siostra 
kiwnęła ku Januszowi białą rękawiczką i zawołała na odległość: 
- Nous y voila!... * (* Tu jesteśmy!) 
Janusz, zniecierpliwiony francuszczyzną siostry, która tu była co 
najmniej nie na miejscu, zrobił parę kroków w stronę drzwi 
rejenta. Znaleźli się wszyscy razem koło klamki - i ku zdziwieniu 
Janusza Szuszkiewicz prezentował go panu w płóciennym burnusie i 
panience z szarymi oczami. Okazało się, że to właśnie byli 
dotychczasowi właściciele Komorowa: pan Zgorzelski i jego córka 
Zofia. 
W kancelarii zrobił się pewien ruch, gdy weszli. Bilińska stanęła 
pośrodku pokoju i oglądała się z miną dość zdziwioną, dependent 
natychmiast podsunął jej wyplatane krzesło. Panna Zgorzelska stała 
i obrzucała nic nie pojmującym spojrzeniem pana Szuszkiewicza, 
który jej coś tłumaczył. Janusz nadstawił ucha. Plenipotent 
zapewniał ją, że sprzedając Komorów robią dobry interes. 
- Ja wiem - powiedziała panna Zofia w otwarte okno - tylko mnie 
bardzo szkoda. 
Ostatnie słowa przeciągnęła z takim akcentem, że Januszowi zrobiło 
się jej żal. Miał ochotę odstąpić od całej transakcji. 
Ale już z papierem w dłoni nadchodził pan rejent, niewysoki siwy 
pan, z sygnetem na białej ręce, jeszcze bardziej nieposzlakowanie 
niż jego dependent ubrany w brązowy garnitur. Janusz zauważył w 
jego krawacie piękną perłę ujętą w złotą ramkę w kształcie 
krogulczych pazurów... Rejent pochylił nad ręką księżny siwą głowę 
z rozdziałkiem sięgającym aż do kołnierzyka, pobieżnie przywitał 
się ze Zgorzelskimi i ucieszył się do Szuszkiewicza jak do 
przyjaciela. Usiadł za biurkiem. Dopiero wtedy Janusz podsunął 
krzesło pannie Zgorzelskiej. Dziękując spojrzała na niego uważnie. 
Rejent podciągnął spodnie, wsparł dłoń z sygnetem na papierze, 
który położył przed sobą, i spojrzawszy bystro na "strony", to 
znaczy na Zgorzelskiego po prawej i na Bilińską po lewej biurka, 
zapytał dość uroczyście: 
- Można zacząć? 
Janusz nie bardzo rozumiał, o co chodzi, widział, że panna Zosia 
też nic nie rozumie. Ale rejent, w dalszym ciągu ignorując ich 
obecność, rozpoczął czytanie aktu: 
- "Działo się w stołecznym mieście w Warszawie dnia... (tu wstawił 
datę ołówkiem). Przede mną, rejentem Aleksandrem Olszowskim, 
stawili się osobiście mi znani obywatele polscy"... 
Tu rejent Olszowski ze zdziwieniem spojrzał na wpisane w akcie 
nazwiska i bezradnie zwrócił się do Szuszkiewicza. 
- Tak, tak - powiedział ten skwapliwie - sprzedaje panna Zofia 
Agnieszka Zgorzelska, a kupuje pan Janusz Teodor Stanisław 
Myszyński... 
- Ach, tak - uśmiechnął się rejent i dopiero wtedy zauważył 
Janusza. Skinął mu dłonią pełną protekcji... - A więc - ciągnął 
dalej - "panna Zofia Agnieszka Zgorzelska, zamieszkała i 
zamieszkanie prawnie obierająca"... Gdzie? - zwrócił się do 
dziewczyny. 
Zosia nie rozumiała. 
- Gdzie pani mieszka? - spytał Szuszkiewicz. 
Zosia spuściła powieki. 
- Nie wiem - powiedziała. 
- Na razie mieszkamy w Komorowie - wstawił szybko ojciec. 
- Ale jak Komorów będzie sprzedany, nie wiemy, gdzie będziemy 
mieszkać - powiedziała Zosia z determinacją. 
Janusz spojrzał na nią zdziwiony. 
- Ależ... - zaczął. 
Przerwał mu Szuszkiewicz. 
- Niech pan sędzia napisze: Komorów. 
- Doskonale - powiedział zrównoważonym głosem rejent - 
"zamieszkała i zamieszkanie prawne obierająca w Komorowie, gmina 
Żuków powiatu sochaczewskiego, oraz Janusz Teodor Stanisław 
Myszyński, zamieszkały i zamieszkanie prawne obierający"... 
- W Warszawie przy ulicy Brackiej dwadzieścia - podpowiedział mu 
Szuszkiewicz. 
Rejent zapisując adres rzucił smutne spojrzenie na księżnę, jak 
gdyby czyniąc jej wyrzut, że nie bierze ona w transakcji żadnego 
czynnego udziału. Maria uśmiechnęła się bezradnie, odsuwając 
rączkę parasolki na pewien dystans od siebie. 
Jeden Szuszkiewicz, jak na człowieka interesu przystało, 
rozpytywał o dział trzeci hipoteki, o długi, podatki i tym podobne 
rzeczy. Wszystko okazało się oczywiście w porządku. Gdy przyszło 
do wymienienia sumy, z której panna Zofia "jednocześnie pana 
Janusza Myszyńskiego kwitowała", Szuszkiewicz wyciągnął z kieszeni 
paczkę banknotów i przeliczył ją wraz z panem Zgorzelskim przy 
bocznym stoliku. Rejent Olszowski udawał, że tego nie widzi, i 
spytał Marię: 
- Księżna dawno w Warszawie? 
Podczas tej pauzy Janusz patrzył na Zosię. Siedziała chmurna, 
zdecydowana i obojętna w swoim białym płóciennym kapeluszu i 
patrzyła w okno, gdzie na tle niebieskiego nieba nad Kapucyńską 
śmigały jaskółki. I nagle Janusz poczuł do niej wielką sympatię i 
szaloną chęć pójścia z nią na spacer ulicami Warszawy czy też do 
lasu w Komorowie. Zagapił się tak na Zosię, że nie zauważył, iż 
rejent skończył czytanie aktu i podał pannie Zgorzelskiej obsadkę, 
pokazując jej miejsce oznaczone krzyżykiem, gdzie ma podpisać: 
"Zofia Agnieszka Zgorzelska". 
Rejent zwrócił się do Janusza: 
- Tu proszę, obok, wszystkie imiona, panie hrabio. 
Janusz, nie przyzwyczajony, pomylił się w Teodorze i zaśmiał się 
cicho. 
- Nic nie szkodzi, nic nie szkodzi - powiedział rejent. 
Gdy Janusz podpisał, znowu spojrzał na Zosię. Stała wciąż chmurna, 
tylko ciemny, mocny rumieniec rozlewał się jej po twarzy i 
przeszedł aż na czoło i szyję. Wszyscy się już żegnali. 

- No, to teraz pan jest już właścicielem Komorowa - powiedział 
rejent, podając mu rękę. Janusz miał ochotę natychmiast spisać akt 
darowizny Komorowa pannie Zgorzelskiej, tak przejął go niski i 
wzruszający jej głos. Ścisnął mocno podaną dłoń i znowu zobaczył 
szare, głębokie i chmurne oczy. 
- Idziemy, tatusiu - powiedziała do ojca. 
Szuszkiewicz i Janusz jeszcze zostali, aby zapłacić koszty aktu, 
ale kiedy Zgorzelski z córką byli już koło drzwi, Szuszkiewicz 
podbiegł jeszcze do nich. 
- Pojutrze będziemy z hrabią Januszem w Komorowie - powiedział 
głośno. - Nowy gospodarz odbędzie intronizację - dodał w stronę 
Bilińskiej. 
Janusz pomyślał, że stanowczo za bardzo nim rządzą. Ale różowa 
sukienka znikła za drzwiami nie zatrzymując się ani chwili. 
III 
Mieszkanie, które Gołąbkowie zajmowali na Czackiego, było 
olbrzymie, wysokie, ciemnawe i zawalone meblami kupowanymi przez 
pana Franciszka bez ładu i składu. Ola gospodarowanie swoje 
rozpoczęła od przerzedzenia mnóstwa niepotrzebnych gratów. Część 
ich złożyła na przechowanie, część oddała miłej pani Koszekowej, 
starszej siostrze męża, która mieszkała na Pradze. W mieszkaniu 
zrobiło się przestronniej, z salonu wyniesiono ciężkie otomany w 
dębowych ramach, natomiast wniesiono wielki fortepian Bluthnera, 
kupiony dość tanio na rogu Mazowieckiej. Ciocia Michasia miała 
swój mały gabinecik zaraz na prawo z przedpokoju i tam przyjmowała 
swoich gości: siostrę, panią Koszekową, z którą się zaprzyjaźniła, 
i panią Szymanowską (z domu, jak sławna pianistka, Wołowską), 
która zajmowała nad nimi olbrzymi apartament. Pan Franciszek 
wychodził o świcie do piekarni i cukierni, która mieściła się w 
pobliżu, na rogu Świętokrzyskiej; mały, półtoraroczny Antoś 
rezydował na końcu długiego korytarza pod opieką panny Romany, 
premiowanej wychowawczyni, a Ola czuła się dość samotna, błąkając 
się po pustych komnatach, czytając lub szyjąc nową wyprawkę 
dziecinną lub od czasu do czasu dotykając klawiatury i otwierając 
nuty z pieśniami Wolfa czy Duparca. Ostatnio nauczyła się pięknej 
pieśni Invitation au voyage tego kompozytora, ale nikt jej nie 
słuchał oprócz służących myjących okna w sąsiednich mieszkaniach. 
Franciszek nie mógł opuścić swojej piekarni, a Ola nie chciała 
jechać na letnisko sama. Antosia miano wysłać nad morze w 
towarzystwie panny Romany. Pani Michasia namawiała córkę do 
wyjazdu, ale Ola tylko machała ręką. Drugą ciążę znosiła z trudem, 
wpadła w apatię i nie chciało jej się ani ruszać, ani nic robić. 
Chodziła po pokojach równym krokiem i nuciła Duparca: 
Mon enfant, ma soeur 
Songe a la douceur 
D'aller la-bas vivre ensemble, 
Aimer a loisir 
Aimer et mourir 
Au pays qui te ressemble... * 
(* O dziecię, o siostro, 
Pomyśl o rozkoszy 
Dalekiej podróży, 
Miłości bez miary, 
Kochać i umierać 
W dalekiej krainie 
Do ciebie podobnej... 
   (cyt. z Ch. Baudelaire'a)) 
Zatrzymała się pośrodku dużego salonu z ohydnymi obrazami, których 
już pan Franciszek nie pozwolił wywieźć, i powtórzyła głośno: 
Aimer et mourir au pays qui ressemble... - i wiedziała, że to jest 
najgorsze, że ani kochać, ani umrzeć nie można i nie trzeba, i nie 
ma takiego kraju na świecie, który byłby podobny do Kazimierza. 
Jaki kraj mógłby być podobny do niego? Pochodził z Sokala czy z 
Rzeszowa, te miasta o nie znającej geografii "Galicji" Oli zlewały 
się w jedno, nie znała tamtych okolic. Chyba nie miały one w sobie 
nic z pays lointains * (* z dalekich krajów) Baudelaire'a. Nie 
miały ani okrętów o wysokich masztach, ani przenikliwego, 
wysokiego "as", które trzeba było wziąć pianissimo na ton moindre 
desir * (* twoje najskromniejsze życzenie ), ani nawet tego 
spokojnego C-dur, którym kończyła się pieśń. Te rzeczy były tylko 
w poezji i w pieśni, a tam w tym Sokalu czy Rzeszowie stała 
zwyczajna stacja kolejowa, z semaforami, budkami, światłami, szyny 
wyplątywały się z zawiłych zwrotnic i szły równą linią aż po 
niedaleki horyzont. Przy stacji niskie kasztany czy inne jakieś 
drzewa i na piętrze trzy mieszkania po jednym pokoju z kuchnią. W 
jednym z tych mieszkań wyrósł Kazimierz, ojciec o czwartej wstawał 
do pracy, matka o ósmej budziła syna: "Kazik, wstawaj, uczyć się 
trzeba!" - i Kazik się uczył, przyjeżdżał "dziadziuś" ze wsi i 
przywoził czarny chleb, dwa serki zawinięte w białą szmatkę i parę 
worków kartofli. I Kazik był takim zwyczajnym chłopem, i nie był 
podobny do żadnego czarnoksięskiego kraju. 
Edgar mieszkał tymczasem w hotelu i dowiedziawszy się, że Ola ma 
fortepian w domu, poprosił o pozwolenie przychodzenia do Gołąbków 
na granie i na komponowanie. W tym monotonnym życiu, jakie wiodła 
Ola, było to ogromne ożywienie. Siedziała w swojej olbrzymiej 
sypialni na granatowej pluszowej kanapce i szyjąc niebieskie 
koszulki dla dziecka, które się miało narodzić (to będzie 
córeczka, była tego pewna), słuchała, jak Edgar brząkał na 
fortepianie, improwizował czasem długo, czasami znowu grał tylko 
po parę taktów lub kilka akordów i następowała długa cisza. Ola 
nie śmiała się pytać Edgara, czy komponuje, czy zapisuje te 
akordy, te bezładne nuty, które oznaczały nie wiadomo co, i tylko 
się dziwiła, że z tego chaosu i tych embrionów mogą powstać jakieś 
harmonijne całości. 
Tego dnia, w którym został właścicielem Komorowa, Janusz spotkał 
na ulicy Edgara, jak szedł do Oli. Zabrał się z nim i zadzwonili 
do wielkich czarnych drzwi, na których widniał napis: 
"Franciszkowie Gołąbek". Ola ucieszyła się z ich przyjścia, ale 
jednocześnie zawstydziła się swojego zaniedbania i przestraszyła 
się tego, o czym oni będą gadać. Edgar zawsze jej bardzo 
imponował, bała się go po trosze i dziwiła się, że on chce z nią, 
taką głupią, jeszcze rozmawiać. Ola myślała, że ją miłość do 
Kazimierza zupełnie ogłupiła, a małżeństwo z Gołąbkiem pozbawiło 
wdzięku, i myślała o tym ciągle, zwłaszcza przy ludziach. 
Onieśmielało to ją ostatecznie i z trudnością kleiła zdania. 
Janusza znała od dziecka, ale i on w Warszawie wydawał się jej 
jakiś inny, niezrozumiały i jak gdyby przysłonięty mgłą 
tajemniczości. 
Gdy się znaleźli w salonie wszyscy troje i usiedli w ciężkich 
fotelach, każde z osobna odczuło nagle swoją samotność. Edgar nie 
przyzwyczajony do Warszawy, Janusz zagubiony i nie wiedzący, co 
robić, Ola przebywająca wciąż w innym świecie. Z początku mówili o 
tym, co wszystkich zajmowało w tej chwili w Warszawie, a potem 
zamilkli. Dzień kłonił się ku zachodowi i w ciemnawym mieszkaniu 
Gołąbków robiło się mroczno. 

Pani Royska kiedyś powiedziała Januszowi, że jeżeli czasami w 
towarzystwie robi się ciężka atmosfera, to najlepiej jest o tym 
zacząć mówić, wtedy się rozcina sytuację i bardzo często się 
wyjaśnia, i atmosfera się oczyszcza. Przypomniał to sobie teraz. 
- Wiecie - powiedział nagle - jakoś nie możemy sobie dać rady w 
tej Warszawie. Fatalnie się czuję w mieszkaniu mojej siostry, 
stara mi ciąży okropnie ze swoimi wielkimi manierami. I zdaje mi 
się, że wy oboje też nieszczególnie się czujecie. Zwłaszcza w tej 
chwili. 
Edgar wstał i przeszedł się po pokoju. Zatrzymał się przed 
fortepianem i rozłożył zeszyt pieśni Duparca. 
- Dla mnie jest najważniejsza moja muzyka - powiedział - a skąd 
teraz muzyka? 
- Ach, ja mam tyle zajęć - powiedziała Ola nieszczerze, wpinając 
igłę w robotę - ja o niczym nie myślę. 
- A ja myślę - powoli wycedził Edgar - ja myślę. Muszę wyjechać z 
tej Polski, tylko że teraz to byłoby tchórzostwem i muszę 
siedzieć. Za parę dni wyjeżdżam do Arkadii pod Łowiczem. Może będę 
mógł tam komponować. 
- Ucieczka? - spytał nagle Janusz. 
Edgar wzruszył ramionami. 
- Oczywiście, ucieczka, jeśli chcesz. Ale ja uciekam przed sobą. 
Ola uśmiechnęła się zupełnie niepotrzebnie i zapytała ni z tego, 
ni z owego: 
- Od Elżuni miał pan wiadomości? 
- Miałem - odpowiedział niechętnie Edgar - za miesiąc wyjeżdża do 
Ameryki. 
- Czy dostała engagement? 
- Nie wiem, nie pisała, ale zapewne, skoro pisze: "Jadę teraz 
śpiewać do Ameryki..." 
- Szczęśliwa! - westchnęła Ola. 
- Zazdrości jej pani? - spytał Edgar - czego? 
- Przede wszystkim śpiewania, a potem... 
Janusz jej przerwał: 
- Wiesz, tak nigdy nie wiadomo, czego komu trzeba zazdrościć. Nie 
wie się najczęściej, co się posiada. Ja dopiero wtedy zrozumiałem, 
jakim przyjacielem był dla mnie Józio, kiedy go straciłem. 
- A właśnie, a pani Royska? - spytał Edgar. 
- Jest w Warszawie - powiedziała Ola - mieszka u nas, ale teraz 
wyszła na jakieś zebranie kobiet czy wiec. Tyle tego dzisiaj jest. 
- Dawno jej nie widziałem, jak się czuje? - powiedział Szyller. 
- Dobrze. Cała sprawa śmierci Józia została u niej w środku. Nigdy 
o tym nie mówi, nigdy nie wraca do tematów molinieckich. Zajmuje 
się sprawami społecznymi, jest bardzo zajęta. 
- A Walerek? 
Ola znów zaczęła szyć. 
- Jakby to powiedzieć? Walerek mało się zajmuje matką. Ślicznie 
teraz wygląda, jest w 17 pułku ułanów. Był ranny, ale teraz znowu 
wyjechał... 
Rozległ się dzwonek i do salonu wpadł Franciszek Gołąbek. Utył 
ostatnio bardzo i krople potu błyszczały na jego czerwonej twarzy, 
stanął pośrodku pokoju, sapał chwilkę, a potem nie witając się z 
nikim zawołał: 
- Wyobraźcie sobie, szyby mi w cukierni wybili! 
- Jezus, Maria. Kto wybił? - zawołała Ola. 
- O, przepraszam cię, moje dziecko - umitygował się pan Gołąbek - 
nie bój się, nic się nie stało. 
- ja się wcale nie boję, ale chcę wiedzieć. 
- Baby mi wybiły, laskami, kamieniami, czy ja wiem. Ktoś je 
podjudził, szły wypędzać ludzi na front. Jak zobaczyły dużo ludzi 
w kawiarni, nuże z laskami do drzwi, ja drzwi raz dwa na kluczyk, 
a one zaczęły wygrażać gościom przez okno i wyją: "Na front, na 
front!", goście uciekają przez ogródek, a one w szyby, tarach, 
tarach, cztery szyby poleciały, pomyślcie, co za strata... 
Ola wstała. 
- Siadaj, Franciszku - powiedziała spokojnie - niepotrzebnie się 
denerwujesz. Każę ci podać kawy. 
Zadzwoniła na służącą, ale zjawiła się panna Romana. 
- W kuchni nikogo nie ma - powiedziała. 
- Proszę przygotować kawy na cztery osoby - kazała Ola i siadłszy 
na poręczy fotela, objęła Franciszka. 
- Nie gorączkuj się, Franiu - powiedziała - szyby się wstawi i 
wszystko będzie w porządku. 
- Nie tak to łatwo teraz o szkło w Warszawie. 
- Jakoś się znajdzie - zapewniła Ola spokojnie - widzisz, 
mówiliśmy tutaj z Edgarem i Januszem zupełnie o czym innym. 
- O czymże wy teraz możecie mówić? - spytał pan Franciszek jak 
gdyby z przerażeniem. 
- O życiu, o samotności, o sztuce... 
- Wariaci - zawołał cukiernik, wstał i począł chodzić po salonie, 
założywszy ręce w tył, przez co brzuszek jego jeszcze bardziej się 
uwydatniał. 
- Wiesz, myślę, że to także jest sposób myślenia o wszystkim 
innym, przez eliminację - powiedziała Ola. 
Pan Franciszek nie zrozumiał. 
- Macie rzeczywiście usposobienia! do zazdrości! 
Janusz powtórzył sobie: 
- Przez eliminację. 
Gdy wyszli z Edgarem, na ulicy było już prawie zupełnie ciemno. 
Przejrzyste letnie niebo rozciągało się nad Warszawą. Edgar idąc 
powoli ulicami począł mówić. Nigdy tak długo nie mówił, więc 
Janusz się trochę zdziwił, widać w duszy Edgara nazbierało się 
dużo materiału do gawędy, musiało się to wylać: 
- Myślenie przez eliminację to znakomity wynalazek i któż by to 
pomyślał, że to biedna Ola wpadnie na ten pomysł. Chodzę tam do 
nich prawie codziennie na komponowanie, ale mi jakoś nie idzie. 
Wcale nie idzie, do komponowania potrzebna nam jest atmosfera, a 
tam tej atmosfery nie ma. Ola jest spokojna, i owszem, fortepian 
dobry i cisza jest, tylko te okropne obrazy na ścianie, 
szczególnie ta żółta mimoza na tle szafirowego jedwabiu. Ile razy 
na to spojrzę, tyle razy muszę przerwać zaczęty frazes muzyczny. 
Jak to mówi wierszyk: 
Żywiem my w mirie nierazgadannom, 
Na odnoj iz uzdobnych płaniet, 
Gdzie jest' mnogoje czego nie nado nam, 
Tegoż czto nam choczet'sia - niet... * 
(* Żyjemy w świecie nieodgadnionym, 
Na jednej z wygodnych planet, 
Gdzie dużo jest rzeczy niepotrzebnych nam, 
A rzeczy pożądanych - nie ma. 
...[cyt. z Igora Siewierianina]) 
- Widzisz, jakby dobrze było mieć taką Olę... - powiedział Edgar. 
Janusz pochylił się ku Edgarowi, aby słyszeć jego słowa, gdyż ruch 
uliczny, warkot samochodów, wszystko mu przeszkadzało, a Edgar 
mówił cicho, jakby trochę do siebie. 
- Myślę, że ja komponuję także trochę przez eliminację. To znaczy 
komponowanie eliminuje z mego życia wszystkie inne sprawy, którym 
nie dałbym rady. Po prostu nie poradziłbym... Widziałem to w 
Rosji, podczas rewolucji. Nie dałbym rady tym zagadnieniom, o 
których mówiono naokoło, które narzucił mi Wołodia. Wiesz, przed 
wyjazdem z Odessy widywałem się często z Wołodią. Ale on nie miał 
żadnych wiadomości od Ariadny - dodał skwapliwie, jak gdyby czuł 
pytanie wzbierające w duszy Janusza - nie miał nic. Więc wracając 
do muzyki, to wybrałem ją chyba przez eliminację, nic innego nie 
potrafię i nic innego nie mógłbym robić. Wczoraj analizowałem 
przez cały dzień wariacje Brahmsa - te na temat Paganiniego - i 
wiesz, dawno już nie doznawałem takiej radości. Niech się cały 
świat wali, byle tylko zostały wariacje Brahmsa. 
- A jeżeli nikt nie będzie ich potrzebował? Jeżeli i one także się 
zawalą? - spytał Janusz. 
Edgar nic nie odpowiedział. 
Tymczasem w salonie Gołąbków biegał po pokoju mały Antek, którego 
przyprowadziła panna Romana. Uczył się dopiero chodzić i zabawnie 
podnosił w górę nóżki, rączki trzymał wzniesione i podrygiwał 
całym ciałem. Był pulchny i różowy i bardzo podobny do pana 
Franciszka. I Ola, i panna Romana były zachwycone. Mały biegał tam 
i z powrotem po dywanie od ramion panny Romany w ramiona matki i 
rechotał radośnie, wreszcie upadł i zaczął płakać. 
- Tak się zawsze wszystko kończy - powiedział Franciszek, nie 
ścierając uśmiechu z twarzy. 
Weszła zaniepokojona ciocia Michasia. 
- Co się stało? Co się stało? 
Ale płacz dziecka nie trwał długo. Ola ujęła go w ramiona i 
przycisnęła do piersi, mały wychylił się jej z rąk i pokazując 
różowym paluszkiem ojca, powiedział poważnie: 
- Ta-ta, ta-ta - było to słowo, którego niedawno się nauczył. 
Ola objęła go jeszcze mocniej i zaczęła okrywać pocałunkami. 
- Szczęście, że przynajmniej jego kochasz - powiedział pan 
Franciszek. 
IV 
Trzeciego dnia, jak to było powiedziane, Szuszkiewicz i Janusz 
wyruszyli na obejrzenie nowej posiadłości. Stara księżna pożyczyła 
im swojej dziwacznej landary-samochodu, która mimo osobliwego 
wyglądu posiadała motor jak dzwon. Maszyna dowiozła ich w niecałą 
godzinę na miejsce. Jechało się szosą na Sochaczew, nie 
dojeżdżając do tego miasteczka skręcało się w prawo, drogą wąską i 
prowadzącą pomiędzy starymi wierzbami - i o parę kilometrów od 
szosy trafiało się na ten folwark. Pejzaż był smutny i monotonny 
jak preludium Chopina. Wąska droga pomiędzy wierzbami i kasztanami 
podprowadzała do samego folwarku. Samochód wjechał w bramę i 
zatrzymał się, Janusz wysiadł i rozejrzał się dokoła. 
Duże podwórze, otoczone z trzech stron budynkami w dość dobrym 
stanie, było znacznie większe, niż potrzebowało tego tak szczupłe 
gospodarstwo. Na prawo i przy bramie stały stajnie i obory, na 
lewo duża stodoła połączona z nieco mniejszym spichrzem. W głębi, 
cofnięty nieco od podwórza, widniał wysoki domek wymalowany na 
kolor kawowy z białymi futrynami przy oknach i drzwiach. Do domu 
wchodziło się małym drewnianym gankiem, nad którym wisiała głowa 
dzika. Za domem rozciągał się sad. 
Gdy tak się rozglądali, z ganku zszedł pan Zgorzelski w płóciennej 
kurtce i z harapnikiem w ręku. Przywitał przybyłych bardzo 
serdecznie. Błyskał białymi zębami spod szpakowatych wąsów. 
- Czy panowie wolą pierwej obejrzeć budynki, czy wejdziemy raczej 
do domu? - zapytał. 
Szuszkiewicz popatrzył na Janusza. 
- Chodźmy do domu - powiedział Janusz i poczuł, że się zarumienił. 
Przeszli podwórze nie bardzo porządnie utrzymane i zasłane całe 
źdźbłami słomy. Jakiś człowiek niósł coś w worku na plecach od 
strony spichrza. Zgorzelski się zaniepokoił. 
- Co niesiesz, Ignac? - zawołał już z ganku. 
- A to, proszę pana dziedzica, Mymka nie poszła dziś na łąkę. 
- Aha, dobra, dobra - mruknął Zgorzelski i poprosił gości do 
środka. 
Weszli do sieni podłużnej i odrapanej. Były tam tylko wieszaki i 
parę rogów na ścianach. Schody prowadziły na górę. 
- Tam są jeszcze dwa pokoje - powiedział Zgorzelski. 
- A ile jest wszystkiego? - spytał Szuszkiewicz. 
- Trzy i kuchnia na dole, a na górze dwa - to wszystko. 
- Dla kawalera wystarczy - zaśmiał się plenipotent. 
- Nawet jeśli się pan hrabia ożeni - powiedział gospodarz. 
Janusz zmarszczył brwi. 
" To ja mam tu mieszkać? - pomyślał. - Sam?" 
I nagle poczuł, że dał się złapać w sidła tego folwarku. 
Weszli do pokoju na lewo. Tu się już przy stole krzątała panna 
Zosia. Podała rękę Januszowi, nie patrząc na niego, i zaraz 
odwróciła się do bufetu, z którego poczęła wyjmować szklanki i 
kieliszki. Panowie weszli do następnej komnaty, z której przez 
szerokie okno roztaczał się widok na ogród, na pola za ogrodem i 
na las położony niedaleko. Wszystko to miało wymiary nieduże. 
- Ogród maleńki - z pewnym rozczarowaniem powiedział Szuszkiewicz. 
Zosia dosłyszała to powiedzenie ze stołowego i zaoponowała: 
- Ale bardzo ładny. 
Janusz usiadł przy owalnym stole przykrytym pluszową serwetą i nie 
wiedział, co mówić. Na szczęście wyręczał go Szuszkiewicz. Zaczął 
rozmawiać ze Zgorzelskim o urodzajach, które się dobrze 
zapowiadały, o inwentarzu i krescencji. A także o tym, kto 
pracował na folwarku, ilu tu było robotników i jacy. Janusz z 
przestrachem pomyślał, że będzie się musiał sam interesować tymi 
ludźmi, jak żyją i w jakich warunkach pracują. Skorzystał więc 
skwapliwie z propozycji panny Zosi, która chciała mu pokazać 
ogród. Wyszli przez sień i mały, bezużyteczny pokoik w głębi, z 
którego inny ganeczek prowadził wprost na ścieżki ogrodu. Janusz 
patrzył uważnie na wszystko, co spotykał po drodze, przez cały 
czas zdając sobie sprawę z tego, że tylko dzisiaj widzi to 
wszystko naprawdę. Potem stanie się Komorów, dom i całe jego 
otoczenie czymś tak zwyczajnym, że zatraci to spojrzenie i całą 
jego świeżość. Zresztą nie wyobrażał sobie, żeby tutaj mógł kiedy 
mieszkać. Dom i jego urządzenie były bardzo prymitywne, prawie 
prostackie, a on nie tylko nie umiałby urządzić sobie mieszkania, 
a nawet nie wiedziałby, jak się do tego wziąć. 
Zosia poszła naprzód szeroką ścieżką pomiędzy jabłoniami. Po obu 
stronach ścieżki kwitły proste kwiaty letnie: floksy, nagietki i 
zapóźnione kampanule liliowe i różowe, podobne do dzbanuszków 
stojących na spodkach. Jabłonie były stare i pokryte obfitym, nie 
dojrzałym jeszcze owocem. W środku ogrodu była mała, brudna 
sadzawka, do połowy pokryta kożuchem zielonej rzęsy. Za sadzawką 
rosły gęste leszczyny, nad którymi wznosił się jeden wysoki dąb. 
Wszystko to zresztą mieściło się na bardzo małej przestrzeni. Na 
sadzawce pływały białe kaczki. Zosia stanęła nad sadzawką i 
zwróciła się ku Januszowi. 
- Takie to całe nasze gospodarstwo - powiedziała. - Nieduże i 
zaniedbane - dodała ze smutkiem. 
- Bardzo tu jest miło - powiedział Janusz zdawkowo. 
- Panu tu jest wszystko obce, a ja się tu urodziłam - powiedziała 
jeszcze Zosia. 
- Nie bardzo to dawne czasy - zaśmiał się Janusz. 
Odwróciła się od niego i poszła przodem dalej. 
- Póki mamusia żyła, to było inaczej - rzuciła po chwili. 
- Matka pani dawno nie żyje? 
- Dwa lata. 
Stanęli nad rowem. Za rowem było pole okryte żytem. Przez żyto 
prowadziła wąska ścieżka w stronę lasu. 
- Chce pan do lasu? - spytała Zosia. 
- Chętnie. Gdzie pani każe... 
Ruszyła przodem ścieżką. Ciężkie kłosy żyta biły ją po piersi i 
uderzały Janusza poruszane jej krokiem. Niebo było czyste i cisza 
stała w powietrzu. Niestety pomiędzy dwojgiem młodych idących na 
spacer panowała także cisza. Nie wiedzieli, o czym mówić, a Zosia 
była widocznie w złym humorze, może trochę zażenowana. Mniej 
więcej w połowie drogi do lasu zwróciła się do Janusza z pytaniem: 
- Pan hrabia po raz pierwszy w tych stronach? 
Janusz się żachnął. 
- Niech mnie pani nie nazywa hrabią. Dobrze? 
- Pan Szuszkiewicz zawsze mówi o panu: pan hrabia. 
- Bardzo tego nie lubię - powiedział Myszyński - zresztą takie to 
i hrabiostwo! 
- Papieskie? - spytała Zosia z ciekawością. 
- Oczywiście. I to w jak zabawny sposób nabyte. Mój dziadek posłał 
Leonowi XIII na jubileusz dwa wagony cukru z naszej podolskiej 
cukrowni i za to otrzymał tytuł hrabiowski dla siebie i dla 
starszego syna. A ponieważ mój ojciec był młodszym synem, więc nie 
miał prawa nawet do tego nędznego tytułu. Ale z rozpędu tak go już 
tytułowali... 
- To strasznie śmieszne to wszystko - zaśmiała się Zosia, jak 
gdyby rozchmurzona - i te tytuły! Co to za głupota! 
- I ja tak myślę - podtrzymał Janusz jej ostre wyrażenie. 
Weszli do lasu. Tutaj nie było tak gorąco. Na brzegu stały wysokie 
sosny i świerki - widać sadzone na kształt parku - ale o 
kilkadziesiąt metrów dalej zaczynały się bujne zarośla leszczyn, 
młodych brzóz i jarzębin, a górą wznosiły się niespodziewane tutaj 
stare dęby i lipy. Las był przepiękny. 
Szli obok siebie. Zosia na tej leśnej ścieżce zmalała nagle i 
dopiero tutaj Janusz ocenił, jak jest wątła, drobna, a 
jednocześnie spokojna i pewna siebie. Rozmowa nie kleiła się w 
dalszym ciągu. 
- Czy to duży las? - spytał Janusz. 
- O, to ogromny. Ciągnie się parę kilometrów i łączy z Puszczą 
Kampinoską. Tutaj można jechać lasami w stronę Sochaczewa i w 
stronę Warszawy. Lasy podchodzą do samej Wisły. Jeżeli się kto 
chce schować - to mu tu wyśmienicie... 
- Schować? I po co? 
- Czy ja wiem? Jacyś bandyci, gerylasi... 
- Pani ma romantyczny sposób myślenia - powiedział Janusz. 
- Bo myślę, że żyjemy w romantycznej epoce. 
Janusz westchnął. 
- Romantyczne epoki ładnie wyglądają w książkach. 
- A tak - potwierdziła Zosia. 
Weszli głęboko w las. W poprzek ścieżki przechodził w pewnym 
miejscu dość głęboki rów. Wzdłuż rowu znowu posadzono świerki, 
które obrzeżały jak czarna koronka ten rów i małą polankę, która 
zieleniła się za rowem. Przeszli parę kroków i usiedli pod 
świerkami. 
- Co za prześliczny dzień - powiedział Janusz, byle coś 
powiedzieć. Zosia, odwrócona od niego, grzebała palcem w mchu, na 
którym siedzieli - w ustach miała długą trawkę. Janusz widział jej 
profil, na którym kładły się cienie gałęzi i plamy słoneczne. Górą 
nagle przeciągnął niespodziewanie wiatr i załomotał w gałęziach. 
Parę żółtych jak cytryna lipowych liści oderwało się gdzieś od 
swych macierzystych drzew i spadło na ciemne świerkowe zarośla. 
Januszowi zrobiło się żal Zosi, myślał, że jest ona bliska płaczu. 
Wziął ją za rękę. 
- Co pani jest? - spytał. 
Ona odwróciła się i popatrzyła mu w oczy. Zobaczył z bliska jej 
twarz bladą i wielkie, rozszerzone źrenice, i czarne, puszyste, 
jakby węglem nakreślone brwi, i czoło niskie, białe i piękne. 
Patrzyła mu w oczy jak gdyby z nienawiścią, a usta jej drżały 
niepokojącym kurczem. Janusz pochylił się ku niej i objąwszy za 
ramiona, chciał pocałować. Ale ona odsunęła się spokojnie i mocno 
i wciąż patrząc mu w oczy, powiedziała powoli: 
- Czy pan hrabia myśli, że mnie kupił razem z folwarkiem? 
Januszowi ręce opadły, odsunął się i popatrzył w las. Czuł, że 
Zosia nie spuszczała z niego oczu. 
- Pani jest niedobra - powiedział po chwili. 
Zosia zaśmiała się nieokreślenie. 
- Tak - powiedziała - być może... 
Ruszyli z powrotem do domu. 
- Szuszkiewicz pewnie rozpacza, że nas tak długo nie ma - 
powiedział, idąc żytem w kierunku kępy ogrodu. 
- On chyba przyzwyczajony do pańskich dziwactw? - spytała Zosia. 
- Czy ja mam dziwactwa? - Janusz zadał to pytanie raczej sam 
sobie. 
Rzeczywiście Szuszkiewicz wybiegł na ich spotkanie po ścieżce 
między jabłoniami. 
- Co się z panem dzieje? - zawołał - gdzieście państwo byli? Pan 
Zgorzelski pokazał mi już całe gospodarstwo. Wszystko we wzorowym 
porządku. 
- Tym lepiej - mruknął Janusz - możemy zaraz wracać do Warszawy. 
V 
Pewnego dnia Spychała jak zwykle zadzwonił do drzwi pałacyku na 
Brackiej i kiedy Stanisław mu otworzył, kazał się zameldować u 
księżny Marii. Stanisław poprosił go do saloniku na pierwszym 
piętrze, przyległego do sypialni Bilińskiej. Po chwilowym 
oczekiwaniu ujrzał, jak drzwi otwierają się i zamiast Marii 
ukazuje się w nich stara księżna Anna. 
Spychała dotychczas widział ją raz jeden, przelotnie. Teraz w 
długiej, jasnej sukni, z białymi włosami kunsztownie upiętymi na 
głowie, z laską w dłoni wydała mu się olbrzymia i podobna do 
jakiejś westalki. Przywitała się z nim bardzo uprzejmie: 
- Maria zaraz przyjdzie, musi pan chwilę poczekać, jeżeli pana nie 
znudzi towarzystwo starej kobiety, to poczekamy na nią razem. 
Kazimierz przez te półtora roku Ministerstwa Spraw Zagranicznych 
nabrał wielkiej ogłady. Na nogach nie miał już wielkich, ciężkich 
buciorów i pociągnął je wcale zgrabnie w ukłonie, którym 
odpowiedział na słowa starej księżny. 
- Proszę, niech pan siada. I cóż nowego w polityce? 
Spychała uczynił nieokreślony gest. 
- Księżna zapewne wie, co Grabski przywiózł ze Spa. 
Stara wzruszyła ramionami. 
- Wy wszystko źle widzicie - powiedziała - pierwszym naszym 
wrogiem są Niemcy. 
Wyjęła szylkretową papierośnicę i zapaliła papierosa. Kazimierz 
podał jej ognia. 
- Niemcy są pobici - zauważył nieśmiało. 
- Pobici? Niemcy? To pan ich nie zna. Ja ich znam na wylot. Że 
Wiluś uciekł? Wilhelm był smarkaczem, znałam go od dziecka. Po 
uchwaleniu ustawy o wywłaszczeniu nie przyjęłam go. Rozumie pan: 
kamerdyner odpowiedział, że księżna nie przyjmuje. Zamiast mnie 
kazać odstawić do granicy, przysłał mi nazajutrz bukiet róż... 
smarkacz! Tam działały inne siły i te nie zostały pobite... 
Odsapnęła przez chwilę i potem ciągnęła: 
- Zdawałoby się, że powinniśmy ich znać. Najbliżsi sąsiedzi! A my 
przecie pojęcia nie mamy, co to są Niemcy. Ja o tym coś wiem, sama 
mam krew niemiecką w żyłach... ale inni... 
Spychała nie podejmował dyskusji. Wiedział, że nie ma co się 
spierać z tym dragonem w spódnicy. 
- No, a jakże się pan urządził w Warszawie? - spytała stara widząc 
jego niechęć do rozmowy politycznej. - Bardzo trudno teraz o 
mieszkanie. 
- Rzeczywiście - powiedział Spychała - ale znalazłem jakoś dwa 
pokoje na Smolnej. 
Księżna popatrzyła na niego uważnie i Spychała zarumienił się pod 
tym spojrzeniem. 
- Dwa pokoje? - spytała zaciągnąwszy się papierosem. - Widać nie 
zamierza się pan żenić? 
Spychała uśmiechnął się, czując, że się jeszcze bardziej rumieni. 
- Żenić się? W moim wieku to jeszcze za wcześnie. 
- A ileż pan ma lat? - spytała księżna i popatrzyła przez złote 
face-a-main, które jej zwisało z szyi na złotym łańcuszku. 
- Dwadzieścia osiem... - zająknął się Spychała - prawie... 
- Rzeczywiście - powiedziała księżna - to za wcześnie. Niech się 
pan nie żeni. 
- Dlaczego, proszę księżny? 
- Wie pan - księżna nie patrzyła na Spychałę, tylko na duży bukiet 
goździków, który stał na fortepianie - teraz jest bardzo trudno o 
dobrą żonę. Zresztą musi pan myśleć o karierze... Gdyby pan dostał 
nominację na posła... 
Spychała patrzył także na bukiet goździków. Przyniesiono go dziś 
rano z biletem od niego. Nie wiedział, czy księżna się domyślała. 
- O, tak - przyznał - ze względu na karierę dyplomatyczną 
musiałbym się dobrze ożenić. 
Księżna znowu zaciągnęła się papierosem. 
- Widzi pan, nie zawsze wiadomo, co kto nazywa dobrze. Czasem to, 
co wydaje się dobrym, jest dobre tylko z pozoru. Nieraz świetne 
mariaże są wielkim ciężarem. 
- Ach, nie myślałem o świetnym mariażu - wycofał się Spychała. 
- Widzi pan - zaczęła księżna z westchnieniem, jak gdyby 
przystępując do wielkiej przemowy - świetne małżeństwo dla pana 
byłoby może czymś nienaturalnym: Mogłoby przysłonić pańską 
karierę, popsuć panu szyki. Ja to mówię z sympatii dla pana. Maria 
opowiadała mi wiele o panu i mówiła mi, jaki pan był dobry dla 
niej, jak wielkie oparcie czuła w panu w tych ciężkich czasach, 
które przeżyła. - Księżna popatrzyła z wielką życzliwością na 
młodego człowieka, Kazimierz odczuł szczerość jej serdeczności. - 
Pan powinien wziąć sobie jakąś pannę wykształconą, młodą, zdrową. 
I przepraszam pana, że to panu powiem - ze swojej sfery. 
Kazimierz poruszył się. 
- Pan myśli, że ja tak mówię, bo jestem stara arystokratka i nie 
wpuszczałam na próg Wilhelma. Wcale tak nie jest. Bez względu na 
moje pochodzenie - rozmawia pan z kobietą, która zna życie i 
patrzy na świat otwartymi oczami pomimo swych siedemdziesięciu 
paru lat. Ja rozumiem... i rozumiem, ku czemu świat idzie. I że 
dla nas coraz mniej miejsca na świecie... już nawet nas wygnano tu 
i ówdzie... i stamtąd też - pokazała na fotografię domu w 
Michałowie, jaka wisiała na ścianie. - Oczywiście, panu może 
zaimponować jeszcze i mitra, i domek na Brackiej... my jednak 
wiemy, że to są ostatki. Życie idzie naprzód, panie Kazimierzu... 
Kazimierz siedział, pochyliwszy głowę, i czuł, że jest cały 
purpurowy. Uszy go piekły. 
- Więc pani nie wierzy w miłość? - zapytał. 
- Ja? Nie wierzę w miłość? - księżna się zaśmiała. - Nie, tego nie 
powiedziałam. Przeciwnie, zdaje mi się teraz, kiedy tak stoję na 
ostatnim stopniu i już tylko zastanawiam się, czy zrobić ten krok 
- do you know? * (* ... wiesz?) Zdaje mi się, że jedyna rzecz na 
świecie, która jest jeszcze trochę warta, to właśnie miłość. Nie, 
naprawdę ja tego nie powiedziałam. Tylko... 
- Miłość przerzuca mosty nad wszystkimi przepaściami. 
Księżna wstała i przeszła się po pokoju swoim zwyczajem. Stanęła 
przy wazonie z goździkami i wyjąwszy jeden purpurowy kwiat, bawiła 
się nim uważnie. Wydała się teraz Kazimierzowi jak gdyby 
odmłodzona. 
- Ja myślę, i właśnie na tym polegają nowe czasy - ciągnął 
Kazimierz, widząc, że księżna nie odpowiada - że miłość może się 
teraz odważyć na coś tak niesłychanego jak nierówne małżeństwa. 
- No, oczywiście, oczywiście - powiedziała księżna i powąchała 
purpurowy goździk, potem z kwiatem w ręku podeszła do Kazimierza i 
znowu usiadła w fotelu, który przedtem zajmowała. 
- Chyba właśnie teraz można się na to odważyć. 
- Widzi pan - powiedziała księżna, jak gdyby z pewną trudnością i 
nie spuszczając oczu z goździka - ja myślę, że pan popełnił już 
pewien błąd. Nie myślę o tym, że wstąpił pan do MSZ... 
- Taki był rozkaz moich przełożonych - powiedział Spychała. 
- I know, I know *(* Wiem, wiem.) - rzuciła księżna. - Oni tam 
mają oko na pana. Ale mi chodzi o to, że zmienił pan styl życia. 
Pan jak gdyby wyrzekł się swojego pochodzenia. 
- Ależ, proszę księżny - Spychała uczuł przypływ gniewu - księżna 
na pewno wie, że nie zerwałem kontaktu z moją rodziną. Właśnie 
nawet niedawno zająłem się moim ojcem... 
- Wiem, oczywiście, że wiem. - Widać było, że księżna kontynuuje 
tę rozmowę z pewnym przymusem. - Kupił pan ojcu gospodarstwo pod 
Rzeszowem i nawet wiem, kto panu... pożyczył na to pieniędzy. 
Spychała sapnął i znowu opuścił głowę. Serce biło mu jak młotem. 
- Widzi pan - ciągnęła dalej stara monotonnie i bezlitośnie - i ja 
to właśnie nazywam zmianą stylu życia. Przyszłość należy do was, 
niewątpliwie, ale musicie zostać sobą. Odgrywanie przed samym sobą 
czegoś, czym się nie jest, to bardzo niebezpieczna rzecz. A to 
właśnie widzę wszędzie naokoło. 
- Nie jestem taki jak wszyscy - wyszeptał Spychała, zupełnie 
zmiażdżony rozmową. 
- Bardzo bym chciała - powiedziała księżna uprzejmie - ze względu 
na mojego wnuka, na którego pan będzie miał na pewno wielki wpływ. 
A chciałabym, aby nie grał roli na świecie, tylko żył. Pan pewnie 
się uśmiechnie ze starej egoistki, kiedy panu powiem że bardzo go 
kocham. 
- Ja też - ledwie dosłyszalnie wycedził z siebie Kazimierz. 
Księżna udała, że nie słyszy tego wyznania. 
- I widzi pan - powiedziała, uderzając go goździkiem po dłoni - 
uważam pański styl życia za coś niedobrego. Niestety, gdyby pan... 
ożenił się jakoś fałszywie, uważałabym to już po prostu za zdradę. 
Spychała bezradnie podniósł oczy na starą. 
- Zdradę? 
- Tak, za zdradę. Pan bardzo by żałował tego kroku. - O, zdaje 
się, że idzie Maria... 
- Więc jakże, proszę księżny? - zapytał bardzo po prostu 
Kazimierz. 
- Musi pozostać, jak jest. Dla pańskiego dobra i dla jej dobra 
także. No, i dla mojego Ala. 
- To bardzo trudna sytuacja - powiedział Spychała. 
- A, tak - przyznała księżna - to rozumiem. Popełniłeś pan błąd, 
porzucając swoją narzeczoną. 
Spychała znowu spojrzał na księżnę Annę. 
- Mówiła mi stara Royska - uśmiechnęła się - mówiłyśmy dużo o 
panu. Ma pan w niej wielką przyjaciółkę. 
Weszła Maria, wysmukła, w ciemnym kostiumie, w kapeluszu z woalką 
przypiętą bukiecikiem fiołków. Stara księżna się podniosła. 
- Good afternoon * (* Dzień dobry.) - powiedziała do synowej - 
zabawiałam, jak mogłam, pana Spychałę. Myślę, że our friend * (* 
nasz przyjaciel) się nie zanudził. - Włożyła goździk z powrotem do 
wazonu. - Co za prześliczne kwiaty - powiedziała jeszcze, 
spoglądając na Marię i Kazimierza, którzy stali pośrodku pokoju, 
nie mówiąc ani słowa - Tymczasem, a bientot * (* do szybkiego) - 
przyjdźcie do mnie na herbatę... - I wspierając się kościaną 
laseczką, wyszła z pokoju. 
Kazimierz odetchnął ciężko. 
Maria podeszła do niego szybko i położyła mu obie dłonie na 
ramionach. 
- Kazi - powiedziała - co się stało? Dlaczego masz taką głupią 
minę? 
Ale Kazimierz nic nie odpowiedział. Zdjął jej dłonie ukryte w 
szarych rękawiczkach z ramion i ucałował je obie po kolei w 
milczeniu. 
VI 
W pałacyku na Brackiej apartamenty reprezentacyjne mieściły się na 
dole, na pierwszym piętrze były pokoje sypialne obu pań i Ala, 
przez drugie zaś piętro przechodził długi korytarz, a z niego 
szereg małych sypialni. Korytarz prowadził do kuchni i do wyjścia 
na kuchenne schody. W jednym z tych małych pokoików, narożnym, 
mieszkał Janusz. Henryk Antoniewski, który przebywał teraz w 
Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie, miał zwyczaj przychodzenia pod 
wieczór do Janusza. Był ranny w rękę, ale rana się goiła i miał 
już wkrótce powrócić na front. Przychodził zwykle przez kuchnię, 
bo nie lubił "fagasów", jak powiadał, którzy mu otwierali drzwi 
frontowe. W kuchni miał już swoich znajomych i panna Tekla także 
witała go serdecznie: - Jest, jest Janusz - powiadała - niech pan 
do niego idzie, jest bardzo osamotniony. - I wzdychała przy tym 
głęboko. Henryk witał zebrane w kuchni osoby przyjacielskim 
skinieniem ręki i przedostawał się na korytarz i do pokoju 
Janusza. Gadali znowu do późna, koło dziesiątej dopiero Henryk się 
podrywał. - Mój Boże, ja mam przepustkę tylko do dziesiątej... - 
wołał i zaraz zaczynał się żegnać, co zresztą nie oznaczało, że 
rozmowa się skończyła. Janusz dość często odprowadzał go przez 
Plac Trzech Krzyży i Wiejską do szpitala. 
Tego wieczoru Henryk zastał Janusza palącego papiery i 
porządkującego swoje biurko. W pokoju, który był nieduży, panował 
upał niepowszedni. Lipcowy wieczór był bardzo gorący. 
- Wiesz - powiedział Henryk - wyszedłem dzisiaj ze szpitala i 
dostałem tydzień urlopu... 
- Urlop? Teraz? Wszystkie urlopy, o ile wiem, są cofnięte. 
- No, ale ja mam szczęście - powiedział Henryk - i do szczęścia 
zawsze sobie dopomagam. Nie, nie - zaprotestował na wymowne 
spojrzenie Janusza - urlop mam najzupełniej prawidłowy. Tyle 
tylko, że wyproszony! 
Janusz odwrócił się od biurka ku niemu. Wieczorowe letnie słońce 
jaskrawo paliło się na szybach. 
- No, i co zrobisz z tym urlopem? - spytał. 
- Wiesz co? Jedźmy do Zakopanego... 
Janusz wzniósł ręce do góry. 
- Człowieku! Co ty sobie myślisz? Właśnie jutro mam się zapisać do 
wojska. 
- To zapiszesz się o tydzień później. 
- Może będzie już za późno? 
- Za tydzień? Nie, na pewno nie. 
I usiadłszy naprzeciw Janusza, patrzył na niego z prośbą. 
- No, zgódź się, Janusz? Bez ciebie ja nie pojadę! 
- Chce ci się teraz Zakopanego? 
- Bardzo! Nie byłem tak dawno. W Zakopanem będzie pusto. Zdążymy 
być tam cztery dni najwyżej! 
- Wiesz co - zgodził się Janusz - weźmiemy z sobą Edgara. 
- Nie, nie, za nic w świecie. Ja chcę chodzić po górach. 
- Ale ja nigdy nie chodziłem po górach. 
- Tym lepiej. Nauczę ciebie, koniecznie, jedziemy. Pociąg odchodzi 
o jedenastej. 
- Jeszcze dzisiaj? 
- No, naturalnie. Nie mam nawet gdzie nocować. 
- Przenocowałbyś u mnie. 
- Nie, nie, szkoda czasu. Włóż tam, co masz, do kuferka i 
pojedziemy. 
- Nie mam nawet pieniędzy. Mam pięćset marek w kieszeni. 
- To chyba wystarczy. Zresztą ja mam jeszcze trochę, no, Janusz? 
- Dobrze, ty zawsze potrafisz namówić. 
- Namówiłem cię na Kaniów. Żałujesz? 
- Żałuję ze względu na Józia. 
- Tak, to prawda. - Henryk się zasępił, ale nie na długo. 
- Uprzedzę siostrę i zaraz wracam - powiedział Janusz i wyszedł. 
Na korytarzu i na schodach już było ciemno. Zszedł po omacku na 
pierwsze piętro i bez pukania otworzył drzwi saloniku siostry. 
Pokój był oświetlony jedną dużą lampą stojącą. Pod lampą w 
głębokim fotelu siedziała Maria, a przed nią klęczał jakiś 
mężczyzna, tuląc swą głowę do jej kolan. Miał krucze włosy tak 
rozrzucone i tak długie, że Janusz w pierwszej chwili nie poznał 
Spychały. Zawahał się przez chwilę, gdyż tamci go nie zauważyli, i 
stanął nieruchomo. 
Bilińska zanurzyła obie ręce w czarne włosy Kazimierza i 
powiedziała spokojnie: 
- Kazi, ne pleurez-pas, mon cher, * (* Kazi, nie płacz, mój 
drogi.) wszystko się dobrze skończy. 
- Przecie tak nie może trwać dłużej - powiedział Kazimierz przez 
łzy. 
Janusz wycofał się na palcach, nie zamykając drzwi. Poszedł na 
górę i zapukał do pokoju panny Tekli. Siedziała przy stole i przy 
świetle niedużej lampki łatała serwety. Podniosła na niego oczy 
znad okularów. W tym małym, białym pokoiku było zawsze spokojnie i 
Janusz lubił zachodzić tu wieczorami. 
- Chcesz czego, moje dziecko? - spytała panna Tekla, opuszczając 
oczy na robotę. Igła tylko błyskała jej w ręku. Janusz zapomniał 
nawet, z czym tu przyszedł. Chciał chwilkę posiedzieć w tym 
pokoiku. Nad łóżkiem wisiał dywanik zrobiony ze skrawków różnych 
materiałów, obramowany czarnym aksamitem, pamiętał ten dywanik 
jeszcze z czasów dzieciństwa. Nad dywanem wisiał sztych 
przedstawiający Chrystusa błogosławionego, a nad sztychem 
zatknięta piórkowata palma. 
- Nie, nie, Biesiadosiu - powiedział Janusz - tylko tak, martwię 
się. 
- Czegóż ty się martwisz? Zakochałeś się? 
- O, to już dawno, Biesiadosiu. Ale niby co będzie z Marysią i 
Kaziem? 
Panna Tekla przez chwilę milczała, przyspieszywszy ściegi. Potem 
powiedziała: 
- Co ma być? Nic nie będzie. Już ty się tym nie martw. Samo sobie 
przejdzie. 
- Myślisz? 
- Takie rzeczy zawsze przychodzą i przechodzą. 
- Nie zawsze - westchnął Janusz. 
- Pożyjesz, zobaczysz. A niby co? 
- Nic. Tylko to zdaje się jest wielka miłość. 
- Stara księżna też niejedną wielką miłość przeżyła, a jakoś nic z 
tego nie wyszło. 
- Pamiętasz? 
- Nie, nie pamiętam. To dawne czasy. To samo będzie z Marysią. 
- Wiesz, bo mnie się zdaje, że ona za niego za mąż nie wyjdzie. 
Panna Tekla odłożyła robotę. 
- Ona? Marysia? - spytała z oburzeniem. - Księżna Bilińska za 
Spychałę? Czy ty masz rozum, mój Januszku... 
- Właśnie mówię. Ona za niego za mąż nie wyjdzie. 
- Podwinie się ktoś odpowiedni, dlaczego nie? Młoda, ładna... 
- Wiesz, szkoda mi Kazia. 
- A mnie nie. Chłopisko takie! Niech nie lezie świnia nie do swego 
ogrodu. 
Janusz roześmiał się i wziął Biesiadowską za rękę. 
- A do swojego ogrodu świnia może włazić? Oj, Biesiadosiu, jakoś 
to nie pasuje. 
Biesiadowska zaśmiała się także. 
- No, a Henryk? - spytała. - Widziałam go w kuchni. 
- Ano właśnie - zakłopotał się Janusz. - Siedzi u mnie w pokoju. 
Chce, abym z nim jechał do Zakopanego. 
- A to doskonale. Przejedź się sobie, to ci dobrze zrobi. W tym 
domu zaduch panuje. 
- Ale on jedzie zaraz. Za godzinę... 
- No, więc co? Trzyma tu cię kto czy co? 
- Właśnie. Nic mnie nie trzyma. Ale nie mam pieniędzy. 
- A to ja ci dam - panna Tekla wstała, odłożyła robotę i podeszła 
do komody, która stała w rogu. - Ile chcesz? - zapytała, 
otwierając szkatułkę stojącą na komodzie. - Dwa tysiące wystarczy? 
- Oszalałaś! Toż to cały majątek. Z czego ja ci oddam? 
- Oddasz, oddasz! Nie prędzej, to później. Zawsze cię znajdę na 
starość. 
- Jesteś bardzo poczciwa. 
Janusz objął Teklę i pocałował ją w oba suche policzki. Poleciał 
do swojego pokoju, Henryk siedział w tej samej pozycji. 
- Jedziemy - powiedział - jedziemy. Teklunia mi dała pieniędzy. 
Świat przed nami... 
- Na cały tydzień - powiedział Henryk - no, to pakuj manatki. 
Na dworcu panował wielki ścisk. Niedawno wybudowana hala odjazdowa 
przepełniona była podróżnymi. Wśród tego tłoku przeważała wyborowa 
publiczność, porządnie ubrana i z bardzo eleganckimi pakunkami. 
Henryk pokazywał te kufry Januszowi: 
- Patrz, śmietanka nawiewa. 
Pociąg na Zakopane stał już naładowany po brzegi. Ludzie wchodzili 
do wagonów przez wybite okna, a korzystając z ciepłej pogody 
poumieszczali się na buforach i na dachach. 
- Od ilu lat ludzkość już tak podróżuje - powiedział filozoficznie 
Henryk, gdy z beznadziejnymi minami mijali napakowane wagony. 
- I ile lat jeszcze tak będzie podróżować? - zapytał Janusz. 
Ale szczęście im dopisywało. Przy jednym z ostatnich wagonów 
zauważyli wysoki brek, do którego wchodziło się po drabince. 
Zajrzeli do środka, brek był pusty, ale drzwi prowadzące do niego 
okazały się zamknięte. Obeszli więc naokoło lokomotywy i zajrzeli 
z przeciwnej strony: tam rzeczywiście drzwi się otworzyły. Brek 
był ciasny, ledwie się w nim umieścili, ale przy ścianie była 
przybita ławka, na której Henryk rozciągnął się natychmiast. 
Janusz usiadł przy nim. Światło latarni dworcowych wpadało do 
breku słabym blaskiem, ale oświetlało ich twarze, które jak gdyby 
fosforyzowały w granatowym cieniu letniej nocy. Białe i czarne 
kłęby pary i dymu z pobliskiego parowozu zakrywały czasami okno. 
Nikt ich nie niepokoił w tym breku. Pociąg w jakieś pół godziny po 
ich przyjściu zagwizdał przeciągle i ruszył ciężko. 
Janusz próbował opowiedzieć Henrykowi o tym, co odczuwa, słysząc 
wydłużone gwizdania pociągów, ale przekonał się, że trudno jest 
bardzo wytłumaczyć nie wiedzącemu, o co chodzi. Słowa okazały się 
zbyt ubogie. Henryk zniecierpliwił się, a Janusz machnął ręką. 
Zaczęli mówić o czym innym. W granatowej miazdze nocy przepływały 
za oknami drzewa, budynki stacyjne, białe ściany oświetlone 
latarniami, nagle ukazywały się całe połacie nieba wysadzane 
gwiazdami. A potem pola gładkie i równe, i nieskończone. 
- Wiesz - powiedział Janusz - ja, właściwie mówiąc, nie znam wcale 
Polski. Nigdy nie byłem w Zakopanem ani nawet w Krakowie. 
- Cóż - ziewnął Henryk - Polska... mały kraik, mały naród... żadna 
rewelacja... wszystko zwyczajne. 
- Tak - zawahał się Janusz - dla mnie jednak rewelacja. Znam to 
wszystko tylko z książek. I wszystko wydaje mi się egzotyczne. 
Warszawę znałem. I rzeczywiście, masz rację, w porównaniu z Rosją 
wydaje się tutaj wszystko drobne i ograniczone. Ciasno mi tutaj. 
- Przyzwyczaisz się - powiedział Henryk - i mnie się tu teraz 
wydaje inaczej po tych paru latach spędzonych w Kijowie. 
- A skąd ty jesteś właściwie? - spytał Janusz. - To zabawne, że 
dotychczas nic o tym nie wiem. 
- Nie było się czym chwalić. Jestem z miasta Łodzi. A właściwie 
spod Łodzi. Nie masz pojęcia, jak szybko okolice Łodzi przechodzą 
w prawdziwą wieś. Jest tam taka rzeczka, Moszczenica, i są stawy. 
Mój ojciec tam ma młyn. Chyba ma, bo od dziewięćset piętnastego 
roku nic nie wiem o mojej rodzinie... 
- Dlaczego? 
- Ojciec mnie się wyrzekł, kiedy wyjechałem do Akademii. Latem 
1914 roku odnawiałem cerkiew pod Kijowem razem z profesorem 
Pawlickim. No, i widzisz... zostałem tam, a potem tak już 
poszło... 
- Jesteś samotny w Warszawie pewnie. 
- No, mam tam jakichś kolegów. Malowaliśmy razem... 
Pociąg stukał monotonnie, nie bardzo szybko posuwając się w stronę 
Skierniewic. Janusz patrzył w okno, za którym zjawiły się 
świetliste ogony iskier. 
- Ładny kraj to nie jest - powiedział Henryk - tam pod Krakowem to 
trochę ładniej, ale ubogo. 
- Tak, to właśnie najgorsze - szepnął Janusz - straszna bieda. 
- Cóż robić? Świata nie zmienisz. 
- A może? Może można wszystko zmienić, jeżeli się będzie bardzo 
chciało... 
- Chcieć można, ale jak się do tego wziąć? 
- Właśnie tego nie wiem. I nie wiem, czy będę mógł się wziąć. 
Lubię czytać wiersze... 
Henryk się zaśmiał. 
- Obawiam się, że lubisz pisać wiersze. 
- Wierszami także świata nie zmienisz - wymijająco odparł Janusz. 
Henryk śmiał się cicho. 
- Widzisz go, jaki wielki reformator. 
- Ty także chcesz dobrze malować. 
- Malarstwo to inna rzecz. 
- Pewnie. Ale mnie się to wszystko wydaje oparte na jakimś 
nieporozumieniu, na jakiejś nieprawdzie. 
- Jakże: to wszystko? 
- No, wszystko. Ta Polska cała. 
- No, no, no! - mitygował go Henryk - proszę się tak nie odzywać. 
- Tak, na pewno tak. Widzisz, jest cały olbrzymi świat, szeroki, 
wysoki, głęboki. I takie małe miejsce na nim. Jak to miejsce może 
ostać się i istnieć, trwać? Ze wszystkich stron fale. A żeby 
między ludźmi istniała jakaś prawda... 
Henryk usiadł na ławce i popatrzył uważnie na Janusza. Jego blada, 
szczupła twarz z wyrzeźbionymi rysami ściągała się w grymas bólu. 
Włosy roztargały się nad czołem w bujnym nieporządku. Janusz wydał 
mu się w tej chwili nie tyle ładnym, bo nigdy nie był ładny, ile 
godnym narysowania. 
- Wiesz - powiedział Henryk - narysowałbym cię tak, jak jesteś 
teraz. 
- No cóż, narysuj - powiedział Janusz. 
Milczeli przez chwilę. Znowu zaczął Janusz: 
- Bo musi być jakaś prawda, której my nie znamy. 
- To są wszystko gadania i zawracania głowy. Żadnych obiektywnych 
prawd nie ma. Co sobie nimi tylko ładować łepetyny. Życie trzeba 
brać, i koniec. Ostatecznie to, że urodziłem się we młynie nad 
Moszczenicą, to mnie już określa. I pozbyć się tego urodzenia nie 
mogę. I żebym malował jak Rembrandt, tobym się już tego nie 
pozbył. 
- Rembrandt urodził się też we młynie. 
- Co ty mówisz? Nie wiedziałem - powiedział Henryk z większym 
zainteresowaniem, niż się można było tego po nim spodziewać. 
Janusz zaśmiał się. 
- Widać masz jeszcze nadzieję zostania Rembrandtem. 
- Chyba... 
- Ale nim nie zostaniesz. Nie umiesz tak cierpieć jak Rembrandt. 
- A ty umiesz? 
- Widzisz - powiedział powoli Janusz - cierpienie to tylko jedna z 
prawd. Ale i ja nie umiem cierpieć. Owszem, męczę się... i 
bardzo... Na przykład teraz z tą Polską. Jakie tu wyjście? A 
przedtem w Rosji. Ty nie masz pojęcia, jak ja przeżyłem rewolucję 
rosyjską. To było prawie... cierpienie. No, i zdradę... 
- Zdradziła cię? - spytał dobrodusznie Henryk. 
- Ariadna? Nie, nie mnie. Zdradziła sprawę, w którą wierzyła 
więcej ode mnie. Przynajmniej tak mi się zdawało. Ale nie, 
widocznie nie wierzyła. A skoro ona nie wierzyła, to może w ogóle 
nie warto było wierzyć? 
- Przez jedną głupią babę... 
- Proszę cię, nie mów tak. 
- Kochałeś ją czy co? 
- Jeszcze kocham. I to właśnie jest cierpienie. Bo wiem, że nie 
jest warta miłości. 
Henryk wzruszył ramionami. 
- Warta miłości! Ty, Janusz, naprawdę jesteś jeszcze bardzo 
dziecinny. 
- Ja wiem. Ale niektórzy ludzie zostają przez całe życie 
dziecinnymi. I właśnie to ich męczy. Dzieci się męczą. Czy 
słyszałeś, jak dzieci często płaczą i jak serdecznie szlochają? 
Mam siostrzeńca, ma trzy lata. Jak on boleśnie szlocha, kiedy mu 
się odbiera ukochanego pajacyka... On wtedy jest naprawdę bardzo 
nieszczęśliwy. 
Henryk uderzył Janusza po ramieniu. 
- No i co, bracie, odebrano ci twojego pajacyka? 
Janusz nic nie odpowiedział. Schował twarz w cieniu i nie 
błyszczały już jego rysy w mroku ciemnego breku. 
- Nic to gadanie ani nam, ani Polsce nie pomoże - powiedział 
Henryk. 
- To właśnie jest najgorsze. Człowiek nie ma żadnego rozeznania, 
nic nie wie na pewno, nie widzi żadnych konturów - tylko mgłę. 
- Jesteś pesymistą - szepnął Henryk - no, kładź się spać. Rozściel 
pled. 
- Nie, ja nie jestem pesymistą. Czyż pesymistą jest człowiek, 
który wierzy? 
- W cóż ty wierzysz, mój Januszu? 
- Wierzę w człowieka, w ludzkość, w prawdę... ja we wszystko 
wierzę. Tylko nic nie wiem. 
- No, to idź spać. 
Henryk posunął się na ławie, Janusz jakoś się umościł, podkładając 
plecak pod głowę. 
- Życie nie jest romansem - zakonkludował malarz. 
- Ale jest bardzo zajmujące - powiedział Janusz i nie wiadomo 
dlaczego przypomniał sobie folwark, którego niedawno został 
właścicielem. 
VII 
Oczywiście, gdy przyjechali do Zakopanego, padał deszcz. Mimo to 
wybrali się na Halę. Mgła była tak gęsta, że nie tylko zakrywała 
góry szczelnym woalem, ale nawet w dole nie widać było nic o dwa 
kroki. Z białego mleka tu i ówdzie wynurzały się połyski 
świerkowych pni i gromady kosówki, które wyglądały jak przyczajone 
wojsko. W tej mgle zbyrczały tylko dzwonki krów i baranów. Suche 
postukiwania pasterskich dzwonków rozlegały się daleko, zbliżały 
się i oddalały. Cały dzień przesiedzieli przed schroniskiem 
Bustryckich. W dole tonęły we mgle kupy szarych kamieni, 
zwiezionych na budowę Schroniska Towarzystwa Tatrzańskiego, a 
dalej już była gęsta, zwarta mgła. Janusz w ogóle nie wierzył, że 
tam są góry. 
Wraz z nimi był w schronisku tylko gruźlik-poeta z Wilna i dwóch 
młodych chłopców, mających po piętnaście czy szesnaście lat. Jeden 
był blondyn, drugi brunet, jeden nazywał się Rudzio, drugi 
Piotruś. Przez cały dzień albo jedli czarne jagody z kwaśnym 
mlekiem, albo grali w pokera kostkami. Janusz i Henryk byli tak 
znudzeni, że pod koniec dnia zaczęli grać z nimi. Henryk wygrywał, 
Janusz przegrywał, a obaj chłopcy zanosili się ze śmiechu bez 
żadnej przyczyny. Przy kolacji przysiadł się do nich poeta-gruźlik 
i zaczął opowiadać o wszystkich możliwych i niemożliwych 
przygodach górskich. Przy czym oczywiście najwięcej było mowy o 
tajemniczej Zamarłej Turni, na której ścianie zginęło tylu młodych 
ludzi. Zamarła Turnia tonęła teraz w białej mazi i nie sposób było 
sobie ją wyobrazić. Dwaj chłopcy słuchali opowiadań z szeroko 
otwartymi oczami. Poeta pociągał herbatę z rumem i opowiadał coraz 
barwniej. Wreszcie mgła sczerniała, ściemniło się i szałas 
Bustryckich otoczyło to milczenie, jakiego tylko w górach 
doświadczamy. Przed samym położeniem się do łóżek Janusz wyszedł 
przed dom i zatrzymał się na chwilę, wsparty o ogrodzenie zrobione 
z wyschniętych smreków. Cisza górska działała na niego. Gdzieś w 
dole, w tym miejscu, gdzie leżały zgromadzone kamienie, szemrało 
coś, co nie mogło być chyba strumykiem, tak było muzyczne. Janusz 
zatrzymał się na chwilę, ale przez tę chwilę odczuł, jak ogarnia 
go spokój. Zdarzenia z Warszawy, myśl o Paryżu oddaliły się od 
niego gwałtownie, zapadły w przepaść - i cały niepokój ludzki 
stawał się niezrozumiały. "Dlaczego oni tak się męczą, kiedy tu 
jest taki spokój" - pomyślał, a jednocześnie odczuł, że nie jest 
to spokój śmierci. 
Nazajutrz pogoda była taka sama, chociaż barometr szedł 
równomiernie w górę. Mimo wszystko zebrani podróżni postanowili 
iść przez Zawrat do Morskiego Oka. Może się pogoda zmieni, a takie 
bezczynne siedzenie w schronisku do niczego nie prowadzi. 
Przypinali plecaki, zwijali koce. Widoczność była trochę lepsza, 
ale mgła zmieniła się w dżdżę, która osiadała na ubraniu i na 
rynsztunku wielkimi kroplami. Napili się gorącego mleka. Przed 
domem na ławce, przy stole skleconym z nie heblowanych desek 
siedział wileński poeta i grał na organkach. Nie grał ładnie, 
brząkał jak gdyby, i parę podwójnych nut, jakie wydmuchiwał, 
brzmiało jak szczebiot smutnego ptaszka. Gdy Janusz z Henrykiem w 
towarzystwie Rudzia i Piotrusia schodzili w dół ścieżką, doganiała 
ich wciąż wątła melodyjka organków, jak gdyby odbicie słabego 
oddechu suchotnika. 
Szli teraz szeroką ścieżką, wygodną i dobrze ułożoną, prowadzącą 
do Czarnego Stawu. Brzegi ścieżki, obrośnięte kosówką i zaroślami 
czarnych jagód, skapywały kroplami deszczu. Janusz od czasu do 
czasu zrywał mokrą jagodę, czerniąc sobie palce. Miała smak 
górskiej wody i zapach gałęzi smrekowych, gorzkawa była jak 
żywica. 
Gdy stanęli nad Czarnym Stawem, mgła wznosiła się na parę metrów 
nad wodą. Gór nie było w dalszym ciągu, a stalowa tafla jeziora 
połyskiwała daleko i kamienie widne były w głębi wody, błyszczące 
jak sine perły. Wąską już teraz ścieżką poczęli obchodzić jezioro. 
Ścieżka wznosiła się lekko i w głąb stawu zapadała się po ich 
prawej ręce. Na stawie leżała kosodrzewiowa wysepka jak mogiłka, 
jak kolebka dziecka rzuconego na wodę. 
Powoli wkraczali we mgłę. Podnosili się z wolna piargami, które 
usypywały się spod stóp. Młodzi, którzy na początku gadali 
nieznośnie, teraz przycichli i trochę sapali. Piotruś zwrócił swą 
twarz do Janusza z jakimś pytaniem i Janusz zobaczył, że chłopiec 
jest bardzo czerwony. Przyszły pierwsze klamry. Gładka skała 
szczytem swym tonęła we mgle, i zdawało się, że jej błyszcząca na 
dole powierzchnia ciągnie się aż do nieskończoności. Na wysokości 
Zmarzłego Stawu, którego nie było widać, ujrzeli pierwszy śnieg. 
Wyżej śnieg leżał już na ścieżce, a klamry i łańcuchy pod samym 
szczytem były oblodzone i ręce bolały od nich jak poparzone. 
Ostatnie zakosy zmęczyły Janusza i chciał już dostać się do 
przełęczy. Chłopcy zostali w tyle i wspinali się z trudnością. 
Jeden z nich usunął się razem z piargiem parę metrów w dół i jak 
widać, bardzo się przestraszył. W skałach po prawej stronie nad 
Starym Zawratem nad sporym szmatem śniegu przez mgłę zamajaczył 
posąg Panny Marii, zaniesiony tu niegdyś przez księdza 
Stolarczyka. 
Po drugiej stronie przełęczy mgła była tak samo gęsta, ale 
niespokojna. Wielkimi wirami wznosiła się od dołu, kłębiła się na 
wysokości przełęczy i spadała w dół. Od tamtej strony wiał zimny 
wiatr, tak że niedługo stali na przełęczy. Janusz w milczeniu 
patrzył na gwałtowne ruchy mgły, Henryk nawoływał chłopców, którzy 
zostali w tyle, i zgrabiałymi rękami chwytali ostatnie łańcuchy. 
Piotruś stanął pierwszy na przełęczy i popatrzył na Henryka 
zmienionym wzrokiem. 
- Ja nie wiedziałem, że w górach jest tak straszno - powiedział. 
Henryk roześmiał się. 
- Nie jest wcale straszno - odparł - jest przyjemnie. 
- Przyjemnie także - zasapany chłopiec nie mógł jeszcze ochłonąć - 
ale straszno. 
Doczekali się Rudzia i razem poczęli schodzić w dół do Doliny 
Pięciu Stawów. Bliskie skalne ściany zdawały się sięgać nieba. Ich 
czarne, wilgotne teraz masy ginęły w górze, wchodząc po prostu w 
białe, mleczne niebo. Nie widać było, gdzie się kończą. 
I oto kiedy po godzinnym marszu znaleźli się pośrodku Doliny 
Pięciu Stawów, pokrywa gęstej mgły zaczęła cienieć, kontury 
szczelin i urwisk zaczęły nabierać konkretności, dalsze 
perspektywy zaczęły uwidaczniać się - i nagle cała mgła zaczęła 
ulatywać szybko ku górze, czyniła się coraz przejrzystsza, 
dzieliła się na smugi i pasemka i w jednej chwili otoczenie 
doliny, dzikie i ponure, obnażyło się i stanęło w świetle słońca w 
całej swojej wspaniałości. W dole stawy, dotychczas matowoszare, 
zabłysły niespodziewanym szafirem i nim wędrowcy ochłonęli ze 
zdumienia, ujrzeli nad sobą niebieskie, bardzo intensywne w 
kolorze niebo, jak jedwab napięty nad głowami czarnych szczytów. 
Gdy poczęli wspinać się na Świstówkę, mając po lewej stronie 
tęczową dolinę Roztoki, na zboczach Wołoszyna jeszcze trzymały się 
małe, podłużne obłoczki, które szybko wznosiły się ukośnie ku 
górze i znikały w coraz pogodniejszym niebie. 
- Barometr nie kłamał - powiedział Henryk. 
Janusz nic nie mówił. Oniemiał z zachwytu. Widok na Roztokę 
wstrząsnął nim. Nie zatrzymując się, przez jakąś wstydliwość 
udając, że nie patrzy w tamtą stronę, drżał z wewnętrznego 
podziwu. Świerki małe jak dziecinne zabawki stały w dole, a górą 
szła bura skała, połyskująca tu i ówdzie żółtymi płomyczkami. Z 
dołu bił w górę wzmożony, z naciskiem brzmiący szmer potoku. 
W miarę jak wchodzili na Świstówkę, wzrastała bujność roślinności. 
Zarośla czarnych jagód stawały się zwarte, zbocza gór porastała 
coraz gęstsza, dłuższa trawa, pojawiły się wysokie drzewa limb i 
nieduże jarzębiny. Wśród malin zabłysły nieraz kępy szafirowych 
gencjan. 
W pewnym miejscu na prawo otworzył się widok na Morskie Oko, 
płaskie i ciemnogranatowe z zielonym pasem przecinającym je w 
poprzek i z rytmicznymi trzema lukami Mięguszowieckich Szczytów 
nad nim. Wydawało się dalekie i zapadnięte, zasłonięte od świata. 
Zatrzymali się na chwilę, aby zobaczyć ten klejnot porzucony w 
dole, błyszczący w pogodzie jak ołowiany talerz. 
Henryk pokazał na Mięguszowieckie. 
- Tam pójdziemy jutro - powiedział. 
Januszowi wydało się to niemożliwe. Wejść aż tam, na te ciemne, 
obrysowane wyraźnym zębatym konturem grzbiety? Człowiek zawsze 
wynajdzie ścieżkę, nawet na niemożliwe szczyty. Po raz pierwszy 
zrozumiał psychologię "chodzenia po górach", nawet potrzebę 
chodzenia po górach jako utwierdzenia się w swojej woli. Cieszył 
się teraz, że dał się namówić Henrykowi na tę jazdę. Powiedział mu 
to. 
- Widzisz - odpowiedział Henryk - trzeba zawsze korzystać z 
nasuwających się możliwości. Tu armat nie słychać. 
Zaczęli schodzić w dół, pogrążając się już całkowicie w gęste 
zarośla malin, gencjan, waleriany i borówek. Deszcz znowu zaczął 
padać, przekreślając ukośnymi białymi pasmami, błyszczącymi w 
słońcu, widok na szare Morskie Oko, ilekroć ukazywało się im ono 
zza załomu ścieżki. Potem już weszli między wysokie smreki i 
jezioro się skryło. Deszcz padał coraz gęstszy i przebłyski słońca 
zniknęły. 
Ale kiedy nazajutrz wstali o szóstej rano, aby iść na 
Mięguszowiecką Przełęcz pod Chłopkiem, niebo jaśniało niczym nie 
zmąconą przejrzystą pogodą. Dzień zapowiadał się pogodny i gorący. 
Rudzio i Piotruś spali na swoich łóżkach, ich rozrzucone włosy, 
jasne i ciemne, i zwieszone nagie ramiona upodabniały ich do 
leżących na pobojowisku. Janusz nie chciał się zastanawiać dłużej 
nad tym porównaniem, które mu przyszło do głowy mimochodem. Dom 
schroniska był pusty, gości nie było wcale. W całym hotelu 
pachnącym wanilią mieszkali tylko oni i znana aktorka krakowska, 
której jasne trzewiki na wysokich obcasach stały przed drzwiami 
zajmowanego przez nią pokoju. Gdy przechodzili korytarzem, Henryk 
pokazał je Januszowi w milczeniu. Janusz wzruszył ramionami. 
Wypili na oszklonej werandzie po kubku gorącego mleka. Jasna, 
tęga, zaspana blondynka podała im śniadanie i wskazując na 
niebieskie skały, nie oświetlone jeszcze słońcem i matowe jak 
łuska ugotowanych pstrągów, powiedziała: 
- Piękny dziś dzień. 
Wyszli raźno. Objął ich górski chłód i odczuwali go dość długo, 
dopóki nie ogrzali się marszem: obchodzili jezioro dookoła. Na 
jeziorze zjawiały się długie fałdy przełamujące się pod ostrym 
kątem. Dopiero po kwadransie zakasali rękawy i rozpięli guziki 
koszul przy kołnierzyku. Podkute buty uderzały z dźwiękiem o 
kamienie albo odciskały cały wzór gwoździ na wilgotnych miejscach 
ścieżki. Niezwykle niewygodną ścieżką poczęli wstępować ku 
Czarnemu Stawowi. Stopnie wykute w kamieniach były znacznie wyższe 
niż normalne i stąpanie po nich przyprawiało o ból w muskułach 
łydek i podudzia. W połowie drogi do Czarnego zatrzymali się i 
patrzyli przez chwilę na białą i hałaśliwą siklawę, która spadała 
w dół równolegle do ich drogi. Pienista woda rozbijała się o 
kamienie z hałasem, który mącił zupełną ciszę. Gdzieś daleko w 
stronę białego, na brzegach szarego trójkąta śniegu, który leżał 
tuż pod przydymionym błękitem Szczytów Mięguszowieckich, zagwizdał 
świstak. Jego miarowy okrzyk odbił się echem i potem szybko 
oddalał się w stronę przeciwną niż ta, do której zdążali. Jakiś 
ptak - jastrząb niby - wznosił się szybko nad Żabią Lalką i tkwił 
nieruchomo w szafirowym niebie. Ruszyli znowu męczącymi stopniami. 
Ani Janusz, ani Henryk nie lubili gadać w drodze. Toteż wstępowali 
w milczeniu. Janusz się zasapał i czuł pragnienie. W gardle go 
dusiło, ale szedł równomiernie, chociaż buty, ciężkie od żelastwa, 
poczynały obciągać mu stopy. 
Na górze, na morenie Czarnego Stawu, usiedli na ławce. Za nimi 
stał niski, grubo ciosany ciemny krzyż. Kosodrzewiny przerastały 
morenę. Czarny Staw spał jeszcze cały w cieniu, o wiele 
ciemniejszy od Morskiego Oka, które widniało w dole, częściowo 
tylko widoczne, podobne do szafirowego kółka na pawim piórze. 
Naokoło Czarnego Stawu stały zębate szczyty tego kotła: Żabie 
Szczyty, Rysy, za Rysami piramida Wysokiej... Tutaj jeszcze cienie 
mówiły o nocy, dopiero upłynionej, która nie zdążyła ściągnąć z 
gór strzępów swej szaty. 
Zadziwiająco prędko czyste powietrze zdjęło z nich zmęczenie. 
Mogli iść znowu. Zagłębili się w kosówki na prawo od krzyża i 
poszli dość szybko w górę, chcąc jak najprędzej wydostać się na 
skałę. Toteż wkrótce zaczął się najprzyjemniejszy okres wędrówki, 
skakanie po wielkich, płaskich, szarych maliniakach, gdzieniegdzie 
porośniętych żółtymi brodami porostów. Obeszli szarą bułę, gdzie 
zielonoszmaragdowa trawa wydobywała się spomiędzy głazów. Jeden 
jedyny obłok, bardzo biały i dotykalny, pojawił się nad 
Mięguszowieckimi Szczytami i szybko wędrował na północ, 
przewracając się i jak gdyby poruszając łapami. Janusz patrząc na 
jego niepokalaną biel stanął i zaczął mówić wiersz Micińskiego: 
Nade mną leci w szafir morza 
Obłok pojony mlekiem gór... 
Henryk popatrzył na obłok i na Janusza i szedł dalej w milczeniu, 
bardzo uparcie stawiając stopy. Gwoździe uderzając o skały 
krzesały czasem nikłe iskry. 
Ścieżka wznosiła się wciąż w górę. Po lewej stronie Czarny Staw 
leżał spokojny i mały, niby dziecinne lusterko. Poczynały się tam 
zapalać ogniki. Słońce przełamywało się już w falach ciemnej wody. 
Wreszcie doszli do klamry. Było to ulubione miejsce Henryka, jak 
powiedział. Wziąwszy się za klamrę po prawej stronie, trzeba było 
zrobić nieduży krok nad źlebem, który spomiędzy dwóch kamieni 
usuwał się spadzistym trójkątem na kilkaset metrów aż do wody 
Czarnego Stawu. Zawrotny spadek usiany piargiem i kamieniami 
wyglądał jak tren strojnej sukni. Januszowi przez chwilę zakręciło 
się w głowie, gdy stawiał ten krok nad przepaścią, ale Henryk 
szedł przodem i minąwszy klamrę począł pogwizdywać jak gdyby 
radosną melodię podróży. Janusz poznał, że Henryk gwiżdże marsz 
weselny Mendelssohna. 
Teraz już byli w czystych kamieniach. Przeszli przez kruche skałki 
i nagle otworzył się przed nimi ganek. Czarny Staw zapadł się za 
występ po lewej, a po prawej wznosiła się przed nimi prosta i 
długa ścieżka, przeprowadzona miękkim, drobnopiarżystym zboczem 
wprost na przełęcz, nad którą wznosiła się skała podobna do 
zasłuchanej w wiatr figury ludzkiej. 
Znowu ozwały się gdzieś świstaki. Na prawo, w olbrzymiej, 
tysiącmetrowej przepaści, bezpośrednio wybiegającej za ścieżkę, 
leżało Morskie Oko. Posuwała się teraz po nim łódź, podobna do 
spławika, a hotel, w którym spali, stał maleńki, przykryty 
błyszczącym dachem i mrugający wszystkimi swoimi oknami, w których 
odbijało się poranne słońce. 
Poczęli iść ścieżką ukosem w górę. Janusz starał się nie patrzeć w 
przepaść na prawo, drobne ziarnka piargu usuwały mu się spod butów 
i podskakując lekko, coraz większymi skokami spadały w głąb. Był 
to już ostatni kawałek drogi. Potem parę skałek i już na przełęcz! 
Stanęli i patrzyli na tamtą stronę. Pomiędzy Szatanem a czarnymi 
odgałęzieniami Wysokiej leżała tutaj głęboka dolina i na niej 
jasny Hińczowy Staw, który z daleka robił wrażenie płytkiej wody. 
Ale to nie było najpiękniejsze. Najpiękniejsza była wielka żółta 
równina, która odkrywała się poniżej, i zalana słońcem, spiętrzona 
jak morze, ciągnęła się aż po sam horyzont. To była Słowacja. 
Gdy tak stali na ciemnej i chłodnawej przełęczy (było tu jednak 
świeżo) i spoglądali nie ku ciemnym, lasem obrośniętym brzegom 
Morskiego Oka, ale ku tamtej jasnej równinie, wydawało się 
Januszowi, że patrzy na ziemię obiecaną. Jasna równina zdawała się 
cała nalana błyszczącym winem, jasna, szczęśliwa i daleka. Gdzieś 
tam na niej tkwiły jakieś punkciki i kwadraciki i posuwał się mały 
pióropusz białej pary, podobny do wróblego puchu gnanego wiatrem. 
Usiedli na grani, trochę schowani od wiatru, wystawiając twarze na 
południowe słońce. Nie odrywali wzroku od tamtej ziemi. 
- Pomyśl sobie - powiedział Janusz - moglibyśmy zejść tutaj, 
wsiąść do pociągu i bylibyśmy za parę godzin gdzieś daleko. 
- Dużo by ci z tego przyszło - burknął Henryk, ale czuć było w tym 
jego powiedzeniu, że myśli co innego, że tak samo chciałoby mu się 
zejść na dół i wsiąść do pociągu wiozącego w nieznane strony. 
- Patrz - mówił wciąż Janusz - tam jest południe, tam wino, tam są 
piękne miasta, tam jest nasza ojczyzna: Praga, Wiedeń, Rzym... 
Paryż... Dlaczego nie mamy pojechać tam na południe? 
- Nie łudź się - znowu starając się nadać swojemu głosowi ton 
rozsądku, mówił Henryk - nie oszukuj siebie i innych. To nie jest 
nasza ojczyzna i nie dla nas słoneczne wino południa. Ojczyzna 
nasza za plecami, na północy. 
- Dlaczego nie możemy zejść tam? - Janusz wyciągnął przed siebie 
rękę i zakreślił łuk. 
- Bo jesteśmy Polakami. Widzisz, taka nam już wypadła dola - 
Henryk zaśmiał się dość smutno - ale musimy zaraz wracać. Na 
ciebie czeka twój karabin, a na mnie moja armatka. Ot, tobie i 
Europa, i ojczyzna w Rzymie... Gówno, nie Rzym. Właśnie. Cóż za 
nonsens! 
- I Paryż, Paryż - powiedział Janusz. 
- Narysuj sobie Paryż... 
Janusz upadł na plecy, naprzód widział nad sobą niczym nie 
zmącony, przejrzysty, gęsty błękit; po bokach szare skały; jakiś 
biały motyl wleciał aż tu, gnany wiatrem, i trzepotał skrzydełkami 
nad skałą po samym środku niebieskiego baldachimu. A potem zamknął 
Janusz oczy i widział dalekie, nieznajome miasto i drobną postać 
kobiecą idącą środkiem szerokiej jezdni, środkiem szarego asfaltu. 
VIII 
Edgar zamieszkał w malutkim domku, który stał na krańcu parku i w 
którym mieszkał oprócz niego młody ogrodnik z żoną. Ogrodnik 
gotował dla niego ranne śniadanie i kolację, obiad przywożono 
codziennie z Nieborowa. Do obszernego, niskiego pokoju, wyłożonego 
starymi dywanami, wstawiono pianino i szerokie łóżko. Oprócz 
dużego stołu i kilku krzeseł nie było tu innych mebli. Byłoby mu 
tu bardzo dobrze, gdyby właśnie w tym czasie nie opuściła go wena 
i gdyby nie odczuwał tej okropnej i męczącej pustki wewnętrznej, 
jaka zabijała go zawsze w tych okresach, kiedy nie mógł 
komponować. Miał dużo książek z sobą, ale nawet i czytać mu się 
nie chciało. Przed samym wyjazdem otrzymał przez Ministerstwo 
Spraw Zagranicznych (przez Spychałę) list od Elżuni o bardzo 
niewyraźnej treści. Jeśli chodzi o engagement, to sprawa 
przedstawiała się dobrze. W jesieni tego roku w Nowym Jorku miała 
śpiewać Aidę, Madame Butterfly i Uprowadzenie z seraju, ponadto 
miała dać szereg koncertów w Nowym Jorku, Chicago i Bostonie. To 
już było dobrze. Jakiś angielski kompozytor, którego nazwisko było 
tak obce Edgarowi, że zaraz po przeczytaniu o nim zapomniał, 
napisał dla niej koncert na głos z orkiestrą i z tym kawałkiem 
miała występować na koncertach symfonicznych. Pisała, że utwór był 
bardzo ładny i efektowny. 
"Ładny i efektowny - powtórzył sobie w myśli Edgar - wyobrażam 
sobie, co to jest!" 
Ale najbardziej niepokoiło go to, że Elżunia nie pisała nic o 
sprawach osobistych. Nie pisała, jak mieszka i z kim się widuje. 
Mała wzmianka o Pawłach Kochańskich, z którymi razem miała 
wyjechać z Southampton do Nowego Jorku, to było za mało. O 
Rubinsteinie ani słowa. Co się stało z bankierem? Czy posłała go 
gdzieś, czy został w Konstantynopolu? Cesarzowa Maria Teodorówna 
przedostała się do rodzinnej Kopenhagi. Czy Rubinstein towarzyszy 
Elżuni do Ameryki? Edgar uważał, że skoro nie pisze o nim ani 
słowa, ma to swoje jakieś ukryte znaczenie. Czyżby stary bankier 
odgrywał w życiu Elżuni jakąś znaczniejszą rolę? 
Dnie były bardzo piękne i Edgar, nie mogąc komponować, chodził 
przez cały dzień po parku. Arkadia była przepiękna o tej porze. 
Drzewa nabrały jakby dojrzałości, obwieszone, napchane wielkimi, 
rozrośniętymi liśćmi, stały pod kopułą nieba stare i dostojne, 
cieszące się życiem. Sadzawka przed świątynią Diany zarośnięta 
trzcinami, do połowy przykryta zieloną skorupą rzęsy, od połowy 
czarna. Lubił siedzieć na schodach prowadzących do wody i wtedy 
właśnie najwięcej myślał o siostrze. Po prostu słyszał jej głos, 
kiedy w pierwszych nutach śpiewanej pieśni nie brzmiał jeszcze - 
choć pewny - pełnią słodkiego brzmienia. Ale w miarę jak się 
rozgrzewał, nabierał tych głębokich, serdecznych tonów. Jakąż to 
piosenkę śpiewała wtedy w Odessie, po przyjeździe z Wiednia? Aha, 
Verborgenheit, z tą przedziwną kwartą skaczącą w górę, ale 
brzmiącą tak łagodnie. I potem Ola ćwiczyła w letnim upale tę samą 
pieśń, tak wnikliwą i mądrą. "To musiał być strasznie mądry facet 
ten Brahms" - pomyślał. Z Oli myśl prześliznęła się na jej 
rywalkę, na Marię. Edgar nie wiedział, właściwie mówiąc, jaki 
rodzaj uczuć przywiązywał go do tej kobiety. Była pełna entuzjazmu 
dla jego muzyki - i kiedyś nawet zaprosiła znajomego skrzypka, aby 
cały wieczór grał u niej utwory Szyllera. Słuchała sonaty 
fortepianowej, którą przegrywał jej sam Edgar. Pokazywał jej 
szkice koncertu fortepianowego, który projektował. Napisał parę 
etiud, które chciał jej dedykować. Ale mimo wszystko Edgar 
odczuwał jakąś pustkę i fałsz w tym wszystkim. Niedawno umówił się 
z nią na podwieczorek do Łazienek. Miała na głowie mały, czarny 
kapelusz ozdobiony bukiecikiem fiołków i krótką woalkę, która 
przyćmiewała nieco zbyt jasną barwę jej niebieskich oczu. Smukła i 
szczupła, w czarnym kostiumie, siedziała naprzeciw niego przy 
biało lakierowanym stoliku, zdejmowała rękawiczki, widział jej 
długie, białe palce i na jednym z nich wielki rubin otoczony 
brylantami, patrzyła na niego jak gdyby z pytaniem w oczach, a on 
obojętnie palił papierosa za papierosem. Mówili o muzyce i 
starannie się przy tym wystrzegali wszystkiego, co im mogło 
przypomnieć Odessę. Jednak tam, w obliczu ciężkich przeżyć - 
chociaż także nic nie mówili istotnego - zachowywali się może zbyt 
swobodnie. Tutaj, w Warszawie, na tle mieszkania starej księżny, 
na tle pałacu, Bilińska odzyskała pewność siebie. Nie mówili 
oczywiście o Kazimierzu, chociaż Edgar nie przestawał o nim 
myśleć. Maria wygłaszała pochwałę muzyki Edgara w sposób, który 
świadczył, iż nadaje ona jego sztuce zupełnie niewłaściwe 
znaczenie, traktując ją jak literaturę, i to gorszego gatunku. 
Irytowało to Edgara, ale nie śmiał przeczyć Bilińskiej, wydawała 
mu się tak piękna i nie wiadomo dlaczego niedostępna. Wolał po 
prostu z góry powiedzieć sobie, że nic z tego nie będzie, i trwać 
w takiej rezerwie. Odpowiadało to bardziej jego usposobieniu w tej 
chwili i wydawało mu się, że ułatwia mu twórczość. Zresztą jak 
miał jej wytłumaczyć sprawę, której sam nie rozumiał? Jak miał 
uprzystępnić powagę dźwięku, który oblegał go ze wszystkich stron, 
nagi i natarczywy, nie zawierający w sobie żadnych treści 
pozamuzycznych? Przepełnienie brzmieniem w momentach twórczych 
było zupełnie niemożliwe do wyłożenia nawet wrażliwym ludziom, a 
cóż dopiero kobiecie, która wszystko odczuwała zewnętrznie, 
powierzchownie. 
Kiedy tak siedział nad brzegiem arkadyjskiej sadzawki, wyobrażał 
sobie Marię jak coś bardzo odległego i niedostępnego, nie w 
znaczeniu niemożności rozsnucia między nią a sobą jakichś nici 
miłosnych, ale w znaczeniu niemożliwości przeniknięcia jej i 
wstrząśnięcia tym, co sam odczuwał. Maria na zawsze zostawała w 
Warszawie, tak jak ją ostatni raz widział, przy fortepianie, na 
którym stał wielki wazon z ogromnym bukietem goździków, albo 
jeszcze dawniej w Łazienkach, kiedy krótka woalka zakrywała jej 
oczy, które nigdy nie staną się "zbyt wymownymi". 
Samotność w Arkadii - ponieważ nie była twórcza - ciążyła mu 
trochę. Ale właściwie nie miał co z sobą robić. Rodzice siedzieli 
zapracowani w cukrowni pod Włocławkiem, Elżbieta znikała w jakiejś 
dalekiej i nieokreślonej mgle. Myślał o niej dużo - ale to "dużo" 
było jeszcze bardzo mało. Włóczył się po okolicy, wielki i 
fantastyczny park ze swoimi sztucznymi budowlami nudził go po 
trosze, wolał wyjść w pole! Najbardziej lubił pewien akacjowy 
szpaler, zupełnie nieefektowny i położony na granicy parku. Kiedy 
siedział na jednej z prostych ławek, widział tuż obok pole. Był 
już początek sierpnia. Kopy stały jeszcze gdzieniegdzie w polu, 
ale większość zwieziono i ścierniska zaorywano. Pejzaż w oczach 
się zmieniał z letniego w półjesienny. Edgar godzinami mógł 
siedzieć na tej ławce i patrzeć, jak orzą. 
- To jest prawdziwa praca - powiedział sobie - a ja co? Jak ta 
ważka nad wodą. 
Było takie miejsce za parkiem, ale po przeciwnej stronie. Na 
zielonej łące widniało nieduże "oczko" głębokiej wody. I nad nim, 
nad czernią stawiku wznosiły się zawsze niebieskie, chrupkie 
ważki. Edgar ilekroć popatrywał na te wątłe stworzenia, wzdychał. 
"I jeszcze - pomyślał - brak pewności, że to, co jest dla mnie tak 
ważne subiektywnie, ma jakąkolwiek wartość obiektywną. Bo przecież 
obchodzi mnie naprawdę na świecie tylko moja muzyka, a ponieważ 
nikogo innego moja muzyka naprawdę nie obchodzi, stąd płynie 
samotność". 
O pobycie "jakiegoś muzyka" w Arkadii dowiedział się organista z 
Łowicza, stary Jarzyna. Wybrał się więc kiedyś po południu w 
odwiedziny do Edgara. Ogrodnik miał małą córeczkę, trzyletnią 
Danusię. Przychodziła ona często do Edgara, było to dziecko ciche 
i spokojne, godzinami bawiła się w kącie pokoju laleczkami z 
papieru, które wystrzygał jej Edgar ze starych gazet, albo 
kolorowymi kwiatami i owocami wyciętymi z pożółkłych katalogów 
ogrodniczych. Edgar pamiętał jeszcze z dawnych czasów, kiedy 
mieszkali w fabryce, a potem w Odessie, że do matki przychodziły 
takie wspaniałe katalogi niemieckie i rosyjskie z podobiznami 
kwiatów, które zawsze piękniej wyglądały na rysunku niż w 
rzeczywistości. Kolorował wówczas te kwiaty, a potem wystrzygał. 
Naklejał je na kartony i robił parawany dla lalek Elżuni. Raz 
nawet zrobił z tych kwiatów abażur dla ojca, ale ojciec kazał go 
wyrzucić na strych. Odczuł to boleśnie. Teraz znalazł w pokoju 
ogrodnika stosy takich katalogów. Nie miał farb ani ołówków 
kolorowych, wycinał więc te kwiaty nie barwione albo kolorowe z 
okładek i plansz, Danusia była nimi zachwycona, układała je w 
kółeczko i mówiła, że to jest jej ogródek. Ale w ogródku musiał 
ktoś mieszkać. Edgar wycinał więc z gazet małe, prymitywne 
laleczki. Czasami były one pojedyncze, czasami zrośnięte jak 
bliźnięta syjamskie, a czasami po kilka lub nawet kilkanaście 
trzymały się za ręce. Dziecko było uszczęśliwione i jako nagrody 
za dobre zachowanie domagało się od matki odwiedzenia pokoju 
Edgara. 
Kiedy stary Jarzyna, spocony i zmęczony wędrówką po letnim słońcu, 
zastukał do pokoju "muzyka", odpowiedział mu cieniutki głos z 
dziecinną powagą: - Proszę. - Muzyk w jasnym, bardzo pięknym 
ubraniu siedział przy stole i wystrzygał człowieczka z papieru, a 
obok niego, poufale wsparta o jego kolano, stała malutka 
dziewczynka w różowej sukience, z zadartym noskiem i z cieniutkim 
warkoczykiem sterczącym z tyłu, jak nos sterczał z przodu. 
- Czy mogę mówić z panem artystą muzykiem? - spytał organista. 
Edgar uśmiechnął się tylko. 
- Bo ja jestem organista od fary z Łowicza - powiedział tamten, 
ocierając wąsy z potu - i przyszedłem poznajomić się z panem. 
Edgar wyciągnął rękę. 
- Przepraszam, że nie wstaję - powiedział - ale Danusia jak już 
mnie posadzi, to mowy nie ma, abym wstał, aż ona się znudzi. 
Strasznie krzyczy... Prawda, Danusiu? 
Danusia niespokojnie popatrzyła na przybyłego, a potem zwróciła na 
Edgara oczy z całkowitą ufnością. Powiedziała pewnym głosem:
Pan kraje... 
Edgar poprosił starego, aby usiadł po przeciwnej stronie stołu, i 
wprawnie dokończył wycięcia laleczki. 
- A pan dawno jest organistą w Łowiczu? - spytał Edgar. 
- O, panie, my to cała dynastia! - westchnął organista. - Jeszcze 
mój ojciec tu organistował i mnie od małego przyuczył, a teraz też 
będę miał następcę. 
- Syn pana? - spytał Edgar, wręczając Danusi swoje dzieło. 
Mała wzięła laleczkę, obejrzała ją dokładnie, jak gdyby ta 
schematyczna wycinanka mogła mieć jakieś warianty, powiedziała 
grzecznym głosem: - Dziękuję! (to już była nauka Edgara) - i 
podreptała w kąt, przy czym warkoczyk zabawnie trząsł się jej na 
głowie. Tam usiadła na ziemi i poczęła przymierzać nową lalkę do 
starych. 
Organista uśmiechnął się. 
- Nie, panie, wnuk - powiedział. - Wnuka mam bardzo sposobnego i 
właśnie chciałem prosić, żeby go pan przeegzaminował. Pan jest 
uczony, w mieście się pan uczył, to pan zobaczy. Może go warto i 
do konserwatorium posłać... 
Edgarowi zrobiło się trochę żal starego. Z drugiej strony ogarnęła 
go nuda: słuchanie złej muzyki było swojego rodzaju męczarnią. 
Powiedział jednak z wysiłkiem: 
- Ależ bardzo chętnie... 
- Kiedy to właśnie, panie artysto - wyrzekł z widocznym 
zażenowaniem staruszek - ja bym może poprosił pana w czwartek na 
obiad. Bo tutaj on by się bał grać na nieznajomym instrumencie. 
Niech pan nam nie odmówi. Ja poproszę księdza dziekana, to on 
pożyczy koni. Przyślemy po pana bryczkę... Panie artysto! 
- Dobrze - zaśmiał się Edgar - tylko pod jednym warunkiem. Żeby mi 
pan nie mówił: panie artysto. Dobrze? 
- A jak mam mówić? - Stary się zarumienił. 
- Zwyczajnie: panie Edgarze. 
- Czy ja bym śmiał? 
- No to: panie Szyller. 
- No, więc jak, panie Szyller? - spytał organista. 
- Doskonale. Proszę o konie w czwartek... o której? 
- O dwunastej! 
Tak więc Edgar znalazł się w czwartek w południe na księżowskiej 
bardzo wygodnej bryczuszce w polu pomiędzy Arkadią i Łowiczem. 
Zapobiegliwy pan Jarzyna przysłał mu płócienny płaszcz od kurzu i 
dobrze uczynił, bo upał był straszny i pył na drodze wzbijał się 
biały i dokuczliwy, podnosił się spod kół bryczki i długo stał w 
powietrzu, nie opadając na drogę. Niebo było bladoniebieskie, 
jakby wyblakłe od gorąca. Łubiny pachniały: żółte kawałki pół 
leżały całe w kwiatach obok ściernisk i roli. Bryczka w Łowiczu 
zajechała pod niski drewniany domek z kolumienkami, niedaleko 
Starego Rynku. Wyszedł Jarzyna i ukłonami powitawszy Edgara, 
wprowadził go do obszernego, niskiego pokoju, który miał okna na 
przestrzał. W pokoju pachniało grzybem i wilgocią. Wisiały na 
ścianach pobożne obrazy, duży czarny krucyfiks, stół nakryty już 
do obiadu stał w pobliżu tamtych okien, a pośrodku zawalał pokój 
wielki brązowy fortepian z podniesionym skrzydłem, pokazując 
wyszczerzoną aparaturę biało-czarnych młoteczków. Edgar przeczytał 
nad klawiaturą napis w pięknie inkrustowanym otoku bluszczowych 
liści: Krall i Zajdler. 
Wyszła i sama pani organiścina, chuda i raczej niemiła staruszka w 
fartuchu granatowym w białe grochy. Posadzono Edgara na wiśniowej 
starej kanapie przy stole i organista zaczął zaraz nalewać jakieś 
likwory. 
- Najlepsi do wódek - twierdził - to aptekarz i organista. 
Edgar spróbował jakiejś nalewki na głogu, która mu bardzo 
smakowała. 
- A gdzie pański wnuk? - zapytał Edgar. 
- Zaraz, zaraz przyjdzie. 
Stół był nakryty na pięć osób. Organiścina dyskretnie wyszła, po 
chwili natomiast zjawiła się duża, czarna panna z włosami 
uczesanymi z czoła i upiętymi w olbrzymie koło na szczycie głowy. 
- To moja najmłodsza córeczka - powiedział organista. 
Panna spojrzała bez zażenowania w oczy Edgarowi i podała mu rękę 
mówiąc niskim głosem: 
- Helena Jarzynianka - witam pana. 
Po chwili wróciła organiścina, prowadząc chłopca może 
czternastoletniego. Chłopiec wstydliwie tulił się do babki, był 
bardzo chudy, dość wysoki; Edgar od razu zauważył, iż ma jedną 
łopatkę tak wystającą, że tworzyła pokaźny garb. Miał wysokie, 
wąskie czoło osłonięte jasną grzywką i duże, niebieskie, wodniste 
oczy. 
- Przywitaj się z panem, Rysiu - powiedział organista. 
- To takie dzikie dziecko - z pogardą objaśniła Edgara panna 
Helena. 
Rysio wyciągnął do Edgara długą, kościstą i bardzo dużą rękę. W 
dotknięciu była zimna. 
- No, proszę - powiedział organista, który już sam zajął miejsce 
po prawej stronie Edgara. - A po obiedzie będzie koncert. 
- Taki to i koncert - Helena wzruszyła ramionami, siadając do 
stołu naprzeciwko Edgara. Obok niej umieścił się Rysio, który 
zajął się swoim widelcem, ukradkiem tylko rzucając spojrzenia 
mglistych oczu na kompozytora. Pani Jarzynina wróciła zaraz do 
pokoju, niosąc dużą wazę dymiącą kłębami. Postawiła ją na bocznym 
małym stoliczku. 
- Zupa rakowa - nagle pełnym głosem skonstatował Rysio. 
- A ty lubisz zupę rakową? - uśmiechnął się Edgar. 
- Rysiu! roznieś talerze - powiedziała babka. 
Rysio wstał i roznosił zupę. Teraz widać było wyraźnie duży garb 
na prawej łopatce i jego bardzo długie, małpie ręce. Panna Helena 
nalała wszystkim wódkę i nie czekając na innych, wypiła. Stary 
Jarzyna popatrzył na nią uważnie i podsunął Edgarowi chleb i 
masło. 
Zupa była bardzo smaczna. Jedząc i rozmawiając z organistą Edgar 
spoglądał na swoje vis-a-vis. Trudno było o większy kontrast 
pomiędzy grubą, urodziwą, okazałą panną o rumianych policzkach i 
czarnych gładkich włosach a pociągłą i mizerną twarzyczką Rysia. 
Patrzył on w talerz, który bardzo prędko opróżnił. Babka nie 
zaproponowała mu drugiego, choć wmuszała zupę w Edgara, powiadając 
oczywiście, że nic już więcej na obiad nie będzie. Ale było. Po 
zupie nastąpiła kaczka faszerowana kartoflami, z zieloną sałatą 
pływającą w śmietanie, a potem biszkopt, oblany wiśniową 
konfiturą, pulchny i pachnący. Edgara zmuszano do zjadania 
olbrzymich porcji wszystkiego. 
- Pan pewnie przyzwyczajony do innego jedzenia - powiedziała 
Helena, patrząc na niego z podziwem i z jakąś odrobiną ironii, 
którą Edgar odczuwał dość nieprzyjemnie. 
- Dawno już nie jadłem tak wspaniałego obiadu - odrzekł Szyller. 
- Pan sobie żartuje ze starego organisty - powiedział Jarzyna, ale 
widać było, że powiedzenie gościa sprawiło mu przyjemność. 
- Polska kuchnia zawsze najlepsza - poparł swoje twierdzenie 
Edgar. 
- A pan dużo podróżował? - spytała Helena i głos jej niski 
zabrzmiał jak zaproszenie do podróży. 
Edgar spojrzał na nią uważnie. 
- I owszem - powiedział - ale dla mnie to za mało. Bardzo lubię 
podróżować. 
Organiścina sprzątnęła ze stołu i postawiła przed siedzącymi 
szklanki z czarną kawą. 
- No, teraz, Rysiu - powiedział pan Jarzyna - zagraj panu 
Szyllerowi coś na fortepianie. 
Rysio poczerwieniał po białka i wyszeptał błagalnie: 
- Ja wolę na organach. 
- Potem, potem zagrasz na organach. A teraz na fortepianie. 
Rysio podszedł do instrumentu, zdecydowanym ruchem rozłożył 
przygotowane nuty na pulpicie i zamaszyście rozpoczął finał jednej 
z sonatin Dusseka a la tarantella. Omylił się, stanął i rozpoczął 
od początku. Gra jego była jeszcze zupełnie dziecinna, wyraźnie 
stawiał akcenty, a wszystkie staccata rąbał porządnie. Edgarowi 
zrobiło się przykro. Rysio skończył sonatę i spojrzał na Edgara 
jak pobity pies. 
- Fortepian bardzo nieszczególny - powiedział organista, gdy 
zapanowało groźne milczenie - stary i rozstrojony. 
- Rzeczywiście, niewiele można sądzić po grze na takim 
instrumencie - powiedział Edgar. 
- Moim zdaniem - swoim soczystym i pewnym głosem zaczęła panna 
Helena - Rysio nie ma wielkich zdolności do muzyki. 
- Co ty tam wiesz - syknęła matka. 
- Dlatego, że suknie szyję, to już się nie mam znać na muzyce? - 
kłótliwie podjęła Helena. - Nasłuchałam się waszego grania od 
samego dzieciństwa. A co pan sądzi? - zwróciła się do Edgara. 
- To trudno tak coś powiedzieć - zażenował się Szyller - 
porozmawiamy potem z pani tatusiem. 
Rysio odwalił jeszcze etiudę Czernego. Pewną biegłość palców 
niewątpliwie posiadał, ale niewiele ponadto. Edgar palił 
papierosy, pił kawę, słuchał opowiadań o księżach łowickich, 
których mu nie szczędził Jarzyna, i starannie unikał wzroku małego 
garbusa. Po jakimś czasie poszli do kolegiaty. Najprzód organista 
oprowadził Edgara po całym kościele, pokazał mu groby biskupów, 
ołtarze i obrazy; nie było to wszystko bardzo ciekawe. Wreszcie 
siedli w ławkach, a Rysio poszedł na chór, na organy. Edgar 
zamyślił się, letnia cisza panowała w kościele. Z początku nawet 
nie zauważył cichego brzmienia organów. Rysio zaczął improwizować 
tak łagodnie i niepretensjonalnie, że można było nie dostrzec tej 
muzyki. Był to po prostu jeszcze jeden odgłos lata, jak uderzenie 
szerokich liści klonowych w wysokie okna, jak świergot jaskółek, 
które miały gdzieś tu gniazda w wieży, czy też jak szmer cieniutki 
letniego powiewu w koronkowym hełmie sygnaturki. Brzmienie organów 
stawało się pełniejsze i wtedy Edgar zauważył, że Rysio grał 
bardzo ładnie. 
- Czy on improwizuje? - nachylił się do Jarzyny. 
- Tak. Prawda, że ładnie? - błogi uśmiech radości rozjaśnił rysy 
starego. 
Helena ciężko siedziała o dwie ławki przed nimi. Edgar nie widział 
jej twarzy, ale po linii jej ramion sądził, że jest niezadowolona 
i nachmurzona. 
Organy zagrzmiały całym rejestrem w kilku długo wytrzymanych 
akordach, a potem ściszały się. Zostały tylko vox humana, flauto i 
jeszcze parę łagodnych piszczałek. I oto nagle do głosu organów 
dołączył się delikatny i łagodny śpiew. Z niezmierną słodyczą 
małym, przedziwnym tenorkiem rozpoczął ktoś śpiewać na chórze. 
Mngnificat anima mea dominum... * (* Wielbi dusza moja Pana...) 
Głos był tak niespodziewanie świeży i harmonijny, tak wybornie z 
natury postawiony, że Edgar nie mógł w pierwszej chwili uwierzyć, 
że to śpiewa garbaty Rysio. Dopiero rozanielony uśmiech dziadka 
powiedział mu o tym. 
Zdziwił się bardzo. Zwrócił się do starego. 
- Czy on już przeszedł mutację? - spytał. 
- Tak. Już ze dwa lata - powiedział organista. 
- Nie powinien jeszcze śpiewać. 
- Kiedy on to tak lubi. 
Rysio prześpiewał ze dwie zwrotki nieszpornego psalmu i zamilkł. 
Prostymi figuracjami organy schodziły w dół. Dodał parę 
solidniejszych rejestrów, ale już wszystko zacichało, kończyło 
się. Rysio urwał. 
- To było bardzo piękne - powiedział Edgar. 
W kruchcie spotkali się z Rysiem. Schodził ze schodów kościelnych 
jak z wysokiej góry. Ceglaste wypieki wystąpiły mu na bladą twarz, 
a na czoło wybiegły mu krople potu. Stanął w drzwiach wiodących na 
chór, założywszy ręce w tył, i wlepił w Edgara swoje jasne ślepia. 
Edgar w milczeniu pocałował go w czoło. 
Na dworze było jasno i przewiewnie. Na rynku kręciło się dużo 
ludzi. Edgar dał staremu Jarzynie adresy profesorów 
konserwatorium, którzy mogli się zaopiekować małym muzykantem. 
Konie już stały przed gankiem organistówki, Edgar zaraz pożegnał 
się i pojechali. W polu było przestronno, jak zawsze w sierpniu. 
Słońce pochylało się ku zachodowi. Duże drzewa przydrożne 
poruszały się miarowo, podniósł się wiatr, słaby, ale 
wystarczający do kolebania zielonych liści. Edgar wywoływał z 
pamięci dźwięki głosu Rysia śpiewającego Magnificat. Przeżycie w 
kościele napełniło go cichą radością. Obiecywał sobie, że zaraz po 
powrocie siądzie do komponowania. I jeszcze myślał: 
"Cóż za zadziwiająca towarzyszka naszych dni na ziemi, wierna, 
nieodstępna i zawsze tak piękna: muzyka!". 
A pannę Helenę spotkał parę dni potem w parku. Przychodziła 
przynosząc suknię do miary dla żony jednego z oficjalistów 
pracujących w Arkadii. Odtąd przychodziła dosyć często i widywano, 
jak chodzili alejami pretensjonalnego ogrodu albo jak razem 
siedzieli na ławeczce w akacjowym szpalerze, patrząc na wcześnie 
zaorane pola. 
IX 
W epoce kiedy na przełomie sierpnia i września zaczęły się silne 
słoty, Janusz znalazł się ze swoją kompanią w forsownych marszach 
w kierunku na Łomżę, potem już ku granicy Prus Wschodnich. Deszcz 
padał bez przerwy przez pięć dni i nocy, a oni maszerowali 
szybkimi pochodami po czterdzieści kilometrów dziennie. Ludzie 
ustawali, tabory się gdzieś zaplątały, nie było gorącego jedzenia, 
bo kuchnie polowe nie zdążały i nie było czym w nich palić. Woda 
przenikała za kołnierz i cienkimi, bolesnymi strumykami ściekała 
po gołym ciele. Płaszcze, mundury, buty i owijacze stawały się 
ciężkie od wody jak kamień i nogę stawiało się za nogą. Żołnierze 
byli zmęczeni do ostateczności i zirytowani tak, że byliby zębami 
szarpali towarzyszy, ale nie mieli siły i tam gdzie zatrzymywali 
się na nocleg, padali jak zabici na słomę, na klepisko czy po 
prostu na błoto i spali kamiennym snem. Męka ta, zdawało się, 
nigdy się nie skończy i mimo że od czasu do czasu rozlegały się 
gdzieś strzały, wydawała się zupełnie bezcelowa i nie do 
wytłumaczenia. W plutonie Janusza było kilku miłych ludzi, 
Wilhelm, przyjemny Ślązak, Edzio, syn piwiarza z Warszawy, 
zamiłowany znawca operetek, Józio, śpiewak opery warszawskiej, i 
mały Zbyszek, uczniak dopiero co po maturze, ze znanej rodziny 
lekarskiej. Ta cała ferajna miała dużo humoru i 
przedsiębiorczości, głodni nigdy nie byli i umieli nabierać 
napotkane wieśniaczki w pełen wdzięku sposób lub zręcznie 
podbierali jabłka z sadów, które mijali. Ale już i oni przygaśli, 
i cała iskrząca się inteligencja Edzia, młoda jurność Zbyszka, 
upór i dobrotliwość Wilhelma stygły w strugach zimnego deszczu. 
Józio klął, na czym świat stoi, i przestał próbować od czasu do 
czasu swego głosu, co czynił nawet leżąc w rowach strzeleckich pod 
obstrzałem. 
Tygodniowy pobyt w górach wytrenował trochę Janusza do 
pospiesznych marszów, bo kilkudniowe ćwiczenia przeprowadzone w 
Cytadeli warszawskiej nie dały wielkiej wiedzy wojskowej. Musztrę 
Janusz znał mniej więcej z III Korpusu i to mu tutaj wystarczyło. 
Mały Alojzy z ich kompanii podczas pierwszej bitwy wystrzelił raz 
z karabinu i potem pociągał za cyngiel dziwiąc się, że kula nie 
wylatuje: nie wiedział, że trzeba zarepetować. Mimo to szli jakoś 
naprzód i na pobudkę zbierali się jako tako. Nawet jeszcze z rana 
humory były niezgorsze, dopiero koło południa zaczynało się robić 
głodno i ponure myśli nawiedzały przyjaciół maszerujących w 
szeregu czwórkami. 
Edek patrzył na niebo i ciągle twierdził, że już się przeciera. 
Ale gęste smugi lecące z białych, niskich chmur były złośliwą 
odpowiedzią na takie proroctwa. 
Ostatniego, piątego dnia koło czwartej po południu doszli do 
wielkiej wsi położonej w lasach, na Kurpiach. Ku zdziwieniu 
żołnierzy dowództwo dało rozkaz pozostania tu na nocleg. Zamiast 
się wlec więc aż do zmierzchu i przychodzić do nieznanych chałup 
po omacku, po ciemku poznając niechętnych gospodarzy, zatrzymano 
się jeszcze za dnia, kiedy można było przygotować wygodne 
legowiska, poznajomić się z gospodarzami, ugotować sobie jako 
takiej strawy. Z radości mniej się odczuwało zmęczenie. Naszym 
żołnierzom wyznaczono ładną chałupę stojącą na samym brzegu wsi, 
pod lasem. Był w chacie gospodarz, chłop w sile wieku i 
inteligentniejszy, parę książek stało na półce obok glinianych 
zdobnych w czerwone ptaszki misek, ale gdy żołnierze weszli do 
chaty, chłop zdjął książki z półki i rzucił je do kufra, 
przykrywając kożuchami. Edzio i Zbyszek wmawiali w gospodynię, że 
pięć dni nie jedli, i dopraszali się jajek, mleka i pozwolenia 
zarżnięcia jednej kury. Grześ, inny żołnierz, który zakwaterował 
się razem z nimi, zarżnął już ją zresztą bez pytania i oskubywał 
szybko za chałupą. Janusz i Edzio skoczyli do sterty stojącej 
przed stodołą, aby nabrać słomy na posłanie. Ale spokojny dotąd 
chłop wyskoczył do nich z krzykiem, aby słomy nie brać. Na 
protesty żołnierzy odpowiedział, aby iść do chaty i jeść 
wieczerzę, a już on sam przyniesie i siana, i słomy. Żołnierze 
niechętnie posłuchali gospodarza, tylko Janusz został przy nim. 
Chłop rzeczywiście otworzył szerokie wrota stodoły, nabrał tam 
wielkie naręcza siana i owsianej słomy, owinął je sznurem i zaczął 
nosić do chaty. Janusz usiadł sobie w progu stodoły i pogwizdywał 
cicho. Chłop popatrywał na niego nieufnie, ale Janusz był tak 
zmęczony, że zapadał w drzemkę i nic sobie z tego nie robił. 
Ponieważ się Janusz nie ruszał, chłop widocznie przestał się 
niepokoić. Po chwili koledzy zawołali Janusza z ganku chaty na 
razie na jajecznicę. Kura się miała ugotować potem, na "drugą 
wieczerzę", jak powiadał Zbyszek. Jajecznica smakowała Januszowi 
nadzwyczajnie. Zaraz po jej zjedzeniu gotów był rozciągnąć się na 
sianie. Wszyscy byli tak zmęczeni, że nikt nie śmiał się i nie 
żartował. Poczęli się układać, pozwolono im się rozebrać, tej nocy 
nie było już ostrego pogotowia. Kiedy Janusz odwrócił się w stronę 
sieni, zobaczył, że gospodarz stoi w progu i patrzy na niego 
dziwnie, tak jak gdyby badał go wzrokiem czy miał do niego prośbę. 
Janusz, zaniepokojony, podszedł do niego, z trudem powłócząc 
nogami. Chłop bez słowa wziął Janusza mocno za rękę (Janusz był w 
koszuli) powyżej kostki i pociągnął go na ganek. 
- Panie żołnierzu, a nic nie powiecie? - powiedział, nachylając 
się nad samym uchem Janusza. 
Na dworze ściemniało się, wbrew przepowiedniom Edwarda, i deszcz 
jeszcze bardziej zgęścił zmrok pierwszych wrześniowych dni. Z 
dachu drewnianego ganku zbudowanego bez rynny krople spadały z 
wielkim kłapaniem, Janusz w tym szmerze ledwie dosłyszał głos 
gospodarza. 
- Bo, proszę panicza - nagle powiedział chłop tak dziwnie - tutaj 
jest taki jeden człowiek. On chce pana zobaczyć. 
- Człowiek, jaki człowiek? - spytał Janusz głośno. 
- Tsss - chłop położył palec na ustach i wyciągnął Janusza na 
podwórze, gdzie deszcz począł go bić po koszuli i po gołych 
piersiach - niech pan nic nie mówi - bo to... śmierć. Ten człowiek 
mówi, że zna panicza, że panicz to graf. On chce pana zobaczyć. 
- Gdzie? co? jak? - pytał już szeptem oszołomiony Janusz. 
Ten szept konspiracyjny stworzył jak gdyby porozumienie między 
nimi i chłop okazywał Januszowi więcej ufności. Ucieszył się do 
jego szeptu. 
- Niech pan idzie, niech pan idzie - ciągnął Janusza w stronę 
stodoły - tylko niech pan nic nie mówi, bo to mnie śmierć i panu 
śmierć. 
Ciągnąc tak doprowadził Janusza do wrót stodoły, uchylił je szybko 
i wepchnął Janusza przez szparę, sam wszedł za nim i zamknął za 
sobą wrota. W stodole panowała ciemność. Janusz poczuł na swoich 
rękach dłoń gospodarza, który bez słowa ciągnął go w głąb. 
"Zginąłem" - pomyślał Janusz. 
Ale chłop pociągnął go w róg klepiska, do wialni, która tam stała. 
Janusz poczuł po prostu (a może posłyszał oddech), że ktoś tu jest 
wsparty o wialnię. Chłop spytał: 
- Gdzie ty? 
Ale nikt nie odpowiedział. Janusz poczuł inną dłoń na ręku, miękką 
i zimną. Ktoś pociągnął jego rękę ku sobie i w ciemności położył 
ją sobie na piersi. Janusz poczuł kożuch i pod kożuchem metalową 
jakąś odznakę. 
- Kto to? - zapytał. 
Na co spokojny głos mu odpowiedział: 
- Eto ja, Wołodia. 
Janusz milczał przez chwilę. Serce pukało mu w gardle. Nagle chłop 
powiedział: 
- Panowie tu zostaną, ja będę pilnował pod stodołą. 
I bez szelestu ulotnił się w stronę wyjścia, wrota lekko 
skrzypnęły. Janusz wciąż słuchał swego serca. Wreszcie odezwał 
się: 
- Skąd ty się tutaj wziąłeś? 
Głos w ciemności powiedział powoli, z lekkim drżeniem ironii w 
intonacji: 
- Czekam, aż sobie pójdziecie. 
Wtedy Janusz oprzytomniał, namacał w cieniu ukrytego za wialnią 
człowieka i dotknął dłonią jego twarzy. Poczuł, że policzek był 
dawno nie golony. Jak ślepiec dotykiem poznawał rysy. 
- Wołodia - szepnął - Wołodia, to przecież niemożliwe. Ciebie tu 
zabiją. 
- Nie bój się, nie zabiją, jestem u swoich - rozległ się spokojny, 
przyciszony głos w ciemności - byleś tylko mnie nie wydał. 
- Idiota jesteś - zaśmiał się Janusz - ale jesteś ryzykant. Jak ty 
się nie boisz? 
- Musiałem. Jestem lekko ranny w łydkę. Nie mogę się ruszyć, 
dopóki mi się rana nie zagoi. Ten chłop mnie przechowa, a wy jutro 
pójdziecie. Prawda? 
Janusz nie odpowiedział. Przypomniał sobie w tej chwili, że 
rozmawia z nieprzyjacielem. 
Wołodia to zrozumiał. Zaczął innym tonem: 
- Ukrywałem się w stogu, w słomie. Widziałem, jak siedziałeś na 
progu stodoły. Byłeś bardzo zmęczony. Żal mi było ciebie. 
- Tak, rzeczywiście, jesteśmy bardzo zmęczeni. Idziemy już piąty 
dzień bez przerwy od świtu do nocy. 
Potem zreflektował się, że to może jest niedelikatne, co mówi, i 
nagle urwał. 
- Koledzy zauważą twoją nieobecność w chacie i zaczną cię szukać. 
Musisz wracać. 
- Tak - przeciągnął Janusz - ale oni wszyscy są tak zmęczeni, że 
zaraz zasną. Nie będą mnie szukać. 
- To było wielkie ryzyko, że cię wywołałem - powiedział głos 
Wołodii - ale chciałem się dowiedzieć... Czy nie masz wiadomości o 
Ariadnie? 
Janusz drgnął. 
- Miałem list - powiedział z trudnością. 
- Dawno? 
- Dawno już. Przed rokiem. 
- Skąd? 
- Z Paryża. Pisze, że się tam jakoś urządziła. 
- Nie pamiętasz jej adresu? 
- Nie. 
- O, psiakrew. Ale jeśli będziesz do niej pisał... no, bo pewnie 
będziesz pisał. 
- Jestem na wojnie. Czy ja wiem? 
- Wojna się zaraz skończy. 
- To prawda. Mam nadzieję. 
- Więc... jak będziesz do niej pisał, to napisz o tym, że mnie 
widziałeś... 
- Że cię widziałem, to byłaby przesada. 
Wołodia się zaśmiał. 
- No więc, że ze mną rozmawiałeś. 
Krótki śmiech Wołodii przeniósł go natychmiast do tamtych czasów, 
ujrzał pokoik na Dworcowej. 
- Wołodia - powiedział, dziwiąc się wciąż tej sytuacji. 
- Powiedz jej, że wszystko w porządku. Mieszkam teraz w Moskwie. 
Napisz, żeby wracała. 
- Napiszę - szepnął Janusz. 
- Napisz, żeby wracała - powtórzył Wołodia z naciskiem - bo nie ma 
wielkiego sensu. Co ona robi w Paryżu? 
- Podobno rysuje... Projektuje suknie dla domu mód. 

Wołodia parsknął: 
- Rysuje suknie - tfu! świństwo! 
Janusz zamilkł. 
- No, musisz już iść - znowu powiedział bez przekonania Wołodia. 
Janusz czuł, że Wołodia chciałby jeszcze trochę z nim porozmawiać. 
Nie spieszył się zresztą, był przekonany, że wszyscy już śpią nie 
czekając na gotowaną kurę. 
- Możesz sobie wyobrazić, co czułem, ujrzawszy ciebie na progu 
stodoły. Tak pomaleńku, pomaleńku rozsuwam słomę i spozieram... a 
tu na progu stodoły siedzisz ty! I gwiżdżesz walca z Eugeniusza 
Oniegina, jak naumyślnie. Cud, że nie krzyknąłem... 
- Serce ci zabiło? - uśmiechnął się Janusz w ciemności. 
- I jeszcze jak. Wyobrażasz sobie. 
- Pewnie. 
- Nu, i spotkanie - powiedział Wołodia, jakby sam sobie się dziwił 
- my mamy szczęście do spotkań. Pamiętasz w twoim domu? 
- Do końca życia nie zapomnę - powiedział cicho Janusz. 
- Chcesz się mścić? 
- Nie, ale nie zapomnę. 
- Jakeśmy się tak spotkali, to może jeszcze się kiedy spotkamy. Na 
wspólnych drogach. Prawda? 
- Może. 
- Pamiętasz naszą ostatnią rozmowę przed twoim wyjazdem do 
polskiego wojska? I cóż to wojsko? 
- Tamto? To epizod. 
- A to? 
- Wiesz, lepiej nie mówmy o tym. 
- Wiersze piszesz? - nagle głośniej spytał Tarło. 
- Wiersze? Skąd wiesz, że piszę wiersze, nigdy ci o tym nie 
mówiłem. 
- Ariadna mówiła. 
- No, ja, widzisz, jej także nie mówiłem. Ale wiersze piszę. 
- Romantyk! 
- Jużeśmy się kiedyś dogadali. Inaczej być nie może. 
- Hrabia Henryk. 
- Znasz NieBoską? 
- Czytałem kiedyś. Wiesz, takie małe groszowe wydanie. Pamiętasz? 
- Pamiętam... W Odessie, na ulicy... tak... 
- Hrabia Henryk. Wciąż ci Mańkówka przed nosem. Po Mańkówkę 
idziecie? 
- Nudny jesteś, mówiłem ci, że nie. 
- Ty może nie... ale inni... 
- Proszę cię, Wołodia. 
- Dobrze, dobrze. Ja cię prawie rozumiem, chociaż jestem... 
interwent! 
Janusz syknął. 
- Do widzenia - powiedział. Poczuł dłonie Wołodii na piersiach. 
- Co? ty jesteś w koszuli? Zimno ci. Zmarzniesz. 
- Dziękuję za troskliwość - powiedział Janusz opryskliwie. 
- Wstydź się - szepnął Wołodia. Janusz wziął go za ręce. 
- No, nie. Wołodia, ja naprawdę jestem taki rad. Zrozum, ja ciebie 
bardzo kocham. Przecież ty jesteś brat... Ariadny. 
- Nie zapomniałeś jeszcze o niej? 
- Nie. I nie zapomnę. 
- Romantyk! 
- I to tobie nie dogadza? 
- Nie, i owszem. Dlaczego? 
Wołodia nagle pociągnął Janusza ku sobie, w ten kąt za młynkiem. 
- Słuchaj, słuchaj - począł szeptać - pamiętaj, że masz we mnie 
przyjaciela. Tak bym chciał, abyś zrozumiał naszą ideę. Jeślibyśmy 
się nigdy nie spotkali... to pamiętaj. Myśl o tym, za co ja 
walczę. 
Janusz odczuwał poniżenie ukrytego w mroku przyjaciela i masę 
złożonych przyczyn i powodów, które rozdzielały ich beznadziejnie. 
- Jestem interwentem, to prawda - szepnął. 
Wołodia począł szybko mówić w ciemności: 
- Janusz, zrozumże, zrozum, o co my walczymy. Ty już tak byłeś 
blisko... My także chcemy Polski, lepszej Polski, nie takiej 
grafskiej... Wyście tam wszyscy zgrafieli, ty pewnie masz tam 
jakieś majątki... I Mańkówka ci się uśmiecha, wróciłbyś? 
Wróciłbyś? 
Janusz odchylił się od tego śpiesznego szeptu. 
- Już bym chyba nie wrócił - powiedział. 
- Nie rób z siebie lepszego, niż jesteś. A po cóżeś się w tym 
wojsku znalazł? 
- Nie chciałem... 
Wołodia zaśmiał się cicho. 
- Nie chciałeś, ale jesteś. 
- Są sprawy silniejsze od człowieka... 
- Ale dobrze jest, jeżeli sprawy silniejsze są słuszne. Dlaczego 
jesteś po niesłusznej stronie? 
- Mnie się wydaje, że słuszność jest po naszej stronie... 
- Rozważaj, Janusz, rozważaj. Nie możesz iść tylko z prądem. 
Pamiętasz na Dworcowej? Ariadna... 
- Tak... Ariadna... i uciekła... uciekła... 
Wołodia zaklął brzydko. 
- Masz tu - powiedział w ciemności - trzymaj. 
Janusz poczuł, że podaje mu jakiś zeszyt czy książkę. Wziął to. 
- Schowaj na piersi - powiedział Wołodia - żeby nikt nie widział. 
I przeczytaj sobie... 
Janusz zaśmiał się. 
- Agitujesz nawet teraz - powiedział. 
- Ja nie agituję - poważnie szepnął Wołodia - ja kocham... kocham 
ciebie... świat... no, i chciałbym... 
Zamilkł na chwilę. 
- Może pojedziesz do Paryża - powiedział po chwili tak, jakby 
podejmował jakiś ciężar. - To wtedy pocałuj Ariadnę. 
Chłop przed stodołą się zniecierpliwił. Słychać było jego kroki, 
chodził tam i z powrotem za wrotami. Wreszcie zapukał cichutko. 
- Już trzeba iść - powiedział Janusz i odsunął się od Wołodii. 
Zrobił krok w ciemności i Wołodia zapadł się od razu w nicość, 
jakby go nigdy nie było. Janusz prześliznął się przez szparę 
uchylonych wrót i chłop nasiadł na niego od razu: 
- Dlaczegoście tak długo gadali? Chcesz pan pod murek? Ja za pana 
głowy nie będę nadstawiał... 
Janusz nic nie odpowiedział. Kurcząc się z chłodu pod smugami 
deszczu prędko przebiegł przestrzeń od stodoły do ganku chałupy. W 
izbie rzeczywiście "wszystko spało" na słomie rozścielonej na 
glinianej podłodze. Tylko Zbyszek, gdy Janusz wszedł, podniósł 
rozkudłaczoną głowę i zapytał: 
- Janusz, co się stało? gdzieś siedział tak długo? 
Janusz wzruszył ramionami i położył się obok Zbyszka. 
- Psiakrew, sraczki dostałem - zaklął. 
Umyślnie użył tego ordynarnego słowa (po raz pierwszy w życiu), 
jak gdyby chciał się nim odgrodzić od wszystkiego, co zostało w 
stodole powiedziane, i przystosować się do poziomu kolegów, którzy 
chrapali w izbie. Ale to słowo nie pomogło. Długo nie mógł zasnąć, 
wstrząśnięty spotkaniem w ciemności. 
Dopiero po chwili poczuł, że wciąż ściska w ręku książeczkę, którą 
mu dał Wołodia. Wyjął z plecaka latarkę ręczną i lekko prześliznął 
się nią po broszurze. Wyczytał w tym przelotnym blasku tylko jedno 
słowo: 
- Lenin. 
X 
W Teatrze Polskim w Warszawie grano Miłosierdzie Rostworowskiego. 
Ola z Franciszkiem siedzieli w jednym z pierwszych rzędów. 
Franciszek nudził się szalenie, z początku, kiedy Dziadówka 
ukazała się przed kurtyną, zaczynało go to bawić, ale kiedy dalej 
rozwijały się symboliczne perypetie dramatu, coraz to bardziej 
kręcił się na krześle i poziewał popatrując z ukosa na żonę. Oli 
było nieprzyjemnie, tak rzadko chodziła do teatru, namówiła 
Franciszka na tę wyprawę, a teraz czuła, że będzie jej wyrzucał 
niepotrzebną stratę czasu. Sama niewiele rozumiała ze sztuki, ale 
gra aktorów, wystawa, naczelne role, wykonywane przez Ryszarda 
Bolesławskiego i Broniszównę, robiły na niej wrażenie. 
- Nie kręć się tak - powiedziała do Franciszka szeptem. 

- Kiedy to takie głupie - półgłosem sarknął cukiernik. 
Kilka osób z sąsiedztwa posłyszało to powiedzenie i spojrzało 
niechętnie na rozmawiających. Twarz Oli okryła się rumieńcem aż po 
samo czoło; westchnęła głęboko. Pan Franciszek wzruszył ramionami. 
Ola śledziła akcję z boleśnie ściągniętymi brwiami. 
Ale kiedy skończył się pierwszy akt i wielki żyrandol na suficie 
zapalił się jednym rzutem, oświetlając piękną, żółtą z szarym 
salę, Ola się rozchmurzyła. 
- Chodź, przej dziemy się - powiedziała do męża. 
Mimo iż była już w dziewiątym miesiącu ciąży, podniosła się z 
łatwością i przesunęła się między rzędami. Wyszli na korytarz. 
Przeszli schodami na górę, do foyer. Ola chciała się napić w 
bufecie wody sodowej. Nie było wtedy ani ciastek, ani czekolady, 
na gerydonach stały cukierki, tak zwane "palermo" owoce osmażane w 
cukrze. Ola zjadła ich parę. 
- W domu masz tyle słodyczy i nigdy ich nie jesz - mruknął pan 
Franciszek. Ze znudzoną miną zapłacił i rozglądał się po 
publiczności. Ukłonił się parę razy znajomym, ale byli to znajomi 
z cukierni, stali klienci pana Gołąbka. Ola powoli piła wodę 
sodową, smakując drobne pęcherzyki gazu, które pękając biły w 
nozdrza i szczypały w język. 
- Taki jesteś zły - powiedziała do męża - bądźże w lepszym 
humorze. 
Biedny pan Franciszek znowu wzruszył ramionami. Zawrócili. Przy 
zejściu ze schodów, przy wspaniałej wazie marmurowej zdobiącej 
barierę, stał Edgar. Samotny, uśmiechnięty, jak gdyby rozmawiał 
sam z sobą. Ola ucieszyła się ujrzawszy go, zdawało się, że 
zobaczyła kogoś z dawnego, umarłego świata. Było to dziwne, 
widywała bowiem Edgara prawie co dzień przed jego wyjazdem do 
Łowicza, kiedy przychodził do niej grywać, a teraz było tak, jakby 
pierwszy raz zobaczyła go od wielu lat. Podała mu rękę ze 
śmiechem. 
- O czym pan myśli? - spytała - taki pan jakiś oddzielony od 
całego świata. 
Edgar rozjaśnił się, a potem spoważniał. 
- Mówię do samego siebie - powiedział - bo mi coś przyszło do 
głowy. Jakaś myśl muzyczna. 
Pan Franciszek przywitał się z Edgarem w milczeniu. A potem 
powiedział: 
- Ja zejdę na dół na papierosa. 
Ola nagle uśmiechnęła się do niego z wielką serdecznością. 
- Dobrze, kochanie, spotkamy się na naszych miejscach. - Zaczęli 
mówić z Edgarem o sztuce Rostworowskiego. Edgarowi nie podobała 
się ona, ale Ola nie rozumiała dlaczego. Edgar żałował, że nie gra 
Gorbal, który podobno był jeszcze w wojsku. 
- Wie pani, skąd mój uśmiech? - nagle w środku rozmowy powiedział 
Szyller. - Miałem dziś list od Elżbietki, z Ameryki... 
- Naprawdę? - ucieszyła się Ola. 
- Bardzo dobry list - ciągnął Edgar - ma duże powodzenie w 
Ameryce, przedłużyli jej kontrakt... a poza tym... poza tym bardzo 
tęskni. 
- I chciałaby wrócić do nas? 
- Nie... chce, żebym ja przyjechał do Ameryki. 
- No, i pan się waha? 
- Właśnie. Nie wiem, co robić. Jechać samemu do Ameryki to bardzo 
trudne przedsięwzięcie. 
- Boi się pan? 
- Pani wie. Mnie się jest zawsze trudno ruszyć gdziekolwiek i na 
cokolwiek zdecydować... Ale chciałbym ją zobaczyć i posłyszeć na 
scenie Metropolitan. Największe powodzenie miała w Uprowadzeniu... 
- Wyobrażam sobie - westchnęła Ola - ona to tak cudownie śpiewała. 
Edgar wziął ją za rękę. 
- I pani jeszcze by mogła... Niech pani wstąpi na scenę. 
Ola zdziwiła się, ochłodła nagle i odsunęła się. 
- Ja? Skądże? Pan widzi, w jakim jestem stanie. To już drugie 
dziecko. Pan rozumie... mąż, dzieci... - znowu zaśmiała się 
nieszczerze. 
- Pani wie? Elżbietka zawsze mi mówiła: "Ta mała kiedyś zajmie 
moje miejsce, ty nie masz pojęcia, jakie to zdolne stworzenie". 
- Naprawdę - zdziwiła się Ola - nie przyszło mi to nigdy do głowy. 
Traktowałam śpiew jako rozrywkę... czasami... 
Tu spojrzała na Edgara bardzo wyraziście. 
- Czasami myślałam... ale do marzeń lepiej się nie przyznawać. 
Ze zdziwieniem zobaczyła, że Edgar rumieni się w tej chwili. Stała 
plecami do schodów i nie widziała, kto na nie wstępuje. Z pewnego 
zmieszania Edgara zrozumiała, że idzie tam ktoś znajomy, a 
niepotrzebny. Uszy jej zaczęły pałać. Obejrzała się. 
Schodami na górę wchodzili Maria Bilińska i Spychała. Ola szybko 
odwróciła się do Szyllera i trochę bez sensu, ale z ożywieniem 
zaczęła mówić o przedstawieniu. 
Tamci ukłonili się przechodząc, Ola niedbale oddała ukłon. 
Bilińska miała na sobie wspaniałe białe lisy i długą czarną 
suknię. Przeszli przez foyer do jednej z lóż. Mała bileterka w 
białym fartuszku z uprzejmym ukłonem otworzyła im drzwi. Ola 
patrząc w ślad za Bilińską urwała w pół zdania i zamilkła; 
widziała tylko ładny, secesyjny numerek loży na drzwiach, które z 
trzaskiem zamknęły się za Kazimierzem. 
Edgar zaproponował: 
- Może zejdziemy, pani Olu? Zaraz się zacznie dalszy ciąg. 
- Niech pan mi poda rękę - powiedziała Ola - nie bardzo pewnie się 
czuję. 
Edgar powoli sprowadzał ją ze schodów. Ola jak gdyby w tej chwili 
dopiero odczuła swój stan, ociężale stawiała krok za krokiem. Na 
podeście zwróciła się do Edgara: 
- Marysia ładnie wygląda, prawda? 
- I ma wspaniałe futro - dodał Edgar bezmyślnie. 
Spojrzała na niego. 
- Panu chodzi o takie rzeczy? - spytała z niepokojem. 
- Nie, tylko jej w tym futrze do twarzy. 
- To jednak jest wielka dama - powiedziała Ola i poczęła iść 
dalej. 
- O tak! - z przekonaniem potwierdził Edgar. 
Podczas drugiego aktu pan Franciszek zdrzemnął się trochę. Ola tym 
razem się nie irytowała, tylko zrobiło jej się go żal. 
Zaproponowała więc w następnym antrakcie, że pojadą do domu. 
Zgodził się skwapliwie. Wychodząc z krzeseł rzuciła okiem ku loży, 
gdzie siedzieli Kazimierz i Marysia. Zobaczyła tylko masę 
śnieżnego futra i pochylony profil Spychały, który coś mówił. Duży 
jego nos i namiętny podbródek tworzyły wyraźną linię, jakby 
wyciętą z papieru na tle ciemnej zasłony. Przelotnym spojrzeniem 
ogarnęła ten obraz i prędko poszła za mężem. Gdy wyszli przed 
teatr, wsunęła rękę pod ramię pana Franciszka. 
- Do nas na Czackiego niedaleko - powiedziała - przejdziemy się 
piechotą. 
Był zimny, ale pogodny wieczór wczesnej jesieni. U Lijewskiego 
jasno świeciły okna i ktoś z brzękiem zamknął szklane drzwi 
wejściowe. Kościół Świętego Krzyża stał czarny, wysoki i jak gdyby 
głuchy. 
Przeszli przez pustą teraz jezdnię Krakowskiego Przedmieścia. Ola 
była o wiele niższa od pana Franciszka. Podnosząc głowę, widziała 
jego dużą, otyłą twarz o ładnym profilu, wypukłe niebieskie oko i 
dziwny sposób trzymania głowy, trochę cofniętej, jak czasem ptaki 
trzymają, kiedy śpią na gniazdach. Kroki stawiał pan Franciszek 
nieduże i jak gdyby domowe, człapał na ulicy jak u siebie w 
filcowych pantoflach. Olę niecierpliwiło to trochę, jak w ogóle 
całe wzięcie pana Gołąbka, a jednocześnie w dalszym ciągu było jej 
żal męża. 
Podniosła głowę ku niemu i powiedziała: 
- Czy jestem dla ciebie bardzo niedobra? 
Gołąbek nie zmienił swojego kroku ani nie zwrócił na nią 
spojrzenia. Odpowiedział obojętnie: 
- Niedobra? Skądże, Olu, bardzo jesteś dobra. 
W milczeniu przeszli Traugutta i skręcili na Czackiego. Ola z 
trudnością wdrapała się na pierwsze piętro, zadzwonili i otworzyła 
im ciocia Michasia w papilotach i w czepku. 
- Wiecie - powiedziała - przyjechał Kozłowski z Pustych Łąk do 
Eweliny, może już tam wracać. 
- Czy bardzo zniszczone? - spytał Gołąbek, rozbierając się. 
- Nie, żywy inwentarz zmalał do połowy, no, i meble wszystkie ze 
dworu ludzie powynosili. Ale poza tym wszystko w porządku. Ewelina 
chce jutro jechać. 
- Szkoda - powiedziała Ola - tak nam dobrze było z ciocią Ewą. Czy 
śpi? 
- Nie, nie śpi - odezwał się głos pani Royskiej. 
Ukazała się w przedpokoju. 
- To świetnie - zawołała Ola - napijemy się wszyscy herbaty. 
W stołowym zrobiło się naraz wesoło. Ola była w dobrym humorze, 
ale cieszyła się przede wszystkim pani Royska. Ola powiedziała, że 
spotkali w teatrze Spychałę. Pani Royska westchnęła. 
- Mój Boże, co ten chłopiec sobie myśli. Po co mu ta cała historia 
z Marysią? 
- To prawda - kiwnęła głową ciocia Michasia - jakie to musi być 
zmartwienie dla jego rodziców. 
Pan Gołąbek nie był rad z tego tematu rozmowy, roześmiał się w tym 
miejscu. 
- Mamo - powiedział - skąd mama może wiedzieć? Może właśnie dla 
rodziców Spychały to wielki zaszczyt. 
Ola zarumieniła się znowu. 
- Od Walerka nie mam wiadomości - powiedziała pani Royska. - Wciąż 
widać w ruchu, na froncie. 
- No, to się skończy lada dzień - powiedział z ulgą Gołąbek. 
Dopiero kiedy znaleźli się w swoim pokoju, pan Franciszek powrócił 
do pytania, które mu Ola zadała na ulicy. 
- Dlaczego uważasz, że jesteś dla mnie niedobra - spytał Oli 
siadając na łóżku. Ola przed lustrem czesała włosy. 
- Nie wiem, czasem mi się wydaje, że masz żal do mnie. 
- Żal? Skądże! To ty masz żal, że jestem taki głupi, śpię w 
teatrze, nic nie rozumiem, nie umiem "prowadzić konwersacji", jak 
mówi twoja matka. Że jestem chłopski syn. Ja rozumiem, ty mną 
pogardzasz z lekka. 
- Właśnie dlatego myślę, że jestem niedobra. 
- Widzisz, to ja jestem wszystkiemu winien, nie powinienem był 
żenić się z tobą wiedząc, że mnie nie kochasz. A poza tym moje 
pochodzenie. Matka przyjeżdżała do Warszawy codziennie z 
Bartodziejów z bańkami mleka. Kiedy mnie oddała do cukiernika, 
wydawało się jej, że Pana Boga za nogi złapała... A ty... 
- Co ja? 
- Taka szlachcianka... 
Ola zaśmiała się: 
- Taka szlachcianka w dziurawych butach... 
- Nie powinienem był żenić się z tobą wiedząc, że mnie nie 
kochasz. 
- To prawda - westchnęła Ola. 
- Jesteś w tej chwili niedobra, tak - mówił spokojnie i 
dobrodusznie pan Franciszek - ale w ogóle nie. Pamiętasz naszą 
rozmowę zaraz po ślubie? 
- Właśnie, wtedy też byłam niedobra. Nie powinnam była iść za 
ciebie za mąż tylko dlatego, że Spychała nie chciał mnie, a wolał 
Marysię. Oszukałam ciebie, a ty mnie nie oszukiwałeś. 
- Zawsze mówiłem, że cię kocham. No, i... 
Ola odwróciła się od lustra. 
- No, i kochasz? - spytała. 
- Oczywiście - Gołąbek wzruszył ramionami. 
Ola podeszła do niego i wzięła go za głowę. 
- Ty jesteś bardzo dobry człowiek - powiedziała. 
- Tylko głupi - westchnął Franciszek. 
- Bardzo dobry... 
Ola usiadła koło niego i objąwszy go przez plecy, ukryła twarz na 
jego szerokiej piersi. Gołąbek spostrzegł, że płacze. 
- Olu, dziecko - powiedział - nie płaczże, ja tu nie mogę nic 
pomóc. 
- To prawda - szlochając wyjąkała Ola - ja jestem bardzo dla 
ciebie niedobra. 
W trzy godziny później pan Franciszek zapukał do drzwi teściowej. 
- Mamo - powiedział - niech mama zbudzi służącą, niech zaraz leci 
po panią Ruszowską, Ola ma pierwsze bóle. Ja zatelefonuję do 
Zaborowskiego. Musi przyjść zaraz. To trochę za wcześnie. 
Ciocia Michasia zerwała się czym prędzej. Pobiegła do kuchni i 
zbudziła służącą, posłała ją na Śliską do akuszerki: - Niech 
Agnisia weźmie dorożkę - powiedziała - bo to trzeba prędko. - Gdy 
wróciła do sypialni, Ola siedziała w łóżku, lekko spocone włosy 
sterczały strączkami na jej głowie, podciągnęła różową kołdrę aż 
pod brodę i jak gdyby miała dreszcze. Franciszka nie było w 
pokoju, telefonował do doktora. 
- Boże drogi - powiedziała pani Sęczykowska - przecież to jeszcze 
nie czas. Może ci się tylko wydaje? 
- Mamo, na pewno nie. Już miałam dwa razy bardzo mocne bóle. 
Zresztą może się omyliłam w rachubach. 
- Przecież doktor wyliczył, że dopiero w listopadzie. 
- Doktorzy się zawsze mylą. 
Wszedł Franciszek. 
- Doktor kazał zadzwonić - powiedział - dopiero jak będą czwarte 
bóle. 
- Co to znaczy "czwarte bóle"? - spytała Ola. 
- Ach, ty nieuku - powiedziała ciocia Michasia - parte bóle, a nie 
czwarte. Przesłyszałeś się w telefonie. 
- Może i parte - westchnął Franciszek - ja się na tym nie znam. 
- Słuchaj, Franciszku - powiedziała ciocia Michasia - trzeba 
przygotować pokój. Przede wszystkim rozsuniemy łóżka. Najlepiej 
Ola będzie rodzić na twoim. 
Zabrali się do roboty. Ola wciąż miała nerwowe dreszcze i 
podciągając kołdrę pod brodę, niechętnym wzrokiem śledziła 
przygotowania matki i męża. Wysunęli oni na środek pokoju łóżko 
Franciszka, meble i drobne siedzenia pousuwali pod ściany i pani 
Michasia przykryła wszystko prześcieradłami. Łóżko zasłali białą 
ceratą, na to ciocia Michasia położyła czyste lniane 
prześcieradło, zmieniła powleczkę na kołdrze i położyła niską, 
płaską poduszkę. 
- Pod głową powinna mieć nisko. 
Przeprowadzili Olę na tronowe łoże. Bóle się nie powtarzały. 
Franciszek i pani Michasia usiedli w fotelach i rozmawiali cicho. 
Ola nie odzywała się ani słowem. Od czasu do czasu jęczała. Pani 
Michasia udawała, że tego nie słyszy, ale Franciszek nie mógł 
usiedzieć na miejscu, zrywał się i szedł do żony. 
- To nic - mówiła - to nic, zaraz to minie. 
Po trzech kwadransach zjawiła się pani Ruszowska, akuszerka. 
Swobodna, uczesana w ondulowane fioki, w czystym białym fartuchu, 
objęła w panowanie pokój, Olę, pana Franciszka i wszystko 
spokojnym, ale pełnym głosem. 
- Nic tu po panu, to są już nasze babskie sprawy - powiedziała do 
Franciszka - niech pan idzie spać do jakiegoś salonu czy gabinetu. 
Tutaj zostaną same kobiety. Czy woda gorąca jest? - zwróciła się 
do pani Michaliny. 
- Zaraz nastawię - powiedziała matka. 
- No, właśnie, o tym nie pamiętali - z tryumfem powiedziała 
położna. 
Franciszek, spłoszony i pokorny, wziął poduszkę i pled i skierował 
się do wyjścia. 
- Jak już trzeba będzie doktora, to powiem panu - powiedziała 
Ruszowska - pan zatelefonuje. Ale po co to sprowadzać doktora? - 
Wzruszyła ramionami. - Tylko dlatego, że państwo sobie życzą. 
- Zawsze lepiej - powiedziała pani Michalina, która powróciła już 
z kuchni. 
Pan Gołąbek był u drzwi, kiedy Ola zawołała na niego: 
- Franiu! 
Odwrócił się zdziwiony. Żona przywołała go gestem. Zbliżył się do 
niej. 
Ola wyciągnęła nagie ramiona spod kołdry i objęła go za szyję. 
- Nie gniewaj się na mnie, Franiu - szepnęła mu do ucha. 
Franciszek pocałował ją w czoło. 
- Moja droga - powiedział. 
- Jak myślisz, czy będzie córeczka? 
- Myślę, że będzie drugi synek. 
- I chciałbyś? 
- A chciałbym. 
- Wolałabym córeczkę. 
Tu znowu porwały ją bóle. Schwyciła żelazne pręty wezgłowia i 
odwróciła głowę. 
- Idź już, idź - powiedziała z wysiłkiem. 
Franciszek na palcach wyszedł z pokoju i ułożył się na otomanie w 
gabinecie. Z początku nie mógł zasnąć, nasłuchiwał, co się dzieje 
w sypialni. Ale potem zasnął, nagle obudziła go Ruszowska, 
szarpiąc za ramię. 
Niech pan dzwoni po doktora. Zaraz! 
- Co się stało? Komplikacja? 
- Nie, nie. Ale trzeba doktora. 
Franciszek podskoczył do przedpokoju i sennym głosem powiedział 
numer do tuby. Z sypialni dolatywał do niego głośny krzyk żony. 
Długo czekał, aż lekarz się zbudził i odpowiedział. Przyrzekł, że 
zaraz przyjdzie. Franciszek wrócił do gabinetu i chodził tam i z 
powrotem nie zapalając lampy, obijając się o meble. Doktor się 
pospieszył, w jakiś kwadrans dzwonił już u drzwi wejściowych. 
Gołąbek mu otworzył. Doktor spokojnie zdjął palto i powiesił na 
wieszaku. 
- Cóż tam? Wielkie emocje - powiedział wesoło. 
Franciszek poprosił go do stołowego, z którego drzwi wiodły do 
sypialni. Panowała tam cisza. Doktor chciał umyć ręce, gospodarz 
zaprowadził go do łazienki. W kuchni dosłyszał głośną rozmowę. 
Zajrzał tam, panna Romana, kucharka i służąca pani Szymanowskiej z 
góry - rozmawiały i śmiały się hałaśliwie. Ujrzawszy go, zamilkły. 
- Czy Antoś śpi? - spytał Gołąbek panny Romany. 
- Śpi jak aniołeczek - ze sztucznym rozrzewnieniem powiedziała 
piastunka. 
Służąca pani Szymanowskiej podeszła do niego. 
- Moja pani prosiła zaraz o wiadomość, jak tylko się coś urodzi... 
- To nie będzie coś, tylko dziecko - surowo powiedział Gołąbek i 
zamknął drzwi do kuchni. 
Lekarz umył ręce i pospieszył do sypialni. Franciszka tam nie 
wpuszczono. Zatrzymał się w stołowym, stał pod drzwiami i 
nasłuchiwał. Jęki Oli umilkły i słychać było tylko szastanie 
jakichś instrumentów i naczyń. Przekrzywiał głowę jak pies, to na 
prawo, to na lewo, ale nic nie mógł wywnioskować z odgłosów, które 
do niego dochodziły. 
Zaczął chodzić naokoło stołu. Mimo że Ola powynosiła z tego pokoju 
dużo mebli, jeszcze mu było za ciasno, zawadzał o kredens, potykał 
się o krzesła. 
Nagle zatrzymał się. Zza drzwi doleciało go przeciągłe, wzmagające 
się stękanie, wreszcie krzyk, w którym trudno było poznać głos 
Oli. Krzyk urwał się i w pokoju słychać było poruszenie. Gołąbek 
poczuł, że mu nogi odmawiają posłuszeństwa, i opadł na krzesło 
przy drzwiach. W tej chwili rozległ się cichutki, obcy głosik, 
pół-pisk, pół-płacz, zupełnie nie dający się wytłumaczyć. 
Franciszek włożył palec do ust i zagryzł go mocno. 
Nagle drzwi od pokoju Oli otworzyły się i stanął w nich doktor. 
Powiedział tym samym tonem, którym się witał z Franciszkiem: 
- No, co? Ma pan syna. 
Gołąbek porwał się i chciał wejść do żony, ale doktor zagrodził mu 
drogę. 
- Nie, nie, jeszcze nie. Za chwilę pana wpuszczę. 
Franciszek cofnął się i nie wiedział, co robić. Nagle poleciał do 
przedpokoju, do telefonu, i wyrzucił z siebie numer siostry. Nie 
czekał długo. 
- Słuchaj - powiedział do tuby - słuchaj, Alisiu, mamy drugiego 
syna. 
- Ach, Boże - zakłopotała się pani Koszekowa - a ty chciałeś 
córeczkę... 
- Głupstwo, córeczka. Syn jest, drugi syn. Będziesz go trzymała do 
chrztu, proszę ciebie, nazwiemy go Andrzejem. 
- Andrzejem? Dlaczego? 
- A czy ja wiem? Andrzejem, i już! Mówię ci... jestem daleko 
bardziej poruszony niż za pierwszym razem. Nie umiem ci 
powiedzieć. Ola była dzisiaj taka miła, byliśmy w teatrze... no, i 
ledwieśmy wrócili... 
- Ładnie ledwie, toć już piąta godzina - powiedziała Koszekowa z 
pewnym wyrzutem. 
- Piąta? No, właściwie, proszę ciebie... zbudziłem ciebie! Ale 
wiesz, jestem taki szczęśliwy... 
Odłożył słuchawkę. W stołowym pokoju stała już pani Royska i 
ciocia Michasia, i panna Romana, i służąca od pani Szymanowskiej. 
Akuszerka otworzyła drzwi i kiwnęła na niego. Wszedł. Ola leżała 
blada i uśmiechnięta, z kołdrą zasuniętą znowu pod brodę. Nic nie 
powiedziała. Pocałował ją w czoło. 
W kącie pokoju na krześle leżało jakieś zawiniątko, w 
prześcieradłach i kocu, spod zawinięcia wydobywały się lekkie 
odgłosy, jak gdyby parskania czy wciągania nosem. Franciszek 
zbliżył się i zobaczył małą czerwoną twarzyczkę, która marszczyła 
się z niezadowoleniem i prychała jak kot. Pochylił się nad nią. 
- Co, synusiu - powiedział z wielką czułością - nie podoba ci się 
ten świat? Kichasz na wszystko? Co? 
I kropla, spadła z oczu Gołąbka, rozlała się na szarym pledzie w 
małą ciemną plamkę. 
XI 
Na Brackiej oficjalne życie płynęło równe i spokojne, odmierzone 
pomiędzy śniadaniem i kolacją. Ani stara, ani młoda księżna nie 
sprawiały wielkiego kłopotu i prowadziły żywot raczej cichy, z 
panną Potelos też nie było wielkich termezji. Natomiast obok tego 
spokojnego prądu płynął równolegle inny, bardziej burzliwy i 
bardziej uzewnętrzniający się. Było to życie służby: panny Tekli, 
kucharki, pokojówki Dorci, stróża Michała i służącego Stanisława. 
Spokojne życie zajmowało wielkie i puste apartamenty, to bujne 
gnieździło się w małych pokoikach, strychach, sionkach. Stanisław 
mieszkał w małej komórce pod schodami. Wchodziło się do niej z 
głównego hallu, a miała ona jedno małe, okrągłe okienko na 
podwórze. W komórce stało łóżko przykryte starym kocem, mały 
stolik z lusterkiem, przy którym Stanisław golił się codziennie, 
jedno krzesło - i to wszystko. Na nic innego nie było miejsca, a i 
więcej Stanisław nie potrzebował. Jedyną wadą tego pomieszczenia 
była trudność dostania się do niego. Syn Stanisława, Janek, musiał 
wchodzić górą przez kuchnię, a potem przemykać się do ojca 
głównymi schodami, tak żeby go nikt nie zauważył. Co prawda, 
schody były prawie zawsze puste i trudno było na nich kogo 
spotkać, mimo to jednak te wejścia miały swoje ryzyko. Schody były 
wspaniałe, mahoniowe, wysłane czerwonym dywanem przytrzymanym 
błyszczącymi prętami, ojciec Janka czasami czyścił je szarą 
ściereczką i proszkiem, do którego często spluwał. Wieczorami na 
schodach paliła się jedna słaba żarówka. W jej świetle kotary 
zawieszone na drzwiach i wielki gobelin zwisający z balustrady na 
górze wydawały się nabierać dziwnego wyrazu. Na gobelinie widać 
było Lota z córkami i żonę Lota zamieniającą się w słup soli, i 
daleki blask płonącej Sodomy, a na pierwszym planie wyrastające 
drzewko dębowe i owcę wplątaną w krzaki u stóp dębu. Janek zawsze 
z podziwem spoglądał na tę tkaninę i kiedy się już upewnił, że 
nikogo na schodach nie ma, zatrzymywał się przez chwilę przed 
wyobrażeniem Lota. Stanisław z rozmów gości znał cenę gobelinu i 
wiedział, że to robota francuska, tak też objaśniał syna: - To 
gdzieś pod Paryżem robione, a drogie jak cholera, i po co to takie 
tu wisi? Żeby tylko kurzu więcej było. - Janek oburzony był na 
taki stosunek ojca do piękności tego gobelinu. Wspaniałość pałacu 
Bilińskich nie tyle mu imponowała, ile zachwycała. Z ojcem nie 
bardzo się mógł porozumieć: przez czas wojny, kiedy Stanisław był 
na Ukrainie, chłopak właśnie podrastał. Miał już swój świat i 
swoje wyrobione przekonania, kiedy zjawił się z powrotem stary 
Stanisław. Janek mieszkał z matką i młodszym rodzeństwem na 
Wroniej i czasami zachodził do ojca wieczorami, nie tyle z 
przywiązania, ile pragnąc wyciągnąć trochę grosza dla matki, a 
głównie, w gruncie rzeczy, aby przejść przez te zachwycające 
schody do ojcowskiej komórki. Janek miał lat osiemnaście i od roku 
pracował w kotłowni w fabryce, toteż ojcowskie pouczania puszczał 
mimo uszu, natomiast lubił zatrzymywać się w kuchni na pogawędkę z 
panną Teklą, z Dorcią i z kucharką, która była mądrą i 
doświadczoną babą. 
Tego wieczora, kiedy Bilińska ze Spychałą byli na Miłosierdziu, 
Janek przyszedłszy do kuchni zastał tam prawdziwy raut. Kobiety 
zgromadzone naokoło pieca smażyły faworki i plotkowały. Był tu i 
ułan, ongi ordynans księcia Stanisława Radziwiłła, który zginął 
tego roku na wiosnę. Ułan był niewysoki, ale bardzo przystojny, 
Janek przypuszczał, że udaje on tylko, jakoby się kochał w pannie 
Dorci. Dorcia skakała koło niego, ale i inne kobiety patrzyły na 
niego łaskawym okiem; ilekroć przyszedł do kuchni, wprowadzał z 
sobą duże ożywienie. Janek nie lubił tej atmosfery, a po prawdzie 
zazdrościł ułanowi jego urody i jego umiejętności brania się do 
kobiet. 
- Ojciec jest? - zapytał kucharki, która zręcznie wyjmowała 
skwierczące faworki z podłużnego rondla pełnego szmalcu i układała 
je na półmisku długim drewnianym widelcem. Panna Tekla posypywała 
je cukrem. 
- A siedzi tam pod schodami - powiedziała kucharka, niechętnie 
patrząc na Janka. Niechęć jej raczej odnosiła się do ojca niż do 
syna. 
- Ale niech pan tam nie idzie, panie Janku - zawołała Dorcia - 
niech pan z nami zostanie! Pan Ludwik przyniósł wódki. 
- Ja wódki nie piję - ponuro powiedział Janek, ale siadł przy 
kuchennym stole. 
- Ale, rzeczywiście, wyobrażam sobie - zaśmiał się ułan - u was 
tam na Woli to wódka rynsztokami płynie. 
Janek wzruszył ramionami. 
- Nie widziałem tam ani wódki, ani rynsztoków - powiedział. 
Panna Tekla postawiła przed nim talerzyk ze świeżymi faworkami. 
- Cóż to, bal u was jakiś czy co? - spytał Janek, nie 
podziękowawszy nawet. 
- U nas zawsze bal, jak pan Ludwik przyjdzie - powiedziała Dorcia. 
Ludwik tymczasem nalewał wódki do kryształowych kieliszków, 
dopiero co umytych. 
Kucharka wypiła, wytarła gębę ręką i zagryzła kawałkiem chleba. 
Faworków nie jadła. Miała rasowy wstręt do potraw przygotowanych 
własną ręką. 
- Nikogo nie ma w domu? - spytał Janek. 
- Młoda poszła do teatru - zawołała Dorcia - a stara na kolację do 
kanoniczek. 
- Wesoło myszy tańcują, gdy kota w domu nie czują - powiedział 
Ludwik. 
Janek wypił jednak kieliszek wódki, zjadł parę faworków i wstał. 
- Ja pójdę do ojca - powiedział. 
Przesunął się schodami w dół, ale wiedząc, że nikogo nie ma w 
domu, nie szedł już tak prędko. Zatrzymał się znowu przed 
gobelinem, postać Lota i jego dwóch córek fascynowała go znowu, 
dzisiaj się mógł im przyjrzeć dłużej. Jedna była szara, a druga 
różowa. Wreszcie zapukał do komórki ojca. 
Stary Stanisław siedział sztywno wyprostowany na małym krzesełku i 
wysoko uniósłszy w górę sporą książkę, czytał przy świetle lampki 
zwisającej z sufitu. Innego światła tu nie było. Podniósł na syna 
oczy zza okularów w stalowej oprawie i znowu wrócił do swego 
czytania. Był to Hrabia Monte Christo Dumasa. 
Janek zbliżył się do ojca i pocałował go w policzek. Usiadł potem 
na łóżku, które zaskrzypiało pod jego ciężarem. 
Stanisław niechętnie odłożył książkę. 
- No, cóż tam? - powiedział. - Jak matka? 
- Ano, zdrowa, trochę się zmęczyła. 
- Dzieci były w szkole? 
- Były. 
- Obiad jadłeś? 
- Jadłem. 
Zapanowało chwilowe milczenie. 
- Chciałem coś ojcu powiedzieć - po chwili zaczął Janek jak gdyby 
z pewną trudnością. 
- Ano co? 
- Chcą, żebym ja na Śląsk jechał. 
- Na Śłąsk? To do Sosnowca? 
- Dalej. 
- Chcą? Kto chce? 
- Ano z partii. Tam posyłają takich morowych chłopców. 
- Po co? 
- Tatuś niby nic nie wie. Tam ma być plebiscyt. 
- Plebiscyt, plebiscyt. Ja wiem, mówiła mi stara księżna. Taki 
będzie jak na Mazurach. Nie? Dwa razy już zaczynali... Ładnie 
wyszło... cholera... 
- Właśnie tak chcą, żeby za trzecim razem lepiej wyszło. Niemcy 
tam podobno naszych biją... i takie tam hece... 
- Powiedziano ci, kiedy masz jechać? 
- jeszcze. 
Stary odłożył okulary na stolik i potem całym ciałem odwrócił się 
do syna. W oczach biegały mu złe ognie. 
- Po co z tym do mnie przychodzisz? Niby ci się wydaje, że 
posłuchasz ojca! Odbiłeś się całkiem przez te lata, co mnie tu nie 
było - i teraz udajesz, że mnie pytasz o radę. Ja ci nic nie 
poradzę. Sam sobie wybrałeś: i fach, i partię, i co tam jeszcze... 
Jak będziesz się żenił, to też nie będziesz mnie pytał. Wiadomo. 
Tak cię matka wychowała. 
Janek spochmurniał. 
- Matka pracowała jak ten koń, aby nam dać jeść. A ty sobie po 
hrabiach na lekkim chlebie siedziałeś. Nie bój się! Tato ze mnie 
też chciał fagasa zrobić, ale ja swój rozum mam. Nie będę hrabiom 
nocników wynosił. 
W starym zakipiała złość, ale się pohamował. 
- Nocników nie wynoszę, a fach miałbyś pierwszorzędny, gdybyś mnie 
słuchał. Wyglądasz lepiej od niejednego hrabiego. Chłop jak dąb... 
- Właśnie - mruknął Janek - w sam raz dla księżnej pani. 
Stanisław stał się purpurowy i zacisnął pięści. 
- Milcz - powiedział szeptem. 
Janek zamilkł i obracał w ręku czapkę, spoglądając na ścianę. 
Stary wziął kawałek skórki zamszowej leżącej na stole i wycierał 
starannie okulary. Przeszła chwila. 
- No, to jakże, ojciec - powiedział Janek już łagodnym głosem - 
mam jechać? 
- A czy ja wiem? Ty myślisz, że ja co rozumiem w tym całym 
interesie? 
- Tyle świata ojciec zjeździł - i nic nie rozumie - z pewną 
pogardą powiedział Janek. 
- Ty myślisz, że co? Wszędzie kurze są jednakowe, czy w Palermie, 
czy w Rzymie, czy w Michałowie, czy choćby tutaj, na Brackiej. A 
ze świata to ja widziałem akurat tyle: kurze i pałace, i hrabiom 
drzwi otwierałem, i wino nalewałem. Wszędzie jednakowo. A ty 
mówisz, łatwy chleb... 
- No, nie taki znów ciężki - tym razem głos Janka brzmiał wyraźnie 
kpinami. 
- Lekki chleb, ale nosem ci wylizie - powiedział Stanisław i 
założył okulary patrząc pod światło, czy dobrze szkła wyczyścił. 
Znowu zrobiła się chwila milczenia. 
- Dobra, to ja już pójdę - wreszcie odezwał się Janek - a na ten 
Śląsk to się pewnie zapiszę. 
- Rób, jak chcesz. - Ojciec machnął ręką. 
W tej chwili rozległ się dzwonek. 
- Pewnie stara przyszła - powiedział Stanisław - bo z tyjatru to 
jeszcze za wcześnie. 
Wyprostował się, aż mu coś z tyłu trzasło, poprawił poły 
granatowego fraka i ruszył otwierać z frontu. Drzwi od komórki 
zostawił otwarte. Janek nie mógł się zdecydować, czy zostać, czy 
prześliznąć się, zanim ojciec drzwi otworzy. Gdy wreszcie 
zdecydował się na wyjście, Stanisław zdejmował w przedpokoju 
okrycie z księżny Anny. Księżna zauważyła Janka. 
- O, to twój syn, Stanisławie - powiedziała - no, pokaż się, 
chłopcze. 
Janek podszedł do księżny i pocałował ją w rękę. Księżna 
pogłaskała go po czuprynie. 
- Ładny chłopiec z niego - powiedziała do Stanisława - a co on 
robi? 
- W fabryce pracuje, u Lilpopa - niechętnie wyrzucił lokaj. 
- No, rzeczywiście - szkoda chłopca, za ładny - uśmiechnęła się 
księżna i poczęła wstępować na schody. 
Janek stał zarumieniony i patrzał w podłogę. Gdy księżna się 
poruszyła, popatrzał na nią. Przypominała mu żonę Lota 
zamieniającą się w słup soli. 
Stanisław podszedł do schodów. 
- Proszę księżny pani - powiedział - oni chcą go posłać na Śląsk. 
Czy to możliwe? 
Księżna zatrzymała się na chwilę, wsparta na swojej laseczce, 
potem spojrzała na Janka, jak gdyby zdziwiona. 
- Na Śląsk? - spytała - hm! to ciekawe. 
- Przeciw Niemcom - wyjaśnił Stanisław. 
- Pewnie, że dobrze - powiedziała księżna, ale jak gdyby z pewnego 
rodzaju zakłopotaniem. - Niech jedzie. Niemiec mocny, jucha - 
(księżna używała takich wyrazów, gdy rozmawiała z tym, co nazywała 
the mob *) (* motłoch) - im się tego więcej uskubie, tym lepiej. 
Janek się zdobył na odwagę. 
- Dla kogo lepiej? - zapytał. 
Księżna popatrzyła na niego z uśmiechem. Widać było, że ocenia 
całą jego urodę. 
- Lepiej - powiedziała z wolna - dla nas, Polaków. 
A potem dodała: 
- Tylko się pilnuj, żeby cię nie zabili. Szkoda będzie ciebie. I 
ojciec będzie żałował. 
I zwracając się do Stanisława, spytała: 
- A propos, Stanisławie, od tylu lat jesteś u nas, a nie wiem, jak 
ci na nazwisko? 
Stanisław się skłonił. 
- Wiewiórski - powiedział - proszę księżnej pani. 
- Aha, właśnie. Więc szkoda by było pana, panie Wiewiórski - 
skinęła ręką do Janka - i ojciec by bardzo żałował. 
Potem dość prędko weszła na pierwsze piętro i zniknęła za kotarą. 
Janek stuknął z gniewem czapką o poręcz schodów i nie żegnając się 
z ojcem poleciał na górę. Przechodząc przez kuchnię, gdzie było 
już bardzo wesoło, zawołał ogólne: - Do widzenia! - i zbiegłszy 
kuchennymi schodami wyszedł na ciemną ulicę. 
XII 
Dwa szwadrony 246 pułku ułanów (używano wtedy zupełnie 
fantastycznych cyfr do numeracji pułków) zajęły Łuck śmiałym 
wypadem przed samym wieczorem i dopiero nazajutrz rano zawitał 
sztab dywizji do zrujnowanego miasteczka. Gdzieniegdzie tliły się 
jeszcze domy, a na rynku płonął pełnym ogniem duży dom żydowski, 
widocznie niedawno zapalony. Sztab zatrzymał się w największym 
hotelu, położonym przy głównej właściwie mówiąc, jedynej ulicy. 
Porucznik Royski, który kwaterował w kościelnym domu tuż przy 
katedrze, otrzymał przez ordynansa wezwanie, aby natychmiast 
stawił się do sztabu. Zupełnie nie orientując się, o co tu może 
chodzić, udał się tam spokojnym krokiem, włócząc za sobą szablę i 
pobrzękując ostrogami. Po drodze spotkał Gorbala, którego nieraz 
zresztą widywał w ciągu ostatnich tygodni, ponieważ Gorbal był 
przydzielony do tego samego pułku. Walerek uśmiechnął się do niego 
i kiwał po przyjacielsku dłonią, ale Gorbal odpowiedział mu 
wymuszonym uśmiechem i odwrócił się zaraz z miną raczej niechętną. 
Royski jeszcze nic nie rozumiał. 
Gdy przybył do hotelu, wpuszczono go natychmiast do restauracji, 
gdzie urzędował podpułkownik Mirski. W pokoju nikogo nie było 
oprócz podpułkownika. Za oknem kręcili się żołnierze łączności, 
przeprowadzający druty telefoniczne. Parę aparatów stało już na 
wielkim stole, służącym podpułkownikowi za biurko. Walerek 
zameldował się. Pułkownik Mirski, jasny, wysoki blondyn, podniósł 
oczy krótkowidza i znad papierów, które przeglądał na stole, 
popatrzył przez chwilę uważnie i przenikliwie na Royskiego, i 
znowu powrócił do czytania. Walery stał przez chwilę przed stołem, 
nie wiedząc, co począć. Wreszcie pułkownik odłożył papiery, 
wygładził je ręką i spojrzał na stojącego przed nim młodzieńca. 
Walerek był bardzo urodziwy, smukły, czarniawy, miał gęstą grzywę 
czarnych włosów nad opalonym czołem, nos nieco ormiański i 
miękkie, zmysłowe usta. Pułkownik przypatrywał mu się z pewnego 
rodzaju ciekawością. 
- Royski - powiedział wreszcie - skąd ja znam to nazwisko? 
- Mój brat zginął pod Kaniowem - powiedział Walerek, wiedząc, że 
podpułkownik Mirski był w sztabie Hallera. 
- Aha, to był brat pana. Widziałem go na chwilę przed śmiercią. 
Był ochotnikiem z Kijowa? 
- Tak jest, panie pułkowniku - odpowiedział służbiście Walerek, 
podziwiając pamięć pułkownika. 
- No, i co by pański brat powiedział na ten interes? 
Walerek nic nie odpowiedział. Nie przychodziło mu nawet do głowy, 
o co pułkownik mógł pytać. 
- Co, nie odpowiada pan, panie poruczniku? - Mirski podniósł nieco 
głos. 
- Nie wiem, o co chodzi, panie pułkowniku. 
- O co chodzi? O sąd chodzi, panie poruczniku, muszę pana postawić 
pod sąd doraźny, pan wie, czym to pachnie. 
Walerek ani drgnął. 
- Za co, panie pułkowniku? - powiedział. 
- Za co? Pohulał pan tutaj po zajęciu miasta razem ze swoim 
szwadronem czy częścią szwadronu. Dla pana, widzę, Kmicic jest 
wciąż ideałem polskiego żołnierza. A czasy się zmieniły... 
Pułkownik patrzył w oczy Waleremu zimno i spokojnie, młody 
porucznik wytrzymał ten wzrok równie spokojnie, tylko krople potu 
ukazały mu się na czole i poczęły spływać wzdłuż skroni. Milczenie 
teraz trwało taką chwilę, która wydawała się Waleremu wiekiem. 
Nagle pułkownik trzasnął pięścią w stół, co rozległo się jak 
piorun w pustej sali, i wrzasnął: 
- Jak pan śmiał! 
Opanował się i odwrócił się od Royskiego. Skupił się w sobie i 
począł bębnić palcami po stole. 
- Panie pułkowniku - wyjąkał Walerek, wytrzymawszy długą chwilę - 
tych paru Żydów... 
- Jak panu nie wstyd - powiedział już spokojnie pułkownik - plami 
pan mundur oficera polskiego. I to w takiej chwili. Teraz, kiedy 
musimy pokazać tutejszej ludności, kim jesteśmy. 
- Muszą się nas bać - powiedział Walerek pewniej. 
- E, głupi pan jest. I koniec. Co pan z tego rozumie? Jak pan 
mógł... To pańscy ludzie podpalili dom na rynku? 
- Tak. 
- Dlaczego? 
- Panie pułkowniku, melduję, że ci Żydzi to byli sami bolszewicy. 
- Skąd pan wie? 
- Wszyscy Żydzi są bolszewicy. 
Pułkownik bez słowa popatrzył na Walerka uważnie i wreszcie 
wzruszył ramionami. 
- Ładnie zaczynacie - powiedział dość niepewnie. 
Walerek brał górę. 
- Jeszcze lepiej skończymy - dodał. 
- No, no, no, no! - zatrzymał go dłonią Mirski - niech pan nie 
myśli, że ze mną można żarcikami. Czy to było pierwszy raz? 
Walerek zawahał się. 
- Nie pierwszy - wypalił nagle. 
- Przynajmniej szczerze. A więc to z zasady? 
- Pan pułkownik nie wie, co się u nas w armii dzieje? 
- Wiem, wiem. - Zastanowił się. - Pan zdaje się nie ma rozeznania. 
- Nie rozumiem się na wielkiej polityce - powiedział Walerek już 
zupełnie swobodnie. - Żyd, to Żyd, to go w mordę. I koniec. 
- Panie poruczniku - kapitulując powiedział pułkownik Mirski - 
niech pan to przynajmniej zrozumie, jeżeli nie więcej: w tej 
chwili nie możemy sobie pozwolić na pogromy. 
- Rozumiem - już z uśmiechem powiedział Walery - chodzi o 
zagranicę. 
- Nie o zagranicę już - westchnął pułkownik - a po prostu o 
granice. Panie, Żydzi to potęga. Czy pan o tym nie wie? 
- Ja nie rozumuję, panie pułkowniku - jak widzę Żyda, to mnie ręka 
świerzbi. A z naszymi wrogami to oni zawsze trzymają. 
- I mają rację - pułkownik znowu podniósł głos - i mają rację, 
jeżeli pan ich będzie furt rąbał, to oczywiście będą trzymali z 
tymi, co ich nie rąbią. Czy pan tego nie rozumie? 
- Nie rozumiem, panie pułkowniku - bezczelnie powiedział Walerek. 
Mirski machnął ręką. 
- Dla pamięci pańskiego brata kończę sprawę na tym - wyrzekł - ale 
niech mi pan jeszcze raz tak poszaleje, to sąd i kula w łeb. To 
już pan chyba rozumie. Odmaszerować! 
Walerek zrobił pół obrotu i wycofał się do drzwi. Gdy był już 
prawie w progu, pułkownik go zawołał: 
- Poruczniku Royski! 
Odwrócił się: 
- Rozkaz! 
- Poruczniku Royski - powtórzył pułkownik Mirski - przy okazji 
niech pan powie pańskiej matce, że wiem, gdzie jest pochowany 
pański brat. Może kiedyś zechce sprowadzić prochy. 
- Rozkaz! - powiedział Walerek, który już zdążył włożyć czapkę - 
zasalutował i wyszedł na ulicę. Teraz dopiero przypomniał sobie 
spotkanie z Gorbalem i jego niepewny wzrok. Domyślił się, że to 
Gorbal musiał powiedzieć pułkownikowi. 
- Cholera - zaklął - muszę się z nim porachować. 
Przez cały dzień szukał Gorbala. Znalazł go przed wieczorem w 
jednym z domów na rynku, ale ponieważ podczas szukania wychylił 
niejeden kieliszek, razem z piciem wódki wywietrzała z niego złość 
i chęć zemsty. Gorbal siedział w pokoju, który zajmował w 
mieszkaniu miejscowego lekarza, i przyszywał sobie do munduru 
srebrny guzik z "orzołkiem". Walerek był już bardzo zamroczony i 
objął Gorbala przez ramię. 
- Ty ścierwo - powiedział, trochę się zacinając jak matka - 
powinienem ci kulę wsadzić w mózgownicę. Zabić, po prostu zabić, 
zdusić cię jak pluskwę... 
- Uważaj, bo mam igłę w ręku - powiedział aktor, odsuwając go 
niechętnie ręką. 
- Ale cię nie zabiję, psiakrew, bo cię kocham. Jak Matkę Boską 
Częstochowską, kocham cię, Gorbal. 
Przy tym przyłożył swoje czerwone usta do policzka Gorbala i 
cmoknął z całej siły, aż się rozległo po pokoju. 
Gorbal się lekko obawiał Walerka. Wczoraj wieczorem wyprawiał on 
groźne hece i nawet jak na stosunki frontowe pozwolił sobie za 
dużo. Gorbal myślał, że do wypełnienia groźby przez Walerka nie 
brakowało wiele. 
"Chwała Bogu, że mu wódka charakter zmiękcza" - pomyślał. 
- No, nie zabiję, nie zabiję - powtarzał Walerek - ale sukinsyn to 
jesteś. Naszczekałeś na mnie w sztabie jak ten pies, jak ten 
pies... ja wiem, że ty Mirskiego znasz. Przyjaciele, znaczy się, 
jesteście, cholera ciężka, pułkownik sztabu i aktorzyna, 
cholera... 
- Proszę cię - powiedział Gorbal, urywając nitkę - pijanyś, nie 
pijany, na język uważaj. Ja też umiem czasem w mordę dać. Mam 
rączkę nie od parady. 
I podsunął mu pod nos duży, opalony kułak, porośnięty drobnym 
włosem. 
Walerka to rozczuliło. 
- Nno, nie gniewaj się, nie gniewaj się. Ja wiem, że ty jesteś 
największym polskim artystą. Tylko zamiast grać na scenie włóczysz 
się niepotrzebnie po wszystkich frontach. I kłamiesz, kłamiesz 
niemożebnie. Wszystkoś o mnie nakłamał temu pułkownikowi, psia 
jego mać. W sztabie siedzi taki... Czy on to wie, co to jest 
front? 
Gorbal swoimi małymi oczkami, które spoglądały jak u kundla, 
popatrzył uważnie na Royskiego i powiedział: 
- No, ty potrafisz i nie na froncie. 
Po czym wstał, wytrzepał mundur i włożył go na siebie. Walerek jak 
gdyby nie słyszał uwagi aktora. Objął go znowu i pociągnął do 
drzwi. 
- Stefan - powiedział - chodź, napijemy się na zgodę. Ja ci 
zupełnie wszystko wybaczam. Ale to zupełnie wybaczam, jakem 
Royski, rozumiesz mnie? 
- Idź, szczeniaku - odtrącił go Gorbal - urżnąłeś się jak świnia. 
A twoja matka porządna kobieta. 
- Co ty wiesz o mojej matce? - opanował się trochę Walerek, 
mrugając oczami wciągnął miękkie wargi i wyprostował się nieco - 
wara ci od mojej matki. Ja twojej nie ruszam. 
- Jeszcze by tego brakowało - powiedział Gorbal, wkładając teraz 
płaszcz - żebyś moją matkę poruszał. Jest uczciwą nauczycielką pod 
Tarnowem i nic o niej nie wiesz. 
Walerek ostatecznie pomiarkował się. Widać było, że czyni 
nadludzkie wysiłki, aby opanować nieokreśloną mgłę, która panowała 
w jego głowie. Dźwięknął ostrogami - to znaczy próbował, czy może 
zestawić pięty do kupy. Powiedział jednak z pijacką czułością: 
- No, chodź, Gorbal, na jednego. 
Gorbal wkładał czapkę przed małym lusterkiem, wiszącym na ścianie. 
- Przecież widzisz, że wychodzę - powiedział. 
- No, to chodźmy. 
Wyszli na schody. Walerek potknął się i wziął Gorbala pod ramię. 
Na dworze, na rynku, pachniało spalenizną i jeszcze jakimś innym, 
brzydkim zapachem. Spalony dom świecił w ciemności, głownie 
rozżarzały się chwilami. 
- Swąd jak cholera - powiedział Gorbal. 
Na rynku panowało jakieś niezwykłe ożywienie. Żołnierze i 
oficerowie kręcili się tu i ówdzie, podchodzili do siebie i 
gadali. Na progu spotkali znajomego rotmistrza. Przywitał się z 
nimi wysoko podnosząc dłonie: 
- No, wiecie już? wiecie? Zawieszenie broni! Na jutro zbiórka 
całego pułku na rynku! O ósmej! 
- Hura! - rozdarł się nagle Walerek. 
- Cicho, ty ofermo - pociągnął go Gorbal za rękaw, nie uważając na 
jego szarżę. 
Znajomy rotmistrz jeszcze kiwnął ręką i już poleciał dalej z 
wiadomością. Tamci szli dalej wzdłuż mokrych od jesiennej mgły 
trotuarów. 
- Czego się cieszysz, idioto - mruczał Gorbal - teraz 
demobilizacja i pójdziesz do cywila. Co ty będziesz robił w 
cywilu? 
Weszli do jakiejś knajpy, w której było względnie pusto. Wyszukali 
stolik w głębi, zupełnie za szynkwasem, gdzie było ciemnawo, 
Gorbal starał się, aby nie zauważono pijanego oficera. Świeże 
powietrze zrobiło dobrze Waleremu i widać było, że jest o wiele 
przytomniejszy. Zresztą obecność oficerów i żołnierzy na salce 
knajpy kazała mu się wziąć w ręce. Usiedli. 
- No, co ty będziesz robił w cywilu? - powtórzył Gorbal. 
Walerek spojrzał na niego przytomnie. 
- Zdam maturę i wstąpię na uniwerek. Na prawo. Muszę zacząć 
normalne życie. Cóż ty myślisz, że ja będę całe życie Żydów bił! 
Ja mam dopiero dwadzieścia lat. Wszystko stoi przede mną otworem, 
nie? 
Gorbal zamówił wódki i piwa, była jeszcze jakaś kiełbasa i 
żołnierski chleb. Wypili po kieliszku. 
- Ty już lepiej nie pij - powiedział Gorbal - masz zupełnie dosyć. 
- Chyba dziś wszyscy będą urżnięci - zaprotestował Walerek - 
zawieszenie broni! 
- Masz rację - no, ale lepiej nie pij, bo będziesz chciał mnie 
zabić. 
- Ciebie? Ty jesteś mój najserdeczniejszy przyjaciel - powiedział 
Walerek znowu poprzednim tonem. - Kogoż ja mam oprócz ciebie? 
- No, no, no - zatrzymał się Gorbal - znowu zaczynasz swoje 
czułości. Niemożliwy jesteś. Skąd ja - twój przyjaciel? Znamy się 
jeszcze z Odessy - powiedział z naciskiem. 
- Właśnie, z Odessy - podchwycił Walery - wspomnienia młodości... 
- Nie bądź sentymentalny! Ładne masz wspomnienia. 
Walerek zaniemówił na chwilę, pasując się z czkawką, która go 
brała. 
- A mam, a mam... - powtórzył - pamiętasz Hanię Wolską? Pamiętasz? 
- No, oczywiście, że pamiętam. Nie pamiętałbym takiej kobity! 
- A wiesz, co się z nią stało? 
- Nie, nie wiem. 
- Spotkałem kiedyś Kaliksta. No, mówię tobie... Poznała w 
Konstantynopolu jakiegoś Amerykanina, doktora czy co, zaraz po 
tamtym zawieszeniu broni, i wyszła za mąż. Mieszka teraz w 
Ameryce. Pisała niedawno do Kaliksta. Mąż stary jak cholera, ale 
bardzo bogaty... 
- No, no, no - powtarzał po swojemu Gorbal - to ci heca! A ty 
Kaliksta widujesz? 
- Raz widziałem - Walery się zachmurzył - jest teraz gdzieś na 
północnym froncie. Spotkałem go w Warszawie. 
- Wspominaliście swoje sprawki, co? 
Gorbal powiedział to półżartem, ale zaraz pożałował. Walerek 
pobladł nagle jak trup, wyprężył się i obie ręce bezsilnie położył 
na stole. Znowu wciągnął wargi, ale tym razem już nie z powodu 
czkawki. Po chwili dopiero popatrzył na Gorbala, ale wzrok jego 
wielkich, czarnych oczu był tak zimny, zastygły, jakby spoglądał z 
innego świata. 
- Słuchaj, Stefan - powiedział - ty sobie z tego nie żartuj. Ja 
wiem, że ty wiesz, ale mi nic nie zrobisz. I ja wiem, że ty nic 
nie zrobisz. Bo i po co ci to? 
Gorbal odpowiedział coś nieokreślonego. 
- Wiesz, Stefan - ciągnął Walerek, zupełnie już przytomnie - ja 
tego póki życia nie zapomnę. Ja miałem wtedy osiemnaście lat. To 
dwa lata dopiero, a mnie się zdaje, że to Bóg wie jak dawno. Czy 
ty wiesz, co to znaczy mając osiemnaście lat zamordować człowieka? 
Gorbalowi zrobiło się zimno. W milczeniu wypił trzeci kieliszek 
wódki. Tylko po geście, z jakim Royski odsunął swój, widać było, 
jak bardzo jest pijany. Mówił zupełnie przytomnie. Tyle tylko, że 
ciągnął monolog za długo. 
- Ty rozumiesz, Gorbal. Podstępnie zamordować, jedną kulą w tył 
głowy, kiedy rozmawiał z Kalikstem. Rozumiesz? I potem wieźć go na 
morze. Rozumiesz? Z trupem na wózku Kaliksta, w eleganckim wózku, 
którym on woził Hanię na spacer, pamiętasz? W tym wózku? 
Pamiętasz? 
- Pewnie, że pamiętam - wzruszył ramionami Gorbal 
zniecierpliwiony, że wywołał te niepotrzebne zwierzenia. 
- Widzisz - mówił Walerek - że jestem teraz pijany - wargi mu się 
osuwały lub miękko wciągał je między zęby - jestem zupełnie 
pijany, ty wiesz, i dlatego ci tylko o tym mówię. Potem ci już 
nigdy nic nie powiem, rozumiesz, nie powiem, nawet gdybyś 
chciał... gdybyś sam się zapytał, to zaprzeczę. Powiem, że 
nieprawda, nie powiem, nie powiem - powtarzał z uporem - mówię ci, 
że nie powiem za nic. Dziś ostatni raz o tym mówię - ostatni raz. 
Wojna się kończy, zaczyna pokój, ale zrozum, ja sam o tym nie 
zapomnę. 
Nagle zakrył twarz rękami. Gorbal zauważył, że ma duże, bardzo 
piękne dłonie, rasowe, z wydłużonymi palcami, białe. Nie mógł 
sobie wyobrazić plam krwi na tych rękach. Ale wiedział o tym 
dobrze, dostrzegł ślady wymyte i mokrą ścierkę w sieni. Wiedział, 
że nikt inny nie mógł wymyć krwi, tylko Walerek. Wiedział o 
wszystkim dokładnie i był zły na to, że się zdradził ze swoją 
wiedzą. Wiedział także, że i Royski wie, ale lepiej było o tym nie 
mówić, to by zostało między nimi - i może by się nawet kiedy 
przydało. Popatrzył mściwie na Walerka i dobrze, że ten nie 
spostrzegł tego spojrzenia małych, okrągłych i jakby przymrużonych 
oczu aktora. Walerek wciąż trzymał twarz ukrytą w dłoniach. 
- Słuchaj, szczeniaku - powiedział Gorbal - dość tej histerii. 
Patrzą na nas. Zdejm łapy z gęby. 
Walerek odsłonił twarz i spojrzał na Gorbala. Oczy miał 
nieprzytomne, ale w inny sposób niż przedtem, latały mu 
nieopanowanie. 
- Gdybym nie był aktorem, powiedziałbym ci: nie zgrywaj się. A 
wczoraj niby nie strzelałeś do Żydów? Co? 
Walerek wydął pogardliwie wargi. 
- To już nie pierwszy raz - powiedział - po tamtym to już nie robi 
żadnego wrażenia. 
- A ty byś chciał, aby się powtórzyło tamto? - spytał Gorbal. 
Walerek schwycił go za ramię. 
- Stefan - szepnął - tamto było straszne. Rozumiesz mnie, 
straszne. Bo to jeszcze dla pieniędzy, z których zresztą nic nie 
widziałem. Wszystko Kalikst buchnął. To było okropne, ale ja 
czasem chciałbym, aby to wróciło. Taki dreszcz aż do głębi, 
przewracający do góry nogami wszystkie wnętrzności, taki chłód... 
Walerek wstrząsnął się gwałtownie. 
Gorbalowi zrobiło się nieprzyjemnie. 
- Uspokój się - powiedział ostro - uspokój się. Jesteś stara 
histeryczka. 
Walerek uśmiechnął się blado. 
- Mam dopiero dwadzieścia lat - powiedział z goryczą. 
- Ładny z ciebie wyrośnie numer - rzucił Gorbal z pogardą. 
- Już wyrósł. 
- Nie zgrywaj się, powtarzam ci. Pójdziesz do cywila, na uniwerek, 
zapomnisz. 
- Nie, Stefan, takich rzeczy się nie zapomina. 
W tej chwili pośrodku sali podniósł się jakiś rotmistrz i zawołał 
jak przed frontem do żołnierzy: 
- Panowie! Zawieszenie broni nastąpiło dzisiaj! Wrócimy do domów, 
wrócimy do cywila albo zostaniemy w wojsku, ale jeden cel będzie 
nam przyświecał: odbudowa nowej, wolnej ojczyzny. Niech żyje 
Polska! 
Wszyscy się podnieśli i wychylili kieliszki. Waleremu drżała ręka, 
gdy stawiał pustą szklaneczkę na stole. Wszyscy naokoło teraz 
wołali: - Niech żyje Polska! Niech żyje wojsko polskie! 
Walery zwrócił się do Gorbala: 
- Chodźmy stąd. Ja mam już dosyć. 
Szybko przecisnęli się przez tłum i wyszli na dwór. Było zupełnie 
ciemno i mgła zaczęła osiadać na płaszczach i na trotuarach w 
postaci wilgotnych kropel. Zmieniało się wszystko w jesienny 
deszcz. Walery wsunął rękę pod ramię Gorbala i poczęli iść szybko 
ku rynkowi. Ich kroki rozlegały się echem w pustce ulic, żołnierze 
byli już na kwaterach. 
Zatrzymali się przed domem doktora. Walery zaczął się żegnać. 
- Widzisz, Stefan - powiedział - ja to się boję trochę iść do 
cywila. Odzwyczaiłem się. 
- Nie miałeś się kiedy nawet przyzwyczaić. 
- No, właśnie. A teraz trzeba iść - jak to mówił ten rotmistrz? 
Trzeba iść budować nową Polskę. Tak? No, więc będziemy budowali... 
Ruszył niepewnie w stronę kościoła. Ale po kilku krokach nabrał 
pewności; ostrogi brzęczały miarowo i szabla uderzała o trotuar, 
wybijając rytm, nawet gdy znikł już z oczu Gorbala w ciemnej 
jesiennej mgle. Ale Gorbal nie ruszał się i patrzył wciąż w ślad 
za nim. 
- Ładną ty Polskę zbudujesz, draniu - wyrzucił wreszcie przez zęby 
i ruszył na swoją kwaterę. 
Rozdział czwarty 
Fluctuat nec mergitur * (* Płynie nie tonąc.) 
Uwaga dla pedantów: autor wie, że wystawa sztuki stosowanej 
odbywała się w roku 1925, przedstawienie Liluli w 1926, a koncert 
Paderewskiego dopiero w 1932, ale połączył te sprawy w jednym 
sezonie ze względów kompozycyjnych. 
I 
Lata, które oddzielały powrót Janusza z wojska od jego podróży do 
Paryża, były najbardziej jałowymi latami w jego życiu. Zapisał się 
wprawdzie, porzuciwszy prawo, na WSH, zdawał egzaminy, chodził na 
wykłady i w końcu uzyskał magisterium, ale ani szkoła, ani 
koledzy, ani profesorowie nic mu nie dali. Mieszkał w dalszym 
ciągu w pałacyku na Brackiej, na górce; pałac opustoszał 
ostatecznie. Stara księżna wyjechała do Palermo, do córki, 
Spychała, który był od tylu lat codziennym gościem, a nawet 
nocował po kryjomu, został mianowany radcą ambasady we Francji i 
przyjeżdżał tylko na rzadkie urlopy. Co prawda rosło w domu nowe 
życie: Alo, który właśnie skończył osiem lat; był to chłopiec 
wątły, rozpieszczony przez matkę, ale bardzo inteligentny i Janusz 
z przyjemnością rozmawiał z nim, pokazywał mu książki lub zabierał 
nawet do teatru czy kina. Z siostrą stosunki zawsze były bardzo 
oficjalne i zupełnie pozbawione serdeczności. Folwark swój Janusz 
wydzierżawił przy pomocy Szuszkiewicza i nigdy tam nie zaglądał, 
nie był ani razu od tego czasu, kiedy go oglądał jako nowy 
nabywca. Co się stało z Zosią Zgorzelską i jej ojcem, nie wiedział 
i wcale go to nie interesowało, dnie przechodziły obok niego 
niepostrzeżone, nieuchwytne. Zaczął wtedy cierpieć na reumatyzm, 
trzydziestka się zbliżała, nie przynosząc zasadniczych zmian. Tyle 
tylko, że musiał teraz co roku jeździć na kurację do Buska. 
Przyzwyczaił się do spędzania lata na kąpielach i na okładach 
borowinowych. Wyjazdy za granicę wtedy były jeszcze bardzo trudne, 
dopiero w 1924 reforma monetarna Grabskiego wprowadziła o tyle o 
ile pieniądz polski na rynek międzynarodowy i w ogóle można się 
było ruszyć. Bilińska wyjeżdżała do Paryża, ale Janusza 
odstraszały jeszcze duże trudności paszportowe i pieniężne. 
W tym czasie przyzwyczaił się do prowadzenia dziennika, a potem 
pomiędzy notatkami z każdego dnia począł zapisywać wiersze, szkice 
wierszy, jakieś proste a natrętne obrazy, które go nawiedzały 
wieczorami. Do zadziwienia pozostał wierny swojej wczesnej 
młodości. Wiersze jego podobne były do wierszy, które pisywał 
jeszcze w Mańkówce, niezdarne, naiwne i nawet niekształtne - a 
miłość jego zawsze była przy Ariadnie. 
Otrzymał od niej dwa czy trzy listy. W hierarchii swojej posuwała 
się bardzo naprzód, zaczęła od rysowania sukien do skromnych domów 
mód, ostatnio, jak pisała, dostała zamówienie na dekorację wnętrz 
i na projekty kostiumów do Casino de Paris, dawało to jej 
pieniądze i sławę (- Taką paryską sławę - powiadała), a co za tym 
idzie, pieniądze. Mieszkała gdzieś w Auteuil, koło avenue Mozart, 
Janusz podejrzewał, że mieszkała z Niewolinem, ale jakoś nigdy 
tego wyraźnie nie napisała. 
W inercji swojej może by nie zdobył się na wyjazd, ale go wreszcie 
przynagliła Bilińska, która sama jechała do Paryża, a dla której - 
jak w ogóle dla wszystkich hrabin i księżnych - kwestia paszportu, 
nawet służbowego, nawet dyplomatycznego, nie przedstawiała 
większych trudności. 
Było to w lutym roku 1926, Janusz od sześciu miesięcy magister, 
ale bez określonego zajęcia, wyruszył w tę swoją drogę. Bilińska 
wyjechała już od tygodnia, więc pojechał sam. Depeszował do 
Henryka Antoniewskiego, który już od dłuższego czasu był w Paryżu 
wraz z grupą krakowskich malarzy. Gdy wysiadł na Dworcu Północnym, 
wpadł w ramiona Henryka. Tragarz, który wziął jego walizkę, 
zapytał go, jaką miał drogę, i bardzo się ucieszył, kiedy Janusz 
zapewnił go, że podróż przeszła mu doskonale. 
Pojechali na bulwar Saint-Michel, do hotelu "Suez", w którym 
mieszkał Henryk i paru innych malarzy. Pokój miał zarezerwowany. 
Umył się i ogolił, po czym Henryk zaprowadził go do studenckiej 
stołówki na "śniadanie"; obiad był ohydny, ale składał się z 
zakąski, kawałka ryby, kawałka mięsa, odrobiny zielonego 
"cresson", które smakowało jak koniczyna pogryzana na wiejskich 
spacerach, odrobiny białego sera w papierku z granatowym napisem i 
jednego jabłka, które do obrzydzenia przypominało mu jabłka 
księżnej Anny. Henryk robił obytego paryżanina, do kelnera mówił: 
mon vieux i zachowywał się jak u siebie w domu. Wypili butelkę 
białego wina. 
Po obiedzie Janusz chciał trochę przespać się, dwie noce czuwał w 
wagonie. Przedtem jednak spytał Henryka, czy nie zna telefonu 
Ariadny. Oczywiście znał. Ariadna interesowała się trochę polskimi 
malarzami. Auteuil 46-48. Poszedł do siebie na górę i wahał się 
przez chwilę. Nie wiedział, czy ma się pierwej położyć, czy 
pierwej zatelefonować. Patrzył przez chwilę na aparat czuwający 
jak zwierzątko przy pasiastym łóżku. Wreszcie podniósł słuchawkę. 
I tutaj zaczęła się męka. Najprzód odezwała się centrala hotelu, 
zażądał: - Auteuil, quarante six, quarante huit - telefonistka 
hotelowa powiedziała: - Je vous passe Auteuil * (* ... 
czterdzieści sześć, czterdzieści osiem [...] Daję panu Auteuil.) - 
po czym długo czekał, wreszcie odezwała się centrala Auteuil, 
poprosił o numer, telefonistka spytała go dwa razy jaki, wreszcie 
przemówiła się z nim i pouczyła, że trzeba mówić wyraźniej. Gdy go 
wreszcie połączyła, był tak zniecierpliwiony, że chciał odłożyć 
rozmowę. Wezwany numer długo nie odpowiadał, dzwoniąc głośno w 
ucho. Wreszcie odezwało się bardzo dalekie, z głębi nicości 
dochodzące chrypliwe: halo. 
Januszowi tłukło serce jak zepsuty motor, kiedy zadał pytanie: 
- Est-ce que je puis parler a mademoiselle Ariane Tarło? * (* - 
Czy mogę mówić z panną Ariadną Tarło?) - Moi-meme a l'appareil - 
odpowiedział głos jakby trochę bliższy w przestrzeni, ale bardzo 
nieznajomy. 
- Ici parle Janusz... Janusz Myszyński... - powtórzył niepewnie. 
- Je n'entends pas - powiedział głos znowu z jakiejś głębi. - Qui 
parle? 
- Janusz - Janusz Myszyński... 
- Je vous demande pardon, mais je ne comprends pas... Anish? What 
is your name, please? 
- Janusz, Janusz Myszyński from Warsaw. 
- Ach... - zdziwił się głos dość sztucznie. - It's you? I am so 
glad to hear your voice * 
(* - Jestem przy aparacie. 
- Tu mówi Janusz. 
- Nie słyszę. Kto mówi? 
- Przepraszam, ale nie rozumiem. Anish? Nazwisko pana, 
przepraszam? 
- ... z Warszawy. 
- ... To pan? Cieszę się, że słyszę pana głos.) - mówiła Ariadna, 
nie porzucając angielskiego. Janusz nie był pewien, czy go 
poznaje. 
- I am just coming from Warsaw - powiedział z przyciskiem - I want 
to see you, my dear friend... * (* - Właśnie przyjechałem z 
Warszawy. Chciałbym zobaczyć się z panią, droga przyjaciółko.) 
Głos zawahał się. Janusz miał wrażenie, że Ariadna dopiero teraz 
zorientowała się, kto mówi. Po chwili wahania ciągnęła dalej po 
angielsku, nie chcąc się widocznie kompromitować i przyznawać się, 
że wzięła go za kogo innego. 
- You, Janusz? - spytała z drżeniem. - My God. Of course, you can 
see me. It is so nice from you to telephone to me. Quand etes vous 
arrive? - przeszła po paru zdaniach na francuski. 
- Je viens d'arriver - powiedział Janusz z pewnego rodzaju 
smutkiem - quand est-ce que je vous verrai? 
- Attendez, attendez - z wahaniem ciągnął głos, który w niczym 
nie przypominał głosu Ariadny - je vais voir mon carnet. Voila, 
j'ai un dejeuner libre demain en huit - venez! - powiedziała. * 
(* - To ty, Janusz? Mój Boże. Oczywiście możemy się zobaczyć. To 
tak miło z twej strony, żeś do mnie zadzwonił. Kiedyż pan 
przyjechał? 
- Przyjechałem przed chwilą. Kiedyż panią zobaczę? 
- Zaraz, zaraz... zobaczę w notesie. Właśnie, mam wolne śniadanie 
od jutra za tydzień... niech pan przyjdzie!) 
Janusz się zniecierpliwił. 
- Comment donc? Demain en huit? Vous n'etes pas libre plus tot? 
- Malhereusement non. Je travaille enormement. Si vous voulez je 
donne un cocktail apres demain, tard dans l'apres-midi - vers six 
heures. Si vous voulez? Mais il y aura beaucoup de monde... * 
(* - Co? Od jutra za tydzień? Nie ma pani czasu wcześniej? 
- Niestety nie. Mam bardzo dużo pracy. Jeżeli pan chce, to mam u 
siebie koktajl pojutrze, późnym popołudniem - koło szóstej. Jeżeli 
pan chce? Ale będzie mnóstwo ludzi.) 
Janusz niestety nie umiał 
ocenić ani słowa "cocktail", ani wyrażenia "tard dans 
l'apres-midi", które były zupełną nowością. Zniecierpliwił się 
wyraźnie. 
- Je ne veux pas vous voir devant tout le monde... j'ai beaucoup a 
vous dire! 
- Comme vous voulez - kak chotitie - powiedział głos zimny i 
daleki, odpływając w przestrzeń - prichodite zawtra czeriez 
niedielu. * 
(* - Nie chcę pani widzieć w licznym towarzystwie... 
Mam pani mnóstwo do powiedzenia! 
- Jak pan chce - jak pan chce - niech pan przyjdzie od jutra za 
tydzień.) 
"Zapomniała po rosyjsku - pomyślał Janusz - mój Boże!". 
I powiedział: - Od jutra za tydzień o której? 
- Venez vers midi. 
- Vous serez seule? - zapytał. 
- Presque seule, nous prendrons un autre rendez-vous. Bon? 
- Bien, je viendrai. Au revoir, cherie. 
- Au revoir. * 
(* - Około dwunastej. 
- Czy pani będzie sama? 
- Prawie sama, ale umówimy się na kiedy indziej. 
Dobrze? 
- Dobrze przyjdę. Do widzenia, kochanie. 
- Do widzenia.)
 Janusz upuścił z rozmachem słuchawkę na widełki. "Nie warto było 
przyjeżdżać" - pomyślał. 
Zaczął się więc tydzień stanowiący dziwną mieszaninę: z jednej 
strony oszałamiające wrażenie paryskiego piękna i spacery z 
Henrykiem, w czasie których nie tyle odkrycia Luwru czy muzeum 
Carnavalet były największymi zdarzeniami, ile ulice, perspektywy, 
kolory niebieskie i szare na Sekwanie, drzewa i ludzie spotykani 
wszędzie; z drugiej strony było to tylko ogłuszanie się, chęć 
zapomnienia o nieznośnym oczekiwaniu. Czekał osiem lat cierpliwie, 
ale myślał, że ostatnich ośmiu dni nie wytrzyma. 
Paryż w pełni bogactwa i blasku wydawał mu się niepotrzebny, 
przeżycia w stolicy świata nadprogramowe i jakby na marginesie, 
chodziło mu tylko o zobaczenie Ariadny. Pytał Henryka, jak 
wygląda, ale on nie umiał mu jej opisać, a zresztą nie znał jej 
przedtem. Nie mógł wiedzieć, czy się zmieniła od tego czasu, kiedy 
wsiadła na pokład rybackiego kutra w zimowy ciemny wieczór w 
porcie Odessy. 
Antoniewski starał się bawić Janusza. Pokazywał mu zupełnie 
niemalownicze części Paryża, które najbardziej jednak uderzały 
swoją wielkomiejską charakterystycznością. Hale, Jardin des 
Plantes, okolice Gare de Lyon i canal St. Martin, zupełnie nie 
opisane i nawet nie obmalowane miejsca. Jadali w tanich 
restauracjach. Janusz cały czas myślał, jak mogłoby być dobrze, 
gdyby nie ten ból, prawie fizyczny, doznawany materialnie, ból 
tęsknoty i niespokojności. Myśl o Ariadnie zatruwała mu widzenie 
świata. Powiadał sobie, stojąc obok Henryka u stóp katedry na 
Montmartre: jakie to byłoby piękne, gdyby nie Ariadna i to okropne 
"śniadanie", które go czeka. 
Nadeszło więc owo śniadanie po ośmiu długich dniach. Okazało się, 
że i Henryk został zaproszony, dzwoniła do niego w wilię tego 
dnia, pojechali więc razem. Było to gdzieś ogromnie daleko, aż za 
Pont d'Auteuil w olbrzymiej "modernistycznej" kamienicy. W owych 
czasach "modernizm" francuski przypominał jeszcze bardzo secesję 
wiedeńską. W wielkim domisku weszli do jednej z licznych bram, 
windą ciasną jak klatka na papugi wjechali na czwarte piętro i 
weszli. Otworzyła im typowa rosyjska służąca i poprosiła do 
pokoju. Stało tam już kilka osób pogrążonych w ożywionej rozmowie. 
Mała osóbka, drobna i bardzo szczupła, o kanciastych ruchach, 
ostrzyżona jak młody mężczyzna i uczesana z przedziałem z lewego 
boku, przylizana błyszczącą brylantyną, w obszernej domowej sukni 
w olbrzymie kolorowe kwiaty, z długą bursztynową papierośnicą w 
ręku, podniosła się na ich widok z rozległej, białej pikowanej 
otomany, na której siedziała była po turecku. W dalszym ciągu 
zwracała się do Janusza po angielsku. 
- I am so glad *(* Cieszę się.) - powiedziała podając mu rękę; 
przywitała się z Antoniewskim jak z kolegą. 
Janusz popatrzył na Ariadnę jak na nieznajomy rodzaj owadu, ona 
widocznie odczuła ten wzrok, bo zrobiła się jeszcze bardziej 
sztuczna i nienaturalnie śmiała się, przedstawiając sobie gości. 
Towarzystwo było wyłącznie męskie. Janusz ze wszystkich zebranych 
znał tylko jednego, olbrzymiego, wysokiego, rudego malarza Polaka, 
który nie tylko był malarzem, ale miał szczęście rodzić się z 
księżniczki Lichtenstein. Był to więc bardzo pożądany gość na 
wszystkich zebraniach. Oprócz niego był jeszcze kompozytor 
rosyjski Gołuchow, wielki dobroduszny olbrzym o tatarskim obliczu, 
młody pisarz amerykański Glen Way, potem był magnat łódzki Wiktor 
Gdański, o pięknym asyryjskim profilu i przesadnych ruchach, 
wreszcie młody dyrygent paryski Deso, bardzo dużo gadający i 
pokazujący sztuki jak pajac w cyrku. Janusz usiadł na wskazanym 
krześle, Ariadna wróciła na swoją olbrzymią kanapę, która wydawała 
się jeszcze większa w ciasnym pokoju; Myszyński patrzył przez 
okno, gdzie rozpościerał się daleki widok przez Sekwanę, aż po 
drabinę wieży Eiffla i dwie ciemne wieżyczki Trocadero. 
Towarzystwo nie przerywało sobie rozmowy, z której nic nie 
rozumiał. Zrobiło mu się bardzo smutno. Czekano jeszcze na Jeana 
Siseau, który był gwoździem tego śniadania, i na młodego malarza, 
którego nazywano Bibi. Rozmowa toczyła się naokoło jakiegoś 
koncertu, który miał się odbyć w teatrze des Champs Elysees i 
którym miał dyrygować ktoś inny, nie Deso. Ale widać było, że 
mówili nieszczerze. 
Wreszcie Ariadna, szczebiocąc z rudym malarzem, spostrzegła, że 
Janusz nic nie mówi i patrzy w okno. Zwróciła się więc do niego: 
- Ale, panie hrabio, pana to nic nie interesuje, pan niedawno w 
Paryżu... Jakże się pan tu czuje? 
Janusz pomyślał, że największym błędem towarzyskim jest głośne 
konstatowanie tego, co wszyscy widzą, i wywnioskował, że 
"przetarcie" się Ariadny w wielkim świecie jest bardzo 
powierzchowne. 
- Gdzie się czuję? W Paryżu czy u pani? 
Ariadna się zaśmiała. Takie rozróżnienie już było dyskryminacją. 
Powodowana ostrożnością nie sprecyzowała tego pytania. I właśnie 
wszedł Siseau. Był to młody jeszcze człowiek z gęstą, wełnianą, 
kruczą czupryną. Cerę miał smagłą; lekki rumieniec na twarzy i 
kolor na wargach był wywołany za pomocą delikatnej warstwy różu. 
Miał piękne, duże, smutne oczy, które przeczyły wszystkiemu, co 
mówił. Siseau usiadł obok Ariadny na białej kanapie i teraz już 
nikt nie mógł dojść do słowa. Poeta mówił tylko o sobie, dużo, 
obficie, bardzo zabawnie. Janusz słuchając tej gadaniny spojrzał 
na siedzącego naprzeciw w fotelu przyjemnego Amerykanina Glena. 
Jego flanelowe spodnie opadały mu na zakurzone buty, skarpetki 
wisiały w malowniczych obarzankach. Na twarzy miał uśmiech i 
niepewności, i zażenowania, może nawet zachwytu, z rysów 
przypominał nieco Józia Royskiego, tylko miał twarz bardziej 
podłużną, taki sam złoty puch sypał mu się pod nosem. Był bardzo 
sympatyczny. Gdy siedzieli wszyscy przy stole, Janusz spojrzał po 
twarzach, wszyscy właściwie byli bardzo sympatyczni i wartościowi 
ludzie, wybitni twórcy, i każdy z osobna mógł powiedzieć na pewno 
Januszowi dużo ciekawych rzeczy, ale zbiorowy konwenans 
zobowiązywał ich do mówienia jakichś niemożliwych prawd trzepotali 
się, żartowali w sposób zbyt uporczywy, wreszcie wciąż wpadali na 
ścieżki plotek i posuwali się nimi naprzód z szybkością bobsleja. 
Gołuchow mówił, że najgenialniejszym kompozytorem na świecie jest 
Massenet; Bibi, który przyszedł ostatni, młody malarz z brodą, co 
się wydawało Januszowi ohydą, powiadał, że na Moneta nie może 
patrzeć, bo jest wulgarny, a Matisse nie umie używać koloru; 
Siseau twierdził, że najpiękniejsze widowiska na świecie to są 
jarmarczne strzelnice z wywracającymi się manekinami; rudy malarz 
uśmiechał się dość ironicznie i od czasu do czasu wstawiał słowo, 
Henryk Antoniewski milczał, a pisarz amerykański miał tę naiwność, 
że przyciskał mówiących do muru, zadając im pytanie: pourquoi? i 
żądając, aby uzasadnili swoje pomysły, które zapewne przed chwilą 
przyszły im do głowy. 
Ariadna siedziała w końcu stołu, jak sikora zwracając małą główkę 
gładko uczesaną to na jednego, to na drugiego z mówiących. Przy 
jej nakryciu stał aparat telefoniczny, bardzo dziwny, wysoki, 
lakierowany na żółto i czerwono. Od czasu do czasu aparat dzwonił 
i Ariadna rozmawiała z kimś mniej lub więcej uprzejmie. Jedzenie 
było podłe i niezbyt obfite, ale na ładnej chińskiej porcelanie. 
Rozmawiano wiele o wystawie sztuki stosowanej, jaka miała się 
odbyć w tym roku na esplanadzie Inwalidów. Ale Janusz nic nie 
wiedział o tych sprawach i nudził się piekielnie. Deso i brodaty 
Bibi opowiadali także o małym sezonie operowym, jaki urządzała 
jedna ze śpiewaczek na własny koszt, i natrząsali się z programu 
tych występów i z autorów, którzy pisali dla śpiewaczki opery i 
balety, choć były tam takie nazwiska, jak Strawiński, Ravel i 
Szymanowski. Ogólne kpienie i drobne plotki, wśród których toczyła 
się rozmowa, drażniły Janusza. Wysoki rudy malarz nie mówił także 
nic i patrzył od czasu do czasu uważnie na niego. Ariadna dodawała 
zawsze parę złośliwości do plotek, pod koniec obiadu zresztą nie 
tylko przyjmowała telefony, ale i sama zaczęła dzwonić w rozmaite 
miejsca. 
Janusz zrozumiał z rozmowy, że Casino de Paris przygotowuje numer 
pod tytułem Kuszenie świętego Antoniego z dekoracjami i kostiumami 
Ariadny. Dziwił się: jakie mogą być w tym obrazie kostiumy? Po 
prostu św. Antoni w zwyczajnym habicie - no, i zwały nagich 
kobiet. Jednak Ariadna i jej goście mieli bardzo dużo do 
powiedzenia na temat tych kostiumów. 
Przeszli na kawę z powrotem do pokoju z białą pikowaną otomaną. 
Janusz zaczął rozmawiać z Wiktorem Gdańskim, który wydał mu się 
sympatyczniejszym od innych, chociaż pretensjonalnym człowiekiem. 
- Czuje się pan tutaj obco? - spytał Wiktor. - Nie przyzwyczaił 
się pan jeszcze do Paryża? 
- Czyż to jest Paryż? - odpowiedział Janusz pytaniem. - Zdaje mi 
się, że jest jeszcze jakiś inny. 
- Jest mnóstwo innych - zamyślił się Gdański patrząc przez okno - 
ale nie wiadomo, który jest najprawdziwszy. 
- Chyba nie ten - warknął Janusz patrząc na Ariadnę, która 
przywędrowała do pokoju z nieodstępnym telefonem i siedząc po 
turecku na białej kanapie, przekrzywiając głowę ptasim ruchem 
słuchała tego, co jej nadmiernie patetycznie wykładał Siseau, 
wyciągając naprzód rękę uzbrojoną papierosem, lub tego, co z 
drugiej strony plótł Deso, parskając coraz to hałaśliwszym 
śmiechem i cynicznie podważając wszystkie wypowiedzi poety. 
- Ja lubię każdy Paryż - powiedział Gdański. 
- Czy nie sądzi pan, że trzeba kiedyś wybrać? - Janusz popatrzył 
na Gdańskiego zbyt poważnie. 
Po chwili, umówiwszy się z Wiktorem na spotkanie za tydzień, 
umknął nie żegnając się z nikim. 
II 
Ariadna odczuła widocznie pewien niepokój, bo zaraz następnego 
dnia zatelefonowała do Janusza do hotelu. Zmęczony i znudzony, nie 
był uprzejmy dla niej w tej rozmowie. Czuł, że ją to dotknęło. 
Powiedziała, że przyjdzie do Gdańskiego, aby się z nim spotkać. 
Janusz odłożył telefon, jakby odkładał mordercze narzędzie. Już mu 
się zdawało, że uzyskał spokój, że wszystko jest nieporozumieniem, 
a tu widocznie coś zaniepokoiło jego dawną przyjaciółkę. Osiem lat 
takich zmian, nawet dwanaście. Czy mógł jeszcze się czegoś po niej 
spodziewać? 
Bilińska mieszkała na placu Vendóme w hotelu Ritz, starał się z 
nią jak najrzadziej widywać, ale tego dnia obiecał zjeść z nią 
śniadanie, musiał więc jechać. Wsiadł do metra na stacji 
St-Michel. Na drugiej stacji (metro przejeżdżało tutaj pod 
Sekwaną i zawsze miał dziwne uczucie myśląc, że rzeka przepływa mu 
nad głową), na Chatelet, przesiadał się na inną linię idącą ku 
Porte Maillot. O tej godzinie wielkiego tłoku nie było, ale jednak 
w wagonie, do którego wsiadł, stało sporo ludzi. Gdy pociąg 
gwizdnął ostro dwa razy i ruszył z klekotem, automatyczne drzwi 
zasunęły się gwałtownie, usłyszał za sobą rozmowę prowadzoną po 
polsku: 
- My jedziemy do samego końca - powiedział głos męski. 
- Aż do tych samych koniów, zabawów? - spytał głos kobiecy. 
Uśmiechnął się i obejrzał dyskretnie. Za nim stał młody człowiek, 
opalony i wesoły, a obok niego młodziutka, tęga dziewucha, do 
której bardzo nie pasował szary, jasny kostium i czerwony 
kapelusz, jaki miała na głowie. Młody człowiek spojrzał na niego 
uważnie. Janusz się odwrócił. Stacje mijały szybko i już się 
przygotowywał do wysiadania na placu Concorde, kiedy uczuł, że go 
ktoś trącił w ramię. 
- Przepraszam - zapytał młody człowiek stojący w sąsiedztwie - czy 
pan Myszyński? 
- Tak - powiedział Janusz - z kim mam przyjemność? 
- Pan mnie sobie nie przypomina? Jestem Janek, syn Stanisława od 
starej księżnej Bilińskiej. 
Janusz przypomniał sobie jak przez mgłę chłopca, który przechodził 
kuchnią do starego służącego rezydującego pod schodami. 
- A co pan tu robi? - zapytał. 
- Ja? Mieszkam... To jest moja żona. 
Janusz podał jej rękę. 
- To pan hrabia Myszyński - objaśnił Janek żonę - brat młodej 
księżnej. Ona wie - zwrócił się do Janusza - ja jej zawsze 
wszystko opowiadałem. 
Pociąg zwalniał przy peronie z napisami "Concorde". 
- Gdzie pan mieszka? - spytał Janusz, który poczuł nagle sympatię 
do chłopca, który "wszystko opowiadał" żonie. 
- Na Saint-Paulu. Niech mnie pan odwiedzi, niech pan zapisze 
adres. 
- Zapamiętam - powiedział Janusz. Janek wymienił ulicę i numer. - 
Przyjdę na pewno - dodał. 
- Pan wie, księżna bardzo chora, pisał mi ojciec - dorzucił młody 
człowiek. Janusz nie miał czasu na stawianie pytań, wyskoczył z 
drzwi, kiedy pociąg już ruszał, i naraził się na przykrą uwagę 
konduktora. Szybko wyszedł na powierzchnię i poszedł ulicą Rivoli 
w kierunku placu Vendóme. 
U siostry zastał pewnego rodzaju zamieszanie. Ona także dostała 
wiadomość o chorobie teściowej. Chciała jechać do Palermo, 
Spychała, który przechadzał się wielkimi krokami po dywanach jej 
pokoju, odradzał tę podróż. Janusz miał wrażenie, że się przed 
jego przyjściem kłócili. Spychała tłumaczył, że nie ma 
najmniejszego sensu przedsiębrać męczącą i kosztowną drogę, nie 
wiedząc na pewno, jaki jest stan chorej. Ostatecznie Janusz 
namówił siostrę, aby zadepeszowała do panny Potelos, która była 
razem z księżną, i w taki sposób można będzie się dowiedzieć 
prawdy. 
Po śniadaniu szybko zjedzonym na dole u Ritza Bilińska 
zapowiedziała Januszowi, że zabiera go z sobą na podwieczorek do 
ambasady. Janusz się trochę skrzywił, ale wiedział, że i tak musi 
tam być, wolał więc pójść z siostrą aniżeli sam. Spychała, gdy 
wychodzili razem, powiedział do Bilińskiej: 
- Wiesz, o tej całej sprawie to jeszcze pogadamy. Przecie nie 
pojedziesz do Palermo? 
Przy Januszu nie krępowali się i mówili sobie po imieniu. W 
towarzystwie przechodzili na "pana" i "panią", ale często się 
mylili. Dawało to powód do mnóstwa żartów. Janusz dziwił się 
Spychale, że może znosić tak dwuznaczną sytuację. 
Na avenue de Tokio podwieczorki były dość nudne. Ambasadorowa 
urzędowała przy wielkim owalnym stole i trzeba było przywitawszy 
się z nią siadać na wolnym miejscu przy nie znanych sobie osobach, 
mówić banalne rzeczy, dopóki się po omacku nie trafiło na temat 
mogący zainteresować oboje rozmawiających. Janusz nie był 
stworzony do tego rodzaju obcowania z ludźmi. Pani domu posadziła 
Bilińską niedaleko siebie, pomiędzy księżną Doudeauville, 
Radziwiłł z domu, a jakąś jeszcze bardziej wyczapierzoną w pióra i 
koronki damą. Januszowi wskazała miejsce obok dwóch podlotków, z 
których jeden okazał się bardzo gadatliwy. Panienka z punktu 
zapytała Janusza, na jakim boisku grywa w tenisa i czy wiosłuje na 
jeziorze w Lasku Bulońskim. Odpowiadając na pytania dość 
niezręcznie, prowadził wzrokiem po osobach siedzących dookoła 
stołu. Bardzo zabawny staruszek w szarym żakiecie i białym 
plastronie przebitym dużym szmaragdem objaśniał coś jakiejś damie 
w ogromnym czarnym kapeluszu z rajerami. Pani ta nie tylko była 
bardzo piękna, ale wydała się Januszowi znajoma. Jej twarz 
odróżniała się od innych bezmyślnych twarzy pewną grą namiętności 
i inteligencji. 
- Pan patrzy na tego pana? - spytała Janusza sąsiadka. - Prawda, 
jaki zabawny? To jest Boni de Castellane, sławny utracjusz, który 
puścił nie tylko swoje pieniądze, ale miliony swojej żony, 
Amerykanki, z domu Gould. Teraz napisał książkę pod tytułem L'art 
d'etre pauvre *. (* Sztuka bycia ubogim.) - Nie - odpowiedział 
Janusz - ja patrzę na jego sąsiadkę. Kto to jest? 
- To jest pani Evans, Amerykanka, śpiewaczka kabaretowa, występuje 
pod nazwiskiem Hanna Wolska. 
- Wolska? - spytał Janusz - czy to Polka? 
- Zdaje się... Polka czy Rosjanka... 
Janusz patrzył na panią w czarnym kapeluszu z pewnego rodzaju 
przerażeniem. "Ależ tak, to jest Hania Wolska - myślał sobie. - 
Jakże się zmieniła przez te dziewięć lat!". Patrzył na nią, jak 
gdyby chciał wyczytać w jej rysach dzieje minionych czasów. "Co 
się z niej zrobiło! Mój Boże!" - myślał dalej z żalem, jak gdyby 
nie widział przed sobą przepięknej, dojrzałej kobiety. Wciąż miał 
przed oczami małą Hanię, która ukradkiem przychodziła do 
mieszkania Szyllerów na lekcje z Elżunią. Nie słuchał już pytań 
sąsiadki i parę razy odpowiedział zupełnie głupio. Ta odwróciła 
się do okazałej damy, która siedziała po jej lewicy. 
Marysia Bilińska nudziła się zbyt widocznie pomiędzy damami w 
piórach i koronkach. Rzucała na Janusza spojrzenia przynaglające 
go do rozmowy, ale sama odpowiadała monosylabami na pytania 
sąsiadek. Wreszcie się podniosła. 
- Pani będzie na koncercie Paderewskiego? - spytała ją 
ambasadorowa. 
Bilińska miała taką minę, jakby pierwszy raz w życiu posłyszała 
nazwisko Paderewskiego. 
- Mais certainement... * (* Ależ z pewnością...) Dama w czarnym 
kapeluszu podniosła się także. 
- Good bye * (* Do widzenia.), mistress Evans - wycedziła dość 
chłodno pani domu. 
- Do widzenia pani - powiedziała po polsku Hanna Wolska pani 
ambasadorowej i w tym "do widzenia" było wszystko: odcień 
zniecierpliwienia, pogardy, wyższości, ale jednak i pewnego żalu. 
Janusz znalazł się w tym momencie tuż za nią. Pani Evans wychodząc 
natknęła się na niego, obejrzała się i nagle się uśmiechnęła 
uśmiechem pełnym prostoty. 
- Pan tutaj, panie Januszu? - To pan wpadł! - powiedziała. - A co 
się dzieje z Szyllerami? Ambasadorowa ze zgorszeniem popatrzyła na 
Janusza, który bez słowa i z wielką poufałością całował w rękę 
amerykańską milionerkę i śpiewaczkę kabaretową. 
- Nie wiedziałam, że twój brat zna panią Evans - powiedziała, 
żegnając się z Bilińską. - Do zobaczenia na koncercie. 
Janusz przedstawił panią Evans siostrze. 
- Odwiozę państwa - powiedziała pani Hanna. - Gdzie pani mieszka? 
- Wracam do Ritza - powiedziała Bilińska. 
- Przejadę się trochę, ja mieszkam na rue de Lubec. A pan? - 
spytała Janusza. 
- Lepiej nie mówić - uśmiechnął się - gdzieś na bulwarze 
Saint-Michel. 
- Dobrze, więc wychodzimy. 
Na schodach ambasady spotkali Spychałę. Bilińska zatrzymała się 
chwilkę. 
- Odwieziemy pana siostrę - powiedziała tymczasem pani Evans - a 
potem pójdziemy gdzieś na obiad. Mam panu bardzo dużo rzeczy do 
opowiedzenia. 
- Ja myślę - rzucił Janusz, który nagle poczuł się innym 
człowiekiem. 
Gdy wychodzili z ambasady, na ulicy zagęszczał się mrok, słońce 
zachodziło w skomplikowanych pomarańczowych chmurach, które 
rzucały odblask na wyższe piętra domów. W momencie gdy Janusz 
siadał do samochodu, wydało mu się, że spostrzegł Ariadnę 
wchodzącą na ganek ambasady. Zółty cień szklanego baldachimu nad 
wejściem ogarnął jej postać ciepłym światłem. Ale nie miał czasu 
na zastanowienie, czy to rzeczywiście była ona. 
Kiedy siedzieli obok siebie w jakiejś eleganckiej restauracji, do 
której go Hania zawiozła swoim rolls-royce'em, sytuacja zaczynała 
go bawić. Ani rusz nie mógł wyobrazić sobie, że siedzi obok córki 
stróża z domu odeskiego. Pomiędzy tamtą Hanią a panią Evans nie 
mógł znaleźć żadnej łączącej je nitki. Po prostu znalazł się w 
restauracji przy jednym stole z zupełnie nieznaną, wspaniałą 
kobietą, która na dobitek poczęła mu się zwierzać, opowiadając 
całe swoje życie. 
Opowiadanie to mogło może zastąpić ową nitkę połączenia. Ale słowa 
nie zastępowały faktów. Mimo wszystko, co mu opowiadała Hania, 
tamto odeskie wspomnienie zacierało się coraz bardziej. Po 
prawdzie nie zwracał wówczas uwagi na tę skromną dziewczynę. 
Dopiero potem, pod sam koniec, w chwili kiedy między Winnicą a 
Kijowem zajechał na parę dni do Odessy, zauważył, że Hania 
ubierała się lepiej, i słyszał od pani Royskiej, że śpiewała w 
jakimś cafe-chantant. Wiedział także coś niecoś, że kochał się w 
niej Walerek. Ale połączenie w myśli ordynarnego chłopca, jakim 
był Walerek, z tą wspaniałą milionerką amerykańską wywoływało 
tylko uśmiech. 
- Patrzy pan na moje szmaragdy? - spytała pani Evans. 
- Rzeczywiście są wspaniałe. 
Hania miała w uszach wspaniałe okrągłe kaboszony szmaragdowe. 
- Nigdy nie widziałem szmaragdów w ten sposób szlifowanych - 
dodał, przypominając sobie klejnoty siostry, które poszły na kupno 
Komorowa... i chyba na coś jeszcze? 
- Mam największą na świecie kolekcję szmaragdów - powiedziała 
jakby od niechcenia pani Evans - moje amatorstwo podbiło ostatnio 
cenę na te kamienie. Byłam nieostrożna - uśmiechnęła się - i 
kupowałam te rzeczy wprost, sama, nie przez podstawionych ludzi. 
- Co robi pani mąż? - spytał Janusz. 
- Mój ostatni mąż - uśmiechnęła się Hania - Evans, jest 
fabrykantem. Wie pan, te żniwiarki i młockarnie Evansa? Słyszał 
pan? Zresztą produkcja w naszych fabrykach w Pittsburgu daje się 
przestawiać... 
- A pani miała wielu mężów? - Evans jest trzecim. Pan wie? Z 
Odessy wyjechałam z Kalikstem Duszanem do Konstantynopola. Tam 
wyszłam za mąż za lekarza ambasady amerykańskiej, doktora Smitha, 
wyjechaliśmy do Nowego Jorku, doktor Smith był bardzo zacny, 
starszy już człowiek, umarł po dwóch latach, zostawiając mi bardzo 
ładny majątek. To był początek... - uśmiechnęła się ślicznie i 
bezradnie do Janusza, jak gdyby stwierdzając, że los był 
silniejszy od niej. - Znowu zaczęłam śpiewać na scenach 
amerykańskich, miałam powodzenie... Napijemy się? 
Janusz czuł działanie szampana i uśmiechał się także, i to, jak 
sobie sam pomyślał, głupkowato. 
- Pewnie - powiedział. 
- Po dwóch latach... 
- To są drugie dwa lata z ośmiu... 
- No, jakiś czas musi pan odliczyć na Konstantynopol. 
- I co? 
- Po dwóch latach ożenił się ze mną menedżer teatralny Cochran. 
Wyjechaliśmy w podróż poślubną do Europy. I na statku poznałam 
Evansa... 
- I jeszcze raz, co? 
- Evans pojechał wprost do Szwajcarii, gdzie bawiła jego żona... 
po rozwód. 
- A pani? 
- Cóż miałam robić? Od trzech lat jestem panią Evans. 
- Co pani robi w Paryżu? 
- Kupiłam tutaj jeden z teatrów... i chcę śpiewać. 
- Mój Boże! Pamięta pani Elżunię?... 
- Ach, wie pan, straciła zupełnie głos... Odkąd została żoną tego 
okropnego Rubinsteina... słyszałam ją niedawno w Metropolitan 
Opera House. 
Janusz natężył słuch i popatrzył przelotnie na swą sąsiadkę. 
Skromnie zaciskała usta. 
"Coś w tym jest" - pomyślał. 
- No, skoro śpiewała w Metropolitan... 
- To wszystko tylko pieniądze Rubinsteina. Pan wie, przecież 
wszystko można dostać za pieniądze. 
W tym ostatnim zdaniu drgała jakaś nutka niepokoju czy 
niepewności. Janusz to podchwycił. 
- Pani tak sądzi? - spytał. 
Hania nie odpowiedziała. Wypiła trochę wina z kieliszka. Janusz 
pomyślał, że uczyniła to naumyślnie, żeby móc zakryć wyraz ust, 
który stał się naraz bardzo gorzki. Janusza to zainteresowało. 
Nagle podniosła wzrok i spojrzała na niego z pytaniem. 
- Jedźmy do mnie - powiedziała - zaśpiewam dla pana. 
Mimo że nie skończyli obiadu, zapłacili i wyszli. Pojechali na rue 
de Lubec, gdzie Wolska srebrnym kluczykiem, wydobytym z pajetowego 
woreczka, otworzyła olbrzymie, ciężkie drzwi ciemnego domostwa. 
Wewnątrz było zupełnie ciemno i mieszkanie, olbrzymie pokoje 
pałacu, zialy pustką i niezamieszkaniem. Hania zapaliła światło w 
hallu, gdzie rzucili okrycia na krzesła, a potem wchodziła na 
kręcone marmurowe schody, zapalając po kolei lampy. Ciemności 
pierzchały przed nią, ale nie pustka. Na pierwszym piętrze 
przeszli parę salonów, gdzie wisiały lampy i obrazy okryte 
muślinem i stały wielkie meble. W ostatnim pokoju białe kinkiety 
rozświetlały seledynowy dywan na podłodze, kruche meble obite 
zielonym kretonem w białe kwiaty i błyszczący czarny fortepian z 
ogromnym bukietem tulipanów stojących w okrągłej wazie z matowego 
szkła. 
Na dźwięk ich kroków zjawiła się mała, chuda i czarna osoba w 
średnim wieku z potarganymi kruczymi włosami i haczykowatym nosem. 
Niosła na ręku małego, kudłatego pieska, białego jak śnieg. Pani 
Evans przedstawiła tę osobę Januszowi. 
- Moja sekretarka, miss Silberstein - powiedziała. 
Piesek szczeknął parę razy ochrypłym głosem. 
Pani Evans zakręciła się po pokoju, zapalając kryształowe lampy na 
ścianach. 
- Pan chwilkę na mnie poczeka, tu stoi sherry - powiedziała 
niespokojnie - ja zaraz wrócę, tylko się przebiorę. Proszę 
przygotować Toskę - zwróciła się po angielsku do sekretarki. 
Znikła za zieloną portierą. 
Miss Silberstein rzuciła pieska na podłogę, postał on przez chwilę 
osowiały i pokusztykał za swoją panią na korytarz, stukając 
pazurkami o posadzkę. Sekretarka wyszukała gruby tom na półce, 
otworzyła fortepian i ustawiła nuty na pulpicie. 
- She is completely mad * (* Ona jest kompletna wariatka.) - 
zwróciła się poufnie do Janusza. - Miała powodzenie jako 
śpiewaczka kabaretowa, zachciało jej się śpiewać w operze. 
Zupełnie nie daje sobie rady i za żadne pieniądze nie może sobie 
zrobić występu na prawdziwej scenie. Po to kupiła teatr... ale to 
nic nie pomoże. Zobaczy pan! 
Janusz z trudnością przełknął łyk słodkiego wina. Nie odpowiedział 
ani słowa pannie Silberstein. Nie mógł z nią wchodzić w 
konfidencje na temat zupełnie mu nie znanych osób i okoliczności. 
Po chwili wróciła pani Evans. Miała na sobie obszerną, białą szatę 
z lekkiego jedwabiu, z długimi rękawami. Przepasana była sznurkiem 
- czymś w rodzaju różańca z dużych, okrągłych szmaragdów. Na szyi 
miała takie same szmaragdowe paciorki. Włosy rozburzyła widać 
jednym ruchem dłoni, zmieniając staranne uczesanie na grzywę 
loków. Wydawała się Januszowi bardzo piękna. Zgasiła znowuż część 
świateł, chodząc pod ścianami jak Lady Makbet, Janusz siedział w 
głębokim fotelu. 
- Zaśpiewam panu z drugiego aktu - powiedziała. 
Stanęła w wygięciu fortepianu. Miss Silberstein uderzyła parę 
akordów, fortepian był stłumiony, a brzmiał pięknie. Hania zaczęła 
modlitwę Toski. 
Janusz zorientował się od razu, że miała bardzo nikły głos. 
Chociaż pokój był mały, głos ten rozlegał się jednak słabo, a 
chwilami nawet stłumiony akord fortepianu pokrywał jego brzmienie. 
Nie trzeba było wielkiej muzykalności, aby w krótkim czasie 
zorientować się, że śpiewa zupełnie nie w takt i biedna panna 
Silberstein musiała ustawicznie albo doganiać śpiewaczkę, która 
nagle znajdowała się od niej o kilka taktów naprzód, albo też 
musiała na pewnym akordzie czekać, aż ona ją dogoni. Od czasu do 
czasu akompaniatorka rzucała porozumiewawcze spojrzenia na 
Janusza, łypiąc swoim wielkim czarnym okiem. To było okropne. 
Siedząc w ogromnym fotelu, Janusz czuł za sobą zimne i puste 
wielkie mieszkanie i widział przed sobą piękną kobietę w 
uroczystej szacie, która wydawała z wysiłkiem nikłe dźwięki z 
naprężonego gardła. Żyły nabrzmiały na pięknej szyi pani Evans, a 
usta otwierała z dramatycznym wyrazem, przymknęła oczy, a piękne 
włosy, rozsypane po czole, poruszały się przy każdej nucie 
gwałtownie. Serce Janusza ściskało się żałością. 
Pani Evans wyciągnęła obie dłonie w górę, zamierając na długiej 
fermacie, która urwała się oczywiście wbrew jej zamierzeniom. 
Stała z zamkniętymi oczami. Miss Silberstein bezradnie opuściwszy 
małe krogulcze łapy patrzyła na Janusza nie ukrywając swej ironii. 
Musiała nienawidzić swojej chlebodawczyni. 
Hania oprzytomniała i zwróciła się do Janusza. Ten podniósł się z 
fotela i wykrzesał z siebie kilka jakichś bardzo niewyraźnych 
zachwytów. 
- Teraz Królowa Saba - powiedziała Wolska. 
Janusz musiał wysłuchać trzech czy czterech arii: nie ulegało 
żadnej wątpliwości, pani Evans nie miała najmniejszych szans na 
śpiewanie w poważnej operze. Niemniej jednak, wysławszy pannę 
Silberstein, aby im przygotowała jakąś przekąskę, zwróciła się do 
Janusza z pytaniem, czy nie można by urządzić dla niej występu w 
operze lwowskiej. Janusz stwierdził, że nie ma we Lwowie żadnych 
znajomości. 
- I jeszcze jedno - powiedziała pani Evans, kiedy już siedzieli 
przy malutkim stoliczku z przekąskami - wie pan, straciłam kontakt 
z całą moją rodziną w Polsce. Wiem, że ojciec wrócił z Odessy do 
Warszawy. Ale nie wiem, co się z nim teraz dzieje. Czy nie mógłby 
pan po powrocie do kraju odnaleźć ojca i dać mu mój adres? 
- Ależ oczywiście - powiedział Janusz - tylko jak go poszukać? 
- Musi być przecież jakaś centrala stróżów - z pewnym ociąganiem 
się powiedziała pani Evans. 
Janusz uśmiechnął się. 
- Od czasu swego strajku noszą teraz tytuł dozorców domowych i 
mają swój związek zawodowy. Czy pani myśli, że ojciec nie zmienił 
fachu? 
Hania popatrzyła na niego w sposób bardzo intensywny. 
- Myślę, że chyba nie... - szepnęła. 
Wracając późnym wieczorem do hotelu "Suez', Janusz uśmiechał się 
do siebie. Jednej rzeczy nie można jednak mieć za największe 
choćby pieniądze: pięknego głosu. 
III 
Janusz z pewną trudnością odnalazł na "Sępolu" mieszkanie Janka 
Wiewiórskiego, chłopak nazwał ulicę, w której mieszkał, rue 
Coster, tymczasem nosiła ona nazwę rue Castex, poznał ją Janusz 
tylko po synagodze, która mieściła się na rogu Castex i ulicy 
Saint-Antoine. Było to wprawdzie dość daleko od kościoła Świętego 
Pawła, ale cała dzielnica miała ten sam charakter. Przypominała 
Januszowi niektóre ulice Łodzi: te same małe sklepiki spożywcze z 
żydowskimi napisami, małe restauracyjki z wymalowanymi Bartkami 
albo zawile splecionymi kołaczami jak na rynku w Grójcu czy 
Grodzisku. Na ulicy słychać było tylko żargon lub polszczyznę, a 
ostatecznie ulicę Castex pokazała mu stara Żydówka w peruce i 
czepku dzierganym złotymi kulkami. Wiewiórski miał dziwne 
mieszkanie, do którego się wchodziło po dwóch drewnianych 
stopniach, nad drzwiami brzęknął dzwonek, a w środku było ciemno i 
pachniało piwem i śledziami. Musiał to także kiedyś być taki mały 
sklepik. Janusz nie mógł się oprzeć wrażeniu, że jest w Polsce. 
Janek stał w pierwszym pokoju. Podskoczył, gdy go zobaczył, i 
wołał w głąb mieszkania: 
- Janka, Janka, a chodź ino, a mówiłem przecie, że hrabia do nas 
przyjdzie. 
Janusz podał mu rękę, którą ten ściskał serdecznie obu dłońmi. 
- Przyszedłem pod jednym warunkiem, że pan nie będzie mnie 
tytułował hrabią. Nie jestem żadnym hrabią... 
- Ale, panie! Każdy z was to albo książę, albo hrabia - machnął 
ręką Janek - ale jak pan chce, niech tak będzie. Proszę, proszę. 
Wprowadził Janusza do małego pokoiku w głębi, gdzie stał 
kwadratowy stół okryty siatkową serwetą, a na nim bukiet z 
amarantowych i zielonych piór. Drewniane krzesło wytarł fartuchem 
i powiedział: 
- Niech pan siada, żona zaraz przyjdzie. A tom się ucieszył, zaraz 
panu coś powiem. 
Skoczył z powrotem. Janusz obejrzał się po pokoju wymalowanym w 
żółte i niebieskie desenie. Mebli było tu mało, pod ścianą stał 
aryston, a na nim klatka z kanarkami. Na ścianach wisiały 
litografie przedstawiające księcia Józefa i przysięgę Kościuszki 
na rynku. Obok bardzo ładny sztych, portret Stanisława 
Leszczyńskiego w stroju koronacyjnym. Janek wbiegł z powrotem, 
niosąc butelkę calvadosu, chleb i ser nakrajany na talerzu. Z 
drugich drzwi wyszła pani Janka w różowej jedwabnej bluzce i 
bardzo zarumieniona. Usiedli przy stole i częstowali Janusza wódką 
i serem. 
- Chleb, proszę pana, jak polski - powiedział Wiewiórski - tu 
jedna Żydówka wypieka, tutaj zaraz koło ichniej synagogi. 
Janusz poczuł się od razu dobrze. Usiadł przy stole i z sympatią 
popatrywał na Janka; dopiero tutaj uprzytomnił sobie, jak bardzo 
obco czuł się dotychczas w Paryżu. Spostrzegł, że nawet ani razu 
nie pomyślał o Warszawie, o domu, ale w gruncie rzeczy cały 
podkład jego wszystkich pomyśleń skierowany był w tamtą stronę. 
Zresztą dom! On nie miał domu, nie mógł swoim domem nazywać 
cudzego mieszkania na Brackiej ani też folwarku, w którym nigdy 
nie bywał. Zwrócił się do Wiewiórskiego: 
- Miał pan niedawno wiadomości od ojca? 
Wiewiórski zaprzeczył. Nie, nie miał, ostatni list to był ten z 
wiadomością o chorobie księżnej pani. 
- A jak teraz zdrowie księżnej? - zapytał Janek. 
- Dziękuję, już dobrze. Moja siostra miała wiadomość. Depeszę od 
panny Potelos. Księżna miała się lepiej i już w tych dniach miały 
jechać do Warszawy. Widać, że księżna Anna zdrowa, skoro 
przedsiębierze taką długą podróż z Sycylii do Warszawy. 
- A czy to daleko ta Sycylia? - spytała Wiewiórska. 
- A kawał drogi: jeszcze od Rzymu doba jazdy. 
- Ajej, a po cóż ona tam pojechała? Taka stara osoba. 
- Córka jej tam jest za mężem - objaśnił z pewnością siebie Janek 
- za takim jednym, co byłby królem Francji, gdyby króla Francji 
nie wypędzili. 
Janusz nie wyprowadzał z błędu Wiewiórskiego. Czy to nie wszystko 
jedno, pretendent, jego brat czy bratanek? Wiewiórskich to nie 
powinno było obchodzić. Ale obchodziło. Wiewiórska wdała się w 
ubolewania, że Francuzi króla nie mają i że powinni by byli mieć, 
to może by było lepiej i nie taka byłaby drożyzna. 
- A skąd się pan tutaj wziął, panie Janku? - zapytał Myszyński, 
kiedy już wypił dwa kieliszki calvadosu. 
- Skąd? Z kopalni! Po powstaniu to ja zostałem na Śląsku, ale tam 
nie było dobrze. Złote góry nam obiecywali, panie, powstańcom, a 
mieliśmy łatane portki i pracy po uszy. Wyjechałem, panie, do 
Nordu, przez dwa lata pracowałem w kopalni, tę oto żonę sobie 
przyuważyłem, no, i jakoś to szło. Tylko że u Francuzów pracować, 
panie, to także niedobrze, wyzysk i już. Naszemu człowiekowi to 
wszędzie niedobrze - dodał sentencjonalnie. - Odłożyłem trochę 
pieniędzy, przyjechałem do Paryża, ciotka mojej żony sklepik tu 
miała, tośmy tutaj się przy niej urządzili. Ale ciocia umarła, a 
ja sklepik zlikwidowałem. Co robotnikowi po sklepie? 
- A gdzie pan pracuje? 
- Teraz w warsztacie - powiedziała za męża Janka, wstała i wyszła 
do pierwszego pokoju, bo tam wszedł ktoś z ulicy. Janka mówiła po 
polsku silnie mazurząc i z zupełnie chłopskimi zwrotami, a teraz 
poczęła dolatywać jej płynna francuszczyzna. 
- Jakże, dzieci nie macie? - spytał Janusz. 
Wiewiórski posmutniał. 
- Było jedno - powiedział - córeczka. Ale zmarła, w tydzień po 
urodzeniu, jeszcze w lecznicy. Tam u nas w kopalni były lecznice, 
pożal się Boże. Dziecko mi zaziębili, pokryła się takimi 
pęcherzykami, co pęcherz pęknie, to materia, panie, cieknie. Trzy 
dni się męczyła, piszczała jak kot - no, i umarła. A od tego czasu 
jakoś nic... 
- Nie tęskni pan do Polski? - spytał Janusz, wychylając trzeci 
kieliszek. 
- A po co mam tęsknić? - powiedział z goryczą Janek. - Ojczyzna 
mnie nie chce i nie potrzebuje, to i ja nie potrzebuję ojczyzny. 
- Z Francuzami żyć można? 
- Pewnie. Z każdym człowiekiem żyć można. Tylko że to taki drobny 
naród, panie hrabio, rękę to tylko tak w kieszeni trzyma, jakby 
tam węża hodował - i jedzenie mają podłe. Codziennie, z 
przeproszeniem, do tej swojej miski siada z uroczystą miną, jakby 
nie przymierzając do wigilii siadał. A w misce gówno... 
Janusz się uśmiechnął. 
- No, Janka dobra gospodyni, zaraz pan zobaczy! Zawsze coś po 
naszemu upitrasi. Ale tak... nie ma na co spojrzeć. Sałata i ser, 
ser i sałata. 
Janka weszła, niosąc na talerzu kawałki pokrajanego schabu. Mięso 
było białe i apetyczne, Janusz jadł z przyjemnością. Calvados 
zaczynał działać i Wiewiórski był coraz gadatliwszy. Janusz 
pamiętał go jako młodego, nieśmiałego chłopca, rywala wspaniałego 
ułana Ludwika, który go ubiegł przy piastunce Ala. Teraz był to 
chłop całą gębą. 
- No, a jakże tam w Warszawie? - spytał Janek. - Jak pana siostra? 
Nie wyszła za mąż? 
Janusz zmieszał się. Służba przecież doskonale o wszystkim 
wiedziała. 
- Nie, nie wyszła - powiedział ostrożnie. 
Wiewiórski zrozumiał, że nie należy zadawać pytań. 
- A pan Spychała? - spytał jednak. 
- Pracuje wciąż w MSZ - odpowiedział Janusz, nie wiadomo dlaczego 
nie chcąc mówić Wiewiórskiemu, że Spychała jest w Paryżu. 
Ale Wiewiórski o tym wiedział. 
- Spotykam go, spotykam - powiedział. 
Na chwilkę zamilkli. 
- Ach, to MSZ... - wyrzekł nagle groźnie Janek - to 
Mi-ni-ster-stwo Spraw Za-gra-nicz-nych! To bandyci, proszę pana, 
bandyci! Pan wie, co oni nam zrobili? 
- Komu? Panu? - ze zdziwieniem zapytał Myszyński. 
- Ale! Nie mnie, powstańcom. Pan wie, jak nam wtedy rozejm 
zrobili? 
- Jaki rozejm? Nic nie wiem. 
- A bo wy tam co wiecie. Nic to was nie obchodzi - klapnął dłonią 
po stole były górnik - rozumie pan? jak było powstanie, to przecie 
my od razu poszli naprzód, ho, ho, jeszcze jak. Mnie jeszcze przed 
plebiscytem do Sosnowca nad granicą ściągnęli i uczyli, jak 
karabinem ten tego, w prawo, w lewo, jak tego Niemca bić. A po 
plebiscycie to zaraz nam kazali być na pogotowiu. Ale się zeszło 
jeszcze ponad miesiąc... 
- No, i co MSZ? - zniecierpliwił się Janusz. 
Wiewiórski rozpalał się coraz bardziej. Ogorzała twarz okryła się 
potem, oczy mu błyszczały zarówno pod wpływem wspomnień, jak i 
calvadosu. Wypili już po czwartym kieliszku. Janka siedziała jak 
lalka w tej swojej różowej atłasowej bluzce, z niebieskimi 
koralikami na szyi i trzymając się sztywno, patrzyła na męża jak w 
obraz. 
- Nie gorącuj się, Jasiu - mówiła co parę chwil. 
Ale Jasio się "gorącował". 
- Długo się to ciągnęło, bo się kłócili. Mielżyński w tę, a 
Korfanty we w tę. Każdy sobie coś chciał przy tej sposobności 
wytargować, a to szło o tę naszą śląską krew... 
- Pan przecie nie Ślązak, panie Janku - uśmiechnął się gość. 
- Nie Ślązak? Kochany! Pewnie, że nie, alem Polak. Ta śląska krew 
to tak jak nasza. A co się tam działo na tym Śląsku. Niemcy to nas 
mordowali, zarzynali jak gęsi, a my nic, stoimy sobie i karabiny 
chowamy. Angliki za Niemiaszkami trzymały i te nasze karabiny i 
naboje to tylko na wszystkie strony wywąchiwały. Przed Anglikiem 
trzeba było jeszcze bardziej chować jak przed Niemcem... 
- Co pan mówi? - zdziwił się Janusz. 
Wiewiórski się podniósł i stanął przy krześle, kreśląc na stole 
jakieś znaki, jak gdyby to była mapa Śląska. 
- My, panie, ruszyli od razu, z kopyta, zaraz drugiego maja. Tu, 
panie, zatrzymać nas nie mogli, w tydzień toby my cały Śląsk w 
ręku mieli, a za Niemcami by się kurzyło! Francuzy to z nami 
sztamę trzymali i po cichu nam rozejm zaproponowali, ażebyśmy aż 
do linii Korfantego Śląsk zajęli, a oni już Niemiaszków 
przetrzymają. I co pan myśli? Korfanty tajne pismo do Ministerstwa 
Spraw Zagranicznych posłał, o tym rozejmie niby, a oni wszystko 
rozgłosili, do gazet podali. Krzyk się na świecie zrobił. Lojd 
Żorż sam takiego lamentu narobił, my niby na ten rozejm stanęli, a 
Niemcy na nas lu! i walaj w nas... Widzi pan, co nam te bubki z 
emeszetu narobili. Nienawidzę po prostu, jak kto mi o nich 
wspomni. Bez nich tobyśmy cały Śląsk mieli... 
- Skądże pan wie o tym wszystkim, panie Wiewiórski? - zapytał 
Janusz. 
- Jakże nie mam wiedzieć? A czy to tam ja nie byłem? Na własne 
oczy nie widziałem? Czym to pod Rybnikiem sam do Włochów, 
makaroniarzy, psiakrew, nie strzelał? Tak bractwo drałowało, aż 
się za nimi kurzyło, ale furt z Niemcami trzymali... 
Nagle Wiewiórski się zastanowił, zamyślił się i popatrzył na 
Janusza. 
- No, panie hrabio - powiedział - pan jest uczony. Niech mi pan 
powie, dlaczego tak jest? Jak tylko my jesteśmy w potrzebie, to 
nikt nam nie pomoże. I Anglia, i Francja, i Włochy, wszystko było 
wtedy przeciwko Niemcom, a jak my powstanie urządzili, to byliśmy 
sami jak ten palec... 
Zatrzymał się jeszcze, znowu popatrzył na Janusza, a potem, 
siadając przy stole, z rozmachem uderzył pięścią w stół, aż 
podskoczyły czerwone i zielone pióra w wazonie, i zawołał pełnym 
głosem: 
- Dlaczego Polska ma być zawsze sama? Dlaczego nikt nigdy jej nie 
pomoże? Bo te burżuje, co tu rządzą, to nas w dupie, z 
przeproszeniem, mają... 
Janusz odwrócił się. 
- No, pewnie - powiedział - nikt się o tę naszą Polskę nie 
troszczy. 
- Nie tylko nie troszczy, a nawet, proszę pana każdy by ją w łyżce 
wody utopił, tę naszą ojczyznę przeklętą. 
- Tsss, Jasiu, nie gorącuj się - wtrąciła tutaj zgorszona 
Wiewiórska. 
- A, proszę pana, pod Górą Świętej Anny jak było? - spytał już 
spokojniej jej mąż. 
I nagle porwał się pod wpływem gniewu i alkoholu, zaczerwieniony 
cały, uchwycił wazon z piórami i stawiając go z powrotem 
gwałtownie, powiedział: 
- Ot, tak była góra, a tutaj, z tej strony dół. Głęboki dół, 
wąwóz, panie, taki - to my tu szli od tego wąwozu, dzień jak łza, 
niebo, słońce... Panie, te pierony śpiewały, jak to tam u nich: 
Góro chełmska, piastowskich ziem stróżu wieczysty... 
a Niemcy drałowały. Już my całą górę zajęli i klasztor, i te 
Kalwaryje, co tam po całej górze nabudowane, i krzyk taki był: 
"Bij Niemca, bij Niemca..." I co? Kazali się potem wycofać. I już 
my się ile o tę górę bili, nigdy my jej nie odzyskali... Święta 
Anna, Święta Anna! 
Janusz poczuł, że mu się w głowie kręci, i czuł w sercu pijacki 
żal, że nie był z Jasiem pod Górą Świętej Anny. Powiedział to. 
- A co by pan tam robił? Tacy jak pan na gotowe przychodzą... - 
powiedział szczerze Jasio. - To była nasza, robotnicza sprawa. 
Jego żona przepłoszyła się tą szczerością. 
- Cóż ty gadasz, tak panu przygadujesz? 
- No bo jest swój człowiek - powiedział Wiewiórski rozczulony i 
klepnął Janusza po ramieniu - jemu można wszystko powiedzieć. 
Janusz mimo działania calvadosu poczuł się trochę zawstydzony i 
nie wiedział, jak ma reagować. Wiewiórski nalał jeszcze po 
kieliszku. Ale w tej chwili weszła rezolutnie mała dziewczynka, 
może ośmioletnia, z dwoma jasnymi warkoczykami na głowie. 
- Już jestem - powiedziała, podnosząc w górę głowę. 
- To po mojej siostrze - powiedziała Wiewiórska - przywitaj się z 
panem. 
Dziewczynka podała rękę i zrobiła ładnego kniksa. 
- Jak się nazywasz? - spytał Janusz. 
- Żermena - powiedziała dziewczynka. 
- Ale, co ty pleciesz - zawołał Wiewiórski - Jadzia się nazywasz, 
i koniec. Wymyśliła sobie jakąś Żermenę. I to przecie do polskiej 
szkoły chodzi... 
- Do polskiej? - spytał Janusz. 
- Tak, do polskiej. Tutaj założyła prywatną szkołę taka pani, 
malarka. Ona się naszymi dziećmi opiekuje, forsę daje... Jak się 
ona nazywa, Jasia, nie pamiętasz? 
- Tarło się nazywa - powiedziała za ciotkę "Żermena" - ja wiem, bo 
ona czasem do nas przychodzi. 
- Aha - potwierdził Jasio - Tarło, tak jest, Ariadna Tarło... 
Januszowi na razie nic to nazwisko nie powiedziało. Po chwili 
dopiero zastanowił się. 
- Tarło? Ariadna? Malarka? 
- Ano, tak - powiedział Wiewiórski, sadzając sobie Jadzię na 
kolanach. 
- Zjesz coś? My ją sobie tak jak własne wzięli, siostra jasia 
umarła... 
Janusz siedział przygwożdżony do krzesła. 
- Ariadna Tarło? Polskimi dziećmi? Co to znaczy? 
- Ona jest taka malarka, co suknie maluje - powiedziała Wiewiórska 
- podobnież bardzo dużo pieniądzów zarabia. 
Janusz otrzeźwiał i zaczął się wreszcie żegnać. Ale Wiewiórscy go 
zatrzymali i nakarmili, i napoili tak, że ledwie żyw wrócił do 
hotelu i zwalił się jak martwy do łóżka. 
IV 
Panna Tekla Biesiadowska do Janusza Myszyńskiego: 
Warszawa 14 kwietnia 26 
Kochany Januszu! 
Tak niedawno, właściwie mówiąc, wyjechałeś, a tak tu nam wszystkim 
Ciebie brakuje i prawdę powiedziawszy, wszyscy bardzo czekamy 
twojego powrotu. Dopiero po tym, jak wyjechałeś, zrozumiałam, że 
przez te ostatnie lata, co Ty u nas mieszkasz, ogromnie się do 
Ciebie przywiązałam. Myślę, że się w ciągu tych lat bardzo 
zmieniłeś. W Mańkówce byłeś taki sobie paniczyk, a teraz jesteś 
prawdziwy człowiek, jak się uśmiechasz do kogo, to się jaśniej 
robi na duszy. Taki jesteś nasz i kochany, wszyscy to mówią, nawet 
Stanisław, i mówi, że Ty nie ten co dawniej. Cieszę się bardzo, że 
Ciebie ludzie kochają, tylko mi szkoda, że nie ożeniłeś się 
dotychczas, byłbyś pewno dobry mąż i ojciec, a tak to cię szkoda. 
U nas nic nowego, podobno stara księżna bardzo chorowała, ale 
pisała Potelosa, że zaraz przyjeżdżają, i po cóż ona tu 
przyjeżdża, kiedy choruje, jak ma umierać, lepiej by za granicą 
sobie umarła. W domu pusto i bezczynnie, jak nie ma nikogo, ale to 
może lepiej, bo mogłam sobie porządki zrobić jak się patrzy i 
stolarza, i tapicera zawołałam, bo meble w stołowym to już się 
rozsypywały i firanki u młodej księżnej i u Ciebie, mój Januszku 
kochany, przewiesić kazałam, i nie na motylki, ale tak zwyczajnie 
upiąć kazałam, bo na motylki nie pasowało do kawalerskiego pokoju. 
Pani Royska była tu niedawno, dzwoniła w samo południe i żałowała, 
że nikogo nie zastała, pani Ola córeczkę urodziła szczęśliwie, 
pani Michasia bardzo zadowolona, że nareszcie córeczka, a pani 
Royska mówi, że Andrzejek jest najładniejszy, bardzo miłe i ładne 
dziecko, i nawet mądre, bo sam się czytać, powiadają, nauczył i na 
przyszły rok do szkoły ma chodzić. Walerek Royski podobno ma się 
żenić z jakąś hrabianką, ale jaką, to nie wiem, myślę, że 
niewielka będzie z niego dla niej pociecha. W Pustych Łąkach nie 
siedzi, najczęściej w Siedlcach, po knajpach się włóczy, ale ktoś 
powiadał Stanisławowi, że ministrem może zostać, ale to gadanie, 
tyle tylko, że podobno coś tam koło jakiegoś ministerstwa się 
kręci. Pan Szyller też podobno się ma żenić, ale to nie bardzo 
prawdziwa wiadomość, tyle że zawsze do tego Łowicza jeździ, ale 
teraz za granicę pojechał, może się i z Tobą gdzie spotka, operę 
jego mają gdzieś grać, mówili Stanisławowi. U mnie żadnych nowin, 
chyba tylko że starzeję się, gdyby nie Alo, dziecina kochana, 
tobym nie wiedziała, co z sobą robić, ale widać, że dla niego żyć 
muszę, bo po prawdzie powiedziawszy, choć to książęce dziecko, ale 
jakby trochę zaniedbany, Twoja siostra niewiele o nim myśli, a 
stara księżna do wychowania się nie nadaje, a przy tym ciągle za 
granicą siedzi. Ostatni z rodu może, a tak jakoś na niego patrzą, 
jakby im zawadzał. Ja wiem, że Ty Ala kochasz, ale co z tego? Ty 
także na wychowawcę się nie nadajesz, ale dziecko, jeżeli zazna od 
kogo dobroci w rodzinie, to tylko od Ciebie, bo Ty to rzeczywiście 
jak ozdoba rodziny jesteś, jak mówił ksiądz Kirchner w Berszadzie. 
Bardzo jestem dumna na starość, bo to ja trochę Ciebie chowałam i 
karmiłam mazurkami. W tym roku tylko dla Ala trochę napiekłam, 
czego tam potrzeba, pakowaniec ciotki Nosarzewskiej smakował mu 
bardzo, ale też bo udał się rzeczywiście. Stanisław syna ma w 
Paryżu, a może byś go gdzie znalazł, dawno już wiadomości od niego 
nie było. Zapytaj, może tam gdzie wiedzą. Wszyscy czekamy na 
Ciebie, Alo się zawsze pyta, czy nie pisałeś, ale mówię, że nie. 
Tęskni dziecina, bo samotny. Ty jesteś mu jednak najbliższy, 
powiada zawsze: "Wujka Janusza to ja kocham, a babcię to tylko 
lubię". A o mamusi nic nie powiada. Wracaj, Janusz, już, bo tu bez 
Ciebie smutno w Warszawie i dom jak bez dachu stoi. Całuję Cię i 
błogosławię, 
Twoja stara 
Tekla Biesiadowska 
List ten listonosz przyniósł Januszowi jeszcze leżącemu w łóżku 
nazajutrz po wizycie u Wiewiórskich. Zapukał pewnie i 
zdecydowanie, pukaniem, po którym się zawsze poznaje listonoszów w 
Paryżu, i podał mu małą kopertkę z niezgrabnie napisanym adresem, 
pokiereszowaną kolorowymi ołówkami, gdyż panna Tekla nie podała 
numeru arrondissement i list trochę wędrował. Odsłonił wyblakłą 
firankę i przeczytał od jednego haustu. W treści listu nie było 
nic nadzwyczajnego, Janusz odłożył go z niechęcią. Wczoraj 
telefonował do Janusza Edgar. Umówili się na spotkanie dzisiaj w 
Luwrze, list więc zawierał wiadomość przestarzałą i sentymentalne 
wylewy starej panny. Było już dosyć późno i Janusz wstał, umył się 
i ubrał szybko, poszedł bulwarem nad Sekwaną i wzdłuż nadbrzeża 
posuwał się w stronę Luwru. Rzeką płynęły kolorowe penisze, 
ciągnące czarne barki z węglami, i pod mostami pochylały kominy. W 
kramach sprzedawano wytarte książki i kolorowe sztychy. 
Nadchodziła moda na stare mapy, zielone i czerwone wisiały one na 
podniesionych daszkach kramów. Janusz spostrzegł małą mapkę 
"Totius Silesiae" z Górą Świętej Anny wyrysowaną starannie i 
nałożoną prawie na samo Opole, pomyślał o Janku i kupił sztyszek 
za cztery franki. Popatrzył na zegarek, spostrzegł, że ma za dużo 
czasu, i zwolnił kroku. Zatrzymał się i myśląc o czym innym, 
obojętnie spoglądał na wody rzeki. Słońce odbijało się w drobnych 
falach, od Sekwany szedł lekki powiew i zapach wilgoci. 
I wtedy niespodziewanie wypłynęły mu w pamięci słowa listu panny 
Tekli: wszyscy mówią, że ty nie ten sam co dawniej. Oznaczało to, 
że te pięć lat, które wydawały mu się latami najbardziej jałowymi 
w jego życiu, miały jakieś znaczenie i że nie minęły one bez 
śladu, skoro w oczach ludzi stał się nie tym, co dawniej, lecz 
kimś innym, kochanym, "ozdobą rodziny". Co to oznacza? Czyżby 
naprawdę zaszły w nim jakie przemiany? Chciał zobaczyć siebie 
takiego, jakim był przed pięciu czy ośmiu laty, zaraz po powrocie 
z Odessy, ale to mu się nie udawało, widział swoje przygody, 
ludzi, z którymi się stykał, rozmowy, jakie prowadził, nawet 
zdarzenia - choć ich wiele nie było. Ale zawsze widział siebie 
takiego, jakim był teraz czy jakim był wówczas, jednego 
niezmiennego Janusza Myszyńskiego, człowieka trochę zagubionego w 
bardzo wielkim i nie bardzo zrozumiałym świecie. A jednak się 
zmieniał. Jak prześledzić w sobie te zmiany? To chyba niemożliwe. 
Czarna węglarka na Sekwanie zapiała przenikliwie jak kogut na 
wiosnę i Janusz drgnął. Przypomniał mu się dźwięk lokomotywy w 
Odessie. Niepodobna kierować tymi zmianami, kiedy nawet nie 
wiadomo, że są to zmiany, można tylko zastanawiać się nad swoimi 
uczuciami. Jeżeli się coś w nim zmieniło, to stosunek do 
człowieka. Dawniej się bał ludzi, unikał ich i nie znał. Czym była 
dla niego ta niezapomniana pierwsza podróż do Odessy, zetknięcie 
się z Edgarem i poznanie Ariadny. Tej zadziwiającej Ariadny! Wtedy 
nie rozumiał, jak można z ludźmi obcować, jak można było ich 
pojąć, nawet jak można było tolerować ich obecność w życiu. Takich 
ludzi, których życie szło zupełnie odmiennymi strumieniami, np. 
jak Spychała czy panna Tekla. Ale teraz wiedział, że tych ludzi 
kocha albo co najmniej, że go interesują. Spychały pokochać mimo 
wszystko nie mógł. Samo słowo "kochać" było niestosowne wobec tego 
człowieka. Nie słyszał nigdy, aby Marysia powiedziała, że kocha 
Kazimierza, czy wprost do niego, czy też o nim. Ale do wszystkich 
innych ludzi słowo to dawało się zastosować. Odczuwał je tylko 
zanadto jako coś biernego. Chciał je przemienić w czynne. 
Wczoraj rozmowa z Jankiem Wiewiórskim też poruszyła w nim nieznane 
struny. Poczuł sentyment do wszystkiego, czym żył Janek. Na próżno 
zresztą mówił sobie, że na to nie trzeba sentymentu, że raczej 
trochę rozsądku i zrozumienia, ale to rozumowanie nie pomogło, nie 
przemieniało w nim tej zasadniczej sprawy, że kierował się 
uczuciem, i dlatego był tak zagubiony w świecie, gdzie trzeba mieć 
przede wszystkim busolę rozsądku. Góra Świętej Anny! Dotknął tego 
sztychu, który miał w kieszeni. Dlaczego nagle otoczył tę nie 
znaną sobie miejscowość takim wyraźnym sentymentem? Dlaczego nagle 
począł żałować, że nie był w powstaniu śląskim? Czy to 
sentymentalizm? Rozsądek mógłby mu wskazać te same zaniedbania, a 
jednak wtedy świat wyglądałby inaczej. Musi to wszystko powiedzieć 
Edgarowi...
 Węglarka przeszła, pochylając czoło pod mostem, powstały za nią 
pieniste bruzdy na szarej, matowej wodzie. Janusz tak długo stał 
zamyślony, aż przyszła pora na spotkanie. Kiedy popatrzył na 
zegarek, zobaczył, że jest już późno. Machnął ręką: Edgar poczeka.
Ale list był ważny, jak z tego wynika - powiedział do siebie 
głośno, podchodząc pod sinoszare mury Luwru. 
V 
Janusz umówił się, że spotkają się przy posągu Nike. Już idąc po 
schodach w górę spostrzegł szczupłą i wysoką postać Edgara, trochę 
zgarbioną, stojącą przed posągiem. Muzyk nie odrywał wzroku od 
fałd unoszącej się w biegu szaty, kiedy jednak przywitał się z 
Januszem, zaczął od razu opowiadać o swoim telefonie do panny 
Tekli i o jakichś małych warszawskich sprawach. Był ostatnio na 
herbacie u Gołąbków i podali jakieś ciasteczka wybrakowane z 
cukierni, bo suche i skwaśniałe. Chrzciny malutkiej już się 
odbyły, Edgar był chrzestnym ojcem, otrzymała imię Heleny. 
Rozmawiając stali w dalszym ciągu przy posągu. Nike wówczas była 
umieszczona inaczej niż dzisiaj, bardziej na płask i niżej. Jednak 
mimo to robiła zawsze na Januszu, który tu powracał wielokrotnie, 
ogromne wrażenie. 
- Tak tu stoimy - powiedział wreszcie Myszyński - jakbyśmy nie 
mieli gdzie iść. 
Edgar uśmiechnął się dziecinnie. 
- Wiesz - powiedział - bo ja nie mam ochoty nigdzie iść. Chciałem 
zobaczyć tylko tę Nike. I więcej nic. 
Janusz odpowiedział mu uśmiechem. 
- Nudzi cię malarstwo? - spytał. 
- Jakby ci powiedzieć? Tak! troszeczkę... to znaczy słowo "nudzić" 
jest może niewłaściwe. Ale, widzisz, jestem trochę przesycony 
sztuką... 
W tej chwili zbliżył się do nich Henryk, który spędzał nieraz całe 
ranki w Luwrze. 
- Przesycony sztuką? - zdziwił się Janusz. - Ty, który twierdzisz, 
że poza sztuką nie ma zbawienia? 
Edgar bezradnie uniósł powieki. 
- Takie mam w tej chwili uczucie. I wiesz, ta Nike to tylko 
dlatego, że taka klasycznie mocna... a my wszyscy, skazani na 
aleksandrynizm... 
Henryk, chociaż nie znał Szyllera, zaperzył się. 
- Więc pan uważa naszą sztukę za schyłkową? - spytał. 
- Nie, niemożliwe stać tutaj - powiedział Janusz - chodźmy do 
galerii Apollona, tam nie ma obrazów, ale są kanapki. 
Usiedli niedaleko gablotki z diamentami, aż to zaniepokoiło 
dozorcę ubranego jak przedsiębiorca pogrzebowy. Śledził uważnie 
tych głośno gadających cudzoziemców. Januszowi wypadła z kieszeni 
mała mapka "Totius Silesiae". Henryk ją podniósł. 
- Co tu masz? - spytał. 
- Widzisz, to mała mapka Śląska - z pewnym zażenowaniem powiedział 
Myszyński. - O, widzisz! - pokazał palcem - tu jest Góra Świętej 
Anny. 
Edgar nachylił się nad mapką. 
- Co to jest Góra Świętej Anny? - spytał. 
- To taka miejscowość na Śląsku - powiedział Janusz. I nagle 
poczuł, że nie może przyjacielowi nic o tym powiedzieć, co czuł w 
tej chwili do tej mapki. I że nie może mu opowiedzieć o 
wczorajszej wizycie u Janka Wiewiórskiego, bo Edgar po prostu tego 
nie zrozumie. 
- Widzisz - powiedział do Henryka - on jest "skazany na 
aleksandrynizm". 
Edgar zaśmiał się. 
- Nie dokuczaj mi, Janusz - powiedział. - Wydaje mi się, że 
wszystkie schyłkowe epoki są do siebie podobne. Nie można wyjść 
poza naśladownictwo, powtarzanie utartych form. Ja powtarzam... 
Nie mogę przecie stworzyć nowej formy, muszę się obracać wciąż 
pośród tych samych: albo sonata, albo ABA, albo symfoniczny 
poemat... no, i co z tego? Wszystko to już było. Nie można 
rozerwać tej jakiejś skorupy kulturalnej... To beznadziejne. 
Henryk przerwał mu: 
- Wiesz - powiedział do Janusza - z kim się tutaj umówiłem? 
Cherubin Kołyszko przyjechał do Paryża. 
- Co ty mówisz? - obojętnie spytał Janusz. 
- No, i co ty na to? - spoważniał nagle Edgar. 
- Takie twoje gadanie jak i inne - powiedział Janusz. 
- Wiesz, Wiktor Gdański dał nam pieniądze na urządzenie peniszy 
malarzy na Sekwanie. Za parę dni będzie gotowa - znowu wtrącił 
Henryk, jak gdyby chcąc odwrócić rozmowę od wywodów Edgara, które 
go irytowały, czuć to było wyraźnie. 
- A cóż tam będzie? - spytał Szyller. 
- Zwyczajna restauracja, jak na wszystkich peniszach - powiedział 
Henryk - taka teraz moda. Będzie kilka takich statków na wystawie. 
- A kiedy otwarcie wystawy? 
- Piątego maja. 
- Aha, to zobaczymy - powiedział Edgar. 
Przez chwilę milczeli. Potem Henryk wstał, aby sprowadzić 
Kołyszkę, z którym umówił się na spotkanie w innej sali. 
Janusz i Edgar zostali sami. 
Janusz zaczął mówić z trudem: 
- Wiesz, nie lubię, kiedy mówisz takie rzeczy. Chyba cię sztuka 
nie napełnia takim pesymizmem? Jak ty możesz żyć i tworzyć, jeżeli 
tak myślisz naprawdę? 
- Zdaje mi się, że mój instynkt artysty jest silniejszy od tego, 
co myślę... - powoli powiedział Edgar. 
- Wiesz, co mi się zdaje - znowu zaczął Janusz, jak gdyby 
przewalał ciężki kamień - że tak nie można. 
- A jak? - spytał Edgar. 
- Jak to jak? Zwyczajnie, z pewną dozą zapału, czy ja wiem jak... 
dla ludzi... 
I nagle mu przyszło do głowy, jak wczoraj Janek opowiadał o bitwie 
pod Górą Świętej Anny i jak to te "pierony" śpiewały. I jaki to w 
gruncie rzeczy był bałagan to całe powstanie śląskie, i co im to 
MSZ z rozejmem zrobiło - i aż mu się śmiesznie zrobiło, że stał na 
pograniczu takich dwóch światów. Nie mógł nic o tym powiedzieć 
Edgarowi, ale i Janek niewiele by zrozumiał, gdyby mu opowiedzieć, 
co myśli i co mówi wielki kompozytor. Janek naprawdę nic by nie 
zrozumiał i pewnie by zaklął, a Jasia powiedziałaby wtedy: "Nie 
gorącuj się". Janusz zaśmiał się cicho. 
- Dlaczego się śmiejesz? - spytał Edgar. 
- Widzisz, bo ja się nie czuję "skazanym na aleksandrynizm". Mam w 
sobie coś, co mnie ratuje... 
- Co na przykład? - z pewną ironią spytał Szyller. 
- Wiarę w człowieka. 
Edgar się zniecierpliwił. 
- Wiarę w człowieka? - spytał. - Co to znaczy? 
- No, tego ci nie potrafię wyłożyć - powiedział Janusz. 
Był zły na siebie, że tak naiwnie rozmawiał z Edgarem. Ale Edgar 
go zawsze onieśmielał i czuł przez to, że w jego obecności naiwnie 
formułuje myśli i symplifikuje określenia. 
- W czym się to wyraża? - dorzucił Edgar. 
- Właśnie. W tym sęk - mruknął Janusz - to się jeszcze u mnie 
wcale nie wyraża. 
- I jakże ty chcesz, abym ja widział czy rozumiał - powiedział z 
wyrzutem Edgar - jeśli to się u ciebie wcale nie wyraża? 
- Ale musi się wyrazić! - zawołał Janusz. 
- Gadaj zdrów! - zaśmiał się Edgar - ja już wiem dobrze, co mam o 
tobie myśleć. Ja cię znam. 
- ja sam siebie nie znam. 
- Może. Sam siebie nie znasz. Ale ja ciebie znam. 
W tej chwili zjawił się Henryk w towarzystwie Cherubina. 
Przywitali się. Janusz nie silił się na serdeczność. 

- Będziesz jutro u Gdańskiego? - spytał Henryka. 
- Nie. A ty? 
- Mam się tam spotkać z Ariadną. 
- Aha. 
- Który to Gdański? - spytał Cherubin, który zapewne wszystko 
wiedział. - Ten katolik? 
Janusz nie miał pojęcia o tym, czy Wiktor Gdański był katolikiem. 
- Ten sam - odpowiedział za niego Henryk. 
- Ariadna? Panna Tarło? - spytał znowuż Kołyszko - czy to ta, co 
idzie do klasztoru? 
Tym razem Janusz zaśmiał się z całego serca. 
- Nie, to na pewno nie ta - powiedział. 
Wyszli razem i razem zjedli śniadanie w jednej z małych 
restauracyjek na Wyspie Św. Ludwika. 
VI 
Mieszkanie Wiktora Gdańskiego na ulicy Malar było jednym z 
piękniejszych wnętrz, jakie kiedykolwiek widział Janusz. Mimo to 
było ono dość sztuczne i pretensjonalne. Na włoskiej renesansowej 
sekreterze pochylały się wielkie świece woskowe, wspaniały 
skrzydlaty husarz Wyczółkowskiego, stojący konno w polu tulipanów, 
przykrywał zielone skrzydła chłopskiej duńskiej szafy. W stołowym 
pokoju stół był wąski, dębowy, krzesła wysokie i prawie gotyckie, 
a okno zasłonięte czarnymi zasłonami; światło było zawsze 
sztuczne. W dniu umówionym Janusz stawił się punktualnie o siódmej 
na obiad, Ariadna się spóźniła, Myszyński miał więc sposobność do 
porozmawiania z nowym swoim znajomym. Rozmawiali oczywiście o 
Ariadnie. 
Z wielkim zdziwieniem Janusz dowiedział się, że Ariadna przyjęła 
obywatelstwo polskie (z jej nazwiskiem poszło jej to dość łatwo) i 
nawet zajmowała się podobno jakimiś sprawami "dobroczynnymi" wśród 
kolonii paryskiej. Januszowi przyszło do głowy, że może 
rzeczywiście "Żermena" chodziła do przedszkola, nad którym miała 
nadzór "jego" Ariadna. Gdański, który w Warszawie nie był od roku 
1914, spytał Janusza, jak, właściwie mówiąc, jest z tytułami w 
obecnej Polsce. 
- Tytuły są skasowane - bez wahania odpowiedział Janusz. 
- Ale może właśnie dlatego można ich bezkarnie używać? - zapytał 
Gdański. - Na przykład, czy pan używa tytułu? 
- Nigdy - bez wahania odpowiedział Janusz. 
- A jak, na przykład, nazywa pana służba w domu? 
Janusz poczerwieniał. 
- No, właściwie mówiąc - powiedział - to nie ma żadnego znaczenia. 
Gdański, paląc papierosa na bardzo długim bursztynowym cybuchu, 
udał, że nie spostrzega zmieszania Janusza. 
- Bo widzi pan - powiedział - ja namawiam Ariadnę, żeby używała 
hrabiowskiego tytułu, to wiele w paryskim życiu ułatwia. A jako 
Tarłówna właściwie ma do tego prawo... 
- No, prawo wątpliwe - zaśmiał się Janusz odzyskując kontenans - 
nikt zresztą jej tego nie zabroni. 
- Ambasador Polski chyba nie zaprotestuje! - żartował gospodarz. 
Przyszła Ariadna; w czarnym lekkim kostiumie i w kapeluszu z 
kwiatami wyglądała znowu bardzo młodo. Nie miała śladów zmęczenia 
na twarzy. Była bardzo ożywiona i przywitała się serdecznie z 
Januszem. 
Przez chwilę Ariadna rozmawiała z Wiktorem o ludziach, których 
Janusz nie znał. Miał już czas oswoić się z tą paryską manierą, 
która w jego środowisku uważana by być mogła za szczyt 
impertynencji. Tutaj zawsze dostawał się w towarzystwo, które 
omawiało cnoty czy wady nie znanych mu nawet z nazwiska ludzi, 
przy czym nudził się jak mops w studni. Teraz padały wciąż imiona 
Jacques i Raissa, Janusz nie wiedział, o kogo chodzi, ale Ariadna 
dość szczegółowo opowiadała wczorajszą wizytę u tych ludzi. 
- I widzi pan - powiedziała wreszcie - Jacques wcale nie ma 
żadnych zastrzeżeń co do mojego projektu. Przeciwnie, mówi, że 
służy mi wszelką pomocą, może mnie posłać do pewnej swej 
znajomej... no, i... 
W tej chwili wszedł wysoki, bardzo czerwony na twarzy służący i 
powiedział, że podano do stołu. Przeszli do jadalni. 
Wiktor i Ariadna usiadłszy do stołu jak gdyby dopiero teraz 
zobaczyli Janusza i przypomnieli sobie o jego egzystencji. Wiktor 
zaczął opowiadać, że jego kucharka pochodziła z Warszawy, co mu 
umożliwiało prowadzenie polskiej kuchni w domu. Przez chwilę 
rozmawiali o polskich potrawach, temat był wdzięczny i rozmowa 
utrzymała się na tym punkcie dość długo. Ariadna siadając do stołu 
zdjęła kapelusik i przygładziła włosy. Z pewnego rodzaju czułością 
Janusz zauważył parę białych włosów nad czołem. Miała taki sam 
bukiecik sztucznych kwiatów przy bluzce, pod żakietem kostiumu; 
gdy zdjęła rękawiczki, zauważył jej długie, białe ręce i odciski 
rękawiczki poniżej dużego palca. Pomyślał, że dawniej nie miała 
takich ładnych rąk. Śmiała się, wspominając potrawy, jakie jadała 
w domu w Odessie, i Janusz przypomniał sobie ten wieczór, kiedy 
Ariadna deklamowała wiersze Błoka i miała na szyi sznury 
sztucznych pereł. 
- Co się dzieje z Walą Niewolinem? - spytał nieoczekiwanie. 
Wiktor popatrzył na niego z popłochem, ale Ariadna powiedziała 
spokojnie, odkładając łyżkę: 
- Jest w Paryżu, pracuje w jakiejś knajpie. 
Z min swoich współbiesiadników Janusz pojął, że nie doczeka się 
więcej szczegółów o odeskim znajomym. Ariadna zwróciła się do 
Wiktora, mieli własny świat. 
- Jacques obiecał mi - powiedziała Ariadna, specjalnie akcentując 
imię Jacques - że da mi egzemplarz świętego Tomasza ze swoimi 
adnotacjami. 
Ale Wiktor nie podjął tego tematu. Zwrócił uwagę Janusza na 
husarza Wyczółkowskiego. 
- Pan wie - powiedział - Wyczółkowski rzadko opracowywał podobne 
tematy. 
Ariadna rzuciła przelotne spojrzenie na wielki pastel i Janusz 
wyczytał coś w rodzaju niechęci w jej wzroku. Mimo woli 
przypomniał sobie, że nigdy jeszcze Ariadnie nie opowiedział nawet 
listownie o swoim spotkaniu z Wołodią. Ale w tej chwili także nie 
mógł tego uczynić. Nie mógł zestawić tej szczupłej osoby z 
ostrzyżonymi włosami, tak po parysku eleganckiej, z tamtą Ariadną, 
mieszkającą na czwartym piętrze Dworcowej ulicy w Odessie, i nie 
umiał dostatecznie plastycznie uprzytomnić sobie tego wieczoru, 
kiedy po raz pierwszy tam przyszedł po przyjeździe z Mańkówki. 
- Edgar pytał się o ciebie - zwrócił się do Ariadny, a gdy 
podniosła brwi pytająco, dodał: 
- Edgar Szyller. 
Pomyślał przy tym, że Ariadna na pewno ma zbyt dużo znajomych w 
Paryżu i już nie odróżnia ani imion, ani nazwisk. Znowu uczuł w 
sercu dreszcz zniecierpliwienia. Stanowczo czuł się coraz bardziej 
przybyszem z odległej prowincji. Ariadna jednak przypomniała 
sobie. 
- Co on pisze teraz? - spytała. 
- Napisał operę, jednoaktową, w rodzaju Elektry Straussa, o królu 
Dawidzie. 
- O królu Dawidzie? Co za dziwne tematy przychodzą ludziom do 
głowy. 
- No, wie pan - powiedział Janusz - to zupełnie to samo co 
malowanie dzbanków i jabłek. Nie ma to wielkiego sensu, o ile nie 
jest pierwszorzędnie zrobione. 
- Toteż ja maluję zawsze portrety - pospiesznie odparł Wiktor - 
nawet gdyby nie były bardzo dobre malarsko, zostaną w charakterze 
dokumentu ludzkiego. 
Janusz nie miał pojęcia o tym, że Gdański maluje. Teraz dopiero 
zrozumiał zainteresowania Gdańskiego dla polskich artystów. To mu 
też wyjaśniło pochodzenie bardzo niedobrego portretu półnagiego 
chłopca, wiszącego w salonie obok wspaniałego krucyfiksu ze 
słoniowej kości toskańskiej roboty. 
- No, tak, ale Adzio (był to ten malarz, którego matka nosiła 
wspaniałe nazwisko) maluje jabłka i dzbanki, a to jest przecież 
doskonałe - z pewną zaczepnością w głosie powiedziała Ariadna. 
Janusz nie rozróżniał jej słów, rozmowa tych dwojga nudziła go i 
była mu obca, ale słuchał jej głosu, w tym jednym odnajdywał coś z 
dawnej Ariadny. 
Czajki kriczali: czji-wy? 
My otwieczali: niczji! * (* Czajki wołały: czyi jesteście? 
Odpowiadaliśmy: niczyi! [cyt. z N. Asiejewa]) 

- powiedział nagle. Ariadna rzuciła nań wzrok pełen zgorszenia, 
ale na dnie tego spojrzenia dojrzał coś w rodzaju niepokoju. 
Zamilkli na chwilę wszyscy troje. 
- A jednak wydaje mi się, że Henryk jest najzdolniejszy z tych 
młodych malarzy - powiedział Wiktor, już tylko po to, aby zapełnić 
w rozmowie lukę, która nie mogła się przedłużać. 
- Dlatego, że najlepiej imituje impresjonistów? - spytała Ariadna. 
- Impresjoniści wywiezieni z atmosfery francuskiej tracą rację 
bytu, jak ryba wyjęta z wody. Przenoszenie impresjonizmu do Polski 
to nonsens. 
Wiktorowi powiedzenie to zrobiło widoczną przykrość. Przyjaźń, 
jaką obdarzał młodych malarzy, wymagała nie tylko poddania się ich 
teoriom, ale i ich obrony. Zaczął poważną diatrybę, ale w tej 
chwili lokaj przyniósł leguminę. 
- Patrz - powiedział Wiktor do Ariadny - moja kucharka nazywa tę 
potrawę tutti frutti a la polonaise, a ja nigdy tego w Polsce nie 
jadłem. 
- Co to jest? - spytała nieufnie Ariadna, przed której nosem tkwił 
półmisek ze spiętrzoną babką, która parowała lekko. Nie miała 
ochoty pierwsza atakować. 
- Bierz, bierz, szybko, bo się zawali - powiedział Wiktor. 
Lokaj z twarzą, w której nie drgnął ani jeden muskuł, ale która 
mimo to wyrażała lekką pogardę, spoglądał uważnie, jak Ariadna 
zanurzyła widelec i łyżkę w kremowe boki babki. Z boku babki, jak 
krew i wnętrzności z boku rannego jelenia, zaczęły się wylewać 
lody, krem i barwne kawałki owoców. 
- To coś fenomenalnego! - powiedziała Ariadna i nabrała czym 
prędzej pełen talerz skomplikowanej leguminy. Tymczasem pod jej 
bok podjechała srebrna sosjerka, którą służący trzymał w drugim 
ręku. 
- A to co? - spytała Ariadna. 
- To sos morelowy - wyjaśnił Gdański - podobno konieczna rzecz do 
tego. Proszę... Spróbuj! 
Wiktor był ostatnim w nabieraniu, położył sobie na talerz może 
łyżkę tej babki a la polonaise i rozgrzebywał widelcem po talerzu; 
nie lubił słodyczy. 
- Wracając do Raissy i Jacquesa - powiedział - to mam wrażenie, że 
oni się mylą. Nie znają ciebie tak jak ja... Czy pan wie - zwrócił 
się do Janusza - że Ariadna ma zamiar wstąpić do klasztoru? 
- Słyszałem już o tym - powiedział Janusz - ale nie chciałem 
wierzyć. 
W głosie jego zabrzmiał taki chłód, że Ariadna podniosła na niego 
uważne spojrzenie. Zdawało się Januszowi, że ona dopiero w tej 
chwili spostrzegła, iż to ten sam Janusz sprzed dziewięciu lat. 
- Bo mnie się zdaje - ciągnął Wiktor - że można jednak połączyć 
życie chrześcijańskie z pracą na polu sztuki. Nie rozumiem 
uciekania od razu do klasztoru. Życie z Jezusem może być połączone 
ze świecką pracą, sam Maritain to nieraz powtarza. 
W tej chwili dopiero Janusz zrozumiał, że familiarne imiona 
Jacquesa i Raissy oznaczały małżeństwo Maritainów i że jego 
rozmówcy naumyślnie może podkreślali swój bliski stosunek z tak 
wybitnymi działaczami katolicyzmu, a on tego nie docenił. 
- Ja, na przykład - mówił Wiktor bez przerwy - wyjeżdżam zawsze 
latem na dwa, trzy miesiące do Lourdes. Opiekuję się chorymi, po 
prostu nie ma kto ich nosić przez grotę, a są tam tłumy. Myślę, że 
moja praca w Lourdes, a to jest dosyć ciężkie, całkowicie okupuje 
moje życie świeckie i stanowi zupełne zadośćuczynienie za 
grzechy... 
- Czy za wszystkie? - spytała nagle z dwuznacznym uśmiechem 
Ariadna. 
- Jesteś niedobra - wykrzyknął piskliwym głosem Gdański i zaśmiał 
się. 
W tej chwili służący przyniósł po raz drugi wystygłą już babkę, 
Ariadna nabrała drugą dużą porcję. Janusz też. 
- Ty mnie zupełnie nie rozumiesz - powiedziała do Wiktora, jedząc 
i ze smakiem oblizując wargi - świata nie można pogodzić z życiem 
Chrystusowym, albo jedno, albo drugie. Ja już od dawna o tym 
myślałam... 
- Czy jeszcze w Odessie? - spytał Janusz. 
- Wyobraź sobie, że nawet w Odessie - co prawda tam myślałam o 
klasztorze prawosławnym, który może jest poetyczniejszy od 
katolickiego... 
- Stony, zwony, pierezwony... - zaczął Janusz klasztorny wiersz 
Gorodieckiego. 
- Jak ty wszystko pamiętasz - powiedziała z pewnym niezadowoleniem 
Ariadna. 
- Nawet nie wiesz, jak ja wszystko pamiętam - nagle poważnie rzekł 
Janusz, ale zaraz się przerzucił: - Więc ty myślisz, że klasztor 
jest czymś poetycznym? 
- Ksiądz Bremond - powiedział Wiktor - uważa, że poezja i religia 
to jedno. Czy znasz... 
- Ksiądz Bremond się myli - przerwał Janusz - nie ma poetyczności 
w klasztorze, przynajmniej nie tak, jak wy sobie to wyobrażacie. 
Mój stryj był bazylianinem. 
- Bazylianin to inna sprawa - rzucił Wiktor. 
- Co ty tam wiesz! - zawołała Ariadna. 
Wstali od stołu. Służący rozsunął wielkie drzwi prowadzące do 
salonu. Czekała ich tam niespodzianka, na morelowej kanapce pod 
kościanym krucyfiksem siedziała matka Wiktora, stara pani Gdańska, 
i w przemyślnej, wywrotnej srebrnej maszynce parzyła kawę. 
Pani Gdańska była kiedyś słynną pięknością, dzisiaj była to mała, 
szczupła, nikła osóbka o przestraszonych oczach, utlenionych 
włosach i manierach czternastoletniej dziewczynki. Mimo wszystko 
Janusz ucieszył się jakoś do niej, miał zawsze słabość do 
starszych pań, matek swoich przyjaciół. 
Po przywitaniu się pani Gdańska zwróciła się do Wiktora: 
- Mój drogi, był tutaj ten Sandro - pokazała na portret półnagiego 
chłopca, który wisiał obok krucyfiksu - chciał się widzieć z tobą. 
Ale powiedziałam, że masz gości. Przyjdzie później. To strasznie 
miły chłopiec - dodała zwracając się do Ariadny - i mimo różnicy 
wieku żyją z Wiktorem jak dwaj bracia. Prawda, Wiktorze? - 
Rozszerzyła oczy jak ptak połykający muchę. - Sandro pomaga mu w 
pracowni. 
Wiktor bez słowa patrzył w okno. 
- Czy pani stale mieszka w Paryżu? - spytał Janusz. 
Ale pani Gdańska nagle podskoczyła na kanapce i zawołała: 
- Ach, ach, kipi, kipi! Wykipi kawa! 
- To trzeba przewrócić - zawołał Wiktor. 
Janusz bez słowa przewrócił maszynkę za rączkę i zgasił płomień 
nasuwając srebrny krążek. 
- Ja się nigdy nie mogę zdecydować - powiedziała pani Gdańska 
wzdychając - jak tylko zakipi, zaraz się przestraszę i ktoś musi 
mnie ratować. 
Janusz się uśmiechnął. 
- Nie może więc pani gotować kawy sama dla siebie. 
- Rzeczywiście. Wtedy zawsze jest katastrofa. 
Nalała wszystkim kawy, pili siedząc przy niskim stoliczku. Ariadna 
chmurnie patrzyła w przestrzeń, nie mówiąc ani słowa. 
- Pan się pytał, czy dawno mieszkam w Paryżu? - przypomniała sobie 
pani Gdańska. - Nie, ja mieszkam w Łodzi, tylko co roku 
przyjeżdżam do Wiktora tutaj na pięć, sześć miesięcy. W Łodzi mam 
drugiego syna, wnuczki, rodzinę. Mój starszy syn prowadzi 
fabrykę... zresztą mamy dom w Warszawie... 
- Mieszkają państwo w Warszawie? 
- Trochę tu, trochę tam, dla dzieci zdrowiej w Warszawie. Wiktorka 
to chowałam w Warszawie, on był bardzo chorowity. 
Janusz z pewnym niedowierzaniem spojrzał na muskularną, zgrabną 
postać Wiktora i na jego prosty i silny kark, na którym mocno 
osadzona asyryjska głowa rysowała się rzeźbionym profilem na tle 
okna pokrytego czerwonawym witrażem. 
- W Łodzi są ciągle dziecinne epidemie - mówiła pani Gdańska, 
bezradnie rozkładając małe rączki, na których świeciły gęstą rosą 
brylanty - dzieci tam mrą jak muchy... nie mogłam Wiktorka trzymać 
w takim mieście... 
- No, i odzwyczaiłaś mnie od Łodzi - powiedział Wiktor - nie mogę 
już tam mieszkać. Czy pan wie - zwrócił się do Janusza - że w 
Łodzi każdy obraz pokrywa się w trzy miesiące warstwą czarnego 
brudu na palec grubości i już tego zmyć niepodobna? 
- A cóż dopiero płuca! - powiedział Janusz i nagle zakrztusiwszy 
się, zakaszlał. 
Pani Julia Gdańska porwała się z kanapki. 
- Pan kaszle, panie hrabio? Ja zaraz panu dam doskonałe proszki na 
kaszel. Po dwóch proszkach pan przestaje kaszlać. To proszki 
doktora Landsberga... Co za doktor! Czy pan go zna, panie hrabio? 
To jest dopiero doktor! 
Pani Gdańska otworzyła szybko malutką szufladkę renesansowej 
sekretery i wyciągnęła z niej pudełko napełnione aptecznymi 
paczuszkami. Zaczęła je szybko przeglądać jedną po drugiej. 
- Może pan ma osłabione serce? - zwróciła się do Janusza. - Mam 
znakomite proszki doktora Landaua. To jest także doktor! Tylko od 
czego innego... 
- Ależ, mamo - powiedział z lekkim zniecierpliwieniem w głosie 
Wiktor - Janusz jest zdrów jak ryba... 
- Rzeczywiście, zakrztusiłem się tylko - próbował się bronić 
Janusz. 
Ale nie pomogło - musiał zażyć natychmiast jeden proszek od 
kaszlu, pani Gdańska zadzwoniła na służącego i kazała podać 
szklankę wody, mówiąc do lokaja: "mój Walenty" - i wreszcie 
wpakowała Januszowi do kieszeni malutkie pudełeczko z proszkami. 
- Będzie mi pan wdzięczny - powiedziała - zobaczy pan. Tylko niech 
pan zażywa... 
Ariadna nie mówiła ani słowa. Wstała i popatrzywszy na zegarek, 
powiedziała, że ma spotkanie w pilnej sprawie z samą Lanvin. Mają 
omówić już jesienne mody. 
Wiktor podniósł się także. 
- Wiesz co - powiedział - brakuje ci cnoty miłości (charite). 
Ariadna podniosła na niego wzrok zdziwiony i zaskoczony. 
- A tobie? - spytała. 
- Ja się nigdy nie nudzę - odparł Wiktor. 
- Bo bawisz się samym sobą - powiedziała Ariadna i zwróciła się do 
Janusza: 
- Zadzwonię do ciebie pojutrze rano. Chciałabym z tobą jednak 
pomówić. 
Janusz uśmiechnął się blado. 
- Jak uważasz - szepnął - czy to potrzebne? 
Wiktor popatrzył na nich z lekkim zdziwieniem, jakby dopiero teraz 
spostrzegł, że tych ludzi coś łączy. Ale zaraz się pohamował i 
pocałował Ariadnę w rękę. 
- Au revoir, madame - zwróciła się Ariadna do pani Julii. 
- Au revoir, comtesse - powiedziała stara Gdańska i z przesadną 
serdecznością uścisnęła jej dłoń. 
Wiktor odprowadził Ariadnę do przedpokoju i wrócił pod krucyfiks. 
- Słyszał pan, panie hrabio - zwróciła się pani Gdańska do Janusza 
- że ta wariatka chce iść do klasztoru. 
- Mamo - powiedział Wiktor - co ty mówisz? 
- No, ja wszystkie zabawy rozumiem - powiedziała mama Gdańska. - 
Ale żeby do klasztoru! No, no! 
- Rzeczywiście - zauważył Janusz - czy pan wie, skąd jej to 
przyszło do głowy? 
Wiktor ziewnął. 
- Niech się panu nie zdaje, że ona prowadzi łatwe życie. Parmi 
cette facticite... * (* Wszystko to takie sztuczne...) 
- A czy pan nie myśli, że to jest również factice? 
- Ach, ona po prostu jest meszygiene! - wzruszyła ramionami 
Gdańska - już ja bym nie chciała, żeby mój Wiktor się z nią 
ożenił. Choć to niby i hrabianka. 
- Taka to i hrabianka - powiedział Janusz - prawie jak ja. Jej 
ojciec był policmajstrem w Odessie! 
- Tant pis - warknęła Gdańska - a ona chce tutaj robić la pluie et 
le beau jour... * (* Tym gorzej [...], ona chciałaby tu rządzić 
się...) 
- Le beau temps * (* Nadawać ton.) - poprawił Wiktor. 
- Że ten Niewolin od niej uciekł - syknęła jeszcze pani Gdańska - 
to zaraz do klasztoru. Ona mniej nie może, tylko do klasztoru... 
comtessa. 
- Aha, właśnie - powiedział Janusz, który nagle uprzytomnił sobie, 
że prześlepił najważniejsze zagadnienie w sprawie Ariadny - co się 
stało z Niewolinem? 
- Ożenił się - powiedział Wiktor - z młodziutką Rosjaneczką; 
śpiewa teraz w chórze w rosyjskiej herbaciarni na Faubourg St. 
Honore. 
- Aha, to tak - powiedział Janusz. A oznaczało to powiedzenie: 
"Boże, jaki ja jestem idiota". 
I Janusz się pożegnał z Gdańskimi, pani Julia prosiła go o 
towarzyszenie jej na jakiś koncert dobroczynny, ale wymówił się 
brakiem czasu. 
- To szkoda - powiedziała - ale spotkamy się na koncercie 
Paderewskiego? Prawda? 
- Tak, ja będę. Moja siostra dostała bilety przez ambasadę. 
- A my mamy już miejsca od dwóch miesięcy - powiedziała pani 
Gdańska - to ten Sandro, przyjaciel Wiktora, taki zapobiegliwy. 
Janusz znalazł się na ulicy pełnej ciepłego, aż nadto pięknego 
słońca. 
- Boże - powiedział do siebie - jaki ja głupi. 
Przecież ja o niej nic nie wiem. Ona miała swoje życie przez te 
długie lata, a ja tak, jakby się nic nie zmieniło! Jak ja mogłem 
nawet myśleć o niej. 
Ale myślał przez cały ten dzień i przez cały następny aż do jej 
telefonu. 
VII 
Koncert Paderewskiego odbywał się w dużej sali teatru, który 
należał do Hani Wolskiej. Dochód z tego koncertu był przeznaczony 
na cel dobroczynny i ambasadorowa polska bardzo starała się, aby 
otrzymać salę za darmo, ale to się jej nie udało. Milionerka 
amerykańska - a właściwie jej menedżer policzył za salę normalnie: 
bardzo słono. Mimo wysokich cen biletów sala była przepełniona. 
Miał być obecny prezydent Rzeczypospolitej z żoną i królowa 
Elżbieta belgijska. Koncert wyznaczono na trzecią po południu. 
Pogoda kwietniowa zapowiadała się wspaniale i kasztany na Cours la 
Reine z zapalonymi świeczkami kwiatów stały wyprostowane, tak samo 
jak postaci olbrzymich gwardzistów narodowych z błyszczącymi 
napierśnikami i końskimi grzywami na hełmach, wyprężone na 
schodach teatru. Prezydent przybył punktualnie, ambasador z żoną 
spotkali go na dole w westybulu i prowadzili go na górę. Ambasador 
wiódł prezydentową. Prezydent ze staroświecką galanterią podał 
rękę ambasadorowej, strojnej w rozstrzępione czarne pióra. 
Ambasadorowa pochyliła się w tył do prezydenta policji i 
powiedziała na głos, tak że wszyscy otaczający ją słyszeli: 
- Et surtout dites a la reine qu'elle nous attende, nous allons 
descendre tout de suite. * (* A przede wszystkim proszę powiedzieć 
królowej, żeby zaczekała, my zaraz zejdziemy.) 
Spychała ujrzawszy ambasadorostwa wchodzących do loży 
reprezentacyjnej wraz z prezydentem i jego "małżonką" zaniepokoił 
się o losy królowej! Jego doświadczenie radcy ambasady mówiło mu, 
że będzie tutaj jakaś gafa, a tego bał się każdy prawdziwy 
dyplomata jak najbardziej. Wyskoczył więc na schody wejściowe, 
które wznosiły się stromo jak w greckiej świątyni. 
Niepokój Kazimierza był całkowicie uzasadniony. Wielkimi schodami 
szła w górę drobna postać kobieca, chrupka i szczupła, a jednak 
majestatyczna. Wyglądała trochę zgubiona w olbrzymim tłumie, jaki 
napełniał hall; wielkie schody były puste, nikogo na nie oprócz 
królowej nie wpuszczano. Gwardziści stojący na załomach schodów 
połapali się sami (prezydent policji gdzieś poleciał pilnować 
swojego zwierzchnika) i bez rozkazu oddali honory z nierównym 
hałasem szabel, ostróg i obcasów. Poznali królową. Spychała 
podszedł i skłonił się głęboko. Królowa podała mu rękę. Spychała 
wypowiedział parę słów przeprosin, że właśnie ambasador z żoną 
odprowadził do loży prezydenta. To chyba było jeszcze gorsze. 
Królowa puściła jego frazes mimo uszu i wstępując na stopnie z 
gracją, zwróciła się do Kazimierza: 
- Czy pan wie, że każdy koncert Paderewskiego to dla mnie wielka 
emocja? Mam taką tremę, jakbym sama wychodziła na estradę. A przy 
tym przeczucie wrażeń muzycznych, które będę odbierała, powiększa 
jeszcze moją nerwowość. Szczególniej kiedy gra Chopina. 
- Tak, Majeste, to wielki artysta - powiedział Spychała, wstępując 
po schodach o krok za królową. 
"Żeby mnie teraz tak tata zobaczył" - przemknęło mu przez głowę. 
Na szczycie schodów zjawił się poseł polski w Brukseli. Spychała 
powierzył mu już dalszą opiekę nad monarchinią. Poseł rzucił 
Spychale takie spojrzenie, jak gdyby to on był winien temu 
osamotnieniu królowej, i bynajmniej nie ocenił tego, że Kazimierz 
właściwie jako tako uratował sytuację. 
Spychała pospieszył na swoje miejsce, gdyż koncert miał się zaraz 
zacząć. Gdy usiadł w swoim fotelu, spostrzegł o parę rzędów przed 
sobą Edgara Szyllera. Jego jak zwykle w lewo pochylona głowa i 
uprzejmy gest, z którym siedział, chociaż z nikim nie rozmawiał, 
przypomniały Spychale Odessę i rozmowę na plaży. Od tego czasu jak 
gdyby chował w sercu jakiś uraz do kompozytora. Przyłapał się 
teraz na tym, że spogląda na profil perdu * (* Profil widziany od 
tyłu.) Szyllera z dużą niechęcią. 
Tyle czasu już minęło od tamtych dni i tyle rzeczy przeszło, a 
Spychała wciąż czuł, że wtedy postąpił głupio, że w rozmowie z 
Edgarem okazał się prowincjonalnym młodzieńcem, zupełnie nie 
umiejącym załatwić konfliktu, jaki wybuchnął po rozmowie z panią 
Royską. Ośmieszył się - i koniec. Zawsze czuł ten cierń w sercu. 
Józia już nie ma na świecie i sam nie jest już prowincjonalnym 
młodzieńcem, przed chwilą uratował ambasadę od kompromitacjii 
wobec królowej jednego z zaprzyjaźnionych państw - a żal, jaki 
miał do Szyllera o własną niezręczność, pozostał. Zarzucał wtedy 
Edgarowi jego kosmopolityzm, a oto Edgar jest w tej chwili nieomal 
narodowym kompozytorem... 
Podniósł się wielki szum od góry teatru aż do dołu, jak gdyby 
lunął nagły deszcz. Publiczność wstała z miejsc, na scenę jakoś 
źle oświetloną, pogrążoną w brązowym półmroku wszedł Paderewski. 
Wydał się nieduży i krępy. Miał na sobie staromodny surdut, który 
go jeszcze skracał. Dekolt jego wyciętej w śmieszny sposób koszuli 
obnażał jabłko adamowe, ozdobione wielką białą kokardą. Włosy, 
siwe i wyskubane, gdzieniegdzie jeszcze błyszczały pasmem rudej 
grzywy. Twarz jego z dawnej twarzy lwa zmieniła się raczej w twarz 
dobrego psa. Ciężkie powieki skośno schodzące na oczy nadawały 
jego rysom charakter orientalny. 
Usiadł, wszyscy usiedli. Uciszył publiczność kilkoma akordami. 
Popatrzył na salę, widać było, że ujrzał w głębi lożę z 
prezydentem, jego żoną, królową belgijską, lożę napełnioną 
czarnymi piórami ambasadorowej. Spychała też obejrzał się ku tej 
loży. Spostrzegł, że nasz poseł w Brukseli stoi za tymi 
wspaniałymi gośćmi i ogląda się na wszystkie strony. 
"Psiakrew - pomyślał - zapomnieli mu wyznaczyć miejsce!". 
Z jednej strony oficjalnej loży siedziała Hania Wolska ze swoją 
sekretarką-akompaniatorką, a przy niej jakiś Amerykanin w jasnym 
garniturze, młody chłopiec, pisarz czy poeta. Wolska miała na 
głowie wielki biały kapelusz i mimo że to było południe, mnóstwo 
szmaragdów na piersi. Po przeciwnej stronie, symetrycznie do 
Wolskiej, siedziała Bilińska z Dolly Radziwiłłową i z bratem. 
Spychała ogarnął jednym spojrzeniem kontrast czarnej Dolly z 
jasną, spokojną, bardzo niepolską urodą Marii. I przez krótkie 
mgnienie, zanim Paderewski uderzył pierwszą nutę, poczuł w sercu 
ukłucie wielkiej miłości i zarazem wielkiego upokorzenia. 
- "Ta twoja pani" - pisywał stary Spychała do syna. 
Paderewski zaczął od Nokturnu cis-moll. Edgar Szyller starał się 
jak najuprzejmiej ustosunkować się do muzyki mistrza. Chciał 
odczuwać wielki szacunek dla starszego kolegi, ale nie mógł 
powstrzymać się od myśli, że sposób grania wielkiego pianisty jest 
już dla niego nie do przyjęcia. Spostrzegł mimo woli, że prawa 
jego ręka spadała na klawisze w drobny ułamek sekundy po lewej, że 
interpretacja tkwiła w starym, romantycznym pojmowaniu muzyki 
Chopina i że pianista nie wydobywał z tej muzyki ani części tej 
mocy i jędrności, jaka się w niej kryła, i że wreszcie po prostu 
zmieniał niektóre szczegóły. 
Stosunek Edgara do muzyki Chopina był dość osobliwy. Nasłuchał się 
jej w dzieciństwie dużo i znużyła go ona w końcu. Własna jego 
twórczość czerpała zupełnie gdzie indziej swe racje istnienia i 
jeżeli nawiązywał także i do muzyki polskiej, to raczej przyjmował 
świeżość i łatwość melodyjną Moniuszki. A jednak wystarczyło mu 
usłyszeć parę taktów wielkiego Fryderyka, kiedy ustępował mu od 
razu i chłonął go nie jako fachowiec, ale jako zwykły słuchacz. 
Właśnie może dlatego irytowała go gra Paderewskiego. Wolałby się 
jej był poddać bez zastrzeżeń. 
Gdy Paderewski zaczął grać etiudy, Szyllera zdziwiła jednak 
trwałość techniki starego pianisty. Potem Sonata h-moll. Tutaj 
wydało się Szyllerowi, że Paderewski zupełnie zbanalizował ten 
wielki poemat, przeprowadzając go na zupełnie inną płaszczyznę 
interpretacyjną niż ta, jakiej oczekiwał Szyller. Zirytowało go 
także to, że pianista dodał nie istniejącą u Chopina nutę po 
zakończeniu largo. 
Muzyka jednakże u Szyllera wywołała dalekie skojarzenia i powoli 
oddawał się swoim myślom, oddalając się od sali koncertowej i od 
granych utworów. Zresztą było to także swojego rodzaju słuchanie 
muzyki, gdyż bez niej te myśli nie przychodziły do Edgara tak 
łatwo, a w każdym razie byłyby inaczej zabarwione. 
W tej chwili zastanawiał się nad swoją samotnością. Dlaczego jego 
muzyka jest tak mało ceniona? Czy naprawdę nie jest to dobra 
muzyka? Garbaty Rysio stary pan Myszyński bardzo wysoko cenili 
jego utwory. Garbaty Rysio słuchał ich z nabożeństwem. Na parę 
tygodni przed śmiercią słuchał, jak Artur Malski grał jego sonatę 
- i płakał. Ale płakał dlatego, że już był chory i czuł, że umrze. 
Płakałby wtedy może przy najgorszym graniu. Helena mówiła swoim 
niskim, nieżyczliwym głosem: "Jemu się chce umierać, bo on myśli, 
że będzie aniołem i nie będzie miał w niebie garbu!..." Ale "jemu 
nie chciało się umierać i płakał dlatego. 
"Zadziwiająca rzecz ta muzyka - pomyślał. - Jak bardzo działała na 
mnie wówczas, kiedy Rysio improwizował w łowickiej kolegiacie, i 
jak mnie nudzi tutaj, kiedy największy pianista świata gra przed 
królami i prezydentami". 
"I jak ten stary organista płakał! - przypomniał sobie jeszcze 
Edgar. - Jak zawsze, musiałem asystować i przy tej śmierci. 
Ciekawy jestem, czy to była gruźlica wrodzona?". Ale zaraz 
odpędził tę myśl od siebie: bardzo nie lubił zastanawiać się nad 
chorobami, a zwłaszcza nad gruźlicą. 
Niedaleko od niego siedziała stara pani Gdańska. Wyraźnie 
odwróciła się ku niemu, chociaż znał ją przelotnie z Warszawy, 
porozumiewawczo mrugnęła do niego i brodą wskazała na estradę. 
Nawet zdawało się Edgarowi, że cmoknęła lekko. W każdym razie jej 
usta złożyły się tak, jakby smakowała coś słodkiego: figę czy 
daktyl. Od tej chwili Edgar już nie powrócił do uważnego słuchania 
koncertu. 
Janusz także nie mógł się przymusić do słuchania. Krępowało go 
towarzystwo dwóch pięknych, wystrojonych pań. Zdawało się przy 
tym, że nikt tu nie przyszedł dla muzyki, chyba królowa belgijska, 
która od pierwszej nuty pogrążyła się w nabożną uwagę i odganiała 
się jak od much od słów, z którymi zwracała się do niej raz po raz 
ambasadorowa. Wszyscy przyszli tutaj w jakichś zupełnie innych 
celach, chociaż określonych, ale mało mających wspólnego z muzyką. 
Sam Janusz też chciał tylko zobaczyć z daleka Ariadnę. Długo nie 
mógł jej odnaleźć pośród pretensjonalnej publiczności. Dopiero po 
jakimś kwadransie zauważył, że siedzi od niego niedaleko, w loży z 
Janem Siseau i jakimś pięknym młodzieńcem. Starał się na nią nie 
patrzeć, ale mimo woli oczy biegły ku niej. Siedziała na pozór 
skupiona, ale Janusz widział, że myślą jest gdzie indziej, 
poznawał to po oczach, które, nieruchomo wparte w przestrzeń, 
zachodziły tą znajomą mgłą nieobecności, która tak zawsze go 
bolała. 
Wręcz odwrotny proces odbywał się w uczuciach Spychały. 
Rozproszony swoimi kłopotami urzędnika ambasady, zajęty myślami, 
czy jeszcze aby jakaś gafa nie wystrzeli jak raca z zapomnianej 
gilzy, lecący oczami to w stronę oficjalnej loży, to w stronę 
Marii, która nie chciała z nim pokazywać się publicznie, poczuł, z 
chwilą kiedy Paderewski uderzył pierwsze akordy - jak wszystko 
wysuwało mu się z duszy, osad opadał na dno. Nagle ujrzał i muzykę 
Chopina, i siebie samego z nią razem pływającego w oczyszczonym, 
przedestylowanym powietrzu. W miarę jak słuchał i jak sala 
zamierała w skupieniu, dostrzegał wszystko, co było w nim 
niepotrzebne. Myślał przez chwilę o Marii, jak gdyby go już 
rzuciła i jak gdyby już miłość ich była tylko wspomnieniem, 
zostało przyzwyczajenie i trudność takiego życia. Ale o Oli nie 
pomyślał ani razu. 
Gdy Paderewski skończył program, Spychała z żalem skonstatował, że 
musi wyjść wcześniej, nie czekając na bisy. Zaraz po koncercie 
odbywało się w ambasadzie przyjęcie i musiał dopilnować, aby 
wszystko było na swoim miejscu. Było powszechnie wiadomo, że 
Paderewski długo ociągał się z bisami, a potem siadał i grał sześć 
- osiem kawałków z rzędu, drugi program. Spychała wyśliznął się 
zaraz, gdy sala, która przez chwilę zachłysnęła się milczeniem, 
wstrząsała się krzykiem i oklaskami. Przy wyjściu z parteru 
zetknął się z Edgarem, który także chciał umknąć wcześniej. Źle 
obliczyli czas. Paderewski usiadł ponownie do fortepianu i musieli 
zatrzymać się przy drzwiach. 
Spychała ku wielkiemu swemu zdziwieniu zauważył, że nie odczuwa w 
tej chwili żadnego zniechęcenia w stosunku do Edgara. Wszystko 
zmieniło się w nim (czy to pod wpływem muzyki?) i nie doznawał 
żadnego onieśmielenia wobec dawnego znajomego. Nawet pewną 
przyjemność robiło mu w tej chwili wspomnienie odeskiej rozmowy na 
plaży. Zabrzmiało Scherzo h-moll. 
- Pan ucieka? - spytał Spychała Edgara z pewnego rodzaju 
czułością. 
Ten tylko kiwnął porozumiewawczo. 
W tej chwili drzwi się otworzyły, ktoś wchodził, portier go 
wstrzymywał dramatycznym szeptem, uczyniło się zamieszanie i 
Spychała, tak samo jak i Edgar, mogli prześliznąć się do 
westybulu. 
- Nie lubi pan Paderewskiego? - z troską w głosie spytał Spychała. 
- Ja w ogóle nie lubię fortepianu - wymijająco odpowiedział 
Szyller, schodząc uważnie ze schodów. - Słuchając go myślę o 
cymbałach. Uśmiechnął się bezradnie, jakby prosząc o przebaczenie 
za swoją gruboskórność. 
Spychale zrobiło się żal kompozytora. I na pożegnanie uścisnął mu 
dłoń ze współczuciem. 
- Zaraz się przecie zobaczymy - powiedział do niego 
konfidencjonalnie. 
Przed teatrem przy samochodzie Spychały stał jakiś młody człowiek 
i rozmawiał z szoferem. Obaj byli bardzo ożywieni. Młody człowiek 
ukłonił się Kazimierzowi. 
- Proszę pana radcy - powiedział szofer - to jest Jasiek 
Wiewiórski, on do pana. 
- Co się stało? - Spychała zwrócił się do młodego ze 
zniecierpliwieniem. Odrywał się od swoich myśli o muzyce i 
wspomnień młodości. Nie miał nastroju do załatwiania żadnych 
"spraw". 
- Proszę pana - powiedział Wiewiórski, zbliżając się do Spychały. 
- Księżna Anna umarła, ojciec telegrafował, żeby pana zawiadomić. 
- Jak to? - zdziwił się Spychała, zatrzymując się w drzwiczkach 
samochodu. 
- A tak, umarła we Włoszech... a księżnej młodej nie zawiadomiono. 
Umyślnie chyba czy co? 
Spychała dziwił się coraz bardziej. 
- Co ojciec pisał? 
- Nic, tylko była depesza: tu jest. - Wiewiórski wyciągnął pomięty 
papierek: "Księżna umarła Palermo zawiadom zaraz pana Spychałę 
ojciec". To wszystko. 
Spychała się spieszył i nie od razu docenił wagę wiadomości. 
- Trzeba jechać, bo zaraz będzie deszcz - powiedział. 
Szofer wyraził wątpliwość: 
- Dlaczego? 
- Jak pan może nie wiedzieć, że będzie deszcz. Niech pan popatrzy 
na niebo. Nigdy pan na wsi nie był czy co? Oczywiście, że będzie, 
to jasne. 
Spychała zwrócił się do Wiewiórskiego: 
- Dobrze, dobrze, dziękuję panu, że mnie pan zawiadomił, proszę 
podziękować ojcu. - Przelotnie podał mu rękę. - Jedziemy do 
ambasady - powiedział do szofera - i proszę o tym, co Janek 
przyniósł, ani słowa nie mówić księżnej Bilińskiej. 
VIII 
Na przyjęciu w ambasadzie wszyscy już jednak wiedzieli o śmierci 
księżnej, popołudniowe wydanie "Figara" podało tę wiadomość 
interesującą francuskie koła towarzyskie ze względu na 
pokrewieństwo księżnej Anny z Burbonami. Ambasadorowa zawiadomiła 
sama o tym Bilińską, błagając ją jednocześnie, żeby nie opuszczała 
zebrania i żeby pomogła jej bawić królową. 
Maria została sam na sam z tą wiadomością w wielkim, pustym 
salonie. Ambasadorowa pobiegła do drzwi, gdzie majaczyła jasna 
sylwetka królowej, a potem prowadziła wysokiego gościa do narożnej 
kanapki, którą uważała za miejsce honorowe, jak u siebie w 
Poznańskiem na wsi. Prezentowała naprędce i z niewielkim 
przekonaniem jakiegoś wielkoluda - pisarza polskiego, który 
niedawno przybył do Paryża. Bilińska zatrzymała się pośrodku sali 
i poszukała oczami Spychały. Stał w innych drzwiach prowadzących 
do hallu i rozmawiał z poważnym starszym panem o siwych włosach i 
dużych niebieskich oczach. Był to Paul Valery. Bilińska pragnęła 
pomówić natychmiast z Kazimierzem, ale on dał jej znak brwiami, że 
teraz nie może porzucić wielkiego poety. A rozmowa ich nie 
wyglądała tak, jak gdyby miała się zaraz skończyć. Tym bardziej że 
było jeszcze mało ludzi i Spychała nie miał komu przekazać 
rozmówcy. Bilińska odwróciła się z wolna i spotkała się oko w oko 
z panią Evans. 
Hania podała jej rękę i spytała o brata. 
- Nie wiem, gdzie jest - odpowiedziała - zgubiłam go przy wyjściu 
z sali koncertowej. 
- Jakże się pani podobał Paderewski? - spytała pani Evans. 
- Ach, oczywiście bardzo - obojętnie stwierdziła Bilińska i 
oglądając szmaragdy Hani, pomyślała: "Moje były ładniejsze". 
Zbliżył się do nich Edgar. Maria skorzystała z tego, aby odsunąć 
się od pani Evans. Edgar patrzył w oczy Bilińskiej. 
- Czy mamy mówić o Paderewskim? - spytał powoli. 
- Okropnie mnie to nudzi - westchnęła Bilińska. - A wie pan, że w 
tej chwili bardzo daleka jestem od muzyki. Otrzymałam bardzo ważną 
wiadomość... 
- Dobrą czy złą? - spytał Szyller. 
- Właściwie mówiąc, bardzo złą, która się może skończyć bardzo 
dobrze. 
- Dobra wiadomość dla pani niekoniecznie będzie dobrą dla mnie. 
Maria się uśmiechnęła. Uśmiechała się rzadko. 
- Przykro mi - powiedziała - ale ja nigdy nie mam dla pana dobrych 
wiadomości. 
- Myślałem dużo o Odessie - powiedział jak gdyby sam do siebie 
Edgar. 
- I ja też - drugi raz westchnęła Bilińska. - Chociaż to już tyle 
czasu upłynęło... 
Spychała wreszcie podszedł do Bilińskiej. Mimo że stali pośrodku 
pustego prawie salonu, Maria położyła swoją rękę na dłoni 
Kazimierza. 
- Wiesz, mama umarła - powiedziała przenikliwym szeptem - i nie 
dano mi o tym znać. Co to znaczy? 
Edgar cofnął się o parę kroków na tę wiadomość. Spychała zachował 
cały spokój. 
- Zastaniesz zapewne depeszę w hotelu - powiedział. Ale w głosie 
jego nie było pewności. Nie darmo Stanisław depeszował do syna. 
Nie powiedział jednak ani słowa Marii, że miał tę wiadomość z 
innego źródła niż rubryka deuils snobistycznej gazety. 
Mimo wszystko ambasadorowa nadleciała jak burza i porwała 
Bilińską. 
- Moja Marysiu, na miły Bóg, chodź do królowej. Nikt nie chce z 
nią rozmawiać więcej niż pięć minut. 
Bilińska podeszła do narożnej kanapki, na której siedziała blada i 
mała osóbka z bardzo uprzejmym wyrazem twarzy. Spychała poszedł za 
nią. Bez słowa patrzył na królową, która zaczęła rozpytywać Marię 
o śmierć jej teściowej. Maria odpowiadała jak gdyby niechętnie, 
królowa popatrzyła na nią trochę zdziwiona. Maria przelękła się, 
że popełniła nietakt. Krucha i wątła twarz Elżbiety przypominała 
Spychale twarz jego matki, tylko że jego matka miała wielkie, 
czarne oczy. Po raz drugi w tym dniu począł myśleć o swojej 
rodzinie, o matce, starym dziwacznym ojcu, o siostrach, których 
tak dawno nie widział, i o "majątku", który kupił rodzicom dzięki 
szmaragdom Bilińskiej. Gdy powrócił do rzeczywistości, królowa 
mówiła już o koncercie. Spychała był przerażony swoim stanem 
ducha. Mogły z niego wypłynąć bardzo przykre nieporozumienia. 
Dopiero teraz wszedł do salonu Paderewski. Królowa wstała ze 
swojej kanapki i poszła na jego spotkanie. Zatrzymali się przy 
wejściowych drzwiach, Paderewski całował jej ręce, ona mówiła coś 
z wielkim ożywieniem. Korzystając z tego zamieszania Spychała 
przesunął Marysię bocznymi drzwiami do małego saloniku, który był 
w tej chwili zupełnie pusty. Bilińska natychmiast zrzuciła z 
twarzy maskę obojętności. Spychała spostrzegł, że jest naprawdę 
przejęta. 
- Pomyśl, mama umarła - powiedziała - je suis libre, enfin je suis 
libre!... * (* jestem wolna, nareszcie jestem wolna!...) 
Spychała nie chciał zrozumieć, co znaczą te słowa, uśmiechnął się 
niepewnie i trzymał Marię za ręce gestem pocieszenia. 
- Trzeba zawiadomić Teklę i Ala - powiedziała znowu - on bardzo 
kochał swoją babkę. 
- W Warszawie już wiedzą - szeptem prawie i z perswazją zauważył 
Spychała. 
- Skąd wiesz? - spytała Bilińska. 
- Wiem - rzucił Spychała. 
Nagle Maria położyła obie ręce na ramionach Kazimierza, była 
wysoka, prawie jednego wzrostu ze Spychałą, i patrząc mu w oczy 
swym jasnym, nawet teraz zimnym spojrzeniem, powiedziała: 
- Je t'epouserai, je t'epouserai! * (* Wyjdę za ciebie, wyjdę za 
ciebie!) 
Przenikliwie wypowiedziane te wyrazy utkwiły w uszach Kazimierza 
na zawsze. Czekał na nie od chwili, kiedy się dowiedział od Janka 
Wiewiórskiego o śmierci starej. Czy to nie dlatego depeszował 
Stanisław do syna? Musiał mieć w tym jakiś interes. 
Wrócili do salonu. Było tam już dużo osób. Królowa posadziła 
Paderewskiego w swoim kącie i bawiła go entuzjastyczną rozmową, 
sylweta pianisty tonęła w cieniu piór ambasadorowej. Środkiem 
zebranego tłumu, nagle rozsuwającego się na strony, ukazała się 
idąc orkiestra góralska i tancerze góralscy, którzy przyjechali do 
Paryża na wystawę sztuki dekoracyjnej. Białe portki górali i 
kolorowe chustki góralek na tle złocistego salonu wywoływały 
dziwaczny efekt. Górale stąpali po błyszczących posadzkach jak po 
Krupówkach: pewni siebie, ale z lekką pogardą dla otoczenia. 
Przodownica górali w pozłocistej spódnicy swojej prababki, 
marszczonej i sztywnej jak krynolina, szła przed wszystkimi. Obok 
niej uwijał się jakiś młody chłopiec w cywilu. Górale nie 
namyślając się stanęli pośrodku sali i zapilikali w "Sabałową 
nutę". Jakiś polski arystokrata, rumiany, w białych getrach, 
przekrzykując orkiestrę zaczął rozmawiać z przodownicą. Z drugiej 
strony zaatakowała ją pani Evans. Tłum naokoło górali roił się 
coraz gęstszy i gwar rozmowy poczynał przykrywać wątłe dźwięki 
góralskich skrzypiec. 
W małym salonie obok Paul Valery przydybał Janusza i zwrócił się 
do niego z prośbą. Stary poeta trzymał pod pachą mały skórzany 
albumik swojej córki. Valery prosił, aby Paderewski zechciał się 
wpisać do tego albumu. Janusz obiecał mu załatwić tę sprawę, 
zwrócił się do mistrza, ale Paderewski odmówił. Nigdy nie brał 
pióra do ręki zaraz po koncercie. 
Gdy Janusz odchodził od pianisty z niezadowoloną miną, wmieszał 
się w tłum górali. Tam go dogonił ów młody człowiek, który przybył 
z góralami i kręcił się obok nich. Był to młodzieniec lat jakich 
dwudziestu, bardzo ładny, ogorzały i trochę zanadto pewny siebie. 
Rzucił się do Janusza jak do dobrego znajomego. 
- Nigdy nie zapomnę panom tego - powiedział Januszowi zaraz po 
przywitaniu - jak można było nas tak zostawić? 
Janusz zupełnie nie wiedział, o co chodzi. 
- Przepraszam - powiedział - ale skąd ja pana znam? 
- No, pamięta pan? Przy Morskim Oku. Ja byłem z moim przyjacielem 
Piotrusiem... zostawili nas panowie w schronisku i jużeśmy się 
potem nigdy nie spotkali... 
- Ach, pan Rudzio - przypomniał sobie Janusz. - To bardzo 
zabawne... 
- A pan wie, ja już nigdy nie opuściłem Zakopanego. Zostałem tam 
na zawsze... Skończyliśmy tam gimnazjum, Piotruś zginął na 
Zamarłej Turni zaraz po maturze, w zeszłym roku. A ja tutaj 
przyjechałem z góralami. Prawda, jak oni grają? - dodał pytająco. 
- Wspaniale, wspaniale - całkiem zdawkowo powiedział Janusz. - 
Tymczasem do widzenia. Długo pan zabawi w Paryżu? - spytał jeszcze 
i nie czekając na odpowiedź, umknął w stronę małego salonu. 
"Boże drogi - strofował sam siebie - nauczyłem się już Paryża... 
Przecież ten chłopak chciał mi coś powiedzieć..." 
Przyłapał Edgara w małym saloniku. Zupełnie na boku, nie biorąc 
udziału w ogólnym ożywieniu siedział w samym przejściu pomiędzy 
salonem i jadalnią i nie zwracając uwagi na to, co się działo 
naokoło niego, palił papierosa. Janusz opowiedział o incydencie z 
Paulem Valery: - Stary kabotyn! - dołożył na zakończenie. 
- Nie masz racji - powiedział Edgar - artysta powinien umieć się 
cenić. 
- Ty byś tak nie zrobił - powiedział Janusz, przystawiając sobie 
krzesło do fotela Edgara. - Jak ci się podoba muzyka góralska? 
- Nic mi się w tej chwili nie podoba. Przypomniałem sobie 
prawdziwą muzykę, którą słyszałem - wiesz gdzie? - w Łowiczu. 
Kiedy mały, garbaty wnuk miejscowego organisty improwizował w 
kolegiacie i śpiewał Magnificat. To była muzyka. Potem już nie 
słyszałem muzyki... i owszem, dobre "rzeczy" i dobrych artystów, 
ale tamto była właśnie muzyka. Tak musiał grywać Bach... 
- Co się stało z tym małym? 
- Z małym garbusem? A co się mogło stać? Umarł. Umarł garbaty 
Rysio, jak umarł Józio i Helenka Royska - to była moja 
rówieśnica... 
- Jak Władzio Sobański - nie wiadomo dlaczego przypomniał sobie 
Janusz małego żołnierzyka. 
Obok nich przesuwały się strojne kobiety, świeżo ogoleni 
mężczyźni, służba otworzyła drzwi do jadalni, skąd dolatywał brzęk 
naczyń i otwieranie butelek wina. Hania Evans przeszła obok nich z 
wielkim szelestem sukien i brzękiem ozdób, prowadziła do bufetu 
małego Rudzia, oderwawszy go od górali. 
- To wielki idiotyzm takie zebranie - powiedział Janusz. 
- Nie, dlaczego? - spytał dobrodusznie Edgar. - Ja bardzo lubię 
takie hece. Wtedy właśnie najdotkliwiej odczuwam samotność 
człowieka, który tworzy. Myślę, że tak samotna i opuszczona, i 
zdana na własne siły czuje się kobieta, która rodzi. 
- I człowiek, który umiera - dorzucił Janusz. 
- Nikt ze mną nie może podzielić mojego procesu twórczego - wrócił 
do swojego tematu Edgar - i dlatego czuję się w nim tak okropnie 
opuszczony. Teraz właśnie myślę o czymś... Wydaje mi się, że 
gdybym mógł wrócić do tamtych czasów, do Odessy... do Elżuni, toby 
mi może było lżej. I wiesz, dużo myślę o Józiu... W tym otoczeniu 
jest mi okropnie. Czy nie uważasz, że Paryż to jest straszne 
miasto? 
Janusz uśmiechnął się nieokreślonym uśmiechem i wziął Edgara za 
rękę. Ambasadorowa przeszła tuż obok nich i powiedziała: 
- Dlaczego panowie nie przejdą do bufetu? 
Edgar popatrzył na nią, jak gdyby zjawiła się z innego świata. 
- Zaraz przejdziemy - powiedział - dziękujemy bardzo. Ja wiem - 
zwrócił się do Janusza - ty nie możesz mi nic pomóc. Jestem sam w 
tym tłumie i rodzę niejako publicznie, jak matka cesarza Fryderyka 
II. Nie masz pojęcia, jak strasznie się czuję. To okropna rzecz 
fortepian. Rysio też nie umiał na nim grać. Grał taką naiwną 
sonatinę Dusseca i nie wiedziałem, co mam powiedzieć. Fortepian to 
jest jak cymbały, prymitywność tego instrumentu rozstraja ludziom 
nerwy. A przecież nie na "łechtaniu nerwów" polega muzyka. 
Pamiętasz, co Mickiewicz mówił Chopinowi. 
- Nie piszesz nigdy na fortepian? - spytał Janusz. - A sonata? 
- Oczywiście, że piszę. Ale teraz wezbrała we mnie pewna pieśń. 
Okropnie chce mi się ją napisać - właśnie taka o osamotnieniu w 
twórczości. Nie mam tylko tekstu... 
Płynął teraz obok nich gęsty tłum, z trudem przemykający się przez 
ciasny przesmyk. Edgar i Janusz nie spostrzegli tego, że tamują 
przejście. Edgar, przechylony na bok, palił swojego wiecznego 
papierosa i patrzył poprzez zwartą ciżbę w swoją jakąś piosenkę. 
Po chwili zwrócił się do Janusza i powiedział: 
- Wiesz, skończyłem kwartet. Ma tonację d-moll. 
Janusz bez słowa przyjął tę wiadomość. 
W oddali zagrała gdzieś orkiestra "salonowa". Rudzio znowu 
podszedł do Janusza. 
- Jak można - zawołał - po muzyce góralskiej słuchać takiego 
świństwa amerykańskiego! Nie wie pan, gdzie są moi zakopiańczycy? 
Porzuceni górale stali samotnie pośrodku salonu. Już nie 
interesowali nikogo. Wyglądali teraz jak przepłoszone ptaki. 
Janusz i Spychała odnaleźli ich tak, zapomnianych i zdziwionych. 
Spychała bocznym wejściem przeprowadził ich do bufetu. Kazał im 
dać wina. 
Młody, przystojny gazda powiedział Spychale: 
- A niekze wam Pan Bóg da wsyćko, coście pomyśleli o nas. 
Spychała nagle odwrócił się ku niemu, jak gdyby chciał mu zadać 
szereg pytań czy też przystąpić do długiej, braterskiej rozmowy, 
ale w tej chwili Bilińska położyła mu rękę na ramieniu. 
- Słuchaj - powiedziała - ja muszę jechać do Palermo. 
- Po co? - rzucił, oglądając się jeszcze za odchodzącymi góralami. 
- Muszę tam być. Obawiam się, że tu chodzi o testament. Muszę 
myśleć o Alu. 
- Pojadę z tobą. Ty się na tym nie znasz. 
- Kazi, na Boga! Ale w jakim charakterze? 
Spychała spojrzał na nią ze zniecierpliwieniem. 
- Wszystko jedno w jakim. Chociażby w charakterze twojego 
narzeczonego. Samej cię przecie nie puszczę. Oczywiście jest mi to 
teraz nie na rękę. Z Warszawy przychodzą jakieś dziwne wieści. Kto 
wie, czy Skrzyński się utrzyma. No, ale samej cię nie puszczę... 
- Pomyśl - powiedziała nagle Maria po francusku - moja bratowa, 
comtesse de Caserte, jak będzie na to patrzeć? 
- A żeby cię razem z Potelosą obedrzeć ze spadku po teściowej, to 
będzie patrzeć. Nie można przesadzać, moja droga. 
- Zachowujesz się - szepnęła Bilińska - jak gdybyś już był moim 
mężem. 
Spychała tylko popatrzył przeciągle na Marię. 
- Chodźmy - wykrztusił wreszcie - muszę się dowiedzieć, jakie są 
połączenia. 
- Chodźmy, Kazi - powiedziała pokornie Bilińska - odprowadzisz 
mnie do hotelu. 
Szybko zeszli ze schodów. Spychała wziął kapelusz i wyszli przed 
ambasadę. Było już ciemnawo, zwłaszcza wśród gęstych platanów na 
avenue de Tokio. Na Sekwanie błyszczało pomiędzy szarymi bulwarami 
srebro wieczoru. Deszcz nie padał, ale chmurzyło się. 
Środkiem trotuaru biegło dziecko, może dwutrzyletnie, dziewczynka. 
Nagle przed samymi nogami Bilińskiej dziecko się przewróciło, 
ryknęło wielkim płaczem i wcale nie wstawało. Spychała pochylił 
się nad nim, podniósł i otrzepał z kurzu. Próbował je pocieszać, 
ale dziecko stłukło się czy bardzo przestraszyło i nie przestawało 
płakać. Spychała czuł pod rękami chude ciałko i zdawał sobie 
sprawę ze słabości tego cieniutkiego szkieleciku. Wątłe kości, 
pokryte drobnymi muskułami, miotane były paroksyzmem straszliwego 
płaczu. Kazimierz nie wiedział, co począć. Podniósł dziewczynkę z 
ziemi i ogarniając ją rękami, przycisnął do piersi. Odczuł przy 
swoim sercu bicie dziecinnego serca tak wyraźnie jak miotanie się 
ptaka w klatce. Nieoczekiwanie ścisnęło mu się gardło, opanowała 
go niewytłumaczona żałość. Powiedział do dziecka najłagodniej, jak 
tylko umiał: 
- Mais tais-toi, mais tais-toi donc! * (* No, cicho już, cicho!) 
W tej chwili podniósł oczy i ujrzał, że Bilińska stoi o parę 
kroków od niego sztywnie i niechętnie wyprostowana. Patrzyła przez 
chwilę na Sekwanę, a potem ujrzał utkwiony w siebie jej jasny - a 
w tej chwili zimniej szy niż zwykle i bardzo obcy wzrok. 
IX 
Ariadna dotrzymała słowa i zatelefonowała do Janusza nazajutrz po 
koncercie Paderewskiego. Janusz nie mógł się widzieć z nią tego 
dnia ani też następnego, ponieważ jego siostra odlatywała do 
Palermo i połączone to było z wielkim urwaniem głowy. Spychała 
towarzyszył Marii. Odlecieli do Neapolu, skąd mieli do Palermo 
pojechać statkiem. Dopiero po ich odjeździe Janusz umówił się z 
Tarłówną. Spotkali się pewnego popołudnia na wystawie sztuki 
dekoracyjnej koło mostu Aleksandra III. Dzień wypadł przepiękny, 
ale było za dużo ludzi, po prostu usiąść nie było gdzie. Obie 
strony mostu, zawalone sklepikami jak skrzydła Ponte Vecchio, 
pełne były ludzi. Wobec upału przekupki wykrzykiwały monotonnie 
swoje Demandez des veritables esquimaux! * (* Żądajcie prawdziwych 
lodów "Eskimos"!) Atmosfera była bardzo uciążliwa, ale Adriana w 
dobrym humorze wzięła cały ciężar konwersacji na siebie. Włóczyli 
się po tym jarmarku tam i z powrotem, pozornie zupełnie bez celu. 
Ariadna jak zaczarowana krążyła naokoło pewnego pawilonu, gdzie na 
dole mieściły się modele sukien, a na piętrze widniały napisy 
polecające angielską herbaciarnię z rosyjską herbatą. Rozmowa 
toczyła się o wystawie, jaki pawilon jest piękniejszy, gdzie są 
lepsze lody i jakie wyroby ludowe są barwniejsze. Janusz opowiadał 
Ariadnie o góralach, bo przecież nigdy nie była w Polsce, i o ich 
zachowaniu się w ambasadzie. Mimochodem zaszli do pustego w tej 
chwili pawilonu szwedzkiego, gdzie drzemały brązowe, dymione szkła 
i kryształy Orefors, tak piękne, że zdawały się być uśpionymi 
kobietami. Wreszcie Ariadna zdecydowała się wejść do tego magazynu 
mód i pociągnęła Janusza na piętro. Herbaciarnia nie odznaczała 
się niczym nadzwyczajnym, osób było mało, bo jak się Janusz potem 
przekonał, zakład był piekielnie drogi. Zamówili un the chinois * 
(* chińską herbatę) u kelnerki. Ariadna popatrzyła na zegarek, 
było już dobrze po czwartej. Janusz się trochę zdziwił, że Ariadnę 
już interesuje czas, w chwilę zaledwie po spotkaniu. Ariadna 
zrozumiała. 
- Patrzę na zegarek - powiedziała - bo tutaj o piątej śpiewa chór. 
- Aha - odpowiedział Janusz. Przez chwilę milczeli. 
Wtedy Janusz przypomniał sobie, że jeszcze dotychczas nie mówił 
Ariadnie o swoim spotkaniu z Wołodią. Ani miejsce nie było 
odpowiednie, ani nastrój po temu właściwy, ale jednak orientował 
się, że to jest jedno z ostatnich ich spotkań, choć pierwsze, 
kiedy byli sam na sam z sobą. Zaczął więc mówić o tamtej sprawie. 
Ledwie wymienił imię Wołodii, Ariadna drgnęła i popatrzyła uważnie 
przed siebie, jakby tam ujrzała twarz brata. Od spotkania Janusza 
z Tarłą minęło sześć lat, szczegóły rozmowy zatarły się już w jego 
umyśle, ale chcąc zrobić wrażenie na Ariadnie, podawał jakieś 
słowa, które przypisywał Wołodii, a które rodziły się w jego 
głowie w tej właśnie chwili. Zresztą na pół sam wierzył, że to są 
rzeczy prawdziwe, że słyszał je od brata Ariadny w tej ciemnej 
stodole. Z jednego zdawał sobie sprawę, że nie widział, jak 
Wołodia wygląda. Gdy zapalali papierosy, spojrzały na niego tylko 
oczy wyraziste, czarne, duże i tak bardzo przypominające oczy 
Ariadny. Popatrzył teraz uważnie na swą dawną przyjaciółkę, 
siedziała chmurna i skupiona, uważnie słuchająca jego słów, a 
jednocześnie zapatrzona w kąt restauracji. Tam właśnie wchodził na 
estradę chór śpiewaków rosyjskich. 
Było ich niewielu, sześciu czy siedmiu, i dwie kobiety. Janusz 
spostrzegł, że Ariadna zimno i uważnie przygląda się młodej, 
drobnej jasnej kobiecie z lekko zadartym noskiem, świeżej i nawet 
ładnej, ale bardzo pospolitej. Zainteresowanie Ariadny udzieliło 
się Januszowi, spostrzegł między mężczyznami, ubranymi w szerokie 
spodnie i rubachy przewiązane sznurem, kogoś, kto mu przypominał 
Waleriana Niewolina. 
Tak, to był on, ale zmieniony. Jeśli czas przemienił Ariadnę, 
tworząc z niej interesującą raczej niż ładną kobietę, zatarł jej 
świeżość i prymitywną urodę górskiej sarny, dał jej natomiast 
zewnętrzny polor i blask przeżyć wewnętrznych, to z Niewolinem 
obszedł się nielitościwie. Należało przypuścić, że czas, aby 
zniszczyć wspaniałą urodę eks-oficera, użył za narzędzie wielkich 
ilości alkoholu. Niewolin wyglądał teraz jak podstarzały służący w 
łaźni, cały wymoczony i wynędzniały. Lekka rubacha opinała jego 
ciało, które opadło jak ciasto. Dwie bruzdy wzdłuż policzków 
odcinały duży nos. Janusz z niechęcią odwrócił wzrok od niego w 
momencie, kiedy Niewolin otworzył usta, aby zaśpiewać. Wraz z 
całym chórem uderzyli krzykliwie i wysoko, powtarzając jedną nutę. 
Była to jakaś pieśń weselna. Przypominała Weselisko Strawińskiego, 
ale była wulgarna i tutaj zupełnie nie na miejscu w małej sali 
herbaciarni. 
Ariadna odwróciła się do Myszyńskiego, grymas gniewu ściągnął jej 
usta. 
- Zrobili z nas małpy - powiedziała. 
- Jesteś Polką - odparł z ironicznym uśmiechem. 
I wtedy powrócił do opowiadania o rozmowie z Wołodią. Mówił o tym, 
że Wołodia kazał ją pozdrowić i że powiedział, iż w każdej chwili 
może do niego wrócić. Był teraz pewien, że Wołodia tak powiedział. 
Mówił równo, uważnie, nie patrząc na Ariadnę i przy tym dość 
głośno, aby go dobrze usłyszała mimo wrzaskliwej pieśni chóru. 
Nagle Ariadna uderzyła ręką w stół. 
- Przestań - powiedziała nie podnosząc głosu - przestań, nie mów 
mi takich rzeczy. Czyż ty nie wiesz, że nie ma powrotu do 
przeszłości? 
W tej chwili chór zamilkł i mała blondynka zaczęła jakąś melodię 
solo. Pieśń była smutna, pieśń wiejskiej panny młodej, zawsze 
pełna żalu i niepokoju. Młoda kobieta miała głos prześliczny, 
dosyć niski, ale równy i nośny, giętki i niesłychanie miły w 
brzmieniu. Ariadna słuchając tego śpiewu zmarszczyła brwi. 
- Rozumiesz - powiedziała nagle cicho - najgorsze w życiu, że nie 
ma żadnych powrotów. 
Janusz zrozumiał to od pierwszego dnia pobytu w Paryżu. 
- To jest Zina, żona Waleriana - dodała jeszcze Ariadna. - I 
chodźmy stąd. Zaraz. 
Zanim zapłacili za herbatę, Zina skończyła śpiewać i znowu chór 
warknął głośno i dość bezładnie. Gdy wyszli, na dworze była już 
mieszanina zmroku, różanego światła zachodu i zielonych blasków 
pierwszych lamp. W milczeniu przesuwali się w gęstym tłumie, idąc 
wzdłuż Sekwany na razie na terytorium wystawy. Potem wyszli z 
bramy na plac Zgody, minęli go i poszli brzegiem rzeki, w cieniu 
drzew, nikogo nie spotykając. Aż dziwno było, tak puste były tu 
nadbrzeża, jak gdyby wszystko, co żyło w Paryżu, skupiło się na 
wystawie. Wieczór był chłodny i mgły przykrywały mosty, niebieskie 
i zacierające kontury przedmiotów. Odwrócili się za siebie i 
zobaczyli światła reklamy "Citroena" zapalające się na wieży 
Eiffla. Usiedli na ławce. 
Janusz przez chwilę milczał, jak gdyby się zbierał z siłami, potem 
wziął za rękę Ariadnę i poczuł w tym dotknięciu - nareszcie - 
wspomnienie dawnych dni. Skóra na ręku jego dawnej kochanki była 
taka sama: aksamitna i zimna, a przy tym jak gdyby dotknięciem 
można było odczuć jej kolor, kolor kości słoniowej. Siostra 
Janusza miała kiedyś taką suknię, której cały przód był zrobiony z 
aksamitu koloru kości słoniowej. Było to wspomnienie zarazem 
dzieciństwa i dawnej miłości. 
- Słuchaj - powiedział Janusz - nie można uciec od siebie samego. 
Ucieczka od życia nie będzie dla ciebie nigdy ucieczką od siebie. 
Nie rób tego głupstwa, z tym klasztorem... 
Ariadna odwróciła się do Janusza, ukryła twarz na jego ramieniu i 
wstrząsnęła się - parę razy tylko - głębokim szlochem. Janusz 
położył jej rękę na głowie, ale ona zaraz się uspokoiła. Samochody 
na placu Zgody krążyły z daleka, jak chrabąszcze letnie nad 
kwitnącymi kasztanami. 
- Widzisz - mówiła Ariadna - trzeba to wszystko jakoś rozwiązać, 
przekreślić... zwalczyć siebie samą i straszną własną naturę... 
Coś trzeba przecie z tym życiem zrobić... skoro ono jest. Choć 
może lepiej byłoby skoczyć do Sekwany. 
Zrobiła gest w stronę rzeki. 
- To byłoby najgłupsze. I tak się to stanie. Samo prijdiot - 
powiedział Janusz. - Ale czy ty nie myślisz, że to wszystko 
histeria? 
- Dobrze - powiedziała Ariadna - niech będzie histeria. Ale to 
przecie także jest we mnie i nie mogę, nie mam co z tym zrobić. 
- A czy w klasztorze to minie? 
- Bóg... - szepnęła Ariadna. 
- Ten twój Bóg - ostrożnie zaczął Janusz - też mi się wydaje 
podejrzany. Skąd on nagle tak zjawił się w twym życiu? 
- On zawsze spada niespodzianie. 
- Tak, może. Ale czy ty masz siłę odtąd zawsze wybierać stronę 
Boga, sprawę Boga? Przecież ty wybierasz Boga tylko przez 
przekorę. A Bóg to nie przekora - to miłość. 
- Myślę o tym. 
- A czy ty rozumiesz, co to jest miłość? 
- Nie, nie rozumiem. I to właśnie jest straszne. 
- I ja też nie rozumiem. I nie wiem. Tylko ja bym chciał kochać... 
Kochać człowieka. To bardzo trudne. Na przykład Spychałę... ja 
zawsze sobie daję takie konkretne przykłady. Spychały nie mogę 
kochać - uśmiechnął się bezradnie - i jak tylko jest taki wyjątek, 
to znaczy, że cała teoria do luftu. Nie, ja nie jestem 
chrześcijaninem i dlatego może nie wierzę w wasze chrześcijaństwo 
- tutti frutti a la polonaise - przypomniał sobie leguminę u 
Gdańskiego. 
- Ty zupełnie mnie nie widzisz - powiedziała Ariadna i odsunęła 
się od niego odrobinę. 
- Tak, być może, ale ja i sam siebie nie widzę. Rozumiem, że życie 
to działanie, ale nie należę do rasy, która działa. Jestem skazany 
na wymarcie, ale widzisz, ja nie uciekam do klasztoru. 
- To jeszcze nie wiadomo. Nie wiadomo, co jest klasztorem, może 
twoja Warszawa jest klasztorem. 
- Nie, jeszcze nie - z zażenowaniem powiedział Janusz. 
- Widzisz, nie jesteś tego pewien. I ty mnie namawiasz, abym 
wróciła do rewolucji rosyjskiej? 
- Tak, namawiam. 
- A sam wróciłbyś? 
- Wiesz, jakby ci to powiedzieć, gdybym nie był sobą, gdybym nie 
wiedział, ile trzeba zrobić... 
- Januszku, bardzo jesteś niemądry - Ariadna się zaśmiała - 
przecież ty nic nie robisz. 
- No, właśnie. Myślę, że jednak jakoś to będę mógł kiedyś okazać, 
przydać się na coś. Chociaż ci Polacy są jak pies na płocie, 
utrzymać się nie mogą, a nie wiedzą, na którą stronę spaść. 
- Wiesz, ja już za dwa tygodnie wyjeżdżam - powiedziała nagle 
Ariadna. 
- Kto wie, ja może jeszcze prędzej. Moja siostra wyjechała do 
Palermo. 
- Ludzie czasem spotykają się po latach, ale to nigdy do niczego 
nie prowadzi. Lepiej, aby się nie spotykali. 
- Och, Ariadno. Ja jednak... 
Janusz nie dokończył zdania. Na Sekwanie zagwizdał mocno 
stateczek, jakaś łódka mu się plątała przed dziobem. 
- No, to do widzenia. Zobaczymy się jeszcze - Ariadna wstała - w 
niedzielę Gdański urządza jakieś przyjęcie na swojej peniszy. 
Adieu! 
Podała rękę Januszowi i odeszła, zanim ten zdołał coś powiedzieć. 
Stał przez chwilę oszołomiony, potem popatrzył na zegarek i powoli 
wzdłuż rzeki skierował się w stronę dzielnicy na "Sępolu". 
X 
Było co prawda późno, drzwi do Wiewiórskiego były zamknięte, ale w 
oknach świeciło się. Wiewiórscy chyba nie spali. Janusz wspiął się 
na palce i zastukał w parterowe szyby. Jasio w koszuli wychylił 
się, otworzywszy okno, i zdziwił się, zobaczywszy Janusza. 
- O, to pan - powiedział - proszę, proszę kochany. Zaraz panu 
otworzę. 
W dużych drzwiach sklepowych zamkniętych na żaluzję były małe 
drzwiczki. Jasio otworzył je i wpuścił Janusza do środka. Jego 
żona leżała już w łóżku, ale sam Wiewiórski zajęty był czytaniem. 
Z uśmiechem zażenowania popatrzył na gościa, kiedy ten siadł przy 
stole i spojrzał na okładkę. Był to Pan Tadeusz. 
Janusz nie wiedział, dlaczego przyszedł do Wiewiórskiego. Nie 
myślał o nim wcale przez te ostatnie dni, nie myślał nawet wtedy, 
kiedy Ariadna tak szybko odeszła, pozostawiając go przy ławce pod 
kasztanami nad Sekwaną, ale instynktem skierował się w stronę tej 
uliczki, jak ranione zwierzę do nory. Chciał zobaczyć dom, ludzi, 
rodzinę. Jakichś towarzyszy życia. Poczuł się bardzo samotny, tak 
samotny jak w momentach, kiedy dolatywał go gwizd lokomotywy, 
tylko że wtedy to trwało przez chwilę, a teraz to uczucie 
samotnego budzenia się, jak w dzieciństwie, trwało bez przerwy. 
Czuł się jak podczas ataku ostrego bólu; mówił machinalnie, 
wykonywał pewne czynności, a przy tym odczuwał niezmierną 
samotność. Na całym świecie nie było w tej chwili ani jednej 
istoty, która by o nim myślała. Wiedział o tym doskonale. Nie mógł 
o żadnym z tych uczuć powiedzieć Wiewiórskiemu. Popatrzył na 
niego; Wiewiórski siedział naprzeciwko niego w rozchełstanej 
koszuli i patrzył z pewną ciekawością. Janusz czuł, że musi coś 
powiedzieć. "Żermena" przy bocznym stoliku, przy małej lampce, 
zajęta była rozwiązywaniem zadań matematycznych. Nie poruszyła się 
ani nie zareagowała na wejście Janusza. Spojrzawszy na nią Janusz 
jednak odczuł, że jest tak skupiona, uważna i niemo rachując 
porusza wargami ze względu na niego: chce się popisać swoją 
pracowitością. Widział jej malutki zwarty profil prześwietlony 
blaskiem lampy i pomyślał, że ta dziewczynka ma w sobie dużo 
spokoju. 
- Pan hrabia zmartwiony śmiercią księżny pani? - spytał 
Wiewiórski, w ten sposób tłumacząc sobie zachowanie Janusza. 
Myszyński uśmiechnął się. 
- Ach, nie - odpowiedział szczerze - to mnie nie obchodzi. Tak 
mało znałem księżnę. 
- Ja panu powiadam - ciągnął Jasio - to nie bez kozery: tam chcą 
ograbić pana siostrzeńca, małego Ala. Ojciec nieraz mówił. 
- Ach, nie - powtórzył Janusz innym tonem - kto to może zrobić? 
Tam nikogo nie ma, a po księżnej nie tak wiele zostało... 
- Wiele, niewiele, ale same brylanty ile warte. Ojciec zawsze 
mówił, że to Potelosa gwizdnie... jak księżna oczy zamknie. 
Janusz przypomniał sobie przysięgłą nienawiść, jaka panowała 
pomiędzy Stanisławem a panną Potelos. Zresztą Stanisław ze 
wszystkimi żył w niezgodzie. 
- Co pan mówi - zawołał - panie Jasiu, skądże znowu?! 
Przez chwilę w pokoju panowało milczenie. Wreszcie Janusz 
powiedział: 
- Ja bardzo przepraszam, że tak przyszedłem. Wieczorem, nie w 
porę, ale naprawdę było mi trudno. Pan rozumie, panie Jasiu, 
jestem taki samotny. 
Popatrzył bezradnie i badawczo na młodego robotnika. 
- Panu się trzeba ożenić, ot co! - zaśmiał się Wiewiórski. - Z 
babą ciężkie skaranie, ale bez baby jeszcze gorzej. Nie tak jest? 
- Czy ja wiem? Kobiety mnie nie chcą... Widzi pan, ja bym się 
chciał żenić z tą panną Tarło, co u was żłobek założyła... ale ona 
chce iść do klasztoru, bo ją narzeczony porzucił. No widzi pan, 
jak to się składa. 
Wiewiórski szeroko otworzył zdumione oczy. A Januszowi zachciało 
się śmiać, tak prostacko wyglądała jego sprawa sprowadzona do 
zasadniczych linii. Wszystkie niedomówienia, telefony, spotkania, 
rozmowy i płacze dały się sprowadzić do tak prymitywnego 
streszczenia. Właściwie jednak tak było, reszta to już tylko 
nadbudówki. 
- A co by pan robił z taką kobietą? - powiedział Jasio. - Żadnej 
pan z niej nie miałby pociechy. Powiadają, że ona już niejednego 
narzeczonego miała. Taka kusa i ostrzyżona. Przecież to nic z tego 
by nie było... 
Janusz jeszcze próbował się uśmiechać, ale mu to przychodziło 
coraz trudniej. Wiewiórski widział to, ale udawał wciąż 
dobroduszność. 
- Kochany, znajdziemy panu taką pannę... a zaprosi mnie pan na 
wesele? 
Tu przestraszył się Wiewiórski, że zbyt obcesowo ruszył, i chciał 
się wycofać na stanowisko bardziej pełne szacunku do krewnego 
"starej księżnej". 
- No, ja sobie tylko tak żartuję - dodał - gdzieżby to prostych 
ludzi na hrabiowskie wesele prosili? 
- Moje wesele nie będzie hrabiowskie. 
- Chociażby nawet, pan będzie miał swoje wesele, jak ja miałem 
swoje. W drogę sobie nie będziemy wchodzić. 
W tym momencie "Żermena" popatrzyła na Janusza i w tym wzroku 
otwierało się tyle kobiecości, aż to go zastanowiło. Taki mocny, 
dziecinny wzrok, wparty w niego z zagadkowym wyrazem. Wytrzymał to 
spojrzenie. Jadzia zatoczyła oczami w górę, odwracając je, i 
podniosła do ust trzymany w ręku żółty ołówek. Janusz przez chwilę 
milczał pod wrażeniem tego wzroku. 
- A gdybym ja chciał - spytał. - Gdybym pana poprosił na wesele? 
Gdybym chciał, żeby pan został moim drużbą, moim przyjacielem? 
Twarz Jasia nagle spoważniała. 
- Co tu dużo gadać - odezwał się dopiero po chwili - każdy ma 
swoją stronę. Pan hrabia, żeby tak nie wiem ilu chłopów i lokajów 
na swoje wesele zaprosił, to na naszą stronę nie przejdzie ani nas 
na swoją nie przeciągnie. 
Janusz zastanowił się. 
- Więc jak pan myśli? To człowiek nie jest człowiekowi bratem? 
- Człowiek człowiekowi wilkiem - pan wie? - tym razem prawie 
groźnie wyrzekł Jasio - biedny człowiek, no, to jeszcze... co 
innego. A już co bogaty, to nie. Jakiż pan hrabia dla mnie brat? 
Hrabia i już! Bogaty, ubrany jak się patrzy, jeżeli nawet i 
łaskawy, to tak z pańska, aż czasami od tej łaski kiszki się 
skręcają. Ja nic nie mówię, pan jest dobry pan, pana w Warszawie 
wszyscy szanują, nie można powiedzieć. Ale pan jest jaśnie pan, a 
ja robociarz. Nie ma między nami zgody i nie może być. 
Oparł się łokciami o stół i pochyliwszy się naprzód, powiadał 
prawie z nienawiścią: 
- Owszem, pan do nas przyszedł, ja prosiłem, pan u mnie pił i 
jadł. Ale nie bój się, pan mnie u siebie wódką ani chlebem nie 
poczęstował i nie poczęstuje. Na wesele pan mnie zaprosi, to 
możliwe, ale na herbatę w niedzielę to nie. Bo pan ze mną nie ma o 
czym rozmawiać, pan uczony, a ja prostak, ot co! 
Wstał teraz od stołu, duży, smukły, górna połowa jego ciała tonęła 
w mroku, nie widać było jego twarzy, zresztą Janusz nie patrzył na 
swego rozmówcę. Pochylił się naprzód i wbił oczy w deseń krat 
czerwonych i granatowych na płótnie przykrywającym stół. 
- Nie ma między nami nic, ino przepaść, jak tam pod Górą Świętej 
Anny. Może gorsza przepaść jak między nami a Niemcami... 
Janusz podniósł głowę. 
- Co pan mówi, panie Janie! - szepnął cicho. 
Jasio zatrzymał się ze wzniesioną ręką. 
- Prawda. Za dużo powiedziałem, za głupio. Bylibyśmy może i 
razem... czasami. 
Janusz wzruszył ramionami. 
- Ja bym i w innych sprawach chciał być z wami razem. 
Jasio usiadł przy stole i znowu wywołał na twarz uprzejmy wyraz. 
- Co to, to nie, panie hrabio. Szkoda gadać. 
Kiedyś może, jak nam dzieci wyrosną, to tę przepaść zasypią i Górę 
Świętej Anny zdobędą, no, i w ogóle... ale teraz, to niech tylko 
pan hrabia przychodzi, kiedy pan chce. Ja zawsze jestem rad Polaka 
widzieć, o polskich sprawach pogadać. Ja przecie dawno już z 
Polski... i nie wiem, kiedy wrócę... 
- Musi pan wrócić, panie Janie - powiedział Janusz bardzo 
łagodnie. Uważał, aby nie mówić nic głośniej lub wyraźniej, bo bał 
się, że się rozpłacze. Odczuwał nie znaną mu dotychczas żałość nad 
samym sobą i myślał, że jest naprawdę bardzo nieszczęśliwy. 
Wiewiórski widocznie zauważył wyraz twarzy Myszyńskiego, bo 
popatrzył na niego uważniej. Ale mała Jadzia nagle rozpłakała się 
głośno, kładąc głowę na rozłożoną przed nią książkę. 
- Ojej - płakała - ojej! Nie mogę zrobić zadania. 
Wiewiórski podszedł do niej i starał się ją uspokoić. Z 
przyległego pokoju dobiegł głos rozbudzonej Jasi: 
- Co się stało? Czego mała płacze? 
- Nic, nic - powiedział Wiewiórski w stronę żony, nie przestając 
głaskać dziewczynki po głowie. 
I rzeczywiście Jadzia zaraz się uspokoiła, podnosząc głowę znad 
książki rzuciła przelotne spojrzenie na Janusza, jak gdyby się 
chciała przekonać, jakie wrażenie wywołała. Wiewiórski przeczytał 
z nią zadanie (z trudnością wymawiając francuskie wyrazy), mała 
słuchała uważnie. Gdy skończył, powiedziała: 
- już rozumiem. Zaraz zrobię - i zamaszyście zabrała się do 
pisania działań w zeszycie. Wiewiórski wrócił do stołu. Trzymał w 
ręku małą ulotkę. 
- Widzi pan, tu mi przynieśli - pokazał - dają jakieś 
przedstawienie w sali agrykultury. Bilety można nabyć, ale dość 
daleko... może by pan poszedł ze mną, dobrze? To za tydzień. Niech 
pan zajdzie do mnie pojutrze, rano, pojedziemy po bilety. 
Janusz rzucił okiem na ulotkę, napisane było na niej dużymi 
literami: Liluli, piece de monsieur Romain Rolland *,(* Liluli, 
sztuka Romain Rollanda) i potem niżej drobnymi literami szczegóły. 
- To robotnicze przedstawienie, sami tam grają, kochany - zauważył 
Wiewiórski - chciałoby się zobaczyć. 
Janusz przyrzekł przyjść pojutrze. 
- To trzeba jechać aż do Lilas, za Porte des Lilas, to daleko, ale 
przejedziemy się. Dobrze? - dodał Jasio łagodnie, jak gdyby chciał 
uspokoić Myszyńskiego. 
Janusz wstał, pożegnał się i przeprowadzony przez Janka, wyszedł 
niskimi drzwiami na zupełnie już pustą ulicę. Na rogu za synagogą 
spotkał jakiegoś człowieka, bardzo pijanego. Szedł sobie środkiem 
trotuaru, kiwając się na prawo i na lewo, i głośno śpiewał: "Jak 
to na wojence ładnie..." Janusz przypomniał sobie, jak pierwszy 
raz śpiewał tę piosenkę z małym Sobańskim, siedząc na armatnim 
jaszczyku, na Podolu. Bardzo mu się zrobiło dziwnie. 
XI 
Bilińska i Spychała samolotem dolecieli do Neapolu, tam wsiedli na 
statek Neapol-Palermo i wyruszyli wieczorem po dość niespokojnym 
morzu. Spychała nie spał prawie całą noc, morze było burzliwe, 
powietrze gorące i duszność nie dawały mu zamknąć oka. Otworzył 
iluminator, pod którym przesuwały się z cichym zgrzytem rozbujane 
masy wody. Po północy na horyzoncie zamajaczyła wysoka piramida 
wulkanu Stromboli, czerwona wewnętrznymi ogniami od dołu, podobna 
do twarzy aktora na scenie oświetlonej nieprawdziwym światłem 
rampy. O rannej godzinie ochłodziło się, wtedy właśnie podpłynęli 
do Palermo. Zatoka była spokojna, ale szara, miasto oświetlone 
wschodzącym słońcem wznosiło się amfiteatralnie i wachlarzowato. 
Monte Pellegrino, Góra Świętej Rozalii, mająca płaski szczyt jak 
stół, wznosiła się, cała niebieska, po prawej stronie portu. 
Odwiózł Marię na via della Liberta do pałacu hrabiów Caserta 
samochodem, znikła w piaskowym pałacu jak za kurtyną, zaspany 
chłopak, czarny jak noc, zabrał rzeczy księżny, z ciekawością 
spozierając na pana, który nie wysiadłszy z samochodu, zdawał się 
drzemać obojętnie zasunięty w głąb karoserii. Mimo iż sezon na 
Sycylii kończy się już w kwietniu, Spychała nie mógł dostać pokoju 
w żadnym z wielkich hoteli dla cudzoziemców. Musiał się zatrzymać 
w "krajowym", olbrzymim zresztą i ponurym hotelu, mieszczącym się 
w wielopiętrowym domu przy Corso Umberto. Widać razem ze statkiem 
przyszedł także pociąg, bo w hotelu przed budką portiera stała 
długa kolejka handlarzy, kupców i komiwojażerów, od których roją 
się zawsze pośledniejsze hotele włoskie. Portier notował szybko 
nazwiska przyjezdnych i wydawał im klucze, niektórych poznawał od 
razu i witał się z nimi kordialnie. Gdy kolej doszła do Spychały, 
długo przyglądał się jego dyplomatycznemu paszportowi napisanemu 
na wielkim arkuszu. Bez słowa zwrócił go Kazimierzowi i spojrzał 
na niego z lekką pogardą: 
"Cóż to za dyplomata, który zatrzymuje się w takim hotelu?". 
Kazimierz przedostał się do swego pokoiku położonego na czwartym 
piętrze i mającego okna skierowane na ciemne podwórze. Żaluzje 
pokoju zresztą były zamknięte tutejszym zwyczajem. Rozebrał się i 
położył na wąskim, niewygodnym łóżku. Tym razem zasnął szybko i 
spał bardzo twardo. Zbudziło go pukanie. Wszedł chłopak hotelowy i 
podał kopertę z twardego bristolu z wyciśniętymi na niej liliami 
Francji. Maria pisała: 
Venez tout de suite chez moi, j'ai des choses importantes a vous 
dire. On vous a cherche toute la matinee dans tous les hótels de 
Palermo. Auto de ma belle soeur attend devant l'hotel. 
Marie * (* Niech pan zaraz do mnie przyjdzie, mam coś ważnego do 
zakomunikowania panu! Szukano pana przed południem we wszystkich 
hotelach Palermo. Auto mojej bratowej czeka przed hotelem. 
Maria) 
Jednak zanim się ubrał, ogolił, przeszło sporo czasu. Spojrzał na 
zegarek: była trzecia, opuścił porę jedzenia, a czuł, że jest 
głodny. 
Samochód zawiózł go przed obszerny, piaskowego koloru pałac, 
cofnięty nieco od obrzeżonej palmami arterii via della Liberta. 
Ogród przed pałacem pełen był jaskrawych kwiatów, ale sam gmach z 
zamkniętymi zielonymi żaluzjami na wszystkich oknach robił 
wrażenie zamarłego. Zadzwonił, otworzył mu wspaniały fagas 
ozdobiony guzikami, na których wyciśnięte były lilie herbowe 
Burbonów. Od razu w hallu otoczyła go sztywność, jaka zazwyczaj 
czyha we włoskich pałacach, nawet zamieszkanych przez ludzi; 
marmurowa podłoga, marmurowe schody, na które nie padało światło z 
zasłoniętych okien, dyszały chłodem. Olbrzymie czarne obrazy 
wisiały po dwóch stronach klatki schodowej, czas dawno zatarł ich 
nagie czy odziane postacie. 
Szwajcar przeprowadził go amfiladą pokojów, przez salony, gdzie 
stało bardzo mało mebli i leżało bardzo mało dywanów, do saloniku 
na końcu. Był to narożny pokoik, buduar księżnej Anny, zasłany 
skórami białych niedźwiedzi i zastawiony przyjemnymi meblami. Na 
ścianach wisiały portrety dzieci z rodziny Bilińskich. Na małym 
biureczku w rogu Spychała z pewnego rodzaju przyjemnością ujrzał 
dużą fotografię Ala, oprawioną w mahoniową ramę ze złoconą mitrą 
książęcą. Służący kazał mu poczekać. 
W wielkiej wazie pośrodku kolorowego marmurowego stołu stały 
pąsowe róże. Jedna połowa żaluzji była tu jednak otwarta i snop 
jasnego światła padał właśnie na kwiaty. Pachniały one mocno i 
charakterystyczna woń ciemnych róż panowała w całym pokoju. 
Maria weszła po dłuższej chwili. Miała na sobie nocną suknię z 
białej weby, była bardzo podniecona i uściskała Kazimierza nerwowo 
za ręce. Usiedli w małych fotelikach, jak najdalej od róż, które 
zbyt mocno pachniały. 
Bilińska pełna pośpiechu zaczęła opowiadać Spychale dość bezładnie 
historię śmierci księżnej Anny. 
- Tu coś musi być... wiesz, Kazi. Coś tajemniczego, czego albo 
mnie naumyślnie nie mówią, albo sami nie wiedzą... 
- Kto jest w tej chwili w Palermo? - spytał Spychała. - Kto jest 
tutaj? 
- Jest hrabina Caserta, jej dwóch synów i panna Potelos. Hrabia 
wyjechał do Belgii. 
- A ciało księżny? 
- Ciało księżny zabalsamowane leży w katakumbach u kapucynów. 
Wszystko jest przygotowane do pogrzebu w kraju. 
- No, ale dlaczego nie dali ci znać o śmierci? 
- Właśnie, dlaczego? To zupełnie niezrozumiałe. Tym bardziej że, 
jak mówił mi Stanisław, starszy syn Róży, mama bardzo mnie chciała 
widzieć przed śmiercią... 
- Czy długo chorowała? 
- Tak, długo. Podobno słabła stopniowo... i nikt mi także nie dał 
znać, że jest niedobrze. Przeciwnie, panna Potelos zapowiadała mi 
stale le contraire *. (* coś wręcz przeciwnego) 
- Tu musi coś być. Czy mówiłaś z Różą? 
- Jeszcze nie bardzo szczegółowo. J'ai dormi *. (* Spałam.) 
- Ja nic nie jadłem, muszę pójść chyba na miasto. 
- Poproszę Bolesława. To taki stary służący Róży, coś ci 
wykombinuje. - Maria zadzwoniła. 
Przeszli do jadalni, był to olbrzymi, ciemny pokój, o szarej 
marmurowej podłodze. Panowały w nim takie ciemności, że Maria 
zaświeciła elektryczność. Zgrzybiały Bolesław, rozsypujący się po 
prostu i stękający przy usługiwaniu, przyniósł chleba, sera, wina, 
wspaniałych owoców i wreszcie podał herbatę. Maria z Kazimierzem 
rozmawiali o sprawach obojętnych. Stary służący stanął pośrodku 
pokoju i przysłuchując się ich słowom, uśmiechał się czule. 
- Przyjemnie posłuchać polskiej mowy - powiedział tonem 
wyjaśnienia. 
Gdy stary na chwilę znikł za mahoniowymi drzwiami kredensu, Maria 
z westchnieniem oznajmiła: 
- Najważniejsze jest to, że cała biżuteria mamy zginęła i panna 
Potelos mówi, że nie może jej znaleźć. Róża twierdzi, że mama jej 
nie miała z sobą, a ja pamiętam, że ją zabrała. 
- Cała biżuteria? - spytał Kazimierz. - Czy tego było dużo? 
- Tu est fou, mon ami * (* Zwariowałeś, kochanie.) - syknęła 
Bilińska. - To był największy majątek mamy. Jedyna rzecz, która 
jej naprawdę została. 
- Oprócz tego nic nie było? - zapytał radca niezgrabnie, obierając 
nefle. 
- No, co tam. Niewiele. Dom w Warszawie, plac na Mokotowie, ten 
mająteczek pod Rawą czy Mszczonowem, mówią, że jakieś kapitały w 
Londynie, le gros * (* większość.) było na Ukrainie. 
- Czy jest testament? 
- Nie mam pojęcia. 
- To przecież poważna rzecz. Jeżeli chodzi o Ala... 
W tej chwili przyszedł ten duży lokaj, który otworzył drzwi 
Spychale, i zameldował jakiegoś nieznajomego starszego pana, który 
się chce widzieć z księżną Bilińską. Po czym podał kartkę Marii. 
Ta spojrzała na bilet wizytowy i bez słowa, ale z wymownym 
spojrzeniem podała go Spychale. Przeczytał: Wacław Szuszkiewicz. 
- Spada jak z nieba - powiedziała Maria. 
I po chwili w jadalni pałacu hrabiny Caserta zjawił się ten mały, 
pulchny, różowy na twarzy człowieczek z taką miną, jak gdyby przed 
chwilą wyszedł od Loursa czy Semadeniego. Ucałował w rękę 
Bilińską, wytarł wąsy i przywitawszy się dość chłodno ze Spychałą, 
usiadł przy stole. 
- Rączki pani całuję - powiedział do Bilińskiej - mam wrażenie, że 
moja obecność tu się przyda. 
Siedział przy stole z miną godną i zadowoloną. 
- Kiedy księżna przyjechała? - spytał Bilińskiej. - Czy niczego 
księżna nie potrzebuje? 
- W tej chwili tylko rady - powiedział Spychała. 
- Czy można by widzieć panią hrabinę? - spytał Szuszkiewicz. 
- Zaraz - Maria zwróciła się do Bolesława - proszę poprosić panią 
Różę. 
Weszła wysoka kobieta w żałobie, o twarzy długiej i mięsistym 
nosie. Duże, wypukłe niebieskie oczy zwracała pytająco na 
wszystkich obecnych. Nie bardzo się orientowała, kto są ci 
panowie. 
- Różo - powiedziała Bilińska - to jest pan Szuszkiewicz, 
pełnomocnik mamy. Przed chwilą przyjechał z Warszawy. 
- W istocie? - spytała hrabina Caserta. - Zapewne przywiózł pan 
testament mamy? 
Róża mówiła w dziwny sposób, akcentując sylaby i wyrazy, tak że 
chociaż mówiła po polsku, ogólna melodia zdania brzmiała, jak 
gdyby mówiła w obcym języku. 
- Nie przywiozłem testamentu księżny Anny, ale wiem, gdzie się 
znajduje. Przed wyjazdem z Warszawy księżna złożyła go u rejenta 
Hettlingera. Znam jego treść - dodał pan Szuszkiewicz z wyrazem 
pełnym znaczenia i z pewnym smutkiem skierował swe małe oczki na 
Marię. Ale Bilińska się nie zaniepokoiła. 
- No, jedna zguba się znalazła - powiedziała. 
- Czy jest jeszcze jakaś inna? - z odrobiną zainteresowania w 
głosie spytał pan Szuszkiewicz i znowu pociągnął dłonią po 
mlecznych wąsach. 
W tej chwili weszła panna Potelos. Na niej jednej żałoba nie 
wyglądała jak czcza formalność. Była tylko podkreśleniem wyrazu 
twarzy, kompletnie wytrąconej z równowagi przez śmierć 
przyjaciółki. 
- Niestety - odpowiedziała Maria panu Szuszkiewiczowi, gdy 
skończyły się przywitania - nie możemy znaleźć biżuterii mamy. Czy 
pan nie myśli, że zostawiła ją w Warszawie? 
- Widziałam, jak ją rozpakowywała po przyjeździe - stwierdziła 
panna Potelos. - Elle avait tous ses bijoux sur elle * (* Miała 
wszystką biżuterię z sobą.) - dodała. 
Róża zaniepokoiła się. 
- Gdyby ją miała z sobą, toby przecie byli - powiedziała z 
przyciskiem. - Tutaj zginąć nie mogli. 
Pan Szuszkiewicz obejrzał wszystkich siedzących przy stole 
uważnie, potem spuścił powieki, jakby się nad czymś namyślał, i 
wreszcie wyrzekł spokojnie i cicho: 
- To nie ma najmniejszego znaczenia. 
- Dlaczego? - spytały jednocześnie Maria i Róża, i Kazimierz 
spojrzał uważnie na plenipotenta. 
- Księżna swoją biżuterię zostawiła w Warszawie w safesie, a z 
sobą w drogę wzięła, jak zwykle, tylko imitację. 
Róża cofnęła się w fotelu i popatrzyła na pana Szuszkiewicza, 
jakby go ujrzała po raz pierwszy w życiu. 
- Czy jest pan tego pewien? - spytała. 
- Ależ oczywiście, proszę pani hrabiny - uprzejmie odpowiedział 
pan Szuszkiewicz. 
- Obie kolie i perły, i kolczyki? Te dwie bransolety z szafirami? 
Wszystko to były imitacje? - dopytywała się Róża, przerzucając 
sylabami jak orzechami. - Jakim sposobem? 
- Cała biżuteria księżny była fałszywa. Prawdziwa leżała zawsze w 
safesie w Warszawie. Imitacje robił Cartier w Paryżu - czy 
Boucheron? Jeszcze w 1912 roku. Prawda, proszę pani? - zwrócił się 
nagle otwierając małe oczka i świdrując pannę Potelos. 
- C'est vrai * (* Tak, to prawda.) - powiedziała ponuro stara 
panna - u Cartiera. 
- No właśnie. Więc to strata nawet nieduża - nie ma o czym mówić i 
nie warto plątać w to policji. 
Po obiedzie Spychała poszedł do hotelu. Wieczorne powietrze 
Palermo pachniało namiętnie. Tłumy ludzi zeszły z ulic, które 
stały się niebieskie i pustkowne. 
Pan Szuszkiewicz natomiast zamieszkał w pałacu Caserta. Już się 
miał układać do snu, kiedy zapukano do jego drzwi. Weszła panna 
Potelos z atłasowym pudełkiem w ręku. Usiadła na fotelu i bez 
słowa podała pudełko, spore pudełko, panu Szuszkiewiczowi. 
- Wszystko? - zapytał spokojnie stary. 
- Wszystko. Oczywiście były u Róży. Niech pan tylko nie mówi 
Bilińskiej. Niech pan powie, że znalazły się w safesie hrabiego. 
- No, widzi pani. Ja od razu myślałem, że się znajdą. 
Kluczykiem tkwiącym w szkatułce otworzył pudełko, wyjął szereg 
różnokształtnych safianowych i aksamitnych etui i rozłożył 
klejnoty na stole. Zamigotały w świetle elektrycznych lamp. 
- Doskonale - powiedział przepatrując - dwie kolie, diadem, dwa 
naszyjniki z pereł, perły różowe, dwie bransolety z szafirami, 
kolczyki dwunastokaratowe, sześć pierścionków - mówił, jakby 
czytał ze spisu - broszka diamentowa. Jest wszystko. A gdzie 
broszka z rubinami? 
- Róża zatrzymała... na pamiątkę. To przecie nie ma żadnej 
wartości. - Panna Potelos uważnie popatrzyła na starego. 
Pan Szuszkiewicz wytrzymał jej wzrok i jakby się przez sekundę 
namyślał. 
- Oczywiście - powiedział - to nie ma żadnej wartości. Może sobie 
hrabina Róża zatrzymać tę imitację na pamiątkę - i potem szybko 
pochował klejnoty, pozamykał etui i powkładał do pudełka. 
- Nie zostawi mi pan ani jednej sztuki? - spytała panna Potelos 
spokojnie. 
Szuszkiewicz spojrzał na nią ze zdziwieniem. 
- Jak to? Przecież to są drobiazgi. Nie warto. 
- Chciałabym mieć coś po księżnej. 
- Pani Bilińska na pewno coś pani da. Zostały wszystkie toalety, 
będzie tego z parę szaf. 
Panna Potelos wstała z ciężkim westchnieniem. 
- Harowałam przy tej starej pani tyle lat!... - zawołała i nagle 
urwała. 
- Czy myślała pani zawsze o tym, żeby przywłaszczyć sobie jej 
biżuterię? 
- Zawsze, nie. Ale... - spokojniejszym tonem powiedziała stara 
guwernantka. 
- No, właśnie. Bardzo dobrze, że mi pani to oddała. 
- Po co pan tu przyjechał? Przecież ja dobrze wiem, o co tu 
chodzi. Pana zawsze obchodzi cudzy majątek. 
- Panią zdaje się też. 
- Pan zawsze chce, żeby ktoś to miał... 
- A panią obchodzi, żeby pani miała. 
Szuszkiewicz otworzył małe etui z dwoma brylantami oprawionymi w 
platynę. Kamienie migotały w świetle lampy. 
- Stary szlif - powiedział, przypatrując się klejnotom. 
- Niech pan pomyśli. Całe życie... 
- Tak, i raptem moja niespodziewana wizyta - zaśmiał się 
Szuszkiewicz. - Ciężko było? Co? - spytał konfidencjonalnie. 
- Pan wie... Pan starą znał. 
Szuszkiewicz przez chwilę ważył etui w ręku, jakby oceniał ciężar 
brylantów. Potem nagle podsunął kolczyki starej pannie. 
- Niech pani bierze - powiedział. - Quand meme cela vaut quelque 
chose *. (* Jednak to coś warte.) - Zaraz to zaniosę księżnej 
Marii - dodał i zabierając pudełko wyszedł, zostawiwszy pannę 
Potelos zamyśloną z małym purpurowym pudełeczkiem w ręku. 
Maria się zdziwiła, gdy pan Szuszkiewicz wdarł się do jej pokoju, 
mimo że leżała już w łóżku. Oddał jej pudełko. 
- Klejnoty się znalazły - powiedział bez żadnych wyjaśnień. - Brak 
tylko dwóch drobnych rzeczy. Ale to głupstwo. I niech je pani 
dobrze schowa, bo tym razem księżna Anna zabrała w drogę 
prawdziwe, a w safesie w Warszawie zostawiła imitacje. Chciała to 
sprzedać w Paryżu. 
Maria zamarła ze zdziwienia. 
- Tak, tak, na pewno - powiedział Szuszkiewicz. 
Przez chwilę omawiali sprawę klejnotów, potem stary wyga począł 
się żegnać, ale od drzwi jeszcze powrócił: 
- A co się tyczy testamentu - powiedział obojętnie - proszę 
księżnej pani, to pani jest ustanowiona opiekunką Ala i jego 
majątku. Tylko w razie gdyby pani wyszła za mąż, opieka przechodzi 
w ręce hrabiny Caserta. 
XII 
Janusz umówił się z Edgarem, że się spotkają w Taverne du Pantheon 
na rogu ulicy Soufflot. Muzyk nie przychodził przez czas dłuższy i 
Janusz paląc papierosa spoglądał na wielojęzyczny i różnorodny 
tłum, przetaczający się bulwarem. Były to pierwsze lata 
gremialnego najazdu Amerykanów na Paryż, wszyscy tu byli, 
poczynając od milionerów, a kończąc na ubogich studentach. I teraz 
od tłumu czarniawej francuskiej młodzieży odróżniali się od czasu 
do czasu rośli blondyni w szerokich, jasnych spodniach, kolorowych 
pulowerach i opadających skarpetkach, idący mniej szybko, 
spoglądający na boki. Janusz wśród nich spostrzegł Glena Waya, 
tego, którego poznał u Ariadny. Od tego czasu parę razy słyszał 
jego nazwisko. Opowiadała mu o nim dość dziwne historie Hania 
Wolska. 
Janusz był zadowolony, że Edgar się spóźnił. Lubił tak siedzieć na 
trotuarze przy stoliku i patrzeć na prąd mijających go ludzi. 
Przed sobą miał sztachety Luksemburskiego Ogrodu; za nimi gorąca 
zieleń młodych liści kasztanowych i pierwsze rozkwitające pączki 
na tych drzewach błyszczały jak gwiazdki. Na topolach i platanach 
błyszczała młoda zieleń - raczej żółcizna, lekka i przewiewna jak 
mistrzowskie dotknięcie pędzla. 
Zielone autobusy gromadziły się na Carrefour Medicis i snuły się w 
tę i tamtą stronę. Znikające już z ulic Paryża tramwaje szły tutaj 
jeszcze ku Porte d'Orleans, przepełnione niezwykle różnorodnym 
tłumem. 
Taki sam tłum przesuwał się obok stolików kawiarni. Byli to 
przeważnie młodzi ludzie - mieszkańcy Dzielnicy Łacińskiej - 
przyodziani ubogo, czasem bardzo dziwacznie. Murzyni wysocy jak 
tyki i czarni jak węgiel, Hindusi powolni w ruchach, poważni 
Annamici, panny o rudych włosach mocno przystrzyżonych, z męskimi 
przedziałkami na głowach nie przykrytych kapeluszami - wszystko 
dziwacznie obce powoli spływało w dół bulwaru ku Sekwanie. Chłopcy 
o jasnych lub ciemnych czuprynach przekrzykiwali się jak w lesie, 
a ich tłumne zgromadzenie pruł czasami malarz w wielkim kapeluszu, 
z fantastycznym niebieskim fontaziem pod brodą, lub postukując 
laską przedzierała się w górę jak przez młode liany stara, 
upudrowana kobieta w kapeluszu z kwiatami - nie wiadomo, czy 
podstarzała malarka, czy wyranżerowana ulicznica. 
W takich momentach Janusz tęsknił do Polski, wyobrażał sobie ciszę 
pól lub nieruchomy poranek w Warszawie i powoli przygotowywał się 
do odlotu. Czuł się obcy temu światu - a może obcy światu w ogóle? 
Pragnął jakiegoś związania się z tym tłumem, z ludźmi, jakiegoś 
zapuszczenia korzeni, ale nie wiedział, jak ma tego dokonać. Nigdy 
bardziej nie czuł swego oderwania i niepotrzebności. Nie tylko 
barwny tłum mijał go na bulwarze Świętego Michała, mijało go 
życie. 
Edgar nadszedł niespodziewanie. Przez parę chwil stał, 
przypatrując się zamyśleniu Janusza. Wreszcie przebudził go 
trącając w ramię. Janusz uśmiechnął się. 
- Pora wracać do Polski - powiedział zamiast powitania - nic tu po 
mnie. 
Edgar zajął miejsce i przez chwilę siedzieli w milczeniu. 
- Wiesz, dlaczego chciałem cię widzieć? - zaczął Szyller. - Dziś 
wieczorem grają mój kwartet u Hani Evans. Przyjdź... 
- U Hani? Czy to dobrze? - spytał Janusz. 
- Wiesz, oczywiście. Będzie trochę krytyków, trochę muzyków. 
Trzeba lansować te rzeczy. A mnie to nie idzie... J'aime faire 
l'amour mais je n'aime pas m'occuper de mes enfants *. (* Lubię 
się kochać, ale nie lubię zajmować się swoimi dziećmi. Nie umiem 
się zajmować...) 
- Ja myślę - powiedział Janusz - że prawdziwe rzeczy same wyjdą na 
jaw prędzej czy później. Trzeba mieć tylko trochę cierpliwości. 
- Muszę zarabiać - szepnął Edgar ze smutnym uśmiechem - na 
pieniądze Elżuni nie zawsze mogę liczyć. A rodzice... 
Janusz zaśmiał się. 
- Żyjemy za pieniądze naszych sióstr. Dziwny zbieg okoliczności. 
- Potem one będą żyły z naszych dzieł. Potem, to znaczy po śmierci 
naszej. Słuchaj, czy ty piszesz wiersze? Janusz zarumienił się. 
- Kiedyś pisałem, kiedy kochałem się w Ariadnie. 
- A dziś się już nie kochasz? 
- Dziś już nie piszę wierszy. 
- Co ty myślisz o tym wstąpieniu do klasztoru? - dopiero po chwili 
spytał Edgar, nie wymieniając imienia Ariadny. 
- Idiotyzm, mieszanina histerii ze snobizmem - ze złością warknął 
Janusz. 
- Ja tego wszystkiego nie rozumiem - szczerze przyznał się Edgar. 
- Nie bywasz wśród tych ludzi. To naprawdę jest zastanawiające. 
Jak można tak żyć? 
I nagle powiedział zupełnie bez związku: 
Czajki kriczali: czji-wy? 
My otwieczali: niczji... 
Przez chwilę milcząc, patrzyli na przesuwający się tłum. Jakaś 
mała kwiaciarka przebijała się w gąszczu zdziczałych studentów, 
niosąc w płaskim koszyczku mizerne bukieciki niebieskiego 
barwinku. Januszowi przypomniało to park w Molińcach i jego gęsto 
porośnięte barwinkiem trawniki. Barwinkiem i bluszczem były także 
porośnięte mogiły przy okrągłej kapliczce. 
- Czy ty dawno czytałeś Lalkę Prusa? - spytał Edgara. 
- Kiedyś tam, mama kazała mi przeczytać. Nie bardzo już pamiętam. 
- Nie pamiętasz pobytu Wokulskiego w Paryżu? 
- Pamiętam tylko Geista i zagadnienie "machiny latającej"... - 
odpowiedział Edgar z lekką ironią. 
- Właśnie - ożywił się Janusz - o Geista mi chodzi. Bardzo dla 
mnie zawsze zabawna historia ten symboliczny Geist w 
pozytywistycznej powieści, i na dobitek umieszczony w Paryżu. I 
stąd mi to przyszło do głowy: jaki jest - chciałbym bardzo 
wiedzieć - Geist tego miasta? Chyba nie zajmuje się teraz sprawami 
machiny latającej? 
- Myślę, że zobaczymy dzisiaj u Hani takiego "Geista". Profesor 
Marres Chouart... 
- Czy to ten, co rozbił atomy? 
- Nie, atomy są już dawno rozbite. On fotografuje atomy... 
- Czy ty rozumiesz coś z tego? 
- Niewiele. Wydawało mi się zawsze - powiedział Edgar - że atom 
jest konstrukcją czysto myślową, hipotezą pomocniczą. Ale skoro to 
można rozbić i nawet sfotografować, to znaczy, że istnieje to 
naprawdę... 
Nie do wiary... Nie, ale ja co innego miałem na myśli. Chciałbym 
wiedzieć, jaki naprawdę jest duch tego miasta! Przecież to, co my 
tutaj widzimy, jest jakąś fałszywą zewnętrznością, czymś zupełnie 
nieistotnym. 
- Mnie się zdaje, że duch tego miasta - powoli wycedził Edgar - 
jest decydujący dla Europy. Świat nie byłby tym, czym jest, bez 
Paryża. Paryż jest bardzo ważną rzeczą... 
- Ale czy Europa jest taką ważną rzeczą? Mam co do tego wielkie 
wątpliwości... - Janusz trochę zanadto zapalił się, wygłaszając tę 
herezję. - Obawiam się, że coś w niej jest nie w porządku. 
- Na pewno jest to ważna rzecz. Może najważniejsza - mogę ci na to 
dać słowo honoru... 
Janusz zawstydził się trochę. 
- Masz mnie za nieuka czy anarchistę... Ale ja chciałem wyrazić 
coś innego... Wątpliwość w trwałość kultury europejskiej. 
- Może to jest nietrwałe, ale jeżeli się to zawali, to i my się 
zawalimy ze wszystkim, z naszymi kwartetami, naszymi wierszami, 
naszymi obrazami... 
- I klasztorami... 
- To jeszcze nie byłoby najgorsze. Ale jeżeli mówiłem z tobą o 
wierszach, to dlatego, że chciałem cię spytać, czybyś nie napisał 
dla mnie tekstu? 
- Ja? Skądże? Do tej piosenki o samotności? 
- Coś takiego. To jest zbyt wstydliwe, aby o tym tak mówić. Ale 
coś w tym rodzaju: że człowiek tworzący jest tak opuszczony, jak 
kobieta rodząca... 
- Czy wyobrażasz sobie słowa "kobieta rodząca" w pieśni? Zwłaszcza 
twojej? 
- Dlaczego zwłaszcza mojej? W żadnej... I właśnie chodzi o to, że 
chciałbym to jednak jakoś powiedzieć... Napisz coś takiego dla 
mnie. Proszę cię. 
- Mówiłeś już o tym w ambasadzie... Ale ja chyba nie potrafię. 
- Tu nie trzeba dużo słów. Jakieś tylko aluzje... wiesz, nie 
powiązane zdania... 
- To bardzo trudne - zasmucił się jak gdyby Janusz. 
Popatrzył na kompozytora. 
Edgar siedział z głową przekrzywioną i patrzył uważnie na tłum 
przesuwający się trotuarem, tak jakby nasłuchiwał ich głosu. Ale 
głos ten był jednostajnym i niemuzykalnym szmerem. Podeszła do ich 
stolika stara, szczenna suka i patrzyła na nich z wyrazem prośby w 
oczach. Oczy miała porcelanowe, jak gdyby już była wypchanym psem. 
Patrzyła bez żadnego gestu, ale bardzo wymownie. 
- Nie mam ci co dać - powiedział Janusz do suki. 
- Może ona jak człowiek - uśmiechnął się Edgar - zadowoli się 
pogłaskaniem. 
Ale suka nie zadowoliła się pogłaskaniem. Stała przy ich stoliku 
bardzo żałosna i nawet kiedy wstali i poszli, nie ruszyła się z 
miejsca, tylko patrzyła za nimi porcelanowymi, lalkowatymi oczami 
wysadzonymi z orbit i poruszała miarowo żółtym, wytartym ogonem. 
Wieczorem u Hani Evans zebrało się osób niewiele, ale "bardzo 
doborowe towarzystwo". Janusz jak zwykle w takich razach czuł się 
nieswojo i samotnie, podziwiał Edgara, który bawił się, śmiał i 
trochę flirtował z gospodynią. We fraku wyglądał wspaniale. 
Januszowi oczywiście wylatywała spinka z gorsu i ciągle musiał ją 
poprawiać, przez co naokoło pętelki zrobiła się czarniawa plama. 
Nie dawało mu to spokoju. 
Gdy już wszyscy się zebrali i miano odegrać kwartet (na początek 
szedł jeszcze kwartet Haydna), wszedł jakiś gość we fraku o 
specjalnie starannie zaokrąglonej linii i dość dużym białym 
krawacie. Janusz ze zdumieniem spostrzegł, że był to Niewolin. Ten 
go na razie nie spostrzegł i nie przywitali się. Muzykanci 
nastroili instrumenty i zaraz przystąpili do grania. 
Podczas kwartetu Haydna Janusz się nudził trochę i rozglądał po 
obecnych. Siedzieli w dużym salonie, nie w tym, w którym pani 
Evans śpiewała Januszowi arię z Toski. Osób było najwyżej 
dwadzieścia, parę bardzo pięknych kobiet, Anna de Noailles, jak 
zwykle w brązowym zawoju na głowie, stary Painleve, pani Pawłowa 
Clemenceau, stara Żydówka wiedeńska w niebieskiej aksamitnej 
sukni, parę jeszcze innych pań. Na twarzach wszystkich widniała 
uprzejmie powściągana nuda. Muzyka nie interesowała ich zupełnie. 
W ciemnym kącie zauważył małego, suchego człowieka z wielką grzywą 
włosów na głowie, który jeden wśród wszystkich zdawał się 
delektować Haydnem. Wesołe podskoki skrzypiec i powroty 
uzasadnionych fraz odbijały się na jego suchej twarzy i w jego 
wielkich czarnych oczach otoczonych obwódką okularów. Już przedtem 
powiedział Edgar Januszowi, że jest to znany uczony Marres 
Chouart, fizyk, kandydat do Nagrody Nobla. To był ten, o którym 
mówił Edgar, że fotografuje rozbijanie atomów. Muzyka radosna 
Haydna sprawiała mu widoczną przyjemność. 
Gdy odezwały się pierwsze tony kwartetu Szyllera, Janusz poczuł od 
razu coś osobliwego. Wszyscy słuchający jak gdyby nasrożyli się, 
nastroszyli. "Gdyby byli ptakami - pomyślał Janusz - strzepnęliby 
teraz piórami jak puchacze". Wroga atmosfera stworzyła się 
natychmiast i udzieliła się grającym, którzy, niepewni zwycięstwa, 
grali utwór niechętnie. 
Janusza także zdziwiło to dzieło, takie było do niczego 
niepodobne, nie leżało w żadnej linii. Wyrażało ono jakiś 
niedostępny w tej chwili dla niego świat, a wykonywane wbrew 
przekonaniu przez artystów kwartetu, brzmiało raczej żałośnie. 
Janusz opuścił oczy z zażenowaniem, podniósł je potem i spojrzał 
na Edgara. Siedział w pierwszym rzędzie, bardzo spokojny, 
nieporuszony i z lekkim uśmiechem pod przystrzyżonym wąsem palił 
papierosa. Pierwsza część kwartetu była bardzo skomplikowana. 
Głosy prowadzone polifonicznie tworzyły jakąś symfonię, nie 
kwartet. Janusz był tak zaskoczony niespodziewanym wrażeniem, jaki 
na nim zrobił utwór Edgara, że drugą i trzecią część przepuścił 
mimo uszu... Bawiło go jednak, jak zachowywał się Chouart. Kwartet 
Szyllera wprawił go w ekstazę; podnosił oczy, zakrywał je ręką, a 
wreszcie podczas części mającej rytm mazura przytupywał trochę. 
Gdy artyści skończyli grać, rozległy się skąpe oklaski. Janusz 
zbliżył się do Edgara. I w tym momencie, kiedy podchodził do 
przyjaciela, uprzytomnił sobie, że obcość tego dzieła pochodziła z 
jego niezwykłości. Że kwartet jest czymś wspaniale nowym i 
nieoczekiwanym. 
- Edgar - powiedział, kładąc mu rękę na ramieniu - po co ty 
pozwoliłeś grać to tutaj? To przecież okropne? I w ogóle po co my 
tu jesteśmy, my tylko dwaj jesteśmy tu ludźmi. 
- I Chouart - uśmiechnął się Edgar. 
- Reszta to manekiny. 
Ale w tej chwili pani Evans zbliżyła się do nich i zaczęła mówić 
Szyllerowi serdeczne, kresowe komplementy. Janusz odwrócił się do 
Niewolina. Ten patrzył na niego zdziwiony i jakby trochę 
przestraszony. Wyciągnął rękę jak na przeprosiny, ale nie 
powiedział ani słowa. 
- Walia - szepnął Janusz - cieszę się, że cię widzę. Widziałem cię 
w herbaciarni na wystawie. Słyszałem, jak śpiewałeś. 
- Widziałeś moją żonę? - spytał Niewolin głosem jakby zdławionym. 
- Widziałem i słyszałem - powiedział Janusz - śpiewa jak anioł... 
Pani Evans zaprosiła wszystkich do bufetu. Osób było tak niewiele, 
że przysunęli sobie krzesła i siedli naokoło stołu zastawionego a 
la maniere polonaise *. (* "na sposób polski".) 
Janusz został więc w towarzystwie Niewolina. Ale rozmowa się im 
jakoś nie kleiła, dopiero po kilku kieliszkach szampana Niewolin 
przezwyciężył skrępowanie, które w nim było od pierwszej chwili. 
Swobodniejszy ruchem sięgał raz po raz widelcem do półmisków i 
nakładał sobie na talerz. Był głodny. 
Janusz poczuł w sercu ukłucie i machinalnie nalał jeszcze 
Niewolinowi wina. Niewolin trącił się z nim i nagle począł mówić. 
W gadaniu jego było coś nie do zniesienia, ekshibicjonizm i 
cynizm, i coś, co ściskało Janusza za gardło. Słuchał go, nie 
przerywając, podnosił tylko od czasu do czasu kieliszek do ust i 
wypijał łyk wina. 
- Widziałeś Ariadnę - mówił Niewolin - wiem, widziałem was w tej 
herbaciarni, byłeś z nią, ja wiem... Musiała mówić o mnie okropne 
rzeczy. Prawda? Mówiła okropne rzeczy... ona mnie nienawidzi. Tak 
jest zawsze, jak ktoś kogo skrzywdzi, to potem go nienawidzi. Nie 
myślisz tak? Ona mnie skrzywdziła... Ty myślisz, że to ja ją 
porzuciłem? Kuda tiebie k'czortu... to ona mnie wypędziła, 
rozumiesz, wypędziła... no, że ja tam tak sobie tuda-siuda, to nie 
takie nadzwyczajności... 
Januszowi przez myśl przechodziła pierwsza fraza kwartetu, 
patrzył, jak po drugiej stronie stołu Szyller rozmawiał z panią 
Evans, i nagle poczuł, że w jasnych oczach tej kobiety mógłby 
znaleźć ratunek na wszystko, aby nie myśleć o tamtych czarnych, 
cygańskich oczach. Chciał przerwać rozmowę z Niewolinem, ale to mu 
się nie udawało. Pijany Walerian rozgadał się na dobre: 
- Ty myślisz, że ja mogę tak żyć? No, dobrze, żona, co tam żona, 
ona śpiewa, śpiewa - przeciągnął - pięknie śpiewa, ją by trochę 
poduczyć i mogłaby do opery. Ale za co poduczyć? Pieniędzy ja nie 
mam, a trzeba by... No, i co? Żona, tak, żona. A ona, przeklęta, 
chodzi za mną jak cień, gdzie tylko śpiewa nasz chór, zaraz 
przychodzi... Gdzie my, to i ona, jak nie wieczorem, to po 
południu... I patrzy na mnie tymi ślepiami swoimi. I zdaje się, 
zjadłaby, i nie wiadomo, czy ona kocha mnie, czy nienawidzi. A 
może po prostu pogardza... 
Walerian postawił nagle kieliszek tak, aż stuknęło, i pani Evans 
spojrzała, czy się szkło nie stłukło, potem wróciła do rozmowy z 
Edgarem. Janusz poczuł się zmęczony i zirytowany. Powiedział do 
Niewolina: 
- Nie mogę ciebie słuchać, muzyka mnie za bardzo zdenerwowała. 
Niewolin zaklął brzydko: 
- Psiakrew, muzyka cię denerwuje, a życie cię nie denerwuje? Ty 
myślisz, że ja nie wiem, ja o tobie wszystko wiem. 
Janusz już ruszył w stronę pani Evans, ale zatrzymał się i znowu 
odwrócił w stronę Niewolina. 
- Wiesz - powiedział powoli - widziałem Wołodię. Kazał ci się 
kłaniać. 
Niewolin otworzył usta, trzymając nieruchomo swój kieliszek w ręku 
i w oczach jego zabłysnął ogień strachu czy nienawiści. Potem 
znowu gwałtownie postawił kieliszek na stole. Tym razem kieliszek 
się stłukł, cienkie szkło nie wytrzymało i struga szampana polała 
się po haftowanym obrusie. Janusz skorzystał z zamieszania i 
opuścił swojego rozmówcę. Podszedł do Szyllera. Pani Evans zajęta 
była wycieraniem szampana z obrusu. "Po tym jednym można w niej 
poznać Hanię Wolską" - pomyślał Janusz. 
- Chodźmy stąd - powiedział do Edgara - dlaczego ty pozwoliłeś na 
granie tego kwartetu tutaj? 
- Czekaj chwilkę - uśmiechnął się Edgar - przyrzekłem Hani, że 
jeszcze gdzieś z nią pojadę. 
Janusz spojrzał uważnie na kompozytora. 
- Ach, tak - powiedział po chwili - no, to ja idę sam. Obiecałem 
Jankowi zajść do niego wcześnie. Muszę się położyć przed dwunastą. 
Obrócił się na pięcie i nie żegnając się z nikim uciekł do 
przedpokoju, odnalazł swój kapelusz i wydostał się na schody, 
trzasnąwszy mocno drzwiami. 
Dopiero na ulicy poczuł, że mu się porządnie kręci w głowie od 
wina i ze złości. 
XIII 
Nazajutrz rano zaszedł wcześnie do Janka. Ten czekał już na niego, 
ruszyli więc zaraz i zeszli do metra. W metrze było duszno, mdły 
zapach sosnowej wody rozpylony w powietrzu nie ułatwiał 
oddychania, a kolejką jechały tłumy. Myszyński i Janek weszli do 
wagonu, który nie bardzo był przepełniony. Osoby, które tu 
jechały, stanowiły tłum nader charakterystyczny. W jednym kącie 
wysoki młody człowiek czytał pismo poświęcone sportowi, w drugim 
zaś jakiś ksiądz rozcinał scyzorykiem książkę Contre la Russie, w 
rogu Janusz spostrzegł jakiegoś malca, który z małej szkolnej 
książki uczył się na pamięć jakichś wierszy. Powtarzał wyrazy z 
miną znudzoną, zaglądał do książeczki i znowu mówił z pamięci. 
Janusz przysłuchiwał się tej poezji, chłopak w sposób dziecinny i 
bezmyślny mełł Racine'a: 
... Je l'evite partout, partout il me poursuit: 
C'etait pendant l'horreur d'une profonde nuit. 
Ma mere Jesabel devant moi c'est montree, 
Comme au jour de sa mort pompeusement paree... * (* ... Unikam go, 
jak mogę, wszędzie mnie prześladuje: było to wśród grozy głębokiej 
nocy, ukazała mi się matka moja, Jesabel, w uroczystym stroju, jak 
w dzień swojej śmierci... [cyt. z J. Racine'a, Athalie]) 
Uśmiechnął się do siebie. Janek nie wiedząc, o co chodzi, 
odpowiedział mu uśmiechem. Myszyński poczuł przypływ sympatii do 
robotnika. 
- Dlaczego się pan śmieje? - spytał. 
- Kochany - powiedział Wiewiórski - cieszę się, że pana widzę... 
- Naprawdę? - Janusz był wdzięczny Wiewiórskiemu za prostą 
odpowiedź. 
Napierający tłum rozdzielił ich, zrobiło się ciasno w wagonie, 
nikt jednak nie tracił dobrego humoru. Tak dojechali do Porte des 
Lilas i wysiedli razem ze wszystkimi. Wiewiórski popatrzył na 
adres, który miał zapisany na kartce. 
- To musi być daleko - powiedział - aż koło kościoła. 
Była to dzielnica robotnicza, ale bynajmniej nie z powieści Zoli. 
Janusz widywał koło Porte de Versailles lub koło Clignancourt 
takie dzielnice, szare, okrutne i pokryte ruchliwą wypłowiałą 
ludnością. Tutaj to wyglądało inaczej, domki niewielkie stały w 
pewnych odstępach od siebie, było trochę zieleni i trochę kwiatów, 
czego w tamtych dzielnicach nie ujrzałbyś za nic. Adres, który 
miał Wiewiórski, zaprowadził ich do niewielkiego białego bloku, do 
mieszkania na parterze. Przyjęła ich młoda, dwudziestoletnia może 
dziewczyna w białym fartuchu, w ciemnej sukience. Była pełna 
wdzięku. 
- Zostałam w domu specjalnie, żeby sprzedawać bilety na to 
przedstawienie. To będzie bardzo piękne... 
- Ale chyba niewiele ludzi tu przychodzi - zapytał Janusz - to 
dość duża podróż, jeśli chodzi o bilety do teatru. 
- O, bilety mamy prawie wszystkie wyprzedane - sami swoi. Pan 
rozumie, to wzbudza powszechne zainteresowanie: Romain Rolland! 
Wyraz ten wypowiedziała w sposób, w jaki ksiądz wymawia słowo 
sakralne. 
- Widzi pani, ja jestem cudzoziemcem - powiedział - chciałbym 
wiedzieć: czy Romain Rolland jest u was popularny? 
- Popularny? - powiedziała dziewczyna z udanym zdziwieniem. - My 
kochamy Romain Rollanda, przynajmniej co się tyczy robotników 
francuskich. 
- Dlaczego? - spytał jeszcze Myszyński zaskoczony własną 
natarczywością. 
- No, bo on jest przeciwko kapitalistom... i przeciwko wojnie. A 
wojna to najgorsze zło, jakie jest na świecie! - zawołała z 
przekonaniem dziewczyna. 
- A jeżeli robotnicy będą prowadzili wojnę przeciwko kapitalistom? 
- spytał jeszcze Janusz, patrząc ukradkiem na Wiewiórskiego. 
- Wojna to najgorsze zło, jakie jest na świecie. Janusz zapłacił 
za bilety, dziwiąc się w duchu, że były one dość drogie. Jak 
robotnicy mogli sobie pozwolić na takie ceny? Ale zdziwienie jego 
doszło zenitu nazajutrz na przedstawieniu. Ogarniał go głęboki 
wstyd wobec Janka Wiewiórskiego, który siedział obok niego i 
zadawał mu bez przerwy pytania. Nic w tym zresztą nie było 
dziwnego, nawet Janusz z trudnością orientował się w ciężkich 
symbolizmach sztuki Romain Rollanda, podanej jeszcze w dodatku w 
wyjątkowo "pomysłowej" szacie. Część aktorów występowała jako 
cienie rzucane na ekran, część zastąpiona była przez kukły, część 
ukazywała się widzom i grała "naprawdę". Widzowie nic z tego 
oczywiście nie rozumieli, ale reakcje były rozmaite. Pierwsze 
rzędy parteru i loże pięknej nowoczesnej sali, w której odbywało 
się przedstawienie, napełnione były publicznością, która łatwo 
mogła zapłacić drogie ceny biletów. Były to snoby paryskie, damy 
połyskujące brylantami i futrami jak na wielkiej gali w operze. 
Dopiero na piętrach i w dalszych rzędach cisnęli się ci z 
przedmieść, sąsiedzi panny Andree, która sprzedawała im bilety. 
Janusz sądził, że kupił zbyt drogie bilety, gdyż siedział z 
Wiewiórskim na samym środku, pomiędzy "krewnymi", jak żartem sobie 
powiedział. Jasi Wiewiórskiej przedstawienie się nawet podobało, 
ponieważ bawiło ją to, że część kukieł mówi ludzkim głosem i że na 
wielkim białym ekranie ozdobionym złamaną kolumną ze srebrnego 
papieru ukazują się gadające cienie. Ale sam Wiewiórski był 
oburzony.
Kochany - powiedział do sąsiada, i to dosyć głośno, w czasie 
akcji - kochany, co oni nam tutaj pokazują, do czego to podobne? 
Janusz oglądał się ukradkiem na innych robotników i na ich 
kobiety. Siedzieli, uważnie patrząc na scenę, ale oczy ich 
wyrażały zdziwienie i głęboki zawód. Przyszli tutaj dla Romain 
Rollanda, dla ukochanego swojego pisarza. Wydawało im się, że tam 
daleko w górze mają kogoś, kto za nich walczy piórem, wierzyli, że 
Romain Rolland walczy. Tymczasem ujrzeli tutaj pustkę. Liluli 
okazała się rzeczywiście iluzją i nie pozostało im nic innego, jak 
walczyć samym. A oni pisać nie potrafili. Janek Wiewiórski chwytał 
raz po raz Janusza za kolano i powtarzał bezradnie: 
- No i co? No i co? Co to znaczy? Dlaczego oni nam tak to 
pokazują? Nie? Czy pan to rozumie? 
Janusz rozumiał, że wszystko było nieporozumieniem, sztuka, jej 
wystawienie, to, co robił słynny komunistyczny reżyser, który 
chyba liczył na jeszcze jeden gatunek snobizmu. Sala milczała jak 
grób. Janusz z trudnością chwytał naiwny, a mimo to niezrozumiały 
symbolizm poematu i gryzł wargi wstydząc się za pisarza, za 
aktorów i za robotników, którzy podobne rzeczy musieli przyjmować 
na wiarę. 
Przedstawienie ciągnęło się długo i na sali było bardzo gorąco. W 
antraktach nikt się prawie nie poruszał. Janusz zauważył, że 
Wiewiórska pod koniec podrzemywała sobie po trochu. Janek jednak 
nie uspokoił się, denerwował się do samego końca i klął 
przedstawienie, Francuzów i organizatorów tego przedstawienia na 
czym świat stoi. 
- Kochany, pan by mógł za te pieniądze, co pan za nasze bilety 
zapłacił, kolację, i to dobrą, zjeść z jaką dziewczynką. 
Janusz śmiał się. 
- Panie Janku, ja nie mam dziewczynki w Paryżu. 
Wiewiórski też się zaśmiał. 
- O ten towar to tutaj nietrudno. 
Publiczność na nich psykała. 
Postrojone damy zaczęły się wynosić przed końcem. Robotnicy w 
głębi sali traktowali to jako osobistą obrazę. Zaczęli robić uwagi 
bardzo nieprzychylne na temat snobów w pierwszych rzędach. W 
lożach zaczęły stukać krzesła. Przedstawienie z trudnością 
dobiegło końca. Janusz i jego przyjaciele wyszli do foyer. Była 
bardzo gorąca noc majowa. Wiewiórska dziecinnie poglądała na 
twarze męża i Janusza, aby wyczytać na nich, co myśleli o 
przedstawieniu. Po chwilowym rozpogodzeniu Wiewiórski był bardzo 
ponury... 
Na schodach stała jakaś kobieta, którą pod ramię podtrzymywał 
zmieszany mąż, i otwarcie płakała. 
- Quelle deception, quelle deception * (* Jakiż zawód! jakiż 
zawód!) - powtarzała przez łzy przerywanym głosem. 
Trójka Polaków szła przez chwilę w milczeniu ulicą. Było już po 
północy. Kierowali się do metra. 
XIV 
Nazajutrz był ostatni dzień pobytu Janusza w Paryżu. Wypadała 
właśnie owa osławiona zabawa na peniszy. Jak powiadał Henryk 
Antoniewski, "zabawa na penisie". Janusz oczekiwał wiadomości od 
siostry i dlatego spóźnił się trochę. Zabawa miała się zacząć o 
dziesiątej, ale kiedy Janusz przyszedł o pół do jedenastej, nie 
było jeszcze wielu osób. 
Gdański był upity na wesoło i ze szlacheckim fajerem. Siedział na 
kanapce pomiędzy dwoma malarzami i podnosząc w górę obie ręce, coś 
głośno opowiadał. Małe kajuty peniszy były oświetlone każda 
odmiennym światłem i każda ozdobiona olbrzymimi papierowymi i 
słomianymi ozdobami w guście warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych. 
Januszowi wydało się to okropne. 
- Polak to zawsze skądsiś słomy wytrzaśnie. Gdzie można dostać w 
Paryżu słomy? A oni dostali. 
Przywitał się z Gdańskim, bo ten uważał się za gospodarza. Gdański 
przemówił do niego po francusku: 
- Cóż, twoja siostra została dziedziczką olbrzymiego majątku 
podobno? 
- Po księżnej Annie dziedziczy mój siostrzeniec - powiedział 
Janusz dość głupio. Zaskoczony był tematem poruszonym przez 
Wiktora. Gdański nie zadowolił się tym pytaniem. 
- Ile to może być w sumie? Na dolary, na przykład? 
Janusz roześmiał się bezsilnie, a malarz arystokratycznie urodzony 
zatkał dłonią usta Gdańskiemu. 
- Wieczny bankierze - powiedział - zamilcz z głupimi pytaniami... 
Janusz prześliznął się do następnej loży. Cykl kajut nazywał się 
drogą do piekła i w każdej były wymalowane inne "pokusy". Akurat 
trafił na pokusy nagich ciał. Olbrzymie Amazonki i Herkulesy 
poplątane i świecące widniały na ścianach. Tutaj za bufetem ujrzał 
Janusz dwóch rozebranych do naga efebów. Jednego poznał z 
portretu, który widział u Gdańskiego, drugi wydał mu się też 
znajomy. Podali mu obaj po dużym kieliszku szampana i Janusz wypił 
oba. Zaczął rozmawiać z chłopcami, ten drugi to był bardzo dobrze 
zapowiadający się młody pisarz, Bernard Leval, zwany Bebe Leval 
przez wszystkich. Był już trochę podpity i prowadził rozmowę z 
Januszem w tonie nadzwyczaj swobodnym. Przy bufecie zjawił się 
także Glen Way, wspaniały w nowym, modnym fraku z długimi połami. 
Janusz zachwycił się Amerykaninem nad miarę, powiedział mu to i 
dopiero mówiąc zorientował się, że szampan uderzył mu gwałtownie 
do głowy. Trzeba było coś zjeść, przeszli do następnej kajuty, 
która uosabiała pokusy obżarstwa. Na dużych prostych ladach stały 
całe kubły masła, leżały stosy chlebów, kiełbas, szynek (podobno 
pani Gdańska sprowadziła je specjalnie z Łodzi), owoców, homarów, 
ostryg. Kosze zielonych migdałów i różowych czereśni piętrzyły się 
wprost na ziemi. Tu było trochę więcej osób. Brodaty malarz 
trzymając w ręku langustę obłamywał palcami jej nogi i wysysał 
łapczywie. Rudy syn księżniczki siedział przy małym stoliku i 
filozofował z Gołuchowem. Ariadny jednak tutaj nie było. Janusz z 
Glenem Wayem zjedli trochę sałaty, parę kawałków langusty, 
wydusili sok z cytryny do szklanki i pili, przeszli przez następną 
pokusę pijaństwa i tutaj wypili dwa kielichy bardzo zimnego 
białego wina i jeszcze dwa koktajle na szampanie. Glen nie chciał 
schodzić salami innych pokus do "piekła" i wyprowadził Janusza na 
pokład. Półoświetlony papierowymi zwyczajnymi lampionami, lśnił 
wyszorowaną podłogą. Muzyka cicho przygrywała, ale nikt nie 
tańczył, jeszcze się wszyscy nie zeszli... 
Stanęli pod lampionami i popatrzyli na uśpione wody Sekwany, 
przepływające u ich stóp. Brzeg był na ogół cichy i mało ożywiony, 
tylko od strony wystawy dobiegały światła i hałasy, wielkie 
świecące fontanny płonęły koło mostu Aleksandra III, od czasu do 
czasu strzelała w powietrze kolorowa rakieta. 
Amerykański pisarz był w dobrym humorze i gadał bez przerwy. Jego 
głos zmieszał się dla Janusza ze szmerem Sekwany. Usiedli 
naprzeciwko siebie i palili papierosa za papierosem. Janusz 
obserwował duży, podłużny lampion wiszący nad głową Waya. Na 
seledynowym, prześwietlonym tle leciały dokądś sznury żurawi. 
- Cóż to za kraj zadziwiający - powiedział tymczasem Amerykanin - 
i każdy czuje się tutaj jak w domu. Prawda? Prawda? - Glen Way 
wymagał jeszcze aprobaty dla każdej ze swoich tez, chociaż Janusz 
zgodziłby się w tej chwili, gdyby Amerykanin powiedział, że niebo 
jest zielone. - Dlaczego? Jak oni to zrobili, że to miasto jest 
takie wspaniałe? No, na przykład to przyjęcie tutaj, czy wyobraża 
pan sobie coś bardziej niezwykłego? Prawda? Nie, ale doprawdy ta 
Francja jest cudowna - dodał po chwili. 
- Cudowna - przyznał Janusz - ale New York? 
- No, New York to jest New York, to zupełnie co innego - 
powiedział Glen Way, jak gdyby nagle trzeźwiejąc. Rozszerzył oczy 
i mrugnął nimi zabawnie. 
Janusz mimo woli spojrzał na wody Sekwany, były ciemne i nad 
wszelki wyraz spokojne. Na przeciwległym brzegu wśród liści drzew 
nadbrzeżnych paliły się niskie gazowe latarnie. Podeszła do nich 
Hania Evans. Miała na sobie jasną, prostą suknię, przykrytą 
peleryną z gronostajów. Janusz nie bardzo wiedział, jak spławiła 
Waya. Zostali sami: znowu stojąc nad wodą i patrząc na 
ciemnozielony prąd. 
- I co? - powiedziała po polsku pani Evans. - Nie smutno ci? 
- Smutno - powiedział Janusz i odwrócił się do Hani. Wydała mu się 
smuklejsza w swej białej pelerynie. Nie zdążył zobaczyć jej oczu, 
a tak tego chciał: miała dwie jasne tęczówki, a w lewej grało 
kilka żółtych skrawków jak zapomniane obrzynki bursztynu, 
zagarnęła go i musiał całować jej usta nic nie widząc. Pachniała 
mocno kwiatem pomarańczowym. 
- Jak ulice Palermo - powiedziała Hania swoim niskim głosem, tak 
że to "Palermo" wypadło poniżej pierwszego "c". Janusz nie znał 
tego miasta, wiedział tylko, że tam jego siostra pojechała po 
spadek. Janusz nic nie znał, tylko uczucie smutku, że wszystko nie 
układało się tak, jak chciał. A zresztą nie wiedział, jak ma się 
ułożyć. Opowiedział Hani o przedstawieniu Liluli i jakie to było 
okropne; Hania się śmiała. 
- Ładną sztukę wybrali dla robotników - i w ogóle ten Romain 
Rolland. 
- Ależ ty nie wiesz nic o Romain Rollandzie - mówił Janusz. - 
Przecież go nie czytałaś, nie miałaś czasu. 
- Pewnie, że nie czytałam, ale ja wiem. 
- Jak ty to robisz? Skąd wiesz wszystko? - nagle zapytał Janusz i 
teraz zajrzał w jej oczy, żółte ułamki były na swoim miejscu. 
Hania spojrzała na niego zdziwiona i położyła palec na ustach. 
- Jesteś nieprzyzwoity - powiedziała. 
- Jak to? Przecież wszyscy wiedzą, skąd ty pochodzisz. 
- Nikt nic nie wie. Pochodzę z Polski, to wystarcza. Polska to dla 
nich kraj Cyganów, niedźwiedzi, kawioru, śniegu, czy ja wiem co? 
Jak się pochodzi z Polski, to jest już tak źle, że poza tym nie 
pytają. Polska księżniczka czy polska córka stróża to już wszystko 
jedno. Poniżej możliwej granicy. 
- Musisz strasznie uważać na siebie! 
- Już teraz nie. Po którymś tam milionie już się jest tylko 
nadzwyczajną. Zresztą nie mam zamiaru wracać do Ameryki... 
W tej chwili znalazła się Ariadna. Podeszła jakaś nadąsana, ostra, 
zbyt szczera, bez żadnej sztuczności. 
- Wyobraźcie sobie - mówiła po rosyjsku - ten Wiktor zaprosił 
Niewolina. Co ja zrobię? Będę chyba musiała pójść do domu. Prawda, 
pani Evans? To niemożliwe. 
- Zupełnie niemożliwe, Ariadno Nikołajewno - powiedziała bez 
uśmiechu pani Evans - rzeczywiście chyba musi pani uciekać. 
Nagle Ariadna się zaśmiała. 
- Widzieliście piekło? - powiedziała. - To był mój pomysł. Nie 
widzieliście? Chodźcie, to wam pokażę. 
Zeszli na dół schodkami i małym korytarzykiem do pokoiku, który 
Ariadna nazywała piekłem. Tu się kończył korytarz pokus i 
grzechów. Znalazł się razem z nimi Bebe Leval. Janusz spostrzegł, 
że miał całą skórę umytą blanszem i wyglądał naprawdę jak z 
marmuru. Pokój "piekło" był szary, obojętny, światło rozproszone i 
niejasne, na szarych ścianach namalowane były od czasu do czasu 
myszy i olbrzymie pająki. Poza tym był zupełnie pusty. 
Janusz coraz bardziej czuł zamęt w głowie. Szampan, wino i 
koktajle specjalnie szybko załatwiły się dzisiaj z jego 
osobowością. Szara atmosfera piekła jeszcze bardziej mąciła mu w 
głowie, myszy i pająki poczęły lekko krążyć. Wsparł się na 
ramieniu Bebe Levala, poczuł pod ręką zimny marmur jego bicepsu, 
chłopak obejrzał się na niego ze zdziwieniem. 
Nagle Ariadna pociągnęła go w głąb do ciemnej, prostej szafy, 
która stała w samym dziobie. 
- A to jest tajemnica piekła - powiedziała Ariadna z jakąś 
frenezją w głosie, która trzeźwiła Janusza. 
- To jest tajemnica piekła - zawołała i gwałtownie otworzyła 
drzwiczki szafy. W blasku wewnętrznych, słabszych lamp stała tam 
marmurowa biała postać Chrystusa w koronie cierniowej, podobna do 
obrazu Holmana Hunta, z bardzo wielką słodyczą w uśmiechu. 
Januszowi serce stanęło na chwilę. Widział, jak Hania Evans 
zakryła twarz rękami, goły Bebe cofnął się o krok. 
- Bóg! Bóg! - wołała Ariadna. - Bóg jest nawet w piekle. To jest 
tajemnica piekieł. - I nagle zatrzasnęła drzwiczki. - Nie mówcie o 
tym nikomu - dodała zwyczajnym głosem zupełnie niespodziewanie - 
to było tylko dla was, nikomu innemu tego nie pokażę. 
- Zawsze pani jest komediantką, Ariadno Nikołajewno - powiedziała 
powoli pani Evans. Mały Leval odwrócił się i poszedł. W piekle 
można było odkręcić dwa kurki: leciały z nich piwo i prosta polska 
wódka. Ariadna pokazała im to śmiejąc się. Janusz pomyślał o Jasiu 
Wiewiórskim i wypił dużą szklankę wódki za jego zdrowie. 
Wyszli z powrotem na pokład. 
Tymczasem zeszło się już dużo osób i tańczono pod lampionami. 
Janusz szukał Glena Waya, ale go nie było; zajrzał z powrotem do 
pokus cielesnych, tam już tylko samotny przyjaciel Gdańskiego 
rozlewał szampana licznym gościom, Bebe teraz znikł także. Janusz 
wrócił na pokład, okrążył całą peniszę i gdzieś na rufie zaszył 
się w leżaki. Było tu ciemno i nikt nie spostrzegł, jak po chwili 
przejechał się do rygi. Potem zasnął na chwilę. 
Gdy zbudził się i spojrzał na zegarek, było już koło pierwszej. Z 
głębi okręciku dolatywał równomierny huk pijanych głosów i od 
czasu do czasu rozpaczliwe wykrzykniki, w których poznawał głos 
Wiktora. Na pokładzie muzyka brzęczała bardzo cicho. Odwrócił się 
w tamtą stronę, tylko kilka par przesuwało się bezszelestnie po 
szarym, połyskliwym pokładzie jak ćmy. Spróbował się przysłuchiwać 
głosom płynącym z głębi. Nagle spostrzegł, że nie jest sam na 
leżaku, obok niego siedział ten uczony, którego poznał na 
kwartecie Edgara u Hani Evans. "Jak on się nazywa, u cholery?" - 
pomyślał Janusz. 
Marres Chouart spostrzegł, że Janusz nie śpi, i nieoczekiwanie 
przechylił w jego stronę głowę i z konfidencją zapytał: 
- Czy pan lubi muzykę? 
Janusz miał się za trzeźwego, toteż się lekko opanował, kiedy 
odpowiedział: 
- Tak, bardzo, widziałem pana na kwartecie Szyllera. 
- Właśnie - powiedział Chouart - i dlatego myślałem, że pan lubi 
muzykę... 
- Mój ojciec ubóstwiał muzykę - powiedział nagle Janusz i 
niespodziewanie dla siebie jechał dalej: - Mój ojciec zawsze 
grywał na pianoli, sam wycinał nuty dla pianoli. Mój ojciec nie 
żyje, umarł, właśnie kiedy niszczono nasz dom i nie mieliśmy czasu 
pochować go normalnie... nie pochowaliśmy go w naszym rodzinnym 
grobie, w familijnej kaplicy - pan wie? Taka była okrągła, 
empirowa - ale koło kaplicy, w żółtym, żółtym piasku... Boże, ależ 
ja jestem pijany! - dodał bez żadnego przejścia. 
- Tak - syknął Marres Chouart - ja od razu powiedziałem sobie, że 
pan lubi muzykę. Na pewno pan lubi muzykę... a co do pijaństwa, to 
i ja jestem całkowicie pijany... 
- Pan rozbija atomy? - spytał Janusz. 
- Gorzej - westchnął Marres - fotografuję rozbite! 
- To są zupełnie niezrozumiałe dla mnie rzeczy - powiedział 
Janusz, jakby broniąc się przed wykładem. 
- Niech się pan pocieszy, że dla mnie też. 
Nastąpiła chwila pauzy. 
- Bo ja też kocham muzykę. Nie I like, I love * (* Ja lubię, ja 
kocham.) - powiedział Chouart - i to andante pańskiego kuzyna. 
Szyller jest chyba pańskim kuzynem, tak mi coś mówiła pani Evans? 
- Nie, nie jest moim kuzynem. Jest tylko moim rodakiem. 
- To wszystko jedno. Andante z jego kwartetu to jest muzyka boska. 
- Atomowa - powiedział Janusz. 
- Czy pan wie, że wchodzimy teraz w erę atomową? 
- Czy z tym człowiekowi będzie lepiej? 
- Albo lepiej - albo gorzej... a może wcale nie będzie... a 
zresztą to jest to samo. Muzyka boska. Te flażolety, no, i ta 
melodia! Co to za melodia? 
- To nasza ludowa... 
Janusz zanucił: 
Przyjechał do niej 
Pięknie się skłonił... 
Ino ze inso, 
Nad ciebie milso, 
Drozynę mi zabiezała... 
- Właśnie, właśnie - powiedział Marres Chouart - to jakby w takie 
gorące południe coś rosło w człowieku, jakby ktoś umierał i świat 
w nim rozszerzał się, a wszystko w takim mżeniu światła. To 
genialne... 
Janusz nie słuchał tego, co mówił pijany Francuz. Wspomnienie 
piosenki porwało go gwałtownie w swój prąd i powtarzał bez końca: 
I ja mam kónia, 
I jestem dóma, 
I mama nie broniła, 
Ino ze inso, 
Nad ciebie milso, 
Drozynę mi zabiezała... 
W tej chwili tłum osób wynurzył się z głębi peniszy i pędem wpadł 
na sam środek pokładu. Przodem biegła Ariadna i Wiktor mocno coś 
krzycząc. Gonili Bebe Levala, który umknął i usiadł na poręczy 
oddzielającej pokład od ciemnej Sekwany. Wszyscy krzyczeli głośno. 
Janusz nie rozumiał, o co chodzi. Powstał gwałtownie i nagle obok 
siebie spostrzegł Niewolina. Ten schwycił go za rękę. 
- Sidi - powiedział - tut czto to słuczitsia. * (* Siedź... tu coś 
się stanie.) 
- Nie, nie - krzyczała Ariadna - żeby takie świństwa, 
une telle salete *, (* takie świństwa działy się tutaj u ciebie,) 
u Wiktora Gdańskiego! Ja nie pozwolę, ja nie pozwolę! 
Janusz chciał się poruszyć, ale poczuł, że ręka Niewolina może być 
jeszcze twarda jak żelazo. 
- Ona sowsiem pianaja * (* Ona jest zupełnie pijana.) - 
powiedział. 
Wiktor też krzyczał, i to bardzo piskliwie: 
- Nawet w piekle jest Chrystus, sama to wymyśliłaś! 
- Bebe, Bebe! - krzyczał cały tłum. 
Mały Leval podniósł się, stanął obu nogami na poręczy i stał tak 
chwiejąc się na obie strony. 
Ariadna przekrzykiwała tłum: 
- Patrz, oto masz, widzisz, co zrobił! To ohyda, to niemożliwe, 
urżnąłeś mnie, a sam, a sam... 
- Ariadna, Ariadna, wierz mi! - wołał Wiktor i upadł nagle na 
kolana. Zatrzymywał ręce Ariadny, ale one uciekały od niego i 
wyrywały się ku górze jak dwa gołębie. 
Niewolin ciągnął już Janusza ku wyjściu, ale ten się oglądał. Goły 
i pijany Bebe wyglądał jak rzeźba na tle ciemnej wody i ciemnego 
nieba, różowe w tym miejscu lampiony kładły różowe odblaski na 
wyblanszowane jego ciało. Chłopak chwiał się tam i z powrotem, 
stojąc na cienkiej belce, cały tłum krzyczał i pokazywał na niego 
palcami, ale nikt go nie ratował. 
Nagle z tłumu wyszła energicznym krokiem pani Evans, zbliżyła się 
do stojącego na balustradzie i chciała go ściągnąć na pokład. Bebe 
odepchnął ją siłą i krzyknął: 
- Świnie! 
Po czym runął do wody. Jednocześnie z pluskiem odezwały się na 
brzegu gwizdki flików. Niewolin z Januszem pędem przebyli kładkę, 
schodki i znaleźli się pod platanami ulicy. Stanęli za drzewami, 
dysząc. Policjanci rzucili się na peniszę. Słychać było coraz 
gęstsze gwizdy. 
- No - powiedział Niewolin - teraz chodźmy spać. I nie trzeba się 
o nich niepokoić. I Wiktor, i pani Evans mają takie pieniądze, że 
nic im się nie stanie. Proszczaj, Myszinskij - dodał na 
zakończenie i bardzo patetycznie. 
Janusz odszedł szybko, nie oglądając się. 
XV 
Przyjechał do Warszawy 11 maja wieczorem. Zajechał na Bracką. 
Siostry jeszcze nie było, zatrzymała się po drodze w Wiedniu, 
czekając na trumnę księżny Anny, która powolną drogą zdążała do 
ojczyzny. Panna Tekla ucieszyła się. Alo był nieśmiały i na każde 
pytanie Janusza odpowiadał purpurowym rumieńcem. Warszawa wydała 
się Januszowi szara, dość ponura, mało ruchliwa, choć już chodziły 
po ulicach pierwsze taksówki. 
Mimo to było mu miło znaleźć się w kraju. Święci ogrodnicy, jak 
zawsze, zawitali z chłodem, ranki były zimne, w południe chmury 
się rozchodziły i było ładnie. Nazajutrz po przybyciu Janusz z 
rana pojechał do Łazienek, a potem do "Ziemiańskiej" na herbatę. 
Tutaj zastanowił go nieuchwytny, ale zdecydowany nastrój: z 
wojskowych nie było nikogo, tylko Wieniawa w ogródku wypił szybko 
dwie szklanki czarnej kawy i wyszedł dzwoniąc ostrogami i 
specjalnie znacząco salutując kilka pań, które siedziały w 
pustawej przedniej części kawiarni. Około południa rozległy się 
dość daleko pierwsze strzały i ludzie siedzący przy stolikach 
poczęli strzyc uszami, jak psy, do których nadbiegają odgłosy 
polowania. Janusz wyszedł na ulicę i zobaczył, że na Mazowieckiej 
w niektórych sklepach zaciągają żaluzje i zamykają drzwi. Młody 
chłopiec wciągał kratę na oknach antykwarni i gwizdał Marsyliankę. 
Janusza to zastanowiło. Ale że dużo myślał na tematy swego powrotu 
i pełen był jeszcze wrażeń z Paryża, nie mógł skojarzyć 
wszystkiego widzianego w jakiś pewny wniosek. Na Brackiej, 
niedaleko swego domu, spotkał Cherubina Kołyszkę. 
- Pan jak motyl - powiedział ten do Janusza - to w Paryżu, to w 
Warszawie. Skądże pan znowu tutaj? 
- Zwyczajnie. Przyjechałem. Mógłbym o to samo zapytać pana. 
- Nuda w tym Paryżu - syknął Cherubin - a pan wie, co się u nas 
dzieje? 
- Nie mam pojęcia. 
- Piłsudski ruszył na Warszawę. Z Sulejówka... 
- Pan żartuje? - powiedział Janusz. - Przecież Witos został 
premierem. 
- Zabawki lalkami, proszę pana, te zmiany gabinetów. Potrzebny nam 
rząd silnej ręki. 
- Ale przecie Piłsudski jest socjalistą? 
- No, tak. I PPS będzie teraz władało nami, o ile oczywiście 
wojsko wierne Wojciechowskiemu nie zwycięży. Ale chyba nie 
zwycięży. Zamachy się raczej udają, a nas już ten Wojciechowski 
czy z Witosem, czy ze Skrzyńskim piekielnie znudził. Polacy lubią 
odmianę. 
Janusz poszedł dalej i posłyszał teraz wyraźniejsze strzały w 
kierunku Wisły. Nagle dwie armaty, zaprzężone w cztery konie 
każda, z hukiem przejechały ulicą Bracką, za nimi leciał tłum 
uliczników, których żołnierze odganiali, na próżno machając rękami 
i karabinami. 
- Idziemy na wojnę, na wojnę... - wołali maszerując we czterech 
jacyś mali chłopcy, wychodząc z bramy na trotuar. Karabiny 
maszynowe zaturkotały tym razem bliżej. Tłum na trotuarze był 
coraz gęstszy, w momentach nasilenia strzałów kołysał się 
gwałtownie, ale widać w nim było tendencje nie do rozbiegnięcia 
się, lecz do zagęszczania się w pochód czy manifestację. 
Januszowi, gdy patrzył na armaty toczące się ulicą, przypomniały 
się jego własne artyleryjskie wyczyny i piosenka małego 
Sobańskiego, kiedy razem siedzieli na dudniącym jaszczyku: 
Jak to na wojence ładnie... 
"Byłem szalony - pomyślał - wojna!". 
Gdy wszedł do pałacu na Brackiej, zauważył otwarte kufry 
rozstawione po pokoju. Ze schodów zeszła blada Maria i chwyciła 
brata za ręce. 
- Co się dzieje? - zawołała. - Kazi wprost z dworca gdzieś 
poleciał, zostawił mi wszystkie swoje rzeczy... Co się tu u was 
dzieje? 
- Chcesz powiedzieć: co się tu u nas dzieje - powiedział Janusz - 
no, nic. Un coup d'etat... * (* Zamach stanu.) 
- Jaki coup d'etat? - z rozpaczą w głosie powiedziała Bilińska. 
- Ba, żebym to ja wiedział. Piłsudski... 
- To znaczy socjaliści? 
Janusz ujrzał stojącą na schodach za Marią ciotkę Szafrańcową. 
Była to baba, co maczała palce w polityce. 
Niskim głosem Szafrańcowa skonstatowała: 
- Piłsudski dawno już przestał być socjalistą. 
- Ba - zdziwiła się Maria - więc cóż z tego? 
- Ja muszę iść - powiedziała zdecydowanie Szafrańcowa i zeszła ze 
schodów. 
Panna Tekla ją zatrzymała. 
- Niech księżna pani nie idzie. Strzelają. 
- Ja? Ależ to takie piękne, jak ci warszawiacy palą się do 
wojaczki. Pani widziała tych ludzi? Od armat niepodobna ich 
odgonić. 
W tej chwili daleki strzał armatni - z lekkiej armaty - rozległ 
się chyba za Wisłą. Po chwili nastąpił słaby wybuch. 
- Wojna domowa, to straszne! - zawołała Maria. 
- Co ja wam dam na kolację? - kłopotała się panna Biesiadowska. 
- Jeszcześmy obiadu nie jedli, panno Teklo, a pani już myśli o 
kolacji - zniecierpliwił się Janusz i poszedł na górę do siebie. 
Przesiedział całe popołudnie w pewnego rodzaju prostracji. Słyszał 
w przedpokoju na dole wchodzenie i wychodzenie bez przerwy. Przez 
dom Bilińskiej przewalało się mnóstwo ludzi. Kiedy wieczorem 
wyszedł do salonu, zastał tam tylko jednego wysokiego, pięknego 
oficera ułanów. Postawa i słowa Marii zdradzały, iż nasłuchała się 
ona przez całe popołudnie rzeczy niespodziewanych i że stosunek 
jej do zdarzeń zmienił się zasadniczo. Strzały rozlegały się wciąż 
w tej samej odległości. Gdy Janusz wchodził do salonu, w progu 
zaczepił go Stanisław. 
- Pana Olchowicza podobnież zabili - powiedział. 
- Którego? Redaktora? - spytał Janusz. 
- Nie wiem, ale stróż mówił, że Olchowicza zabili. 
Piękny oficer bardzo gorąco przekładał coś Marii. 
- Niech mi pani wierzy, jutro Piłsudski będzie w piwnicy. 
Przysięgaliśmy i przysięgi dotrzymamy. Czerwona zaraza nas nie 
zje, obroniliśmy się sześć lat temu, obronimy się i teraz. 
- Panie Andrzeju - spokojnie mówiła Maria - pan zupełnie fałszywie 
widzi sytuację. Pan nie zdaje sobie sprawy, że nasi prawdziwi 
wrogowie są w otoczeniu Wojciechowskiego. 
Porucznik Andrzej wstał. Głową sięgał pułapu. 
- My jesteśmy wojsko. Przysięgaliśmy, dotrzymamy! Jutro Piłsudski 
znowu będzie siedział w Cytadeli. Przypomni sobie stare kąty. 
Maria podała rękę oficerowi. Ten pocałował ją, zginając się 
głęboko, potem się znowu rozprostował, wielki brzęczący, kolorowy, 
przepiękny, opuścił salon nie zwracając wcale uwagi na wejście 
Janusza. Od progu odwrócił się jeszcze. 
- Idę do Belwederu - powiedział. 
- Ostrożnie, panie Andrzeju! - zawołała jeszcze za nim Maria. 
Noc minęła spokojnie, strzały nie posuwały się. Stróż powiedział, 
że na kolei wybuchnął strajk i dobrze, że księżna pani 
przyjechała, boby mogła gdzie "zastrząc" w drodze. Odgłosy walki 
zaczęły dochodzić teraz i od strony lotniska. Światło paliło się i 
w wodociągu wody nie brakowało. Ale komunikacji w mieście nie 
było. Mimo walk tłumy uliczników, robotników, drobnych urzędników 
wałęsały się ulicami. Warstwy "posiadające" pilnowały domów. 
Rano panna Tekla zbudziła Janusza. 
- Proszę zejść na dół - powiedziała - w ogródku są wojska 
Piłsudskiego. Podobno mają się przebijać przez nasz dom na Bracką, 
lepiej nie być na górze. 
- Na dole ma być mniej kul? - spytał Janusz. 
- Ja tam nie wiem, pani Maria prosiła, żebyś zszedł na dół. 
Gdy Janusz zszedł do hallu, zastał siostrę i pannę Potelos. 
Rozmawiały z sobą bardzo intensywnie, ale zamilkły ujrzawszy go. 
Widok Greczynki bardzo zdziwił Janusza, ale nie dał nic poznać po 
sobie. Wkrótce nadeszła panna Tekla, prowadząc za rękę Ala. Alo 
miał pałające, czerwone uszy i popatrywał na wuja niespokojnym 
wzrokiem. 
- Zaraz pójdą - powiedziała ponuro Tekla - ale mówili, żeby się 
nie bać, jeden był w kuchni. Taki młody, może miał z szesnaście 
lat. Mówił, że Piłsudski zwycięża. 
Bilińska nic nie odpowiedziała. 
Jakoż po chwili rzeczywiście rozległy się krzyki. Z gromkim "hura" 
ruszyli wojownicy zza pałacu, z ogródka, którego nędzna resztka 
roztaczała się pomiędzy wysokimi murami domów. Rozlegały się i 
pojedyncze strzały. Nagle strzały się zagęściły, z podwórka przed 
pałacem doleciał gwałtowny tupot. Obecni w hallu popatrzyli na 
siebie zdumieni. Salwa rozdarła powietrze, parę kul wpadło do 
pokoju i zbiło tynk na ścianach i na suficie. Alo schwycił Janusza 
za rękę i rozpłakał się. 
Panna Tekla, która wyglądała na zewnątrz, nagle odwróciła się i 
zawołała: 
- Na ziemię, szybko na ziemię, bo będą strzelali do okien! - I 
sama szybko przypadła do ściany. 
Janusz pociągnął za sobą Ala i znalazł się pod stołem. Przyciskał 
siostrzeńca do siebie i czuł jego bijące serce pod dłonią. 
Przycisnął się z nim razem do podłogi. Rozległa się salwa tuż nad 
nimi, a potem bezładne strzały, szyby w oknach posypały się, tynk 
opadał klapiąc. Po chwili wszystko umilkło, kroki podkutych butów 
oddaliły się przez bramę w stronę ulicy Brackiej. Gdy Janusz 
podniósł się, spostrzegł, że panna Potelos siedziała w fotelu 
zasypana tynkiem i powtarzała: 
- Pourquoi ils tirent sur nous? Pourquoi? * (* Dlaczego do nas 
strzelają?) Dlaczego? Cośmy im uczynili? 
Alo płakał cicho. Janusz posadził go na kanapie i machinalnie 
głaskał po wysmukłej dłoni. Z podwórza dolatywał niejasno jakiś 
lament. Wszedł Stanisław. 
- Niech pani idzie - powiedział do Tekli - syna stróżki 
postrzeliło. Nie wiadomo, czy z niego co będzie. 
Panna Tekla szybko wyszła, za nią Stanisław. W ciszy, jaka teraz 
nastąpiła, dolatywały coraz dalsze wystrzały posuwające się Bracką 
w stronę placu Trzech Krzyży. Maria siedziała przy stole, 
przyciskając skronie dłońmi. Oczy jej nagle podniosły się ku 
drzwiom wejściowym i zajaśniały, w drzwiach stał Spychała. 
- No - powiedział z radością w głosie - ta część Warszawy już 
nasza. Wojsko poleciało w stronę podchorążówki. Tam jeszcze się 
bronią "wojciechowszczycy". Wierni przysiędze! - dodał z ironią. 
Maria powstała szybko i podeszła do Spychały. 
- Niepokoiłam się - powiedziała. - Od razu wpadłeś w wir walki. 
W tej chwili wbiegła do pałacu panna Biesiadowska, powiadając, że 
syn stróżki, Jurek, zabity. Kula trafiła go w ciemię i padł od 
razu. Panna Potelos była poruszona i znowu pragnęła zadać swoje: 
pourquoi. Ale Spychała wzruszył ramionami: 
- Cóż my na to możemy poradzić? Gdzie drzewa rąbią, tam drzazgi 
lecą. 
Przyszedł i pan Szuszkiewicz. Wiedział już, że panna Potelos 
przybyła, nie pytał jej zresztą, jak i inni, jakimi środkami 
lokomocji. Ucałował jej rękę, i wycierając wąsy powiedział: 
- Bardzo się cieszę. Mieszkanie gotowe. 
Janusz zmęczony poszedł na górę. Obiad kazał podać sobie do 
pokoju. Dopiero późnym wieczorem przyszła do niego panna Tekla z 
robotą, Janusz leżał na łóżku i na pół drzemał. Strzałów nie było 
już słychać, panna Tekla zawiadomiła go, że na ulicach jest już 
względnie duży ruch. 
- Paris se repeuple * (* Tytuł wiersza J.A. Kimbauda.) - 
powiedział Janusz. 
Za oknami było szaro, wiatr wyginał dwie stare topole stojące pod 
murem i widać było po chmurach na niebie, że jest zimno. 
Przyszedł i Stanisław. Stanął przy drzwiach w uprzejmej pozie i 
spytał Janusza o swego syna. 
- Pisał mi tam - powiedział - że pan hrabia bywał u niego. Czy to 
nie było panu szkoda czasu? W Paryżu? 
Janusz się zaśmiał. 
- Bardzo miły człowiek - powiedział - ten wasz Janek i żona miła. 
Taka spokojna i ładna... i tak śmiesznie mówi. Chce wrócić do 
Polski. 
W tej chwili raz jeszcze doniosło jakieś strzały z daleka. 
Stanisław wskazał ręką okno: 
- Po co ma wracać? Do takiej Polski? 
Panna Tekla poruszyła się nad robotą. 
- Wstydziłby się Stanisław - powiedziała. 
- Kto wie? - powiedział Janusz. - Jak do niej lepsi ludzie wrócą, 
to może będzie lepsza. 
- Może - niepewnie zgodził się Stanisław - ale tego Jurka stróżki 
to już nic nie wskrzesi. Po co go zabili? 
Panna Tekla położyła na kolanach czerwoną skarpetkę Janusza i 
westchnęła patrząc na klosz ciemno palącej się lampy przed sobą. 
- To prawda - powiedziała niskim głosem. - Po co Jurka zabili? Czy 
to potrzeba było krwawych ofiar na to... na to... 
Janusz machnął ręką. 
- Za dużo sensu chcecie widzieć na świecie - no, a tego sensu jest 
niewiele... 
- Panie hrabio - powiedział Stanisław - pożyjemy trochę, może ten 
sens zobaczymy. Pewnie, że nie w tym, że się pan Piłsudski pobił z 
panem Wojciechowskim. 
Panna Tekla znowu zaczęła cerować. Poruszała szybko igłą i przez 
chwilę była cisza w pokoju. Wystrzały znowu doleciały, ale tym 
razem już skądś z bardzo daleka, zza Wisły. Panna Tekla zaczęła 
mówić, nie podnosząc głowy: 
- Sens jest, ale sens Boży. Kto żyje po bożemu, ten sens widzi we 
wszystkim. Ten Jurek... 
Panna Tekla przerwała ostatnie zdanie i Janusz nie pytał, co 
chciała powiedzieć o Jurku. Stanisław natomiast pokiwał 
sceptycznie głową i zbliżył się tak do stołu, że lampa rzucała na 
jego twarz nieco światła. Janusz ze zdziwieniem spostrzegł, że 
twarz ta była bardzo wzruszona. 
- Niech pani nic nie mówi na umarłego - powiedział. 
- Wiadomo, był taki sam bezbożnik jak pan Stanisław - szepnęła 
panna Tekla, ale zaraz chcąc zmienić temat rozmowy, dodała: 
- Wiecie, że panna Potelos wychodzi za mąż? 
Nazajutrz pogoda się nagle przetarła, zrobiło się słonecznie i 
jasno. Niebo stało przejrzyste, niebieskie i bez żadnego obłoczka. 
Walki ustały zupełnie i tłumy już teraz bezkarnie wyległy na 
ulicę. Na trotuarach było ciasno jak w mrowisku, a jezdnią 
posuwały się rzadkie samochody i wymyte na czysto dorożki. 
Wszędzie panowało radosne ożywienie. 
Janusz wyszedł na ulicę około południa. Sklepy roiły się od ludzi, 
którzy zakupywali wszystko, czego im brakowało w ciągu dni walk 
ulicznych. Kwiaciarnie przepełnione i pełne najpiękniejszych 
majowych kwiatów, wielkie snopy bzów sprzedawano na rogach. 
Janusz przypomniał sobie, że był to piętnasty maja, dzień świętej 
Zofii. Spostrzegł w dorożce przelotną znajomą, panią Zofię J. 
Jechała zawalona mnóstwem paczek ze sprawunkami i z naręczem 
tulipanów w ręce. Mąż pani Zofii należał do najbliższego otoczenia 
Piłsudskiego, twarz pięknej i młodej osoby wyrażała zachwyt i 
głęboką radość. Na rogach czerniały wielkie plakaty oraz klepsydry 
Szczepana Olchowicza. 
Janusz zauważył, że stróżka z Brackiej też kazała wydrukować 
nekrologi swojego biednego Jurka. 
Patrząc na szklaną ścianę na placu Trzech Krzyży, za którą 
widniały umiejętnie ułożone kosze i bukiety najokazalszej 
warszawskiej kwiaciarni, Janusz pomyślał niespokojnie: 
"Czy ja nie mam jakiej Zofii, której trzeba posłać kwiaty? Nie, 
zdaje się, nie mam... Nawet na pewno nie mam." 
Rozdział piąty 
Gospodarstwa i ogrody 
I 
Zanim nastał kryzys gospodarczy, którego nasilenie u nas dało się 
odczuć najbardziej w roku 1930, pani Ewelina Royska wyprowadziła 
gospodarstwo w Pustych Łąkach na zupełnie czyste wody. Przez 
dwanaście lat, jakie dzieliły ją od powrotu z Rosji, poświęciła 
się prawie całkowicie sprawie swojego majątku. Zastała go przecież 
zrujnowanym przez długoletnie dzierżawy, z pustkami w spichrzach i 
oborach, z niekompletnym inwentarzem żywym i martwym. Dzisiaj nie 
tylko zapewniła małą rentę Michasi, ale spłaciła zadłużenie w 
Towarzystwie Kredytowym, postawiła dużą stodołę krytą blachą, 
pobudowała nowy dach nad stajnią cugową i folwarczną, odnowiła i 
rozszerzyła chlewy. Na hodowli trzody chlewnej oparła bowiem swoje 
gospodarstwo. Świnie i wspaniały sad owocowy, dawno założony, 
który trzeba było tylko uzupełniać, stanowiły podstawę jej 
dochodów. Stary hipodrom za domem, potrzebny przed laty, gdy Puste 
Łąki stanowiły własność Zamoyskich i kiedy hodowano tu wyścigowe 
konie, zasadziła pani Ewelina najlepszymi gatunkami czereśni. 
Dawały one już dość duże urodzaje i ciężarówki przyjeżdżając z 
Warszawy zabierały całe masy wielkich łubianek wzorowo upakowanych 
dojrzałymi owocami. 
Pani Royska mimo lat, które mijały, nie traciła zdolności 
przystosowywania się do biegu życia. Jej entuzjazm nie przybladł, 
przygasła natomiast jej egzaltacja. Cioci Michasi nie podobała się 
ta nowa faza jej siostry. "Jakaż ta Ewelina staje się pospolita, 
terre a terre..." * (* Przyziemna...) - powiadała swoim znajomym. 
Niestety obecne przyjaciółki cioci Michasi, na przykład pani 
Koszekowa, nie rozumiały, co znaczy wyrażenie terre a terre. Toteż 
nie z ust pani Royskiej, która straciła męża i syna, i dom - ale 
z 
ust cioci Michasi, która w Warszawie odnalazła rodzinne gniazdo - 
padały najczęściej słowa żalu za utraconą Ukrainą. Działalność 
pani Royskiej była zresztą jak gdyby zawieszona w powietrzu - nie 
przyświecał jej żaden określony cel: przecież nie dla Walerka 
oczyszczała majątek z długów i prowadziła długie, rzeczowe rozmowy 
z administratorem i rządcami. Targowała się całymi godzinami z 
kupcami przyjeżdżającymi po owoce, a stary Motel z Siedlec zawsze 
powiadał, łypiąc okiem: "To pani? To nie pani, to Żydówka - una 
sze targuje do ostatni kopiejki..." - i nie wiadomo, czego więcej 
było w tym powiedzeniu: pogardy czy podziwu. Ale pani Royska nie 
miała najmniejszej wątpliwości co do swego postępowania, tak było 
trzeba. I snu jej nie mąciły ani targi z Żydami, ani głodowe 
pensje, które wypłacała swoim ogrodniczkom. Uważała, że dobrze 
gospodarując, spełnia jakąś misję. Nie krępowała się nigdy i nawet 
cień wątpliwości nie przeszedł jej przez głowę, gdy dozorowała 
swoich pracowników w myśl ekonomskich tradycji. 
Oto i dzisiaj w piękny dzień czerwcowy widzimy ją pilnującą 
przygotowania owoców do wywozu. 
Pakowalnia stała w samym środku dawnego hipodromu, dwanaście 
młodych ogrodniczek, praktykantek i robotnic układało piękne, 
prawie czarne owoce ciasno jeden obok drugiego. Przystojni 
szoferzy przyglądali się tej robocie i żartowali z panien. Robota 
się paliła, ponieważ czereśnie musiały być na wieczór w Warszawie, 
aby rano pójść na rynek. Pani Royska w białym kapeluszu, w 
czarnych mitenkach na rękach asystowała przy robocie. Zasadą jej 
było pilnowanie wszystkich prac w polu i ogrodzie i twierdzenie, 
że się zna na nich znakomicie. W tej pewności siebie zawierała się 
jedna z najważniejszych tajemnic jej pomyślnej gospodarki. Walerek 
także po przejażdżce konnej znalazł się - jak zwykle teraz - w 
sadzie i chodził pomiędzy drzewami bez celu, klapiąc się szpicrutą 
po butach. Czasem uderzał batem po gałęziach i z sypiącego się 
deszczu czerwonych kul zbierał jedną lub drugą i połykał nie 
wypluwając pestek. Pani Ewelina śledząc pakowanie owoców, które 
stertami leżały na szerokich stołach, spod oka patrzyła na te 
manewry, które ją bardzo niepokoiły. 
Walerek nie był młodzieńcem, jego orientalna uroda przygasła, a 
rysy twarzy i linie ciała zaokrągliły się. Mimo to był zawsze 
jeszcze bardzo piękny i oczy pakowaczek mimo woli co chwila biegły 
ku niemu, kiedy tak w białej płóciennej kurtce w pogodny wieczór 
czerwcowy spacerował pomiędzy koralowymi drzewami. 
Pani Royska westchnęła. Walerek dwa lata temu rozstał się z żoną. 
O ile jej było wiadomo, przeprowadził nawet rozwód (za jakie 
pieniądze, na Boga?), bo już powiadano, że jej eks-synowa, 
Krasińska z domu, sąsiadka Pustych Łąk, wychodzi za jakiegoś 
wojskowego. Małżeństwo było zupełnie nieudane, ale pani Ewelina 
nie znała szczegółów tego pożycia. Trwało ono krótko, młodzi 
Royscy mieszkali w Warszawie, a rozstanie nastąpiło gwałtownie. 
Pewnego dnia powiedziano jej, że młoda pani wróciła do rodziców, a 
po paru tygodniach Walerek przyjechał do Pustych Łąk, zawiadomił 
ją, że rozstał się z żoną definitywnie, i na tym się skończyło. 
Pani Royska miała niejasne wrażenie, że jedno się skończyło - a 
teraz zaczyna się coś nowego. Walerek kręcił się zbyt wyraźnie 
wśród personelu ogrodniczego, ale pani Royska nie mogła ustalić, 
która z pracujących dziewcząt była tego powodem. Gdy wchodził do 
pakowalni czy oranżerii, wszystkie płoniły się jak podlotki. 
- Głupie gęsi - szeptała do siebie pani Royska. 
Stosunki jej z synem nie układały się tak, jak sobie tego życzyła. 
Zawsze wzdychała do Józia. Prochy starszego syna sprowadziła z 
Kaniowa i pochowała je w parku. Jeden z poprzednich właścicieli 
Pustych Łąk podróżował po Włoszech i stamtąd widać przywiózł wzór 
do świątyni Sybilli, altany murowanej, otoczonej kolumnami, którą 
ustawił na sztucznie usypanej górce za dworkiem, w kącie parku. W 
tej świątyni złożyła pani Royska trumnę ze zwłokami syna. Nabrała 
ta nowa altana poniekąd symbolicznego znaczenia, była bowiem 
okazalsza i wyższa nad dom i górowała nad nim znakomicie. 
Dom w Pustych Łąkach był to jakiś tymczasowy dworek zbudowany na 
starych fundamentach gdzieś w końcu XVIII wieku. Drewniana ta 
budowla, szczupła, ale ładna, stała w olbrzymim parku, który 
łączył się z lasem. Wobec wielkich drzew, starych dębów i 
białodrzewów, wobec świątyńki stojącej na wzniesieniu dom wydawał 
się wyjątkowo drobny. Ale pieczęć czasów, w których ten dom 
powstał, nadawała mu świeżość i wdzięk do tego stopnia ujmujący, 
iż wydawał się ładniejszy i bardziej pociągający niż wspaniałe 
pałace dawnych właścicieli Pustych Łąk budowane po okolicznych 
wioskach. Pani Royska czuła się tu dosyć osamotniona. Latem 
przyjeżdżała ciocia Michasia ze swoimi wnukami, ale w zimie było 
tu bardzo pusto. 
Rozmyślając o tym wszystkim spostrzegła się, że wzrok jej mimo 
woli biegł ku młodej dziewczynie, ogrodniczce, która niedawno 
poczęła pracować w Pustych Łąkach. Klima, układając równo wielkie, 
czarne czereśnie w prostych łubiankach, pochylała nisko głowę, tak 
że garść prostych włosów, delikatnych jak puch, spadała pokrywając 
jej zarumieniony policzek. Klima była córką "szlachcica" spod 
Siedlec, osiadłego na sześciomorgowym gospodarstwie. Skończyła 
niedawno szkołę ogrodniczą w Płocku i wprost stamtąd na polecenie 
jednej z koleżanek przyjechała do Pustych Łąk. Jej postać krótka, 
niezgrabna i ładna, zarumieniona i młoda twarz stanowiły całość 
nie pozbawioną wdzięku. Pani Royska jednak pytała sama siebie, 
dlaczego Walerek tak często popatruje na nią. 
"Czyżby to była ona?" - pomyślała. 
Przypomniała sobie, jak ojciec przywiózł Klimę do Pustych Łąk. Był 
to stary, wysoki, chudy chłop z sumiastymi, siwiejącymi wąsami. 
- Ja jej zawsze powiadam - mówił do pani Royskiej - żeby 
pamiętała, że jest urodzona. Ale takiej kozie to tam nie w 
głowie... 
"Koza" była wcale rezolutna i patrząc prosto w oczy pani Royskiej 
wygłosiła: 
- ja nic nie wiem, co ojciec mówi. Ja wiem, że muszę pracować, i 
chcę pracować. A ogród to tak lubię jak mało co... 
- Dziewczyna porządna - mówił stary, nie zważając na energiczną 
postawę córki - nie żaden latawiec, a jak się jej tu co zdarzy, to 
już na pani dziedziczki głowę ten grzech spadnie... 
Pani Royska się zaśmiała. 
- Mój panie Sitarski - powiedziała - gdyby na mnie miały spadać 
grzechy wszystkich moich pracowników, to ładnie bym wyglądała. 
- Tak, pani dziedziczko - uderzył się w piersi stary Sitarski - 
taka jest nasza odpowiedzialność. Ja nigdy nie zapomnę, że moja 
córka jest urodzona - i za byle kogo jej nie wydam. 
- Ja o zamążpójściu nie myślę - jeszcze głośniej od ojca wołała 
Klima - i w ogóle świat by mógł być dla mnie przez mężczyzn! 
Pani Royska pomyślała tylko, iż dziewczyna za głośno się tych 
mężczyzn wyrzeka, ale nic nie powiedziała na molestacje starego 
Sitarskiego. 
Raz po raz patrzyła uważnym spojrzeniem na pochylającą się nad 
czereśniami dziewczynę. Miała ona krótki wzrok i musiała trzymać 
głowę nisko. Pracowała zręcznie i wielkie, czarne owoce szybko 
migały w jej rękach, do połowy dłoni umalowanych sinym sokiem. 
Kiedy w oddali ukazała się między drzewami sylwetka Walerka 
przechylającego gałęzie, Klima poruszała się szybciej i owoce 
obracały się żywiej w jej rękach, mimo że krótkim wzrokiem swoim 
nie mogła dostrzec manewrów młodego człowieka. Widać przyspieszony 
rytm serca przyspieszał ruch jej pracy. 
W tej chwili przyszła z domu służąca mówiąc, iż przyjechała młoda 
pani Royska. 
Pani Ewelina wstała nagle z krzesła i szarpnęła nerwowo czarne 
mitenki na ręku. W pierwszej chwili nawet nie zrozumiała, o kim 
mowa, dopiero po chwili domyśliła się, że to Krystyna. 
Szybko poszła między drzewami w stronę domu. Pod jedną z czereśni 
spotkała Walerka, musiała mieć niezwykły wyraz w oczach, gdyż 
popatrzył na nią zdziwiony. 
- Zostań w ogrodzie - powiedziała przechodząc - bo tam Krystyna 
przyjechała. 
- Masz, babo, placek - powiedział Walerek i wypluł pestkę swoimi 
pełnymi, jak gdyby jeszcze bardziej od owoców zaczerwienionymi 
wargami. 
Przed domem stała bryczka na wysokich kołach i wysokich resorach, 
elegancki pojazd zaprzężony w dwa siwe konie. Na koźle siedział 
stangret w granatowej, skromnej liberii, na bryczce Krystyna 
Royska. Była to piękna, pełna osoba, ubrana w szary jedwabny 
płaszcz, z kapeluszem przywiązanym pod brodą jedwabnym szarym 
szalem - siedziała w bryczce zasmucona jakaś czy zagniewana, jak 
gdyby opadnięta w sobie. Pani Royska zbliżyła się szybko ku niej. 
- Krystyno! - zawołała - dlaczego nie wysiadasz? Co ci jest? 
- Nie wiedziałam, czy mnie ciocia przyjmie. 
Na zasadzie jakiegoś niezmiernie odległego pokrewieństwa Krystyna 
Krasińska mówiła pani Royskiej "ciociu". Teraz na szczęście nie 
potrzebowała zmieniać tego zwrotu. 
- Ależ, moje dziecko - powiedziała pani Royska - jak mogłaś tak 
myśleć? Zejdź zaraz - dodała. 
Weszły do dużego, niskiego salonu umeblowanego czerwonymi meblami 
z połowy zeszłego wieku. Istniała tradycja, że Chopin siedział na 
jednym z tych foteli, ale meble wyglądały na znacznie późniejsze. 
Pani Royska trzymała Krystynę za rękę i tak posadziła ją na 
kanapie. Pytała ją o zdrowie rodziców. 
- Droga ciociu - powiedziała Krystyna - ja bym chciała od razu 
przystąpić do rzeczy. Ja chciałam o tym rozwodzie... 
- O rozwodzie? - zdziwiła się pani Royska - ja nic o nim nie wiem. 
Walerek mi nic nie mówił. 
- Spodziewam się - powiedziała Krystyna - nie mógł nic mówić... 
- Czy wy macie rozwód? - spytała pani Royska. 
- Względny - niechętnie szepnęła Krystyna. 
- Co to znaczy "względny"? Jak rozwód może być względny? 
- Walerek przyjął prawosławie i ma rozwód prawosławny - 
powiedziała otwarcie Krystyna. Pani Royska miała wrażenie, że 
uczucie radości zaigrało w oczach młodej kobiety, radości, że może 
zakomunikować matce tak niespodziewaną wiadomość o synu. 
- Walerek przyjął prawosławie? 
- Ja chcę wyjść za mąż i nie mogę wziąć ślubu katolickiego - 
ciągnęła Krystyna, jak gdyby trochę znudzona - musi mi ciocia 
pomóc w uzyskaniu rozwodu, unieważnienia małżeństwa. Może przez 
Marysię Bilińską? - dodała, kiedy pani Royska nic nie odpowiadała, 
uważnie oglądając krzyżykowy haft na serwetce, która leżała na 
stole. - Ona ma zdaje się stosunki w Watykanie? 
Pani Ewelina jak gdyby obudziła się. Odłożyła wyraźnym gestem 
serwetkę i zapytała zaczynając z innej beczki: 
- Dlaczego wyście się właściwie rozwiedli? 
Krystyna popatrzyła na teściową z pewnego rodzaju lękiem, jak 
kiedy się nagle zobaczy pająka. Chciała coś mówić, ale 
znieruchomiała z ustami otwartymi przez chwilę. Dopiero potem 
zdecydowała się i ścisnęła wargi, zanim przemówiła: 
- Moja ciociu, przecież ciocia go chyba zna? 
- Matki nigdy nie znają swych dzieci, zwłaszcza synów - 
pospiesznie powiedziała Ewelina. 
- I teraz w tych Siedlcach! To samo już wystarczy - westchnęła 
Krasińska. 
- Co w Siedlcach? Ja nic nie wiem - z pewnym akcentem rozpaczy 
zawołała Royska. 
Ale Krystyna nie odpowiedziała na to pytanie. 
- Ciocia wie, jaki on był. Ciocia na pewno wie, że on ma jakąś 
manię - no, to nie antysemityzm, z tym można wytrzymać... ale on 
jest trochę, no przepraszam ciocię, ale on jest trochę 
nienormalny. On mówi zawsze, że go wojsko zmarnowało... no, ale 
nie każdy wojskowy... bo wie ciocia, on... 
Royska gestem przerwała Krystynie i Krystyna nie skończyła swego 
zdania. Pochyliła głowę. Fałdy szarego szala, którego nie zdjęła z 
kapelusza, przykryły jej piękną twarz. Widniał na niej wyraz 
wstrętu. 
- A co w Siedlcach? 
- Nie, no, to - to głupstwo... towarzystwo jakieś antyżydowskie, 
coś takiego... jakaś "Spójnia"... ach, z tym to, powiadam, można 
wytrzymać... ale jego obyczaje! 
- Nie mów już o tym, Krystyno - powiedziała z trudem pani Royska. 
- Ciocia pytała... - cofając się jeszcze bardziej w fałdy swego 
szala, szepnęła Krystyna. 
- Dziś jeszcze zatelefonuję do Warszawy, do Marysi Bilińskiej - 
powiedziała Royska, przecinając rozmowę. 
W tej chwili w sieni rozległy się głośne kroki i otwierając 
hałaśliwie drzwi, w progu zjawiła się Klima. Czarne włosy spadały 
jej nieco na oczy, odrzuciła je wierzchem lewej dłoni, w prawej 
trzymała duży kosz czereśni. 
- Czego chcesz, moje dziecko? - spytała pani Ewelina. 
- Tu są czereśnie na podwieczorek - głośno, z przezwyciężeniem 
nieśmiałości wyrzekła Klima - pan Walerek kazał przynieść. 
- Odnieś je do kredensu - zadysponowała już surowiej pani Royska - 
i oddaj służącemu. Przecież nie wezmę od ciebie tych czereśni w 
salonie. 
- A to przepraszam - wycofała się Klima i równie głośno tupiąc i 
trzaskając drzwiami odeszła w głąb mieszkania. 
Krystyna nie rozumiała gry, jaka odbyła się za przesłoną tych 
słów. Patrzyła pytająco na panią Royską. Ale ta jej nic nie 
powiedziała, mruknęła tylko do siebie: 
- Już go Walerkiem nazywa. 
Potem zwróciła się do Krystyny zapewniając ją, że na pewno 
porozmawia z Bilińską na temat rozwodu i że sprawa niechybnie 
szybko będzie załatwiona. 
II 
Rzadko można było spotkać siostry równie do siebie niepodobne jak 
pani Ewelina i "ciocia Michasia", ale też i rzadko kiedy losy 
dwóch sióstr były tak odmienne. Ciocia Michasia, nie lubiana przez 
ojca i trochę nawet przez niego w testamencie pokrzywdzona, wyszła 
za mąż za lekarza utracjusza, szybko znalazła się sama, bez grosza 
i z córką na karku, i równie szybko zdecydowała się na rolę 
rezydentki w bogatych Molińcach. Tak minęło całe życie, ale 
starość wyrównała dzieje obu sióstr, do Pustych Łąk obie miały 
jednakowe prawo, a szanse życiowe "cioci Michasi" wzrosły i mogła 
przeciwstawić dość jałowemu życiu pani Royskiej swoje szczęśliwe 
babkostwo. Toteż co lata wielkim tryumfem cioci Michasi była 
chwila, kiedy zabierała z Warszawy "swoje" wnuki i wiozła je wraz 
z koszami, kuframi i butelkami do "swoich" Pustych Łąk. Przed 
zmęczonymi oczami pani Royskiej roztaczała wszelkie splendory 
macierzyństwa i - zawsze tak cicha i potulna - posuwała się w tych 
sprawach wprost do niedelikatności. Pani Royska straciła dwoje 
dzieci: w dawnych czasach najstarszą córkę Helenkę, która umarła 
na szkarlatynę, potem znowu ta śmierć Józia. A jedynak obecny pani 
Eweliny, Walerek, nie robił na ogół dobrego wrażenia. 
- Taki ładny chłopak - mawiała zawsze ciocia Michasia - a taki do 
niczego. 
- Może właśnie za ładny - odpowiadał na to pan Gołąbek i z 
niepokojem spoglądał na swoich dwóch chłopców, którzy siedzieli 
naprzeciw niego przy jadalnym stole i także zapowiadali się na "za 
ładnych". Starszy, Antek, nawet podobny był do Walerka, młodszy, 
Andrzej, który miał teraz już dziesięć lat, czarny taki sam jak 
jego cioteczny wuj i orientalny w typie, jednak nie przypominał w 
niczym Royskiego. Miał swoją cichą, spokojną urodę, rozjaśnioną 
niebieskimi oczami. Edgar, który go często widywał u Oli, 
porównywał go z powierzchnią czarnej i głębokiej wody. Pan 
Franciszek ani ciocia Michasia nie rozumieli tego porównania. 
Andrzej miał śliczną, pociągłą twarzyczkę, gdy siedział przy 
stole, pochylał głowę nieco na lewe ramię i patrzył niezmiernie 
łagodnymi, olbrzymimi jasnymi oczami. W dzieciństwie łatwo płakał 
i bardzo kochał najmłodszą siostrzyczkę, Helenkę, nazwaną tak na 
pamiątkę córki pani Royskiej. "Cóż to wszystko ma wspólnego z 
głęboką, czarną wodą?" - myślał pan Franciszek, patrząc na syna 
siedzącego skromnie przy stole, jak przy pulpicie kościelnym. 
Ciocia Michasia roztaczała więc przed zmęczonym okiem pani 
Royskiej paradę swoich wnuków. Najbrzydsza była Helenka, miała 
zresztą dopiero cztery lata i mogła się stać jeszcze bardzo ładna. 
Pani Royska znowuż przynosiła siostrze rachunki, twierdziła, że 
Puste Łąki są oczyszczone z długów, i chciała popisywać się 
dochodami, ale ciocia Michasia nie bardzo się tym interesowała; 
jak tylko sprawy dochodziły do rachunków, zaczynała się jej 
wieczna newralgia. 
- Powiedz mi, moja Ewelinko - mówiła - jak ty potrafisz tak 
gospodarować? Teraz takie ciężkie czasy, nawet Franciszek się 
skarży. Musiał oddalić część robotników. 
- Wiesz, to chyba tylko dlatego, że jestem taka porządna - śmieje 
się pani Royska i trochę się jąka - lubię porządek i lubię ogród. 
To wszystko! I jakoś mi wyszło. 
Pani Royska nie tylko lubi porządek, ale lubi także przypilnować 
innych, aby pracowali. Siedzi w czarnych mitenkach i pod białą 
parasolką na małym składanym stołeczku i czytając Czerwone i 
czarne pilnuje robotnic pielących truskawki. Wie dobrze, że nikt 
jej nie może w tym zastąpić, że robotnice nie słuchają panien 
ogrodniczek, choćby nawet tak ciskały się i klęły jak Klima, i że 
tylko przed nią mają respekt i strach. Pani Royska uważa za 
całkiem naturalny podział na robotnice i dziedziczki. I nawet nie 
robi żadnych uwag, wie, że sama jej obecność popędza robotę. 
- Bo ty, Ewelino - powiada ciocia Michasia - zupełnie jeszcze 
jesteś z dziewiętnastego wieku. 
Ciotka Michasia uważa siebie za "postępową", to znaczy ma na 
ścianie w swoim pokoju fotografię Piłsudskiego i napis o wyścigu 
pracy. Pan Franciszek bardzo dokucza teściowej z tego powodu. Ale 
kiedy przyjeżdża co dwa tygodnie na dwa dni do dzieci, bardzo jest 
wdzięczny cioci Michasi. Chłopcy oczywiście zawsze chudną w czasie 
wakacji, ale Helenka wygląda znakomicie. 
Przyjazd ojca jest takim samym świętem dla Andrzeja, co i dla pana 
Franciszka. Antosia, a oczywiście i Helenkę najbardziej interesują 
ciastka i torty, jakie przywozi pan Gołąbek. Pani Royska i sam pan 
Franciszek są zażenowani przy odpakowywaniu tych słodyczy, 
natomiast dzieci cisną się i pytają, czy ten tort robiła Zuzanna, 
jedna z najlepszych pracownic w piekarni pana Gołąbka. Dla 
Andrzeja mniejszą wagę odgrywają słodycze przywiezione przez ojca 
niż sam przyjazd pana Franciszka. Zawsze kiedy pan Franciszek 
ocierając chustką pocącą się twarz siedzi na ganku po przyjeździe 
i opowiada zasłuchanej cioci Michasi i roztargnionej pani Royskiej 
różne wiadomości warszawskie, Antoś biega przed domem, Helenka 
grzebie się w piasku, ale Andrzej siada ciasno przy ojcu, bierze 
go pod ramię i z nie słabnącą uwagą patrzy na drobne usta pana 
Gołąbka, które misternie się składają wymawiając skomplikowane 
spółgłoski. Jeżeli pan Gołąbek przyjeżdża późniejszym pociągiem, 
rozmowa odbywa się już po kolacji i Andrzej w pewnej chwili 
zasypia przytulony do ramienia ojca. Ojciec go budzi delikatnie i 
prowadzi stromymi schodami na drewnianą wieżyczkę, gdzie sypiają 
dzieci. Andrzej nawet czasem udaje rozespanego, aby ojciec go 
rozbierał i układał na ciasnym już i krótkim na niego dziecinnym 
łóżeczku rodziny Royskich czy jeszcze Kalinowskich. 
- Nogi to mu już mama jutro rano każe umyć - powiada łagodnie papa 
Gołąbek do asystującej przy tych obrzędach cioci Michasi i nad 
głową Andrzeja, pełną czułości dla ojca i reminiscencji z 
dzisiejszych igr ze starszym bratem, zamyka się ciemność 
kamiennego snu. Czasem - jak na pocztówkach - na czarnym tle tego 
snu wyskakują czerwonoskórzy, sarny, ciastka i rumiana i okrągła 
jak księżyc twarz ukochanego ojca. 
Kiedy pan Franciszek przyjeżdża wcześniejszym pociągiem, jest 
jeszcze czas na wysłuchanie wszystkich wiadomości z Warszawy, 
których połowy Andrzej nie rozumie, odnoszą się one do kryzysu i 
do bezrobocia. Potem przychodzi wspólna kolacja, która nie jest 
już tak przyjemna, bo Andrzej wyczuwa skrępowanie ojca. 
Dla pana Franciszka przyjazdy do Pustych Łąk są zawsze ofiarą. 
Tyle tylko, że jeżeli jedzie samochodem, najczęściej pod drodze 
zajeżdża do matki, której kupił kawał gruntu i chatę niedaleko 
Ostrowi Mazowieckiej. Postanowił zerwać całkowicie z 
Bartodziejami, mimo że nie wstydził się swego pochodzenia, i 
przenieść dom matki w zupełnie inne strony. Chociaż okolica, gdzie 
mieszkała teraz stara Gołąbkowa, przypominała kraj, z którego się 
wyniosła - tak samo było tu nisko i lesisto, tak samo zdawało się 
daleko od wszelkiej cywilizacji - ale za każdym razem, co syn 
przyjeżdżał do matki, musiał wysłuchiwać tych samych żalów. 
Największym zmartwieniem dla Gołąbkowej było to, "że Pilicy tu nie 
ma". Z Bartodziejów do "rzyki" było z dziesięć kilometrów, a może 
i więcej, i Gołąbkowa nigdy w tamtą stronę nie chodziła - ale 
największym zarzutem, jaki swojemu nowemu pomieszkaniu stawiała, 
był brak Pilicy. Franciszek uśmiechał się na te żale dobrodusznie 
i czekał, aż siostrzenica matki, młoda i ładna Anielcia, 
przyniesie sakramentalną porcję twarogu ze śmietaną, jaką tu 
zawsze zjadał po drodze do Pustych Łąk. Anielcia nie miała łatwego 
życia ze starą, ale za to nieduże gospodarstwo wyglądało jak z 
igły zdjęte i co dzień tak wymyte i przystrojone, jak u innych na 
Zielone Świątki bywa. Przy porcji sera z czarnym chlebem podanym 
na czerwonej serwecie zaczynała się bardziej drażniąca pana 
Franciszka rozmowa: matka wytaczała pretensje do niego o to, że 
tak rzadko przywozi tutaj żonę i dzieci. Na to nie miał wiele do 
powiedzenia. Ola czuła się wobec teściowej tak skrępowana, że 
prawie miała łzy w oczach zazierając do chaty Gołąbkowej. Aniela 
wyraźnie jej nie lubiła i mimo wszystkie wiejskie formy 
towarzyskie potrafiła jej to dać odczuć. Antek i Andrzej pasjami 
lubili zajeżdżać do babczynej chaty, mimo że spieszno im było do 
ziemskiego raju, jakim dla nich były Puste Łąki. Ale Helenka 
kaprysiła, wyrządzając tym przykrość nie tylko babce, ale i 
rodzicom: ławka pod obrazami była dla niej za twarda, chleb za 
czarny, a śmietana za kwaśna. Oli łzy występowały w oczach coraz 
wyraźniej, a Gołąbkowa powiadała: 
- Na hrabiankę wychowujecie Helenkę, nic zresztą dziwnego - lub 
coś w tym rodzaju. 
Były to jedyne przykre słowa, jakie stara mówiła przyjezdnym. Poza 
tym zachowywała cały należny szacunek dla syna i synowej, 
zasiadała w rogu izby, popędzała Anielkę i częstowała "arbatą", 
lekką i słodką, za którą chłopcy przepadali - słowem, stosowała 
cały stary chłopski ceremoniał odpowiedni do chwili. Ola jej się 
podobała, imponowała jej swoim rozmarzeniem, czułością dla dzieci 
i miłością, jaką wzbudzała w wielkim i grubym Franciszku. 
Gołąbkowi trudno było przenieść się tak od razu z atmosfery chaty 
stojącej na niskiej łące pod lasem do "pałacu" w Pustych Łąkach, 
choć to był tylko duży drewniany dom. Inna też była, ale to 
zupełnie inna jego sytuacja w Pustych Łąkach. Mimo całą 
serdeczność teściowej i zdawkową uprzejmość pani Royskiej pan 
Franciszek czuł się tu zaledwie tolerowany. To co w Odessie, w 
momencie kiedy składał swoją ofertę, wydawało się czymś 
szczęśliwym i dla Oli, i dla pani Michasi, teraz w kraju, gdy się 
stosunki ustabilizowały, było żenujące dla obu sióstr 
Kalinowskich. Piekarnia! I gdyby to jeszcze jakaś mała piekarnia 
cichcem sypiąca złoto do spiżarni Gołąbków, ale to była jedna z 
najbardziej znanych piekarni w Warszawie, przy pryncypalnej ulicy, 
piekarnia i ciastkarnia, za której ladą tak często można było 
ujrzeć okrągłe i uśmiechnięte oblicze pana Franciszka. Pan 
Franciszek dla swej tuszy, swej uprzejmości, swego uśmiechu i 
swych doskonałych ciastek był jedną z najpopularniejszych postaci 
Warszawy i jego kukiełka ozdabiała prawie każdą szopkę. W 
Warszawie był nawet miłym zjawiskiem, ale na wsi, we dworze, na 
tle wspaniałego parku i kwiatów, o których nazwy ciągle się pytał, 
był trochę krępujący. "O czym z nim można rozmawiać?" - myślała 
pani Royska, sadzając go przy sobie do każdego posiłku. A gdy 
przyjeżdżali goście gadający o rzepaku zimowym i o wyścigach w 
Siedlcach, i konkursach hippicznych w Parczewie, milczenia pana 
Gołąbka były równie krępujące, co odezwanie się, świadczące, że 
nie tylko nie zna omawianych materii, ale nawet je w głębi ducha 
lekceważy. 
Podwieczorek był względnie najlepszy. Dawnym zwyczajem Pustych Łąk 
po południu stół ustawiano pod drzewami, a w razie deszczu na 
cofniętym w głąb domu ganku. Stół był wąski, ale bardzo długi, 
gdyż na podwieczorek przychodziły "panny ogrodowe", ogrodniczki, 
które inne posiłki spożywały w oficynie stojącej na wielkim 
gospodarskim podwórzu. Wśród ogrodniczek były takie, które 
przypominały panu Franciszkowi jego piekarniane pracownice, 
ośmielał się przeto i był jak w domu. Za to Andrzej nie lubił 
podwieczorków, zjawiał się bowiem na nich Walerek, który zazwyczaj 
spóźniał się do jedzenia. Andrzej w ogóle nie lubił Walerka, a już 
zwłaszcza nie znosił go w chwilach, kiedy był obecny ojciec. Młody 
Royski pokpiwał sobie zupełnie wyraźnie z grubego piekarza, który 
nie umiał się bronić ani odcinać, uśmiechał się tylko lub 
czerwieniał i zwracał rozmowę na inny temat. 
Krystyna była z wizytą u pani Eweliny w piątek, w sobotę 
przyjechał pan Franciszek, i to tak wcześnie (samochodem, 
półciężarówką "interesu" ze złoconym napisem "Francois" na 
drzwiczkach), że przy podwieczorku znaleźli się wszyscy pod 
drzewami: obie siostry, dzieci, pan Franciszek, Walerek, młody 
praktykant z Warszawy i sześć ogrodniczek. Walerek zaczął od tego, 
że kpił z samochodu pana Franciszka. 
- Jakąże to limuzyną, drogi panie Franciszku, pan przybył? Jakaś 
nowa marka? 
- Jakaż nowa może być? Zwyczajny wóz francuski. 
- Marka "Francois", czy co? - śmiał się Walerek. 
Andrzej bardzo kochał wóz firmowy i śmiech Walerka ugodził go do 
żywego. Poza tym widział, że ojciec się rumieni i nie wie, co 
odpowiedzieć. Chciał jakoś na to zareagować, ale nikt nie zwracał 
na niego uwagi. Widział tylko, że panna Klima, ogrodniczka, którą 
bardzo lubił i która mu wyjaśniała od czasu do czasu pewne 
zagadnienia z dziedziny hodowli roślin, rumieni się również mocno 
i ściąga czarne, gęste brwi. 
- Wehikuł rodowy rodziny Gołąbków - drwił Walery - z herbem baba 
lukrowana. 
Pan Franciszek uśmiechnął się z przymusem. Pani Royska zwróciła 
się ku synowi i już chciała coś powiedzieć, kiedy odezwał się 
Andrzej. 
- Wuju Walerku - zawołał głośno - wuju Walerku, ja piję wuja 
zdrowie mlekiem! 
- Doskonale - powiedział Walerek - szkoda, że nie wódką! 
- A wie wuj, czyje zdrowie pije się mlekiem? Zdrowie głupców! 
Ostatnie dwa słowa Andrzej zawołał wysokim, histerycznym głosem. 
- Ależ, Andrzejku - w jeden głos powiedzieli babcia i ojciec. 
Walery poczerwieniał jak burak. I nagle nie wytrzymał i zerwał się 
z krzesła. Pani Royska z przerażeniem popatrzyła na niego. 
- Ordynarny smarkaczu! - zawołał Walery i począł w krzakach szukać 
szpicruty, którą tam przed podwieczorkiem odłożył. 
- Walery, uspokój się - zawołała pani Ewelina. 
Czerwony Walerek już wznosił szpicrutę do góry. Pan Franciszek 
powstał z krzesła. Ale i Klima zerwała się ze swego miejsca, 
szybkim ruchem podeszła do Walerka i wyjęła mu szpicrutę z ręki. 
- Niech pan siada - powiedziała spokojnie i wróciła do stołu, 
zabierając mu narzędzie kary. 
Walerek stał przez chwilę spokojnie, potem zaklął, ale wrócił do 
swojego krzesła i usiadł. Przez chwilę panowało zupełne milczenie. 
Andrzej nagle rozpłakał się i uciekł w kierunku domu. 
Pan Gołąbek spokojnie i uważnie popatrzył na Walerka. 
- Bardzo pana przepraszam za mego syna - powiedział w końcu. 
Walerek mruknął coś niejasnego. 
Pani Royska już zresztą nie myślała o całym incydencie. Patrzyła 
na Klimę z pewnego rodzaju przestrachem. 
"No, skoro ona już mu szpicrutę odebrała... - mówiła do siebie - 
to znaczy, cała sprawa zaszła bardzo daleko". 
Ale zaraz pogodziła się z tym zdarzeniem: 
"Ha, może to i lepiej." 
I wieczorem rzeczywiście zatelefonowała do Marysi Bilińskiej w 
sprawie rozwodu Walerego z Krystyną. 
III 
W niedzielę było dużo gości. Andrzejek, tak samo jak i jego 
ojciec, uciekali od większego towarzystwa. Antek, przeciwnie, 
kręcił się wciąż przed gankiem, grał z dorosłymi w tenisa i 
krokieta, popisywał się strzelaniem z łuku. Andrzej zazdrościł 
starszemu bratu, ale nie mógł przemóc wrodzonej nieśmiałości, 
chociaż i w krokieta grał lepiej, i z łuku strzelał zręczniej. 
Kiedy wszyscy goście zgromadzili się przed gankiem, Andrzej z 
ojcem poszli na daleki spacer. 
Przeszli z początku przez park, potem szli lasem. Dzień był ładny, 
ale nie gorący, i już się miało ku zachodowi. Andrzej lubił te 
spacery z panem Franciszkiem, zdarzały się one raz, dwa, 
najczęściej trzy razy w ciągu jednych wakacji. Szli powoli 
ścieżkami wydeptanymi wśród starej dębiny. Wilgi gwizdały to 
bliżej, to dalej. 
- Czy ty się na mnie gniewasz? - spytał nagle Andrzej. 
- Za co? - odpowiedział pan Franciszek, który już zapomniał o 
incydencie przy wczorajszym podwieczorku. 
- Że byłem taki głupi z wujem Walerkiem. 
- Aha, rzeczywiście byłeś głupi, ale ja się nie gniewam. Już 
zapomniałem. 
- Nie trzeba tak prędko zapominać, jeżeli zrobiłem coś złego - z 
niezwykłą powagą powiedział Andrzej. 
- To nie było złe - uśmiechnął się pan Franciszek - a było właśnie 
głupie. Czegoś ty się przyczepił do wuja Walerka? 
- To nie ja, to on właśnie przyczepił się do taty. Śmiał się z 
naszego samochodu... 
- A cóż to szkodzi, niech się śmieje. 
I znów szli jakiś czas w milczeniu. Andrzej nie wypuszczał ręki 
ojca. Przeciwnie, ściskał ją coraz mocniej. 
- Tatusiu - powiedział wreszcie. 
- Co? 
- Ja jestem bardzo niedobry. 
- Dlaczego? 
- Bo ja w ogóle nie cierpię wujka Walerego. 
- Nie cierpisz? Tak ci się tylko zdaje. 
- Nie cierpię! O, ja wiem! On jak chodzi po rynku w Siedlcach, to 
bije Żydów tą szpicrutą. On chciał i mnie nią uderzyć, ale panna 
Klima nie dała. To bardzo szlachetne ze strony panny Klimy... 
Podkreślił słowo "szlachetne", Gołąbek się uśmiechnął. 
- Skąd wiesz o tej szpicrucie - spytał po chwili - to pewnie nie 
jest prawda? 
- Prawda! Wszyscy wiedzą, że prawda. Wuj Walery organizuje jakieś 
sprawy, czy ja wiem co... coś takiego, żeby Żydów bić... 
- Mylisz się, Andrzejku, nie powtarzaj rzeczy, których nie znasz 
czy nie rozumiesz. 
- To mówił pan Rossowiecki, ten na praktyce, do babci. Ja nie 
wszystko rozumiałem. 
- I ty dlatego nienawidzisz wuja? - spytał pan Franciszek, 
zatrzymując się na ścieżce. 
- Nie - powiedział Andrzej i nagle oczy jego stały się jeszcze 
większe niż zwykle - nie nienawidzę, tak nie można powiedzieć, ale 
go nie lubię. Nie cierpię... to chyba mniej niż nienawidzić? 
Pan Franciszek czuł, jak ręka syna drgnęła w jego dłoni. Rozumiał, 
iż cała ta rozmowa ma dla niego olbrzymią wagę, już chociażby 
dlatego, że jest taka "dorosła". Ale nie umiał mu jej ułatwić i 
męczył się tak samo jak malec. 
Szli znowu jakiś czas w milczeniu, Andrzej jak gdyby ociągał się 
trochę. 
- Tata - powiedział - ale oni nie powinni się śmiać z ciebie. 
- Śmiać ze mnie? Co ci do głowy przychodzi? Nikt się ze mnie nie 
śmieje. 
- Ty tego nie widzisz, ale oni się śmieją. Dlaczego? 
Pan Franciszek pocił się coraz bardziej. 
- E, Andrzejku - powiedział - zadajesz niepotrzebne pytania. Daj 
już spokój. Patrz, jaki ładny motyl poleciał... 
- To admirał - powoli szepnął Andrzej. 
Pan Gołąbek popatrzył na niego znowu. Widział, jak oczy chłopca 
się zwęziły. Śledził wzrokiem odlatującego motyla, potem nagle 
wyrwał swą dłoń z ręki ojca, krzyknął wesoło i poleciał za 
motylem. Stał się znowu normalnym, rozhasanym chłopcem. 
Tymczasem goście niedługo siedzieli u Royskich i rozjechali się 
szybko. Walerek był wyjątkowo nieprzyjemny, mówił dużo, głośno, 
pienił się, awanturował się przeciw rządom Piłsudskiego i 
pułkowników, opowiadał o towarzystwie, które założył w Siedlcach, 
w sposób arogancki i nieznośny. Pani Royska była przygnębiona. 
Goście uciekli, a ona została sam na sam z synem w pustym salonie, 
jeszcze zadymionym smugami dymu z papierosów i zabrudzonym nogami 
odwiedzających. Znowu doznawała tego samego uczucia, które miała 
zawsze, od tylu lat, kiedy rozmawiała z młodszym synem, uczucie 
beznadziejnego wyślizgiwania się z rąk tego umysłu i serca. 
Wydawało jej się zawsze, że Walerek przelewa się jej przez palce 
jak woda. Wreszcie, sama nie wiedząc jak, zebrała się na rozmowę. 
- Wiesz - powiedziała - z twoją powierzchownością nie powinieneś 
wygłaszać haseł antysemickich. 
- Z moją powierzchownością? Dlaczego? - spytał, nie przestając 
chodzić po pokoju i myśląc widocznie o czym innym. 
- Popatrz na portret dziadka, mojego ojca - wskazała fotografię, 
którą ongi przyniósł jej Opanas w Odessie [mon pauvre pere... *]), 
(* mój biedny ojciec...) a która wisiała teraz na poczesnym 
miejscu w salonie, pod portretem starego Royskiego - jesteś 
zupełnie podobny do niego. Masz typ semicki. 
Walerek zaśmiał się. 
- Mama też ma pomysły. Mama papy była Jaksmanicka z domu, mamy 
krew ormiańską czy tatarską. Mam typ raczej wschodni... gruziński. 
- Rzeczywiście, tak można by było pomyśleć i nawet na pewno tak 
myślą tam, gdzie nie wiedzą... 
Walerek zatrzymał się nagle naprzeciwko matki po drugiej stronie 
długiego salonu. 
- Nie wiedzą? O czym nie wiedzą? 
- Właśnie ci chciałam zwrócić uwagę, że to, co mówisz, brzmi 
bardzo śmiesznie tutaj, pod Siedlcami. Na Ukrainie nikt nic nie 
wiedział i mógłbyś sobie używać, ale tutaj wiedzą. Tutaj są tacy 
ludzie, którzy pamiętają mojego ojca... 
- No więc cóż? - powiedział Walerek, ale zaniepokoił się, bo 
zrobił dwa kroki w stronę matki. 
- Wiedzą, jakiego pochodzenia był mój ojciec - spokojnie mówiła 
pani Royska i patrzyła prosto w oczy Walerkowi. Poczucie siły nie 
opuszczało jej. 
- Nasz dziadek nazywał się Kalinowski. To bardzo piękne nazwisko, 
hetmańskie nazwisko. 
- Tak, ale są i Żydzi Kalinowscy. 
- Niech mama tak nie żartuje - powiedział Walerek i znowu zaczął 
chodzić. 
- Ja nie żartuję - z całym spokojem ciągnęła pani Royska - mój 
ojciec był Żydem, wszyscy o tym wiedzą i dlatego proszę cię, abyś 
nie mówił takich rzeczy przed tutejszymi ludźmi. Wszyscy się 
śmieją w kułak... 
Walerek zatrzymał się w rogu salonu i chwycił za poręcz 
chopinowskiego fotela. Panował tam już cień i pani Ewelina nie 
widziała jego twarzy. Doleciał ją tylko zduszony głos: 
- Co mama mówi? Niech mama przestanie! 
- Wszyscy pamiętają w Siedlcach, istnieje tu żywa tradycja, kiedy 
mój ojciec, syn miejscowego kantora, garbarz z zawodu... zresztą 
pochodzili z podolskiej Kalinówki... uciekł z córką doktora 
Sokołowskiego z Siedlec do Odessy. To bardzo dawne czasy, ale 
pamiętają. Ojciec budował potem te garbarnie pod Odessą, pod 
Charkowem, obie nie miałyśmy typu, byłyśmy podobne do matki, każda 
na inny sposób, ale u was ten typ wystąpił... U Józia zupełnie 
nie, podobny był do dziadka Royskiego, ale u Helenki i u ciebie... 
a spojrzyj na dzieci Oli, Antek ma typ wybitnie semicki... 
Walerek usiadł w fotelu i zakrył twarz rękami. 
- Niech mama przestanie - powtarzał - niech mama przestanie. 
- Wiesz mój drogi, rozumiesz chyba, że dla mnie to nie ma 
najmniejszego znaczenia. Ale od ciebie wymagam taktu... 
- Ależ ja nic nie wiedziałem. 
- Przepraszam cię, to moje zaniedbanie; powinnam cię była 
uświadomić, ale myślałam, że się o tym dowiesz od służby, od 
kolegów, jak tamtych innych rzeczy, których dowiedziałeś się 
niepotrzebnie aż tak wcześnie. Nie spieszyłam się, teraz stajesz 
się niemożliwy... 
- Czy wszyscy o tym wiedzą? - syknął Walerek. 
- Przypuszczam, że tak. Społeczeństwo polskie takich rzeczy nie 
zapomina... Mój ojciec był bardzo zacnym człowiekiem, robił 
interesy, to prawda, ale zawsze uczciwie... 
- Pani Ewelina Royska - powtórzył Walerek. 
- Z Kalinowskich - uśmiechnęła się matka - ale nie z tych 
hetmańskich. 
- A kiedy kupiliście Puste Łąki? 
- Mój ojciec chciał mi kupić jakiś majątek w pobliżu swego 
rodzinnego miasta. Na Ukrainie Żydom nie wolno było kupować ziemi. 
Walerek zerwał się z krzesła. 
- Cicho - powiedział krótko i sucho. 
Pani Royska spojrzała na niego zdziwiona. 
Posuwał się w jej kierunku i teraz dopiero ujrzała jego twarz, 
bardzo zmienioną. Była czerwona tak jak wczoraj, kiedy szukał 
szpicruty na Andrzeja, żyły na skroniach i na pięknej szyi 
wystąpiły wyraźnie, zdawało się, że pękną. Zbliżał się do niej z 
wolna i ręce mu drżały, podnosząc się kurczowo do kołnierzyka, to 
skierowując w jej stronę. Podniosła się z miejsca. 
- Walery - powiedziała - co ci jest? 
Ale on zbliżył się nagle i jednym pchnięciem posadził ją z 
powrotem na fotel. Nachylił nad nią zmienioną twarz i patrząc z 
bliska rozszerzonymi źrenicami, z wolna, miarowo powiedział: 
- Jeżeli mamusia komukolwiek o tym powie, jeżeli mamusia mnie 
samemu jeszcze raz o tym powie, to zabiję, rozumie mamusia, zabiję 
jak psa... 
Pani Royska mimo wszystko podniosła się z fotela. 
- Zwariowałeś - powiedziała - przecież już i tak wszyscy o tym 
wiedzą. 
Ale Walerek nie słuchał, ręce jego wreszcie dopadły kołnierzyka i 
rozpięły, rozszarpały koszulę. 
- Zabiję, tymi własnymi rękami zabiję - powtarzał w kółko. 
Pani Royska wycofała się za krzesło i nagle podnosząc głos 
krzyknęła: 
- Wynoś się, ty wyrodny!... wynoś się! 
Walerek zatrzymał się, zwrócił nagle, jakby dostał kulą, i szybko 
wyszedł z pokoju, trzasnąwszy drzwiami. Słychać było jeszcze jego 
kroki na żwirze pod oknami, a potem odgłos ich zaginął w wielkiej 
alei parku. 
IV 
Kościołem parafialnym Pustych Łąk był kościół w Petryborach za 
lasem, o jakie trzy kilometry od dworu. Wszyscy jeździli tam 
końmi, bryczkami, powozami, natomiast chłopcy Gołąbkowie 
przemykali się lasem, prawie codziennie, i to wcześnie z rana. 
Proboszcz miejscowy, ksiądz Romała, przysposobił ich do służenia 
do mszy, nauczył ministrantury i zawsze liczył na ich obecność 
przy rannych mszach. Biegali więc co rana, to razem, to osobno, 
kiedy jakieś bardziej atrakcyjne zajęcia - jak łapanie raków w 
stawie albo pędzenie gołębi na podwórzu z chłopcami stajennymi - 
zatrzymywały ich w domu. Andrzej bardzo lubił te ranne 
przechadzki, park, a potem las stały spokojne i jakby 
uśmiechnięte, rosa błyszczała na trawie i moczyła jego sandałki, 
nadziane na bose, chude jak patyki nogi. Nogi te, bardzo śmiesznie 
cienkie, sterczały potem spod krótkiej komeżki, zaopatrzonej 
szlakiem koronki wykonanej szydełkiem przez żonę kościelnego. 
Śmiał się z tego tylko Antek, bo Andrzej nie uważał na to, jakie 
ma nogi. Przez tę godzinę, którą spędzał w kościele, pogrążony był 
w dziecinnej pobożności. Tajemnicza cisza małego i brzydkiego 
kościółka urzekała go. Czasami przychodzili inni chłopcy: Olek, 
siostrzeniec kościelnego, Alunio, brat miejscowej szwaczki, i 
wielki dryblas Stefan, fachowo rozprawiający o nabożeństwach, 
mszach i ważności sakramentów. Stefan miał bliznę na twarzy i 
imponował swoim zachowaniem się obu chłopcom, a zwłaszcza 
Antosiowi. Z tymi chłopcami Antek właśnie dokazywał, brykał 
naokoło kościoła, a nawet i w zakrystii nie zachowywał się, jak 
przystało. Andrzej, chociaż uwielbiał brata i wszystko, co on 
czynił, oceniał pozytywnie - w tym zachowaniu się w zakrystii 
widział coś złego. Od tego zaczęła się wykruszać ta ślepa cześć, 
jaką odczuwał dla starszego, i mimo że miłość pozostała, 
uwielbienie poczynało się zmniejszać. Antek dokazywał specjalnie 
ze Stefanem, który go gonił nieraz naokoło kościoła, a gdy go 
pochwycił, szczypał i dusił, aż Antek pół żartem, pół serio 
poczynał krzyczeć i wymyślać. Kiedyś udrapnął Stefana do żywego. 
Ich kłótnie przeciągały się i przed ołtarzem. Stefan czasami 
starał się zmieszać Antka, gdy ten dzwonił na podniesienie, albo 
znowuż robił do niego miny na chwilę przed odwróceniem się księdza 
do ludzi z Orate fratres, tak że ksiądz rozkładając ręce 
spostrzegał tylko roześmianą twarz Antosia i w głębokiej powadze 
pogrążoną twarz dużego ministranta. Andrzej nie bardzo umiał 
dzwonić, i nie dopuszczano go do dzwonków, przenosił tylko mszał, 
a w czasie cichych mszy, kiedy na organach nie grał bardzo 
niedobry organista, zasłuchiwał się w ciszę jaskółek za oknami 
kościoła, tak że zapominał o swoich obowiązkach. Dopiero Stefan 
porządnym pociągnięciem go za kosmyk włosów z tyłu przypominał mu, 
że czas przenieść pobożną księgę ze strony ewangelii na stronę 
epistoły. 
W tych czasach Andrzej począł się orientować trochę w stosunkach 
rodzinnych. Może przypisać to trzeba specjalnej jego wrażliwości, 
bo na przykład Antek nie zastanawiał się nad tym ani przeczuwał 
nawet, że jakieś sprawy poza tym, co go ściśle dotyczyło, działy 
się, nabrzmiewały i często wybuchały. Ale dla Andrzeja było bardzo 
wyraźne, że mama nie lubiła tego domu, że nie miała pełnego 
zaufania do cioci Eweliny i że w stosunku pani Gołąbkowej do 
ciotki, która ją prawie wychowała, tkwiła jakaś głęboka rysa. 
Jeżeli przyjeżdżała czasami, a zdarzało się to najwyżej raz jeden 
w czasie całego lata, to zawsze przyjeżdżała nie wtedy, kiedy 
przyjeżdżał tatuś. Nawet ciocia Koszekowa, siostra tatusia, 
zjawiała się częściej w domu pani Royskiej niż mama. Andrzej 
bardzo kochał ciocię Koszekową, swoją chrzestną matkę, i cieszył 
się na jej przyjazdy. Ciocia Koszekowa miała jakieś dziwaczne 
przysmaki i przedmioty w prezencie "dla małego", jak Andrzeja 
nazywała; przywoziła mu rzeczy zupełnie nieoczekiwane, i to 
właśnie było takie wspaniałe. Z ogromnej torby wyjmowała na 
przykład orzech kokosowy albo pudełko z nieprawdopodobnie 
skomplikowaną łamigłówką, albo klocki, jakie się daje dwuletnim 
dzieciom, a które w głębi duszy niezmiernie cieszyły Andrzeja, 
albo z kieszeni wyciągała lalkę, Murzyna albo Chińczyka. 
Andrzejowi było wstyd bawić się lalką, Antek mu dokuczał tym 
bardzo i groził nawet, że powie Stefanowi, tak że lalka 
natychmiast przechodziła do inwentarza Helenki. Ale mimo to 
Andrzej uważał ją długo za swoją własność i co dzień rano pytał 
siostrzyczki: 
- Gdzie to masz mojego Chińczyka? 
Ciocia Koszekowa, chociaż mieszkała w małym mieszkanku na Pradze, 
miała sklep z meblami i była prostą kobietą, nie krępowała się 
zupełnie w Pustych Łąkach, chodziła swobodnie po całym 
gospodarstwie, zaglądała do czworaków i powiadała do pani 
Royskiej: 
- Że też pani pozwala tym ludziom żyć w takim okropnym brudzie! 
Na co pani Royska wzruszała ramionami. 
- Cóż ja na to poradzę? Czworaki bieli się co miesiąc... 
Dzieci panią Royską nazywały ciocią. Ciocia nigdy nie chodziła do 
czworaków, wołała tylko pana Kozłowskiego, rządcę, albo pana 
Rossowieckiego, praktykanta, i mówiła: 
- Pani Koszekowa powiada, że w czworakach bardzo brudno... 
Na co pan Kozłowski czy pan Rossowiecki nieodmiennie odpowiadali: 
- Niech się pani Koszekowa do nie swoich spraw nie wtrąca. 
Mama wyglądała zawsze skrępowana, kiedy przyjeżdżała do Pustych 
Łąk, ubierała się staranniej niż w Warszawie, wkładała jakąś 
biżuterię. Chłopcy bardzo tego nie lubili, mówili, że mama 
"fiokuje się", i uważali, że wygląda brzydziej i nie jest taka 
miła jak w domu. Andrzej zupełnie nie rozumiał, dlaczego mama jest 
taka inna w Pustych Łąkach, i myślał, że czuje się tutaj 
nieszczęśliwa. Czasami Andrzejowi przychodziła do głowy myśl, czy 
mama w ogóle jest szczęśliwa. Zastanawiał się nad tym na samotnych 
przechadzkach, kiedy szedł do kościoła do Petryborów czy też łaził 
po parku, rwąc dzikie maliny lub zbierając kwiaty, które ukradkiem 
nosił do okrągłej świątyni na grobowy kamień Józia. O ile nie 
lubił Walerka, o tyle bardzo interesowało go wszystko, co mówiono 
o wujku Józiu. Wychował się razem z mamą i był tylko trochę od 
niej starszy, mama zawsze uśmiechała się, gdy mówiła o nim, pani 
Royska rzadko go wspominała, ale także rozjaśniały się jej wtedy 
oczy. Na komodzie w salonie, w niebieskiej pluszowej ramce stała 
fotografia wujka w mundurze wojskowym. Miał twarz szeroką, trochę 
nierówną, okrągłą i duże jasne oczy; kiedy nikt nie widział, 
Andrzej przypatrywał się uważnie tej fotografii. Kiedyś 
przyjeżdżał pan Henryk Antoniewski, malarz, co robił portret pani 
Royskiej. Przy kolacji, gdy nie było w pokoju gospodyni, opowiadał 
wszystkim o bitwie pod Kaniowem i o jego śmierci. Andrzej słuchał 
z szeroko otwartymi oczami. Ciocia Michasia powiedziała: 
- Chwała Bogu, że to już minęły te okropne czasy! - I wszyscy 
westchnęli z ulgą, że bitwa pod Kaniowem już się nie powtórzy i że 
młodzi mogą się uczyć, pracować i kochać, a nie chodzić z 
karabinami i strzelać do innych ludzi. 
Toteż Andrzej, gdy tylko nazbierał kwiatów, a umiał układać bardzo 
ładne bukiety z polnych roślin, składał je zawsze na czerwonej 
marmurowej płycie spoczywającej pośrodku sybilińskiego okrąglaka, 
na której były wyryte tylko słowa: "Józef Royski, 1898-1918". 
Przemykał się zawsze tak do kapliczki, aby go nikt nie mógł 
zauważyć, i dlatego wyprawy z kwiatami na grób wujka miały dla 
niego coś tajemniczego. Otwierał ostrożnie żelazne, ażurowe 
odrzwia prowadzące do kaplicy (ażeby je otworzyć, trzeba było 
pocisnąć środek jednego z kutych w żelazie słoneczników), rzucał 
prędko kwiaty na pomnik i zaraz wychodził. Na modlitwę tu nie miał 
czasu, za duszę wujka modlił się w Petryborach, tak samo jak za 
mamę, tatę, babcię Michasię. Tak, cisza kościelna, szczebiot 
jaskółek za oknami i szelest dębów i lip stojących naokoło 
kościoła usposabiały go do myślenia o nich wszystkich, żywych i 
umarłych, którzy powoli zaczynali tworzyć jego świat, świat 
Andrzeja Gołąbka. 
V
Sprawami majątkowymi Janusza w dalszym ciągu zajmował się pan 
Szuszkiewicz, aczkolwiek starał się już tu i ówdzie na pewne 
transakcje lub załatwienie drobniejszych interesów wysuwać swego 
siostrzeńca Adasia Łęckiego albo - jak on sam kazał drukować na 
biletach wizytowych - Adama Przebija-Łęckiego. Przebija-Łęcki był 
to bęcwał dwudziestoparoletni, uczeń Szkoły Głównej Gospodarstwa 
Wiejskiego. Pochodził z Grodna, jak i pan Wacław Szuszkiewicz, 
który nawet kiedyś tam, w czasach wczesnej młodości, ocierał się o 
dwór Elizy Orzeszkowej; matka Adama przeniosła się ostatnio do 
Białegostoku, gdzie trudniła się krawiectwem. Siostra starsza była 
za bogatym architektem Goldmanem, stąd miał on pewne stosunki 
wśród zamożnych mieszkańców Warszawy i pomału wsuwał się na 
miejsce wuja przy administrowaniu papierami i majątkami poważnych 
mocodawców. 
Cały majątek Janusza składał się, oprócz Komorowa, z papierów 
dochodowych, a mianowicie Listów Zastawnych Towarzystwa 
Kredytowego Ziemskiego i Miejskiego na ogólną sumę nominalną około 
czterystu tysięcy złotych. Były tam jeszcze i Listy Towarzystwa 
Miejskiego Kijowskiego, ale mimo toczących się od czasu pokoju 
ryskiego pertraktacji skarb państwa nie przyjmował ich ani też nie 
zwracał ich wartości. Listy warszawskie dawały sześć lub sześć i 
pół procent dochodu rocznie. Raz na kwartał Szuszkiewicz zabierał 
Janusza do safesów Banku Handlowego, w podziemia, gdzie spotkani 
znajomi zachowywali się z takim zażenowaniem, jak gdyby zetknięcie 
nastąpiło w burdelu. Zamykali się do szafki z blaszanymi pudełkami 
pełnymi niebieskich i różowych papierów i wielkimi nożyczkami 
odcinali kupony, składając razem wielkie arkusze listów i mozoląc 
się nad twardym papierem. Po takim odcinaniu kuponów pan 
Szuszkiewicz skarżył się, że go ręce bolą i jest zmęczony. Poza 
tym pan Szuszkiewicz przeglądał wielkie tabele papierów 
wylosowanych. Bardzo się zawsze cieszył, kiedy który z listów 
Janusza wygrał, i zaraz za wygraną sumę kupował nowe listy, 
czasami, ale bardzo rzadko jakieś akcje Lilpopa, braci 
Jabłkowskich albo Norblina. Kupony przedstawiano w kasie i Janusz 
po paru godzinach opuszczał bank ze sporą sumką w kieszeni. 
Pieniądze te wystarczały mu do następnej wizyty w podziemiach 
Banku Handlowego, potrzeby miał minimalne. Zresztą już i Komorów 
dawał mu dochody. 
Ale właśnie około roku 1930 poczęły się psuć jakoś wpływy z 
kuponów. Papiery spadły na wartości ku wielkiemu zmartwieniu pana 
Szuszkiewicza, kupony trzeba było składać naprzód na parę dni, a 
potem na parę tygodni, aż wreszcie banki zmniejszyły stopę 
procentową wypłat. Oczywiście stało się to na podstawie ustawy 
wydanej przez Sejm, ale panu Szuszkiewiczowi w głowie się to nie 
mogło pomieścić. 
Zazwyczaj po odebraniu pieniędzy w banku Janusz z panem 
Szuszkiewiczem szli na kawę do Loursa, spotykali tam panią 
Szuszkiewiczową - dawną pannę Potelos, która wypijała wtedy 
filiżankę czekolady i zjadała dwa ciastka: jedną babkę lukrowaną z 
orzechem na wierzchu, a drugie okrągłe, oblane karmelem, z żółtym 
kremem w środku. Oczywiście rachunek płacił Janusz. 
Po zmniejszeniu stopy procentowej pani Szuszkiewiczowa przez 
delikatność przestała przychodzić na czekoladę, choć Janusz 
upominał się o to u jej męża. 
Panu Szuszkiewiczowi, który całe życie spędził na kupowaniu i 
sprzedawaniu papierów i na "lokowaniu" cudzych i własnych 
pieniędzy, w głowie się nie mieściło arbitralne zmniejszenie 
dochodów, które tak mocno dotknęło właściciela listów. 
- Jak to może być, panie hrabio kochany - mówił do Janusza - ażeby 
taki sobie jakiś tam minister skarbu przecinał dochody ludzi, od 
lat nie zachwiane. Przecież tam wydrukowane jest na papierze: 
"ośmioprocentowy", czy też "siedmio - i półprocentowy", jakże można 
za to płacić trzy i cztery? Przecież to rozbój, rewolucja! 
Janusz uśmiechnął się. 
- Rozbój to może nie, ale rewolucja tak! 
Stary Szuszkiewicz muskając siwego wąsa narzekał i pomstował, ale 
zupełnie nie wchodził w przyczyny kryzysu, który odbijał się tak 
ostrym echem na dochodach Janusza, no i oczywiście na jego 
własnych. Janusz starał się zwrócić rozmowę na tory spraw 
osobistych, wiedząc, że i tak nic staremu nie wytłumaczy. Sam 
zresztą niewiele pojmował. 
- Jakże tam pańskie małżeństwo, panie Wacławie? - powiadał, 
klepiąc żartobliwie starego giełdziarza po mankiecie. 
- Chwalić Boga, nie żałuję. Nie ma pan pojęcia, jaka to oszczędna 
osoba ta panna Potelos, wydajemy teraz mniej na dwie osoby, niż 
przedtem wydawałem na jedną. Okazuje się, że stara moja Ignacowa 
okradała mnie po prostu. 
I rzeczywiście życie młodego, a raczej nowego małżeństwa 
Potelos-Szuszkiewicz poświęcone było sprawom oszczędności. Mimo iż 
wojna bardzo starannie przetrzebiła ich zapasy zebrane przed 
rokiem 1914, nie ustawali w nowych zabiegach. Panna Potelos jako 
nauczycielka Bilińskich i innych domów arystokratycznych 
zgromadziła była dość pokaźny kapitalik, za który kupiła sobie dom 
w Białej Cerkwi, miała też akcje Banku Wolisko-Kamskiego i 
cukrowni w Mizoczu, wszystkiego tego pozbawiła ją rewolucja. Z 
bardzo oczekiwanego spadku po księżnej Annie dostały jej się tylko 
"małe kolczyki brylantowe", starannie przechowywane w safesie PKO. 
Pan Szuszkiewicz także rozumował bardzo logicznie: na początku 
wojny wszystko, co miał, papiery, akcje i kosztowności, zamienił 
na złoto. Owo złoto (ruble i dolary) wywiózł z Warszawy, bał się o 
stolicę, która była zagrożona od razu na jesieni 1914 roku, a 
dostała się w rok później w ręce Niemców. Wywiózł je do Moskwy i 
umieścił w filii Credit Lyonnais - rozumowanie zdawałoby się 
słuszne, ale nie przewidział jednej rzeczy: że rząd rewolucyjny 
skonfiskuje kapitały nawet w bankach cudzoziemskich. Pan 
Szuszkiewicz powrócił do Warszawy i niezwłocznie zabrał się do 
tworzenia nowego kapitału. Bez tego nie mógł żyć. Podobny był do 
pszczoły, której odbiorą część plastra miodowego, a ona 
natychmiast poczyna go kleić na nowo. Teraz zbierał papiery dla 
siebie, dla Myszyńskiego, dla Bilińskiej i zarządzenia kryzysowe 
znowuż zastały go nie przygotowanego i wydawały się czymś 
potwornym. Zarządzenie państwowe, które się wtrącało do jego 
prywatnych dochodów i obcinało je prawie do połowy! Zupełnie 
niemożliwe! 
Pani Szuszkiewiczowa z większą filozofią przyjmowała te przemiany 
losu, widziała, jak waliły się większe fortuny: Bilińskich, 
Branickich, Radziwiłłów. Jej domek w Białej Cerkwi nie był czymś 
większym od Aleksandrii! Jednakże w domu zaprowadzono 
oszczędności: skasowano czarną kawę po obiedzie, a pan Wacław 
dostawał z rana jedną tylko filiżankę herbaty słodzoną, drugą 
musiał pić bez cukru. 
Mieszkał na ulicy Wspólnej, dwa pokoje z kuchnią od podwórza. W 
kuchni wisiała klatka z kanarkami, kosztowały one za dużo, pani 
Szuszkiewiczowa pewnego dnia poszła do sklepu Peszla na plac 
Trzech Krzyży i sprzedała kanarki. Nie mogła się zdecydować na to 
samo w stosunku do swego mopsa Karo, którego otrzymała kiedyś w 
darze od starego Bilińskiego, może ze dwadzieścia lat temu. Karo 
tył, żarł dużo kaszy i zupy, śmierdział i chrapał w nocy - ale 
dawna panna Potelos nie mogła się go pozbyć. 
- Que veux-tu - mówiła do męża - je suis quand meme une vieille 
rornantique. * (* Widzisz [...] jestem mimo wszystko starą 
romantyczką.) 
Pan Szuszkiewicz wnioskował z tego, że pomiędzy jego małżonką a 
starym Bilińskim istniały jakieś więzy romantyczne, ale i czas, i 
usposobienie nie było po temu, aby dochodzić tej odległej i nikomu 
już na nic niepotrzebnej sprawy. Małżeństwo więc obracało się 
pomiędzy jasnymi, wyfroterowanymi pokoikami a giełdą i bankowymi 
podziemiami ruchem miarowym i pozbawionym już namiętności. 
Nutkę ożywienia do mieszkania na Wspólnej wprowadzały tyłko od 
czasu do czasu wizyty Adasia Przebija-Łęckiego. Przychodził on 
dość rzadko, ale kiedy przyszedł, siedział długo i z nabożeństwem 
wysłuchiwał bardzo obszernych opowiadań pana Szuszkiewicza. Wuj 
wtajemniczał go, na przykład, w stan fortuny starej księżnej Anny 
Bilińskiej lub w rodzaj akcji (np. Kanału Sueskiego), jakie 
odziedziczyli spadkobiercy Mikołaja Potockiego z Paryża. Chłopcu 
błyszczały oczy do tych wszystkich akcji, transakcji i uderzeń. 
Zachwycały go wyczyny Rotszyldów lub Tereszczenków, które były 
początkiem ich fortuny. Wychodził późno wieczorem, nie bez tego, 
aby tam wuj w tajemnicy przed małżonką nie wsadził mu do kieszeni 
paru złotych, i rozmarzony długo przechadzał się oświetlonymi 
ulicami Warszawy. Cnota oszczędności odziedziczona po wuju 
walczyła w nim z chęcią naśladowania Gucia czy Jarosława 
Potockiego i czasami nawet wstępował do jakiejś knajpy, gdzie 
spotykał zamożnych kolegów z SGGW. Powoli wciągał się zarówno w 
wyłudzanie od wuja drobnych sum na wódkę, jak i w towarzystwo 
przystojnych korporantów ze sfer ziemiańskich, którym jego 
"Przebija" zupełnie nie imponowała. 
Pan Szuszkiewicz zauważył, że od jakichś lat czterech, od powrotu 
z Paryża, młody Myszyński coraz częściej przemieszkiwał w 
Komorowie i znikał z Warszawy, z pałacyku na Brackiej, na całe 
miesiące. Chciał więc wyzyskać to zamiłowanie jego do wiejskiego 
ustronia. Przede wszystkim zlikwidowano dzierżawę. A w jesieni 
1930 roku Szuszkiewicz rozmówił się z Januszem i ostatecznie 
postanowiono część zdewaluowanych papierów sprzedać, kupić za te 
pieniądze ciężarówkę i wybudować w Komorowie oranżerię i mnożarkę, 
zasadzić większy sad owocowy (czereśnie i wiśnie) i tym samym 
zwiększyć dochodowość tej posiadłości. Janusz zdecydował się na 
osiedlenie się w Komorowie i wyporządził sobie za resztę 
pozostałych pieniędzy mieszkanie. Marysia Bilińska rozczuliła się 
rozstając się z bratem i na pożegnanie ofiarowała mu swój stary 
osobowy samochód. 
Całokształtem spraw komorowskich coraz usilniej zajmował się Adaś 
Łęcki i chociaż mieszkał stale w Warszawie, bardzo często 
odwiedzał folwarczek. Komorów leżał o czterdzieści pięć kilometrów 
od Warszawy i można było się z niego dostać do stolicy w ciągu 
godziny. Wreszcie wczesną wiosną 1931 roku Janusz wyjechał na 
stałe do Komorowa, czuł się tam na razie jeżeli nie szczęśliwy, to 
bardzo spokojny. 
VI 
Wiosna i samotność działały na Janusza uspokajająco, można 
powiedzieć, nawet upajająco. Usypiał bardzo wcześnie, jeszcze 
przed końcem długiego dnia, i budził się rano wypoczęty. Czytał 
wczorajsze gazety i wychodził na podwórze. Teraz za stodołą w 
kierunku południowym widniał obszerny czereśniowy sad, małe 
drzewka przywiązane do palików tworzyły wzór regularny jak na 
angielskim pledzie. Przed sadem stała nowa oranżeria, cała z 
żelaznych białych szprosów, jednym bokiem podana ku południowi, z 
wysuniętą przed wejście mnożarką. Było to królestwo nowego 
ogrodnika, brodatego pana Fibicha. 
Pan Fibich pracował tu od stycznia, więc obok oranżerii widniały 
już płaskie, białe pola inspektów i zaraz za oranżerią piętrzyły 
się dwa kopce: kopiec lepszej ziemi i dymiący jak wulkan kopiec 
nawozu. 
Pewnego marcowego ranka, kiedy górą biegły pospieszne obłoki, 
wysokie i jasne, a niebo między nimi wydawało się białawe niby 
północne morze, Janusz wyszedł do ogrodu w lepszym niż zwykle 
humorze. Dwóch robotników w kombinezonach spryskiwało czereśniowe 
drzewka, a przed oranżerią mały Mietek Kozik rąbał chrust, którym 
jeszcze lekko podgrzewano oranżerię. Gdy wszedł do środka 
szklanego budynku, bardziej niż zwykle uderzył go ciepły zapach 
ziemi i roślin. Wysokie zielone pomidory piętrzyły się już pod 
ścianami. W mnożarce siedział pan Fibich i pikował drobniutkie, 
ledwie dostrzegalne gołym okiem flance begonii z jednej skrzynki 
do drugiej. Pan Fibich chciał gospodarstwo ogrodnicze Komorowa 
oprzeć na kwiatach i wczesnych jarzynach. Pod stołem mnożarki, 
wkopane w piasek, widniały wielkie kłącza dalii. Puszczały one 
duże, bladozielone pędy. W tej chwili pod stołem grzebała się 
prześliczna siostra Mietka, Helcia, i obcinając pędy dalii sadziła 
je do doniczek. Potem doniczki odnosiła do oranżerii. Tam na 
wielkim stole stały już ozdobne draceny, begonie i helleborusy. 
Pan Fibich, ujrzawszy Janusza, przerwał swoje pikowanie i 
trzymając zaostrzony patyczek w dłoni, zwrócił się do niego z 
uśmiechem. 
- Zobaczy pan - powiedział - jakie będziemy mieli na jesień ładne 
kwiatki. 
Odłożył szczypce i pokazał Januszowi na małym papierku położone 
ziarnka strelicji. Były to czarne, błyszczące gałeczki z 
przyczepionymi do nich jakby puszystymi ogonkami pomarańczowego 
koloru. 
- To jest najdziwniejszy kwiat, jaki hodujemy - powiedział 
ogrodnik - podobny do ptasiej głowy. 
Janusz bez słowa spojrzał na dziwaczne ziarnka. 
- I wie pan, to bardzo kupują... 
- Aha - niedowierzająco odmruknął Myszyński, aż Kozikówna zerknęła 
na niego spod swojego stołu, gdzie w dalszym ciągu obcinała daliom 
pędy. 
W tej chwili Mietek wszedł do środka i powiedział, że jakaś pani 
chce się widzieć z Januszem. Zdziwił się ogromnie, Komorów był 
właściwie pustkowiem i nie spodziewał się odwiedzin. Kazał prosić 
tę panią i sam poszedł do oranżerii, w której nie było nikogo. 
Gdy przyszła mała, chuda kobieta, z początku jej nie poznał. 
Wyciągnęła do niego rękę i uśmiechnęła się dość żałośnie, bardzo 
zażenowana. 
- Pan mnie nie poznaje? Nie widzieliśmy się dziesięć lat, nawet 
więcej, nic więc dziwnego. Jestem Zgorzelska. 
Januszowi zrobiło się nieprzyjemnie. 
- O! to pani - powiedział - oczywiście, że pamiętam. A co się 
dzieje z ojcem? 
- Ojciec nie żyje - powiedziała Zosia Zgorzelska takim tonem, jak 
gdyby to się stało przed paru godzinami. Potem dodała: - Od 
sześciu lat nie żyje. 
Na chwilę zapanowało milczenie. 
- Jaka to śliczna oranżeria - powiedziała nagle Zosia, rozglądając 
się - dawno ją pan zbudował? 
- Dopiero na jesieni - odpowiedział Janusz i czekał na to, co mu 
powie przybyła. 
Ale Zosia oparła się o stół z ozdobnymi roślinami i poczęła w 
milczeniu bawić się kolorowym liściem srebrzystej begonii. 
Sytuacja ta drażniła Janusza, w ogóle Zosia drażniła go jeszcze w 
tamtych czasach, kiedy kupował Komorów. 
- Czy mogę wiedzieć, co panią sprowadza do mnie? - powiedział dość 
oficjalnie. 
Zosia spojrzała na niego ze smutkiem i wzrok jej był tak jasny jak 
barwa dzisiejszego nieba. 
- Sprowadzają mnie tutaj różne przykre sprawy. 
- O! - powiedział Janusz - jakież to przykrości? 
- Chyba pan się domyśla? Pan puścił nas z torbami. 
- Ja? - Myszyński położył dłoń na piersi dość gwałtownie i poczuł, 
że mu serce uderzyło mocniej. 
- No chyba. Kupił pan od nas Komorów za marki, które po paru 
miesiącach nie miały żadnej wartości. To pan zapewne wie dobrze. 
- Przecież nie ja kupowałem Komorów - powiedział Janusz 
bezmyślnie. 
- Co pan plecie, panie hrabio - surowo powiedziała Zosia i oczy 
jej błysnęły chłodem - jak to pan nie kupował Komorowa? A kto 
podpisał akt? 
Janusz zrozumiał, że powiedział głupstwo. 
- Oczywiście. Nie, ja nie to chciałem powiedzieć... 
- Nabył pan od nas Komorów płacąc markami, za które po paru 
miesiącach ojciec kupił dwie złote obrączki. To wszystko. 
Patrzyła na niego niechętnie i bardzo surowo. Janusz się 
zawstydził. 
- Panno Zosiu - ciągnął - w tym nie ma ani mojej winy, ani złego 
zamysłu... 
Zosia szarpnęła głową. 
- Strasznie tu gorąco - powiedziała - i ten zapach. 
Młode rośliny pomidorów wydzielały rzeczywiście cierpki, 
przenikliwy zapach, który ciężko rozchodził się w wilgotnej, 
gorącej atmosferze. 
- Oczywiście - dodała po chwili - nie ma w tym pańskiej winy, ale 
ja także nie chcę zdychać z głodu. Jestem bez pracy... 
- A co pani umie? 
- Co umiem? Nic. Umiem gospodarować na Komorowie... i tego chyba 
nie potrafiłabym teraz... z tymi oranżeriami i samochodami... Ale 
to jedno jeszcze chyba mogłabym robić. Przyjechałam tutaj prosić 
pana, aby pan mnie wziął na gospodynię swojego folwarku. 
Popatrzyła na niego niepewnie i zarumieniła się. Szarpała 
machinalnie pędy paprotki, która stała na stole ozdobnych roślin. 
Spokojnie odsunął doniczkę. 
- Szkoda rośliny - powiedział. 
Tym jednym gestem zdobył nad nią panowanie. Ręce jej opadły i 
teraz patrzyła na niego nie jako żądająca zadośćuczynienia, ale 
jako petentka składająca prośbę. 
- Niechże pan pomyśli, w jakim jestem położeniu, kiedy do pana tu 
przychodzę... tu wszystko tak wygląda jak przed dziesięciu laty... 
tylko ta oranżeria niepotrzebna... więc proszę pana... niech pan 
zrozumie. Ja jestem sama i bez posady, i posad nie ma, gdzie tylko 
pójdę, to mówią, że kryzys, i zaraz odsyłają... i czytam 
ogłoszenia w gazetach. A ojciec mnie niczego nie nauczył, a pan 
wyłudził od nas Komorów jakby za darmo... 
Janusz żachnął się. 
- Ależ tak, niechże się pan przyzna. 
Janusza ogarnęła wściekłość. 
- No, dobrze, przyznaję się - powiedział - skrzywdziłem panią z 
premedytacją, wyłudzilem od pani Komorów, doprowadziłem panią do 
nędzy. Czego pani ode mnie chce? 
- Wyrównania krzywdy. 
- Na posadę do Komorowa przyjąć pani nie mogę - z zimnym spokojem 
w dalszym ciągu mówił Janusz - ale gdybym wiedział o jakiejś 
posadzie, dam pani znać. Jaki jest pani adres? 
- Mieszkam w Krakowie. 
- Przyjechała pani tu specjalnie. 
- Tak, za ostatnie pieniądze - szepnęła Zosia spuszczając oczy. 
- To świetnie - z szyderstwem powiedział Janusz - za ostatnie 
pieniądze ten wariacki pomysł. Przy jakiej ulicy? 
- Na Salwatorze. Gontyny 2. 
Miała łzy w oczach. Januszowi zrobiło się jej żal: 
- Niech pani wraca do Krakowa. Ile kosztuje bilet? 
- Czternaście siedemdziesiąt pięć. 
Głos Zosi załamał się na tej cyfrze.
Proszę tu jest sto złotych - Janusz podał jej banknot - niech 
pani wraca do Krakowa, dam pani znać. 
Zosia wzięła pieniądze, odwróciła się nagle od Janusza i opierając 
się o begonie zaczęła płakać. 
- Niechże się pani uspokoi - powiedział Janusz bez czułości, ale 
wziął młodą kobietę za rękę. Sprawiało mu przyjemność mówienie jej 
przykrych rzeczy. - Nie ma czego płakać. 
- Ja wiem, że nie ma czego - powiedziała Zosia opanowując łzy, 
wciąż jeszcze odwracając twarz od Janusza - ale to mnie już tak 
wyczerpało. 
- Postaram się coś dla pani zrobić - powiedział Janusz, tym razem 
miększym tonem. 
- No, to ja pójdę - szepnęła Zosia, wycierając oczy chusteczką, 
którą niezdarnie wyciągnęła z ubogiej torebki. 
- Pani tu przyszła piechotą? - spytał Janusz. 
- Tak. Z Sochaczewa. 
- Każę panią odwieźć. 
- Nie potrzeba. 
Janusz cofnął się niezadowolony. 
- Każę założyć konie. 
- Dziękuję. Wrócę piechotą. 
Podała mu rękę, którą ucałował. 
- Do widzenia. 
- Zaraz panią odwiozę. 
- Nie, nie. Jak tu gorąco w tej oranżerii. Na kiedy będą pomidory? 
- Pan Fibich mówi, że będą na pierwsze dni maja. 
- O, wtedy to mają dużą cenę. 
- Ale zobaczymy. To pierwszy rok dopiero, rok próby... Chociaż pan 
Fibich jest doświadczonym ogrodnikiem. 
Zosia przeszła przez oranżerię, wyszła na zewnątrz i tutaj, jak 
gdyby przypomniała sobie, po co przyszła, ceremonialnie skłoniła 
głowę w czarnym kapelusiku Januszowi, szybkim krokiem przeszła 
przez podwórze i wyszła na drogę sochaczewską. Janusz chciał 
otworzyć garaż, ale klucze zostawił w domu, wrócił więc do siebie 
i wreszcie posłał po szofera Feliksa. Zanim samochód zajechał, 
przeszło sporo czasu. Dopędził Zosię co najmniej kilometr za 
Komorowem. Droga była mokra i Zosia miała zabłocone buty i 
pończochy. Prawie siłą posadził ją do samochodu, ale w drodze 
trochę się ożywiła. Rozmawiali o pogodzie. 
Przejechali przez miasteczko i zajechali przed dworzec. Pociąg do 
Warszawy miał zaraz nadejść. Janusz raz jeszcze pożegnał się z 
Zosią i raz jeszcze poprosił o adres. Zapisał go sobie w 
notatniku. I kiedy wrócił do domu, zamiast żeby miał zakląć, iż 
tyle czasu stracił na próżnej rozmowie z dziwaczną dziewczyną, 
nabrał lepszego humoru i pomagając panu Fibichowi w oranżerii 
pogwizdywał cicho. 
- Ogrodnictwo przyprawia zawsze o dobry humor - powiedział pan 
Fibich sentymentalnie - a niech pan nie zapomina tym pędom na dno 
doniczki dać liściastej ziemi. 
VII 
Mimo mijających lat w stosunku Marii Bilińskiej i Kazimierza 
Spychały nic się nie zmieniało. Tak samo Spychała - przydzielony 
obecnie znowu do centrali - udawał, że mieszka na Smolnej, i tak 
samo było mu niewygodnie, nieporęcznie i niedobrze. To samo 
udawanie przed służbą i to samo udawanie przed samym sobą. Żonę 
zdradzać można - ale taką quasi-żonę, jaką była dla Kazimierza 
Bilińska, niepodobna. Przecież tu jedyną wizją łączącą jest 
"miłość". Mimo wszystko od dawna łączyło już ich tylko 
przyzwyczajenie. Alo miał dopiero trzynaście lat, do jego 
pełnoletności trzeba było czekać co najmniej jeszcze lat osiem. A 
dopiero po skończeniu przez Ala dwudziestu jeden lat można było 
myśleć o małżeństwie, oboje wiedzieli o tym dokładnie, ale nigdy o 
tym nie mówili. Sytuacja ta ogromnie ciążyła Kazimierzowi. Do tego 
przyszły kłopoty materialne. Dopóki był w Paryżu, pensja na 
placówce zagranicznej oraz fundusze reprezentacyjne całkowicie mu 
wystarczały. Ale w kraju miał tylko swoją skromną pensję, 
skomplikowany sposób życia bardzo drogo kosztował. W dodatku, gdy 
wrócił z Paryża na stałe do Warszawy, zastał styl życia wyższych 
urzędników, do której to kasty już teraz należał, ogromnie 
zmieniony. Wszyscy koledzy dorobili się pieniędzy i tymi 
pieniędzmi szastali na lewo i prawo pomimo lat kryzysowych i 
ciężkiej sytuacji gospodarczej kraju. Nabywano wille i majątki 
zrujnowanych ziemian, a co najważniejsze, zaczęto hulać i drogo 
grać w karty. Spychała - z dawien dawna przyzwyczajony do 
skromnego życia - na siebie niewiele wydawał. Od czasu do czasu 
otrzymywał błagalne listy od ojca, którego przeniósł ze stacji 
kolejowej na mały folwarczek koło Horodenki, ale te prośby także 
można było opędzić byle czym. W Paryżu nawet zrobił trochę 
oszczędności - i umieścił je, jak to właśnie było modne, w akcjach 
solidnych firm - ale i wartość tych akcji spadała z dnia na dzień. 
Nie ruszał jednak tych papierów, chociaż się zaczął zadłużać. Adaś 
Łęcki starał mu się o pieniądze u jakichś Żydów, a może nawet sam 
Szuszkiewicz podsuwał siostrzeńcowi te pieniądze licząc za nie 
lichwiarski procent. Kazimierz nauczył się grać w karty i bardzo 
dużo przegrywał. Nie grywał nigdy w baka ani w pokera. Jednak 
spokojny brydż z bardzo wysoko postawionymi osobami kosztował 
specjalnie dużo: grano po pięć dolarów punkt. Czasami przegrywał 
tak duże sumy, że nie mógł ich zapłacić od razu. Posyłał je 
dopiero nazajutrz - i bardzo wstydził się tego. Ale nie 
przychodziło mu nawet do głowy, że mógł po prostu nie grać. Powoli 
stało się to już jego codzienną potrzebą. Maria nie wiedziała o 
tej jego namiętności - czy nawet, powiedzmy, o tym 
przyzwyczajeniu, bo namiętności Spychała nie miał albo chciał 
pokazać, że nie ma. Późno wieczorem zjawiał się w klubie na 
Foksalu i siedział nieraz do rana. Kiedy wygrywał, lubił odczuwać 
rodzaj władzy nad przegrywającymi partnerami, lubił ich 
zdenerwowanie, rosnący niepokój. Sam się nigdy nie denerwował 
przegrywając, sztywniał tylko i robił się coraz chłodniejszy. 
Janusz przez wspólnych znajomych, przez Adasia Łęckiego, wiedział 
o tym, że Kazimierz gra. Nawet spróbował raz o tym z nim pomówić, 
ale Kazimierz zbył go zimnym żartem. Był to jeszcze jeden powód do 
oziębienia stosunków między nimi. Spychała uprzedził Janusza, że 
widuje często w "Adrii" Adasia. 
- Za czyje pieniądze on hula? - spytał Kazimierz. 
Janusz pomyślał, że to jest zemsta za uwagę o kartach, i machnął 
ręką. Stosunki na Brackiej były coraz trudniejsze i gdyby nie Alo 
i nie panna Biesiadowska, Janusz by tam nie chodził. Wiedział 
jednak, że Alo jest główną przeszkodą w pobraniu się Marii i 
Kazimierza - i wolał mieć oko na jego wychowanie. Ale Maria nie 
przeniosła swego żalu na syna, była wzorową matką. Spychała jak i 
dawniej odnosił się niezmiernie chłodno do małego, chłód ten z 
czasem wzrastał. Całym jego majątkiem bardzo starannie opiekowała 
się matka i stary Szuszkiewicz - Alo przy osiągnięciu 
pełnoletności miał zostać bardzo bogatym człowiekiem. 
W roku 1931 sprawy majątkowe Spychały poczęły się wikłać. Na 
wiosnę wreszcie otrzymał z domu jakieś niepokojące wiadomości 
dotyczące młodszej siostry, w ogóle coś było niejasnego w listach 
starszej siostry, jedynej osoby z rodziny, która do niego 
pisywała; korzystając ze świąt wielkanocnych wybrał się tam do 
nich. Nie był już w tym "majątku" rodziców od dziesięciu lat, od 
chwili kiedy kupił dla nich ten kawałek ziemi. Niestety folwark 
położony był zbyt blisko tej stacji kolejowej, przy której stary 
Spychała pracował jako zwrotniczy, i wszyscy go pamiętali jako 
robotnika, nikt mu więc nie chciał czapkować i mówić "panie 
dziedzicu". Bardzo to starego martwiło. 
A stary miał już pod siedemdziesiątkę. Ucieszył się, kiedy 
Kazimierz zajechał przed ganek, i człapał, jak gdyby kulał, przez 
duży pokój, który służył im za ogólne mieszkanie. Biegały tu psy i 
leżały na podłodze zabawki, a także i kuchenne aparaty, jak sita i 
tłuczki, którymi dzieci się bawiły. Kuchnia przylegała 
bezpośrednio do tego pokoju i przez wiecznie otwarte drzwi 
dobiegała wrzawa kucharek, bab i niemowląt, od których roiło się w 
całym domu. Prócz dymu i zapachu smażonej słoniny w pokoju czuć 
było także zapach świeżo wypranych prześcieradeł. Suszyły się one 
w kuchni na sznurach przeciągniętych ukośnie. 
Stary Spychała był znacznie niższy od syna, mały, siwy, z 
okrągławą, nisko ostrzyżoną głową, schwycił go za ramiona, stawał 
prawie na palce, aby ucałować jego starannie ogolone policzki, i 
powiadał: 
- Ta Kazik, ta dajże mi się oglądnąć, jaki ty się zrobiłeś? 
Warszawiak ta już! Innego słowa nie ma. 
Odstąpił krok i oglądał swojego "warszawiaka". 
Kazimierz poczuł wzruszenie ujrzawszy siwą głowę ojca, ale 
jednocześnie przypomniał sobie wszystkie baty i pasy, jakie dostał 
od rodzica. 
- Gdzie mama? - spytał - czy zdrowa? 
- Zdrowa, zdrowa, ale zeszła do lochu. Wiesz, to ta przecie 
Wielkanoc za pasem, a syn przyjeżdża, no, to nasze baby same nie 
wiedzą, co piec i co gotować. Ja myślę, że ten pokój wszystkiego 
ciasta nie pomieści. 
Kazimierz nawet nie zrzucając płaszcza usiadł pośrodku pokoju i 
przypatrywał się ojcu. Ten biegał z końca w koniec izby, 
przytupując jak wróbel. Kazimierz uśmiechał się prawie bez słowa. 
- No, i co tam w Warszawie? - pytał ojciec. - No, a Piłsudski, co 
on tam sobie myśli? Co? Daje sobie rady z wami, warchołami? Co? I 
jakże to będzie? Co, wojna będzie? 
- Na wsi zawsze się myśli, że będzie wojna za dwa dni - uśmiechnął 
się Spychała - wojna to nie taka łatwa rzecz. 
- Ale ty siedzisz w tym ministerstwie, to ty wszystko wiesz, co? 
Bracie, nie? 
Weszła matka, zupełnie siwa dzisiaj kobieta, mała, zmarszczona i w 
sobie zwinięta jak wyschła poczwarka. Paliły się tylko w jej 
twarzy wielkie, czarne oczy: jej ojciec pochodził z Rumunii, a 
niektórzy powiadali, że po prostu Cygan. Ale to była nieprawda, bo 
u nas wszystkich Rumunów i Węgrów Cyganami nazywają. 
Z pewnym onieśmieleniem podeszła do syna i pocałowała go w głowę, 
gdy on się pochylił do jej ręki. Onieśmielenie to ścisnęło za 
serce Kazimierza. "Matka mnie się lęka" - pomyślał. Matka miała na 
siwej, skudłaczonej głowie czarną jedwabną chusteczkę. 
- No, niechże i ja przywitam syna - powiedziała - dawno już syn 
nie zajeżdżał w nasze niskie progi. 
Głos jej brzmiał aksamitnie ("Rzeczywiście może dziad był 
Cyganem?" - pomyślał Kazimierz) i drgały w nim nutki siły, a 
jednocześnie przekory. 
"Nie, matka wcale nie jest onieśmielona" - Kazimierz patrzył ze 
zdziwieniem na starą kobietę, która zdawało się zeszła z fresku w 
Rawennie. Spostrzegł, że i ojciec, zatrzymawszy się pośrodku izby, 
spoglądał na żonę z niepewnością i niepokojem. 
Kazimierz postanowił przełamać ten nastrój. 
- Mamo - powiedział - co mama tak do mnie? Z takimi ceremoniami? 
- Ano cóż? Jak ty nam, tak my tobie - powiedziała matka, nie 
zmieniając tonu i nie przestając popatrywać na Kazimierza z 
iskrami ironii w oczach. Stary Spychała przerwał sytuację: 
- No, co ty tam gadasz, ta Frania, daj no spokój! Gdzie siostry? 
Sonka i Sabina? Niech przywitają brata. 
- My tu - zawołał młody głos z kuchni - ale wstydzimy się wyjść, 
bo brudne i w fartuchach. 
Kazimierz skoczył do kuchni. Tam przy płycie stały siostry, duża, 
dorodna, tęga Sonka, piękna, o wyrytej jak z marmuru twarzy, i 
młodsza, bardziej giętka, świeższa i nie tak posągowo piękna 
Sabina. Były znacznie młodsze od niego, pomiędzy Kazimierzem a 
siostrami było jeszcze trzech braci, którzy wszyscy umarli, jeden 
nawet już jako duży, dwunastoletni chłopiec, towarzysz zabaw 
Kazimierza. Śmierć brata to jedno z najpamiętniejszych wspomnień 
lat pacholęcych. Przywitał się z siostrami serdecznie, twarz Sonki 
wydała mu się gładka i obojętna. Sabina była bardzo wesoła. 
- Kazimierz, głodny jesteś, co? - spytała. 
- No, zjadłbym co, naturalnie, zjadłbym. A co tam macie? 
- Cały obiad! - powiedziała Sonka głosem niższym jeszcze od głosu 
matki i takim aksamitnym jak struny wiolonczeli. - Ale postny, bo 
to Wielki Czwartek. 
- Ryby macie? - spytał Kazio zaglądając do garnka. 
- Nie, ryb tutaj nie ma - powiedziała Sabina - ale są bliny z 
serem i śmietaną, pieróg z kapustą, barszcz. Siadaj do stołu. 
Weszli do stołowego pokoju. 
- A wy byście tutaj przybrali - powiedział stary Spychała - walają 
się tu te zabawki, Staś i Jurek porozrzucali, to tak i zostało... 
- A gdzie dzieci? - spytał Kazimierz, ale nikt mu nic na to nie 
odpowiedział. Popatrzyli na siebie niepewnie i zaczęli mówić o 
obiedzie. 
- Pan Kazimierz pewnie odwykł od naszego jedzenia - powiedziała 
matka z widoczną chęcią dokuczenia synowi. 
- Dlaczego mama tak mówi? - spytał Kazio szybko. 
Ale widać w tym domu nie odpowiadano na pytania. Kazimierz odebrał 
z rąk siostry talerz z blinami polanymi masłem i śmietaną. Wziął w 
ręce dawno sobie znany nóż i widelec w czarnych oprawach i począł 
jeść bez słowa. Sonka odeszła do kuchni, wtedy ojciec pochylił się 
konfidencjonalnie do syna i pokazując oczyma wychodzącą, 
powiedział: 
- Nie pytaj o nic, sam ci wszystko powiem potem. Chcieliśmy 
właśnie, żebyś przyjechał. 
- Sabina podobno za mąż wychodzi? - spytał jednak Kazimierz. I to 
pytanie też było widać nie na miejscu, matka popatrzyła na młodszą 
córkę, która się zaczerwieniła jak burak, i powiedziała powoli: 
- Wychodzi albo nie wychodzi, to jeszcze zobaczymy. 
- Wszystko się zdecyduje w czasie świąt - dodał skwapliwie stary - 
ta cóż to za święta będą! Z naszym panem Kazikiem z Warszawy... 
Zaśmiał się szeroko i nagle pochyliwszy się pocałował syna w 
łokieć. 
Rzeczywiście dla Kazimierza były to święta osobliwe. Ale jeszcze 
musiał pójść przedtem do dziadków. Dziadkowie mieszkali w małym 
domku, gdzie mieściła się piekarnia, czeladna izba i kuchnia; 
domek ten był połączony z głównym budynkiem długim, wąskim i 
ciemnym korytarzem. Na końcu tego korytarza otwierały się drzwi do 
sieni. Pachniało tam kwaśnym rozczynem piekarnianym i na prawo 
wchodziło się do małej izby dziadków. Okna były tam przysłonięte, 
dziadek siedział w starym fotelu i kurzył fajkę, a babcia kręciła 
się i krzątała po całym pokoju. Dziadek był bardzo stary, ale 
poznał zaraz Kazimierza, natomiast poznawszy powtarzał w kółko 
jedno i to samo: 
- Ho, ho, Kazik, a pamiętasz, jakeśmy to razem orali w Sołowiówce, 
pod lasem? 
Kazimierz odpowiadał: 
- Pamiętam, dziadziu. 
A stary pytał znowu: 
- A pamiętasz, jakeśmy to orali w Sołowiówce? 
Babka się zniecierpliwiła. 
- Daj, stary, spokój, pytasz, sam nie wiesz co. Daj mi się 
przypatrzyć na mojego Kazia. 
Usiadła przy stole, oparła brodę na ręku i patrzyła na wnuka z 
rozczuleniem. Siedziała tak milcząc długą chwilę, a potem spytała: 
- A pacierz mówisz? 
- Mówię, babciu - powiedział Spychała. To kłamstwo przeszło mu 
przez gardło z łatwością. 
- Co dzień mówisz? - surowo zagadnęła raz jeszcze stara. 
- Co dzień, babciu. 
- No, pamiętaj! - staruszka pogroziła mu palcem. 
Spojrzał na ścianę i ujrzał nad łóżkiem i na sąsiedniej ścianie 
szereg obrazów świętych najrozmaitszego pochodzenia. Matka Boska 
Latyczowska i Bohorodczańska, i Święta Rodzina z Łagiewników, i 
bardzo piękny stary sztych ze świętym Michałem, i oleodruki 
jarmarczne. Wszystko to pamiętał z najdawniejszych czasów, z 
Sołowiówki. Wisiało zawsze u dziadków na ścianie. I zegar z 
kukułką. 
- A kukułka kuka jeszcze? - spytał. 
Babcia nie usłyszała. 
- Czego? - spytała. - Co? 
- Czy kukułka kuka? - powtórzył. 
- A nie! - Babka zakiwała ze smutkiem głową. - Nie. Czegoś się 
popsuła. 
Na trzeci dzień pobytu w domu, w Wielką Sobotę, otrzymał list od 
Marysi Bilińskiej. Kilka słów napisanych szerokim arystokratycznym 
pismem zajmowało dwa duże arkusze papieru: 
... je vous envie - pisała - votre sejour chez vos parents, qui 
sont - me semble-t-il - des gens simples et bien pensants... * (* 
" Zazdroszczę Panu [...] pobytu u krewnych, którzy są - wydaje mi 
się - ludźmi prostymi i dobrze myślącymi...") 
Dopiero na drugi dzień świąt, kiedy już Kazimierz nałykał się 
wszelkich nalewek, najadł prosiaka z chrzanem, skosztował 
czterdziestu gatunków mazurka i napchał pakowańca z migdałami i z 
różaną konfiturą, poczęły wypływać wszystkie sprawy i interesy, 
dla których go wezwano. Z daleka, chytrze, kiedy matka z siostrami 
pojechała do kościoła, rozpytywał go ojciec o te sprawy. Siedzieli 
sami przy olbrzymim stole zasłanym serwetą w sine i czerwone pasy, 
ojciec golił wiśniówkę od samego rana i wlewał kieliszki synowi. 
Kazimierz miał słynnie mocną głowę i mógł pić bez przerwy, w 
wojsku to nieraz wypróbował, po przewrocie majowym musiał raz po 
raz dawać dowody swej wytrzymałości, Teraz więc był znacznie 
trzeźwiejszy od ojca i jasno spostrzegł, do czego ten zmierza. 
Sprawa przedstawiała się względnie prosto: starzy potrzebowali 
pieniędzy. Gospodarstwo szło im nieszczególnie, zwłaszcza teraz, 
kiedy ceny produktów wiejskich tak dotkliwie spadły, byli winni w 
urzędzie skarbowym bardzo dużą sumę, groziła im licytacja krów. 
Druga sprawa: trzeba było przeprowadzić rozwód Sonki, dać jej tyle 
pieniędzy, aby się mogła usamodzielnić. Mąż jej, gorzelany z 
sąsiedniego majątku, bardzo ją prześladował i zabrał jej dzieci. 
- Jak mógł zabrać jej dzieci? - pytał Kazimierz. 
- Ano, zabrał, bo mówi, że wina jest po stronie Sonki. Ta coś on 
tam słyszał, sam nie wie co... 
- A co jest z Sonką? 
- Ma tam ona jakiegoś, dzierżawca spod Sanoka, rozumiesz? To ona u 
niego latem mieszkała, tak teraz mąż dzieci zabrał, że niby 
zgorszenie. Ta czy ja wiem? A może to nieprawda? 
- Ale Sonka u niego mieszkała? 
- Tak, mieszkała, a tamten także żeniaty, no, i co zrobić? A żona 
tamtego powiada, że Sonkę zastrzeli. Ja nic nie wiem... Napij się, 
Kazik, ten wiśniak to osiem lat stoi w piwnicy i na ciebie czeka. 
- I co teraz będzie? 
- A czy ja wiem? Sonka nocami płacze, że dzieci nie ma i że do 
tamtego w Sanockie nie może... Matka, wiesz, jak to matka, tylko 
ją to judzi. A babka biadoli, że wstyd, że obraza boska, że dla 
ciebie to wstyd, że to ci tam w Warszawie przeszkodzi. 
- A co mi może w Warszawie przeszkodzić, że Sonka się w Sanoku 
puszcza? 
- A ty myślisz, że ona się puszcza? 
- No, jeżeli jeździ do niego i tam mieszka. 
- Kiedy on, powiadam ci, żeniaty. On tam z żoną jest, żona go 
pilnuje. 
- Nic nie rozumiem. - Kazimierz wzruszył ramionami. 
- I ja nie bardzo - stary pokiwał swoją okrągłą, ostrzyżoną przy 
samej skórze głową. 
- A jak z Sabiną? 
- Ta ten jej kawaler to nie bardzo, geometra z miasteczka. Matka 
powiada, że jej nie wyda, ale coś mi się zdaje, że to już za 
późno. 
- Jak to: za późno? - Kazimierz odchylił się od stołu i wypił 
jeszcze duży, graniasty kieliszek wiśniaku. 
- No, że trzeba będzie ją wydać. Ale ten geometra to chce posagu, 
bo ma sobie mieszkanie w miasteczku odnowić, pieniędzy chce, a jak 
nie będzie posagu, powiada, to nie będzie się żenił. Nowy skandal. 
Babcia powiada... 
- A co babce do tego? 
- Babcia wszystko akuratnie wie. Ona u nas w domu największy ma 
rozum. To sam wisz. Matka jak się zatnie, to choć z armaty 
strzelaj. 
- No, wiem. Więc co? 
- Pieniędzy potrzeba. Jak nie będzie pieniędzy, to sprzedamy do 
cholery ten cały "majątek". Baranówka! Do cholery, trzeba się 
będzie do miasteczka przeprowadzić. Nie umiemy my tutaj 
gospodarować... Masz pieniądze? - spytał wręcz Spychałę. 
- Ja? skądże? - odpowiedział Kazimierz. - Pensję mam skromną, 
trochę w Paryżu zaoszczędziłem, ale to drobiazg. Wszystkich spraw 
nie opędzi... 
- Widzisz, to choć do stawu skacz; pieniędzy nie będzie - życia 
nie będzie. 
- Skąd ja ojcu wezmę? - powiedział Spychała i wstał od stołu. - 
Zrobiłem dla was wszystko, co mogłem. 
Stanął i patrzył przez okno na marcowy pejzaż za oknem. Z daleka 
na czarnej drodze widać było bryczkę - kobiety wracały z kościoła, 
konie szły noga za nogą, z trudem wyciągając kopyta z błota. 
Stary podszedł i stanął przed nim. Był o głowę niższy od niego, 
głaskał go po klapie marynarki. 
- No, Kazik - powiedział - a ta pani? 
- Jaka pani? 
- Wiadomo, synu, gdzie raki zimują. Ta pani, ta twoja. Przecież 
mówiłeś kiedyś, ona nam naszą Baranówkę dała. Trzeba, żeby 
ratowała... 
Kazimierz żachnął się: 
- Co też ojciec sobie wyobraża! 
- Ta nic ja sobie nie wyobrażam - powiedział stary, nie odstępując 
od Kazimierza ani krokiem - ale jak się zaczęło, trzeba ciągnąć 
dalej. Wziąłeś od niej raz, musisz teraz wziąć drugi raz... 
Kazimierz odwrócił się od ojca, poszedł w kąt i usiadł na kanapie. 
Stary dreptał po pokoju. 
- Ta powiedz sam - mówił - jak może być? Co będziemy przepadać? A 
ta twoja marmuzela czy hrabina na dukatach będzie siedzieć. Ani 
centa nam nie da? A skądże, do cholery, my weźmiemy? Chciałeś z 
nas mieć obywateli, a teraz z torbami nas puścisz? Chcesz? Ja mogę 
na stację wrócić do depo na magazyniera, za strzałkowego, tam 
fachowych potrzebują, a ja, choć stary, to jeszcze potrafię. Ale 
szkoda mi tego majątku, tyli szmat roboty i tak marnieje. Synu! 
zastanów się... 
W tej chwili zajechały kobiety, prosto z sieni weszły do pokoju w 
salopach swoich, w chustkach, wesołe, siostry wyglądały jak hoże 
dziewczyny. Kazimierz w myśli porównywał je do Bilińskiej. 
"Marysia nie może tu nigdy przyjechać" - powiedział do siebie 
prawie głośno. 
Matka jak gdyby dosłyszała tę myśl ukrytą. Rozplątując się z grubo 
tkanej chustki z dużymi frędzlami spojrzała na syna już nie 
ironicznie. Przez chwilę jej wielkie, czarne oczy zabłysły mgłą 
czułości. Zbliżyła się do niego, kiedy siedział przy stole, i 
szybko pochyliwszy się pocałowała go we włosy. Poczerwieniał i 
zwrócił się ku matce. Uśmiechnęła się. Rzadko uśmiech gościł na 
jej surowej, wyschniętej, podłużnej twarzy. Ale kiedy uśmiechała 
się, stawała się naprawdę piękna. 
- Co, mamo? - spytał Kazimierz. 
- Nic, synu - odparła - odszedłeś od nas daleko. Nie nadążyć już 
nam za tobą, sokole. 
VIII 
List Kazimierza Spychały do księżny Bilińskiej: 
Baranówka... marca 31 
Droga księżno! 
Strasznie dziękuję Ci za ostatni list, bardzo mnie ucieszył i 
myślę, że święta przeszły ładnie i spokojnie, że Alo się nie 
nudził i że święcone u ciotki Szafrańcowej godne było tradycji tej 
rodziny. Jak słusznie zauważyłaś, i ja czuję się dobrze po tylu 
latach między swoimi. Moja babka jest bardzo pobożna i napędza 
mnie do kościoła, a dziadek wciąż przypomina naszą wspólną pracę 
na roli. Ojciec opowiada różne anegdotki, a jak sobie wypije kilka 
kieliszków bardzo starego wiśniaku, to śpiewa różne starodawne 
piosenki. Bardzo żałuję, że Edgar ich nie słyszy, bo są to jakieś 
przedmoniuszkowskie szlacheckie śpiewy i bardzo zabawnie wychodzą. 
Natomiast z siostrami mam trochę kłopotu, bo starszą mąż porzucił 
i bardzo się tym martwią rodzice, tym bardziej że zabrał jej 
dzieci, a tym samym pozbawił ich towarzystwa wnuków, których 
bardzo kochają. Młodsza znowuż upatrzyła sobie jakiegoś inżyniera 
w miasteczku, ale chłopak goły, nie mogą mu urządzić mieszkania i 
z tego powodu ślub muszą odkładać, co bardzo martwi moją matkę. 
Jednym słowem, bardzo chciałbym im pomóc w miarę mojej możności i 
gdybyś była łaskawa wezwać do siebie Adasia Łęckiego i kazać mu 
sprzedać moje akcje, które on ma u siebie, i przesłać mi 
pieniądze, to byłabyś bardzo dobra. Mam trochę akcji francuskich, 
trochę "La Częstochovienne", ale nie przypuszczam, żeby to było 
dużo, a są to moje ostatnie oszczędności z Paryża. Dlatego też nie 
zwracam się do pana Szuszkiewicza, bo wiem, jaki on jest surowy 
pod tym względem i jak wymaga oszczędzania. Wolę, niech mi to 
załatwi Adaś, a on wie, gdzie są akcje, ma je właściwie tak jak u 
siebie. Bardzo ufam temu chłopcu i dziwię się, że masz przeciw 
niemu jakieś zastrzeżenia. Bardzo Cię przepraszam, że obarczam Cię 
tymi sprawami, ale załatwisz to przez jeden coup de telephone * (* 
jedno połączenie telefoniczne) nawet nie wstając z łóżka, telefon 
Adasia, a właściwie jego siostry Goldmanowej, jest zapisany w 
bloku. On mieszka u nich na Boduena. 
Jaka pogoda w Warszawie? Tutaj wiosna się opóźnia i nie masz 
pojęcia, jakie straszne błoto, nie można się prawie dostać na 
najbliższą stację, przypomniałoby Ci to Michałów i podolskie 
drogi. Moje siostry są bardzo piękne i tryskają życiem. Wczoraj 
był narzeczony młodszej, bardzo miły chłopiec i zdaje się bardzo 
zdolny, przykro patrzeć, że brak pieniędzy staje na przeszkodzie 
ich szczęściu. Czy miałaś listy z Paryża i Palermo? Bardzo bym 
chciał wiedzieć zawczasu, co będziesz robić latem, czy pojedziesz 
do Vichy? Od tego zależeć będzie termin mojego urlopu. 
Moja rodzina, rodzice, dziadkowie, siostry, każą Ci się skłaniać i 
pozdrawiają Cię, księżno, serdecznie. Wiedzą doskonale, co Ci 
zawdzięczają. Ala uściskaj, dla panny Tekli i Szuszkiewiczów 
ukłony 
Twój 
Kazimierz Spychała 
Depesza Adama do Spychały: 
Księżna kazała przelać dziesięć tysięcy na pańskie nazwisko z 
własnych funduszów Bank Ziemiański we Lwowie Legionów piętnaście 
stop przelew dokonany wczoraj telegraficznie stop proszę 
potwierdzenie 
Adam Przebija-Łęcki 
IX 
Te dni, które mąż spędzał poza Warszawą, dla Oli były świętem 
prawdziwym. Tym razem na Wielkanoc Helenka zachorowała, była to 
wietrzna ospa, rzecz zupełnie niegroźna; ciocia Michasia miała tak 
wielką ochotę pojechać z chłopcami do Pustych Łąk, że Ola 
zdecydowała się na pozostanie w Warszawie z chorą córeczką, a pan 
Franciszek oczywiście także miał odwiedzić synów, bo jakżeby się 
Wielkanoc mogła odbyć na wsi bez pana Gołąbka! W tej okoliczności 
nikt ironicznym okiem nie patrzył na limuzynę z napisem "Francois' 
na boku, ale wszyscy domownicy z wielkim poruszeniem oczekiwali na 
otwarcie drzwiczek magicznej karety i z zaciekawieniem liczyli 
paczki wydobywane z jej wnętrza. Sękacze, baby, mazurki, lukrowane 
baranki, placki z napisem "Alleluja" oraz cukrowe i czekoladowe 
jajka wyjęte z samochodu były uciechą nie tylko dla dzieci, ale i 
dla dorosłych mieszkańców Pustych Łąk. Pani Royska czuła w swym 
sercu naprawdę wdzięczność dla pana Franciszka i po raz pierwszy 
do posiłków zasiadała bez zakłopotania, nie pytając siebie: "O 
czym będę z nim mówiła?". Mówiła o wspaniałych ciastach i 
mazurkach oraz o talencie Zuzanny, który przewyższał talenty 
wszystkich warszawskich cukierników płci męskiej. 
Pogoda była brzydka. Wielkanoc wczesna i nie było po co się 
spieszyć. Pan Franciszek chciał być jak najdłużej z żoną, a przy 
tym należało w cukierni dopilnować najgorętszych dni w roku. W 
ostatnich dniach Wielkiego Tygodnia pomagała mu także siostra, 
pani Koszekowa, bo bez życzliwej pomocy w takich krytycznych 
dniach niepodobna się było obyć, ale zawsze i obecność patrona 
firmy miała swoje znaczenie. W Wielki więc Piątek pan Franciszek 
był jeszcze w Warszawie. Poszli z panią Olą na groby. 
Właśnie nastało słoneczne, pierwsze prawdziwie wiosenne 
popołudnie. Pan Gołąbek był bardzo zmęczony, ale chciał jeszcze 
towarzyszyć żonie przy tradycyjnych odwiedzinach. O piątej miał 
wyjechać samochód do Pustych Łąk. Szli niebieskim światłem 
Krakowskiego Przedmieścia i Ola rozpinała jasną, wiosenną 
parasolkę, kiedy spotkali idące także do kościoła, gdzie zapewne 
jednakim od czasów Bolesława Prusa zwyczajem miały objąć "kwestę" 
przy grobie - Marysię Bilińską i ciotkę jej, Szafrańcową. Alo miał 
czternaście lat, był starszy od Antosia. Towarzyszył także matce, 
Ola popatrzyła na niego z czułością, przypominał jej trochę 
starego pana Myszyńskiego, do którego był podobny. Ola bardzo 
lubiła pana Myszyńskiego i wcale się go nie bała, jak inne dzieci, 
często przebiegała przez park do Mańkówki i siadając na ramie 
okiennej słuchała, jak grał na pianoli, muzyka ta wydawała się jej 
fantastyczna. I teraz, kiedy spostrzegła Ala, uśmiechnęła się do 
niego, jego pociągłe, bardzo starannie przez naturę wymodelowane 
rysy przypominały jej letni dzień w Mańkówce i zapach tamtego 
domu, i nawet czasami jakieś słowa starego pana Myszyńskiego. 
Janusz się tak bał ojca, a ona była taka z nim śmiała. Bilińska 
uśmiechnęła się do niej jedynie wargami i skinęła głową, wysoka i 
obojętna. Ola myślała mniej o Kazimierzu w tej chwili niż pan 
Gołąbek i on to zarumienił się teraz idąc niebieskim trotuarem w 
cieniu jasnej parasolki Oli całej w granatowe maki; nawet zwolnił 
kroku. 
- Taki jesteś tłusty - powiedziała bezlitośnie Ola do męża - że 
już chodzić nie możesz. Powinieneś schudnąć koniecznie. 
Pan Franciszek podreptał prędzej, ale powiedział nachylając się w 
stronę parasola: 
- Nie mów tak o mojej tuszy, wszyscy i tak widzą, że jestem 
grubas. 
Koło piątej pan Gołąbek pojechał w stronę Ostrowi Mazowieckiej, a 
potem do Pustych Łąk. Helenka nie miała dużej gorączki. Ola z 
uczuciem wielkiej ulgi usiadła w pustym salonie na krześle, z 
książką w ręku. Były to wiersze Cherubina Kołyszki. Ale ich nie 
czytała. Znała je prawie na pamięć, choć wyszły nie tak dawno. 
Adwokat i dziennikarz, pusty człowiek, jakim był Cherubin 
Kołyszko, w wierszach tych nagle przemówił po prostu i po ludzku. 
Ola była zdumiona. Proponowała Edgarowi przed jego wyjazdem do 
Ameryki, aby napisał pieśni do tych słów. Był tam jeden wiersz w 
srebrno-czarnym kolorycie, który chętnie śpiewałaby samej sobie, 
jak nie zapomnianą nigdy Verborgenheit, jak Duparca - ale Edgar 
mówił, że wiersze te są tak intensywne, tak same w sobie 
zamknięte, że muzyki już nie potrzebują. - Staje się ona zbędna 
dla wierszy doskonałych - mówił. Widać i on te wiersze uważał za 
doskonałe. 
I właśnie kiedy siedziała w pustym mieszkaniu, rozkoszując się 
samotnością i bawiąc się tomikiem, którego treść znała na pamięć - 
weszła panna Romana i powiedziała, że przyszedł pan Kołyszko. Ola 
zmarszczyła nos niechętnie. 
- W Wielki Piątek? Z wizytą? 
Ale musiała go przyjąć. I zupełnie boleśnie odczuła obcość tego 
człowieka. Wszedł jak zwykle gwałtownie i prędko zaczął mówić, ale 
ujrzawszy tom swoich wierszy w ręku Gołąbkowej, umilkł. 
- Pani czyta moje wiersze? - spytał po chwili - czy to warto? 
- Bardzo warto - powiedziała Ola - bardzo je lubię. I nawet nie 
potrzebuję ich czytać, bo umiem na pamięć. 
Cherubin pocałował ją w rękę. 
- Nie zasłużyłem - powiedział. 
A Ola odczuła pewnego rodzaju żałość. Ten człowiek wydał jej się 
bardzo smutny, już chociażby przez kontrast jego wierszy z tym, 
jak wyglądał. Wiersze były erotyczne, poświęcone prawie wszystkie 
jakiemuś głębokiemu uczuciu. "To uczucie - myślała Ola - zapewne 
było wyimaginowane, bo nikt w Warszawie o czymś konkretnym nie 
wiedział, a gdyby coś było - no, to chybaby wiedzieli! A trudno 
było sobie wyobrazić kobietę, która by mogła odwzajemniać 
gwałtowne uczucia, to prawda - dla człowieka nad wszelki wyraz 
brzydkiego, a nawet odpychającego". 
Ola zastanowiła się nad wierszem, który brzmiał: 
Jest tylko miłość w życiu, a miłości nie ma... 
- Czy pan naprawdę myśli, że miłości nie ma? - spytała poetę, 
który na chwilę przerwał powtarzanie plotek warszawskich. 
Pytanie to było dość nieoczekiwane, tym bardziej że Cherubin nie 
miał tego swego wiersza w głowie, jak jego czytelniczka. Napisał 
to kiedyś, uważał za dobre powiedzenie, wydrukował... i myślał już 
o czym innym. 
- A dlaczego pani pyta? - zastanowił się. 
- Powtarzam wiersz pana: "Jest tylko miłość w życiu, a miłości nie 
ma..." Czy rzeczywiście miłości nie ma? 
Cherubin połapał się szybko. 
- Proszę pani - powiedział - mnie się zdaje, że tak niestety jest. 
Człowiek wyobraża sobie, że najważniejszą rzeczą na świecie jest 
miłość, idealizuje przeżycia erotyczne, wyolbrzymia coś czy 
kogoś... a właściwie nic z tego nie odczuwa. To wszystko okazuje 
się wielką nieprawdą, wielkie uczucia, tragedie, przeżycia... a są 
tylko zwyczajne sprawy: małżeństwa, kolaże, dzieci, pieniądze, 
takie tam historie... nic nie ma prócz tego i dlaczegóż mamy 
myśleć, że jest miłość? 
- Bo ją czasami odczuwamy - powiedziała Ola i teraz dopiero 
wypłynęła w jej oczach postać Marysi, tak jak ją dzisiaj widziała 
w wiosennym świetle Krakowskiego Przedmieścia, i cały ten uśmiech, 
samymi wargami, bez udziału oczu zaznaczony, i chudy, wyciągnięty 
Alo, który jej przypominał pana Myszyńskiego - wszystko to tylko 
symbole nieobecności Kazimierza. 
- Kto? Gdzie? Kiedy odczuwa? - parsknął Cherubin. - Nie spotkałem 
jeszcze w życiu prawdziwej miłości! 
Ola podeszła do fortepianu, który stał z otwartą klawiaturą. 
Wzięła parę nut, które tworzyły pierwszą frazę pieśni Brahmsa, ale 
potem przypomniała sobie, że podług najstarszych tradycji babuni 
Kalinowskiej nie wolno było grać w Wielki Piątek. 
Odwróciła się do Kołyszki. 
- To pan nie spotkał, panie Cherubinie - powiedziała - ale może 
inni ją znają. - W tej chwili zapukano do drzwi i weszła pani 
Koszekowa, zarumieniona i przejęta. Pobieżnie przywitała się z Olą 
i Cherubinem. 
- Wiesz, moja droga - powiedziała - taka jestem zakłopotana, nie 
mam pojęcia, co robić! Franio pojechał do Pustych Łąk w nadziei, 
że w interesie wszystko pójdzie normalnie, tymczasem ledwie 
wyjechał, dziecko jednej lukrowaczki zachorowało i zamówiony towar 
spóźnił się... Odbiorcy już przychodzą, na piątą było przyrzeczone 
gros zamówień, a towaru nie ma. Zuzanna telefonowała, że sama jest 
bardzo cierpiąca, ma wrzód na przedramieniu bardzo bolesny... 
Zuzanna powiedziała, że towar będzie dopiero na siódmą, a część 
nawet jutro rano, bo są tylko cztery lukrowaczki i to musi 
trwać... 
Ola także się tym przejęła. 
- Ajajaj - powiedziała - cóż to będzie? Franio będzie bardzo 
zmartwiony. 
- Wielkie rzeczy - zaśmiał się Cherubin - klienci odbiorą towar o 
siódmej albo jutro rano... 
- Zuzanna mówi - ciągnęła jeszcze Koszekowa - że będzie musiała 
pracować całą noc mimo tego wrzodu. Choroba chorobą, a ludzie 
mazurki na święta muszą mieć. 
- Nie wszyscy - wtrącił Kołyszko. 
- Prawie wszyscy - odpaliła Koszekowa. 
- Wie pan - powiedziała Ola, machinalnie zamykając klawiaturę 
fortepianu - to nie są żarty. Nasz interes jest bardzo solidny, a 
cała solidność na tym oparta, że zawsze dotrzymuje terminów... 
- No, nie tylko na tym - powiedziała Koszekowa. 
- Ale po większej części. Naturalnie i na gatunku towaru, to 
przecie najważniejsze. I kiedy teraz robi się taka heca, zaufanie 
do firmy może być podkopane. Franio bardzo się zmartwi, jak się o 
tym dowie. 
- Dowie się dopiero po świętach. 
- Może pojedziemy pomóc Zuzannie? - zaproponowała Koszekowa. 
Ola niepewnie popatrzyła na Cherubina, mnąc wciąż w ręce tomik 
jego wierszy. 
- Pojedziemy razem - zawołał Kołyszko - ja nigdy nie widziałem 
piekarni ciastek. 
- Weźmiemy taksówkę... 
Na mieście był ruch świąteczny i Warszawa powoli tonęła w 
szafirowej wiosennej mgle, wieczór i noc zapowiadały się bardzo 
ciepłe. Wszystkie sklepy były oświetlone i pełne kupujących. Na 
mostach też był ruch i było jasno, tylko ciemna, głęboka woda wiła 
się gdzieś w dole. Zresztą Wisła w perspektywach wznosiła się 
jaśniejsza, wody było dużo, jak zwykle na wiosnę, i mielizny 
znikły. 
Piekarnia mieściła się w niedużym domu, na Grochowie, dość daleko 
od Ronda Waszyngtona. Gdy weszli do pierwszej izby, Zuzanna 
wybiegła naprzeciw bardzo przepłoszona. 
- Pani dyrektorowa sama? Naprawdę to niepotrzebne - w pośpiechu 
starała się zapiąć na sobie podniszczony biały kitel i poprawić 
rozpatłane włosy. 
- Droga pani Zuzanno - powiedziała Ola - może możemy coś pomóc? 
- Pani kochana! A cóż panie tu pomogą - z pewną arogancją zawołała 
Zuzanna biorąc się pod boki. 
Panny i lukrowaczki stojące wzdłuż długich, drewnianych, nie 
bardzo czystych stołów frygnęły cichym śmiechem. 
- Tu fachowców trzeba. 
Koszekowa się oburzyła. 
- Pani Zuzanno, ja tu, jeszcze jak pani nawet i nazwiska nie 
znano, smarowałam te papatacze jako smarkata. Co mi pani będzie 
imponować. 
Ola nie mogła przeciwstawić Zuzannie takiego argumentu - 
popatrywała więc niepewnie na Kołyszkę, który śmiał się zupełnie 
wyraźnie. 
- Jak pani ręka? - spytała Zuzanny, aby zmienić rozmowę. 
- Ot, jak - powiedziała Zuzanna, obnażając jednym ruchem rękę aż 
do łokcia. Wielkie czerwone wrzodzisko z białym nabrzmiałym 
środkiem widniało prawie na przegubie. 
- Wrzód jak ciastko! - dodała. 
- Pani tego nie zawiązuje? - spytała nieśmiało Ola. 
- Jak pęknie, to zawiążę - surowo powiedziała Zuzanna. 
Cherubin chichotał nerwowo. 
Przy dwóch wielkich, wąskich, podłużnych stołach stały 
lukrowaczki. Z sąsiedniej izby, skąd buchało żarem, małe 
dziewczynki przyniosły wielkie tace upieczonych blatów, inne - 
duże, porcelanowe donice, w których znajdowały się masy, z 
porcelanowymi wałkami czy tłuczkami. Niektóre były gorące, te 
miały kolory zielone lub różowe. Inne masy, sporządzone na 
podstawie tłuszczów roślinnych, musiały być zimne. Dziewczęta na 
początku stołu zręcznie krajały blaty długimi nożami, następnie 
smarowały je marmoladą lub zimnymi masami, następne znowuż 
zestawiały poszczególne blaty podług z góry określonych przepisów: 
na spód blat kruchy, potem marmolada, blat biszkoptowy, masa 
kawowa i blat orzechowy czy chlebowy, w każdym bądź razie ciemny. 
Zestawione blaty przechodziły do lukrowaczek w ścisłym znaczeniu 
tego słowa. Te musiały niezmiernie szybko oblać mazurek gorącą 
masą białą, różową lub zieloną i szybko i sprawnie rozsmarować ją 
na mazurku, tak żeby powierzchnia była gładka i równomiernie 
wygładzona. Długie ich noże, maczane co chwila w wodzie, szybko 
głaskały mazurki z precyzją muzycznych instrumentów. Dalej stały 
ubieraczki, które układały na cieście szybkimi i monotonnymi 
ruchami suchą konfiturę, inne długimi nożyczkami krajały zielone 
pędy smażonej anżeliki i wtykały je pomiędzy ucukrowane wiśnie, 
morele i kółka wycięte z pomarańczowej skórki. 
- Nie myślałem, że to takie skomplikowane - powiedział Cherubin, 
gdy przez parę chwil przypatrywali się tej robocie. 
Na końcu stołu stały wykończarki, z blaszanymi naczyniami 
przypominającymi lewatywy, i wyduszały na mazurki marcepanowe 
ranty i parę rokokowych ozdób w środku. 
- Jak pani sobie daje rady? - spytała znowu rzeczowo Koszekowa. 
- Proszę pani, jakoś idzie. Przed chwilą odesłałam do centrali 
wszystkie zamówienia piątogodzinne. Teraz idzie na Wspólną do 
filii i na Żolibórz. Zamiast dwóch chorych lukrowaczek znalazłam 
tu jedną, co przyjechała z Paryża. Robiła tam w polskiej cukierni. 
Pracuje za dwie. 
- Która to? - spytała Ola, ale zaraz ją zauważyła. 
Stała pośrodku prawego stołu i niezwykle szybkim i precyzyjnym 
ruchem rozsmarowywała gorący różowy lukier, który wylewała jej 
koleżanka z brudnego naczynia. Była to dziewczyna najwyżej lat 
piętnastu, wysoka, chuda i bardzo szpetna. Miała drapieżny wyraz 
ptasiego profilu, długie, posklejane włosy wisiały jej spod 
chustki po obu stronach szczupłej twarzy. Wielkie, aksamitne oczy 
latały spod nasuniętej chustki na wszystkie strony. Śmiało 
spojrzała na Olę, która podeszła do niej. 
- U nas, w Paryżu, to nie tak się pracuje jak u was - powiedziała 
z wyższością, podsuwając osmarowany mazurek pod dłonie z anżeliką. 
Ola uśmiechnęła się. 
- To dobrze, nauczysz nasze panny pracy - powiedziała. 
Cherubin zbliżył się do stołu. Popatrzył uważnie na dziewczynę. 
- Jak się nazywasz? - spytał małej. 
- Żermena - powiedziała tamta gwałtownie, smarując już nowy 
mazurek. 
Wszystkie dziewczęta przy stole zaśmiały się jednym głosem. 
- Ona jest głupia i uparta - powiedziała bezapelacyjnie Zuzanna - 
wcale nie nazywa się Żermena, tylko Jadzia... 
Jadzia, po prostu Jadzia, 
A jak to słodko brzmi 
zanucił jakiś dźwięczny głos w górze stołu. Ale "Żermena" się 
zmarszczyła. 
- Dawno przyjechałaś z Francji? - spytała Ola. 
- Ano, ze dwa miesiące - odpowiedziała Jadzia niskim, schrypniętym 
głosem, widać było, że robi sobie naumyślnie voix-canaille - coś 
wujkowi strzeliło do głowy i wrócił tutaj... 
- Ona nie ma rodziców - powiedziała Zuzanna - wujek ją wychowuje. 
On jest majstrem gdzieś w fabryce na Pradze. 
- Lepiej ci było w Paryżu? - spytał Cherubin, znowu o krok 
zbliżając się do "Żermeny". 
Popatrzyła na niego chmurnie i bez słowa. Potem wzruszyła 
ramionami. Smarowała mazurek i pomagała sobie przy tym wysuwając 
język. 
- Pewnie. Też pytanie - powiedziała po długiej chwili. 
- A jak się nazywa twój wujek? - spytał raz jeszcze Cherubin. 
- Pan wie... - powiedziała nagle i popatrzyła na niego wielkimi, 
czarnymi oczami z niechęcią i z pogardą, a przy tym bardzo 
przenikliwie. - Pan zna. Co się pan pyta? Ja pana w Paryżu 
widziałam... Ja nosiłam ciastka do ambasady... 
- Głupia mała - zwrócił się Cherubin do Oli - skąd ja mogę 
wiedzieć, jak się jej wujek nazywa? 
Przecie jej w Paryżu nie mogłem zauważyć. 
- No, mój dziadek jest służącym - jeszcze niżej szepnęła "Żermena" 
- służącym u księżnej Bilińskiej, no? Wiewiórski się nazywa... 
- Ach, coś słyszałem - powiedział Kołyszko z lekkim odcieniem 
złości - to twój wuj jest przyjacielem pana Janusza? Prawda. 
Mała wzruszyła ramionami. 
Tymczasem jej koleżanka, zasłuchana w rozmowę, przelała lukier na 
mazurku... 
- Uważaj, gdzie lejesz, cholero! - krzyknęła Jadzia i uderzyła 
koleżankę płazem noża po ręce. - Co robisz! przyjaciel jak 
przyjaciel - ponuro rzuciła w stronę Cherubina. 
Kołyszko wziął Olę pod ramię. 
- No, zabierajmy się - powiedział - bo tylko przeszkadzamy i 
wprawiamy pannę Żermenę w zły humor. A mazurki źle na tym wyjdą. 
Zawrócił i nie obejrzawszy się, wyprowadził Olę z pracowni. Pani 
Zuzanna dreptała za nimi z panią Koszekową. 
- To bardzo zdolna dziewczyna - mówiła do ucha siostrze pryncypała 
- bardzo. Tylko język ma nieuskromiony. Dobrze, że gorszych rzeczy 
przy państwu nie nagadała. 
X 
Rzeczywiście Janek Wiewiórski od kilku miesięcy wrócił z Francji i 
pracował w fabryce naboi myśliwskich "Spłonka" na Targówku. 
Mieszkanie jakieś wynalazł u krewnej ojca na Wileńskiej, mieszkali 
w jednej izbie, on, Jasia i "Żermena", kuchnię mieli wspólną z 
innymi lokatorami tego mieszkania, a było ich niemało. "Żermena", 
nie krępując się, wyrzucała wujostwu lekkomyślny powrót i 
zatruwała im każdy wolny wieczór, ale Jasia podtrzymywała męża, a 
zresztą przychodziło jej to z łatwością, bo bardzo się cieszyła, 
że wróciła do Polski. Oczywiście wolałaby na wsi, bliżej ojców i w 
ogóle w swoich stronach, ale ostatecznie z Jankiem mogła mieszkać 
i w Warszawie. Tylko z tą Jadzią było prawdziwe utrapienie. 
Dziewczyna była obrotna, zdatna, bardzo szybko wszystkiego się 
uczyła, ale też szybko ją wyrzucano z każdej posady. Nigdzie 
miejsca nie zagrzała, i to tak samo w Paryżu, jak i w Warszawie. 
Jankowi warunki układały się nieźle, choć zarabiał niewiele. Pracę 
i stosunki miał nawet przyjemne. "Spłonka" była to stara 
warszawska firma, prowadzona w sposób trochę patriarchalny. 
Właściwie mówiąc, sama fabryka powstała niedawno, jeszcze była 
całkiem świeża, ale zrodziła się ona jako emanacja starej 
warszawskiej firmy "Jeździec i Myśliwy", Hube i Złoty, która 
mieściła się w wielkich parterowych sklepach pałacu Zamoyskich na 
Nowym Świecie. W sferach kupieckich Warszawy krążyło powiedzonko: 
"Dlaczego ta firma nazywa się Jeździec i Myśliwy? - bo Hube 
poluje, a Złoty na nim jeździ". 
Fabryka znajdowała się na Targówku, w świeżo wybudowanych halach 
fabrykowano spłonki i zapalniki do nabojów, a nawet całe naboje 
myśliwskie. Obok dwóch wielkich hal montowano obecnie olbrzymią 
sześćdziesięciometrową wieżę do fabrykacji śrutu, który powstaje 
przez upuszczanie roztopionego ołowiu z bardzo wielkiej wysokości. 
Janka zatrudniono na razie na budowie wieży, przy murarce, która 
zresztą była trudna i osobliwa, bo cegły kładziono na beton. Ale 
stary Hube, jak każdy myśliwy, miał bystry wzrok do rozpoznawania 
sprytnych i inteligentnych ludzi, bardzo też prędko przeniósł go 
do hali fabrycznej, z początku do krajania kartonu, a potem już na 
tokarkę, do obrabiania metalu na spłonki. 
Stary Hube polubił Wiewiórskiego i nabrał do niego zaufania. 
Natomiast Złoty, stary, gruby Żyd, opalony na twarzy, z luźnym 
okiem uciekającym mu pod brew lub na boki, jak we wszystkim, tak i 
w wyborze ludzi przeciwstawiał się Hubemu. 
- Co on widzi w tym Wiewiórskim? - mówił, poruszając ramieniem, do 
majstra Bobkowicza, panującego nad całą halą spłonek. - Skąd on go 
sobie wydrapał? 
Złoty miał przewagę nad Hubem. Chociaż Hube zauważał od czasu do 
czasu sprytniejszą twarz robotnika, jak widział inteligentniejszą 
twarz chłopa w nagonce i wybierał potem takiego na pomocnika 
gajowego, jednak Złoty znał wszystkich swoich ludzi z imienia i 
nazwiska, oceniał ich wprawdzie zawsze ujemnie i przy każdej 
okazji obcinał im groszowe zarobki, jednak mniej więcej mógł 
określić ich prawdziwą wartość i kto jest zdatny do jakiej roboty. 
O ile oczywiście nie miał swoich uprzedzeń, a uprzedzenia miał 
zawsze do tych ludzi, na których padło oko starego Hubego. 
Stanisław Hube miał w tej epoce lat około pięćdziesięciu, był to 
nieduży, bardzo piękny mężczyzna, z rysów i postawy, a także z 
zamiłowania do kobiet przypominający króla Stasia. Pochodził ze 
starej mieszczańskiej rodziny warszawskiej, która w osiemnastym 
wieku trudniła się zegarmistrzostwem, przybywszy przed samymi 
rozbiorami gdzieś z Grazu czy St. Gallen, z jakiejś słynącej 
zegarmistrzami mieściny austriackiej czy szwajcarskiej. 
Przypuszczano, że z austriackiej, ale szwajcarskie pochodzenie 
wśród mieszczaństwa warszawskiego uchodziło za bardziej eleganckie 
i wiele rodzin czysto niemieckich twierdziło, że przodkowie ich 
przybyli ze Szwajcarii. Stary Hube był ostatnim z tej rodziny, 
akcje wielkiej fabryki Borman i Hube dawno wymknęły mu się z ręki, 
a cały habitus Hubego był już zupełnie szlachecki. Miał spory 
majątek ziemski w Kaliskiem, dumny był, że go Weyssenhoff opisał w 
Sobolu i pannie, i jak powiadało przysłowie warszawskie, "polował 
i parcelował". Żona go porzuciła wyjeżdżając z jakimś 
Amerykaninem, który po wojnie przyjechał do Polski z ramienia 
funduszu Hoovera, został mu syn, rówieśnik i kolega szkolny 
Andrzeja Gołąbka. Oczywiście mały Hube nosił imię patrona 
myśliwych, św. Huberta, co brzmiało dość dziwnie w połączeniu z 
nazwiskiem. W szkole małego Huberta przezwano "Hubhuby" i to 
przezwisko pozostało mu na zawsze. 
"Jeździec i Myśliwy" był to stary zakład, jakich niewiele w tym 
czasie już istniało w Warszawie, okazały, ale brudnawy i ciemny. 
Na ścianach wisiały tu wielkie rogi jelenie i daniele, kły dzików 
oprawne w poczerniałe srebro, wypchane głuszce i cietrzewie. Na 
szklanej ladzie stał zając bielak, a na szafie sowa polarna, 
puszysta i śniegata jak angorski kot. Andrzej przychodził tutaj 
czasami do Huba, ale o ile sklep był przedmiotem stałego zachwytu 
dla Antka, o tyle Andrzej bał się trochę sklepu i wolał, kiedy go 
pan Stanisław zabierał samochodem na Pragę do fabryki. Tam stały 
wielkie, jasne hale, dobrze oświetlone. Przy warsztatach kręcili 
się robotnicy, którzy na razie nie odróżniali się indywidualnie, a 
w mniejszej hali widniały tajemnicze, luźno rozstawione, oszklone 
cylindry, zawierające precyzyjne maszyny do robienia nabojów. Tam 
Andrzej wchodził tylko z panem Hube i zachowywał się jak w 
kościele: zdejmował czapkę i w milczeniu patrzył, jak w szklanych 
cylindrach z wolna obracały się maszyny, od czasu do czasu 
wyrzucając gotowe naboje do podstawionych w dole koszów. Tych 
tajemniczych maszyn świeżo sprowadzonych z Hamburga pilnowało 
dwóch bardzo gburowatych i milkliwych Niemców, których nawet pan 
Stanisław bał się trochę, choć mówił do nich w trzeciej osobie i 
pokazywał sękatym kijem, co mają robić. Ale Niemcy w ogóle po 
polsku nie rozumieli, a kij pana Hubego im nie imponował. Pan Hube 
pojęcia nie miał o działaniu maszyny i nikt tego nie wiedział w 
całej fabryce. Niemieccy majstrowie byli samowładni. 
Hale fabryczne stały w dużym podwórzu, tu można było się wyhasać, 
Hubert też biegał zazwyczaj, kazał wypuszczać gołębie, które 
hodował majster Bobkowicz, i śmiał się, kiedy się kręciły nad 
gołębnikiem. Antek podzielał zajęcia i śmiechy Huberta, tylko 
Andrzej zatrzymywał się tam, gdzie z równego błota Pragi poczynała 
się wznosić olbrzymia wieża. Pan Hube rozpaczał nad tą wieżą: 
- Co mu przyszło do głowy, temu Złotemu, budować tutaj wieżę, cały 
cement i wszystka cegła, co były przeznaczone na wieżę, poszły w 
fundamenty. Targówek okazał się osadą na moczarach! 
- On chce nam zgubić cały interes! - powiadał pan Hube, siadając z 
chłopcami do samochodu. 
W drodze rzekł do szofera: 
- W sobotę pojedziemy na kaczki, na stawy za Nadarzynem, niech 
Piotr tylko nikomu nie mówi, bo zaraz się kto przyczepi... 
Piotr, mały, krótki człowieczek z jasnymi oczami i konopnymi 
wąsami, zaśmiał się: 
- Pan prezes nie wytrzyma i kogoś zabierze. 
- A może i zabiorę - żartował Hube. - Samemu to trudno polować. 
- Samemu zawsze najlepiej - powiadał sentencjonalnie Piotr - 
pamięta pan prezes, jak wtedy sto dwadzieścia sztuk zabiliśmy? 
Piotr zawsze używał liczby mnogiej, tak jakby i on brał udział w 
polowaniu. 
- A kiedy tatek mnie weźmie? - spytał Hubhuby. 
- Jak się nauczysz strzelać. 
Hubert nie nauczył się strzelać i na polowanie naprawdę się nie 
wybierał. Zawsze mu było żal tych prześlicznych ptaków i zwierząt, 
które ojciec zabijał i przywoził z polowań, a Piotr rozwieszał na 
balkonie ich mieszkania od strony podwórza. 
Kiedyś chłopcy byli świadkami gorszej sceny. Pan Hube jeździł na 
fabrykę raczej tak, aby tam nie spotkać Złotego. W biurze, i 
owszem, dobrze razem pracowali, co prawda Złoty twierdził, że on 
pracuje, a pan Stanisław tylko telefonuje do znajomych i umawia 
się na polowania - ale na fabryce nie znosili się. Stary Hube, 
mimo że nie dostrzegał robotników, pragnął jakoś stanąć z nimi na 
stopie patriarchalnej. W majątku to go jeszcze parobcy po rękach 
całowali; Hube co prawda nie miał takich wymagań w stosunku do 
robotników, ale jak gdyby spodziewał się tego, przechodząc po hali 
układał rękę w ten sposób, żeby było łatwo po nią sięgnąć, i 
zdawało się, był rozczarowany, gdy robotnicy nie traktowali go jak 
księdza proboszcza. Zawsze na święta chciał urządzać choinkę czy 
święcone, Złoty mu nie dawał. Złoty wyzyskiwał swoich pracowników 
do ostatnich sił, wyciskał z nich ostatni pot - jak powiadał Janek 
Wiewiórski - i płacił im tylko to, co musiał, starając się urwać 
najdrobniejsze grosze. 
Kiedyś, kiedy pan Stanisław zabrał chłopców do fabryki, natknęli 
się tam na Złotego. Złoty stał pośrodku podwórza i krzyczał na 
Janka Wiewiórskiego: 
- Niech się Wiewiórski po małej hali nie kręci, bo i tak nic z 
tego Wiewiórski nie skapuje. Stary Schmidt skarżył się, że 
Wiewiórski się tam bez przestanku wierci, na ręce mu patrzy... 
Wiewiórski nie potrzebuje Niemcom na ręce patrzeć... 
Jasio stał zajęty w kącie podwórza i rąbał jakieś stare deski na 
opał. Hube podskoczył do swego wspólnika. 
- Panie Złoty - powiedział - a może on potrzebuje. 
- A właśnie! - Złoty zaczerwieniony jak burak stał na środku przed 
drzwiami hali i wymachiwał rękami, miotany wściekłością. - A 
właśnie! pan hrabia! To już się we wszystkim tym Wiewiórskim 
wyręcza. 
Hube pobladł. Chłopcy patrzyli na niego z niepokojem. 
- Pan się myli - powiedział powoli - nie jestem hrabią i nie 
kombinuję z Wiewiórskim. Pan oszalał. A Niemcy prędzej czy później 
będą musieli pójść sobie precz i co wtedy będzie z maszynami? 
- Niemcy nie mogą pójść precz - krzyczał jeszcze głośniej Złoty - 
bo mi tutaj te chamy maszyny połamią i całą produkcję spartolą. To 
niby co... gówno będzie z maszyn, a my będziemy płacić. Już i tak 
cała spółka u Belgów w kieszeni siedzi... Pan wie, że oni nam mogą 
od razu całą pańską fabrykę sprzed nosa zabrać? 
- Fabryka nie jest moja - a całą budowę to pan sam wymyślił. Mnie 
wystarczał sklep. 
- Tak, ale pan nie pomyślał, że jak sklep diabli wezmą, a fabrykę 
Belgowie, to pan będzie musiał sam za wszystkich płacić... 
- Zdaję sobie z tego sprawę - podniósł głos i Hube - wiem, jak się 
pan urządził, panie Złoty, nie ma mi pan czym grozić. 
- Pan rozpuści wszystkich, a potem ja będę odpowiadać. 
- Nie będzie pan odpowiadać, panie Złoty, chyba w kryminale. 
Wiewiórski, Bobkowicz, Piotr i kilku innych, którzy tu stali, 
parsknęli śmiechem. Pan Stanisław dopiero teraz ujrzał zdziwione 
oczy chłopców wpatrzone to w niego, to w pana Złotego. 
- No, dzieci, czego się gapicie? Zjeżdżajcie stąd - powiedział. - 
Niech ich Wiewiórski zaprowadzi na budowę. 
Jasio odrzucił powolnym ruchem siekierę i poszedł bez słowa w 
stronę wieży. Chłopcy polecieli za nim, bardzo lubili 
Wiewiórskiego. Ale nie zdążyli jeszcze pójść w tę stronę, gdzie 
budowali wieżę, kiedy już pan Hube był koło nich. 
- Nic, nic, Wiewiórski - powiedział - niech sobie Wiewiórski nic z 
tego nie robi. No, a umiarkował Wiewiórski już co? 
- Co nie miałem umiarkować, nie święci garnki lepią, tak bym 
potrafił, jak tego potrzeba... 
- A bo ten Złoty, powiada, że polscy robotnicy to te maszyny 
popsują... 
- Głupi on jest ten pan Złoty, głupi albo niegłupi. On pana 
prezesa tylko tak straszy. I tymi Belgami też straszy, nie taki 
mocny kapitał belgijski, jak się jemu zdaje... 
Hube ze zdziwieniem spojrzał na Wiewiórskiego, ale potem 
przyjmując jako coś naturalnego to jego znawstwo kapitału 
belgijskiego, powiedział: 
- Kiedy to nie o to chodzi. Wiewiórski nie rozumie. My jesteśmy 
spółka komandytowa, ja odpowiadam całym majątkiem za długi 
interesu... 
- A on nie? - ponuro spytał Jaś. 
- On też. Tylko on żadnego majątku nie ma! 
- Można by poszukać - powiedział Wiewiórski. 
Ale Hube w tej chwili już nie słuchał. 
- Popatrz tam, mój Wiewiórski, jak ten człowiek cegły nosi, 
przecież on dwa razy mniej bierze, niż powinien. - Hube sękatym 
kijem pokazywał na rusztowaniu chudego chłopaka z cegłami. - Mój 
Wiewiórski, co on sobie myśli... 
- Nosi, jak nosi, a co on sobie myśli, to ja nie wiem. 
- A pognaj go, mój Wiewiórski. 
- A czy ja ekonom jestem, czy co? 
Hube spojrzał bezradnie na Jasia i odwrócił się. Chłopcy bawili 
się przy wapnie. 
- Chłopcy! Mój Piotrze - tym razem zwrócił się do szofera - oni 
jeszcze powpadają do tego wapna. 
- A to po co pan prezes ich tu wszystkich zabrał? Do domu trzeba 
jechać... 
- No, no, bo oni mojego Huberta pojutrze na wieś zabierają na całą 
Wielkanoc. Chciałem się odwzajemnić. 
Pan Stanisław powoli skierował się ku wyjściu, wołając na 
chłopców. Gdy szedł do bramy, doleciały jego uszu strzępki rozmowy 
Piotra z Wiewiórskim. 
- Już ja wolę tego Żyda - mówił Wiewiórski - skórę drze, ale wiem 
po co. A tego to nie znoszę... kochany, jak on mi tym kijem pod 
nos pokaże, tobym go tak zdzielił... 
- Uu... - wyrzekł Piotr - bo to takie jakieś nieobliczone... 
Hubemu do głowy nawet nie przyszło, że to o nim mowa. Nie pożegnał 
się ze Złotym ani z majstrami, ale zabrał Wiewiórskiego. Wydawało 
mu się, że obdarza łaską robotnika, gdy każe mu coś reperować w 
domu. W jego oczach było to wyróżnienie. 
- Wie Wiewiórski - powiedział - tam u mnie w klozecie znowu 
basenik przecieka. Może Wiewiórski pojedzie z nami, to mi to tam 
zreperuje. 
Jaś bez słowa nałożył czapkę. Pojechali. 
- Zajedziemy po drodze do sklepu - powiedział pan Hube. 
Hubert uśmiechnął się. Bardzo lubił zajeżdżać do sklepu. 
- Czy Wiewiórski ma dzieci? - spytał pan Stanisław w połowie 
mostu. 
- Już pan prezes pytał - mruknął Piotr - nie ma. 
- A czy to ja mam obowiązek pamiętania, ile kto ma dzieci? - 
oburzył się pan Hube, a chłopcy zaśmiali się w kułak. 
- To po co pytać? - znowu burknął Piotr. Jasio nie mówił ani 
słowa. 
Zajechali przed sklep "Jeździec i Myśliwy". Chłopcy z hałasem 
wyładowali się z samochodu. Hube wysiadł i ukłonił się ładnej, 
wysokiej pani, która w brązowej futrzanej pelerynie mijała ich 
właśnie. Pani uśmiechnęła się dużymi, różowymi ustami w bardzo 
przyjemny sposób. 
Hubert schwycił ojca za rękę i tak weszli w ciemny cień sklepu, w 
mrok, z którego się wyłaniały zarysy zająca bielaka i sowy 
polarnej. 
- Tatek - zapytał Hubert gwałtownie - kto to była ta panienka? 
Komu się kłaniałeś? 
- A, to taka jedna - powiedział Hube, jednocześnie odpowiadając na 
pozdrowienia starych subiektów w sklepie i już pokazując coś na 
półce sękatym kijem. - A coście sprzedali już te trąbkie? - pytał 
warszawskim akcentem. A potem wracając do syna dodał: - Aktorka 
jedna, nazywa się Marysia Tatarska... 
- Aha - powiedział Hubhuby i obejrzał się przez zakurzone szyby na 
trotuar cały w wiosennym słońcu, jak gdyby jeszcze tam mógł ujrzeć 
cień przechodzącej aktorki. 
XI 
List Edgara Szyllera do Oli Gołąbkowej: 
New York, kwiecień 1931 
Kochana Pani Olu! 
Oczywiście piszę z największą przyjemnością do pani, nawet sprawia 
mi to pewną radość. Ale muszę się przyznać pani, że powoduje mną 
także i chęć, aby do kogokolwiek w Warszawie napisać. Bo niech 
pani sobie wyobrazi, przyszło mi tutaj do głowy, że właściwie nie 
mam do kogo pisać, nie mam do kogo w Warszawie napisać. Bo rodzice 
są w tej swojej odwiecznej cukrowni, Elżunia jest tu ze mną, Rysio 
umarł, Artur Malski w Łodzi - jeśli chodzi o najbliższych mi 
ludzi. A jak pani wie, nie mam ich wielu. Najsmutniejsze jest dla 
mnie to, że jakoś z Januszem w ostatnich czasach nie możemy się 
porozumieć, coś obcego jest w nim. Ja myślę, że on nie darmo jest 
synem starego szambelana Myszyńskiego, że w nim w dalszym ciągu 
rozwijają się jakieś kwasy podupadłego szlacheckiego rodu i mimo 
całą radość, jaką Janusz niechybnie wobec życia odczuwa, zatruwają 
mu to życie. Myślę, że życie Janusza jest ciągłą wewnętrzną walką, 
i bardzo mnie boli, że nie zaprzęga swoich przyjaciół do pomagania 
mu w tej walce. A ja - pani to dobrze wie, pani Olu - chociaż niby 
to słaby i cichy, taki nie nadający się do hucznych skrzyżowań 
szpad, czasami się nadaję właśnie do pomocy w takich rozmaitych 
duchowych zmaganiach się z upiorami przeszłości, z własną 
imaginacją, z namiętnościami i nałogami. Z jedną rzeczą nie 
umiałbym walczyć, bo nie umiem jej w sobie przemóc, to z własną 
małością. To właśnie najgorsze, że człowiek samemu sobie wydaje 
się taki mały i taki nieciekawy. W gruncie rzeczy żal mi Janusza, 
kończy już lat chyba ze trzydzieści cztery czy pięć i wciąż jest 
tym wiecznym młodzieńcem, der ewige Student, który jakoś nie może 
sobie znaleźć miejsca w życiu, sytuacji, czegoś, co by go 
plasowało. On mówi, że czeka na zdarzenia, które mu życie 
rozwiążą. Zdaje mi się, że to jest wymówka, bo żadne zdarzenie nie 
rozwiąże życia, którego, właściwie mówiąc, nie ma. Prawda, pani 
Olu? Pani zawsze taka łagodna i tak rozumiejąca życie, mimo 
wszystko. Ciekawy jestem, jak pani synom będzie o życiu mówiła? 
Mnie pani o tym nie powie? 
No, więc cóż, skoro się jest w tej Ameryce, trzeba pisać o 
Ameryce, kiedy to naprawdę nie bardzo jest co pisać. Pani wie, 
jaki jestem patriota Europy, nie bardzo mi tutaj dobrze, a może 
dlatego, że nie umiem wysunąć się na pierwszy plan, przepychać się 
łokciami do pierwszego rzędu, a nie bardzo nawet mam z czym, bo 
pani wie, że Amerykanie mojego towaru to nie bardzo... Co innego 
Elżbieta, podziwiam ją, a właściwie mówiąc, podziwiam Rubinsteina, 
jej męża. Jak on to umie robić. Głos Elżuni już nie ten, co przed 
piętnastu laty, trochę blaknie, nie ma już tego crescenda, nie ma 
tej pełności i ciepła, zwłaszcza w górze, i tak czasami jakby mole 
przejadły niektórą nutę, jeszcze oczywiście śpiewa pięknie, ale 
cóż to za powodzenie, opędzić się nie może, a gdyby pani zobaczyła 
jej apartament w hotelu Plaza (ja tam nie mieszkam, bo dla mnie za 
drogo), to umarłaby pani ze śmiechu. Zupełnie jak w operetce: w 
jednym rogu malarz ją maluje, w drugim sekretarka liczy pieniądze, 
pośrodku na kanapie dwóch studentów-wielbicieli z różami, a za 
drzwiami emigrant rosyjski, kaukaski książę, którego musi 
wyrzucać, tak się zachowuje. Ale śpiewa tylko rzeczy, które się 
cieszą powodzeniem u publiczności, a już nie śpiewa jak w Odessie 
- pamięta pani? - Verborgenheit, Gretchen am Spinnrade, Die 
Mondnacht - zawsze słyszę te sekundy w akompaniamencie Mondnacht, 
ile razy sobie Odessę przypomnę. Ona mówi, że publiczność jest 
najlepszym sprawdzianem tego, co jest dobre. Zapewne ma rację. 
Naturalnie, że jest tak, i dlatego nie śpiewa moich pieśni. Tutaj 
już napisałem cztery pieśni do słów poety, którego pani tak lubi, 
Cherubina Kołyszki. Wie pani, do tych, które mi pani kiedyś 
polecała. Wydały mi się za gęste poetycko niegdyś, ale tutaj, gdy 
dobrałem odpowiedni ton, bardzo mało instrumentów do 
akompaniamentu, trochę dziwacznych basów, wyszło zdaje się dobrze. 
Zawsze bałem się, żeby moje utwory nie miały tytułów 
przypominających nazwy perfum paryskich, jak to trochę jest u 
Debussy'ego, i właśnie tutaj zdarzyło się tak, że te utwory muszą 
nosić tytuły swoich wierszy i cała czwórka wygląda jak reklama w 
zakładzie fryzjerskim. Pierwsza pieśń nazywa się Szecherezada 
(myślę, że cały cykl tak ochrzczę), druga nosi nazwę Kwitnienie 
bzów - pamiętam, że jest taka woda kolońska Houbiganta Au temps 
des lilas - a potem już lepiej: Oczekiwanie i Flety w nocy, 
chociaż i to trochę galanteryjne, a chciałbym, żeby pani 
posłyszała akompaniament w Oczekiwaniu. Synkopy pizzicato - 
naśladowanie gitary, ale inne niż u Ravela. I we Fletach jest 
jedno takie miejsce, które chciałbym pani pokazać. Cała pieśń 
zresztą, chociaż ma taki tytuł, obywa się bez fletów! Głos 
powinien zastąpić flety, ach, gdybyż to Elżunia zaśpiewała. Mówi, 
że dla niej za trudne, i raczej ma rację. 
Nadchodzi Wielkanoc, wiem, jak będzie u was. Tu jak co dzień, tu 
się świąt nie obchodzi; ruch trochę może się zmniejszy, ludzie 
pojadą na wieś. Rubinsteinowie jadą nad morze, ale ja chyba nie 
pojadę. Miałem taki miły list od Artura Malskiego, on jeszcze o 
mnie pamięta. W Łodzi mu smutno, muzyki mało. A tutaj tyle, że aż 
się przejada, obdzieliłoby się nią ze dwadzieścia polskich miast i 
miasteczek i jeszcze by starczyło. Chciałbym, żeby Malski 
posłyszał, jak Rachmaninow gra swój koncert, a wczoraj właśnie 
słyszałem. Cudownie. Ale co za doskonała pustka, pani jedna wie, 
że to nie przez pychę tak mówię, i pani jednej mogę to powiedzieć: 
co za pustka! Każdy chce prześcignąć innych w tym, co pisze... dla 
siebie. Ale po co pisać dla siebie? Ja i tak mam wszystkie swoje 
nuty w sobie. 
Droga pani Olu, proszę mi odpisać na tę moją smutną 42 ulicę, 
czekam pani listu z niecierpliwością, ręce pani całuję 
oddany 
Edgar Szyller 
PS Co się dzieje z Marysią Bilińską? 
List Oli Gołąbkowej do Edgara Szyllera: 
Warszawa, Wielka Sobota 31, rano 
Drogi Panie Edgarze! 
Właśnie przed chwilą przynieśli mi pański list z Ameryki i bardzo 
się nim ucieszyłam. Jestem sama w domu z Helenką, która choruje na 
wietrzną ospę, i z panną Romaną, która pomaga mi ją pielęgnować. 
Franio z chłopcami (wziął jeszcze ze sobą małego Hubego, wie pan, 
syna Stanisława z Rotoczni) i z mamą pojechał do Pustych Łąk, do 
cioci Royskiej, a ja nawet jestem zadowolona, że mogłam zostać pod 
pretekstem choroby Helenki. I samotność mi dobrze zrobi, i będę 
miała parę wolnych chwil do zastanowienia się nad wszystkim. I 
właśnie przyszedł pana list. Bardzo w porę, bo mam właśnie trochę 
czasu i mogę zaraz panu odpowiedzieć, a myślę, że pan swój list po 
to napisał, aby otrzymać odpowiedź, prawda? Poruszył pan w swoim 
liście wiele spraw, nie na wszystkie będę umiała odpowiedzieć, ale 
pan wie, jaka ja jestem, filozofować nie potrafię. Jedno tylko 
chciałam powiedzieć, że pan niepotrzebnie tak pisze o swoich 
kompozycjach, jakby to były jakieś sobie zabawki czy rzeczy mało 
ważne, ja wiem, że pan w gruncie rzeczy myśli o nich inaczej, ale 
nawet nie na serio nie można o nich pisać w sposób tak 
lekceważący. Pan wie, że wszyscy kochamy pańskie pieśni i że 
czekamy tutaj na nie z niecierpliwością, a jeżeli pani Elżunia 
twierdzi, że są one dla niej za trudne, to może rzeczywiście są 
one dla niej za trudne albo może tak jej się wydaje. Przecież dla 
niej byłoby najmilszą radością śpiewać pana rzeczy i na pewno 
przez nią najszersza publiczność by je pojęła. Ale to przyjdzie z 
czasem, drogi panie Edgarze, to nie może być tak od razu. 
Pisze pan o moich synach, o moich dzieciach, bo Helenka, chociaż 
malutka, także wymaga wiele pieczołowitości i wychowania. 
Poświęcam im sporo czasu, ale gdyby pan miał dzieci, pojąłby pan 
sam, jaki to jest trud niewdzięczny i jak mimo woli chwilami się 
myśli, iż hoduje się sobie wrogów. Najsmutniejsze to zawsze jest 
to, że dzieci są czymś tak obcym - a przecież wyszły z rzeczy tak 
bliskich jak własne ciało. Mąż mój nie przejmuje się tymi sprawami 
i dzieci jego zdaje się więcej kochają, bo nie czują w nim ani tej 
troski, co we mnie, ani nie spotykają tych wymagań, jakie ja im 
stawiam. Toteż garną się do niego, zwłaszcza Andrzej i Helenka. 
Antek to spokojny, zrównoważony, dzielny chłopak, już teraz taki 
mały mężczyzna, który ma swój świat, swoich kolegów, swoje 
książki. Dużo pracuje na małym warsztacie mechanicznym, robi na 
nim doskonałe modele samolotów i wypróbowuje je na podwórku całymi 
godzinami wraz ze sztabem swoich przybocznych adiutantów, synem 
stróża, synem szewca z naprzeciwka i tak dalej. Helenka jest 
malutka. Z Andrzejem mam najwięcej kłopotu, to jest raczej o 
Andrzeju najwięcej myślę, choć taki jest spokojny i cichy, zamyśla 
się, zasępia, bardzo mało mówi, a pan wie, jaki on jest śliczny. 
Często siedzi w kącie nic nie mówiąc. Mimo że nie jesteśmy oboje 
religijni, Andrzej jest bardzo pobożny, może w tym wpływ panny 
Romany, która jest tercjarką. Jest bardziej przywiązany do męża, 
ale też mu się nie zwierza, pytałam o to nieraz Franciszka, ale 
się ze mnie śmieje. "A cóż taki brzdąc ma do zwierzania?" - 
powiada do mnie, a ja pamiętam moje dzieciństwo i moją samotność, 
kiedy miałam dziesięć lat, i wiem, jak mi to smakowało. 
Jednocześnie czuję, że trudno, nie można wpakować się siłą do tej 
duszy, która rozwija się i rozrasta tutaj, pod ręką, jakby jakiś 
krzak bzu wyrastał w mieszkaniu, a ja nic - muszę tylko na to 
patrzeć i przyjmować każdy uśmiech mojego smarkacza jak dar 
największy. Smutki macierzyńskie polegają najczęściej nie na 
nieszczęściach, ale na sprawach szczęśliwych. Pan pewnie mnie 
zrozumie, skoro pan poruszył w liście kwestię moich małych. Cieszę 
się, że pańskie pieśni napisał pan do słów Cherubina, właśnie był 
u mnie wczoraj i zastał mnie czytającą jego wiersze. Mówiliśmy o 
panu, panie Edgarze, ma pan w nim bardzo oddanego człowieka. To 
bardzo biedne stworzenie i jakaś tajemnica kryje się w jego losie, 
uśmiechu, w tym jego okropnym mieszkanku koło przytułku dla 
starców. Wiersze jego zawsze ładne i zawsze jak kieliszki nie do 
pełna nalane. A ja bardzo nie lubię, jak nie dolewają kieliszków. 
Znalazłam w tomiku, który mam, Szecherezadę, bardzo się cieszę, że 
pan to właśnie wybrał, innych wierszy nie znalazłam, pewnie są ze 
starego tomiku, którego nie mam pod ręką. 
Ślepy niewolnik w cienistej uliczce 
Tak piękne tony wywodzi na flecie... 
Już sobie wyobrażam, jak to pięknie brzmi u pana. Janusza nie ma w 
Warszawie, mieszka stale w Komorowie i prawie nie zagląda do nas. 
Hoduje tam jakieś coleusy i belloperony! Podobno wybiera się za 
granicę. Nie wszystko wydaje mi się słuszne, co pan o nim pisze. 
Nie każdy może być poetą, Janusz oczywiście jest zagubiony w 
naszym praktycznym świecie, ale czy pan nie odczuwa w nim rzeczy 
najwartościowszej, piekielnego żaru wewnętrznego, przykrytego 
zewnętrznym chłodem i tymi nie widzącymi, roztargnionymi oczami, i 
tymi okularami, i tym niezgrabnym poruszaniem się. W Januszu cenię 
bardzo jego cechę jedną: żądzę prawdy, chęć poznania prawdy. Może 
mu będzie to dane kiedyś, bo kto tak pragnie, wreszcie otrzymuje. 
Wszyscy się bardzo bali jego ojca, a ja byłam z nim w najlepszej 
komitywie. I myślę, że w starym panu Myszyńskim zmarnował się 
także kawał poszukiwacza prawdy. Szkoda, że go nikt nie kochał. 
Janusza też nikt nie kocha i może tym się tłumaczy to wszystko złe 
i nie dokończone, które pan w nim widzi. Jeżeli chodzi o jego 
siostrę, to spotkałam ją właśnie wczoraj "na grobach". Siedziała 
czy miała siedzieć przy kweście, jak zapowiadał "Kurier 
Warszawski", jak za dobrych dawnych czasów. Nic o niej nie wiem. 
Ale szłam z mężem i Franio bardzo się zaczerwienił na jej widok, 
ukłonił się jej trochę jak subiekt, ale cóż robić, ona Franiowi, 
biedakowi, zawsze bardzo imponuje. 
... Przerwałam na chwilę pisanie, wezwano mnie na górę, gdzie 
mieszka, jak panu wiadomo, pani Szymanowska z domu Wołowska, jak 
ta pianistka, pan pamięta, tyle tylko, że ma na imię Ludwika. 
Staruszka ma teraz dziewięćdziesiąt dwa lata, w nocy spadła z 
łóżka i nie miała siły, żeby podnieść się, przeleżała do rana na 
zimnej podłodze, dzisiaj ma gorączkę, pewnie będzie miała 
zapalenie płuc. Pan wie, co to jest zapalenie płuc w tym wieku. 
Jest zupełnie opuszczona, obie córki nie mieszkają w Warszawie, 
zresztą nigdy się nią nie zajmowały. Widzi pan, oto są dzieci. 
Rozumiem teraz, co to jest osamotnienie starości. To straszne, 
straszne, długie wieczory, długie dnie w bezpożytecznej 
samotności, oczekiwanie przy drodze na koniec. Nie, to okropne! 
Chyba najgorsza z samotności, bo samotność człowieka jeszcze 
młodego jest okraszona jakąś, nawet nieokreśloną może, ale zawsze 
nadzieją. 
Wracając więc do Marysi, wygląda zawsze pięknie i zawsze po 
królewsku, spojrzała na mnie dość zimno, nie zauważyła mnie 
zapewne, jak nigdy nie zauważała. Cóż ja wtedy byłam? Mała, głupia 
dziewczyna, a teraz jestem może równie głupia, ale jestem kobietą 
i coś niecoś z życia zrozumiałam. Macierzyństwo daje bardzo dużo, 
panie Edgarze, i zmienia kobietę do gruntu. Teraz, kiedy spotykamy 
Marysię Bilińską, mój mąż jest o wiele bardziej zdenerwowany niż 
ja i dlatego kłania się niżej niż potrzeba, nie z innych powodów. 
Byłam niepotrzebnie złośliwa pisząc przed chwilą inaczej. Ale ja 
jestem zawsze niepotrzebnie złośliwa w stosunku do mego męża. 
No, więc cóż, drogi panie Edgarze, trzeba kończyć tę rozmowę, była 
ona dla mnie na pewno przyjemniejsza niż dla pana. Do widzenia, 
myślę, że gdzieś w czerwcu poprzez wielki sezon paryski dobrnie 
pan do Warszawy. Fortepian czeka na pana. Serdecznie pana 
pozdrawiam i pozostaję szczerze życzliwa 
Aleksandra Gołąbkowa 
PS Czy ta Szecherezada rzeczywiście taka trudna? 
XII 
Ta "panienka", której się kłaniał stary Hube, nazywała się Marysia 
Tatarska i pracowała w teatrze "Kot i Pozdrowienie", który wówczas 
narobił wiele hałasu w Warszawie. Na czele teatru stała Halina 
Wyczerówna, ongi artystka teatru kijowskiego, i ona to zmieniła 
zwyczajny teatrzyk na instytut, w którym zaczęło się coś dziać pod 
względem artystycznym. Nie znaczy to, aby duch reformatorski 
Wyczerówny podziałał specjalnie orzeźwiająco na serca i umysły 
takich stworzeń, jak Marysia Tatarska i jej przyjaciółka Basia 
Budna. 
Marysia tego jeszcze wieczora widziała się ze starym Hubym i 
naciągała go na forsę: 
- No, Stasiek, nie bądź skąpy, daj trochę - w piątek idziemy na 
rybkę. Wiesz przecie, w te dni to jest zjazd Zaspu, koledzy 
przyjeżdżają. 
- Za moich czasów panie na rybkę nie chodziły. 
- Nie nudź, daj trochę. 
- A jeżeli chodziły, to same za siebie nie płaciły. 
- Teraz też nie płacą, no, a jak trzeba będzie zapłacić? Bez forsy 
nie można się pokazać. 
- Wiesz, gdyby tak Złoty wiedział, ile ty mnie kosztujesz, znowu 
by mi Belgami groził. 
- Jakimi znowuż Belgami? 
- Ty wiesz, ja pójdę z torbami! 
- O, jeszcze ci do końca życia wystarczy. 
Hube spojrzał z wyrzutem na niewdzięczną kochankę i wreszcie 
otworzył portfel. Wyczerówna usiłowała do swojego teatru 
wprowadzić inne obyczaje i częściowo jej się to udawało. Ale teatr 
jest zawsze teatrem, a zwłaszcza był nim dla Hubego, który uważał, 
że wszystko na świecie o tyle tylko ma wartość, o ile stworzone 
jest dla jego przyjemności. Wyczerówna kochała się od lat, jeszcze 
od czasów Kijowa i zachwytów nad nią Józia Royskiego, w starym 
dekoratorze teatralnym Maliku, dobrym, dziwacznym człowieku, który 
krągły rok chodził w sandałach i rzadko się golił. Jego szerokie, 
kolorowe szaliki tworzyły jakieś fantastyczne węzły naokoło brody, 
a oczy patrzyły na Halinę z uwielbieniem, ale i z głęboką 
dezaprobatą. 
- Komediantko! - zwykł mówić na pół z miłością, na pół z pogardą. 
Na rybkę poszli do Simona, Wyczerówna, Malik, Gorbal, który był 
teraz najważniejszym aktorem w teatrze na Powiślu, Marysia i Basia 
oraz dwóch młodych aktorów z Poznania, kolegów ze szkoły. Ci 
jednak, jak to mężczyźni, którym chodziło o "nagranie się", 
grywali jeszcze na prowincji. Wyczerówna miała zapuszczoną woalkę 
poniżej nosa, łykając kieliszki wódki unosiła tę woalkę lewą ręką. 
Woalka była w gęste czarne muchy i przykrywała zmiętą twarz 
aktorki, spod czarnych much wyglądały tylko wielkie, kasztanowe i 
bardzo słodkie oczy. Malik stukał się z nią kieliszkiem i zajadał 
śledzia, zagryzając bułką grubo nasmarowaną masłem i posypaną 
siekaną cebulką. Mlaskał przy tym ogromnie. 
Chłopcy - Mietek i Zbyszek - półgłosem rozmawiali z koleżankami o 
rolach i gażach, o warunkach mieszkaniowych w Poznaniu i że, 
cholera, drogo i nie ma "fok" w tym mieście. Z szacunku dla 
starych aktorów nie odzywali się głośniej. Cóż, był to wielki 
honor siedzieć przy jednym stole z Wyczerówną i Gorbalem, ze 
starym Malikiem, który ostatnio zawalił takie dekoracje do 
Cyrulika sewilskiego, że proszę siadać. 
- No, co, chłopcy - grubym, niskim głosem powiedziała do nich 
Halina - wypijemy? 
Wypili. 
- Bo wiesz, ja tam mimo wszystko - nagle odezwała się wielka 
aktorka tak, jakby ciągnęła przerwaną rozmowę, a była to chyba 
wieczna rozmowa jej z Malikiem - mimo wszystko lubię zagrać 
Ibsena. Myślę, że zawsze zagram Norę, Rebekę, Heddę Gabler, 
Podpory społeczeństwa... 
- Podpory społeczeństwa? - spytał Gorbal - tam nie ma ani jednej 
roli. 
Malik spojrzał na niego, zatrzymując w powietrzu widelec z 
nadzianym nań dzwonkiem śledzia. 
- Ale sztuka jest! - huknął na całą salę. 
Malik, gdy wypił parę kieliszków, robił się hałaśliwy. Z łagodnego 
i cichego człowieka stawał się awanturnikiem. 
Ni stąd, ni zowąd zjawił się Walerek. Basia zarumieniła się na 
jego widok, a Wyczerówna spojrzała groźnie na nią przez siatkę 
czarnych much, woalka nawet przez pewien czas falowała gniewnie 
poniżej nosa skacząc do góry, albowiem wznosił ją sapiący oddech 
dyrektorki. Ale Walerek nie widział tych fumów, przywitał się po 
kolei ze wszystkimi, przedstawił się dwóm młodym aktorom, których 
nie znał, i usiadł przy stole od razu pokrzykując na kelnera, bo 
nie podskoczył na jego widok. Chłopcy zmierzyli go niechętnym 
wzrokiem, a Marysia i Basia patrzyły w talerze. Jeden Gorbal nie 
tracąc kontenansu, machając dłońmi, łokcie wspierając o stół 
spoglądał na nieproszonego gościa i przymrużał swoje zjadliwe 
czarne oczki. 
- Patrzcie, patrzcie, Walerek! - wycedził wreszcie przez zęby - 
dawno cię, bracie, nie widziałem. Utyłeś jak wieprz. 
Walerek uśmiechnął się, obnażając długie białe zęby, i natychmiast 
doprowadził twarz do równowagi. 
- Jak ty się wyrażasz - powiedział na pół żartem, na pół serio - 
przy paniach. 
Gorbal jednak widać był podpity, bo patrząc na Walerka bez 
przerwy, dodał: 
- Po coś tutaj przyszedł? Nic nigdy nie wynikło dobrego z naszych 
spotkań. 
Obie młode aktorki spojrzały zaniepokojone na Gorbala i ich 
powieki zatrzepotały niby cztery motyle. Kelner przyniósł 
zamówione potrawy i postawił na stole nowy litr wódki. Malik 
spojrzał z pytaniem na Wyczerównę. 
Halina położyła łapę na szyjce butelki. 
- Może będzie za dużo? - spytała swoim basem Gorbala. 
- A co mi tam - odpowiedział. - Niech piją, jak chcą, ja mam 
zupełnie dosyć. 
Walerek bardzo się ucieszył z ponurej miny gości. 
- Moi drodzy - powiedział - przyjęliście mnie jak tyfus czy 
cholerę, nawet panienki nie są mi rade. 
Basia tylko zaprzeczyła. 
- Ale pan stawia? - zapytał rzeczowo Malik. 
Walerek zaśmiał się. 
- Oczywiście - powiedział. 
Gorbal z niechęcią śledził jego zapłynięte tłuszczem, niegdyś tak 
piękne rysy. 
- Cóż tam, urządziłeś nowy pogrom? 
Wyczerówna znowu lewą ręką podbiła sobie woalkę, a prawą wlała w 
gardło spory kieliszek wódki. Przy tym jej wielkie, ptasie oczy 
lękliwie spojrzały na Gorbala. 
- Nie, tym razem nie pogrom, ale wielka radość - z ironią 
powiedział Walerek - żenię się. 
Basia znowu poczerwieniała i spojrzała na Walerka z pytaniem. 
Royski, który siedział przy niej, przycisnął jej rękę do blatu 
stołu. 
- No, nie dziw się, Basia, żenię się, ale nie z tobą. 
Wszyscy, którzy wiedzieli o stosunkach łączących Walerego z Basią, 
zacisnęli usta i otworzyli zdumione oczy. 
Marysia Tatarska wyszeptała tylko cichutko: 
- Walery! 
- No, napijmy się - dodał Walery i znowu wychylił kieliszek. 
Napili się z nim tylko Mietek i Zbyszek, nic nie rozumiejąc z 
całej rozmowy, ale czując, że wreszcie natrafili na upragnioną 
fokę. 
- Te, nie pijcie tak skwapliwie - powiedział Gorbal do nich - bo 
on wam każe pić, ale nie zafunduje. 
- A zafunduje, właśnie że zafunduje - głośno wołał Walery i znowu 
kiwał na kelnera. 
Nikt nie zwracał na to uwagi, że Basia opuściła głowę i łzy ciekły 
jej po policzkach, nawet ona sama nie zauważyła. 
- Dlaczego nie jesteś u siebie na wsi? - spytał Gorbal. 
- Ach tam! nasprowadzali tyle dzieciaków! Nie cierpię dzieci. 
- Jakie dzieci? - spytała Marysia. 
- A diabeł ich tam wie, synowie mojej kuzynki. Ja ich nie 
rozróżniam. Wolę tylko w domu nie siedzieć. 
- Przyjechałeś na całe święta? 
- Nie, na niedzielę jadę do Siedlec, do mojej... narzeczonej. 
Gorbal opuścił dłonie. 
- Słuchaj, pijaku - powiedział - nie zawracaj gitary. Do jakiej 
narzeczonej? 
- No, do narzeczonej. Mówię ci, żenię się. 
- Przecież jesteś żonaty. 
- Byłem, bracie, byłem. I bardzo krótko byłem. Teraz jestem wolny 
jak ptaszek. 
- Matka dała ci rozwód? 
Walery pobladł nagle i z wściekłością patrzył na aktora. 
- Cóżeś ty święta inkwizycja, żeby mnie tak pytać? Czego chcesz? - 
dodał nagle gwałtownie. 
Wyczerówna podniosła obie wielkie dłonie do woalki. 
- Czego, panowie, u cholery? O co wam chodzi? Ryby nie dacie nam 
zjeść czy co? 
Surowy jej ton umitygował Walerego. Zwrócił się do dwóch 
młodzieńców: 
- Panowie z Poznania? 
Tymczasem Malik całował rękę Wyczerówny. 
- Ty zawsze powiesz, jak trzeba, kochanie - powiedział. 
Basia tymczasem uspokoiła się trochę i uśmiechała do Tatarskiej na 
pół jeszcze przez łzy. Marysia, która siedziała koło niej z 
drugiej strony, objęła ją wpół ramieniem. Walerek to zauważył. 
- Pocieszasz ją, co? - powiedział i w głosie jego znać było, że 
wypił dużo i nie odpowiada za to, co mówi. - Nie masz co jej 
pocieszać, inni to zrobią za siebie i za mnie... Patrz, jak ten 
młody pan - wskazał na Zbyszka - ten młody blondynek ją pożera 
wzrokiem. - Zbyszek wzruszył ramionami. - Ten czy inny ją 
pocieszy, kiedy ja będę używał szczęścia u boku mojej Klimy. Bo 
moja żona będzie miała na imię Klementyna, nie Joasia, nie 
Marysia, nie Julisia, nie Basia, ale Kle-men-ty-na. Klementyna? 
"Rozumiesz waść?", jak mówił pan Zagłoba. 
- Skądże tutaj pan Zagłoba? - zirytował się Gorbal. 
- Moja żona zwyczajna kobieta, pierwszą żonę miałem hrabiankę, a 
drugą "chłopiankę". 
- Panie, panie, daj nam pan spokój ze swoimi żonami - mruknęła 
Wyczerówna - nic to nas nie obchodzi. 
- Gorbala obchodzi - powiedział Walerek już zupełnie pijany - 
Gorbala obchodzi, bo Gorbal to mój przyjaciel. 
- Bodaj tak psy trawę jadły! - zawołał Gorbal. 
- Nie sprzeciwiaj mu się, bo pijany - powiedział z niechęcią Malik 
i zwrócił się do Haliny: - No, niech już nas puszczą do domu... 
W tej chwili podszedł do stolika pan Hube, skłonił się Wyczerównie 
i nachylając się przez stół do Tatarskiej, powiedział: 
- Mam samochód przed domem, chodźcie stąd, pojedziemy na rybkę do 
Wilanowa. 
Młode aktorki zerwały się natychmiast z miejsca. 
- O tak, pojedziemy do Wilanowa. 
- Weźcie tych młodych - powiedział pan Hube - miejsce w 
samochodzie jest. 
Całe towarzystwo szybko pożegnało się z Wyczerówną i Malikiem i 
czym prędzej opuściło stolik. Walerek nie zdołał się połapać, 
kiedy został sam przy stole ze starymi. 
- Basia! - ryknął głośno. 
- Cicho bądź - powiedział zimno Gorbal - masz siedzieć cicho, nie, 
to wynoś się na cztery wiatry. 
Walerek przestraszył się tego tonu. Halina spojrzała na niego 
przez czarne kropy woalki. 
- On się ciebie boi, Gorbal - powiedziała. 
- Spróbowałby się nie bać - wycedził znowu Gorbal. 
Zupełnie już pijany Walerek rozkleił się całkowicie. Przysiadł się 
do aktora i objąwszy go za szyję, począł mu szeptać w ucho: 
- Bo wiesz, ja jestem całkiem wykończony człowiek, mnie już nic 
nie pozostaje, ja się skończyłem, mnie nie ma, żona mnie 
porzuciła... a ja żenię się ze zwyczajną chłopką, robotnicą... w 
ogrodzie u mamy pracowała, psiakrew, w ciążę zaszła... a jej 
ojciec do mnie z kułakami: - Żeń się waszmość - powiada - bo ona 
jest "urodzona"... Cholera z taką urodzoną... sama urodzi mi... i 
mama też... no, i co ja mam robić? No, powiedz, Gorbal? 
Gorbal go odsunął na długość ramienia. 
- A idźże do cholery - powiedział. - Co ja mam ci radzić? 

Walerkowi się mocno odbiło. 
- Idź do toalety, to się może wyrzygasz. 
Walerek rzeczywiście podniósł się ciężko i odszedł w głąb 
restauracji, w smugi niebieskiego dymu, które przysłaniały 
latarnie i lampy. Gorbal patrzył za nim w ślad. 
- Ładny był chłopiec - powiedział - a tak się zmienił. 
Wyczerówna tym razem podniosła woalkę zupełnie i założyła na 
kapelusz. Wielkie jej, kasztanowe oczy poszły za odchodzącym. 
- Ładny? Nie powiedziałabym. - Zacisnęła usta. 
- E, ty się ta znasz - machnął ręką Malik - ładny chłopiec, tylko 
pije, twarz mu obrzękła z pijaństwa. 
- I skąd ty go znasz? - spytała Halina. 
- Jeszcze z wojska - odpowiedział niechętnie Gorbal. 
- I po co ty się z nim włóczysz? - nieżyczliwie mruknęła aktorka. 
Gorbal wzruszył ramionami. 
- Po pierwsze, się z nim nie włóczę, on sam się tu przysiadł do 
mnie... do nas. A po drugie... co tu dużo gadać? Ja go sobie 
lubię! 
Wyczerówna ze zdziwieniem popatrzyła na Gorbala. Nie wiedziała, 
czy on to mówi na serio, czy z ironią. Stary malarz znowu machnął 
ręką: 
- Psiakrew, pijaczysko, popsuł nam całą rybkę! 
XIII 
Pobyt Janusza w Komorowie był czymś nienormalnym. On sam traktował 
to wygnanie jako coś tymczasowego, ale miesiące i lata mijały 
bezpłodnie i stan jego wewnętrzny się nie zmieniał. Oczywiście - 
nie tylko przed Szuszkiewiczem, przed Adasiem i przed ogrodnikiem, 
ale i przed samym sobą udawał, że interesuje go gospodarstwo czy 
ogrodnictwo. Jeździł na wystawy ogrodnicze i chwalił się nowym 
gatunkiem pomidorów, wyprodukowanym przez pana Fibicha. 
Od czasu powrotu z Paryża i przewrotu majowego odczuwał w sobie 
jakąś pustkę, której nie mógł przezwyciężyć. We wspomnieniu jego 
istniały dwie Ariadny: tamta odeska i ta paryska - obie jakieś 
nieprawdziwe, jak wspomnienia pięknych przedstawień teatralnych 
czy niezwykłych koncertów. Raz czy dwa otrzymał krótkie listy od 
niej - z Paryża czy Rzymu - nawet już tego nie zachował w 
świadomości. To, co było miłością czy imaginacją miłości, ulotniło 
się zupełnie. Prawie zupełnie, gdyż tam na dnie istniało jakieś 
echo, obijające się po zakątkach serca. I o ile nie pamiętał o 
Ariadnie w dzień, to przypominała mu się ona w nocy, we śnie. 
Śniła mu się zawsze jednakowo: stojąca na wysokich schodach - były 
to schody mieszkania Tarłów w Odessie albo schody Teatru des 
Champs Elysees, albo schody w Mańkówce - ale Ariadna była 
niezmienna, w tej samej błyszczącej sukni, ze sztucznymi perłami 
na szyi, i tak samo niezmiennie patrzyła na niego błagalnie i bez 
słowa wyciągała ręce, a on nie mógł się dostać na te schody. 
W dzień raczej myślał o Hani Wolskiej, o pani Evans. I nie o tej 
jej "amerykańskiej" stronie, o toaletach, klejnotach i o tragedii 
jej głosu, ale o jakimś cieple, serdeczności, którą potrafiła 
okazać, gdy byli we dwoje. Taką serdeczność okazywali sobie oboje 
- odczuwając swoją bezlitosną samotność. Hania była czymś 
konkretnym i we wspomnieniu nie zmieniała się we mgłę, przeciwnie, 
stawała się rzeczywistym przeżyciem - i bardzo chciałby ją 
zobaczyć. O Zosi Zgorzelskiej starał się nie myśleć: gdy 
przychodziło mu do głowy jej imię i gdy wspominał jej drobną, 
skurczoną od płaczu twarz - odczuwał taki ból serca, że czym 
prędzej zagłuszał to wspomnienie jakimś niedobrym gestem 
wewnętrznym: zniecierpliwieniem czy cynizmem. 
Przedmiotem trosk i rozmyślań - ileż miał wolnych chwil do 
myślenia nie tylko za dnia, ale i w nocy, bo stale cierpiał na 
bezsenność - był jego stosunek do siostry i Ala. Na najprostszej 
drodze porozumienia z nimi stał zawsze Spychała. Janusz z 
przestrachem spoglądał na awantury swojego "przyszywanego" szwagra 
i coraz bardziej odczuwał przed nim lęk. Nie wiadomo dlaczego 
postać wysoka Kazimierza i jego coraz bardziej przerażająca 
chudość napełniały go niepokojem. Adaś znosił mu wszystkie plotki 
warszawskie, mimo że Janusz nie interesował się nimi, powtarzał 
także wszystko to, co mówiono o Spychale. Kiedy w tajemniczy 
sposób zaginął jeden z najwyższych generałów i całe miasto huczało 
od oburzenia, Adaś, powtarzając swoje wiadomości Januszowi, 
połączył nazwisko zaginionego - prawdopodobnie zamordowanego - 
generała z nazwiskiem Spychały, i Janusz opędzał się od tych słów 
jak od natrętnych owadów. Wypłynęło przy tej okazji także nazwisko 
Walerka... Janusz nic o tym nie chciał wiedzieć i przez trzy 
miesiące nie pokazał się w Warszawie. Ale niedobre wieści 
docierały do niego. Spał mniej niż zwykle - i kiedy wreszcie 
zasypiał, śniła mu się Ariadna na wysokich schodach i budził się 
wstrząsając się tak, jakby z daleka posłyszał wzywający w dal 
gwizd lokomotywy. 
Z prostracji tej wyrwała go wiadomość otrzymana od panny Tekli. Na 
Brackiej wybuchła pierwsza awantura pomiędzy czternastoletnim już 
Alem a Kazimierzem Spychałą. Sytuacja stawała się coraz drażliwsza 
dla dorastającego chłopca. Alo przez kogoś tam dowiedział się - 
bodajże czy nie przez Adasia Przebija-Łęckiego - że matka 
ofiarowała Spychale znaczniejszą sumę pieniędzy pochodzącą z jego 
majątku, bo sama przecie nic nie miała. Alo schował tę wiadomość 
do kieszeni, nic nie mówiąc ani Spychale, ani matce, która zapewne 
byłaby bardzo zdziwiona, że Alo orientuje się w sprawach 
majątkowych. Dla niej był zawsze "małym Alem". Jednakże przy 
pierwszej sposobności, przy jakiejś uwadze Kazimierza 
wypowiedzianej przy obiedzie, Alo zrobił szaloną awanturę. 
Powiedział nawet do Spychały: "To nie wujka dom, nie ma co tu 
robić takich uwag! To może wuj tak gadać u siebie... w Baranówce". 
Ponieważ ani Bilińska, ani Spychała nie orientowali się w tym, że 
Alo jest znakomicie poinformowany, byli zaskoczeni, jak gdyby 
przemówił do nich mebel w stołowym pokoju. Wobec tego zdecydowano 
wysłać Ala do Anglii, ku rozpaczy panny Biesiadowskiej. Wzywała 
więc Janusza, aby swym wpływem oddalił tę tragiczną decyzję. 
Janusz przyjechał do Warszawy, ale jego perswazje nic nie pomogły. 
Spotkał się z zimnym wzrokiem Kazimierza. Siostra nie chciała z 
nim mówić. Janusz odwołał się do Edgara, ale wbrew swojemu 
oczekiwaniu spotkał się z aprobatą Edgara dla tego angielskiego 
projektu. 
- Wiesz - powiedział Szyller Januszowi - ja myślę, że dla 
dorastającego chłopca jest lepiej, że nie będzie teraz mieszkał 
przez jakiś czas w domu... W takim domu - dodał po chwili. 
Decyzja więc zapadła. Alo pojechał do Komorowa do wuja pożegnać 
się z nim, kiedy już wszystko było gotowe. Alo rozmawiał z 
Januszem jak dorosły człowiek. Nie było w nim ani wybitnej 
inteligencji, ani tym bardziej zamiłowań czy upodobań 
artystycznych - ale w całym wzięciu się, w sposobie siedzenia przy 
stole, w tonie, którym się zwracał do Myszyńskiego, była jakaś 
specjalna godność, specjalne wyrobienie, którego Janusz nie 
rozumiał. W ciągu ostatniego roku, kiedy Janusz prawie na Brackiej 
nie bywał, to dziecko wyrosło, dojrzało i zmieniło się. Janusz 
zadawał sobie pytanie, czy to czasem nie cierpienie. I wyrzucał 
sobie, że tak pozwala przemijać, przechodzić obok siebie losowi 
najbliższej istoty, jaką miał na świecie. Ze wszystkiego 
wywnioskował, że Alo dał już sobie radę ze swoimi zagadnieniami, 
że odkłada swój rewanż do pełnoletności - i że wie dobrze, po co 
jedzie do Anglii. Chłód Marii przeszedł na syna. 
Alo pojechał i Janusz znowu został sam w Komorowie. Wstawał późno, 
nie wyspany, a potem szedł dzień ze swoimi kłopotami. Dopiero 
wieczorem zostawał sam - z czytaną książką lub z myślami, które 
nie były ani ścisłe, ani pełne. Wierszy teraz nie pisał, ale 
odczuwał co wieczora taki niepokój, jakby miał otworzyć gruby 
zeszyt i na czystym papierze kreślić wyrazy, których dobór stałby 
się jakąś nową całością, pisać wiersze! 
Już była wiosna, kiedy przyszedł list zupełnie nieoczekiwany. 
Mianowicie Hania Wolska pisała, że od połowy kwietnia będzie w 
Heidelbergu i że tam chciałaby go spotkać. Przesyłała mu 
jednocześnie bilet kolejowy na trasę Warszawa-Berlin-Heidelberg i 
z powrotem, ważny na przeciąg dwóch miesięcy. Janusz z początku 
chciał się obrazić, a potem powiedział sobie, że widocznie takie 
są obyczaje amerykańskie i że nie ma co robić o to hecy. Zaraz po 
powrocie Spychały z urlopu wyrobił sobie paszport i pod koniec 
kwietnia wyjechał do Heidelbergu. Hania w swym liście wspominała 
coś niejasno o wykładach Marres Chouarta, ale nie rozumiał, o co 
jej chodziło. Janusz z przyjemnością myślał o zobaczeniu Hani. Nie 
nazywała się już teraz pani Evans, dwa lata temu wyszła za mąż za 
pana Daws. Ale w Heidelbergu miała być sama. Mimo iż Janusz 
przyzwyczaił się do samotności i nie brak mu było czasu na 
rozmyślanie, jednak ta podróż wiosenna usposobiła go marząco. 
Jechał porannym pociągiem przez Krzyż do Berlina i sam był w 
przedziale. Ubogi pejzaż polski, chociaż ubrany w najokazalsze 
wiosenne suknie, przetaczał się przed jego oczami skromny i płaski 
i sumować począł w nim wszystkie dotychczas nie zsumowane sprawy. 
Zresztą dodawanie nie było trudne, niby dodawanie kolumny cyfr, 
które miały w sobie wiele zer. Dużo miał w sobie owych krągłych 
cyferek, które dziurawiły go jak sito. 
Granicę przejechał spokojnie, pod wieczór zbliżył się do Berlina, 
a myśli wciąż te same krążyły naokoło tego samego. Przez wiele lat 
nic nie robił i nie zastanawiał się nad tym; teraz bardzo 
systematycznie począł zajmować się Komorowem, pod kierunkiem pana 
Fibicha pracował nawet fizycznie, w oranżerii, w ogrodzie. Od 
czasu Paryża żył po prostu, starał się przechodzić z dnia na 
dzień, jak z pokoju do pokoju. Wegetacyjny sposób życia też był 
sposobem ucieczki. Przejechał przez Berlin nawet nie zauważając 
szpetoty tego miasta, wysiadł na Śląskim Dworcu, przejechał 
taksówką na Anhalter Bahnhof, zastał tam już pociąg idący na 
południe. Miał miejsce w sypialnym wagonie, ułożył się i zasnął 
mocno. Bardzo wczesnym rankiem przyjechał do Heidelbergu. 
Dziwne to miasto zagarnęło go natychmiast w swoje magiczne 
władanie, widział zresztą tylko wzgórza otaczające ze wszystkich 
stron szczupłe zbiorowisko domów w dolinie Neckaru. Same nazwy 
ulic wydały mu się romantyczne. Hania mieszkała na górze nad 
miastem, w Schlosshotelu. 
Z pokoju jej rozciągał się nieprawdopodobny widok na całą dolinę 
Neckaru w stronę Ludwigshafen i Mannheimu, roztaczała się ona 
zupełnie jak na dłoni, z zachodzącym słońcem jak kompozycyjnym 
zakończeniem obrazu. Hania przyjęła go w fotelu siedząc przed tym 
widokiem, ogarniającym jak z samolotu czerwony zburzony zamek, 
most na dole i zieleń górskiej wartkiej rzeki obramowanej 
puszczami. 
- Wiesz co - powiedziała - nie rozumiem dlaczego, ale tutaj, przed 
tym oknem, pomyślałam sobie, że ty jeden mógłbyś ocenić ten widok 
i ten romantyzm zaklęty w linię wzgórz. Ty jeden mógłbyś jeszcze 
coś dodać do tego pejzażu i dlatego zaraz napisałam do ciebie. 
Wiedziałam, że przyjedziesz. 
Usiadł przy niej i patrzył przez okno ku południowemu zachodowi. 
Przez dolinę wchodziły oddechy południa do najcieplejszego miasta 
Niemiec. Przypomniało mu się powietrze jego cieplarni w Komorowie. 
Hania mówiła: 
- Nikt tutaj tego nie doceni, ani Marres, dla którego w przyrodzie 
są tylko atomy, ani ten mały studencik, przyjaciel jego, który tu 
mieszka od dzieciństwa i dla którego to wszystko jest znane jak do 
gruntu przeczytana książka. Widzisz, ja wciąż jednak czytam 
książki i myślę, że najlepiej zrozumieli miłość romantycy. W 
Heidelbergu można najbardziej kochać... 
Janusz spojrzał trochę zdziwiony na Hanię. Wydała mu się tutaj 
zupełnie inna niż w Paryżu, nie mówiąc już o Odessie. Atmosfera 
cudacznego miasta działała na nią. Mówiła o miłości jak niemiecki 
profesor o filozofii i wszystko to teoretyzowanie odbijało zbyt 
kontrastowo od sposobu jej bycia, od amerykańskich kufrów i od 
Hiszpanki pokojówki, która z nią wszędzie jeździła. 
Mimo to poddał się temu czarowi. Poddał się jej słowom. W Paryżu 
właśnie to było najprzyjemniejsze, że nic nie mówili, nie nazywali 
swego uczucia miłością; poddawał się pieszczotom Hani z całą 
łatwością, ale nie tęsknił do niej, a słów dla oznaczenia swoich 
uczuć zupełnie nie używał. Tutaj ona bardzo dużo mówiła, i właśnie 
o miłości. Janusz z równą łatwością pogodził się z tym gadaniem, 
jak w Paryżu z milczeniem. Raz kiedyś na spacerze - bo Hania 
wyciągała go na nie kończące się promenady po lasach kasztanowych 
otaczających Heidelberg, wzdłuż rozpadlin, wąwozów i szarych 
drzewnych pni, w stronę Molkenkur i w stronę Aussichtsturmu, aż na 
same szczyty, gdzie raz po raz otwierały się widoki na zielone 
wody i załomy rzeki, i na mury zamku, i na domy profesorskie po 
drugiej stronie Neckaru - raz więc na spacerze spytał ją: 
- A cóż twój Daws? 
Ale na to nie odpowiedziała. Widocznie osoby jej amerykańskich 
mężów nie odpowiadały nastrojom romantycznego miasta. 
Marres Chouart rzeczywiście miał tutaj wykłady, czasami 
przychodził do nich i przyłączał się do spacerów. Czasami Hania 
zjeżdżała w dół kolejką zębatą i szli na tamtą stronę Neckaru, 
gdzie Chouart mieszkał u jednego z profesorów, we wspaniałej willi 
na wysokim brzegu. Zabierali Chouarta i szli z nim razem na małą 
promenadę ścieżką zwaną Philosophenweg, skąd roztaczał się 
najpiękniejszy widok na ruiny zamku i na puszcze kasztanowe i 
bukowe, o zmierzchu przykryte mgiełkami. Przyłączał się do nich 
najczęściej ten "mały studencik", przyjaciel Chouarta, Horst 
Schneefocht, mówiący śmieszną, germanizowaną francuszczyzną. Nie 
wiadomo było, po co do tego siedliska niemieckiej filozofii, z jej 
mglistymi zagłębieniami się w metafizyczne oświetlenie nawet 
najcodzienniejszych zjawisk, wezwano Marresa Chouarta z cyklem 
wykładów jak najbardziej po francusku ścisłych i dotyczących 
najnowszych zdobyczy fizyki, teorii kwantów, podwójnej teorii 
światła i teorii budowy atomów. Chouart pokpiwał sobie ze starych 
profesorów, którzy jeszcze filozofowali jak Hegel, zajmowali się 
religiologią lub co najmniej rozważali kontrasty kultury i 
cywilizacji. Musieli oni wysłuchiwać jego ścisłych rozważań i 
zajmowali się formułami, które rysował im kredą na tablicach w 
głównej auli heidelberskiego uniwersytetu. Horst powiadał, że 
przyjazd Chouarta był wielkim ewenementem dla świata naukowego 
Heidelbergu. Hania zresztą słuchała Chouarta bez słowa, czasami 
tylko zadając mu pytania świadczące o tym, że bynajmniej nie była 
nowicjuszką w tych zagadnieniach. Potem Janusz dowiedział się od 
Chouarta, że Hania umożliwiła mu finansowo, za pieniądze jednego 
ze swoich mężów, przeprowadzanie badań nad konstrukcją atomów i że 
pracownia, którą sobie przed dwoma laty zbudował w Asnieres, 
powstała dzięki jej zasiłkowi. Zainteresowała się szczególniej 
sprawą rozkładu atomów, badaniami Rutheforta i Bohra, które 
kontynuował u siebie Chouart. 
Spacery przez Philosophenweg bardzo były interesujące. Naokoło 
lasy i góry przewyższały o wiele obfitością, blaskiem, walorem 
skromne domy i kominy miasteczka. Tylko czerwona ruina zamku 
wznosząca się jakby równolegle do rzeki i barokowy most ozdobiony 
posągami stanowiły plamy odmienne od barwy lasu. Dołem o zmierzchu 
wstawały jasne mgły wiosenne. Chouart mówił o istocie materii. 
- Najdziwniejsze i najbardziej przeraźliwe to wielka pustka 
wszechświata. Gdyby atom mógł wzrosnąć do wielkości kuli o 
średnicy dziesięciu metrów, to jądro i elektron posiadałyby 
promień równy jednej dziesiątej milimetra. Gdyby to był atom 
wodoru, to byłyby to dwa pyłki jednodziesiątomilimetrowe krążące w 
odległości pięciu metrów od siebie. Reszta to pustka, świat jest 
zadziwiająco pusty... 
Hania patrzyła na Chouarta jak na bóstwo. Z nabożeństwem zwracała 
się do niego i słuchała jego wywodów naukowych, ale mimo całą ich 
abstrakcyjność stosowała je zawsze do swoich losów, toteż na 
powiedzenie uczonego, że świat jest zadziwiająco pusty, zaczęła mu 
gwałtownie potakiwać. Westchnęła i powtórzyła: 
- Tak, świat jest zadziwiająco pusty! 
I oczami poszukała Janusza. 
Chouart opowiadał jeszcze o stanie nauki, o reakcjach niemieckich 
profesorów na jego wywody, o możliwościach rozwoju wiedzy i jej 
kierunkach. Przytaczał powiedzenie Piotra Curie, że jeżeli zdobyte 
tajemnice materii dostaną się w ręce złych ludzi, wtedy biada 
światu. Ale że w niedługim czasie nadejdzie epoka, kiedy światem 
będą rządzić uczeni - nastąpi wtedy złoty wiek ziemi. Hania 
zachwycała się pejzażami Neckaru albo światłem igrającym na lasach 
i wzgórzach Odenbergu, a Schneefocht od czasu do czasu zatrzymywał 
się i patrząc na miasto oświetlone wiosennym słońcem, całe w 
ukośnych promieniach, na ciemną zieleń wzgórz lub na owocowe 
drzewo okryte kwiatami, powtarzał jakieś wiersze ukochanego poety, 
którego nazywał "der Dichter". 
... lebt dir noch einmal, liebe, der oktober 
und unser irrgang, unser frohe haft, 
als wir durch laubes lohenden zinnober... * 
(* Niech w tej pamięci, miła, odżyje październik 
I nasz zbłąkany, zadumany krok, 
Gdyśmy wśród płomienistych, cynobrowych cierni... 
   [cyt. ze Stefana George; tłum. J. Iwaszkiewicza]) 
Na co Hania zwróciła uwagę, że teraz nie jest Oktober, tylko April 
i że na drzewach nie ma bynajmniej - "cynobru", tylko zwycięska 
wiosenna zieleń. 
Kiedyś w trójkę: Janusz, Marres i Hania wybrali się na górę do 
Molenkur na koncert chóru studentów. Koncert odbywał się w hali 
restauracyjnej, gdzie mnóstwo uczniów heidelberskiego uniwersytetu 
siedziało przy długich stołach i piło piwo lub lekkie, ale bardzo 
smaczne wino z miejscowych winnic. Chór śpiewał na estradzie. 
Najważniejszym numerem programu były walce Brahmsa na dwa chóry 
męskie i na dwa fortepiany, utwór znany Januszowi jeszcze z 
Mańkówki i z Odessy, gdzie Edgar lubił go przegrywać. W 1914 roku 
Brahms był jednym z najulubieńszych kompozytorów Szyllera. 
Wykonanie walców przez chór studencki było znakomite, a młody 
dyrygent wspaniale się spisywał. Troje cudzoziemców zatajonych w 
kącie słuchało z rozkoszą tych wnikliwych (innig) melodii, pełnych 
mglistej poezji, uczuć nieokreślonych, tęsknoty, zachwytu, 
miłości, wahającego się erotyzmu. Zaraz pierwszy walc urzekł ich 
swoją niepewną tonacją, chwiejącą się pomiędzy majorem a minorem, 
wielkimi skokami o seksty w dół, co podobne było w męskich 
wysokich głosach do zachłyśnięcia się jakimś nieziemskim 
szczęściem - i zaraz niższe głosy ten skok o sekstę imitowały - aż 
wszystko zlewało się w bardzo słodkiej, czułej harmonii i 
rozpływało w piano przy cichym brzęku dwóch fortepianów, na 
których grali dwaj jasnowłosi bursze. Janusz przypomniał sobie 
taki obraz romantyczny niemiecki: dwóch przyjaciół idących przez 
las naprzeciw olbrzymiego wschodzącego księżyca, nienaturalnie 
wielkiego, przezierającego przez gałęzie lasu. Tutaj w Heidelbergu 
zrozumiał, odczuł ten obraz, przeniknął on do niego i wszedł 
ostatecznym zrozumieniem, jak tylko niektóre dzieła sztuki w nas 
wchodzą, aby pozostać tam na zawsze. 
- Gdzie jest nasz młody paź? - spytał przy końcu walców Marres 
Chouart. - Dlaczego nie jest z nami? 
- Siedzi tam, przed estradą, z kolegami. 
- Rzeczywiście - zawołała Hania - ale jak dziwnie wygląda! 
Przed estradą siedziało naokoło osobnego stołu kilku członków 
korporacji "Borussia" w kolorowych deklach na głowach. Między nimi 
tkwił także poetyczny Schneefocht. Trącał się z kolegami zielonym 
kieliszkiem reńskiego wina i udawał, że nie widzi towarzyszy 
codziennych spacerów po Philosophenwegu. Kiedy spotkał wreszcie 
wzrok pani Daws, skłonił lekko głowę, ale tak, żeby tego inni 
studenci nie zauważyli. 
Pani Daws nie mogła tego zrozumieć. 
- Co mu się stało? Biedny Horst! - powiedziała. 
Gdy wyszli z Molkenkur i szli w ciepłym zmierzchu ciemnymi 
ścieżkami ku hotelowi (Janusz znał już tutaj nieomal każde 
drzewo), Myszyński nagle poczuł czyjąś rękę wsuwającą mu się pod 
ramię. Głos Horsta szeptem zabrzmiał mu nad uchem: 
- Przepraszam, ale moi koledzy bardzo by źle widzieli, gdybym 
rozmawiał z cudzoziemcami, zwłaszcza z Polakami. Dziś był nasz 
wieczór, prawie messa... Inaczej nie mogłem. Na jutro prosi nas 
baronowa Ixkhl... Znowu będzie Brahms. 
Poszli więc wieczorem nazajutrz na kolację do baronowej. Była ona 
właścicielką wspaniałych starych winnic pod Spirą, nad Renem, 
właśnie dziś rano jeździli w tamtą okolicę, pod olbrzymie ściany i 
wieżyce spirskiej katedry, gdzie w podziemiach spoczywali cesarze 
Niemiec. Horst oprowadzał tam, tłumacząc znaczenie grobów z 
głębokim poruszeniem. Hania nie bardzo rozumiała, dlaczego Horst z 
takim przejęciem mówi o znieważeniu grobu cesarza Henryka IV i 
wyjęciu z jego trumny szczątków płaszcza, który pokazywano w 
muzeum katedralnym. Wieczorem znowu był Brahms. Przy kolacji 
baronowa podawała coraz lepsze, coraz starsze wino reńskie po 
każdej potrawie. Przy deserze wypłynęło jakieś takie, że cały 
pokój napełnił się jego zapachem, mieszaniną woni beczki dębowej i 
lipowego kwiatu, mocnym aż do zawrotu głowy. Gdy Janusz odsunął od 
swojego talerza ostatni kieliszek, Marres Chouart bardzo się 
oburzył: 
- Niech pan pije to wino, nieprędko panu się zdarzy okazja 
spotkania z podobnym trunkiem... 
A po kolacji profesor Schelting, znakomity pianista, uczeń jeszcze 
Neuhausów w Elisawetgradzie, ze swoim towarzyszem religiologiem 
Uhde zagrali dwie sonaty skrzypcowe Brahmsa. W dużym salonie 
baronowej, którego drzwi wychodziły na taras i na ogródek 
bezpośrednio przylegający do podwórza zrujnowanego zamku, z 
widokiem w górze na buki, bluszcze i ruiny, widokiem, który tonął 
już w mgle wiosennego wieczoru, rozkwitła nagle ta muzyka, 
szeroka, nieokreślona, bardziej szkolna niż wczorajsze walce, ale 
jakże niesłychanie mądra i wybaczająca. W przyciemnionym pokoju 
słuchali jej rozrzuceni po fotelach i kanapach słuchacze. 
Horst wyszedł z Januszem. Było już ciemno. Janusz mieszkał na 
dole, w hotelu "Pod Kogutkiem", Hania pojechała swoim wspaniałym 
samochodem, którego tu prawie nie używała, na górę, do hotelu. 
Marres jeszcze został ze swoimi profesorami. 
Horst wziął Janusza pod rękę. 
- Marres został - powiedział - ci profesorowie obiorą go ze 
wszystkich tajemnic. 
Janusz zaśmiał się. 
- Ależ to właśnie Marres nie ma żadnych tajemnic. Oni są 
tajemniczy, ci wasi profesorowie, mimo że nie badają atomów. 
Horst milczał. Potem znowu mówił wiersze Georga. Deszcz wiosenny 
przed chwilą przeszedł ulicami Heidelbergu. Szli długą ulicą 
Uniwersytecką ku dworcowi. Przechodniów było mało, w małym 
miasteczku wszyscy wcześnie zasypiają. 
Janusz się spytał: 
- Ty lubisz Francuzów? 
Horst znowu milczał przez chwilę. Dopiero po pewnym czasie wydobył 
się z niego zduszony głos: 
- Nienawidzę. 
- No, widzisz, i po cóż ta cała muzyka i te wiersze, i to cudowne 
miasto, kiedy wy nienawidzicie. 
- Nienawidzimy! To prawda, ale w naszej nienawiści jest 
bohaterstwo. 
- Naprawdę? Jesteś tego pewien? 
- A jeżeli staniemy kiedyś oko w oko? 
- Co to znaczy? 
- Przeciw sobie. 
- Och, mój drogi, życie płata różne figle. No, cóż, ja będę 
strzelał. Ty chyba też nie będziesz deklamował wierszy? 
- Nie, ja będę deklamował wiersze i będę strzelał. 
Janusz cicho się zaśmiał. 
- Niemożliwy jesteś, Schneefocht... 
- A ty za bardzo dobroduszny - mruknął Horst. 
Nazajutrz w nocy Hania i Janusz siedzieli w oknie, w tym oknie na 
południe, na dolinę Neckaru, na Ludwigshafen, na Mannheim. Ciemno 
było na Odenbergu i błyskały tam od czasu do czasu błyskawice. 
Zbliżała się wiosenna burza. Hania dużo mówiła o miłości. Janusz 
siedział w wielkim fotelu tuż przy niej, przytulony do niej, 
przygarnięty, przyciśnięty, czujący pod dłonią to cudowne, 
dojrzałe ciało. Milczał, głaskał jej włosy. Potem wstał. 
- Wiesz - powiedział - wolałem, kiedy w Paryżu nic nie mówiłaś. Co 
prawda tam nie było takich widoków i kasztanowych puszcz, i 
Horsta-"pazia", Marresa Chouarta, i muzyki Brahmsa, która rozbraja 
ludzkie nerwy. Ale rozumiesz, ja już wolę atmosferę mojej 
oranżerii, bo ja stamtąd mogę wyjść i mam powietrze, i zapach 
gnoju, i zboże, i psa Frelka, który szczeka na przelatujące 
jaskółki, i pana Fibicha, co powiada, że "ogrodnictwo sprzyja 
pogodzie ducha". Widzisz, ja wracam tam. Pociąg do Berlina 
odchodzi o godzinie dwunastej dwanaście. 
Hania poruszyła się niespokojnie. 
- Nie zostajesz? 
- Po co? Ty masz swego Evansa czy Dawsa, czy swojego Marresa... 
- Och, co to, to nie! 
- Czy ja wiem? A ja tu nie mogę... Przyszło mi na myśl zupełnie 
coś innego. Czy ty byłaś kiedyś w Krakowie? 
- Skądże? Nie, nigdy. 
- Widzisz, a ja pojadę stąd wprost do Krakowa. Chcę porównać te 
dwa miasta: Heidelberg... i Kraków. 
- Dlaczego? 
- Nie wiem. Nie powinnaś pytać ty, która ulegasz wszystkim 
kaprysom tak łatwo. Mam taki kaprys. Tak mi się chce. I wierz mi - 
zrobię dobrze. 
- No, a nie myślałeś, że mógłbyś się ze mną ożenić? 
- Na piątego? Chyba nie... Czy to konieczne? 
- Przy mojej fortunie? 
Janusz się uśmiechnął. 
- Pomimo wszystko chciałabyś zostać polską hrabiną. No cóż? To 
chwalebny patriotyzm. Ale ja się do tego nie nadaję. 
- Pomyśl, co odrzucasz. 
- Wiesz, w gruncie rzeczy nie tak wiele. Bardzo jesteś miła - to 
wszystko! Ale ty chcesz śpiewać... a ja? 
- Co ty? 
- Ja, nic. Ja chcę kochać. 
Pocałował ją w usta. Myślała, że to "kochać" do niej się odnosi, 
ale Janusz wstał z fotela, zapalił światło, zbierał swoje 
drobiazgi. 
- Doprawdy, już muszę - powiedział - pociąg odchodzi rzeczywiście 
o dwunastej dwanaście, to znaczy za pół godziny. 
XIV 
Janusz często jeździł do Krakowa. Miał tutaj krewnych i lubił to 
miasto. Jeżeli przyjechał latem i z małym kuferkiem, nie brał 
dorożki, lecz prosto z dworca szedł przez Planty do Grand Hotelu. 
Był dalekim krewnym właścicieli Grandu i portier przyjmował go 
zawsze z radością. Ale najbardziej lubił to przejście przez 
Planty, zapach róż kwitnących zaraz od ulicy Lubicz, cieniste 
kasztany, Bramę Floriańską albo ścieżkę między drzewami poza 
kościołem Pijarów, aż tam na sam róg Sławkowskiej. To pierwsze 
odetchnięcie Krakowem było zawsze najprzyjemniejsze. Kwiaty na 
Plantach nieodłącznie łączyły się ze wspomnieniem jakiegoś powrotu 
do rzeczy starych. We wczesnym dzieciństwie był tutaj kiedyś z 
ojcem, mieszkali w "Hotelu pod Różą", widział przedstawienie 
Kościuszki pod Racławicami i asystował ojcu w kilku wizytach na 
Brackiej i Pod Baranami; ojciec odwiedzał także kilku muzyków 
przebywających wtenczas w Krakowie. Ta droga Plantami była jakby 
trochę powrotem do Mańkówki. 
Już wracając z Paryża miał to samo wrażenie, które go uderzyło tak 
bardzo po przyjeździe z Heidelbergu: powrotu do rzeczywistości, do 
spraw codziennie ważnych i konkretnych, dających się ująć. Bardzo 
już fantastycznym wydał mu się pobyt w Heidelbergu, snuciem 
pajęczyny bez oparcia. Wiatr mógł porwać lada chwila tę pajęczynę. 
Tymczasem nawet w Krakowie, którego duszna atmosfera, mgła dolinna 
i parne dosłownie powietrze mogły zamienić pełne kolorowych 
kościołów miasto w feerię czy wizję senną, odczuwał ziemię pod 
stopami jak coś naprawdę rzeczywistego. Jak zwykle w takich razach 
przyszły refleksje. 
Najmilszy pan Tadeusz, portier z Grand Hotelu, przywitał go 
życzliwie, dał klucz do tego pokoju co zawsze, na górze, był to 
jakiś przebudowany czy dobudowany pokój, płaski, długi, do którego 
się wchodziło po schodkach, ozdobiony sztychem przedstawiającym 
dziewicę wynurzającą się z morskiej fali, wychodzący oknami na 
małe ciemne podwórko. Dopiero rozbierając się i chodząc tam i z 
powrotem po pokoju zamyślił się nad tym, że za mało związał swoje 
losy z krajem. Wydało mu się nagle, że jest czymś w rodzaju Hani 
Evans czy Daws, czy jak się ona tam nazywa, lub kimś w rodzaju 
Wiktora Gdańskiego, kosmopolityczną świnią, jak siebie nazwał. Ale 
te rozmyślania trwały niedługo, usprawiedliwił sam siebie po 
chwili - i to z wielką łatwością. 
Zasnął spokojnie i jak gdyby z jakimś postanowieniem. Śniły mu się 
szerokie i jasne wody jeziora, Horst Schneefocht dyrygujący 
orkiestrą i słowa nie zapamiętanego wiersza. 
Zbudził się bardzo późno i nie od razu przypomniał sobie, po co tu 
przyjechał. Zanim ogolił się i ubrał, zanim zjadł śniadanie na 
dole w kawiarni, patrząc obojętnie na obcych przechodniów na 
Sławkowskiej, było już dosyć późno. Mimo to postanowił pójść aż na 
Salwator piechotą. Droga była długa, ale mało urozmaicona, ranek 
prześliczny, ciepły, pachnący. 
Przechodząc koło dużej szkoły męskiej spostrzegł na podwórzu całą 
klasę chłopców grających w siatkówkę. Paru stało na boku, rzucając 
kulą: jakiś osiłek w trykotach wyglądający na fachowego 
lekkoatletę - bardzo zabawnym stylem, drgając dziwnie nogą - 
rzucał tą kulą dość daleko. Kiedy Janusz przypatrywał się tym 
sportowym zabawom, z bramy wyszło trzech chłopców z książkami. 
"O - pomyślał sobie - to są klasowi intelektualiści, nie biorą 
udziału w ćwiczeniach sportowych". 
Wyrównawszy krok z trójką chłopców mimo woli nastawił ucha, 
podsłuchując ich rozmowy. Szedł odrobinę za nimi i mógł widzieć 
dokładnie ich figury. Pośrodku szedł wysoki, śmigły chłopak, 
widział tylko jego drobne uszy, zaczerwienione gwałtownie: 
widocznie przykładał wagę do sporu, który prowadził. Z ubrania 
sądząc, pochodził ze szlachetnej prowincji, obaj jego koledzy byli 
po krakowsku eleganccy, w krótkich spodenkach i kolorowych 
koszulach. Ten, co szedł z prawej strony, typowy inteligent, 
bardzo ruchliwy, powiadał: 
- Więc jeżeli tak, to powiedz mi, dlaczego cuda dzieją się u 
Chińczyków, u Malajów, u Murzynów, u ludzi, którzy o 
chrześcijaństwie nigdy nie słyszeli? 
Janusz zaśmiał się w duchu. Skąd on wziął te cuda u Chińczyków? 
Skąd on to wie? I powiada to z taką niezachwianą wiarą młodości, 
wiarą w książki, w gazety, w opowiadania podróżników. 
A drugi, ten z lewej, piękny brunet o włoskim typie urody, raczej 
z powierzchowności malarz niż filozof, mówił: 
- Wszystko to dowodzi, że istnieje jakaś ogólna baza, jakby to 
powiedzieć, jakaś taka wspólna platforma, na której dzieją się 
cuda. 
- Tak, ale co wy uważacie za cud? - słabo bronił się ten, co szedł 
w środku. Widać było, że wierzył on głęboko w to, czego bronił, 
ale słów mu nie starczało na obronę swojej wiary. 
Piękny brunet zaśmiał się. 
- No, jeżeli pójdę do kina i przypadkiem spotkam tam Zosię, to 
będę to uważał za cud. 
- "Zosię?" - pomyślał Janusz. 
- Pleciesz, Eryku - powiedział inteligent z prawej. - Zupełnie nie 
to uważam za cud. 
- Ależ oczywiście. 
- Ale jak wy sobie wyobrażacie... - mówił ten w środku - jak wy 
sobie wyobrażacie? Jak można żyć bez myśli o tym, że dusza jest 
nieśmiertelna? 
- Po śmierci nic nie ma - powiedział Eryk. 
- No, dobrze. Ależ człowiek dąży wciąż do doskonałości, do czegoś 
lepszego? Prawda? Ale na świecie rzadko to lepsze osiąga. 
- Na tym świecie nie ma nic. 
- Więc po co dążyć do doskonałości? 
Janusz nie wytrzymał i wtrącił się do rozmowy. 
- Więc jakże można - zawołał - kłaść tamę rozwojowi człowieka? 
Więc śmierć jest granicą, za którą nasza doskonałość nie może się 
przedostać? 
Chłopcy zatrzymali się bez zdziwienia. Za bardzo byli zaperzeni, 
aby zwrócić uwagę na niestosowność zachowania się obcego 
człowieka. Ten "mądry" powiedział: 
- Bo wy myślicie kategoriami indywidualności. Indywiduum nic nas 
nie obchodzi. Chodzi o szczęście zbiorowości, o doskonałość 
społeczną. 
- No, dobrze - powiedział Janusz - a jak wy sobie dacie radę z 
etyką bez podstawy moralnej? 
Wszyscy razem zaczęli krzyczeć, każdy co innego. Stali na 
trotuarze i wymachiwali rękami. Ludzie przechodzący poczęli się na 
nich oglądać. Pierwszy oprzytomniał Janusz. 
"Zachowujemy się jak szaleńcy - pomyślał - co ja robię tutaj, na 
ulicy, z obcymi chłopcami, i dlaczego bronię nieśmiertelności 
duszy, o której zawsze dotąd wątpiłem? Co za szaleństwo!". 
Czym prędzej przywołał się do porządku i pożegnał się z 
rozmawiającymi. Chłopcy zostali na trotuarze z bardzo rozpalonymi 
twarzami. Machali w dalszym ciągu rękami. 
"Spotkać Zosię w kinie - to cud!" - powtarzał sobie. 
Tak uśmiechnięty, drwiący z samego siebie, ze swojej wiary i 
swojej nadziei, doszedł aż do klasztoru norbertanek. Było akurat 
południe. Biła dwunasta na wieży kościelnej, a potem zabrzmiał 
pęknięty dzwon; znał jego legendę, ten odlewacz, który go odlewał, 
utopił się z rozpaczy po jego pęknięciu i teraz biją w ten dzwon 
"za tych, co utonęli w Wiśle". Słuchał przez chwilę tego 
syczącego, suchego, klekotliwego uderzenia. Klasztor wznosił się 
prosty, niebywale polski, zajrzał do podwórza. Zarośnięte było 
trawą i stał na nim w kącie wspaniały, wielki kasztan. Dopiero 
zakwitał. 
"W Heidelbergu kasztany już okwitły" - pomyślał. 
I zaraz była Wisła. Płynęła jak jasne pasmo, niewinnie i 
bezpiecznie, mimo klekotliwego dźwięku pękniętego dzwonu. A 
jeszcze piękniejsza wydała mu się z mieszkania ciotki Zosi 
Zgorzelskiej, Gontyny 2, gdzie, zdawało się, przepływała pod samym 
oknem, wysoka, jasna i wyspiańska. 
Zosi nie zastał. Ciotka Marta, wysmukła, ongi ładna, bardzo ładnie 
ubrana, śmiała pani z szyją okręconą fioletowym aksamitem, nie 
wymawiająca "r", powiedziała, że Zosia wreszcie dostała posadę u 
"phofesohowej Wagnehowej na Gołębiej", od dwóch tygodni zaledwie, 
i że opiekuje się tam dziećmi, dwojgiem "bahdzo miłych bachohów". 
Ciotka Marta posadziła Janusza przy jasnym stole przykrytym 
"laufrem" z ludowymi haftami i zabierała się do obszernego 
opowiadania o Zosi. Janusz nie wzbraniał się temu: przecież o Zosi 
nic nie wiedział. 
- Od śmierci ojca Zosia jest bardzo samotna - znacząco powiedziała 
starsza pani - bardzo samotna, i naprawdę żal mi było tej 
dziewczyny. Sama, bez grosza, a u mnie się też nie przelewa... 
Janusz mimo woli spojrzał na białe ściany pokoju, gdzie wisiały 
fotografie widoków tatrzańskich, a pomiędzy nimi suche 
dziewięciorniki. 
- Zaczęła się już trochę starzeć. 
- Panna Zosia? Starzeć? To zabawne... 
- Ależ tak, proszę pana, ona ma już około trzydziestu lat. Około! 
To tylko takie wyrażenie, skończyła trzydzieści w lutym... Pan 
rozumie... 
Janusz nic nie rozumiał. 
Nie rozumiał nawet, co ta pani do niego mówiła. Przecież i tak nic 
się o Zosi naprawdę nie dowie! Wstał więc i począł się żegnać. 
- Ach, przepraszam - powiedziała pani Marta - a ja nawet pana nie 
spytałam o nazwisko. Jak mam Zosi powtórzyć, kiedy ją spotkam? 
- Ja odszukam pannę Zofię u profesorowej Wagnerowej - spokojnie 
powiedział Janusz - postaram się z nią zobaczyć. Nawet na pewno 
się z nią zobaczę. 
- Czy pan chce zaproponować jej posadę? 
- Właśnie. 
- O, proszę pana, a czy to dobra posada? Bo ona, biedactwo, po tak 
długim czekaniu nareszcie dostała tę u Wagnerów. Bardzo jej tam 
dobrze. Co prawda ona nigdy dziećmi się nie zajmowała, bardzo ją 
to na razie męczy, ale Wagnerowie to tacy porządni ludzie. Może by 
jej na razie z tego miejsca nie ruszać! Jak pan myśli? 
- Ja myślę tak samo jak pani - powiedział Janusz w przedpokoju. - 
Odwołam się do rozsądku panny Zofii... 
Na Gołębią pojechał tramwajem. 
Nawet bez wielkiej tremy wstępował po schodach. Dom na Gołębiej 
był starym krakowskim domem, z zadziwiającym wejściem do mieszkań. 
Z klatki schodowej dostawało się na dużą, długą, oszkloną galerię, 
na której końcu tkwiły drzwi z napisem "Profesor Józef Wagner". 
Janusz nacisnął sprężynowy, trochę zardzewiały dzwonek. Drzwi 
otworzyła mu służąca. W długim, ciemnym, przedzielonym olbrzymią 
brązową portierą przedpokoju pierwszą rzeczą, jaką zauważył, była 
jasna sukienka Zosi. Przykucnięta na ziemi, zajęta była 
zdejmowaniem pończoszek z nóżek nieładnego, chudego dziecka, 
siedzącego głęboko w zakurzonym fotelu. Mieszkanie wydawało się 
stare, zaniedbane i zapełnione meblami i popiersiami z gipsu. 
Zosia poderwała się z podłogi i stała przed Januszem niezmiernie 
zmieszana. 
- Czy pan do mnie? - spytała, podnosząc na Janusza jasne swoje 
oczy. 
- A do kogo? - jak gdyby z odcieniem niecierpliwości powiedział 
Janusz. Jednak Zosia zawsze go niecierpliwiła, gdy tylko 
spostrzegł jej wierne spojrzenie. 
- Wróciłam właśnie z dziećmi ze spaceru - powiedziała. - Zaraz 
będzie obiad. Jak tylko przyjdzie profesor... 
Z głębi zakurzonego mieszkania, jak gdyby zza firanek pajęczyny, 
odezwał się cierpki głos: 
- Panno Zofio, czy to kto do pani? 
- Tak, proszę pani - odpowiedziała Zosia i widać było, że nie wie, 
co robić. - To profesorowa... - dodała. 
- Czy pani może wyjść ze mną? - spytał Janusz. 
- Nie wiem. Tu zaraz będzie obiad - szepnęła niepewnie. 
- Zjemy obiad na mieście. 
Zosia odwróciła się w głąb mieszkania. 
- Przepraszam bardzo - powiedziała - ja nie będę na obiedzie. 
Muszę wyjść. 
Zza portiery ukazała się wysoka osoba w purpurowym szlafroku. 
Skłoniła się Myszyńskiemu, lustrując go od stóp do głowy. 
- Przepraszam panią - powiedział Janusz - mam dla panny Zofii 
bardzo ważne wiadomości... 
- Może je pan zechce zakomunikować w salonie - wyniosłym gestem 
profesorowa wskazała drzwi za portierą. 
- Nie, nie - skwapliwie zaprzeczył Janusz - wyjdziemy na chwilkę. 
- Ja zaraz wrócę - powiedziała Zosia - nie skończą państwo jeszcze 
obiadu... 
- Jak pani chce - powiedziała profesorowa, wzięła za rękę brzydkie 
dziecko, które przez cały czas rozmowy siedziało w fotelu, i nie 
zważając na to, że było bose, pociągnęła je w głąb mieszkania. 
Zosia, tak jak stała, nie wkładając kapelusza, wyskoczyła na 
oszkloną galerię, a potem na klatkę schodową. Janusz ledwie zdążył 
za nią. W klatce schodowej stanęli i zaczęli się śmiać, nie 
porozumiewając się ze sobą. Potem zeszli na dół, wciąż śmiejąc się 
i robiąc złośliwe uwagi o profesorowej. Na ulicy Zosia zauważyła: 
- Pan się będzie wstydził iść ze mną, jestem bez kapelusza. 
- Rzeczywiście, okropnie - powiedział Janusz i wziął ją pod rękę. 
- Dokąd idziemy? - spytała Zosia. 
- Gdzie pani chce? 
- Chodźmy do Sukiennic. Dobrze? 
- Oczywiście. 
W Sukiennicach było ciemnawo i chłodno, mimo że panował tam ścisk 
i ruch. Właściciele kramów zachęcali do kupowania bardzo głośno i 
nawet czasami ciągnęli za rękawy. Czerwone, zielone chustki 
zwieszały się pomiędzy wyrobami koszykowymi z białej i brązowej 
wikliny. W jednym z kramów wisiały stroje krakowskie. Zosia 
oglądała śliczny stary kubraczek z aksamitu czerwonego w szafirowe 
kwiatki; z przodu i na rękawach był pokryty haftem z czerwonych 
korali i pozłocistych nitek. 
- Boże, jakie to prześliczne! - powiedziała Zosia. 
- Kupimy to! - zawołał Janusz. 
- To pewnie bardzo drogie. 
- Co za drogie? Co ma być za drogie? - zaoponowała kupcowa - 
wszystko za mało za taką śliczną kurteczkę. To ładniejsze od 
wszystkie gorsety, to od samej pani Rydlowej z Bronowic... 
Janusz zaśmiał się. 
- Wszystkie te stroje w Sukiennicach to od pani Rydlowej. A co to 
kosztuje? 
- Trzydzieści dwa złote - powiedziała kupcowa, a potem życzliwie 
się uśmiechając, dodała: - jak dla państwa. 
Janusz zapłacił i wziął paczkę. Zajrzał potem do portfela. 
- Pani wie? - powiedział. - Wydałem ostatnie pieniądze. Zostało mi 
tylko na obiad - dodał - osiemnaście złotych. 
- Cóż pan będzie robił? 
- Zadepeszuję dziś po południu do starego Szuszkiewicza. 
- Tego, który kupował Komorów? 
- Właśnie. Przyśle mi telegraficznie, a w Grandzie mi zakredytują. 
Stanęli w przejściu, gdzie wylot bramy ukazywał im ciemnoczerwoną 
masę kościoła Mariackiego. Kościół piętrzył się cały w słońcu, 
korona na wieży błyszczała, otworzyło się okienko hen na górze i 
zabrzmiał hejnał. 
- Wie pani - powiedział Janusz, biorąc ją znowu pod rękę - to 
wygląda zbyt malowniczo. Jak w szopce... 
- Co pan mówi? - odpowiedziała Zosia. - To cudowne. 
- Gdzie pani woli brać ślub? - spytał jeszcze Janusz niedbale - 
tutaj czy w Komorowie? 
Zosia popatrzyła na niego uważnie, ale jego wzrok biegł do 
trębacza, który grał tam na górze. Nie zdawał się przywiązywać 
wagi do tego, co mówił. 
- Parafia Komorowa to Brochów - powiedziała cicho - tam gdzie 
brali ślub rodzice Chopina. 
Przy słowach "rodzice Chopina" ścisnęło ją coś za gardło. Wymówiła 
je z trudnością, przełknąwszy ślinę. 
Wtedy Janusz pochylił się nagle ku niej aż do samej twarzy, była 
znacznie niższa od niego, i powiedział cicho, znacząco, jak gdyby 
wymawiał zupełnie inne słowa: 
- A więc weźmiemy ślub w Brochowie? Dobrze? 
Zosia nie odpowiedziała. Janusz poczuł, że miała ochotę do płaczu, 
więc powiedział wesoło: 
- A pani profesorowa Wagnerowa może się dać wypchać. A teraz 
idziemy na obiad za ostatnie osiemnaście złotych. 
I ruszyli rynkiem ku Floriańskiej w słońcu, pomiędzy koszami 
kwiatów, jakie stały przed pomnikiem Mickiewicza. 
XV 
Z kościoła w Brochowie jechali tym starym gruchotem, samochodem 
darowanym Januszowi przez siostrę. W kościele byli prawie sami, 
świadkami byli szofer i kościelny. Za to w domu czekali na nich 
Bilińska i państwo Szuszkiewiczowie. Dawna panna Potelos zajęła 
się sporządzeniem menu obiadowego i nakryciem stołu. Marysia 
Bilińska przywiozła swoje srebro i obrazy, pożyczyła kucharza, 
Kazio Spychała w tym czasie towarzyszył ministrowi, który był na 
posiedzeniu Rady Ligi Narodów, w Genewie, nie mógł więc być na 
ślubie Janusza. W samochodzie oprócz państwa młodych siedział 
jeszcze Adaś Łęcki. Irytował on Janusza swoją służbistością, tym, 
że składał życzenia w sposób bardzo konwencjonalny, wyświechtanymi 
słowami, ale z wielkim przejęciem. Teraz siedział przy szoferze i 
powtarzał: - Panie Feliksie, wolniej, wolniej! - A Feliks sam 
wiedział, że trzeba wolniej, że nie można samochodu i młodej pary 
rozbijać na sterczących kamieniach leśnej drogi. Jechali przez 
Puszczę Kampinoską na przełaj, nie wracając szosą, gdyż było to 
daleko, a oboje, i Janusz, i Zosia, chcieli jak najprędzej być już 
w Komorowie. Dzień czerwcowy był niezwykle piękny, strojny, czysty 
- drzewa pokryte były pióropuszami liści, a na łąkach i polanach 
trawa stała wysoka, lada dzień gotowa pod kosę leśnika. Pachniało 
w lesie mocno żywicą i ziołami, prądy pachnącego powietrza 
uderzały w jadących przez otwarte okna wysokiej landary 
samochodowej. Zosia miała na sobie miłą bluzeczkę w niebieskie 
paski, szarą, dość obszerną spódniczkę i biały kapelusz z woalką. 
I ona, i Janusz przypięli sobie do piersi po bukiecie rozmarynu, 
który im przygotował pan Fibich. Kiedy zbliżali się już do 
Komorowa, Janusz kazał Feliksowi stanąć. 
- Wiesz co? - powiedział do Zosi - pójdziemy sobie tą ścieżką 
przez las i przez pole, tą samą drogą, którąśmy szli dziesięć lat 
temu, kiedy ja byłem pierwszy raz w Komorowie. Pamiętasz? 
- Wiesz, co za pytanie! 
Samochód odjechał z nieznośnym Adasiem, a oni zostali sami między 
drzewami. Zrobili kilkadziesiąt kroków i znaleźli się na brzegu 
lasu. 
- Tu chciałem ciebie pocałować - powiedział Janusz. 
- O, nie, to było o wiele głębiej w lesie. 
- Pamiętasz? 
- Pamiętam. Na pewno. 
- A dlaczego nie chciałaś mnie wówczas pocałować? 
- Nienawidziłam cię. 
- Dlaczego? 
- Wydałeś mi się głupim arystokratą, który chce kupić folwark i 
pannę za bardzo niską cenę. 
- Folwark kupiłem. 
- I rzeczywiście cena była niska. 
- Czyż aż tak bardzo? 
- Zapłaciłeś? 
- Widzisz, żeby nie ten kawałek ziemi, wszystko poszłoby w moim 
życiu inaczej. Myślę, że nie ożeniłbym się. 
- Pewnie. Gdybyś nie kupował Komorowa, nie poznałbyś ani mnie, ani 
mojego ojca... no, więc nie ożeniłbyś się ze mną. Ale myślę, że w 
ogóle ożeniłbyś się. Mężczyzna w pewnym momencie życia musi się 
ożenić. 
Janusz przypomniał sobie Heidelberg i Hanię Wolską i, rzecz 
dziwna, przez chwilę pożałował tamtej sprawy. Ale zaraz spojrzał 
na Zosię. Stała o krok czy dwa przed nim, na brzegu lasu, 
opierając się o gruby pień rudawej sosny, która tutaj rosła. 
Widział jej nikły profil pod niebieskim cieniem białego kapelusza 
i niebieskie paski bluzeczki, które stawały się szare w świetle 
bardzo jasnego dnia, odzianego w szafirowe niebo, i szarą 
spódniczkę, na której grały zielone refleksy gęstych, czerwcowymi 
liśćmi okrytych gałęzi. Zosia miała na ręku wielki bukiet białych 
bzów, białych róż i białych kalii, ale każdy z tych kwiatów miał 
swoją własną, osobliwą biel, biel śniegu, biel ciała i biel 
prześcieradła; cały ten rysunek, jakby wykrojony z papieru, tkwił 
przyklejony na tło zielonego pola i jasnego nieba. Duża sosnowa 
gałąź wznosiła się nad głową Zosi jak czarny grożący palec. Janusz 
przez parę chwil oglądał, milcząc, ten obraz, a potem szepnął do 
siebie: 
- Moja żona. 
Zosia zwróciła ku niemu głowę i biały kapelusz ociemnił jej oczy 
odwrócone od światła. Źrenice zanurzone w czarniawe powieki jak 
gdyby powiększyły się przez to patrzenie. Rysy zatarły się, ale 
rozświeciły się uśmiechem bardzo radosnym. 
- Dlaczego mnie teraz nie pocałujesz? - spytała. 
- Nie śmiem - powiedział Janusz. 
- Czyżbyś był taki nieśmiały? A wtedy? 
- Wtedy byłaś dla mnie byle jaką dziewczyną, czymś, z czym nie 
powinienem się był liczyć. Zresztą nawet nie wiem, dlaczego 
chciałem wtedy ciebie pocałować. Na ogół nie należę do mężczyzn, 
którzy atakują kobiety natychmiast, kiedy zostają z nimi sam na 
sam. W tym geście było już jakieś przeznaczenie. 
Zosia zaśmiała się wyraźniej. 
- Nie zdaje mi się. Gdybym ja nie pamiętała tamtej sprawy i nie 
przyjechała do ciebie po dziesięciu latach, aby ci ją przypomnieć, 
zapomniałbyś o mnie zupełnie. 
- Nie, nie. Istniałaś zawsze we mnie, choć przysypana niezmierną 
ilością spraw, ludzi, twarzy. Ale dlaczego ty do mnie wtedy 
przyjechałaś? 
- Jak to dlaczego, z prośbą o posadę, byłam w nędzy. 
- Jak mnie pamiętałaś? 
- Pamiętałam ciebie jako aroganckiego panicza. Nienawidziłam 
ciebie. Tam w oranżerii - zobaczyłam człowieka. 
- Zmieniłem się? 
- Nie. Zostałeś taki sam, tylko jak gdyby w tym samym konturze 
zarysowało się coś przejrzystego. 
- Nie boisz się mnie znienawidzić? 
- Nie. Kocham cię - powiedziała z prostotą. 
Między lasem a folwarkiem, tak samo jak wtedy, rosło żyto, bardzo 
w tym roku wysokie i bujne. Był początek czerwca, kłosy wyrosły 
mocne i tu i ówdzie widać było na nich brązowe pyłki kwiatu. 
Dołem, przy ścieżce, którą szli, błyszczały ostróżki i bławatki. 
Ale niedużo, gdyż nasienie było starannie przebrane. Zosia szła 
przodem, dźwigając na ręce ów snop białych kwiatów, i kiedy Janusz 
postępował za nią, wydawało mu się, że bukiet to kształt dziecka, 
które jego żona niesie idąc przed nim polną ścieżką. I widok ten 
ucieszył go i zaniepokoił zarazem. 
Kłosy były tak wysokie, że biły Zosię po twarzy, stąpała więc 
ostrożnie, wolną ręką odchylając je i jakby broniąc się przed 
nimi. Co i raz podnosiła dłoń ku kłosom, one zaś wracając do swej 
pozycji uderzały postępującego za nią Janusza po ramionach. Szedł 
ponad kłosami, widząc, jak pole pochylało się pod nieuchwytnym 
powietrzem w jedną stronę lub się marszczyło jak morska 
niespodziewana tutaj fala. 
Zosia doszła do miejsca, gdzie ścieżka wchodziła w kamienny mur, 
który był granicą ich ogrodu, i tam zaczekała na męża. Ujrzał ją, 
z kwiatami objętymi obu dłońmi, uśmiechniętą pod jasnym 
kapeluszem, całą w słońcu, szczęśliwą i nad wszelki wyraz drogą. 
Wydała mu się prosta i całe przyszłe życie wydało mu się proste i 
zwyczajne: Komorów, żona, dziecko, może wiersze, hodowla kwiatów, 
owoców. Przez chwilę przemknęła mu przez głowę myśl: "Życie 
zazwyczaj tak prosto się nie rozwiązuje, nie od samego siebie 
człowiek zależy". Ale już nie miał czasu na analizę tej myśli, 
zbliżył się do Zosi, która stanęła, drobna, dziecinna, w przejściu 
między kamieniami i podnosząc ręce do góry, powiedziała: 
- Teraz możesz mnie pocałować!