Tytuł:  "Kopciuszek"                                      Część I
Autor: Józef Ignacy Kraszewski
        
                               Wydawnictwo "Alfa"
                                  Warszawa 1993
        
                                      Tom 1 
        
             Wiadomo   całemu   światu,  a   przynajmniej   tym,   którzy 
        kiedykolwiek przejeżdżali z Lublina do Warszawy lub z Warszawy do 
        Lublina,  że przy poczcie w Garwolinie istnieje jak najściślej  z 
        nią połączony Hotel Warszawski, zawierający w sobie  traktiernią, 
        cukiernią, bilard, kawiarnią i w ogóle wszystko, czego wymaga  od 
        podobnej instytucji Garwolin i stacja pocztowa.
             Instytucja ta (bo nie wahamy się dać jej tego imienia) ważną 
        jest  i  związaną  tradycyjnie z pocztą; w  czasach  bowiem,  gdy 
        stacja jeszcze znajdowała się za groblą, na wygnaniu, i tam  przy 
        niej,  a raczej z nią razem był hotel z tymi samymi  atrybucjami. 
        Jednej  tam  tylko  rzeczy brakło, o  której  zaraz  powiemy,  to 
        archeologicznego  zegara,  który  dziś  czyni  tak  wielką  sławę 
        Garwolinowi,   okolicy,   powiatowi,  że   już   przez   wrodzoną 
        wstrzemięźliwość więcej nie powiem.
             Hotel  więc  tu wiąże się z pocztową stacją,  od  której  go 
        tylko  dla  pewnego  wstydu  i  przyzwoitości  dzieli  kurytarzyk 
        maleńki,   a  zająwszy  w  prawo  cały  róg  kamienicy,  tu   się 
        rozpościera obszernie i wygodnie; osobno oznajmując jako hotel  i 
        restauracja, osobnym napisem zwiastując jako cukiernia: są to dwa 
        oblicza  tego  Janusa garwolińskiego. Rozumie  się,  że  pierwsze 
        powołuje  podróżnych  z  dala przybyłych, drugie  odnosi  się  do 
        ludności  miejscowej i kraju. I tym się właśnie różni  stara  owa 
        zagroblowa  instytucja od nowej w rynku położonej, że ta,  pomnąc 
        na  swe względem kraju obowiązki, jedną ze swych twarzy  łaskawie 
        zwrócić raczyła ku miejscowej wygodzie i potrzebie.
                       Szyld  cukierni jest nawet świeższy i  piękniejszy 
        od  hotelowego, co dowodzi poszanowania dla autochtonów,  umieją-
        cych to zapewnie ocenić.
                       Trzeba  przyznać,  że  hotel-traktiernia-cukiernia 
        garwolińska,  utrzymywany  przez osobę bardzo  poważną  z  pomocą 
        zgrabnego  dziewczęcia, które całą służbę reprezentuje,  i  kilku 
        tłustych piesków, spokojnie śpiących na krzesłach, a stanowiących 
        ornament, jest domem wygody, zaopatrzonym jak drugie, jeżeli  nie 
        lepiej.  Wszystkiego w ogólności dostać tu można  oprócz  rzeczy, 
        które  się  nie  znajdują. Z zup  panuje  kapuśniaczek  narodowy, 
        krupniczek  łatwo  z dnia na dzień przechowywać  się  dający  bez 
        uszczerbku  w  smaku i zapachu, sztuka mięsa z  tłustym  sosem  i 
        kartofelkami itd., itd. Ale bufet! bufet! w nim chwała i wielkość 
        Garwolina!  Tu  stoją  pod  kloszami  (pod  prawdziwymi  kloszami 
        szklanymi)  ciastka,  przysmaki, słodycze; tu  wódki,  z  których 
        jedna  przedniejsza  zowie się Garibaldówką (nie  znana  nawet  w 
        Warszawie,  ale  podobna nieco do przechrzczonej  krambambuli)  - 
        tu!...  o  za  długo musiałbym bogactwa  jego  wyliczać!  Zwróćmy 
        raczej  oczy  na  dostojną gospodynię, a zapatrując  się  na  jej 






        oblicze uznamy że osoba ta ze wszech miar dystyngowana ani mniej, 
        ani  inaczej, urządzając tę instytucją, uczynić nie mogła.  Widać 
        zaraz jak pojmuje jej ważność, jak ocenia swe stanowisko w kraju, 
        jak  rozumie  odpowiedzialność  ciążącą  na  jej  barkach   wobec 
        dyliżansów  i  omnibusów,  przeprowadzających  tędy  cały,  można 
        powiedzieć,  świat,  wobec poczt, na koniec  wobec  garwolińskiej 
        stolicy!
                  Wszystkim  zresztą wiadomo, że raz, w  dniu  wiekuiście 
        pamiętnym,  książę  pewien  bezimienny zatrzymał  się  tu  i  pił 
        herbatę,  którą  był rozczulony do najwyższego stopnia,  gdyż  mu 
        więcej przypomniała pokrewne Prusy, niż ojczyznę Konfucjusza.
                       Pani N., gospodyni i głowa domu, czuje, że gra  tu 
        rolę  dyplomaty mocarstwa, często w delikatnych zostającego  oko-
        licznościach  i  przymuszonego nadrabiać miną, a  nigdy  się  nie 
        skompromitować, obwija się więc pełnym powagi milczeniem.
                       Nie chcąc narazić zakładu, możnaż przyznać  kiedy, 
        że  w  nim  czegokolwiek braknie? Nigdy.  Jest  lub  powinno  być 
        wszystko, czego ktokolwiek zażąda. Jeśli nie dostaje czego,  wina 
        to  kaprysu  konsumenta, który żąda rzeczy, jakie  w  porządnych, 
        pierwszorzędnych  instytucjach europejskich tego rodzaju  nigdzie 
        się nie znajdują, a hotel garwoliński umie się szanować, ma tylko 
        to, co ludzie dystyngowani połykają i trawią.
                       Więc  jest  tu wszystko,  mianowicie  piwo,  wódka 
        wszelkiego  numeru,  chleb  nie zawsze  świeży  (gdyż  taki  bywa 
        szkodliwy) i masło, sól bezpłatnie.
                       Zresztą rachuba naturalna na pośpiech dyliżansu  i 
        omnibusów  mimowolnie nasuwa myśl, że się zje, co jest, gdy  głód 
        dokucza, a czas nagli.
                       I  spod kloszów znikają po kieliszku  Garibaldówki 
        choćby  dwumiesięczne ciastka, a po nich zostają tylko tłuste  na 
        palcach   plamy.   Czasem  trafia  się,  że   wymyślny   podróżny 
        niedyskretnie  żąda jakicheś niebywałych rzeczy, na przykład  jaj 
        miękko lub śledzia, wtedy gospodyni, nie chcąc mu dać poznać jego 
        nieszlachetności, musi się uciekać do ostatecznych środków.  Mówi 
        że  rzecz  żądana znajdzie się natychmiast, chociaż  po  nią  nie 
        pośle  nawet,  bo  to by było  zachętą  do  wymagań  fantazyjnych 
        niemoralną;  podróżny siada, usiada gospodyni, psy się  kładną  i 
        chrapią,  Paulinka  nie  powraca -  godzina  użycia  ostatecznych 
        środków zbliża się. 
                  Dla odwrócenia naprzód uwagi od materialnych  interesów 
        żołądka w sfery ducha i myśli, dumań i poezji pani N. zbliża  się 
        do  zegara  stojącego  w szafie z figurkami  na  przodzie,  które 
        niegdyś  w młodości tańcować musiały (wszyscy tańcują za  młodu), 
        nakręca  go zręcznie i kurant się rozpoczyna. Byłby  z  kamienia, 
        kto  by  uparł  się  czuć głód, gdy  zegar  grać  pocznie!  Radzę 
        Moniuszce,   aby   korzystając  z  pierwszej  swej   bytności   w 
        Garwolinie, zanotował sobie ten temat archaiczny, który stare nam 
        przypomina  dzieje.  Co  to za kurant! a jak go  gra  ten  zegar, 
        którego tony gdzieniegdzie czas nielitościwy powyszczerbiał! jaki 
        urok  w  tych  hiatusach,  w  przemilczeniach,  w   przymuszonych 
        pauzach, które klęski tylu lat wymowną tłumaczą ciszą!
                       Pani N. zna też wartość swojego zegara, a Garwolin 
        bardzo  się nim słusznie chlubi. Gdyby skromność dziedziczki  tej 
        pamiątki  nie cierpiała na tym, warto by opis zabytku  posłać  do 
        gazet  zagranicznych,  a chwilowo jak ogon  psa  Alcybiadesowego, 






        zająłby uwagę publiczną. Ale i skromność poszanować należy.
                       Żaden z was zapewne, czytelnicy moi, nie był nigdy 
        gospodynią  takiej  znacznej instytucji dobroczynnej  na  wielkim 
        trakcie  i nie wiecie, ile tu jest do ucierpienia!  Śmiejcie  się 
        zdrowi,   ale  to  stanowisko  ważne  i  zaprawdę   niepoślednie! 
        Pojmujecież,  co  to  jest  wszystkim  dogodzić,  a  siebie   nie 
        skompromitować i nigdy nie dać się upokorzyć i zwyciężyć?
                       Ile  to  umiarkowania,  wstrzemięźliwości,   taktu 
        potrzeba,  ażeby  nigdy  fatalnego: "Nie ma!"  -  które  by  było 
        wyrokiem  potępienia,  nie wyrzec; zawsze  trwać  na  stanowisku, 
        często udając głuchotę podstawiać ciastka zamiast sera lub sztukę 
        mięsa  dawać  na pieczyste, a w ostatku uciekać  się  do  zegara, 
        ażeby  zagłuszyć niedyskretne, natrętne upominanie się  dziwaków, 
        którzy  się  upierają  koniecznie  to jeść,  co  się  im  podoba! 
        Demagogi!
                  Świat jest tak zepsuty.
                  Ażeby  odpowiedzieć godnie obowiązkom stanu i  ważności 
        stanowiska,  przyznajcie,  potrzeba wytrawności  niepośledniej  i 
        charakteru niepospolitego. Cóż dopiero, gdybyście wiedzieli,  ile 
        jest  przewrotności  w pocztylionach, ile  zdrady  w  chłopiętach 
        przebiegających ulice, ile prześladowań losu ze strony  furmanów, 
        którzy  pomijają  hotel,  by  prostemu,  lichemu  zajazdowi   dać 
        pierwszeństwo?
                       Każdy  stan ma swoje gorycze, ale  być  gospodynią 
        takiego hotelu, to powolne męczeństwo i gdyby nie pojęcie to,  że 
        się spełnia misją społeczną, gdyby nie wewnętrzne pociechy  ducha 
        z  dokonania ważnego obowiązku, lepiej by już z  koszykiem  nosić 
        obwarzanki i pierniki.
                       W  życiu  każdego  człowieka  są  dni  wielkie   i 
        uroczyste, są godziny światlejsze i o losie stanowiące; taką  dla 
        hotelu  nad pocztowym gościńcem chwila  przechodzenia  dyliżansu, 
        omnibusów  i karet pocztowych. W tych godzinach dopiero  hotel  i 
        gospodyni  w całym jaśnieją blasku, zbierają  laury,  dziesiątki, 
        przekleństwa  i trzygroszówki lub żniwo płonne zawodów. Boć i  te 
        dyliżanse,  Panie odpuść, nigdy na nie z pewnością  rachować  nie 
        można.  Raz natłoczone niegłodnymi, drugi raz puste  zupełnie,  a 
        nikt  nie  przewidzi,  czego ci goście  zażądać  mogą.  Jest  ich 
        niekiedy do zbytku, to znowu żywej duszy oprócz konduktora.
                       Z  konduktorami,  rozumie się, w  jak  najlepszych 
        stosunkach zdrowa polityka utrzymywać się zmusza, a choćby  który 
        z  nich,  więcej mający skłonności do kieliszka,  nadużył  czasem 
        przymierza,  wglądać w to ściśle nie można. Konduktor  bowiem  ma 
        tysiące  sposobów dokuczenia lub usłużenia hotelowi.  Najczęściej 
        podróżni są pod jego wpływem, on robi sławę cukierniom i wskazuje 
        godne  zaufania  szynczki,  może  przyśpieszyć  godzinę  odejścia 
        dyliżansu lub nieco ją dla miejscowej konsumpcji opóźnić. Jest to 
        człowiek  chwilowo wszechmogący i pospolicie też postawy  takiej, 
        że  wraża uszanowanie we wszystkich. Toteż zjawienie się  jego  u 
        bufetu  najsłodszy zwykł witać uśmiech, najgrzeczniejszy ukłon  i 
        natychmiastowe   ujęcie   flaszki,   która   uczuć   szacunku   i 
        przywiązania jest bardzo wymownym tłumaczem.
                       Jednego pochmurnego dnia jesieni bardzo niedawnych 
        czasów właśnie nadchodziła godzina dyliżansu z Warszawy  jadącego 
        do  Lublina  i  gospodyni rozpatrywała  się  w  swoich  zasobach, 
        przygotowywała,  czego mogli wymagać podróżni, rzucała  okiem  po 






        pokojach,  aby  się  przekonać,  czy  psy  jakiej  nie  popełniły 
        nieprzyzwoitości.   Był   to   zwykły   jej,   chwilę   krytyczną 
        poprzedzający   przegląd.   W  bufecie  stało  wszystko   w   jak 
        największym  porządku,  flaszki zużyte  podopełniano,  ciasteczka 
        miały minkę zachęcającą i pokuśliwą, zdawało się, że niczego  nie 
        braknie.  Służąca z założonymi pod fartuszek  rączkami,  uczesana 
        gładko i świeżo, oczekiwała rozkazów. Gospodyni przechadzała  się 
        zadowolniona prawie, myśląc tylko, czy warto było puścić zegarowe 
        kuranty  lub  nie.  Pogląd w okno ostatecznie  przekonał  ją,  że 
        niewiele się można było spodziewać i nie warto zbyt szafować.
                       W  istocie  dzień  nie  obiecywał  podróżnych,   w 
        powietrzu   nie  było  nadziei.  Długie  doświadczenie   nauczyło 
        gospodynią,  że  nie  było  stałego prawidła,  którym  by  się  w 
        przepowiedniach o mniejszej lub większej ilości podróżnych, spaść 
        mogących  na  Garwolin, kierować można,  jednakże  myliło  czasem 
        przeczucie  i  zawodziły  wieszczby.  Wszystko  się  trafia   pod 
        słońcem.  Pogoda i słota przede wszystkim najmniej  pewnymi  były 
        znakami, bo w pluchę czasem bywało pełno, a w najjaśniejsze  dnie 
        jak  wymiótł. Umywanie się kota, skrzeczenie srok itp.  znaki  ze 
        wszystkiego podobno najlepiej oznajmywały przyszłość. Ale dziś  i 
        sroki  się  gdzieś poprzytulały, i kot zapomniał  o  toalecie,  a 
        dzień  był tak ołowiany, chmurny i smutny, że się  zdawał  grozić 
        pustkowiem.
                       Gospodyni też nie myślała bardzo się ryzykować  na 
        przygotowania i osądziła, że to, co w kuchni i w bufecie było  od 
        wczoraj, powinno na tak brzydki czas wystarczyć.
                  Spojrzała  w okno... okolica wyglądała posępnie,  niebo 
        jakby  je brudnymi zawiesił ścierkami, deszcz  wprawdzie  jeszcze 
        się  był nie namyślił padać, ale widocznie na długą zbierało  się 
        słotę... Chmury jednostajne, ołowiane, rozbite, powlekały  niebo; 
        tęsknota, cisza milcząca gniotła świat cały; zdawało się, że nikt 
        z  domu nie ruszy w taką porę... Zbliżający się  wieczór  dodawał 
        jeszcze obrazowi ponurości i wczesny mrok pomaluteńku, zdradliwie 
        zakradał się już poza ciężkie obłoki.
                  Zegar  wskazywał  godzinę  dyliżansową,  a  od   strony 
        Warszawy  cicho  było i głucho. Wtem trąbka dała  się  słyszeć  z 
        daleka.             
                  -  Dyliżans!  - machinalnie  zawołała  gospodyni,  idąc 
        powoli do bufetu, jak żołnierz na stanowisku posłyszawszy sygnał.
                  -  Nie, proszę pani - odezwała się służąca  stojąca  we 
        drzwiach.
                  - Jak to nie?
                  - To ekstrapoczta trąbi...
                  -   Ekstrapoczta?   -   przysłuchując   się   razem   i 
        artystyczniej układając ciastka na zakąski przerwała gospodyni  - 
        ekstrapoczta? a prawda...
                       Nawykli  do  pocztarskich  trąbek  doskonale   ich 
        piosenki rozumieją; dała tego dowód panna Paulina, która może też 
        i   usta,   co  mazurka  wygrywały,  przeczuła,  bo   się   mocno 
        zaczerwieniła...
                  -  A to może podróżni na noc! I gotowi ich  zawieźć  do 
        zajazdu!
                  - Nie, to Wacek trąbi... a on, proszę pani...
                  -  A  już  to  ja wiem, że wy się z  nim  znacie!  -  I 
        pogroziła jejmość pannie Paulinie, która straszniejszego  jeszcze 






        raka upiekła.
                  Wtem po bruku zaczęło tętnić, trąbka odezwała się znowu 
        i wielki powóz zatrzymał się przed pocztą.
                  Byli to jacyś podróżni, przybywający od strony Lublina.
                  -  O! o! - szepnęła gospodyni poglądając przez  okno  - 
        oho!  kareta (sic) poczwórna, na leżących resorach, z  pakami  co 
        się  zowie, i koczyk, elegancko! Wybiegnij no, Paulina, mnie  nie 
        wypada,  może się o co spytają. Niechby przenocowali, jest  pokój 
        wolny, choćby i dwa.
                  Paulina  była posłuszną, tym żywiej biegnąc, że  i  ten 
        Wacek, zdaje się, nie był jej obojętnym.
                       Przed  samym  ganeczkiem stała  w  istocie  piękna 
        kareta,  służący  już  był otworzył drzwiczki  jej  i  z  wnętrza 
        wyglądały  jasne  kobiece  sukienki.  Jedna  z  niewieścich  głów 
        wychyliła się właśnie i szukała kogoś, zapewne mężczyzny, który w 
        tej chwili z koczyka się dobywał.
                  - Panie Feliksie! panie Feliksie! czy pojedziemy dalej? 
        - spytano.
                  - Nie życzę... późno, szose nie najlepsze, drogi kawał, 
        lepiej by przenocować.
                       Odpowiadający  w  ten  sposób wysiadł  już  był  z 
        koczyka i, ziewając a przeciągając się, rozglądał się po  okolicy 
        i  niebie.  Był  to  średnich  lat  mężczyzna,  pięknej   budowy, 
        barczysty,  silny, a na twarzy, choć nieco już rozlanej i  nazbyt 
        zaokrąglonej, noszący ślady piękności niepospolitej, szlachetnej, 
        choć na pozór trochę chłodnej.
                  - Więc jedziemy czy nie, panie Feliksie? - z  odcieniem 
        niecierpliwości spytała znowu kobieta.
                  - Jak chcecie.
                  - A! jakiż jesteś nudny! Przecieżby wiedzieć  potrzeba, 
        czy choć jest gdzie przenocować?
                  Gospodyni,  która słuchała tej rozmowy, z oburzeniem  w 
        imieniu Garwolina ruszyła ramionami.
                  -  Jest tu gdzie przenocować? - zapytał już stojącej  w 
        ganku Pauliny pan Feliks.
                  - A gdzieżby nie było? - z uśmiechem odparła dziewczyna 
        - toż hotel proszę pana.
                  Służący pobiegł zobaczyć i powrócił do drzwiczek karety 
        z zapewnieniem, że są pokoje.
                  - Więc nocujemy...?
                  - A! nocujemy, choć wcześnie - rzekł mężczyzna - z wami 
        jadąc,  to  być inaczej nie może! Boicie się  jechać  nocą,  choć 
        wcześnie, potrzeba już nocować.
                       Z  wnętrza  większego  powozu  poczęły  się  zatem 
        dobywać skryte w nim niewieście postacie. Wyszła naprzód średnich 
        lat,  ale jeszcze bardzo przystojna o wspaniałej postaci  kobieta 
        osłoniona zamaszystym burnusem, taż sama, która pierwsza wywołała 
        pana Feliksa z obojętności, z jaką sobie stał na boku, wyglądając 
        na męża, potem dwie panny i skromniej ubrana służąca.
                       Wszystko  to  szeregiem posunęło się  z  wolna  do 
        ukazanych im pokojów, a w ślad za nimi pociągnął równie powoli  i 
        pan Feliks, którego Garwolin nie zdawał się dotąd zachwycać, gdyż 
        minę miał znudzoną i kwaśną.
                  Zaledwie  przybyli znikli w głębi hotelu,  trąbka  dała 
        się słyszeć znowu.






                  - Dyliżans! - machinalnie odezwała się jejmość.
                  - I to nie dyliżans! - cicho zauważyła Paulina.
                  -  Ale co bo pleciesz? - a potem dodała zaraz -  a  ono 
        prawda,  że  nie  dyliżans,  zobaczże  no  prędko,  ot,  to   się 
        rozjeździli. Ekstra! istotnie ekstra!
                  Z wielkim hałasem zajechała druga obładowana kareta  od 
        strony Warszawy i stanęła przed gankiem.
                  Kamerdyner  wbiegł szybko, potrącając nawet Paulinkę  i 
        dopominając się numeru.
                  Wskazano mu pokoik.
                  - Jak to? Jeden pokój dla pani jenerałowej, to nie może 
        być!
                  - Reszta zajęta!
                  - To tu gdzieś przecie znajdziemy drugą oberżę.
                  -  Drugiej,  proszę pana, nie ma  w  Garwolinie,  tylko 
        liche zajazdy - odezwała się Paulinka razem i pocztylion unisono.
                  Kamerdyner pobiegł do powozu.
                  - Jeden pokoik i to nieosobliwy, wszystko zajęte.
                  - Ja się pomieszczę i w tym jednym - odezwał się głos z 
        karety - chcę spocząć... proszę otworzyć.
                       Drzwiczki  odemknięto i powoli znowu wysunęła  się 
        postać  niewieścia, kobieta słusznego wzrostu,  pięknej  postawy, 
        nie  bardzo  już młoda, ale twarzy,  która  jeszcze  zastanawiała 
        nadzwyczajną  regularnością  rysów zmęczonych.  Ubrana  czarno  i 
        skromnie,  jakimś  osłabłym  krokiem postąpiła  ku  gankowi,  nie 
        spoglądając nawet przed siebie, kamerdyner ją poprzedzał.
                       Nie wiem, ciekawość czy potrzeba wywiodły  właśnie 
        na  jej spotkanie owego pana Feliksa, tak że, mimo iż się  jej  z 
        drogi ustąpił, gdy schodki przeszła, znalazła się o krok od niego 
        -  podniosła  oczy i oboje razem jakby  widmo  ujrzawszy  stanęli 
        osłupieni.
                       Z oczów pana Feliksa i jenerałowej widać było,  że 
        to spotkanie tak niespodziane nastąpić musiało po bardzo  długich 
        rozstania  latach, gdyż wpatrywali się w siebie wzajemnie,  jakby 
        chcąc upewnić, że ich nie myliły oczy.
                       Kobieta   zarumieniła  się,  pobladła,   zadrżała, 
        mężczyzna  stał  pomieszany  i niepewny, co  miał  począć.  Żadne 
        jednak słowo z ust ich nie wyszło, oczyma zmierzyli się długo,  a 
        w tym wzroku ile było zapytań, wspomnień, ciekawości, niepokoju i 
        tajemnic,  odmalować trudno, choć to trwało jedno  przelotne  oka 
        mgnienie.
                       Jenerałowa  jakby natychmiast  opamiętywając  się, 
        szybko  postąpiła  naprzód, a pan Feliks pozostał  jak  wrosły  w 
        podłogę na kurytarzu, tylko oczy w ziemię utopił, jakby  przybity 
        niespodzianie nań spadającym brzemieniem.
                  - Kto to jest? - zapytał powracającego kamerdynera.
                  - Jenerałowa Palmer...
                  -  Jenerałowa?  Palmer?  -  powtórzył  ze   zdziwieniem 
        mężczyzna.
                  -  Panie Feliksie! - odezwał się głos żony z  pokoju  - 
        panie Feliksie?
                       Ruszył     ramionami    powołany    z     widoczną 
        niecierpliwością  i wszedł do izby gościnnej, do  której  właśnie 
        znoszono owe mnóstwo paczek, węzełków i pudełeczek, które pięknym 
        paniom w każdej ich podróży towarzyszyć muszą.






                  - Któż to przyjechał? - spytała starsza kobieta.
                  -  Jakaś  jenerałowa, Pulwer! Palmer! Nie wiem,  co  to 
        jest?
                  - Nocuje?
                  -  Zdaje  się, bo dla niej numer obok  naszego  zajęto. 
        Mówił  to pan Feliks i stał jak przybity, tak że  żona,  uderzona 
        niezwykłym twarzy jego wyrazem, spytała:
                  - Czy tak jesteś zmęczony?
                  - Niezmiernie, ogromnie.
                  - Patrzże, to my słabe kobiety! Elwirka taka delikatna, 
        Mania i ja, jeszcze byśmy z biedy poszły tańcować, a ty, w  takim 
        wygodnym powozie?...
                  -  To rzecz wiadoma, że wy jesteście mocniejsze od  nas 
        we wszystkim, nie ulega najmniejszej wątpliwości.
                  - Dlatego tylko chyba, że mamy wolą - odparła kobieta.
                  - A my? - odparł mężczyzna obojętnie...
                  -  A  wy ją bardzo prędko tracicie, mój  Feliksie.  Jak 
        tylko  macie  kątek, żonę i spokojny kawałek chleba,  wpadacie  w 
        jakąś  apatią, zastygnienie, obojętność tak, że gdyby  się  świat 
        przewracał, już byście nie chcieli wyjrzeć przez okno.
                  - Już by to było za późno! - rzekł pan Feliks.
                  -  Jak wy się zużywacie! a raczej jak... ale cóż to  ja 
        mówię!
                  - Samuelko, masz słuszność, kazanie nie w porę!  Lepiej 
        by pomyśleć... choćby o herbacie.
                  -  Prawda,  to skuteczniej wywoła energię i  siłę,  niż 
        moja homilia?
                  Pan Feliks ruszył ramionami.
                       Rozmowę  przerwało nadejście hałaśliwe  dyliżansu, 
        panienki  pobiegły  do  okna, wrzawa  przed  pocztą  zrobiła  się 
        wielka,  podróżni  sypnęli się jak z pudełka  Pandory  wprost  ku 
        salce i bufetowi, gdzie na nich już gospodyni oczekiwała.
                       Dyliżans tym razem wbrew wszelkim przeczuciom  był 
        ogromnie  napakowany, wewnątrz jak śledzie w beczce mieścili  się 
        różnego  kalibru  podróżni;  jeden miał  zaszczyt  i  przyjemność 
        siedzieć z konduktorem na przodzie, dwóch podobno na wierzchu pod 
        gołym niebem używali świeżego aż nadto powietrza.
                       Przyjaźń    konduktora   zarówno   z    przepisami 
        pocztowymi  sprawiła  to,  że podróżni  mogli  się  rozkurczyć  i 
        posilić  w Garwolinie, a do konsumpcji w bufecie zachęcano ich  i 
        tym,  że do Żabianki nigdzie już nie znajdą takiego komfortu  jak 
        tutaj. Na nieszczęście jejmość wcale była nie przygotowana, chleb 
        i  wódka,  piwo i owczy serek stanowiły treść  podwieczorku,  ale 
        głodnym wszystko dobre.
                  - Jak mamę kocham! - zawołała Elwira patrząc przez okno 
        - wszak to Teoś Muszyński wysiadł z dyliżansu.
                  - Ale co się śni, moje dziecko! - odpowiedziała matka.
                  - Ale już ja się, proszę mamy, nigdy nie mylę, to on  - 
        dodała  panna  Elwira,  córka pani Feliksowej,  ładna,  świeża  i 
        rumiana  szatynka, ale tak ładna, świeża i rumiana,  jakich  jest 
        tysiące, z twarzyczką wesołą, pospolitą, bez wyrazu.
                       To  mówiąc  od  okna  odwróciła  się  ku  drugiemu 
        przybyłemu razem z nimi dziewczątku, ku Mani, która w kąciku  coś 
        w swoim przebierała woreczku.
                       I  strój,  i  pokora, i miejsce,  jakie  w  pokoju 






        zajęła,  dowodziły, że położenie Mani w tym domu było  podrzędne, 
        że  to  być  musiała sierota na łasce, jakaś  daleka  krewna  lub 
        wychowanka. A było to śliczniuchne stworzeńko, drobne,  malutkie, 
        białe,  z blond włoskami i dużymi niebieskimi oczkami i  z  takim 
        jakimś  smutkiem  w  twarzy,  że  patrząc  na  nią   przeczuwałeś 
        sieroctwo, miała je napisane na czole.
                  - Słyszysz, Maniu? Teoś? Chodź! Zobacz!
                  Mania  na  pierwsze  o nim  wspomnienie  już  się  była 
        niezmiernie zaczerwieniła, teraz musiała udać, że nie słyszy.
                  - Ale cóż mnie Teoś obchodzi?
                  - Ciebie? On? Nie obchodzi! O! o! moja najdroższa!  Mów 
        to sobie komu chcesz, ale nie mnie i mamie! - zawołała Elwira.
                       Pani Feliksowa uśmiechnęła się prawie  pogardliwie 
        spoglądając  na  Manię,  która wciąż tam coś  szperała  w  swojej 
        torbeczce.
                  W tej chwili pan Feliks, który był wyszedł, powrócił do 
        pokoju i odezwał się do żony:
                  - Spotkałem się z Muszyńskim.
                  -  A  widzicie, żem się nie omyliła! -  roześmiała  się 
        Elwira.
                  -  Dokądże  jechać raczy? - z  przekąsem  spytała  pani 
        Feliksowa.
                  - Doprawdy nie wiem, ale podobno dostał gdzieś  miejsce 
        na wsi, naturalnie guwernera.
                  -  Ale  jakże  to może być, żeby  wiedząc  o  nas,  nie 
        przyszedł  się nam pokłonić, no, jeśli nie nam zresztą,  to  choć 
        Mani.
                  -  Moja Elwirko! - cicho szepnęło, rumieniąc się  dzie-
        wczę.
                  -  Nie dokuczajcież jej, proszę! - rzekł pan  Feliks  z 
        nieukontentowaniem widocznym.
                  Pani Feliksowa ryszyła ramionami.
                  -  Ale  któż by śmiał twojej protegowanej  dokuczać!  I 
        dlaczegoż  mówisz w liczbie mnogiej, przecież nie  odezwałam  się 
        ani słowa.
                  -  Przepraszam - mimowolnie... - Mania  coraz  bardziej 
        się rumieniła i głębiej szukała czegoś w torbeczce.
                  Wtem drzwi się otworzyły i młody chłopak, o którym była 
        mowa, wszedł nieśmiało do pokoju. Znać było na nim, że walczył  z 
        sobą, nim się na ten krok odważył, że jakieś uczucie przemogło  i 
        popchnęło  go  -  ale otworzywszy drzwi, tak  się  zmieszał,  tak 
        zapłonił, jakby był nieśmiałą dzieweczką.
                  - Najmocniej przepraszam - odezwał się, kłaniając  pani 
        Feliksowej  - ale dowiedziawszy się że państwo są tu  przejazdem, 
        nie mogłem się wstrzymać, aby im nie złożyć mojego uszanowania.
                       Na  to powitanie pani Feliksowa ani się ruszyła  z 
        krzesła  i  ledwie kiwnęła główką, ale Elwira i ona  mierzyły  ze 
        złośliwą   ciekawością  przybyłego  i  Manię  na  przemiany.   Ta 
        odwróciła się zmieszana, spojrzała i stanęła, widocznie dotknięta 
        całą sceną, która ją czyniła celem przykrych szyderskich wejrzeń.
                       Teoś   Muszyński   był  dosyć   ładnym   mężczyzną 
        średniego  wzrostu,  ciemny blondyn, poważny  jak  zwykle  ubodzy 
        młodzi ludzie, którzy wcześnie dojrzewać muszą, twarzy  otwartej, 
        poczciwej  pięknej. Rysy jej nie były zbyt regularne,  ale  wyraz 
        wybitny,  a nade wszystko czoło wyniosłe i piękne. Od razu  jakoś 






        tchnęła od niego poczciwość.
                  Pani  Feliksowa  niedbale, szydersko  zwróciła  się  ku 
        niemu.
                  - Dokądże to pan wędruje? - spytała.
                  - W świat, pani, za pracą.
                  -  A! to bardzo pięknie, ale nie można by  wiedzieć,  w 
        którą stronę świata?
                  - Na teraz ku Podlasiowi, pani, gdzie mi parę  chłopiąt 
        dają do wychowania.
                  -  Jakże się to pogodzi tak suche zajęcie z  poezją?  - 
        zawsze żartobliwie dodała pani Feliksowa.
                  - Tak jak się zwykło godzić serce z obowiązkiem.
                  - Prześlicznie!
                       Spojrzała na Manię, której niebieskie oczy  pomimo 
        nadzoru,  pod jaki każde ich wejrzenie było poddane,  z  uczuciem 
        jakimś  rzewnym zwróciły się ku Teosiowi i chciały mu  powiedzieć 
        wszystko, czego usta nie mogły.
                  Elwira prawie tak szydersko uśmiechała się od okna, jak 
        matka ze swojego krzesła.
                  -  Życzymy  szczęścia i poezji, i pedagogii!  -  dodała 
        pani Feliksowa, jakby go żegnając, panna Elwira skłoniła głową.
                       Mania   z  daleka  tylko  wzrokiem   i   rumieńcem 
        powiedziała mu to, czego usty wyrzec nie mogła. W lazurowych  jej 
        źrenicach kręciła się łza skrywana.
                       Pan  Feliks w powadze i milczeniu patrzał na  całą 
        tę  scenę, westchnął głęboko i w chwili, gdy Teoś miał  odchodzić 
        pomieszany, zbliżył się, podał mu rękę, mocno nią wstrząsając.  - 
        Bądź  zdrów, kochany Teosiu - rzekł - niech ci się  tak  wiedzie, 
        jak ja ci życzę i jakeś doprawdy wart. Nie zapominaj o nas.
                  Milczenie  pani  nie  dozwoliło  się  dłużej  wstrzymać 
        gościowi i natychmiast wynijść musiał.
                       Po  jego  oddaleniu się cisza  chwilę  panowała  w 
        pokoju,  tylko  Feliks był chmurny, Mania twarz  skryła,  a  pani 
        Feliksowa  zrobiła minę marsową, zapewne aby męża  odstręczyć  od 
        robienia wymówek, których się spodziewała.
                       Pan  Feliks  westchnął, dobył  cygaro,  popatrzał, 
        ruszył  ramionami,  jakby dodając jej serca spojrzał na  Manię  i 
        powoli wysunął się za drzwi.
                       Gdy  się  to działo, inna scena  miała  miejsce  w 
        kurytarzyku  dzielącym  pocztę  od bufetu. Tu  snuli  się  słudzy 
        przybyłych  gości i podróżni wysiedli z dyliżansu.  Wpośród  nich 
        jeden,  który  zlazł  tylko  co  z  wierzchołka  karety,  zwracał 
        szczególniej  uwagę;  była to postać tak  napiętnowana  stygmatem 
        upadku moralnego i nędzy, że bez jakiegoś wstrętu spojrzeć na nią 
        nie  była  podobna.  Nie  tyle wiek,  co  życie  zniszczyło  tego 
        mężczyznę, niegdyś -jak było widać - bardzo pięknego i zbudowane-
        go  atletycznie.  Dziś  była to szkaradna,  brudna  ruina,  twarz 
        straszliwie wychudła, oczy czarne zapadłe, policzki  czerwonością 
        i   wyrzutami   krwawymi  pokryte,   włos   rozczochrany,   broda 
        nieczesana,  wąsy rozpierzchłe, wzrok jego był  obłąkany,  pijany 
        razem  i  groźny. Niedawno jeszcze bujny zarost  twarzy  i  głowy 
        ufarbowany był niezręcznie, ale zapomniano farby odnowić, a słota 
        i czas ją zrudziły, włos odrastał pasmami siwawymi.
                       Oczy  zaszłe  blachmanem,  jak  dawniej   mawiano, 
        zdradzały  zarówno z barwą twarzy nieprzełamany nałóg  pijaństwa. 






        Na  szyi  miał szczątek chustki czarnej, podarty  surdut  opięty, 
        zbrukany,  niewiadomego koloru, buty dziurawe, przy tym  kapelusz 
        zatłuszczony  i zmięty, a w ręku rękawiczki poszarpane i  coś  na 
        kształt chustki do nosa, niegdyś jedwabnej.
                       Wysiadłszy,   zaraz   pospieszył  do   bufetu,   w 
        milczeniu wskazał gospodyni największy kieliszek, chlebem z  solą 
        przekąsił,  napił  się wódki i wyszedł w  kurytarz  kręcąc  sobie 
        papieros z miną już tylko zwierzęcych w życiu uciech  szukającego 
        człowieka, któremu reszta była całkowicie obojętną.
                       Stał tak w ganku z zapalającym się po wódce okiem, 
        gdy  drzwi  pokoju jenerałowej otworzyły się i sama  pani,  chcąc 
        zawołać  sługi zapewne, wyjrzała. Trafem wzrok jej  spotkał  tego 
        obszarpańca i drzwi żywo i gwałtownie zatrzasnęły się zaraz.
                       Człowiek  ów,  który stał obojętny  przed  chwilą, 
        jakby  iskrą  elektryczną dotknięty nagle, drgnął, rzucił  się  i 
        skamieniał.  Posunął  się parę kroków  naprzód,  cofnął,  stanął, 
        zmięty  w  rękach tytuń rzucił i zdawał namyślać, co  ma  począć. 
        Oczy  jego paliły się, czoło pofałdowało, palce drgały,  spojrzał 
        potem  na  siebie, gorzki uśmiech przebiegł jego  usta  i  powoli 
        powrócił ku gmachowi.
                  Kamerdyner wchodził do pokoju jenerałowej właśnie.
                  - Słyszysz waćpan - rzekł zachrypłym głosem dyliżansowy 
        - kto to jest ta twoja pani?
                  -  Ta moja pani! - od stóp do głów  mierząc  zuchwałego 
        ciekawca   powtórzył  kamerdyner  daleko  porządniej  odziany   i 
        wyglądający  od tego jegomości. - Naprzód to nie jest moja  pani! 
        choć ja jej służę, po wtóre nie mamy zwyczaju spowiadać się  byle 
        komu!
                  Pytający  zaczerwienił się, oczy mu zapałały,  ale  się 
        zaraz pomiarkował.
                  -  Bardzo  przepraszam, jeśli się źle wyraziłem  -  ale 
        proszę tylko oznajmić, że pan Fryderyk żąda kilka słów powiedzieć 
        - a przekonacie się, że tak mnie odprawiać nie mieliście  powodu, 
        bo - podniósł głos - my się z panią dawno i dobrze znamy.
                       Służący   na   te  słowa   struchlał,   tak   mało 
        prawdopodobnym   wydało  mu  się,  by  jenerałowa  tego   rodzaju 
        znajomości mieć mogła?
                       Scena  ta  odbyła  się tak  głośno  i  tylu  miała 
        świadków  mimowolnych,  że kamerdyner rad był  ją  co  najprędzej 
        ukończyć.  Wszedł  więc do pokoju i natychmiast  powrócił  z  od-
        powiedzią, że pani chora, widzieć się nie może, ale jeśli by  pan 
        Fryderyk czego żądał...
                  To  przypuszczenie przez usta sługi przysłane było  tak 
        upokarzające, że nawet biedny odartus na nie się oburzył.
                       Zamilkł,  pohamował  się  prędko, a  że  i  trąbka 
        pocztarska już się słyszeć dała, a dyliżans stał gotów do  drogi, 
        mruknął tylko spokojnie:
                  - No! to się gdzie indziej zobaczymy.
                  Chwilę  pomyślał  jeszcze, jakby się wahał,  czy  zająć 
        miejsce  w powozie, do którego wzywano co prędzej  podróżnych,  a 
        potem usiadł spokojnie na ławce przed hotelem.
                  - No! a pan siadać nie myślisz? - zapytał konduktor.
                  - Nie myślę.
                  - Pan nie jedziesz do Lublina?
                  - Jechałem, ale mi się odechciało.






                  - I miejsce stracone?
                  -  Wróbel  go sobie może zająć i jechać  szczęśliwie  - 
        odparł spoglądając na wierzch karety podróżnej. - Upadam do nóg.
                  I  zwinąwszy  znowu papierosa  podejrzany  ów  jegomość 
        zajął  miejsce  u wnijścia, jakby mu już podróż  nie  była  wcale 
        pilną, a wieczorny chłód obojętnym.
                       Kamerdyner,  który  patrzał  na  całą  tę   scenę, 
        powrócił  do  pokoju  jenerałowej, zabierającej  się  właśnie  do 
        wieczornej  modlitwy,  do  której liczne  książki  różnej  formy, 
        medale i różańce przysposobione już leżały.
                  -  Ten  pan Fryderyk, proszę  jaśnie  wielmożnej  pani, 
        zamiast jechać do Lublina - tu został.
                       Jenerałowa chciała udać obojętną, ale ręce się jej 
        zatrzęsły,  pobladła i choć wobec sługi pragnęła się nie wydać  z 
        niepokojem, nie była panią siebie.
                  - Nie pojechał? - spytała.
                  - Nie, dyliżans odchodzi, a on siadł i został tu, mówi, 
        że się z jaśnie panią gdzie indziej widzieć będzie.             
             -  A! znam go! to natrętny żebrak,  najgorszego  prowadzenia 
        człowiek,  kiedyś  mu  świadczyłam... mój Ignacy  -  ale  cóż  tu 
        poradzić...?
                  -  Ja  nic nie poradzę, bo na mnie się  tak  ofuknął... 
        hardy jakiś.
                       Jenerałowa chwyciła podróżny pugilaresik, napisała 
        żywo  kilka  słów  ołówkiem i zawinąwszy  parę  papierków,  które 
        wyglądały na pieniądze, oddała je kamerdynerowi.
                       Był to człowiek wytrawny ów kamerdyner... a  jakoś 
        wszystkiego  tego zrozumieć nie mógł; krzywo mu się ten  niepokój 
        pani wydawał.
                  -  O!  do licha - rzekł w duchu - czy  jaki  kuzynek  z 
        drugiego świata? czy co?
                  -  Proszę  cię, oddaj mu to! oddaj, proszę!  -  żywo  i 
        przerywanym głosem dodała jenerałowa - pospiesz.
                  - W jednej chwili...
                  Podróżny siedział w ganku i palił papieros z  uśmiechem 
        jakimś piekielnym na ustach i miną zwycięską; kapelusz rzucił  na 
        ucho,  nogę  na nogę założył i podśpiewywał,  ale  nieźle,  jakąś 
        włoską arietkę, gdy kamerdyner podbiegł i oddał mu posyłkę.
                  Zmierzył  go  okiem podróżny, pokiwał  głową  i  papier 
        odtrącił.
                  - Powiedz pani, że ja się z nią widzieć życzę - i zwróć 
        jej list nazad! rozumiesz waćpan!
                  - Ale jasna pani chora.
                  -  To jak wyzdrowieje, ja poczekam - dodał  podróżny  i 
        głowę odwrócił.
                       Tymczasem   dyliżans  już  sprzed  ganku   ruszał, 
        konduktor  usiadł  na  swe miejsce,  pocztylion  z  bata  uderzył 
        rozgłośnie  i  konie pobiegły po bruku, a  głowa  młodego  Teosia 
        wychylona   przez  okno  próżno  szukała  czyjegoś  wejrzenia   i 
        pożegnania.
                       Gdy  się  to  dzieje,  a  kamerdyner   odprawiony, 
        powoli,  ruszając ramionami, powraca do jenerałowej,  pan  Feliks 
        wyszedł  chmurny  i zamyślony z pokoju żony,  chcąc  sobie  nieco 
        spocząć na świeżym powietrzu.
                       Na  wstępie  uderzyła go zaraz ta  postać  dziwna, 






        wygodnie  sobie rozsiadła na ławeczce, której rysy zdały  się  mu 
        niezupełnie obce. Strój tylko i nędza były panu Feliksowi nie  do 
        pojęcia;  stał, patrzył i oczom nie wierzył. Poszedł parę  kroków 
        zdumiony, a wtem podróżny głowę odwrócił.
                       Popatrzył  także na zbliżającego się i,  dobywając 
        resztki  papierosa  z ust, począł jedno oko  przymrużać,  a  usta 
        jakby do uśmiechu wykrzywiać.
                       Dobrych  minut  kilka  poglądali  tak  na  siebie; 
        podróżny odarty poprawił kapelusza i pokręcił wąsa, czyniąc sobie 
        postawę coraz zuchwalszą.
                  - A tak! - odezwał się po długiej chwili, nie  ruszając 
        z miejsca - jak starzy przyjaciele wdzieją łachmany, zabruczą się 
        i  odrą, któż by ich poznać chciał, mówić z nimi lub rękę ku  nim 
        wyciągnąć! Choć się to ją dawniej serdecznie ściskało! Cha!  cha! 
        Patrz, nie patrz, panie Feliksie, dziwuj, nie dziwuj, taki to ja! 
        Ze skórą i kośćmi, bo mięsa już nie ma.
                  Feliks cofnął się o krok i przybrał postawę poważną.
                  - Jeżeli starzy przyjaciele wdzieją łachmany - rzekł  - 
        pod  nimi  poznać  ich  można i  rękę  im  wyciągnąć,  ale  jeśli 
        dobrowolnie się zbruczą i ostatecznie skalają...
                  -  No! cicho - zawołał tupiąc nogą odarty - a  kto  wam 
        dał  prawo sądzić? Ani dawnej przyjaźni, ani  nowego  politowania 
        nie potrzebuję. Gdyby człek w istocie upadł, a padając nawet  się 
        powalał... czy i wówczas z chrześcijańskiej miłości odepchnąć  go 
        trzeba, aby już i dźwignąć się nie mógł?
                  Pan Feliks zmilczał.
                  -  O! mój Boże! - zawołał po chwili - co się to z  tobą 
        stało.
                  -  A  coż!  to,  co się ze  wszystkimi  stać  może,  co 
        pieniędzy  nie  szanują,  a życie lubią. Jeszcze  jutro  może  mi 
        dopisać  trent, lewa i jak się wystroję i szampana wam  postawię, 
        to mnie ściskać będziecie w zawody, kto lepiej i serdeczniej! Ale 
        i to waćpana interesować będzie - dodał z uśmiechem, palcem w tył 
        pokazując  ku  pokojowi zajętemu przez jenerałową - wszak  ci  to 
        piękna Julka przyjechała tu karetą z kamerdynerem, daj go katu, i 
        nie  chce  mi się nawet pokazać. Otóż się z nią widzieć  muszę  - 
        przecież  to  dla  obu  nas  bardzo  stara  i  bardzo   serdeczna 
        znajomość, a niegrzecznie by było minąć ją nie salutując.
                  Rozśmiał  się,  a  w  uśmiechu  reszta  czarnych  zębów 
        ukazała się wśród paszczy, która buchnęła dymem.
                       Nie  wiem,  dlaczego pan  Feliks  ostatnimi  słowy 
        niezmiernie  się  zmieszał, chciał widocznie  przerwać  mu  mowę, 
        jakby  się  obawiał, by żona jej nie posłyszała,  zaciął  usta  i 
        spojrzał na Fryderyka.
                  - Ano, tak! - rzekł obojętnie, wcale nie zniżając głosu 
        obdartus  - ja to rozumiem. Waćpan jesteś z żoną - boisz się,  by 
        jej  uszów to nie doszło - a mnie to co szkodzi? Cha! cha! Co  za 
        czuły małżonek! Co za cnotliwy człowiek! Julka przyjeżdża  karetą 
        herbowną,  a pan Feliks, sztywny jak lalka, wstydzi  się  starych 
        najlepszych znajomości? O zmiany czasów, o zmiany! Cha! cha! Któż 
        by to przed laty powiedział!
                  Pan  Feliks odwrócił głowę ku pokojowi żony -  Fryderyk 
        zaczął się śmiać gorzko.
                  - Mój Boże! - powtórzył pierwszy, znać nie wiedząc,  co 
        powiedzieć - co się z tobą stało?






                  -  Ale  cóż bo tak ubolewasz nade mną -  ofuknął  drugi 
        podnosząc  głowę - myślisz, że mi już tak bardzo źle na  świecie? 
        Ot  wiesz,  że wcale tak nie jest. Naprzód ty  co  chwila  możesz 
        wszystko, co masz, stracić, a ja już nic. To za wiele starczy. Po 
        wtóre,  ja  się przekonywam z doświadczenia, że  kieliszek  wódki 
        równy  jest kieliszkowi koniaku wobec żołądka i gęby, że chleb  i 
        cebula  są wcale niezłym pokarmem i że móc drwić z całego  świata 
        na  całe gardło, to także coś warto. Diogenesowe rzemiosło  wcale 
        nie do odrzucenia - ludzie się boją, a człowiek się śmieje.
                  - Są jednakże milsze i piękniejsze - odparł z cicha pan 
        Feliks miarkując swój głos, jakby chciał towarzysza  podnoszącego 
        wykrzyki umiarkować. Ale to nic nie pomogło.
                  -  Lepszeż twoje? - spytał niedbale ów Fryderyk. -  Ot, 
        nie  wiem, jeździsz powozem, ubierasz sie przyzwoicie,  wyglądasz 
        na porządnego człowieka, ale żona cię za nos wodzi.
                  - Panie Fryderyku! - oburzył się Feliks.
                  -  Wszakże się znamy? - odparł pierwszy -  ceremonii  z 
        sobą robić i bawełną obwijać nie mamy potrzeby. Nie jesteś  panem 
        w  domu,  a  w  towarzystwie  z nas  dwóch  dziś  jeszcze,  ja  w 
        łachmanach,  ty w sajecie, pewnie bym większe zrobił  wrażenie  - 
        boś  już  zupełnie zero, kochany panie Feliksie, ja  mogę  zrobić 
        skandal, ty nawet głupstwa nie potrafisz.
                  W  czasie tej rozmowy, która widocznie  do  najwyższego 
        stopnia niecierpliwiła pana Feliksa, nie śmiejącego jednak  uciec 
        od niej niegrzecznie - kamerdyner jenerałowej wyjrzał kilka razy, 
        jakby  chciał się przekonać, czy jeszcze siedzi ten  natręt.  Pan 
        Feliks kręcił się, w ostatku zawinął i, usiłując przenieść  walkę 
        na  plac  mniej niebezpieczny, powoli usunął  się  do  bufetowego 
        pokoju.
                       Fryderyk  spojrzał  na niego,  pomruczał  coś  pod 
        nosem,  ale  pozostał  na stanowisku  i  drugi  papieros  skręcać 
        zaczął, z nadzwyczajną do tego biorąc się wprawą.
                       W  salce,  do  której  wszedł  pan  Feliks,  chcąc 
        uniknąć  niemiłego spotkania, widać było jeszcze nie  posprzątane 
        szczątki  podwieczorku, który pospiesznie podano podróżnym.  Sama 
        pani  zajęta  była dodawaniem i trzymała  pełną  garść  drobnych, 
        usiłując  sobie przypomnieć, za co je wzięła.  Paulinka  zbierała 
        okruszyny tego wcale nie Baltazarowego festynu.
                       Tu  i  ówdzie  stały  nie  dopite  piwa   kufelki, 
        porozłamywany chleb leżał, na talerzach poniewierały się szczątki 
        sztukamięsy  i  kartofli  -  na jednym  z  głównych  stolików  ku 
        wielkiej zgryzocie jak wyrzut sumienia widny był kotlet,  którego 
        jakiś  gość  nie  chciał, a co gorzej nie  zapłacił.  Kotlet  ten 
        ostawiony  kartoflami,  zastygły w  tłustości,  smutny,  brzydki, 
        czarny, przeznaczony zapewne dla piesków, gdy niewdzięczni ludzie 
        go  nie  chcieli - do wyraźnego rozkazu pani, ad  interim  używał 
        honorowego miejsca, na które wcale nie zasłużył.
                       Kotlet ten brzemienny był historią w kuchni i złym 
        humorem  na  dwa  dni, służąca też poglądała nań  ze  strachem  i 
        wstrętem, jak na poczwarę w piekle kuchennym wylęgłą.
                       Może   być,   że   niespodziane   zjawienie    się 
        podróżnego,  który tak wszedł z miną interesowną, że wyglądał  na 
        konsumenta,  przerwało  arytmetykę jejmości i  wybuch  jej  złego 
        humoru (który się nigdy nie zwykł był objawiać przed  profanami), 
        i sprzątanie panny Pauliny.






                       Jejmość   zwróciła   się   ku   niemu   z   twarzą 
        rozjaśnioną, jak gdyby historia kotleta poszła na dno  niepamięci 
        morza;  Paulinka obróciła nań swe modre nic nie mówiące  oczy,  a 
        psy śpiące na krzesełkach podnosiły głowy ciekawie, niepewne  czy 
        szczekać, czy jeszcze drzemać?
                       Pan  Feliks, prawdę powiedziawszy, wszedł sam  nie 
        wiedząc  po  co,  nie chcąć powrócić do żony,  która  po  podróży 
        zawsze  się stawała gderliwą, ani narażać na szyderstwa  odartego 
        Fryderyka.  Trudno mu się też było żądaniem jakim  swe  przyjście 
        usprawiedliwić,  zakręcił  się,  obejrzał  i  zaczął  patrzeć  na 
        starożytny  zegar  garwoliński, udając, że nęci  nadzwyczaj  jego 
        ciekawość.
                       Jejmość,  która  miała  wielką  słabość  do   tego 
        zabytku,  postrzegłszy  to  i przypomniawszy sobie,  że  pan  ten 
        przyjechał  koczem  i karetą, uczuła się w  obowiązku  nakręcenia 
        kurantów.   Podeszła  więc  zręcznie,  włożyła  klucz   i   zegar 
        chrapliwie,  powoli,  zakaszlując się począł  nieśmiertelny  swój 
        motyw, jak rozespany człowiek, który powtarza, co mówił na jawie.
                  Pan  Feliks miał już powód zatrzymania się,  czemu  był 
        rad, ale z ganku wysunął się na dźwięk piosenki odarty podróżny i 
        w kapeluszu wszedł do salki także przysłuchać się kurantom.
                       Pan  Feliks  obrócony  był do niego  tyłem  i  nie 
        postrzegłby  przybylca, gdyby razem wszystkie pieski nie  zaczęły 
        szczekać na odartego jegomości. Psy są zupełnie jak ludzie,  byle 
        ubóstwo poczuły, ujadają. Niewiele im to czyni zaszczytu.
                  W  chwili, gdy pan Feliks miał się  odwrócić,  Fryderyk 
        poufale położył mu rękę na ramieniu.
                  - Każ mi dać kieliszek wódki - rzekł spluwając -  piłem 
        tylko  co jeden, ale finanse moje są w rodzaju austriackich  -  a 
        wódki kieliszek w taką porę konieczny - mgła i słota. 
                  Pan Fryderyk skinął tylko na jejmość.
                  - Jakiej pan każe?
                  -  Czekaj no waćpani! - odparł Fryderyk - wybór  zawsze 
        jest trudny, szanuję elektryków, nalej waćpani trzęsianki.
                  Trzęsianką zowie się zmieszana z różnych rodzajów  pot-
        pourri.
                  W  tej  chwili  spojrzał na  kieliszek  pogardliwie  i, 
        biorąc jeden z największych, pokazał go Feliksowi.
                  - Patrz no pan - rzekł - i mówią, że policja czuwa,  że 
        są  prawa  w kraju! a takimi kieliszkami wódkę dają!  W  perspek-
        tywie, rzekłbyś, porcja choć dla... pijaka, ale weź no waćpan  to 
        w rękę i do gardła, przypatrz się konstrukcji! Jawny dowód spisku 
        między  wyrobnikami  szkła a trafikantami eliksiru;  w  kieliszku 
        ściany  jakby je Napier miał bombardować, a otwór naparstek.  Jak 
        się waćpani nie wstydzisz?
                  Gospodyni ruszyła ramionami podając drugi kieliszek.
                  -  Ten  sam  defekt w innych  rozmiarach  -  rzekł  pan 
        Fryderyk - daj waćpani to, czym bezpłatnie wodę dajecie, tam  nie 
        będzie oszukaństwa; w szklance tylko jest szczerość i uczciwość.
                       To   mówiąc  podstawił  dużą   szklankę,   milcząc 
        pokierował   nalaniem  trzęsianki  i  wypiwszy  ją   duszkiem   z 
        podziwieniem  Pauliny, Feliksa i gospodyni, padł na  krzesło  bez 
        ceremonii.
                  - Mościa pani - rzekł do gospodyni, która tego tonu nie 
        pojmowała  w  człowieku  jawnie gołym  i  gorszyła  się  ogromnie 






        zuchwalstwem - powiedz mi, gdzie mnie raczysz przenocować?
                       Na  to  zapytanie jejmość spojrzała tyko  na  pana 
        Feliksa i ruszyła ramionami, a trzeba wiedzieć, że mówiła rzadko, 
        aby się nie skompromitować, ale była bardzo wymowną milczeniem.
                  -  Czy  mam spać w karczmie na kanapce, czy  na  ziemi? 
        Rozumie się gratis, bo nic nie zapłacę.
                  - Ale proszę pana dobrodzieja - odezwała się  rumieniąc 
        z  gniewu  gospodyni - to jest miejsce publiczne;  tu  w  różnych 
        godzinach  przybywają  podróżni,  zresztą  nie  mamy  w  zwyczaju 
        przenocowywać nikogo.
                  -  A jeśli nie ma zwyczaju, he? a potrzeba  coś  zrobić 
        przeciwko zwyczajowi, to co?
                  Jejmość,  w duchu uznawszy go wariatem,  ruszyła  znowu 
        ramionami i umilkła.
                  -  Ponieważ  milczący zezwala, mam tedy  wolność  prze-
        spania się w tym pokoju.
                  - Ale proszę pana!...
                  -  Nie  ma u mnie ale! Ciekawym bardzo,  czy  wezwiecie 
        siły zbrojnej do wyruszenia mnie z krzesełka? hę? No? Jak?
                       Jejmość ruszyła ramionami, rozprawa zdała się  jej 
        tym trudniejszą, że następowała po szklance trzęsianki. W istocie 
        zdawała  się  ona działać, bo lice  podróżnego  zarumieniło  się, 
        pokraśniało,  oko  zabłysło i patrząc na  pana  Feliksa,  plasnął 
        ustami dodając z cicha:
                  -  Ej, ślicznaż to była ta Julka! Nieprawdaż? Stara,  a 
        jeszcze niczego! Od razum ją poznał, choć tyle lat nie widziałem! 
        Musiałeś i waćpan ją postrzec, hę?
                  Pan  Feliks  chciał się już wymknąć, ale  to  nie  było 
        łatwo.
                  -  Czekajże  -  rzekł odarty  -  ano,  czekaj,  prawda? 
        Niczego  była nasza Julka? A jaki teraz  świętoszek?  Patrzajcie! 
        oczki  spuszcza... odezwać się boi; kompromitacja! Otóż  widzisz, 
        ja  się  nie  boję  cale  kompromitacji,  to  są  korzyści  stanu 
        diogenesowego! Gratia status.!
                  I rozśmiał się przyśpiewując.
                  - Mój panie - przerwał prawie gniewnie obrażony  Feliks 
        - pij na mój rachunek, ile chcesz... ale dosyć tych wspomnień.
                  - Słyszysz waćpani dobrodziejka, co tu się mówi, że mam 
        pić  na rachunek pana Feliksa Narębskiego, ile chcę...  tak,  czy 
        nie?
                  - Tak - powtórzył Feliks.
                  -  Zatem, że to jest po wódce, dajcie mi  parę  butelek 
        dobrego   piwa,  jestem  skromny,  mógłbym  żądać  parę   butelek 
        osterlofskiego  szampana, bo tu Mo‰t i Charodon do Garwolina  nie 
        doszli;  a  Osterlof tak się płaci i womituje jak Mo‰t.  A  zatem 
        dwie butelek piwa.
                  Domawiał tych słów podnosząc głos, gdy w progu  ukazała 
        się suknia i twarz niewieścia... Znać ostatnia iskra poszanowania 
        dla płci i zwyczaju grzeczności nie dogasła jeszcze w  gadatliwym 
        włóczędze,  bo zrzucił kapelusz i usiłował powstać, ale  już  był 
        pijany w nogach i nie mógł.
                       Zjawiskiem  tym  była Mania, którą  może  gderanie 
        pani Narębskiej czy szyderstwa Elwiry wygnały z pokoju i  szukała 
        znać  pana Feliksa, bo ujrzawszy go tu stanęła w progu. Nim  miał 
        jej  czas dać znak, aby odeszła, włóczęga ją zobaczył,  wlepił  w 






        nią oczy wielkie, ciekawe, zmierzył nimi i zwróciwszy się do pana 
        Feliksa, tylko głową kiwnął.
                  Pan Feliks niezmiernie się sczerwienił, a Mania natych-
        miast znikła.
                  -  No,  wiem,  co to jest -  cicho  rzekł  śmiejąc  się 
        Fryderyk  -  i  trzeba przyznać, żeśmy się  tu  zjechali  jak  na 
        rozstajnych drogach!
                  Pan   Feliks  ruszył  ramionami   zniecierpliwiony,   a 
        Fryderyk podniosłszy głowę do sufitu począł nucić:
        
                  O biednaż ja sierota
                  Bez matki, bez ojca...
        
                  - Dobranoc! - rzekł pan Feliks.
                  - Daj mi rękę - odparł siedzący Fryderyk - i słuchaj  - 
        jak  mnie widzisz gołym, pijanym i odartym, i bezwstydnym,  cudze 
        sekreta szanować umiem... bądź spokojnym...
                       Po wyjściu pana Feliksa, nie pytając już nikogo  o 
        pozwolenie,  Fryderyk  spędził psy ulubione  gosposi  z  kanapki. 
        Zawiniątko, które z sobą przyniósł z ganku (bo mu je wyrzucono  z 
        dyliżansu), podłożył pod głowę i ułożywszy się wygodnie, pił piwo 
        i palił papierosy, myśląc tak zapewne i noc przepędzić.
                  Poznawszy  już,  że  to  był  impertynent  straszny   i 
        człowiek  mimo  dziurawych butów stosunkowy, kiedy  tak  sobie  z 
        ludźmi jak pan Feliks postępował, gospodyni nie chciała go  wcale 
        rugać  siłą,  ale postanowiła dać mu uczuć  nieprzyzwoitość  jego 
        postępowania.
                       Paulina   odebrała  nieme   zlecenie   uprzątania, 
        gaszenia  światła,  zamykania  i urządzania  sali  na  nocne  jej 
        zamknięcie. Ale gdy do ostatniej już świeczki przychodziło, która 
        znikać zaczęła, choć jeszcze powracała, Fryderyk podniósł się  na 
        łokciu i rzekł groźnie:
                  -  Za  świecę płacę, za miejsce płacę;  ale  proszę  mi 
        światło  zostawić  i  pod  nosem się nie  szastać,  bo  tego  nie 
        lubię... A piwa jeszcze butelkę na zapas postawić możecie...
                  - Loch zamknięty.
                  - Możecie go otworzyć...
                  - Ale to gość, Panie odpuść! - z cicha rzekła w  drugim 
        pokoju  jejmość - idź, Paulino, i przynieś mu butelkę - a dać  mu 
        pokój; to jakiś impertynent... bez delikatności.
                       Noc  już  była  dosyć  późna,  w  miasteczku,   na 
        poczcie,   w  gościnnych  pokojach  wszystko  się  do   spoczynku 
        zabierało. Fryderyk popijał piwo, mruczał i leżał wyciągnięty  na 
        kanapie... zegar wtórował sam jego dumaniom gdakaniem równie  jak 
        jego głos zachrypłym.
                       Nie możemy jeszcze opuścić garwolińskiego hotelu i 
        musiemy zaprosić z sobą czytelnika do ciasnego pokoiku, w  którym 
        stała  pani jenerałowa. Zajechawszy trochę późno,  zastała  tylko 
        jedną  niewielką  ciupkę,  o wąskim  łóżeczku,  stoliku  i  parce 
        krzeseł,  z  których jedno było mocno od samowara  popalone,  ale 
        starania kamerdynera i służących osób do komfortu i przyzwoitości 
        przywykłych, a umiejących siebie i panią szanować, zrobiły z  tej 
        celki nocleg prawie wygodny.
                       Z  przyborów dobytych z karety wnosić  zaraz  było 
        można o zamożności pani i przywyknieniu do pieszczot życia  zbyt-






        kowego; kosztowna makata pokryła ścianę przy łóżku, aby  przykryć 
        marmuryzacją  naturalną, jaką ją wilgoć ubrała;  dywanem  wysłano 
        podłogę  poplamioną,  a  podróżny  sprzęt  z  niezmierną  dobrany 
        troskliwością, zdradzał pochodzenie zagraniczne, u nas bowiem tak 
        bardzo  jeszcze  o zaspokojeniu dziwactw podróżnych  nie  myślano 
        nigdy.
                       Z tajemniczych kuferków i szuflad karety, na pozór 
        niewiele  zawierających, gdy zaczęto dobywać i wynosić,  pokazało 
        się, że dom by prawie usposobić można tym, co się tam znajdowało. 
        W  pośród  tego rupiecia uderzała  szczególniej  mnogość  różnych 
        godeł  pobożnych,  książek  z  klamrami  widocznie  do   modlitwy 
        służących, różańców, ołtarzyków, relikwiarzy i oznak jawnych,  że 
        pani   jenerałowa,  bedąc  osobą  wyższego  towarzystwa   i   jak 
        najlepszego tonu, należała do najgorliwszych katoliczek jeśli nie 
        z  serca,  to  z głębokiego  przekonania,  iż  przyzwoici  ludzie 
        znakomitej  pozycji  socjalnej  tę barwę  nosić  muszą  -  czarno 
        ubrana,  skromnie,  ale  nadzwyczaj starannie i  nie  bez  pewnej 
        surowej  zalotności  stosowanej  do dojrzałego  już  wieku,  pani 
        jenerałowa,  jeszcze  nie  zrzuciwszy  sukien,  klęczała  już  na 
        podłodze  i modliła się na księdze przy dwóch woskowych  świecach 
        przed  podróżnym relikwiarzem. Rysy jej twarzy,  jakeśmy  mówili, 
        zdradzały  jednę z tych niezwyczajnych niegdyś  pięknnści,  które 
        świat  cały  ciągną  za  sobą  i  głośną  robią  szczęśliwie  nią 
        obdarzoną  istotę.  Profil  jej dziś  jeszcze,  mimo  lat  pewnie 
        czterdziestu,  był  cudnych  linii klasycznych,  nos  miała  orli 
        maleńki,  usta  wąziutkie blade, czoło niewielkie,  ale  utoczone 
        przedziwnie,  podbródek tylko zaokrąglony i uwydatniony  zbytnie, 
        dodając teraz powagi, zepsuł całości harmonią i przedwcześnie  ją 
        postarzył.
                       Całe oblicze było jakby marmurowe, tak żadnego  na 
        nim nie czytałeś wyrazu, tak w srogie wolą ujęło się karby -  oko 
        tylko  ciemnoszafirowe, osadzone w cudnych kształtów  migdałowych 
        powiece, przyciemniałej od łez może - dziś głęboko zapadłe,  żyło 
        jeszcze, świeciło, jaśniało, a niekiedy zdawało się gorzeć  jakby 
        wróconym wybuchem uczucia, blaskiem młodości niewyczerpanej.
                  Na pierwszy rzut nic się nie okazywało w wypogodzonej a 
        martwej  twarzy, z trochą jednak uwagi wyczytać było można  ślady 
        jakiejś burzliwej przeszłości, pokrytej całunem cierpienia.  Znać 
        było,  że nie zawsze te rysy tak dziś stężałe, tak  martwe,  żyły 
        błogim pokojem, że je niegdyś szarpały namiętności i orały  burze 
        boleści, że je bledziły strachy, żale oczekiwania i próby, że  je 
        zmieniało  udawanie, bo zmarszczki i fałdy dzisiejsze lekko,  ale 
        dobitnie  zarysowane  na  czole  i  policzkach  niczym  innym   w 
        charakterze  tej  twarzy  usprawiedliwić sie  nie  dawały,  chyba 
        niepokojami przeszłości. I dziwno było wśród tego bladego marmuru 
        spostrzec dwa małe rumieńce plamiste, krwawe znamiona, które  już 
        nigdy  nie  schodziły. Były to zastygłe na wieki  i  zmienione  w 
        stygmata  niestarte  płomienie,  które na tę  twarz  wracały  tak 
        często, że na niej wreszcie zostały na zawsze.
                       A wyraz modlącej się nie był przejęty i zatopiony, 
        ale  roztargniony i chłodny; znać modlitwa była dla  niej  formą, 
        lekarstwem,  środkiem, w którym szukała pociechy i upojenia,  ale 
        ich  jeszcze  znaleźć  nie  mogła.  Mówiły  usta,  serce  i  myśl 
        odbiegały daleko i chwilami wargi ustawały, oczy wlepiała w  mur, 
        milkła, klęczała zadumana, aż szelest jaki znowu ją z  podwojonym 






        pośpiechem i gorączką do książki i przerwanych pacierzy powrócił.
                       I  dłonią białą przeciągała po czole, spędzając  z 
        niego  wspomnienia  przeszłości  i sadze stare  może,  i  to,  co 
        zetrzeć  się nie daje z czoła, póki nie zmaże się z  serca.  Cóż, 
        kiedy  żadna  łza nie przyszła na powieki, a ona jedna  zmywa  te 
        plamy stare bez powrotu.
                       Długi dosyć czas spędziwszy na rozerwanej  myślami 
        modlitwie, jenerałowa wstała powoli, poskładała książki  drżącymi 
        jakoś  rękami  i  obie dłonie przyłożyła do  czoła,  by  je  nimi 
        ochłodzić,  a  może  zakryć  oczy,  które  przymknęła  jakby   od 
        utrudzenia.  Zatrzęsła się przejęta dreszczem,  stanęła,  myślała 
        długo, rzekłbyś, że się radziła z sobą. Nikogo nie było w  pokoju 
        - nie potrzebowała więc mierzyć i ważyć każdego ruchu i widocznym 
        było,  że  cierpiała, choć twarz przywykła  do  zastygnienia  nie 
        wyrażała nic prócz silnego znużenia.
                       Podeszła  potem ku drzwiom, powróciła na  miejsce, 
        usiadła, wstała znowu, jakby nie mogąc się stanowczo zgodzić,  co 
        czynić  było potrzeba; schwyciła za klamkę i jakby sparzona  nią, 
        odstąpiła ode drzwi.
                       Nie  wiem,  czy dziwne  spotkanie  wieczorne  tych 
        dwóch  twarzy,  na których widok zadrżała, jakby  to  były  widma 
        jakiejś  przeszłości,  o  której zapomnieć,  której  się  zaprzeć 
        pragnęła,  czy  inne jakie wrażenia i  wspomnienia  wywołały  ten 
        zamęt  w  duszy,  ale modlitwa ukołysać go nie  mogła  ani  rozum 
        opanować.
                       Usiadła nareszcie znowu, spuściła głowę na piersi, 
        zadumała  się  głęboko i pozostała tak ze zwieszonymi  na  kolana 
        rękami,  aż  do cichego wnijścia służącej, która stanęła  w  mil-
        czeniu z daleka, udając, że coś poprawia, i oczekując rozkazów.
                  Jenerałowa obudzona szelestem, podniosła głowę,  popat-
        rzyła na nią i z westchnieniem odwróciła się do książki.
                  - Pani się jeszcze spać nie położy?
                  -   Nie,  moje  dziecko  -  zawołaj  mi,  proszę   cię, 
        Bzurskiego. 
                  Bzurskim zwał się ów przyzwoity kamerdyner.
                  - Mam tu jeszcze - dodała - jednego ubogiego, z  którym 
        widzieć się muszę; nieszczęśliwy to człowiek... bo upadł  ostate-
        cznie  -  poczekasz  waćpanna w powozie,  póki  on  nie  wyjdzie, 
        wstydziłby  się może nieznajomej... Trzeba go kazać  zawołać,  bo 
        tam słyszę, czeka.
                       Służąca  niedobrze  zrozumiawszy  o  co  chodziło, 
        pobiegła  do  Bzurskiego,  który już w  karecie  do  noclegu  się 
        przysposabiał,  układając  sobie poduszki z  głęboką  znajomością 
        miejscowości - i powołała go do pani.
                  Sprawiedliwość   przyznać   każe,   iż   choć    bardzo 
        niewyraźnie i półgłosem przyzwoity kamerdyner wyrzekł wszakże:
                  - Niech ją diabli wezmą... - Co na chwilę wątpić kazało 
        o jego przyzwoitości, ale w gruncie nie można znowu być pewnym do 
        kogo się to stosowało; do pani, do służącej czy do karety.
                  Mrucząc trochę, wszedł Bzurski do jenerałowej.
                  -  Mój  Bzurski - zaczęła pani  delikatnie  i  dowodząc 
        głębokiej  znajomości serca ludzkiego, bo zły humor  starała  się 
        posmarować  pochlebstwem  - jesteś rozsądnym  człowiekiem,  znasz 
        życie,  wiesz, jakie na świecie zdarzają się wypadki - co  to  po 
        ludziach  chodzą.  Otóż  właśnie chciałam  ci  powiedzieć  o  tym 






        nieszczęśliwym.
                  Tu  jenerałowa jakoś się zmieszała, szczęściem  Bzurski 
        przerwał udobruchany.
                  -  A!  to  pani  mówi o tym, co tu  śpi  w  bufecie  na 
        kanapie.
                  -  Jest to bardzo nieszczęśliwy człowiek, trzeba by  go 
        tu  do  mnie  grzecznie poprosić. Litość  mnie  bierze  nad  jego 
        stanem...  choć  może zasłużył na to, co cierpi -  ale  nie  nam, 
        biednym  ludziom, sądzić - lepiej pomyśleć, jak by go dźwignąć  z 
        upadku.
                       Jenerałowa najniepotrzebniej tłumaczyła się  przed 
        służącym,  przypuszczając go do jaśniewielmożnych  serca  swojego 
        tajników,  ale  tak była pomieszana, że  niedobrze  sobie  sprawę 
        zdawała  z tego, co robiła, a im bardziej chciała  się  wyplątać, 
        tym mocniej zaplątywała.
                  Bzurski nic nie rozumiał, ale ziewał po cichu, co  było 
        znakiem szczęśliwym, że niewielką do tego przywiązywał wagę.
                  - Pani go każe zawołać? - spytał.
                  -  Ale grzecznie, mój Bzurski... poproś go do mnie,  to 
        człowiek, co się miał niegdyś dobrze - obraźliwy.
                  - Ano dobrze - odparł kamerdyner, ruszając ramionami  i 
        trochę się pani dziwując - ale proszę jaśnie wielmożnej pani,  on 
        się podobno spił i bodaj czy nie zasnął... bo...
                  -  No to spróbuj, zobacz, mój Bzurski, jeżeli  będziesz 
        uważał,  że  nie można, dasz pokój... Zrób to tak, jak  ci  rozum 
        podyktuje  - i niech tam tego ludzie nie widzą. Przyznam ci  się, 
        że  gdyby  nie obowiązki chrześcijańskie, nie  przypuściłabym  do 
        siebie takiego włóczęgi.
                  -  Już  to  prawda, proszę  pani  -  dodał  udobruchany 
        poufałością  kamerdyner  - ja bym go wcale nie prosił,  bo  co  z 
        takiego opoja zrobić można! Ale - jak tam pani chce...
                  -  Bóg  łaskaw, mój Bzurski, Bóg łaskaw -  czasem  i  z 
        ostatniego  wyprowadza upadku, każdy podźwignąć się może -  nigdy 
        za późno!
                       Te    słowa    wymówiła   jenerałowa    z    takim 
        namaszczeniem, że Bzurski, który do tonu tego nie był nastrojony, 
        umilkł, skłonił się, gębę otworzywszy, i wyszedł.
                       Nie bez głębokich jednak namysłów, na palcach,  po 
        cichu,  wsunął się do bufetu ostrożnie, roztrząsając, jak  mu  do 
        spełnienia tej ciężkiej misji przystąpić wypada.
                       Pan  Fryderyk leżał istotnie na kanapce,  a  przed 
        nim  stały dwie próżne już butelki piwa, trzecia przygotowana  na 
        noc,  czekała  dobyta łaskawego oka  pańskiego.  Pomimo  lekkiego 
        upojenia  i  drzemki  szelest  natychmiast  zwrócił  jego  uwagę, 
        podniósł   głowę,  popatrzył  w  stronę  ku  drzwiom   i   powoli 
        rozkurczywszy się usiadł.
                  -  No,  tak! - rzekł nie czekając zapytania  ze  strony 
        Bzurskiego,  który  mu się ciekawie  przypatrywał  -  przyszedłeś 
        waćpan  po  mnie i namyślasz się, jak gdybyś miał  jeża  wziąć  w 
        palce, z której strony go ująć.
                  Bzurski   zdziwiony   przenikliwością  jego,   stał   w 
        milczeniu.
                  -  No  tak, pani twoja chce się widzieć ze  mną,  byłem 
        pewny,  że  się  na tym skończyć musi  -  prawdaż?  Idźże  waćpan 
        przodem i pokaż mi drogę!






                       Kamerdyner,  nic  nie  mając  do  mówienia  i   do 
        czynienia,  popatrzał tylko w kurytarz, aby to nocne  zaproszenie 
        takiego włóczęgi do jego pani nie miało niepotrzebnych  świadków, 
        i poszedł sam przodem.
                  Fryderyk wstał z miną rześką i zwycięską, ale nogi  nie 
        bardzo  mu  służyły - zataczał się widocznie, mimo że  głowa  nie 
        podzielała  tej  słabości zużytych pracą  i  niewygodami  wycień-
        czonych nóg jego.
                  -  Co  to  jest człowiek? -  rzekł  w  duchu  szydersko 
        poglądając  na  dół - co to jest człowiek?  Słaba  istota.  Głowa 
        jeszcze  jest,  a nóg ani śladu! Od lichych pary butelek  piwa  i 
        tego  tam kieliszka wódki, o którym wspominać nie warto.  A  temu 
        wszystkiemu winna nędza - żebym czuł wigor w kieszeni, byłby on i 
        w nogach! Cha! cha!
                       Doświadczenie  znać  nauczyło go sobie  radzić  i, 
        przytrzymując  się  z lekka ścian, co ciemnością można  było  wy-
        tłumaczyć, dosyć porządnie dowlókł się do drzwi... Tu dopiero  na 
        progu  trochę  utknął, ale zaraz stanął znowu  krzepko  i  powoli 
        zdejmując kapelusz z uśmiechem pozdrowił jenerałowę, która  stała 
        przed  nim  jak marmur blada, a chroniczne  rumieńce  przeszły  w 
        dziwne plamy sine.
                       Nie  dostrzegł  zapewne, że choć  się  hamowała  i 
        zdawała  trzymać całymi siłami, drżała jednak, nadrabiając  tylko 
        wielką powagą i majestatem.
                       Bzurski  zamknął  drzwi natychmiast  i  dyskretnie 
        oddalił się od nich ziewając, w progu bowiem stała panna służąca, 
        przez ramię oglądając się ku niemu, a chwilka rozmowy  wieczornej 
        z nią nie była od rzeczy.
                  W  milczeniu pani jenerałowa i przybyły  odartus  stali 
        jakiś czas naprzeciw siebie.
                  - Naprzód pozwolisz mi usiąść u siebie, kochana  Julciu 
        -  odezwał  się  dosyć głośno nieco  zachrypłym  tonem  Fryderyk, 
        ocierając  spocone czoło - nie wiem, co mi się stało, ale  bardzo 
        źle  teraz  na nogach stoję. I nie może mi to wyjść z  głowy,  że 
        para butelek piwa i nędzna szklanka trzęsianki, bo tamtego maleń-
        kiego wstępnego kieliszka, który był przedmową do rzeczy, nie  ma 
        co rachować - mogły taki na mnie uczynić skutek, jakby...
                  I  nie  pytając podsunął sobie krzesło,  padł  na  nie, 
        rozsiadł się, kapelusz pogięty na ziemię rzucił, a potem spojrzał 
        śmiejąc się szydersko w oczy poważnej pani.
                       Trudno  było odgadnąć stosunek jaki,  mógł  łączyć 
        kiedykolwiek  te  dziś od siebie tak daleko  stojące  postacie  - 
        poważną  i surową kobietę, która tylko co wstała od  modlitwy,  i 
        wpół  pijanego  włóczęgę, który ledwie się rozstał  ze  szklanką. 
        Stosunek  ten  jednak  dawniej  poufały  być  musiał,  kiedy  tak 
        niegrzecznie  i bez żadnej ceremonii Fryderykowi obchodzić się  z 
        nią dawał prawo, a ją tak widocznie przerażał i nękał.
                  Ona  stała  jeszcze ciągle przed nim  drżąca,  blada  i 
        zmieszana.
                  - Bardzo pragnąłem zobaczyć się z tobą, kochana Julko - 
        rzekł  z czkawką odartus - choćby dlatego, żeby się raz na  pewno 
        dowiedzieć,  co się z tobą stało - prawiono niestworzone  rzeczy! 
        Nie  wiedziałem,  co  myśleć.  Od czasu jakeś  mi  znikła  z  tym 
        oficerem i moimi pieniędzmi, o których tylko nawiasowo wspominam, 
        bo  nie  warte  są tego - anim  się  mógł  dowiedzieć,  gdzieście 






        kwaterowali. Przyznaj, że spotkać nagle w jedwabiach,  aksamitach 
        i  karecie  moją  dawną  skromną  Julusię  osobą  tak  poważną  i 
        przyzwoitą,  toż  przecie  obudza ciekawość. Wszak  do  niej  mam 
        zupełne  prawo? Tego mi nie zaprzeczysz - kochałem cię  szalenie, 
        zdradziłaś   mnie  prześlicznie  -  kwita  -  ale  teraz   musisz 
        powiedzieć mi, jak to tam było?
                  -  Panie  Pluta - odparła  poważnie  jenerałowa  głosem 
        zimnym,  w  którym  jednak przebijała się obawa  i  niepewność  - 
        prosiłabym  naprzód o trochę więcej poszanowania, jeśli  nie  dla 
        mnie, to dla kobiety mojego wieku i położenia. Mojego stanu...  - 
        poprawiła się ciszej.
                  -  Ale,  jak Boga kocham, masz  słuszność!  Przepraszam 
        stokrotnie - zawołał śmiejąc się Pluta - daruj, bo nie mogłem tak 
        od  razu obyć się z twym nowym położeniem, stanem i powagą  -  my 
        przecież  z sobą dawno znajomi i takich głupich  ceremonii  robić 
        nie potrzebujemy.
                  - Panie Pluta, jeśli tak myślisz mówić ze mną,  rozmowa 
        nasza nie potrwa długo.
                  -  To  przecie  i  ode mnie  zależy!  -  zawołał  Pluta 
        zarumieniony  przelotnym gniewem. - Ja się nie dam tak  wypchnąć, 
        jakem  się  dał  zawołać! Czymże pani  dziś  jesteś,  jużciż  nie 
        brazylijską cesarzową?
                  - Dosyć żartów - jestem - a raczej byłam żoną jenerała.
                  - Winszuję temu jenerałowi, ale to niezupełnie wszystko 
        jedno. Wybornie, a ja jestem włóczęgą bez dachu i kąta, ale  pani 
        nie  zapomniałaś,  że niegdyś pod jednym mieszkaliśmy,  i  że  mi 
        pozostały prawa, choćby do siakiej takiej przyjaźni i poufałości.
                  -  Prawa, ale jakież prawa? - wybąknęła,  usuwając  się 
        jenerałowa.
                  - Ale! na miły Bóg, nie ma się co obawiać, nie mam  ich 
        na  piśmie, procesować się nie będziemy... wszakże  pozwolisz  mi 
        acani  dobrodziejka  uczynić  uwagę, że  kiedy  człowiek  biednej 
        istocie  opuszczonej daje opiekę, wiarę i serce w dodatku, a  ona 
        je przyjmuje - choćby niekoniecznie przy ołtarzu - toć ma  prawo, 
        żeby  mu  odchodząc powiedziała choćby: "- Dobranoc  waszeci".  A 
        jeśli  mu  furknie  jednego  białego  poranka  sprzed  nosa,  nie 
        spytawszy   o   nic  i  jeszcze  zajrzawszy   do   szkatułki   na 
        nieprzewidziany wypadek - co zresztą zupełnie pojmuję - na  honor 
        - no! to ma prawo, spotkawszy ją w karecie, przywitać się choć  i 
        zapytać   grzecznie,  bez  gniewu:  "-  Jakże  się   miewa   pani 
        dobrodziejka!".  Ale  bierz  kaduk  to  głupstwo  -  dodał  Pluta 
        marszcząc  się  - o serce chodzi! o serce!  Do  ostatniego  dnia, 
        godziny,  minuty kochałaś mnie niby, Julko droga, i  szalenie,  i 
        drapieżnie,  a  po  gorących całusach,  nie  opowiedziawszy  się, 
        dmuchnęłaś z tym oficerem - pozwól, że serce zaboleć musiało - bo 
        któż  ci kazał kłamać miłość, gdy wybornie mogłem się obejść  bez 
        tego cukru, byle była herbata?
                  -  Panie Pluto - odparła przychodząc powoli  do  siebie 
        jenerałowa, ale głosem trzęsącym się ze wzruszenia - jeszcze  raz 
        proszę  pana,  mówmy inaczej lub dajmy pokój rozmowie,  jeśli  są 
        jakie rachunki, to możemy ułatwić.
                  -  Ale ja nie jestem znowu tak  niedyskretny!  Czekałem 
        długo  i  choć dziś dosyć cienko śpiewam, nigdy od  płci  pięknej 
        długów  nie egzekwuję tak natarczywie, ani nawet rachuję  na  to, 
        żebym je mógł odebrać - o to mniejsza.






                  - Czegóż pan chcesz? - zapytała pani Palmer.
                  - Czego chcę! - odparł Pluta - ależ mówię, mówię jasno, 
        wyraźnie  i po polsku, choć przysięgnę, żeś pani musiała się  już 
        po  francusku  nauczyć - chcę zobaczyć, co się z moją -  dodał  z 
        przyciskiem - z moją Julusią zrobiło! I chcę jej jasno i otwarcie 
        powiedzieć  to,  czego bym może nie mówił, gdybym  ją  spotkał  w 
        łachmanach, ale powiem dlatego, że znajduję w aksamitach - oto że 
        Julkę mam za...
                  Jenerałowa   zasłoniła   oczy,  ale  Pluta   dodał   po 
        przestanku:
                  -   Nie  domyślajże  się  pani...  mam  ją  za   filuta 
        dziewczynę!  Nigdy  bym  tej minki skromnej o  taki  sprycik  nie 
        posądził. Dmuchnęłaś mi, asińdźka, jak z bicza trzasł, a zginęłaś 
        jak w wodę.
                       Pani  Palmer  upadła na  krzesło  rozpłakana,  ale 
        słowa  wyrzec  nie mogła - włóczęga roześmiał się bez  litości  i 
        zaczął ryczeć dziwnie bezwstydnym śmiechem człowieka, który już w 
        łzy nie wierzy.
                  - No, patrzcie - rzekł, zakładając nogę na nogę i  roz-
        pierając  się  w krześle - otóż to losy! Ona  pani  jenerałowa  i 
        dewotka,  ostawiona relikwiami, a ja w błocie i bez butów  -  czy 
        jestże sprawiedliwość choćby dla tej ostatniej zdrady, nie licząc 
        innych pomniejszych, gdy ja - zawsze najotwarciej darłem skórę, z 
        czego się tylko dało, alem nigdy nie podstawiał nogi. A!  powiedz 
        mi  pani,  gdzieżeś  to złapała  tego  zacnego,  nieoszacowanego, 
        mężnego  wojaka,  który finalnie się z nią aż ożenił - i  czy  to 
        było  istotne  ożenienie, czy tylko po śmierci  lub  in  articulo 
        mortis  przyszedł tytuł in partibus. Ależ proszęż mi  choć  słowo 
        powiedzieć?
                       Pani Palmer długo jednak mimo szyderskich  nalegań 
        na słowo zebrać się nie mogła, aż Fryderyk wreszcie, widząc ją we 
        łzach  i położeniu rozpaczliwym, trochę się od  żartów  bolesnych 
        powstrzymał nadąsawszy.
                  -  No!  więc mówmy serio i nie mam dalej co,  chyba  na 
        scenę  wyprowadzić  rachunek, choć istotnie nie dlategom  się  tu 
        wstrzymał,  żeby  mi o to chodziło. Butów nie  mam,  na  gorzałkę 
        braknie,  to prawda, ale kpię sobie z grosza i rzucam nim gdy  go 
        dostanę...  Ale  kiedy  pani dług cięży, no  to  porachujmy  się. 
        Naprzód więc powiem, że zbyt byłem z nią szczęśliwy, abym sądził, 
        żem  moje  szczęście  przepłacił. Co się  tam  wzięło  na  drogę, 
        zechcesz  pani  uważać  za ostatni  dar  przywiązanego  serca,  a 
        raczysz mi tylko oddać to, co się podoba... co jej cięży, co sama 
        sądzisz  należnym.  Co  do  mnie, jam  do  kobiecego  grosza  nie 
        przywykł, dawałem, gdym mógł, nie brałem nigdy.
                  Jenerałowa żywo, jak do ostatniej ucieczki, rzuciła się 
        do szkatułki i gorączkowo zaczęła ją przetrząsać, rozrzucać.
                  -  O,  pozwól sobie powiedzieć, kochana  pani  -  dodał 
        Pluta  -  że się tak nie robi ze starymi przyjaciółmi,  jak  dziś 
        postąpiłaś  ze  mną.  Wysłałaś mi jakiś grosz  przez  lokaja  jak 
        jałmużnę!  Ja znowu, choć upadłem, bo tacy ludzie jak ja,  zawsze 
        upadają,  nie do tego stopnia, żebym ją od każdego  przyjmował  i 
        przez ręce w ten sposób rzuconą. Człowiek ma ambicją, choć łokcie 
        dziurawe,  i od kogóż? Od Julki? Waćpani wiesz, kim  byłaś?  Jest 
        między nami ta wielka różnica, że ja z czystego miejsca wpadłem w 
        błoto,  a ty z błota wyszłaś na czyste. To zasługa, ale  ci  rękę 






        podał  oficer  i  trochę  się  za  to  powalał.  Dlatego  starych 
        dobrodziejów  i serdecznych przyjaciół się zapierać, że chodzą  w 
        łachmanach?  Niepięknie.  Wchodzę  bardzo  w  jej  położenie,  że 
        czasami nieprzyjemnym być może atłasami ocierać się o takie brudy 
        jak moje, ale są czasem trudne pozycje...
                       Pluta   zdawał  się  już  wytrzeźwiony   zupełnie, 
        energia  tylko,  z jaką mówił, dowodziła, że trunek  grał  w  nim 
        jeszcze; i nie wstawał z krzesła, bo nóg nie był pewny.
                  Nagle  sposępniał, zamilkł, głowę spuścił, spojrzał  na 
        jenerałową długo i rzekł z innym zupełnie wyrazem:
                  - Słuchaj, kobieto, powiem ci, czego ci może nie powie-
        działo serce ni sumienie... Jam ciebie kochał! Jam się do  ciebie 
        przywiązał,  jam z tobą chciał się razem dźwignąć do  uczciwszego 
        życia, do uspokojenia, do pracy, tyś wszyskie te uczucia i  chęci 
        zabiła zdradą, zapłaciła niewiarą i zwichnęła mi życie!... Głupim 
        był  -  dodał  - żem w śmiecisku szukał  perły,  gdy  jej  daleko 
        prościej  było  u jubilera dostać, aleś ty udawała  perłę,  będąc 
        szklanną  paciorką...  Po cóżeś udawała? Na co kłamałaś?  Na  coś 
        zwodziła?  Kto ci to kazał? Czy instynkt niewieści? Czy po  matce 
        Ewie  odziedziczona żyłka zdrady? Czy... ja nie wiem. Nie mam  ci 
        za  złe  ucieczki,  opuszczenia, chłodu serca, ale  ci  nie  mogę 
        darować  kłamstwa! ale ci nie przebaczę udawania! Cha!  -  zakrył 
        sobie  oczy rękami - głupim i głupi! Jak by się dziś na co  zdało 
        wydarte serce przed tą lalką obnażać.
                  -  Słuchaj - dodał - ty się teraz modlisz, ty  wierzysz 
        może,  jeśli  z  Panem Bogiem nie grasz komedii,  że  są  kary  i 
        nagrody,  wiedz, że jest piekło, że to w nim i za  mnie  siedzieć 
        będziesz! Byłbym uczciwym człowiekiem, jestem ostatnim  łajdakiem 
        -  przez  ciebie.  Zdawało mi się, roiłem, żem  w  twoich  oczach 
        widział  odblask  cnoty,  żem w nich pokochał  uczciwość,  a  tam 
        siedział  szatan  pokusy, który siał fałsz  i  zabójstwo.  Bądźże 
        przeklęta!...
                  Spuścił głowę, podniósł ją i ruszył się z krzesła jakby 
        innym człowiekiem, usta mu się trzęsły i śmiały złowrogo...
                  - Panie Pluta - odparła jenerałowa zmienionym głosem po 
        chwili,  nie mogąc się zdobyć na wyszukanie pieniędzy, które  jak 
        najprędzej  oddać  mu chciała - panie Pluta, nie chcę  nazwać  po 
        imieniu  właściwym  sposobu,  w jaki obszedłeś się  ze  mną;  nie 
        godzien jest człowieka delikatnego - powinieneś był pamiętać,  że 
        winna  czy nie winna, zawsze jestem kobietą. Przeszłość  moja  do 
        sądów Bożych należy. Jaką ona była, jaką los nieszczęśliwy i moje 
        niedoświadczenie ją uczyniły, dziś nie pora rozprawiać, alem  się 
        ja  dźwignęła  z upadku, ludzie i Bóg mi przebaczyli,  skruchą  i 
        żalem, pokutą i łzami okupiłam dawne błędy, obmyłam grzechy moje, 
        nad którymi płakać nie przestaję. Widzisz we mnie pokutnicę.
                  -  Cha! cha! - zawołał Pluta zmieniając głos -  to  już 
        tak!  Domyśliłem  się,  że  musiałaś  zostać  dewotką,  tercjarką 
        jakiego  zakonu  i benefaktorką? Już bo też wielki  czas  był  do 
        skruchy,   gdy  grzechy  waćpanią  opuściły...  Ba!  ba!   trochę 
        przesadzam      , bez pochlebstwa, w moich oczach waćpani jeszcze 
        jesteś bardzo ładną, zawsze to ta Julka dawna! A! mój Boże!
                  Jenerałowa zamilkła.
                  - No cóż dalej? - spytał zimniej Pluta.
                  - To ja zapytam pana - przerwała kobieta - czego chcesz 
        ode mnie, byś mnie od tego prześladowania uwolnił?






                  - Prześladowanie! No! mniejsza o wyrazy! Nazwij to, jak 
        ci  się podoba! Nie jestem wymagający... Jednego całusa  starego, 
        który by mi dawne czasy przypomniał.
                  Jenerałowa krzyknęła prawie, cofając się do ściany, ale 
        Pluta ani się ruszył.
                  - A! prawda - rzekł nie jestem dziś uperfumowany, a  ta 
        wódka  nie pachnie. No! to cóż? Daj mi waćpani rączkę i  uściśnij 
        tak, tak jakeś to ją uścisnęła serdecznie, gorąco, gdyś miała  za 
        godzinę  uciec  z oficerem. I to nie? - Ha! - dodał Pluta  -  nie 
        jestem  przecie wymagający, zaśpiewaj mi pani choć  tę  piosenkę, 
        pamiętasz:
                  "Kiedy nas uścisk połączy pierścieniem..."
                  Pani  Palmer poczęła płakać, ale z gniewu raczej niż  z 
        żalu i innego uczucia.
                  -  Prosiłem  jałmużny, ubogi żebrak - rzekł  Pluta  pół 
        żartem,  pół  serio - bo któż mi teraz  da  pocałowanie,  uścisk, 
        uśmiech, piosenkę? Ale to darmo, na to by się tylko wielka  dusza 
        i  serce wielkie zdobyć mogły, a waćpani jedno i drugie masz  tak 
        małe, jak te czarowne usteczka...
                  Uśmiechnął się widząc płynące łzy, i mówił dalej.
                  - Co tam, o troskach serdecznych nie ma co mówić,  tego 
        pani  nie  zrozumiesz,  ale pani, a raczej Julko,  ty,  coś  mnie 
        widziała  w takich splendorach, w jakich ja dziś ciebie  oglądam, 
        pojmij, że ja, przywykły do nich, chodzę bez butów i bez pończoch 
        (pokazał nogę jedną), a wódkę, której stałem się amatorem, ludzie 
        mi  kupują.  Są to rzeczy pierwszej potrzeby, nie  mówiąc  już  o 
        chlebie,  dalej nie mam ani łomu, ani domu, ani chustki  do  nosa 
        batystowej, ani dobrego tytuniu, ani żadnej rzeczy, która by moją 
        lub nawet jego była... żadnego środka podźwignienia się nawet, bo 
        mi  i  loteria, i martyngały tak nie służą jak  mleko.  A  wystaw 
        sobie waćpani, że ot, taki goły jak jestem, taki schłostany przez 
        losy, gdybym w sercu twym znalazł iskrę i mógł ją stąd wynieść  z 
        sobą, byłbym jeszcze szczęśliwy!
                  Jenerałowa słuchała zimno, z niecierpliwością tylko wi-
        doczną.
                  - Mnie pozostała pokuta i żal...
                  -  To się wie - odparł Pluta - serce poszło na  ofiarę, 
        nie  ma  go, ale oszukał się, kto wziął ten chłapeć, bo  tam  nie 
        było nic! Jeślisz je panu Bogu ofiarowała - może być nieprzyjemny 
        rachunek.  Otóż i dosyć może! Nie ma co tu robić, trzeba  odejść! 
        Ale  do zobaczenia! - zawołał Pluta. - Wiesz pani, że brzydka  we 
        mnie  została natura, ot tak, jak mnie widzisz,  znękany,  zbity, 
        przywiedziony do ostatka, nie mogę ludziom darować ich szczęścia. 
        Defekt  nabyty jak reumatyzm z wilgoci i od trunków.  Bylem  kogo 
        widział,  nie przymierzając, tak szczęśliwego jak pani, nie  mogę 
        od niego odstać - czepiam się i gryzę. Psy się wściekają - mogą i 
        ludzie... cela c'est vu.
                  Tych  kilka wyrazów i dokończenie francuskie  dreszczem 
        przejęły jenerałowę, w wyrazach tych może na pozór prostych  była 
        jakaś tajemnica, od której wspomnienia pobladła.
                  -  Miejże  pan  litość, miej pan  litość  nade  mną!  - 
        przerwała gorączkowo.
                  -  Ale ja już na ten raz idę, nie ręczę tylko, czy  nie 
        powrócę,  gdy raz szczęśliwie na trop wpadłem -  dawniej  lubiłem 
        grać, dziś kąsać lubię - różne bywają gusta na starość!






                  Rozśmiał się szyderczo...
                  - I pora też spóźniona, i wizyta przydługa,  kamerdyner 
        pani  gotów  mnie  wziąć za rodzonego jej brata lub  za  to,  kim 
        kiedyś byłem w istocie... Idę.
                       Wstał  i umocował się na nogach.  Jenerałowa  żywo 
        pochyliła  się  do szkatułki, dobyła z niej,  nie  licząc,  garść 
        papierów  i  drżącą  konwulsyjnie ręką,  rzuciła  je  w  kapelusz 
        stojący jeszcze na podłodze.
                  Pluta spojrzał.
                  - Cha! cha! - rzekł - jaka pani szczodra, ale ja  znowu 
        bez  liku  nie  biorę  - les bons comptes  font  Ies  bons  amis, 
        procentu liczyć nie umiem.
                       Usiadł na krześle i dobywszy z kapelusza  papiery, 
        rozłożywszy je porządnie na kolanie, kiwając głową, począł liczyć 
        po jednemu.
                  -   Czekajże,   kochana  Julciu,  a   raczej   szanowna 
        jenerałowo  - rzekł powoli - ileż to tam było tego,  coś  raczyła 
        pożyczyć  u  mnie  w chwili nagłego wyjazdu  z  oficerem?  Zaraz, 
        zaraz.  Ale  nigdy  wyżej  stu  dukatów,  bo  większe   pieniądze 
        trzymałem  w biurze, a te były na ekspens u ciebie, tak, sto  lub 
        sto dziesięć dukatów, a tu - rzekł patrząc na pieniądze - tu tego 
        więcej, ja prezentów nie lubię. Dowiedziona rzecz, że się za  nic 
        we dwójnasób wypłacać potrzeba i miał racją mówić ten ktoś, co to 
        powiedział,  że są rzeczy darmo, a za drogie. Gdybym ja  od  pani 
        przyjął choćby dziesięć groszy wyżej mojego długu, już bym musiał 
        nosić  je  na  sercu i przy upustach wdzięczności  już  bym  pani 
        dokuczać  nie  mógł, a tego prawa za nic się nie  wyrzeknę!  Więc 
        ściśle  się  obrachujemy...  i pani sobie  zabierzesz  resztę.  Z 
        pieniędzy kwita, o resztę porachujemy się wolnym czasem.
                       To   mówiąc,   pozostałe  papiery   odsunął   nogą 
        pogardliwie,  kapelusz nałożył na uszy, a swoją należność  powoli 
        schował do kieszeni.
                  -  Teraz  -  rzekł - do zobaczenia,  kochana  Julko,  i 
        pozwól  sobie  powiedzieć,  że ze  wszystkimi,  nawet  ze  starym 
        wyszarzanym  kochankiem  potrzeba  być  grzeczną,  to  nigdy  nie 
        szkodzi.  Nie żegnam pani ostatecznie, bo wiem, że choć na  pozór 
        obojętna  i  chłodna  w  przepaściach  twego  niewieściego  serca 
        zachowujesz  mi uczucie czulsze. Będę się starał je ożywić i  móc 
        ci  miłą  uczynić niespodziankę, prezentując  się  gdzieś  między 
        ludźmi,  w  salonie,  w twoim domu  lub...  Nie  będę  zbytecznie 
        kompromitującym...  westchnę i rękę na sercu położę  z  daleka... 
        och!
                  Zrobił  ruch  przesadnie tragiczny i sam  się  z  niego 
        rozśmiał.
                  -  A!  zagadałem się! - rzekł - zagadałem jak  za  tych 
        dobrych  naszych  czasów, gdyśmy we dwoje  z  Julusią  siedzieli, 
        pamiętasz, do późna na tej niebieskiej kanapce.
                  Jenerałowej  oschły  łzy zupełnie,  ale  twarz  gorzała 
        rozpaczliwym gniewem, ścinała wargi i milczała.
                  - Dobranoc! dobranoc!
                       Popatrzał  jeszcze,  ruszył  ramionami  i  wyszedł 
        nareszcie  powoli,  mierzonymi kroki, kierując się  ku  bufetowi, 
        gdzie  był  butelkę  zostawił. Teraz ją  pochwycił  ręką  drżącą, 
        podniósł  do  ust  i jakby go paliła  gorączka  pragnienia,  całą 
        duszkiem wychylił.






                  Potem  padł na kanapkę bezprzytomny, bezsilny i  rękami 
        twarz zakrywszy...
                       Powiemże, co się ludziom zdawało, którzy w drugiej 
        izbie słuchali ciekawie? Ale nie! to musiały być plotki, w uszach 
        im  dzwoniło,  Pluta chrapał zapewne, choć Paulinka  i  gospodyni 
        przysięgały się, że płakał.
                       Gdzieżby  znów  człowiek tak wytrawny  dla  takiej 
        kobiety miał się we łzach roztapiać! Nie! nie! trunek go przejął, 
        sen  pochwycił, a we śnie różne głosy wydaje człowiek,  które  są 
        nie  wiem do czego podobne - to musiały być bajki i ja w  te  łzy 
        nie wierzę.
                  Mógł  zgrzytać zębami, a wiadomo, że ludzie  to  robią, 
        gdy na robaki chorują i miewają tę słabość do późnej starości.
                       Bzurski,  który  przez cały ten czas  w  kurytarzu 
        czatował,  pokiwał  tylko głową, widząc Plutę  przechodzącego,  i 
        poszedł  do  karety, przy której czekała  panna  służąca,  mająca 
        powrócić  do jenerałowej i już niezmiernie zniecierpliwiona,  nie 
        wiem,  czy  obrotem rozmowy z panem Bzurskim, czy  stratą  czasu, 
        który by przyjemnym snem mógł być zużytkowany.
                       Stała  oparta  o powóz w  postawie  tych  posągów, 
        które  widujemy  z urnami obwitymi całunem na grobowcach  i  oczy 
        wlepiwszy w niebo gwiazdami zasiane wyglądała chwili, w której ją 
        pan  Bzurski  powoła, kilka nawet razy, nie  zmieniając  pozycji, 
        która  jej formom bardzo była przyjazna, dopytywała  kamerdynera, 
        czyby już nie wołano.
                       On tylko ruszał ramionami siedząc na ławce,  panna 
        romansowna  go  nudziła, przewidywał poza tymi  krygami  intencje 
        matrymonialne,  a  małżeństwa był  wielkim  nieprzyjacielem,  jak 
        szalonym wielbicielem kobiet.
                  -  No!  idźże waćpanna teraz - rzekł w ostatku  -  idź, 
        kiedy  jej  tak  pilno,  a ja do karety, bo i  mnie  się  już  od 
        wzdychania spać zachciało - i jeść - dodał ciszej.
                  - Westchnienia psują żołądek - rzekł sam do siebie.
                  Służąca  pani  Palmer, chociaż nie mieliśmy  czasu  po-
        święcić  jej  słów kilku należnych zawsze płci  pięknej,  choć  w 
        sukni  garderobianej, nie była to, jak się już domyślać  możecie, 
        trzpiotowata  dzieweczka,  ale  osoba w kwiecie  wieku,  to  jest 
        blisko trzydziestki, dojrzała i wytrawna niewiasta, która wiele i 
        różnych  widziała  po świecie rzeczy, a z  doświadczenia  uniosła 
        przekonanie, że mężczyznom nigdy wierzyć nie należy i że panom  w 
        niczym,  co  robią,  dziwić się nie  potrzeba.  Te  dwie  maksymy 
        dziwnie  dobrze  służyły jej na świecie, tylko za mąż  pójść  nie 
        mogła,  ale  się zawsze spodziewała, choć  rodzona  jej  siostra, 
        która była od lat sześciu zamężną, dowodziła jej, że lepiej  jest 
        coś zaryzykować. Doświadczenie uczy różnie, ona to także  musiała 
        mieć z doświadczeń żywota.
                       Twarz  panny, jeśli się nie mylę, Adelajdy,  miała 
        co do wyrazu niejakie dalekie podobieństwo do twarzy pani,  która 
        ją sobie dobrała do swojego charakteru, uspokojona była, poważna, 
        majestatyczna  - i dziwno tylko skąd na jej licu  czytałeś  jakby 
        ślady jakichś namiętności, o których kroniki milczały. Aleć to  i 
        twarze zwodzą.
                       Po  cichu,  na palcach wsunęła się  w  kurytarzyk, 
        pomalutku  otworzyła  drzwi  i  znalazłszy  panią  swą  widocznie 
        pomieszaną jeszcze, chodzącą wielkimi krokami po pokoju,  krzesło 






        w  pośrodku dziwnie jakoś postawione, jak gdyby tylko co  na  nim 
        ktoś siedział, nie okazała najmniejszego podziwienia ani zbytniej 
        ciekawości  -  krzesło po cichuteńku postawiła  w  miejscu,  sama 
        zajęła się uprzątywaniem, udając, że nic nie postrzega -  chociaż 
        niemało myśli przyszło jej do głowy.
                  - Może się pani już spać położy?
                  - Zaraz, proszę cię wody.
                       Panna  Adelajda  podała wodę na srebrnej  tacce  w 
        kryształowej  szklance, pani Palmer dotknęła ją ustami  i  drżącą 
        ręką postawiła przy sobie na stoliku.
                  -  Za  pozwoleniem  pani  -  ja  bym  miała  słówko  do 
        powiedzenia  - odezwała się służąca po małym przestanku. -  Tu... 
        tu... jakiś pan...
                  Jenerałowa pobladła i cofając się usiadła drżąca.
                  - Tu jakiś pan oddał mi list - dokończyła żywo - i bar-
        dzo  prosi, czy choć na pięć minut widzieć się nie może  -  czeka 
        przy swoim powozie.
                       Adelajda usłużnie poddała świecę, aby pani łatwiej 
        mogła list ołówkiem nakreślony przeczytać i, spoglądając na nią z 
        ukosa,  ale  tak,  by wzroku jej  pochwycić  nie  można,  czekała 
        odpowiedzi na pozór bardzo obojętna.
                  - Ale jakże go wprowadzać - tak w nocy - słabym  głosem 
        odezwała  się  pani Palmer zbladła i pomieszana -  dlaczegoż  nie 
        powiedziałaś mi wprzódy - jestem tak zmęczoną.
                  -  Jak  pani  każe - ale w kurytarzu nikogo  nie  ma  - 
        dodała jakby do siebie. - Bzurski poszedł spać - a on prosi tylko 
        o pięć minut.
                  -  Rób  już  jak chcesz - rzucając  się  na  krzesło  i 
        naprędce   starając  się  trochę  poprawić  na   sobie   ubranie, 
        odpowiedziała jenerałowa.
                       Panna Adelajda wyszła na palcach i prawie w  tejże 
        chwili  wsunął  się  po  cichu  pan  Feliks  pomieszany,   blady, 
        oglądając się, jakby szedł popełnić zbrodnię.
                  -  O  mój Boże - zawołał stłumionym  głosem  na  progu, 
        załamując ręce - co za spotkanie po latach tylu - jaki traf.
                       Kobieta chwilę miała oczy zakryte, potem odsłoniła 
        je,  były  łez  pełne, podała mu rękę powoli,  chłodno  i  końcem 
        palców dłoń jego ścisnęła.
                  -  Daruj  mi  natrętność - rzekł ciągle  po  cichu  pan 
        Feliks - ale mógłżem, poznawszy ciebie, nie zapragnąć choć  kilku 
        słów  ci powiedzieć, zapytać, dowiedzieć się? A! tyle  lat!  tyle 
        lat!  Zginęłaś  mi prawie bez wieści, długo nie  mogłem  odszukać 
        twych śladów, sądziłem cię umarłą.
                  -  Jestem nią dla przeszłości - odpowiedziała  ostygłym 
        głosem  pani  Palmer  - nową istotą, której  nie  poznasz,  panie 
        Feliksie, wypróbowaną przez ogień, przez śmierć, nędzę i bogactwo 
        - dziś skruszoną, upokorzoną, oddaną Bogu tylko i modlitwie.
                  - I szczęśliwą? - dodał mężczyzna, pytając.
                  -  I spokojną - odpowiedziała kobieta - gdyby  sumienie 
        dało się uśpić, a błędy naprawić.
                       Feliks  patrzał,  słuchał,  ale to  co  widział  i 
        słyszał,  tak  dlań było nowym, że w dawnej znajomej  postaci  na 
        próżno  szukał  rysów, które ją stanowiły w pamięci jego  -  miał 
        przed sobą widmo przeszłości, inną myślą, innym mówiące językiem.
                  -   I   z  dawnego  życia  żadna   ci   boleść,   żadna 






        niezaspokojona  nie  pozostała  troska?  -  zapytał  po   chwili, 
        wpatrując  się w jej twarz, która już była ostatkiem woli  silnej 
        zastygła na marmur blady.
                  -  Nic  oprócz  zgryzoty, żalu  i  potrzeby  pokuty  za 
        grzechy. 
                  Feliks  zamilkł; kilka razy otwierał usta i  nie  śmiał 
        się  odezwać, oczyma zdziwionymi ukradkiem mierzył  jenerałowę  i 
        jej  wzrok, choć nieśmiały, śledził dawniej znanego,  dziś  także 
        prawie już obcego człowieka.
                  -  Nie pytasz mnie - rzekł nareszcie pan Feliks... -  o 
        nasze... o nasze dziecię?
                       Była   chwila   długiego   milczenia.   Jenerałowa 
        zarumieniła się mocno, obejrzała dokoła, z ciężkim  westchnieniem 
        odwróciła twarz od niego.
                  - Dziecię! więc żyje?
                  -  Żyje - rzekł Feliks, nabierając siły - żyje i  płaci 
        życiem upokorzeń i łez za grzechy rodziców... ojca... A! Julio  - 
        dodał  - widzę cię w nowym, niezależnym położeniu, w  dostatkach, 
        swobodną - panią twej woli - nie mogłabyś co uczynić dla  naszego 
        dziecięcia?
                  -  Ja? - zawahała się jenerałowa - a ty? - szepnęła  po 
        chwili zimniej.
                  -  Ja  zrobiłem mało, alem uczynił, co  mogłem;  pomimo 
        obawy  posądzeń i tłumaczeń wszakżem jej nie opuścił,  wychowałem 
        jak sierotkę - ona u mnie, ze mną jest tu - o ścianę od ciebie!
                  - Tu? tu? ona? moje dziecko? - żywiej poruszając się  z 
        krzesła zakrzyknęła półgłosem jenerałowa, ale wnet opuściła głowę 
        i począwszy się namyślać, dodała zastygła:
                  -  Nie!  nie! Zerwałam zupełnie z przeszłością,  z  jej 
        błędami  i  grzechami, zerwać muszę z pociechą, jaką  by  mi  dać 
        mogła  -  muszę,  powinnam  za  karę  zaprzeć  się  nawet  mojego 
        dziecięcia. Panie Feliksie - ja bym z nią odzyskała szczęście, na 
        które  nie  zasłużyłam - któregom nie warta -  sama  winnam  dziś 
        wymierzyć  nad  sobą słuszną karę... A! nic wiedzieć o  niej  nie 
        chcę,  widzieć nie mogę - przyznać się do niej  niepodobna  mi... 
        nic  dla niej uczynić nie jestem w stanie. Nie miałam  męża,  nie 
        powinnam mieć dziecięcia. Zmyję łzami winę - surową powinnam  być 
        dla siebie.
                  Na  te  słowa z dziwnymi przestankami  i  wahaniem  wy-
        rzeczone Feliks stygł i osłupiał prawie, pojąć ich nie mógł.
                  - Julio - rzekł powoli - zaprawdę nową dla mnie  jesteś 
        istotą...  Jak  to?... nie masz więc dla  dziecięcia  wnętrzności 
        matki  -  serca matki? Karzesz je za grzech nasz?  Być  może,  iż 
        religijnie nie jestem tak wykształcony, bym pojął wielkość twojej 
        ofiary,  przyznaję się, że więcej zawsze słuchałem w  tym  serca, 
        niż  wyszukanych jakichś prawideł sofistycznych - być  może,  żem 
        zbyt  człowiekiem,  a za mało świętym, ale nie  rozumiem,  by  co 
        matkę  mogło do zaparcia się dziecięcia nakłonić,  by  największa 
        pobożność je usprawiedliwiła.
                  -  To dziecię grzechu - spuszczając oczy  odezwała  się 
        kobieta...
                  - Nie byłożby najsłuszniej grzech zmazać,  przyciskając 
        je  do  piersi?  Cóż ono winno, że przyszło na świat  z  hańbą  i 
        wstydem  na czole - pocałunek matki zdjąłby z niego to  piętno... 
        dotąd  to  dziecko zna tylko sieroctwo, jam je od  bólu,  sromoty 






        osłonił.
                  - Tyś był powinien...
                  -  A! Julio! - pani - gwałtownie wybuchnął Feliks  -  a 
        tyżeś mu nic nie winna? nawet miłości...
                  -  Nic  - prócz modlitwy! - pobożnie  oczy  wznosząc  w 
        niebo dodała jenerałowa.
                       I   znowu  nastąpiła  chwila  milczenia,   kobieta 
        spełniwszy,  co  uważała  za surowy obowiązek  czy  karę,  uczuła 
        przecież, że daleko zaszła może - zmieszała się nieco,  spojrzała 
        na  pana Feliksa, którego twarz głębokie wyrażała  politowanie  i 
        boleść.
                  -  Dla wielu a wielu względów - dodała  przerywając  co 
        chwila - nie jestem nawet w stanie nic zrobić dla tego dziecięcia 
        -  rodzina,  do której weszłam, arystokratyczna, dumna,  jest  mi 
        nieprzyjazną, szuka plam w mojej przeszłości, aby mnie z zajętego 
        wyrugować  stanowiska  i zepchnąć jak intruza. Mogę  dla  sieroty 
        naszej...  -  wyrzekła z przyciskiem - uczynić coś  później...  w 
        testamencie...  po  kryjomu i nie omieszkam...  choć  znając  twe 
        serce, panie Feliksie, wiem że ty jej nie opuścisz - ale  dziś... 
        A! palcami by mnie wytykali! Odgadliby! Domyślili się - nie! nie! 
        Samo  podejrzenie  wydrzeć  mi  może to,  na  co  pracowałam  tak 
        mozolnie - szacunek.
                  Feliks słuchał ale zimno i obojętnie.
                  - A! pani - rzekł wreszcie - wiele przeczuwałem, wielem 
        się lękał, ale tego, co mnie dziś spotyka, przewidzieć nigdy  nie 
        mogłem!  Nie chodzi mi o dziecię, ale o ciebie, pani!  Tyżeś  to? 
        Nie  poznaję  cię! Dla marnych świata  względów  chceszże  święty 
        obowiązek  odrzucić?  Stałaś się pobożną -  czyliż  przepisy  tej 
        wiary,  której godła cię otaczają, nie powinny cię  nauczyć,  jak 
        masz w tym razie postąpić? Posłuchaj mnie, pani - dodał z siłą  i 
        przejęciem...  - wiesz, pamiętasz może jeszcze, choć i o tym  już 
        wątpię,  jak  nieszczęśliwie i strasznie  skończyła  się  biedna, 
        chwilowa, szalona miłość nasza. Jam później musiał ukryć w sobie, 
        ilem  przecierpiał  przez nią i dla niej - tyś znikła -  ja  nowe 
        zaciągnąłem  obowiązki.  Rodzina, matka, wymagali tego  po  mnie, 
        ożeniłem  się.  Żona moja, najzacniejsza kobieta,  jest  chora  i 
        zgryźliwa  czasami, nie zawsze zbyt łagodna, mam  córkę,  dziecię 
        swawolne  i  dość płoche - przy nich jako sierota  wychowuje  się 
        Marynia,  a choć ją osłaniam i opiekuję się nią, jak mogę  -  ona 
        cierpi,  biedna  - u mnie jej nie jest tak,  jakbym  chciał.  Ty, 
        pani, maszże dzieci?
                  - Bóg mi ich nie dał!
                  -  Daruj  mi jeszcze jedno pytanie:  wdową  jesteś  czy 
        zamężną?
                  - Owdowiałam od półtora roku.
                  -  Na  Boga! - zawołał Feliks, łamiąc ręce  -  cóż  się 
        sprzeciwia,  co  może stać na drodze przyjęciu w dom  matki  tego 
        dziecka,  które  tylko jako sierotę z litości  przytulić  możesz? 
        Któż cię będzie śmiał podejrzewać?
                  - Wszyscy! - odparla żywo jenerałowa, rumieniąc się.  - 
        Znasz  pan,  niestety, przeszłość moją; chociaż ją  starałam  się 
        zatrzeć życiem surowym i pokutą jawną, choć sądziłam, że ją  każą 
        zapomnieć długie lata żalu i skruchy - poza mną jeszcze  odzywają 
        się głosy szydercze i potwarze; jestem wystawioną na pociski,  na 
        podejrzenia... Najlżejszy pozór dałby im prawdopodobieństwo; moje 






        imię,  moja sława, stosunki, które wywalczyć musiałam -  wszystko 
        by było stracone - przepadłoby wszystko.
                  -  Ależ  - to dziecię po kilkunastu latach  z  imieniem 
        obcym  zjawiające  się w twym domu - zawołał  Feliks  oburzony  - 
        jakież by mogło zrodzić podejrzenie?
                  - Nie! nie! Pan nie pojmujesz mojego położenia! 
                  Czuję  to - przerwała kobieta - widzę, że mnie  o  brak 
        serca  posądzasz,  że tracisz szacunek dla mnie -  składam  i  to 
        upokorzenie jako ofiarę przed Bogiem... Dziecko - moje dziecko  - 
        a! to by było nadto szczęścia dla biednej grzesznicy! Jam powinna 
        się ukarać.
                       Po tych słowach twarz pana Feliksa dotąd  mieniąca 
        się  różnie  zaczerwieniła  się nagle  i  stanęła  w  płomieniach 
        jakiegoś niewyrażonego uczucia oburzenia.
                  -  Masz  pani  słuszność - rzekł szydersko  -  jam  był 
        nierozważny, żem dziecię chciał poświęcić! nie powinnaś go  brać, 
        bo mu matką być nie potrafisz. Wszystko w tobie zastygło,  Julio! 
        Dawniej występną może i płochą, ale byłaś kobietą, miałaś  serce; 
        dziś jesteś... nie! na to nie ma wyrazu!
                  Jenerałowa  podniosła  nań oczy i wlepiła  je  w  twarz 
        mówiącego z wyrazem zimnego wyrzutu.
                  - A któż mnie popchnął na tę drogę, na której straciłam 
        ostatek serca i uczucia? Kto pierwszy uwiódł mnie i zdradził? Dla 
        kogo   pierwsze   łzy   wylałam,  na   kogom   pierwsze   rzuciła 
        przekleństwo?  Spytaj  sumienia, spytaj, czy ja,  słabe  naówczas 
        dziecię,  czyś ty winien, coś był mężczyzną i widział  przyszłość 
        dla mnie zakrytą?
                  - Winienem, ani myślę się usprawiedliwiać - alem  srogo 
        też  za  swój  grzech przypłacił i dziś może  ze  wszystkich  kar 
        dosięga  mnie najboleśniejsza... gdy widzę, co z  ciebie,  Julio, 
        los uczynił.
                  - Nie los, ty...
                  - Tylko ja? - spytał z uśmiechem boleści mężczyzna.
                  - Ty jeden, ty pierwszy!!... Ty! ty! Myślisz - dodała - 
        żem  szczęśliwa, żem spokojna, że dotąd jeszcze piętna sromoty  i 
        pamięci przeszłości nie noszę?
                  -  Tak! Dźwiga je nie serce, ale duma na  jego  ruinach 
        wyrosła  - rzekł Feliks - ale dość... nie mamy co mówić  z  sobą, 
        wymówki  z ust moich byłyby niegodne mnie i dziecka  tego,  które 
        jest aniołem. Julio! Julio! widzimy się zapewne raz ostatni,  nie 
        daj ci Boże nigdy w życiu doznać tego, co ja dziś  doświadczyłem. 
        Biedne dziecko! - rzekł po cichu - mieć matkę, mieć ojca i płakać 
        na sieroctwo, i pozostać na łasce.
                  - Panie Feliksie!
                  - Pani, ani słowa więcej! Winienem ja! Tylko ja! Ty nie 
        masz serca! - wybuchnął w ostatku.
                  -  Nie mam go... - odparła kobieta - wyszło z  ostatnim 
        jękiem  na progu twojego domu; tak jest, nie mam go, alem nie  ja 
        temu winna! Ty! ty! ty!
                  Feliks pochylił głowę.
                  -  Jeszcze raz tak jest - rzekł - ja...  milczę...  ale 
        pomnij,  pani,  gdy  nasycona, przesyta  czcią  i  poszanowaniem, 
        uwielbiona jako wzór cnoty i pobożności - u schyłku czczego życia 
        zapragniesz uścisku dziecięcia otoczona obcymi, gdy zażądasz jego 
        przywiązania, serca, głosu, naówczas dziecię może odepchnąć cię i 






        powie: - Ja nie mam matki!...
                       To  mówiąc, odwrócił się poszedł ku drzwiom  żywo. 
        Jenerałowa  schwyciła książkę do nabożeństwa i, spuściwszy  oczy, 
        zdawała  się żywo bardzo rozpoczynać modlitwę. Ale  zaledwie  pan 
        Feliks  wymknął  się bez pożegnania, groźbę rzucając za  sobą,  a 
        Adelajda wśliznęła się do pokoju - pani Palmer położyła książkę i 
        z okiem suchym wskazała jej, że się chce położyć.
                       Modlitwa w tej chwili była dla niej tylko środkiem 
        użytym,  aby  się  od rozmowy  dalszej  i  pożegnania  uwolnić... 
        Natrętny gość drugi wyszedł ze łzami w oczach.
                       Z  niezmierną troskliwością wyuczonej  pochlebstwa 
        nie  tylko  usty, ale dłonią i ruchami subretki,  panna  Adelajda 
        poczęła rozbierać panią, niekiedy półsłówkami ubolewając nad  jej 
        zmęczeniem,  nad  podróżą, nad słabym zdrowiem,  nad  zbytecznymi 
        posty i umartwieniami świętej niewiasty. Pani Palmer  przyjmowała 
        to  zamyślona, milcząca, roztargniona, tak że w końcu widząc,  iż 
        pokarm  ten  nie  na dobie, ostrożna służąca  cofnąć  się  z  nim 
        musiała i zamilknąć.
                  Jenerałowa położyła się obwinięta chusteczkami, kołder-
        kami, ostawiona poduszeczkami różnych rozmiarów, zapalono  lampkę 
        nocną  w  kąciku,  wykadzono pokoik octem  balsamicznym  i  cisza 
        głęboka rozpięła skrzydła nad garwolińską gospodą.
                  Cisza, tak, ale spokoju nie było.
                  Najtwardszy człowiek, któremu się już zdaje, że nie  ma 
        serca, jeszcze na nie cierpi, choć go pozbył.
                       I  zdawało  się tej niewieście, która  dla  pozoru 
        cnoty  poświęciła teraz wszystko, że jej dziecię śpiące obok  nie 
        uczyni wrażenia żadnego, że obojętnym snem potrafi zamknąć  oczy, 
        jak  zamknęła  piersi... ale na próżno usiłowała sen  na  powieki 
        przywołać.  Wyobraźnia  w różnych  postaciach  przedstawiała  jej 
        sierotę  biedną, bez dachu i opieki, bez imienia,  nade  wszystko 
        bez  matki,  i wzruszona zrywała się niespokojnie.  Ta  myśl,  że 
        przez  ścianę  było  to dziecko, którego  nie  znała  nigdy,  nie 
        widziała  dorosłym, a które należało jednak do niej...  to  znowu 
        wyrazy  i surowa twarz Feliksa nie dozwalały spocząć...  Sumienie 
        nic  jej  nie mówiło, bo z nim wedle woli swej  i  zasad  zrobiła 
        rachunek,  ale  jakiś  instynkt poruszał krew  i  wstrząsał  całą 
        istotą.
                  -  Chciałabym  choć ją zobaczyć z daleka  -  mówiła  do 
        siebie  -  czy podobna do mnie? czy do niego? Jak  ją  wychowali? 
        Mogłabym  nie poznana zbliżyć się do niej! Ale po tym, co  między 
        mną  a  Feliksem  zaszło,  czy podobna? On  mnie  teraz  od  niej 
        odepchnie, tak, ale znalazlabym środki.
                  - Ale czegóż się nią niepokoję? - pytała potem siebie - 
        nigdy jej przyznać i przyjąć nie mogę - i po tym, co się stało  - 
        on  mi jej nie da, ja jej nie powinnam żądać! A! czyżby  to  miał 
        być skutek jego przekleństwa? Serce mi bije! Miałażbym ją kochać? 
        Dlaczego ona mnie tak żywo obchodzi?
                       Te   i   tym  podobne  myśli  całą   noc   męczyły 
        jenerałowę,  a sen miała, a raczej czuwanie tak  niespokojne,  że 
        panna  Adelajda, śledząca wszystkie jej ruchy,  nieustannie  wodą 
        pomarańczową, kolońską, kroplami laurowymi się przysługując -  do 
        białego prawie dnia oka zmrużyć nie mogła.
                  -  Nigdym jej jeszcze tak poruszoną nie  widziała,  jak 
        dziś po wizycie tego jegomości - powiedziała sobie panna Adelajda 






        - w tym coś jest! Mój Boże! taka święta pani, taka pobożna wdowa! 
        przykład  dla  pań innych - miałażby i ona mieć  jaki  ciężar  na 
        sumieniu?...  Nie!  to chyba niepodobna - potem by już  nikomu  w 
        świecie  wierzyć  nie można... Ale dlaczegoż całą  noc  spać  nie 
        mogła  i  raniej  wstać  kazała  - i  ślady  łez  ma  na  oczach? 
        Biedaczka! musi za cudze pokutować winy.
                  Monolog  o  białym dniu na tym się skończył -  i  zdaje 
        się,  że panna Adelajda mocno zachwianą została w swoim  systemie 
        na stronę siostrzynego - z powodu uwag, jakie nocą uczyniła.
                       Nazajutrz rano głębsze jeszcze mgły jesienne padły 
        na równiny i lasy, zwiastując, że spoza nich dobędzie się  jasne, 
        blade  słoneczko  nasze około południa i,  spojrzawszy  tylko  na 
        upragnioną  jego promieni ziemię, w czerwonych wyziewach  zachodu 
        się utopi.
                       Chłód był przejmujący, wilgotny... chwilami  wiatr 
        wionął  po polach i suche łodygi traw i chwastów jakoś  cmentarno 
        szeleściły.
                       Jeszcze  o mroku przeddziennym,  przedłużonym  tym 
        mglistym  powietrzem  ciężkim  około  poczty  i  hotelu  zawczasu 
        krzątać  się  poczęto; pocztylioni chodzili  z  latarniami  około 
        powozów  i  Bzurski rad nierad po śnie ciężkim,  szklanką  ponczu 
        wzmocnionym, przebudzić się musiał.
                       W  sali  bufetowej spał teraz twardo  i  spokojnie 
        Pluta,  jakby na najmiększym łożu, chociaż pod głową  miał  tylko 
        twarde  zawiniątko  - za pokrycie surdut oszarpany  i  wytarty... 
        Obok niego próżne butelki i nie dopalone papierosy świadczyły, że 
        do  późna  czuwać  musiał... nie wiedziano tylko,  jak  te  ślady 
        rozpusty  pogodzić  ze łzami i jękiem, które w  sąsiednim  pokoju 
        słyszano...  toteż  teoria  gospodyni  i  jej  towarzyszki  mocno 
        zachwianą została.
                  Paulinka,  która  się krzątać musiała około  pokoju,  i 
        sama  pani w negliżu zaglądająca do niego, spozierały  prawie  ze 
        strachem na tego napastnika, który profanował kanapę przeznaczoną 
        w nocy dla faworytów piesków jejmości.
                       Konstrukcja  już jej nawet była się do tego  nieco 
        zastosowała  i były dwa krągłe doły w prawo i w lewo, na  kształt 
        kotlin  zajęczych... w których Azor i Myszka spokojnie  noc  calą 
        legiwały.  Przywykłe do używania praw swoich psiaki, którym  dano 
        sienniczek niewygodny pod piecem w drugiej izbie, nie mogąc pojąć 
        uzurpatora,  przychodziły nocą kilka razy próbować, ażali im  się 
        nie  uda  przywłaszczyciela  wyrugować.  Jeden  nawet   śmielszy, 
        czarny, mały, młody syn Azora, który między ojcem i matką  sypiał 
        w pośrodku, dwa razy wskakiwał na brzeżek kanapki, ale za  każdym 
        z tych najść silne uderzenie Pluty obalało go nazad na ziemię  ze 
        skomleniem   i   warczeniem,   które   serce   czułej   gospodyni 
        rozdzierało.
                  - Nie - rzekła w końcu do siebie - człowiek, który  tak 
        sobie  postępuje  z psami, płakać nie mógł;  musiał  chorować  na 
        zęby!
                       Że co chwila spodziewano się omnibusu, który zwykł 
        był  przychodzić  o  świcie,  a  ranek  chłodny  obiecywał  dobrą 
        konsumpcją po źle przespanej nocy, zawczasu nastawiono  samowary, 
        poczęto  prażyć śmietankę, gotować cykorię z kawą,  przysposabiać 
        bułki  i  krajanki  różne do wódek, a ruch był  w  domu  ogromny. 
        Niepodobna już było dłużej szanować snu intruza; i psy, i ludzie, 






        ośmielając jedni drugich, poczynali dość głośno objawiać na  nowo 
        rozpoczęte życie.
                       Jakkolwiek  sen  miał twardy, musiał  się  przecie 
        Pluta  przebudzić, choć zrazu tylko klął pod nosem  nie  wstając. 
        Ale Bzurski, stukając butami i ziewając jak stary pantofel, przy-
        szedł  na kawę, pocztylion jakiś wcisnął się ze sprawą do pani  o 
        pięciogroszówkę,  Żydek świszcząc przyniósł  bułki...  skrzypiano 
        drzwiami,  pan Fryderyk obrócił się, przetarł oczy i podniósł  na 
        nogi.
                  - A niechże was wszyscy diabli porwą z waszą stołeczną, 
        garwolińską   gospodą  -  zawołał  otwierając  powieki  i   dzień 
        zaczynając  od  wspomnienia niebezpiecznego patrona  włóczęgów  - 
        wszakże to nocą psy... pchły i cała menażeria... a o świcie  nowa 
        zgraja...  zasnąć  nie  dadzą  podróżnemu.  Słuchaj,  dziewczyno! 
        herbaty z rumem! a żywo!
                  - Herbata jeszcze nie gotowa!
                  -  To ją przygotowuj, a zaraz! Po cóż  tu  hałasujecie, 
        kiedyście  dotąd i kiepskiej waszej herbaty z  wierzbowych  liści 
        zrobić nie mogli do tej pory. Mościa pani! - obrócił się do samej 
        jejmości - dlaczego nie ma dotąd herbaty?
                  - Ale herbata zaraz będzie, to jest już gotowa! - wedle 
        systemu swojego nigdy nie chcąc przyznać, aby czegoś nie dostawać 
        mogło, odparła kwaśno, ruszając ramionami gospodyni.
                       Gdy się to dzieje, około powozów krzątają się  też 
        pocztylioni i jenerałowa, pierwsza przebudzona, wydała rozkazy do 
        jak  najrychlejszego wyjazdu. Bzurski wypiwszy kawę  i  kieliszek 
        wódki  dla  popchnienia  jej,  począł  naglić  pocztarzy,   panna 
        Adelajda  własnoręcznie  niektóre pudełka pakować  raczyła.  Sama 
        pani zatopiona w modlitwie klęczała u relikwiarza.
                       Pijąc  podaną  herbatę z rumem,  jakby  coś  sobie 
        przypomniał Pluta, nagle wyszedł na ganek, koło jednego z powozów 
        postrzegł  Bzurskiego  i  gdy się ten  oddalił,  poszedł  do  po-
        cztyliona, który pierwsze konie zaprzęgał.
                  - Do Warszawy? - spytał.
                  - Nie - z Warszawy do Lublina, dalej...
                       Dowiedziawszy  się czego życzył, Pluta odszedł  do 
        swojej  herbaty; ale zaraz po tym Bzurski się zbliżył  i  szepnął 
        coś pocztylionowi. Powóz smarując, zawrócono powoli ku  Warszawie 
        nazad,  konie zaprzężono w momencie i jenerałowa,  prześliznąwszy 
        się  przez  kurytarzyk niepostrzeżona, odjechała, nim  się  Pluta 
        opatrzył, na powrót ku stolicy, zmieniwszy nagle projekta.
                  Czy na to wpłynęło widzenie się z Plutą, czy rozmowa  z 
        panem   Feliksem,  czy  nadzieja  spotkania  córki?  -   doprawdy 
        powiedzieć nie umiem.
                       Włóczęga  zajęty  śniadaniem, tytuniem  i  jakimiś 
        namysłami głębokimi wcale nie postrzegł się, gdy powóz ruszył,  i 
        zapewniony  już o jego kierunku ani spojrzał, choć  nawet  turkot 
        posłyszał, mniej go to obchodziło.
                       Dobrze   sobie  odpocząwszy  i  napasłszy  się   z 
        obojętnością  cynika, czekał już tylko na zręczność, która by  go 
        dalej  ku  Lublinowi,  w ślad zapewne  za  jenerałową,  przenieść 
        mogła, bo był pewien, że w tę pojechała stronę.
                       Spodziewał  się łatwo znaleźć miejsce w  omnibusie 
        lub  dyliżansie, a że próżnować nie lubił, nimby się co  trafiło, 
        począł  rozpytywać  tego i owego o mieszkańców,  o  przejezdnych, 






        pragnąc  się  rozerwać  i zapomnieć może o trosce,  która  mu  na 
        sfałdowanym od wczoraj usiadła czole.
                       Ale  w Garwolinie na dzień powszedni, kto się  nie 
        zadowalnia   kurantami,  rozmową  historyczną  z   gospodynią   o 
        przeszłości i perspektywą rynku i miasteczka niekoniecznie malow-
        niczą, niełatwo sobie wynajdzie towarzystwo.
                  Pluta  widocznie się nudził i dawał o tym  znać  światu 
        szerokim ziewaniem.
                  Ale pragnący kompanii prędzej później znaleźć ją musi - 
        jest  to  już  dowiedziony  aksjomat;  w  ostatnim  razie   można 
        prowadzić  rozmowę  ze słupem pocztowym, który  wybornie  słuchać 
        umie i niczemu się nie sprzeciwia.
                       Była już godzina blisko dziewiąta, gdy ku  gankowi 
        oberży-hotelu, restauracji-cukierni zbliżyła się bryczka pocztowa 
        wracająca od strony Warszawy, na której kontrabandą, za kieliszek 
        wódki,  biedny jakiś zabrał się podróżny. Była to  figura  równie 
        ciekawa  i zagadkowa, jak Pluta; człeczek mocno  przygarbiony  od 
        scjatyki,   ale  pomimo  złamania,  nie  bez  jakiejś   pretensji 
        niewczesnej i niewdzięcznej do elegancji, która dziwnie  odbijała 
        od  nędzy  i  zabrukania.  Miał  na  sobie  brązowy  surducik   z 
        potrzebami  kamelorowymi, jasnopopielatą resztę ubrania,  chustkę 
        na  szyi karmazynową, wąsiki do góry i czapeczkę  niegdyś  pewnie 
        kupioną u Purytza w Warszawie za oryginalną paryską.
                       Lat  mógł  mieć dobrze czterdzieści  kilka,  fizys 
        czerwoną i pełną najfantastyczniej porozsiewanych brodawek i minę 
        przy tym wielkiego serc zdobywcy.
                       Z  pozoru  całego nie można się  było  spodziewać, 
        żeby  ten  nowo  przybyły przydał się na co panu  Plucie,  ale  w 
        niedostatku i chleb suchy stanie za legominę.
                       Gdy  zsiadłszy  z  bryczki biedak  ów  poszedł  do 
        bufetu  razem z pocztylionem się uraczyć, Pluta za nim  z  wolna, 
        rozglądając  się, pociągnął, opatrując go na wszystkie  strony  i 
        gdy garbaty elegant pozbył się towarzystwa, pan Fryderyk  zbliżył 
        się do niego bez ceremonii.
                  - Dzień dobry!
                  - Dobry dzień.
                  - Otóż się nam wypogadza?
                  - Istotnie, jak na jesień dzień prześliczny.
                  - Pan dobrodziej dokąd tak?
                  - Ja tak, ku Lublinowi.
                  - Pan czeka okazji?
                  - Istotnie.
                  - A i ja oczekuję zręczności.
                  Usiedli razem przy sobie na ławce w ganku.
                  - Przyznam się panu - rzekł Pluta do towarzysza,  który 
        nie  zdawał się bardzo do rozmowy pochopny - w Garwolinie  czekać 
        na dyliżans diable nudno.
                  - A! diable!
                  - Pan dobrodziej nie rozerwałby się w bilard?
                  - Nie, w bilard nie grywam od niejakiego czasu.
                  - To może by w co innego?
                  -  Co  innego?  A w cóż my to  innego  grać  możemy?  - 
        zapytał jegomość w chustce czerwonej.
                  - No! a w karty? - spytał Fryderyk.
                  - Tak! no! nie byłbym od tego - ale znowu,  przepraszam 






        pana, jestem w podróży i nie tak bardzo z zapasem.
                  -  To  nic  nie szkodzi - odparł śmiejąc  się  Pluta  - 
        zawsze coś tam jest.
                  -  Coś, ale z powodu zapomnienia - dodał  nieznajomy  - 
        gdyż jestem bardzo roztargniony, ledwie para złotych.
                  -  Proszę  się  nie ceremoniować,  będziemy  grali  dla 
        przepędzenia czasu po groszu - rzekł Fryderyk.
                       Spojrzeli  na  siebie, obu  zaiskrzyły  się  oczy, 
        poznali  w sobie graczy namiętnych, Pluta miał sporo grosza,  ale 
        nie  wahał  się rozpocząć gry, choć nie mógł  wygrać  więcej  nad 
        wytartą dwuzłotówkę - taka jest siła namiętności. I dobył zaraz z 
        kieszeni  bocznej  zawinięte  w papier  parę  talii  kart  trochę 
        używanych,   które  z  wolna,  poglądając  na  towarzysza,   roz-
        kopertowywać zaczął i przerabiać.
                  Jegomość w czerwonej chustce przypatrywał się  bacznie, 
        nie okazując jednak tego wcale, spod oka.
                  - W co będziemy grali?
                  - W co pan chcesz...
                  - Ano! gdyby w prostego... patriarchalnego sztosika?
                  -  Sztosika? No? no? ale pokaż no mi  asińdziej  wprzód 
        karty - rzekł wyciągając rękę podróżny - bo to się różnie zdarza, 
        zwłaszcza  w drodze - karty używane, a choć po groszu gramy,  ale 
        czasem grosz stoi za dukata.
                       Fryderyk niechętnie, z uśmiechem znaczącym,  podał 
        mu  talią, którą ten zaczął żywo, bacznie i znać umiejętnie  roz-
        glądać,  bo  w  połowie  tego zajęcia Pluta  wyrwał  mu  talią  i 
        schował, śmiejąc się do kieszeni.
                  -  E!  nie mamy co grać! Nie ma satysfakcji -  rzekł  - 
        Waćpan znasz rzecz.
                  Nieznajomy powoli podniósł głowę i głupowate  wejrzenie 
        wlepił poważnie w towarzysza trzęsąc głową.
                  -  Widzisz waćpan! Ano! znam! Nie ma słowa! Ale  gdybym 
        był  udał,  że  nic nie rozumiem, to bym na  pewniaka  zgrał  jak 
        należy.
                  Pluta ruszył ramionami.
                  - Dajmy pokój.
                  Popatrzyli w oczy jeden drugiemu.
                  -  Oczewista rzecz, że karty znaczone - rzekł  sentenc-
        jonalnie nieznajomy, bez żadnego gniewu - a jeszcze powiem  panu, 
        że po staroświecku znaczone, lada kto złapie - to już i uliczniki 
        znają... i ślepy zobaczy, i bezręki namaca... szydłem kłute - czy 
        co?
                  Pluta  spoglądał  nań i śmiał się po  cichu  wcale  nie 
        zmieszany.
                  - Już dziś tak porządni ludzie nie robią - dodał  drugi 
        serio... - Stara szkoła - głupia rzecz, można biedy napytać... Są 
        inne sposoby.
                  Fryderyk szydersko uchylił kapelusza.
                  -  Widzisz waćpan - rzekł powoli - mnie nie  o  wygranę 
        chodzi...
                  - A o cóż?
                  - Ja lubię z głupców żartować, pasją mam do moralności! 
        Jak  tylko  widzę  dudka, nie mogę wytrzymać, żebym  mu  nie  dał 
        nauki. Ale wolno spytać z kim mam honor?...
                  - Mateusz Kirkuć! do usług - odparł jegomość w  chustce 






        czerwonej.
                  -  Kirkuć? Czekajże pan? Kirkuć? Coś mi się  plącze  po 
        głowie!  Nazwisko  znane. Kirkuć! Co to jest? Kirkuciowa?  A!  a! 
        gdzież u licha znałem jakąś Kirkuciównę?
                  -  E, e - rozśmiał się Mateusz - spytaj mnie o nią,  ja 
        wiem!
                  - A, jestem w domu! - klaszcząc w dłonie dodał Pluta. - 
        wszakże  to  Julka, która się przezwała  później  Malińską,  była 
        Kirkuciówna.
                       -  Julia! zapewne, bo to moja rodzona  siostra,  a 
        dziś pani jenerałowa.
                  - Jak to? Jenerałowa? Siostra waćpana? Rodzona siostra?
                  - Z jednego ojca i matki.
                  - A bardzo mi przyjemnie go poznać - krzyknął powstając 
        Pluta i podając obie ręce panu Kirkuciowi - mam honor przedstawić 
        się,   Fryderyk  Pluta,  zwany  przez   niektórych   niewłaściwie 
        kapitanem  Plutą,  chociaż  nigdy  w  życiu  nie  służyłem  dalej 
        chorążego,  ale mnie tak przez grzeczność powoli awansowano  póki 
        miałem  pieniądze  i starczyło grosza tylko  do  rangi  kapitana; 
        gdybym  je  miał  dłużej,  byłbym  pewnie  się  już  kolacjami  i 
        śniadaniami jenerała dorobił, ale żem się zgrał i zgolał, stanęło 
        na kapitanie. Swojego czasu miałem szczęście z bliska być znajomy 
        siostrze waćpana dobrodzieja.
                  -  Jak  to?  Miałbym szczęście widzieć  w  jego  osobie 
        sławnego   kapitana  Plutę?  -  podchwycił  Kirkuć,   wstając   z 
        uszanowaniem i zdejmując czapkę.
                  - Bardzo się cieszę, że imię moje, niegdyś dosyć  znane 
        uczciwym  ludziom  -  odparł Fryderyk - obiło się  o  jego  uszy, 
        chociaż  mi żal, że mnie poznajesz pan dopiero, gdy już  ze  mnie 
        zostały  tylko  skóra, kości i stara  reputacja  przechodzona  do 
        dziur jak buty.
                  -  Reputacja  cała! mościdzieju! -  przerwał  grzecznie 
        Kirkuć - to starczy za wszystko.
                  Podali sobie ręce gorąco i serdecznie.
                  - A! to więc pan jesteś rodzonym bratem jenerałowej?  - 
        począł Pluta na nowo.
                  -  Co  się zowie - rzekł drugi -  tylko,  powiem  panu, 
        liczyłem się u niej za brata, dopóki ona stała w tym rzędzie co i 
        ja;  teraz w delikatnych zostajemy stosunkach, nie bardzo się  do 
        mnie przyznaje, ona pani, ja chudy pachołek. Cóż robić?
                  -  A  wieszże waćpan, że ta kochana Julka  ledwie  parę 
        godzin temu jak stąd odjechała?
                  - Wiem, spotkałem ją na drodze - do Warszawy.
                  - Chyba do Lublina?
                  -  Nie!  do  Warszawy - poznałem  po  Bzurskim,  kamer-
        dynerze,  bo to mój przyjaciel - stary znajomy,  dobry  człowiek, 
        tylko trochę arystokrata.
                  - Ale do Lublina!
                  - Waćpan się mylisz, do Warszawy - ja stamtąd jadę.
                  - Przeciwnie - z Warszawy, ja stamtąd jadę.
                  - Przeciwnie - z Warszawy przecież przybyła.
                  - Jechała z Warszawy?
                  - Tak jest.
                  - Ano to powróciła do Warszawy.
                  -  Co u kaduka? Przybyła tylko, żeby  mieć  przyjemność 






        przenocować w Garwolinie?
                  - I mnie to dziwi!
                  - No! no!
                  - Hm! hm!
                  -  A  mnie to już nie dziwi - zawołał Pluta  -  myślała 
        pewnie,  że mnie oszuka i dała susa jak zając przed chartem.  Ale 
        co  to jest palec opatrzności! Widocznie palec. Spotykam  waćpana 
        dobrodzieja  i  zdrada się odkrywa - teraz,  z  większym  jeszcze 
        zapałem, rzucam się w ślady zdrajczyni!
                  -  Ale  cóż  to tam jest czy było  między  państwem?  - 
        uśmiechając się zapytał Kirkuć - to już dziś stara baba...
                  -  Dziś,  ale  co było, to było! -  odparł  Pluta...  - 
        Waćpan wiesz, serdeczne stosunki nie zrywają się nigdy, choćby je 
        nawet rozerwały losy i przeciwności.
                  - A! panie, któż lepiej nade mnie wie, co są  serdeczne 
        stosunki!  Ja  całe życie się kochałem i kocham  -  zawołał  brat 
        jenerałowej,  uderzając  się  w piersi -  przyznam  się  panu  po 
        przyjacielsku,  że serce mam - niech je diabli wezmą.  Ale  mówmy 
        szczerze.
                  -   Najchętniej,  mówmy  jak  najszczerzej,   a   nawet 
        obszernie,  bo jenerałowa, mocno mnie obchodzi, jak to  mu  zaraz 
        wytłumaczę; kochaliśmy się dawniej.
                  - Domyśliłem się tego zaraz - rzekł Kirkuć - tylko  czy 
        oboje?
                  -  Ha  no! trudno zaręczyć, jedno to pewna  -  to  jest 
        ja...
                  - I musiała zdradzić waćpana?
                  - Naturalnie...
                  - I chcesz się mścić?
                  -  Ja! A pfe! Za kogóż mnie masz waćpan.  Na  kobiecie! 
        Nigdy  w życiu! Ale pragnę ją zwrócić na drogę moralności  i  dać 
        jej  małą naukę bezpłatną, nawet moim kosztem, jeśli  się  będzie 
        potrzeba  -  bo  teraz,  że w  pierze  obrosła,  zapomina  pokory 
        chrześcijańskiej  i  wypiera  się  pochodzenia  i  stosunków,  to 
        nieładnie - przecież wszyscy pulvis sumus.
                  Nagle zatrzymał się Pluta.
                  -  Waćpan,  że jesteś brat jej rodzony - i  masz  pewne 
        nawet  silniejsze od moich prawa krwi - mógłbyś także  skutecznie 
        się do tego dzieła przyczynić.
                  -  Ja - spytał Kirkuć - o! nie! zaczepić jej się  boję! 
        To baba kuta i stosunkowa, kto wie, co by mogła zrobić ze  mną... 
        Gotowa do turmy mnie posadzić - za nic nie ręczę.
                  - No! ale gdybyśmy się do niej wzięli we dwóch!  Waćpan 
        pod moją protekcją? - spytał Pluta.
                  - Tak! zapewne, co dwóch to nie jeden, a wszakże i  tak 
        z nią nie łatwo.
                  - Powiem waćpanu, że chociaż była chwila, żeśmy z nią w 
        ścisłych  zostawali  stosunkach  - dodał Pluta -  ale  nawet  jej 
        historii dobrze tak nie wiem - a ona mi potrzebna. Waćpan  musisz 
        być lepiej uwiadomiony?
                  -  Ja? - odparł Kirkuć - no tak, gdzieniegdzie coś  tam 
        się  wie, ale waćpan, co musiałeś kobiety praktykować - dodał  ze 
        zmieszaną  powagą  brat jenerałowej - powiedz mi, czy kto  z  nas 
        pochwalić  się  może i powiedzieć, że zna życie  którejkolwiek  z 
        nich?  Ha?  Waćpan  odwróciłeś się na pięć minut, a  ta  już  coś 






        zmalowała! I cicho!, i Bogu duszę winna, i nic waćpan nie  wiesz, 
        aż kiedyś tam w dziesięć lat, patrz! oho! odezwało się - a waćpan 
        jak tabaka w rogu - ani wiesz.
                  -  To  bywa! - zawołał Pluta - jednakże  waćpan  o  jej 
        życiu trochę jesteś uwiadomiony?
                  - Trochę...
                  - To dla mnie ciekawa historia ze względu na tę  pasją, 
        jaką  mam  do  moralności  - odparł Fryderyk...  -  Hę!  czy  nie 
        napilibyśmy się czego?
                  -  Napić się? i owszem, nie jestem od tego,  ale  wybór 
        rzecz trudna - co wypić?
                  - No! najpierw wódki, rozumie się - zawołał Fryderyk  - 
        to  jest moje principium, zasada, od której nigdy nie  odstępuję, 
        za  którą walczyć jestem gotowy; dalej idzie  zakąska,  następnie 
        już  zależy  to od gustu, humoru,  usposobienia  żołądka,  głowy, 
        towarzystwa i okoliczności kieszonkowych.
                  -  Masz waćpan racją - ale te okoliczności - właśnie  - 
        bo ja - z powodu jedynie roztargnienia zapomniawszy pugilaresu  z 
        kapitałami mymi jestem dosyć nie przygotowany - zaczął  rumieniąc 
        się Kirkuć.
                  -  To  nic,  za to  mnie  nieprzewidziane  okoliczności 
        dopisały  w  tej  chwili  i mogę mu służyć -  a  więc  proszę  na 
        śniadanko,  a potem spodziewam się coś dowiedzieć z tej  ciekawej 
        historii siostry waćpana dobrodzieja.
                  - Tyle, ile ja tam wiem - rzekł wzdychając Kirkuć.
                  - Któż wie - dorzucił po namyśle Fryderyk - waćpan jako 
        brat, ja jako przyjaciel serca jenerałowej, choć obu nas  podobno 
        odpycha  niewdzięczna istota, moglibyśmy, połączywszy  usiłowania 
        nasze  i  uczyniwszy  zaczepno-odporne  przymierze,  wpływem  tym 
        wprowadzić  ją na drogę moralności - i uczciwości, żeby  się  nie 
        zapierała familii i przyjaciół i tak do góry nie zadzierała nosa, 
        kiedy go Pan Bóg na dół stworzył.
                  -  E!  czekaj no pan - przerwał Kirkuć -  od  czasu  do 
        czasu  coś mi tam kapnie od niej, ja znowu nie mogę  się  narażać 
        bardzo, bobym stracił sukurs, który w razie ostatecznym jest  dla 
        mnie bardzo ważny.
                  -  Pojmuję doskonale obiekcją - rzekł Pluta poważnie  - 
        uwaga   słuszna,   naturalna  i  z  praw  krwi   tłumacząca   się 
        dostatecznie. Ale cóż przeszkadza, żebyśmy prowadząc ją na  drogę 
        moralności ścieżką umartwień i pokuty zaprowadzili też do biurka, 
        z którego by coś dla waćpana zaliczyć mogła? Hę?
                       Alegoria zbyt była wysmażona, aby ją Kirkuć  pojął 
        od razu, jakoś mu się to wydawało nie ze wszystkim jasne, pokiwał 
        głową wątpliwie.
                  -  Albo  waćpan chcesz dawne stosunki odnowić  z  jene-
        rałową  -  rzekł  co się tłumaczy afektem,  ale  go  nie  pojmuję 
        względem  starej baby, albo - dodał - waćpan chcesz  jej  dogryźć 
        tylko, ale za cóż ja mam służyć tu?
                  - Za kozła ofiarnego? - przerwał Pluta - uchowaj  Boże; 
        ani  jedno,  ani drugie stosunków odnawiać nie myślę, bo  mi  już 
        kobiety  obrzydły  od czasu, jakem ja zbrzydł, a  mścić  się  nie 
        myślę,  bo  to  głupia  rzecz, ale tak  trochę  sobie  pokpić  ze 
        szczęścia   ludzkiego   i  splendorów  -  to  dla   mnie   wysoka 
        satysfakcja.  A  nic  łatwiejszego  dla  nas  obu,  jak  te  dwie 
        pieczenie upiec na jednym ogniu.






                  - No, ależ jak? - zapytał Kirkuć niedowierzająco...
                  -  Jak...  słuchaj...  - szepnął kapitan  -  zostaw  mi 
        sposoby,  a bądź pewien, że dla ciebie babę pociągnę należycie  i 
        zmuszę,  by  ci naznaczyła przyzwoite stałe utrzymanie.  Słowo  - 
        mówię ci, słowo honoru...
                  Twarz  Kirkucia  rozjaśniła  się, nagle  rzucił  się  w 
        objęcia Pluty i uścisnął go z zapałem.
                  - Kapitanie - zawołał - albo jeśli chcesz - majorze...
                  - Tytułuj mnie pułkownikiem, zwłaszcza przy bufecie, to 
        nic nie szkodzi.
                  - Pułkowniku! Jenerale.
                  - To zanadto!
                  -  Pułkowniku!  - powtórzył Kirkuć  -  jesteś  człowiek 
        jenialny, mówię ci to z głębi serca, mógłbyś był proch  wynaleźć, 
        gdyby  go wprzódy nie zinwentowano... Takich mi  ludzi  dawajcie! 
        Oto człowiek! oto antyk! Co za pomysły! Ręka twoja! ręka...
                       Pluta  majestatycznie  przyjął z  góry  te  objawy 
        rozczulenia i uwielbień, jak hołd należny zasłudze, uścisnęli się 
        raz  jeszcze idąc do bufetu, gdzie zaraz Pluta  sie  rozporządził 
        dysponując zamaszysto śniadanie. Ale że koszta jego  przechodziły 
        prawdopodobnie  resursa  tej kieszeni, którą  wczoraj  podtrzymał 
        Narębski  tak szlachetną ofiarą wódki i piwa -  gospodyni,  pełna 
        pamięci i przenikliwości osoba, okazała dziś niejakie wahanie się 
        i milczącą niepewność.
                       Miała dystrakcję, gdy kapitan przemawiał,  udawała 
        niezmiernie zajętą - patrzała czegoś pod stolik i poczęła  głośną 
        z Azorem rozprawę o kość przyniesioną z podwórza.
                       Doświadczony  w  traktierniach i  znający  się  na 
        minach  pań  bufetowych  Pluta dorozumiał  się,  skąd  pochodziło 
        roztargnienie,  i  choć  nie okazał po sobie,  że  oburzające  go 
        podejrzenie  niewypłatności i potrzeby przymusowego  kredytu  nań 
        padło, wyjął trzyrublowy papierek i milcząc położył go na bufecie 
        jako silny dokument przeciwko potwarczym domysłom.
                       W  osobnym tedy obok pokoiku podano owe  śniadanie 
        złożone  z  wódki,  chleba, piwa,  sera,  śledzia  i  ostatecznie 
        bifsztykiem  nazwanego mięsa, które do tego  angielskiego  honoru 
        żadnego prawa nie miało.
                       Paulinka   żywo   się   zajęła   podaniem.   Wódka 
        rozjaśniła   umysły   i  pan  Mateusz   Kirkuć,   dawszy   dowody 
        niepospolitej  jeszcze  siły  rąk  i zębów  w  walce  z  mięsiwem 
        rozpaczliwie  mu się broniącym, po piwie, gdy  dwugroszowe  dobre 
        cygaro zapalił, w ten sposób opowiadać rozpoczął wspomnienia swej 
        młodości i dzieje rodziny.
                  -  Trzeba ci wiedzieć, kochany kapitanie,  albo  lepiej 
        pułkowniku...
                  -  Lepiej pułkowniku, niech ta baba z bufetu  słyszy  - 
        szepnął Pluta.
                  -  A więc, kochany pułkowniku - głośniej  odkrząknąwszy 
        zaczął  na  nowo Kirkuć - i kochany przyjacielu,  jeśli  się  tak 
        mianować mi pozwolisz... - miał trochę wyszukaną mowę pan Kirkuć, 
        co,  jak wiadomo, nie mogło skądinąd pochodzić, tylko z tego,  że 
        więcej trzech klas nie znał - trzeba ci wiedzieć, że my tam znowu 
        z  żadnej tak dalece wielkiej familii nie pochodzimy. Ojciec  mój 
        był rzeźnikiem, dziad podobno także - już później nieco tytułował 
        się   kupcem   mięsa,  a  jatkę  nazywano,   przypominam   sobie, 






        "instytucją  mięsną"  - ale niedługo, bo ludzie  tego  jakoś  nie 
        zrozumieli - i ja także.
                  -  Otóż ja ci powiem - przerwał Pluta - że  owszem,  to 
        się bardzo łatwo pojmuje - dziś wszystko się pragnie uszlachetnić 
        -  szewc zowie się artystą obuwia... krawiec mówi ci  o  moralnym 
        znaczeniu   swych   płodów,  traktiernia  zowie   się   "akademią 
        gastronomiczną",   czemóż   by  jatka  nie  miała   się   nazywać 
        "instytutem mięsnym"? Rzecz słuszna, logiczna i pięknie brzmiąca, 
        byle by śmierdzącego mięsa nie sprzedawać drogo. Uznam nawet,  że 
        rzeźnicy  użytecznie  służą krajowi, karmiąc  jego  synów  zdrową 
        wołowiną...  nie mówi się o garwolińskiej. Kończ waćpan! -  dodał 
        Pluta.
                  -  No to mniejsza o to... - odparł Kirkuć -  ale  pewna 
        rzecz,  że  ta  ambicja...  zgubiła  mojego  ojca...  nic,  tylko 
        ambicja!  Już  przekonałem  się, że ona do  niczego  dobrego  nie 
        doprowadzi.
                  - Pozwól, żebym ci jeszcze raz przerwał - wcisnął Pluta 
        wzdychając... - jest francuskie przysłowie... o, waćpan rozumiesz 
        po francusku?
                  - Nie... tylko monsieur i pardon.
                  - To dosyć, ale ci lepiej powiem po polsku... że w domu 
        powieszonego nie wspomina się o stryczku...
                  - Co to ma znaczyć? - naiwnie spytał Kirkuć.
                  -  To  znaczy  -  rzekł Pluta  -  że  i  ja,  niestety, 
        chorowałem  na ambicją tak, że mi ta choroba aż w kieszeni  i  na 
        piętach porobiła dziury - dajmy pokój! Piękna to rzecz  ambicja.. 
        tylko tak jak pieprzu, nie trzeba jej zanadto używać, bo pali.
                  -  O  mój Boże! co to za jenialny  człowiek  z  ciebie, 
        pułkowniku.
                  -  Jeniusz  zapoznany, ale mów dalej, mów dalej  -  do-
        kończył Fryderyk.
                  -  Otóż na polędwicach i flakach uciułało  się  takiego 
        grosza - mówił pan Mateusz - że nieboszczyk i kamienicę kupił,  i 
        jeszcze  mu się wcale piękne kapitały pozostały... ale  zrazu  mu 
        przyszło  do głowy jatkę nazwać instytucją... potem i to już  nie 
        wydawało  się pięknie i doszedł do przekonania, że to,  co  grosz 
        dało, było jakimś nieprzyzwoitym rzemiosłem. Więc powoli porzucił 
        topór i jatkę, obmył ręce i dalej grać obywatela.
                       Zrzucił  w kąt kapotę szaraczkową i pas, i  czapkę 
        siwą  z  barana,  a  wdział kapelusz i surdut  i  z  nimi,  mości 
        panie... pretensje już choćby do burmistrzostwa. A nie każdy,  co 
        grosz  zbierze, umie nim rozporządzić. I tak plasł  raptem  stary 
        Kirkuć,  że gdyby to nie był mój ojciec, to bym mu  dziś  jeszcze 
        coś  nieprzyjemnego  powiedział. Zostaliśmy się ja i  Julusia,  i 
        trzeci brat Kacper, o którym już nie wspominam...
                  - Ho! a dlaczegoż...
                  Kirkuć był mocno zafrasowany.
                  - No, cóż się z nim stało?
                  - Nieprzyzwoicie sobie postąpił...
                  - Co? uchowaj Boże... dostał się do prochowni?
                  - Ale nie! bardzo uczciwy człowiek...
                  - Więc cóż mu się stało?
                  - E! nie warto o tym wspominać.
                  - Ale przecież...?
                  - Dla całej familii zakała...






                  - Nie powiem nikomu...
                  - Pod pozorem żeby ręki nie wyciągać i tam dla  jakichś 
        dziwnych  przywidzeń, zamiast iść drogą szlachetniejszą i  starać 
        się  utrzymać  honor familii... po prostu dla  chleba...  ale  to 
        nigdy żadnego uczucia wznioślejszego nie było w tym człowieku...
                  - No! i cóż popełnił?
                  - Został szewcem! - cichuteńko odezwał się zarumieniony 
        Kirkuć.
                  Kapitan  roześmiał  się  w całe  gardło,  popatrzał  na 
        interlokutora długo, wypił szklankę piwa i milcząc podparł się na 
        łokciu.
                  -  Jużciż pozwolisz - mówił dalej pan Mateusz...  -  że 
        kiedy   ja   mogłem  taki  obejść  się  bez   żadnego   rzemiosła 
        nieszlachetnego, to i on też potrafiłby był sobie dać radę między 
        ludźmi. Ale nie mówmy już o tym, bo to dla mnie rzecz bolesna...
                       Pluta nie zrobił żadnej uwagi nad  nielogicznością 
        wniosków towarzysza, gdyż doświadczenie nauczyło go i przekonało, 
        że  ten pozorny brak logiki spotyka się codziennie... a  w  sercu 
        ludzkim jest rzeczą najnaturalniejszą. Po trosze wszyscyśmy tacy.
                  -  Zostaliśmy  się  tedy na bruku, na  łasce  ludzi,  z 
        prawem patrzania tylko na kamienicę, którą nasz ojciec  posiadał, 
        i wzdychania do tych pieniędzy, które stracił... - dodał  Kirkuć, 
        łącząc  westchnienie  ze słowy. - Ale miłosiernych  ludzi  w  tej 
        poczciwej Warszawie nie zabraknie nigdy - rozebrali nas  pomiędzy 
        siebie.  Co do Julusi, zaraz powiem, co się z nią stało... co  do 
        mnie,  poczciwy  mieszczanin jeden zaprowadził  mnie  do  siebie; 
        odziewał, karmił i nawet do szkół oddawał, w trzech klasach  mnie 
        utrzymując, dopóki nie zaszły okoliczności.
                  -  Miałem  -  dodał Kirkuć,  ponawiając  głębokie  wes-
        tchnienie - miałem jeniusz wielki, chociażem się nic nie nauczył; 
        nawet,  nie  bez  racji wielu dowodzili mi, że  jeniusz  się  tym 
        okazywał,  iż pasjami lubiłem latać i próżnować...  Byłem  młody, 
        trochę  urwisowaty... zwyczajnie krew grała...  Spotwarzyli  mnie 
        wrogowie  przed  moim dobrodziejem w rzeczy nadłamanego  zamku  u 
        szkatułki  i  jakicheś tam kilkunastu złotych,  które  nie  wiem, 
        gdzie    się    podziały...   wypędził   mnie   tedy    z    domu 
        najniesłuszniej...  gdyż  tytułem  pożyczki  wziąłem,  przyznaję, 
        złotych ośm, a prosekwowano mnie o dwanaście.
                  Dalej życie moje nieciekawe, różnego się jadło  chleba, 
        jak to zwyczajnie na świecie, gdy kto szlachetniejszej natury  do 
        grubej pracy nie jest stworzony. Może lepiej powiemy o Julusi?
                  -  Mówmy  i  o Julusi - przerwał kapitan  -  chociaż  i 
        własna pańska biografia mogłaby być wielce nauczającą...
                  - O! że nauczającą - to bez wątpienia - wzdychając  raz 
        jeszcze  zawołał  Kirkuć - ale to tam  mniejsza,  jakoś  niektóre 
        rzeczy boli powtarzać... Świat i ludzie!
                  - To wiadomo - dokończył Pluta - niegodziwcy! My zawsze 
        niewinni, ale świat i ludzie... powywieszać!
                  - Potruć i pozabijać! - rzekł Kirkuć, zapalając się.  - 
        Nigdy człowiek szlachetniejszych uczuć...
                  - Mój Kirkuć - przerwał Pluta - jak ci przyjdzie ochota 
        narzekać,  to się dla mnie nie fatyguj... takie rzeczy  ja  umiem 
        ekstra dobrze na pamięć! Tylko zacznij i dołóż et cetera... a  ja 
        sobie dokończę wolnym czasem.
                  - Jak chcesz... teraz wracam do Julusi.






                  - Wróćmy do tej ślicznej Julusi.
                  -  Jeżeli ją waćpan znałeś, kiedy była młodą to  wiesz, 
        jak  monstrualnie  była  piękna! A to od dziecka  -  tylko  coraz 
        inaczej  i coraz bardziej robiła się zachwycającą, tak że  ludzie 
        patrząc  słupieli.  Ja  od razu wiedziałem  i  mówiłem,  że  byle 
        chciała, zrobi karierę, bo i sprytu jej wrodzonego nie brakowało. 
        Jakaś  pani... jeśli się nie mylę... stara... ale  tak...  Naręb-
        ska...  upodobawszy  ją  sobie, wzięła na  wieś  dla  wychowania. 
        Myślałem sobie: bardzo dobrze - dostanie się na wieś do dworu, to 
        już  będzie szlachcianką... pójdzie za szlachcica... z fortuną  i 
        rzecz  skończona.  Ja będę miał chleb i sól. Ale inaczej  się  to 
        skończyło.
                       Narębska  ta,  okazuje  się,  była  herod  baba  - 
        niegodziwa kobieta - wdowa po obywatelu bardzo majętnym,  kobieta 
        z  głową rezolutna, władała majątkiem i synem jedynakiem  żelazną 
        ręką. U niej tedy wychowywała się Julusia jak w klasztorze, a nie 
        ma  nic niebezpieczniejszego nad taki rygor... człowiekowi  zaraz 
        nie wiedzieć jakie myśli przychodzą do głowy, gdy mu i myśleć nie 
        wolno...  Wyrosła Julka na cudo! A że to tam widać krew była  nie 
        woda,  powąchali się jakoś z synem pani Narębskiej i zebrało  się 
        im  na potajemne amory. Ten taki, słyszę, serio, tak się  w  niej 
        rozkochał  szalenie, że się aż choćby żenić zamyślał...  ale  gdy 
        się to jakoś odkryło, że za daleko z sobą zaszli...
                  Kirkuć chrząknął.
                  - Bo tak, słyszę, daleko - dodał - że bodaj czy tam pan 
        Bóg co nie dał...
                  -  Ja  wiem - rzekł Pluta - i najdokładniej wiem  -  bo 
        niezadługo i moja następuje historia.
                  - Jak to? Tak prędko? - zapytał zdziwiony pan  Mateusz. 
        - Waćpan już wiesz to - no to może ja nie wiem.
                  - Bardzo być może, posłuchajże mnie z kolei -  dorzucił 
        Pluta  - i odwilż sobie gardło tymczasem.  Narębska,  herod-baba, 
        dowiedziawszy  się, wpadła w furią, Julusię wyforowano z  domu  - 
        dziecko  gdzieś  zesłano, a synowi bodaj  czy  macierzyńskiej  na 
        dywanie nie dano admonicji. Narębska miała ten system, że biła  - 
        nie  pochwalam tego, ale kiedy do dziś dnia praktykuje się  to  w 
        wojsku  angielskim,  czemuż  by w szlacheckim  polskim  dworze  w 
        ekstraordynaryjnych  okolicznościach  ten  środek  nie  miał  być 
        użyty? He?... - spytał kapitan...
                  - Ja nie wiem - rzekł Kirkuć - bić, jak sobie chce, nie 
        jestem tak dalece od tego, ale być bitym, głupia rzecz.
                  - A o tym się nie mówi - zawołał Pluta - to do  niczego 
        nie prowadzi prócz do sińców.
                  - I do złości - dodał Kirkuć. - Ale cóź dalej?
                  -  Julusia prawie boso i niezmiernie  skromnie  odziana 
        dostała  się wówczas do Warszawy bez żadnego sposobu do  życia  - 
        zapłakana,   zdesperowana  poszła  zrazu  z  biedy  do   jakiegoś 
        magazynu. Właśnie ją w tym opłakanym stanie poznałem, gdy z pracy 
        rąk żyła.
                  Kirkuć czuł się upokorzony tą wiadomością, ale  milczał 
        - zapił ją piwem.
                  -  Jeszcze  się  to wówczas żyło i  co  się  zowie  dom 
        trzymało w Warszawie - mówił kapitan. - A! lepsze to były czasy - 
        ludzie w karty grali, poczciwych birbantów na bruku było jak maku 
        -  dziś, licho wie co! I do tego pasja przeszła!  Świat  popsuty! 






        Żadnej w nim pasji, żadnej, co się nazywa - chodzą bledzi jak ćmy 
        po  świecie,  a patrząc na nich aż spać się chce  i  poziewać.  - 
        Przypadkiem  tedy raz idąc koło tego magazynu - patrzę w okno,  a 
        miałem  taki  zwyczaj,  że gdzie były  kobiety,  zawszem  w  okna 
        zaglądał.  Nigdy  nie  można wiedzieć,  co  człowiek  zobaczy!  - 
        Patrzę,  a!  szalenie  śliczna  dzieweczka,  krew  z  mlekiem   - 
        czarnobrewa, oczy szafirowe - kształty medycejskie.
                  - Medycejskie? - pochwycił Kirkuć - cóż to jest?
                  -  To  -  tak - figura - długo by  tłumaczyć  -  odparł 
        kapitan.
                  - Mniejsza o to.
                  - Świeża była jak jabłuszko - mówił dalej Fryderyk - bo 
        miała  to  zawsze  do siebie ta osobliwsza istota,  że  choć  się 
        najmocniej  wypłakała,  zgryzła,  nigdy  nie  traciła  świeżości. 
        Spływało  to  po  niej jak po kamieniu,  taki  miała  temperament 
        nieoszacowany.
                  Zobaczywszy ją wstąpiłem do magazynu umyślnie kupić coś 
        niepotrzebnego,  aby się jej lepiej przypatrzeć. Podobała mi  się 
        szalenie, ale zrazu ani było do niej przystąpić! Widząc ją, że to 
        się  tam  zwala w ciężkiej pracy albo gdzie  wyjdzie  za  jakiego 
        rzemieślnika, począłem używać wszelkich środków, aby ją do siebie 
        ściągnąć. Prawdę powiedziawszy, trzewików wówczas porządnych  nie 
        miała, ani też wielkiej ochoty zarabiania na nie pracą - bo  była 
        bardzo  delikatna.  Z  pomocą usłużnej  jednej  poczciwej  bardzo 
        kobiety  udało mi się przekonać ją nareszcie, że  niewiele  zyska 
        upierając  się przy swoim magazynie i powoli,  powoli...  dostała 
        się  do mnie. Wyporządziłem jej apartamencik co się  zowie,  obok 
        mojego mieszkania i mogę powiedzieć, żem kilka miesięcy spędził z 
        nią  dosyć  szczęśliwie. Ale zaledwie ustały  wiekuiste  żale  po 
        Narębskim i wspomnienie tej głupiej z nim miłości, ledwie się  to 
        odżywiło  i  w pierze porosło, postrzegłem, że długo  z  nią  nie 
        wytrwam, opanowała ją jakaś ambicja.
                  - A już to ambicją to my mamy wszyscy wrodzoną -  dodał 
        Kirkuć - tylko że się nam nie udaje dopiąć celu z wyjątkiem  tego 
        brata,  o  którym mówić nie lubię; ten bez  ambicji  żadnej,  ona 
        wprawdzie  wyszła  na  porządną  niby  kobietę  i  w  dodatku  na 
        jenerałową, ale co ją to kosztowało?
                  - Nie wiem, czy pomiędzy mną a jenerałem było tam jakie 
        intermedium  -  kończył  Pluta - czy  nie,  rzecz  niedocieczona. 
        Pomieszkawszy   u   mnie,  coraz  kwaśniejsza,   coraz   bardziej 
        nieukontentowana  znikła mi jak kamfora... mylę się, kamfora  nie 
        zostawia  śladu,  a ona po sobie rzuciła pod  łóżkiem  najstarszą 
        parę trzewików. Przyznaję się, że bardzo mi to było nieprzyjemne, 
        bo  jakkolwiek  bądź i mało piękniejszych  kobiet  znaleźć  można 
        nawet  w  Warszawie, gdzie rojami chodzą, i dużo  mnie  do  licha 
        kosztowała,  i byłem się tak przywiązał, że o mało dIa  niej  nie 
        pomyślałem  zostać  porządnym człowiekiem;  powiadam  ci  Kirkuć, 
        napadły  na  mnie takie paroksyzmy cnoty, żem myślał  o  wiejskim 
        zaciszu, pracy, ustatkowaniu. Sądziłem, że się przywiąże do mnie, 
        ale co dalej, to gorzej szło, charaktery się nasze nie  zgadzały. 
        Wtem  drapnęła  mi, żem się nie dopatrzył, to tylko  wiem,  że  z 
        oficerem.  Czy ten oficer został jenerałem, co być może, bo i  to 
        się  trafia,  czy  ów kochanek ustąpił  przez  uszanowanie  przed 
        wyższej rangi osobą, nie wiem.
                  -  Mnie  się  zdaje, że ja to  będę  wiedział  -  rzekł 






        Kirkuć.  - Wiem, że tam było tylko dwóch wojskowych, co  się  jej 
        losem  zajmowali; oficer, który ją wykradł, i stary  jenerał,  co 
        się z nią ożenił. Pierwszy postrzegł ją przejeżdżającą w  Alejach 
        i szalenie się w niej rozkochał. Człowiek był prosty, pełen wiary 
        i  nie umiejący się dla jakichś światowych względów  powstrzymać. 
        Miał być przystojny mężczyzna, młody jeszcze i, jak mówią, bardzo 
        do  Narębskiego podobny, w którym się ona kochała. Gdzie się  oni 
        porozumieli,  nie  wiem, dość że pojechała z nim, a w  rok  potem 
        poszła za starego jenerała, który dla niej ze wszystkim  oszalał. 
        Oficer miał ten rozum, że pretensji o to nie rościł i usunął  się 
        szlachetnie, a ona także niegłupio zrobiła, że się gołego młokosa 
        nie  trzymała.  Pan Bóg ją za to wynagrodził, bo śliczny  po  nim 
        odziedziczyła  majątek,  chociaż  mówią,  że  familia  dotąd  się 
        procesuje  o  to,  upatrując  jakiejś  nieformalności  w  ślubnej 
        metryce. Ale jenerałowa ma plecy!
                  -  Ratuje  się, jak może! - dodał Pluta - nic  jej  nie 
        zrobią. Co do mnie, złego jej nie życzę i owszem, bylebym ją mógł 
        na  drogę moralności wprowadzić. Wszak dzieci nie ma? Sama  jedna 
        dziś  na  świecie, a od całego świata się odwraca,  ażeby  żyć  z 
        tymi, do których wcale nie była stworzona. Powiedzże mi szczerze, 
        jednak nie zapomina ona o waćpanu?
                  -  Rada by zapomnieć, tylko ja się nie daję  -  odezwał 
        się  Kirkuć  wzdychając - i jak zacznę  przez  Bzurskiego,  przez 
        pannę służącą, różnymi instancjami szturmować, czasem się uda coś 
        wycisnąć. I dać, da zresztą, choć niewiele w miarę moich potrzeb, 
        ale żeby kiedy chciała poczciwie się rozmówić ze mną, gdzie  tam! 
        U  drzwi stoję i zaraz mnie żegna,jakby moja  przytomność,  choć, 
        chwała Bogu, wszędzie się znaleźć umiem, wstyd jej robiła. Już to 
        sobie  wbiła  koniecznie w głowę, jak widać, żeby się  wcisnąć  w 
        wyższe  towarzystwo i zostać koniecznie uczciwą kobietą; a  niech 
        Bóg broni, żeby jej teraz przeszłość przypomnieć, choć to  rzecz, 
        której  pozbyć  się  nie  można.  Zrobiła  się  ekstra   pobożną, 
        przeciwko  czemu ja nic nie mam, kiedy jej z tym dobrze,  ale  po 
        cóż   kłamie  i  swoich  się  zapiera?  Hm?   Najczęściej   teraz 
        przesiaduje w Warszawie, a mnie znowu wypycha i wysyła, i rada by 
        widzieć o sto mil.
                       Kirkuć    mówił   to   z   widoczną    przykrością 
        przerywanymi  wyrazy,  zżymając się niekiedy i  okazując  uczucie 
        wielkie,  które  zarówno sercu jak wódce i  piwu  przypisać  było 
        można. Pluta poglądał nań pytająco.
                  -  Waćpan  masz słuszność zupełną - rzekł  -  całe  jej 
        postępowanie potrzebuje sprostowania, a ja się tego  podejmuję... 
        Mam  pasją  do  uczenia  moralności takich  ludzi,  co  nosa  drą 
        niepotrzebnie...  Teraz  nic nie pozostaje,  tylko  żebyś  waćpan 
        przeszedł  pod  moją opiekę i słuchał rady, a zobaczysz,  że  tak 
        pokieruję rzeczy, iż siostra ci musi więcej uczynić... niż dotąd. 
        Będę  twoim  adwokatem... tylko nic bez  mojego  zezwolenia,  ani 
        kroku.
                  - A jak waćpan - przerwał Kirkuć - narazisz mi ją  tak, 
        że potem całkiem mi drzwi zamknie?
                  - Gdyby nawet zamknęła... na to jest wytrych dowcipu  i 
        obcęgi  postrachu...  - rzekł kapitan. - Z waćpana  widzę  bardzo 
        prosty i niedoświadczony człowiek; nie widzisz tego, że  kobieta, 
        która się obawia skandalu, gotowa uczynić największą ofiarę, byle 
        usta zamknąć, byle usunąć, co ją napawa nieustanną obawą... A! a! 






        -  zacierając  ręce dodał Pluta... - co za  komedia?!  Nie  dosyć 
        mnie...  com już dosyć strasznym widmem dla niej...  jeszcze  jej 
        przywiozę  szanownego Kirkucia! To wybornie! To doskonale! A  tak 
        się składa, jakby w tym szatan ogon umoczył!
             Pan  Mateusz  westchnął  popijając i  spojrzał  z  ukosa  na 
        ożywioną  fizjognomią  swojego  towarzysza,  który  wąsa   rudego 
        pokręcał.
                       -  A! bodajże to dobrze było - rzekł - ale ja  nie 
        śmiem się już spodziewać, bo mi się dziwnie nie szczęści...
                  - Czymże się waćpan zwykle zajmujesz? - spytał kapitan.
                  -  Ja...  teraz nie mogę powiedzieć nawet,  żebym  miał 
        jaki  regularny kawałek chleba - westchnął Kirkuć... - ot  tak... 
        szukam zajęcia... chwytałem się różnych, ale nic mi nie  idzie... 
        Tu  i  ówdzie  człowiek ma przyjaciół po  świecie,  przylgnie  do 
        którego,  pożyje... W karty też gram nieźle... i wygrywam  nieraz 
        po jarmarkach, ale choć jaki grosz kapnie, nie potrzyma się...  i 
        często  jeszcze przez niesprawiedliwość ludzką i oszczerstwo  się 
        cierpi, choć zawsze gram uczciwie...
                       -  Nie  masz więc żadnego stałego  zajęcia...  nie 
        pozostaje  ci,  tylko  przywiązać się do  mnie...  a  możesz  być 
        spokojnym.
                  Pan Mateusz się skłonił, westchnął, ale po chwili dodał 
        nieśmiało:
                  -  Ale proszęż pana pułkownika, chociaż bardzo mi  jest 
        droga   jego  protekcja...  człowiek  czasem   przy   najlepszych 
        chęciach...
                  Tu się zająknął, Pluta nań spojrzał.
                  -  Kochany  Kirkuć  - rzekł -  ze  mną  po  żołniersku, 
        potrzeba  zawsze  otwarcie i jasno; ja rozumiem, co  chciałeś,  a 
        czego  przez  wrodzoną delikatność nie  śmiesz  mi  powiedzieć... 
        Chodzi  o  to, że ci się zda, iż człowiek, który  sam  sobie  nie 
        bardzo  umiał  dać rady, nie potrafi pomóc  skutecznie  drugiemu? 
        Prawda? Widzisz mnie w ubraniu pełnym prostoty i zaniedbania, ale 
        nie  sądź mnie z tego! To po prostu fantazja! Trafia się  ze  mną 
        różnie, wszakże nigdy z głodu nie mrę...
                  I  dobył  z zanadrza garść asygnat,  które  na  stoliku 
        rozsypał.
                  -  Widzisz  -  dodał  -  chodzę  w  butach  niezupełnie 
        świeżych,  ale mógłbym ich sobie sprawić par  dziesięć...  Wprost 
        tylko  fantazja...  Czasem mi przyjdzie ochota do  zbytków...  to 
        znowu zabrukać się pragnę i czynię maleńkim umyślnie, niech  więc 
        pozory te nie ustraszają ciebie. Wiary i ufności we mnie!  Wiary! 
        wiary! - dorzucił z patetycznością - a wszystko będzie dobrze...
                       Kirkuć    przekonany,    zbałamucony,     przejęty 
        uszanowaniem  na widok pieniędzy, skłonił głowę i zamilkł...  łza 
        czułości zakręciła mu się w oku.
                  -  Pójdę - rzekł - za tobą, choćby na koniec  świata... 
        Oto  ręka moja, czyń ze mną, co chcesz... prawdę rzekłszy,  nigdy 
        sam  sobie  nie  poradziłem dobrze... zawsze  ludziom  się  dałem 
        wodzić i zawiedziony zostałem okrutnie.
                  Tu zaszlochał i otarł łzy rękawem. Pluta spoglądał  nań 
        z politowaniem szyderskim.
                  -  Nieoszacowany talent - odezwał się - umiesz,  widzę, 
        płakać, a w twoim położeniu to rzecz droga i pożyteczna... Na ten 
        raz  możesz  się nie ekspensować, bo mnie  to  wszystko  jedno... 






        Wypij jeszcze kieliszek wódki, to cię wzmocni... ale nie pozbywaj 
        się tej łatwości do łez, bo nam się to przydać może...
                  Kirkuć płakał ciągle.
                  - A! kapitanie czyli pułkowniku - zawołał z głębi duszy 
        -  gdybyś znał życie moje, nie dziwiłbyś się rozranionemu  sercu! 
        Niesprawiedliwość ludzka! prześladowanie losu...
                       -  Przyznaj się - przerwał Pluta - ty musisz  mieć 
        jakiś defekt, jakąś słabość... co ciebie gubi?
                  -  Przyznam ci się, powiem! Tak, powiem  wszystko!  Nie 
        chcę  dla  ciebie mieć żadnych tajemnic... Ginę zawsze  przez  to 
        nieszczęśliwe kochanie.
                  -  Ale  ba! otóż jest! - krzyknął Fryderyk... -  a  nie 
        wiesz  tego,  że kogokolwiek kochać,  szczególniej  zaś  kobietę, 
        rzecz  ze wszystkich aktów słabości najgłupsza...  i  prowadzi... 
        prowadzi...
                       - Czyż ja nie wiem tego - odparł pan Mateusz - ale 
        natura! serce! panie pułkowniku... Sto razy przysięgałem sobie, a 
        nigdym  dłużej  dwóch godzin przysiędze wierności  nie  dochował! 
        Natura, nieszczęśliwa natura taka, że abym twarzyczkę  nieszpetną 
        zobaczył, szaleję... Ot i teraz... - rzekł, rozlewając się we łzy 
        i  smutnie  kiwając głową... - ot i teraz dałem  się  zwieść  jak 
        student... A! ale cóż bo to były za oczy!
                       - Ale ba! czarne czy niebieskie? - spytał, śmiejąc 
        się Pluta.
                       -  A!  czarne!  czarne! i  czarna  w  nich  zdrada 
        mieszkała.
                  - Ona i w niebieskich czasem się lokuje, a w ogóle  ile 
        jest oczów, wszystkie dla niej dobre... Stary waćpan już  jesteś, 
        a tak się łapać dajesz.
                  - Niestary - przerwał Mateusz... - ale to mi się  zdała 
        bardzo  przyzwoita kobieta; miała własny magazynik  strojów  przy 
        ulicy Freta - gdyby licho nie przyniosło artylerzysty...
                  - Jakże to waćpanu chciało się mierzyć z siłą zbrojną i 
        walczyć z mundurem?
                  -  A! to już taka dola moja... zawsze ktoś mi  w  drogę 
        wlezie, nie może być inaczej, przeznaczenie - smutnie  zwieszając 
        głowę  nad  szklanką  dodał Kirkuć -  człowiek  wierzy  i  zawsze 
        zawiedziony zostaje... a serce nigdy nie starzeje... Człowiek  ma 
        i talenta... a do niczego dojść nie może.
                       -  Czyżbyś,  uchowaj Boże  -  rzekł  przestraszony 
        kapitan - grać miał na fortepianie?
                       - Ale nie, ja to mówię... - skromnie dodał  Kirkuć 
        -  względem kart... W niejednym porządnym banku ciągnąłem...  ale 
        cóż to tam! nic się nie zarobiło nawet na porządne odzienie.
                       -  A! prawda - zawołał kapitan - pociągnij  no  mi 
        pan sztosa.
                  -  A jakiego? - spytał Kirkuć, któremu  oczy  zabłysły, 
        biorąc  rzucone karty w ręce i zaczynając je przerzucać  tak,  iż 
        dostrzec   nie  było  można  młynków,  które  pod  jego   palcami 
        przewracały.
                  - Ułóż no lisa.
                  - E! lisa - zawołał zgorszony Kirkuć, rzucając talią  z 
        niechęcią...  -  Nie  ma na co rąk  walać!  Waćpan  myślisz,  żem 
        student...  ja tego nie potrzebuję... lisa łapią i może  wyniknąć 
        nieporozumienie...  na co mnie to, kiedy ja każdą kartę  znam  na 






        wylot i sfiluję, którą zechcę.
                  Fryderyk wstał z uśmiechem i ukłonił mu się.
                  -   Z  waćpana,  widzę,  istotnie  mistrz  -   zawołał, 
        skłaniając  jeszcze  raz głowę - cieszy mnie  mocno,  że  takiego 
        poznaję  artystę.  Ja,  powiem  panu,  środków  tych  używać  nie 
        chciałem, choć umiem je szacować, gdy chodzi o nauczenie rozumu i 
        naprowadzenie na drogę moralności młokosów... którzy się  rzucają 
        do  kart...  Talent  masz waćpan istotnie...  użycie  tylko  jego 
        ograniczyć należy, gdyż ludzie zaraz posądzają o interesowność  i 
        oszustwo... choćby pobudki były najszlachetniejsze.
                  Kirkuć,  który nic podobnego nie słyszał, szeroko  gębę 
        otworzył.
                  -  Tak  jest  - zawołał kapitan -  w  rękach  rozumnego 
        człowieka  sztuka  taka  może  być  środkiem  wielce   zbawiennym 
        przeciwko  rozpuście.  Młodzi  na  przykład  ludzie  rzucają  się 
        namiętnie  i nierozważnie na szulerkę, cóż piękniejszego jak  dać 
        im przestrogę dobitną na kieszeniach i powstrzymać od  brzydkiego 
        nałogu,  którego  szpetotę my najlepiej znamy, bo sami  go  mamy. 
        Prawda, panie Kirkuć?
                       - Prawda, panie pułkowniku.
                  - Jedziesz więc waćpan ze mną - dodał Pluta - i  praco-
        wać będziesz pod moim kierunkiem, gdyż dowiedziona rzecz, że  ci, 
        co sobą rządzić nie umieją, najlepiej drugimi potrafią... Dam  ci 
        zajęcie   i  utrzymanie,  może  się  trafić  i  okazja   okazania 
        talentu... Masz waćpan co lepszego do roboty?
                  - Jak na teraz nic - odparł Kirkuć - chciałem się tylko 
        oddalić  od Warszawy i ulicy Freta, aby mi się moje  nieszczęście 
        nie przypominało.
                  - A! to dzieciństwo - zawołał Pluta... - jużeś się  pan 
        przewietrzył;  zresztą  nie wątpię, że  waćpan  znajdziesz  zaraz 
        drugi  jaki  przedmiot zapałów w sąsiedniej ulicy... i  o  tamtym 
        zapomnisz;  jedziemy  więc razem do Warszawy. Ale  -  ale,  jeśli 
        wolno spytać, cóż teraz dzieje się z Kacprem, bratem pańskim?
                  Kirkuć smutną zrobił minę.
                  -  Przyznam  się  panu,  że od  dawna  się  z  nim  nie 
        widujemy,  nie  chciałem  się o  rzemieślnika  ocierać;  nawet  w 
        gorącej  potrzebie butów nigdym się do niego nie uciekł,  wolałem 
        gdzie  indziej szukać kredytu. Człek bez żadnego uczucia  honoru! 
        Słyszałem  jednak,  że mu się powodzi,  żonaty,  dzieci  kilkoro, 
        pracuje... nie warto o tym wspominać.
                       - Nie zgłaszał się nigdy do siostry?
                  - Nigdy... podobno ona sama z obawy, aby do niej  kiedy 
        nie  przyszedł, starała się o nim wywiedzieć, ale  wzgardził  jej 
        troskliwością  i  nie  był nawet u niej...  Ja  w  imieniu  całej 
        familii zaparłem się go wiekuiście.
                       Kapitan pomyślał coś i zamilkł.
                  - Jedziemy więc razem - rzekł po chwili.
                  - Na koniec świata - odparł Mateusz... - No, to  trzeba 
        było takiego szczęścia - coraz czulej dodał, wzdychając,  Kirkuć, 
        który  jadł,  pił  i w niedostatku  innego  zajęcia  na  Paulinkę 
        posługującą  im  poglądał  wzdychając  i  czując  już,  że  gdyby 
        okoliczności  sprzyjały,  we  dwie  godziny  mógłby  się  w  niej 
        tymczasowo  zacząć  kochać - to trzeba  było  takiego  szczęścia, 
        żebym ja rychtyk tu pana spotkał.
                       -  Tylko co nie widać omnibusu z Lublina  -  dodał 






        kapitan  -  byleby w nim dwa miejsca znaleźć wolne,  zaraz  byśmy 
        ruszyli do Warszawy... a daję waćpanu słowo, że przymierza ze mną 
        żałować  nie będziesz... zobaczysz, jakie wesołe i uczciwe  życie 
        prowadzić będziemy.
                  Domawiał  tych  słów, gdy spodziewany  właśnie  omnibus 
        nadciągnął  i po sprawdzeniu okazało się, że było  jedno  miejsce 
        ściśle  biorąc we środku, a pół miejsca przy woźnicy,  trochę  na 
        przyczepku, ale z pięknym widokiem na okolicę.
                       Zamówiono więc natychmiast i opłacono miejsca oba. 
        Pluta  naturalnie  posadził Kirkucia na wolnym powietrzu,  a  sam 
        wszedł do wnętrza, aby się lepiej wyspać niż nocy  poprzedniej... 
        Brzemienny  dwoma  sprzymierzeńcami omnibus,  jak  koń  trojański 
        kryjąc  w  sobie wojowników, opuścił Garwolin,  kierując  się  ku 
        Warszawie.
                       Jakkolwiek   żal   nam  bardzo   opuszczać   Hotel 
        Warszawski  miasta Garwolina, w którym wcale było nieźle,  musimy 
        jednak  zmienić  dekoracją  i razem  z  dyliżansem,  omnibusem  i 
        powozami, które nas poprzedziły, pośpieszyć do Warszawy.
                       Tu  już  rodzina państwa Narębskich:  pan  Feliks, 
        Samuelka,  Elwira i Mania, po krótkim bardzo przystanku w  Hotelu 
        Angielskim  zaczęli zagospodarowywać się w najętym  mieszkaniu  w 
        jednym z piękniejszych domów Nowego Świata.
                       Trzeba  albowiem wiedzieć, że pan  Feliks  wybrany 
        (staraniem  żony,  jak  się zdaje)  do  Towarzystwa  Kredytowego, 
        zmuszony  przez to żyć jakiś czas w Warszawie, choć był i  odwykł 
        od  miasta  i  wygodniej mu było na wsi  -  posłuszny  woli  swej 
        połowicy, krzątał się, aby przyzwoite tu zająć stanowisko.
                       Pierwsze dni w podobnych razach dla przybywających 
        ze  wsi a pragnących, aby tego na nich widać nie było,  są  pełne 
        trudu,  mozołu, złych humorów i ten, na kim się w  domu  skrupiać 
        zwykło, niepospolity dźwiga ciężar. Tu zaś skrupiało się na  panu 
        Feliksie, który latał jak oparzony, a w niczym dogodzić nie mógł; 
        krupiło się na sierotce Mani, bo Samuelka i Elwira, siedząc  cały 
        dzień w krzesełkach, narzekały tylko i gderały siłami  wspólnymi, 
        ale się do niczego nie brały. Sama pani była niezmiernie  słabego 
        zdrowia,   gdy  szło  o  jaką  robotę;  wytrzymywała   zabawę   i 
        towarzystwo do zadziwienia, wszystko, co jej czyniło przyjemność, 
        znosiła cudownie, dźwigając się siłą woli, ale roboty, zajęcia  i 
        w  ogóle  tego,  w czym się drugimi wyręczyć  mogła,  nie  umiała 
        przenieść i najmniejszy w tym przymus fatalnie oddziaływał na jej 
        zdrowie.  Słaba  ta  istota, nerwowa  i  wrażliwa,  apetyt  miała 
        doskonały,  sen  wyborny, na oko nawet wyglądała, jakby  nic  nie 
        cierpiała,   ale  nerwy  jej  były  rozdrażnione  i   najmniejsze 
        sprzeciwienie  się wprawiało ją w stan tak okropny, że  cały  dom 
        truchlał od niego. W wielkich wypadkach umiała z kolei  przetrwać 
        kilka  nocy bezsennych, a nawet przetańcować je bez widomego  sił 
        upadku,  ale najlżejsza praca zabijała wątłą istotę.  Znając  też 
        siebie z tej strony, Samuelka przyzwoitą zachowywała  troskliwość 
        o zdrowie swoje.
                       Córka także zdawała się silna, czerstwa, rumiana i 
        wytrwała,  ale  to był tylko pozór łudzący; wzięła po  matce  tęż 
        samą  nerwów drażliwość i zupełną niemożność zajęcia  jakiegokol-
        wiek.
                       Do  roboty oczy miała słabe, siedzenie jej  długie 
        szkodziło,  dostawała  palpitacji serca, spazmy objawiały  się  w 






        niej  już  często ziewaniem, które, jak wiadomo, jest  z  nimi  w 
        pokrewieństwie   -  a  matka,  troskliwa  o  jej   zdrowie,   nie 
        dopuszczała aby Elwirka czymkolwiek się zamęczała.
                  - Nic gorszego, jak nie mieć na siebie uwagi -  mawiała 
        córce  -  tak to ja w młodszych latach straciłam  zdrowie  i  nie 
        dozwolę na to, aby moja Elwirka tak, jak ja, męczyć się miała.
                  Elwirka  też  wcale się nie  zajmowała  niczym  jedynie 
        przez posłuszeństwo dla matki i wyręczała wszystkimi, znając, jak 
        praca fatalne dla niej może mieć skutki.
                  Dwie panie w ogóle, jeśli się nie bawiły,  odpoczywały, 
        a  gdy je spoczynek znużył, wzajemnie nad  stanem  nieszczęśliwym 
        zdrowia swojego ubolewały. Czuły one fatalne położenie swoje, ale 
        nie było ratunku! nie było sposobu. Sama pani utrzymywała  stale, 
        że  w jej rodzinie nikt nigdy zdrowia nie miał takiego, aby  mógł 
        pracować.  Miejscowy  lekarz  wzywany do rady  wzdychał  i  kiwał 
        głową,   ale  znajdował,  że  medycyna  jeszcze  jest  w   stanie 
        dzieciństwa... i na tego rodzaju słabość nie ma lekarstwa.
                       Wody  zagraniczne, koniecznie zagraniczne,  klimat 
        łagodniejszy,  a nade wszystko pilna baczność na siebie, aby  się 
        niczym nie obciążać, nigdy nie martwić i umysłu nie  zaprzątać... 
        stale tylko zalecał doktór.
                       Przybywszy  do  Warszawy i czyniąc tę  ofiarę  dla 
        męża,  od  którego  oddzielać  się  nie  chciała,  pani   Samuela 
        przeczuwała  z  góry, ile ją pobyt w tym mieście pełnym  ruchu  i 
        wrzawy   kosztować   będzie;   ale  czując   swe   obowiązki,   z 
        westchnieniem głebokim poddawała się wyrokom opatrzności!  Mówiła 
        zawsze,  że  wolałaby w cichym gdzieś zakątku samotnie  ten  czas 
        przepędzić, ale słusznie bardzo zauważyła razem, że pozycja  męża 
        i przyszłość córki, której w zamknięciu trzymać nie godziło  się, 
        na to nie pozwalały. Z przykładną więc rezygnacją jęła się  zaraz 
        tego, aby dom na przyzwoitej postawić stopie.
                       Dziwna w tym ludzka natura, która z  pokrewieństwa 
        naszego  z  małpami  wynikać  musi,  jak  się  zdaje,  że  zawsze 
        pragniemy zastosować się do tego, co nas otacza i przebrać się za 
        kogo innego.
                       Niech  kto w pradziadowskiej szaraczkowej  kapocie 
        przyjedzie do miasta, a zobaczy czarny surdut, natychmiast w  kąt 
        kapota, surduta już potrzeba mu koniecznie. Mody garwolińskie nie 
        uchodzą w Warszawie, ani warszawskie w Paryżu. Nikt nie ma odwagi 
        pozostać  jak  był dla tej ważnej przyczyny,  że  reszta  wygląda 
        inaczej.
                       Jedni w Europie Anglicy z przykładną  obojętnością 
        przesuwają  się mimo piramid, na bulwarach włoskich Paryża  i  po 
        ulicach Florencji zawsze w swoich domowych paletotach. U nas, gdy 
        kto  przybędzie do miasta, uchowaj Boże, żeby miał na  sobie  typ 
        prowincji  zachować;  co prędzej pozbyć się  go  spieszy,  zrzuca 
        odzież,  fryzuje  włosy,  wstydzi się że nie  ma  dosyć  długiego 
        fraka,  ani  dość  krótkich  u surduta  rękawów.  Panie  lecą  co 
        najprędzej  do sklepów, kupują krynoliny, wdziewają  kapelusze  i 
        nazajutrz nie poznasz, że przypłynęły z prowincji, chyba po  tym, 
        że zanadto udają warszawianki.
                       Pani  Narębska  która niegdyś wychowywała  się  na 
        jednej  z pierwszych pensji w Warszawie i miłą  zachowała  pamięć 
        lat  spędzonych w stolicy, choć obawiając się o swe zdrowie,  ale 
        poczuwając  do obowiązków, nie omieszkała zapotrzebować od  męża, 






        aby   dom  co  najspieszniej  na  przyzwoitej  stopie   postawił. 
        Bieganina  więc  wszczęła się wielka,  niecierpliwości  nerwowych 
        zrodziło  się  mnóstwo,  bo w takim stanie  zdrowia  trudno  mieć 
        wyrozumienie. Narębski w pocie czoła spełniał rozkazy żony, aby w 
        ten sposób pokój okupić.
                       Wiadomo, że podróż zawsze działa na żółć i wątrobę 
        i  wyrabia pewną dozę złego humoru, który tak  rychło  rozproszyć 
        się  nie  daje;  pomimo więc usiłowań  jak  najtroskliwszych  pan 
        Feliks cierpiał, wzdychał, a Mania sierota, która szczególniej na 
        to  była w domu, aby miano w potrzebie na kim zły humor  spędzić, 
        na  kogo  gderać  -  zarówno od Samueli  i  Elwiry  znosić  wiele 
        musiała. Ale to był jej chleb powszedni.
                       Sparte na balkonie nowego mieszkania swojego  dwie 
        panie,  osłabione,  przez  pół dnia starały  się  nieco  rozerwać 
        przypatrując ruchowi ulicznemu, a gdy je słota lub chłód  spędził 
        z tego stanowiska, żartowały lub moralizowały przyjemnie z  bied-
        nego Kopciuszka.
                       Nie wiem, kto Manię nazwał tym imieniem i dlaczego 
        ono przy niej zostało: Elwira bardzo często, uśmiechając się,  je 
        powtarzała, a postępowanie zresztą usprawiedliwiało je zupełnie.
                       Nikt cichszym i posłuszniejszym nie był nad biedną 
        sierotkę, nikt lepiej dziwactw i niesprawiedliwości nawet  znosić 
        nie  umiał.  Nie  obwiniam o nie tych pań, bo  stan  ich  zdrowia 
        nieszczęśliwy   wszystkiego  był  przyczyną,  któż  zresztą   nie 
        popełnia   niesprawiedliwości   nawet  najmocniej   pragnąc   być 
        sprawiedliwym?
                       Mania  zdawała  się  stworzoną  do  cierpienia   i 
        napiętnowaną  do  niedoli.  Nawet  rysy  jej  twarzy  i   postawa 
        nieśmiała  zwiastowały,  że  nigdy  myślą  i  nadzieją  innego  w 
        społeczeństwie  stanowiska zająć nie pragnęła. Elwira  zwała  się 
        jej  przyjaciółką,  przysięgała,  że ją nad życie  kocha,  ale  w 
        wielkich  jak małych rzeczach nie omieszkała nigdy  cieniem  Mani 
        podnieść swojego światła. Był w tym wreszcie wysoki cel  moralny, 
        aby  nie  psuć dziewczęcia; obie panie  pojmowały  go  doskonale. 
        Wszyscyśmy ludzie, może i odrobineczka zazdrości przyczyniała się 
        do  tego.  Elwira hoża, zdrowa na oko, świeża,  była  jednak  tak 
        pospolitą i nie uderzającą, tak mało miała charakteru czy  życia, 
        które  by  oczy  i serce pociągnąć mogły, że w  domu  każdy  nowo 
        przybywający zaraz się jakoś zwracał do kątka, w którym na uboczu 
        siedziała Mania milcząca.
                       Córce i matce nie mogło się to podobać - pozbywano 
        się sieroty, usiłowano ją uczynić śmieszną zawsze z obawy, aby ją 
        to w dumę nie wbiło i na jej przyszłość nie wpłynęło  szkodliwie. 
        W  domu,  na  łasce,  przejęta  dobrodziejstwem,  jakie  na   nią 
        spłynęło, że wychowanie córki podzielała i miała przytułek, Mania 
        używaną  była  jak zwykle takie niepłatne sługi  do  wszystkiego, 
        wszędzie,  na  wszystkie strony, aby ją do  pracy  wdrożyć.  Same 
        panie  dla słabej konstytucji swej nie mogąc pracować czuły,  jak 
        wielkim   było  nieszczęściem  zarazić  biedną  istotę   podobnym 
        usposobieniem i starały się temu zapobiec.
                       Posyłała ją więc pani Feliksowa, pędzała Elwira  w 
        imię  przyjaźni, czasem przykładem państwa zachęceni  posługiwali 
        się  nią  słudzy.  Mania biegła, gdzie kazano,  i  prawie  zawsze 
        wracała po to, ażeby się z niej naśmiano lub ruszono ramionami.
                       Nie chciano, bardzo słusznie, nigdy pochwalić ją w 






        oczy,  wiedząc, jak to jest szkodliwym, zwłaszcza dla  osób  tego 
        stanu i położenia, które potrzebują surowości w obejściu.
                  Nie zbywało jej na bystrości i dowcipie, ale  zahukanej 
        istocie popisywać się nimi było trudno. Lubiła bardzo muzykę, ale 
        że przeszła w niej nieostrożnie córkę domu, zabraniano jej prawie 
        grać  i  śpiewać,  utrzymując  nie  bez  racji,  że  to  biednemu 
        dziewczęciu  na  nic  przydać  się  nie  może;  lubiła  czytanie, 
        odbierano jej książki utrzymując, że sierocie dosyć się modlić  i 
        ręcznymi zajmować robotami. Musiała ukradkiem po nocach  pracować 
        nad  sobą,  a  pilnować dobrze, aby nigdy się w domu  z  tym,  co 
        umiała, nie pokazywać. Uczyło ją to potrzebnej bardzo skromności. 
        W domu jeden pan Feliks starał się bronić sieroty, ale często  to 
        zbyteczne  interesowanie się nią jego rozżarzało jeszcze  niechęć 
        ku  niej  i  pilnował się, aby zbyt  otwarcie  nie  okazać  serca 
        dziewczęciu.  Pani  Samuela dostawała od tego bólu  głowy,  bicia 
        serca i ataków żółciowych bardzo niebezpiecznych.
                       -  Dlaczegóż  bo cię ta głupia Mania  tak  zajmuje 
        bardzo - mawiała wówczas czerwieniąc się - co tam w niej  widzisz 
        tak szczególnego? Bardzo piękne jest miłosierdzie nad  sierotami, 
        ale własnych dlatego dzieci osierocać nie ma potrzeby. Ty Elwirkę 
        mniej  kochasz  od  niej? Gdybym wiedziała z  pewnością  od  mamy 
        nieboszczki o pochodzeniu Mani, mogłabym posądzać pana.
                       Pan   Feliks  ruszał  ramionami,  a  jejmość   nie 
        ustawała coraz głos podnosząc:
                  - Ty ją psujesz! Chcecież ją koniecznie pochlebstwami i 
        tą  litością  ślamazarną  wprowadzić na złą  drogę,  ty,  Elwirka 
        także... 
                  Elwirkę  obwiniano  wcale  niesłusznie,  gdyż  wdrożona 
        przez matkę, ściśle pilnowała swoich obowiązków.
                  Po  takim wybuchu zwykle następował kaszel. Pan  Feliks 
        dzwonił,  zbiegali się wszyscy: panna służąca z wodą,  Elwirka  z 
        kolońską  wódką,  Mania z pomarańczowym  ekstraktem,  dziewczynka 
        garderobowa z laurowymi kroplami, lokaje z nagrzanymi  serwetami, 
        pani  Samuela  traciła siły, odpychała jednych,  łajała  drugich, 
        niecierpliwiła  się  na  wszystkich  i  nierychło  po  tej  burzy 
        uspakajało się w domu. Dokoła kanapy stał długo w milczeniu  dwór 
        oczekujący  nowych  rozkazów,  śledzono  wejrzenia  i  skinienia, 
        popychano  się,  szeptano, aż w końcu  westchnąwszy  kilkakroć  w 
        formie  epilogu, pani wstała i wyszła na balkon trzymając się  za 
        głowę.  Z podziwem zauważano, że po takich kryzach  na  wieczerzę 
        miewała  jeszcze  lepszy apetyt, ale jadła w milczeniu,  z  pewną 
        jakąś   pasją   chorobliwą,  która  niezwykły  stan   zdrowia   i 
        podrażnienie ukryte objawiała.
                       Biedna istota!
                  Pan  Feliks jako sprawca tego nieszczęścia  zawsze  się 
        pod  koniec  sceny  wymykał,  gdyż  przytomność  jego  pogarszała 
        jeszcze stan zdrowia pani Samueli.
                       Manię  rzadko  kto  słyszał  mówiącą:  z  sobą,  z 
        myślami, z uczuciem, ze wszystkim ukrywać się musiała; siadała  w 
        najciemniejszym kątku, a zapytana zbywała grzecznym półsłówkiem i 
        to  trzymanie  się na wodzy wielce dla niej było  zbawienne.  Nie 
        pozwalano  wszakże pokornemu Kopciuszkowi uchylać się  zbytecznie 
        od  towarzystwa  i  zamknąć  w swoim pokoiku  z  myślą,  pracą  i 
        tęsknotą.  Sierota była pokazem serca, była  dobroczynności  domu 
        zaletą,  godziło się nią przecie pochlubić i choć  obawiano  sie, 






        aby  nie  przyćmiła  Elwiry, sama pani rachowała na  to,  że  bez 
        imienia,  bez  posagu  wielkiej szkody im wyrządzić  nie  może  - 
        trzymała  ją  przy sobie i wiedziała,  w  jakich  okolicznościach 
        można ją było przywołać do towarzystwa.
                       Tak  na  przykład gdy  młodzi  ludzie  przybywali, 
        którzy by nadaremnie bałamucić ją mogli i siebie, odsyłano  Manię 
        przez   troskliwość  o  nię  samą,  wiedząc,  że  Elwira   daleko 
        wytrawniejsza  nie podlegnie niebezpieczeństwu; gdy  przyjeżdżali 
        starzy panowie i panie przywoływano ją, aby móc przecie  pokazać, 
        że  dom miał rezydentów i wychowanice. Pani Samuela miała  na  to 
        oko  i troskliwość niezmierną, a jeśli kto przypadkiem  przemówił 
        do  dziewczęcia, patrzał na nią zbytecznie i zajmował  się  mniej 
        przyzwoicie, już pewnie przy nim Mani nie pozwolono nigdy pokazać 
        się w salonie.
                       Tą  macierzyńską  pieczą  broniła  pani   Narębska 
        sierotę  od  nieprzewidzianych uczuć, które by ją  w  przyszłości 
        goryczą  napoić  mogły. Pomimo to często bywały sceny  w  domu  z 
        przyczyny  lub  pod pozorem Kopciuszka; kilka razy już  Mania  po 
        nich,  oblawszy się łzami, chciała się oddalić, myślała  w  świat 
        iść - pracować i przyjąć te ciężkie obowiązki nauczycielki, które 
        na tak fałszywym dotąd stopniu stawią w społeczeństwie te, co  je 
        zajmować muszą; ale Elwira i Samuelka naówczas łączyły się razem, 
        by tego nie dopuścić, co by cień na dom rzucić mogło. Czuły  przy 
        tym,  że  przy ich niemożności pracy i słabym zdrowiu  ciężko  by 
        było   kimś  płatnym  zastąpić  Manię,  która  robiła   wszystko, 
        kontentowała się tym, co jej dano i nie skarżyła nigdy.
                       W  mieście i na wsi ona była wszystkim, ona  jedna 
        potrafiła  podołać temu mnóstwu zatrudnień, które zewsząd na  nią 
        spadały.  Chodziła z kluczami, pilnowała kuchni,  robiła  stroje, 
        smażyła  konfitury,  przepisywała nuty, w  potrzebie  zastępowała 
        służącą  i sznurowała Elwirę. Nigdy jej za to  nie  podziękowano, 
        zapewne aby nie psuć, nie pochwalono nigdy roboty, choć rączki te 
        zręczne  wykonać umiały każdą rzecz prędziuchno i  wdzięcznie,  a 
        czego nie umiały dziś jeszcze, nauczyły się pewnie jutro.
                       Pierwsza   w   domu   wstawała   Mania,   bo   jej 
        szczególniej, jak utrzymywano, sen szkodził bardzo; ostatnia  się 
        kładła,  jeżeli  położyć mogła, ubierała naprędce,  a  wiedząc  z 
        góry,  że  zawsze z niej i z tego, co zrobi, nie będą  radzi,  że 
        zapłakanych  oczów  nie  lubią, przyjmowała  nagany,  jakby  były 
        zasłużonymi, z pokorą i wdzięcznością.
                       W  nich  i  w  ogóle, gdy  szło  o  danie  nauczki 
        sierocie,  pani  Narębska okazywała takt  niesłychany;  nigdy  na 
        przykład wprost, ostro i grubiańsko nie rzuciła się na Manię, ale 
        umiała   słodziuchno,  niby  nieznacznie,  z  daleka,   aluzjami, 
        półsłówkiem powtarzanym, mówiąc niby o czym innym, tak  dokuczyć, 
        tak  dojeść,  tak uszczypnąć, że zawsze dopięła  celu  i  głęboko 
        wraziła w pamięć i serce swą macierzyńską przestrogę.
                       Czasem przy ludziach obcych, wobec sług nawet, gdy 
        tego  wymagała  potrzeba,  aż  do  łez  dopiec  umiała,  ale   to 
        pochodziło,  jak  sama powiadała z tego przywiązania  i  miłości, 
        które miała ku biednej sierocie.
                       Nie okazywała go wprawdzie w ten sam sposób swojej 
        własnej córce, ale z nią nie miała potrzeby obrachowywać środków, 
        a Elwirka tak była słabowita!
                       Mania, obywszy się ze swym stanem od  dzieciństwa, 






        znosiła  go, jak tylko mogła najweselej i najswobodniej, a  osła-
        dzało go trochę skryte, ale serdeczne, rodzicielskie przywiązanie 
        pana Feliksa, który, jakkolwiek w domu mało znaczył, zawsze  mógł 
        nieco ulżyć biednej sierocie.
                       Nie  mamy  tu potrzeby długo zastanawiać  się  nad 
        charakterami Samuelki i pana Feliksa i przyczyną, dla której  ten 
        człowiek  przez obawę walki, przez zamiłowanie spokoju  domowego, 
        przez  jakieś  zobojętnienie na wszystko poddał  się  kierunkowi, 
        gderaniu  i  kaprysom  żony.  Raz  pochwycona  przez  nią  władza 
        prymacjalna,  której część dla ulżenia matce wzięła córka, już  w 
        rękach  ich pozostała bez oporu ze strony pana Feliksa.  Ale  pan 
        Feliks, w miarę jak nim zawładywano, obojętniał dla żony, ostygał 
        dla  dziecka  i  stał  się jakąś w  domu  machiną  zajmującą  swe 
        miejsce, bez żadnego w nim serca udziału.
                       Człowiek ten niegdyś ożywiony, pełen ducha, czynny 
        gospodarz,   obywatel   biorący  pełny  udział  w   każdej   ogół 
        obchodzącej  sprawie,  powoli zastygał, tył,  obojętniał,  bladł, 
        opuścił  ręce i siadywał całe dnie w fotelu z cygarem  w  ustach, 
        czytając coś lekkiego, aby sie tylko życia pozbyć. Sypiał  czasem 
        po  dwanaście godzin i kładł się często po obiedzie; mało  go  co 
        obchodziło  w  świecie,  a siadłszy do  preferansa,  zapominał  o 
        wszystkim i grał, póki tylko znalazł ochotnych partnerów.
                       Panowanie  żony tymczasem, zrazu  w  ciaśniejszych 
        ramach  objęte,  co  dzień nowymi  powiększając  się  zdobyczami, 
        rozciągnęło  się  z  powodu tej apatii mężowskiej  od  salonu  do 
        gospodarstwa, interesów i wszelkich spraw życia. On spał i  jadł, 
        ona  władała  i narzekała na to, że cały  ciężar  rządów  państwa 
        dźwigać  musiała,  choćby  go  była za  nic  w  świecie  się  nie 
        wyrzekła. Za wymówkę doskonałą służył jej charakter męża.
                       Między   nimi  dwojgiem  panowała  zresztą   zgoda 
        pozorna, okupowana z jego strony wszelkiego rodzaju  ustępstwami; 
        z  jej strony milczeniem, gdy go widziała uciśnionym do  ostatka, 
        ale  miłości  nie  było i być nie mogło. Feliks  ożenił  się  dla 
        dogodzenia  matce, która po wygnaniu z domu Julii  co  najrychlej 
        syna  przyzwoicie ożenić pragnęła, i był dla narzuconej  mu  żony 
        grzecznym,  przyzwoitym  małżonkiem,  ale  serce  dla  niej  miał 
        zamknięte.
                       Narębscy   w   stolicy  mieli   gotowe   już   jak 
        najświetniejsze  i jak najrozleglejsze stosunki, spodziewali  się 
        więc  czas  jak najprzyjemniej przepędzić. Dom też  stosownie  do 
        tych nadziei urządzić wypadało, aby czasem i u siebie móc przyjąć 
        dostojnych gości.
                       Stosunki  u nas, jak prawie wszędzie  na  świecie, 
        choć  łączą wypadkowo różne stany i klasy społeczne,  najczęściej 
        ograniczają   się   jedną  sferą   towarzyską,   którą   wyznacza 
        pochodzenie, wychowanie, majątek...
                       Nigdzie jednak, w żadnym kraju klasy społeczeństwa 
        tak  ostro i dobitnie nie odcinają się, jak u nas. Choć  chwilowo 
        zbliży  je stosunek, grzeczność pociągnie, choć interes zmusi  do 
        znajomości  poufalszej,  zawsze  pomiędzy  rozerwanymi  ostatkiem 
        przesądów  starych  panuje  ta  niedowierzająca  polityka,  która 
        stalej  i  serdeczniej,  nawet  ludziom  z  sobą  sympatyzującym, 
        połączyć  się  nie daje. Widzieliśmy przykłady  małżeństw  takich 
        heterogenialnych,  które  związały jeśli nie dwa serca,  to  dwie 
        dole, a nie potrafiły związać rodzin i zasypać przepaści, jaka je 






        dzieliła.  Wszędzie na świecie ludzie jednych pojęć,  wychowania, 
        ukształcenia  czują,  że sobie są braćmi, u nas się to  mówi,  na 
        chwilę  nawet przez zapomnienie przyjmuje się za braterstwo,  ale 
        lada słówko, ruch, natychmiast żywioły niepojednane rozdziela.
                       Przypatrzywszy się społeczeństwu naszemu, widzimy, 
        że  na  pozór jednolite, rozkłada się na  tysiące  warstw,  barw, 
        odcieni tak, że co chwila strach przejmuje, by się ta całość  nie 
        rozsypała  na  części  składowe.  Gdzie  indziej  albo  się   już 
        zjednoczyły  cywilizacją wyższą te masy lub na mniej  dzielą  się 
        jeszcze  szeregów;  u nas kół i kółek towarzyskich bez  końca,  a 
        antagonizmów  bez liku. Na pozór wszystko to zgodne  i  złączone, 
        ale w głębi kipi jeszcze walka i wre nieprzyjaźń wiekowa...
                       Samo wymaganie ducha czasu w pewnych warunkach  na 
        oko  łączy przeciwników, każe im podać sobie dłonie, mówić,  żyć, 
        jeść i pić razem, ale wyszedłszy za drzwi ten, który ściskał  się 
        serdecznie, wie doskonale, iż po jego pocałunku usta obetrą. Nikt 
        nikomu nie wierzy, nikt nie ufa nikomu, a nieustanna ostrożność i 
        obawa  wpływają  na ogólny nawet charakter kraju.  Przyczyn  tego 
        stanu  badać  nie będziemy, zaprowadziłoby nas  to  zbyt  daleko, 
        pozostał  on  z  prastarych  czasów, a  ci,  co  sercem  do  nich 
        przylgnęli  słusznie,  nie  postrzegli, iż  pokochali  za  piętno 
        narodowe to, co było całej niegdyś Europy usterkiem wieku; co nie 
        właściwością jest naszą, ale zabytkiem starego porządku świata, z 
        którego  reszta  się  już dźwignęła, w  którym  my  pozostaliśmy, 
        zrobiwszy zeń sobie cechę przeszłości.
                       Ale to nie na dobie w powieści; szło nam o to,  by 
        powiedzieć,  jakim  sposobem  pan  Feliks  rozleglejsze,  a  nade 
        wszystko różnorodniejsze nad innych miał stosunki.
                  Naprzód  na  wsi sąsiadowali z kilku  wielkimi  panami, 
        przyjeżdżającymi   czasem  dla  przepędzenia  paru   miesięcy   w 
        majątkach...  i  tu z nimi łatwiejszą zawsze  zrobili  znajomość. 
        Pani  Narębska  na  pensji znajdowała się  z  kilkoma  panienkami 
        bogatszych rodzin warszawskich różnego stanu i nie zerwała z nimi 
        stosunku,  z  którym  się  łączył  urok  młodości.  Feliks   miał 
        towarzyszów   szkół  i  uniwersytetu...  różnie  rozłożonych   po 
        świecie.  W ten sposób znajomości ich wielkie zajmowały  koło,  a 
        choć sympatie pani Narębskiej krążyły w sferze  arystokratycznej, 
        w  szlacheckiej,  raczyła dopuszczać łaskawie i  inne  istoty  do 
        oglądania  swojego  oblicza.  Chciała być  na  wysokości  swojego 
        wieku,  ale napadały ją czasem zgryzoty  sumienia,  przypomnienia 
        antenatów,  skruchy  serdeczne i naówczas składała na  męża  winę 
        spospolitowania  się, wracając do sfery, którą miała za  właściwą 
        sobie.
                       Szczególniej  gdy  który z  wielkich  panów  oddał 
        wizytę  lub zaprosił Narębskich, gdy z nimi być raczył poufale  i 
        grzecznie,  pani Samuela po odjeździe miała  regularnie  recydywę 
        arystokratyczną przypominała dziada, wielkiego kuchmistrza koron-
        nego,  i  babkę kasztelanowę. Po czym  następowały  westchnienia, 
        narzekania na czas, na ogólne zepsucie, na zamiłowanie złota,  na 
        zasady  demokratyczne  i  krupiło się  na  panu  Feliksie,  który 
        ruszywszy ramionami odchodził.
                       W  innych razach napadały panią Feliksowę  wybuchy 
        cale innego koloru i narzekania na stare przesądy, na panów itp., 
        ale  to  tylko, jeśli któryś z nich lub się  nie  odkłonił,  albo 
        zapomniał jej przysłać zaproszenie.






                       Wówczas   pan  Feliks  znosił  równie   cierpliwie 
        wyrzuty,  że niepotrzebnie do nich się cisnął, że nie  umiał  się 
        szanować,  że hołdował starym przesądom... na co także  ruszywszy 
        ramionami, pokorny mąż milczeniem tylko odpowiadał.
                       Położenie pana Feliksa po przyjeździe do  Warszawy 
        nie  było zbyt miłe; musiał latać, krzątać się,  zamawiać  meble, 
        znosić  sprzęty  i fraszki, ściągać  tapicerów,  kupować  kwiaty, 
        stroić pokoje... i choć to dlań było jakąś rozrywką, męczyło  go, 
        bo nadto już przywykł do spokoju.
                       A choć równie z Manią pracował, i on, i ona  pewni 
        zawsze  byli, że mama i Elwira nigdy z tego, co zrobią  nie  będą 
        rade.
                       Jakoż gderano nań doskonale.
                  - A mój Boże - mówiła po cichu Elwira - jakiż ten  papa 
        powolny!  Czyżby już do tej pory w Warszawie nie  można  urządzić 
        wszystkiego?  Ja pewną jestem, że gdybyśmy się do tego  wzięły... 
        byłoby dawno skończone...
                  -  O! już to ten poczciwy Feliks nie  grzeszy  zbytkiem 
        pośpiechu  -  odpowiedziała matka - ale mu to  potrzeba  darować, 
        moje  dziecko...  ma  już  w  naturze  tę  powolność!  A  i  jego 
        protegowany Kopciuszek także próbuje naszej cierpliwości! Wszakże 
        do tej pory nie rozpakowała jeszcze naszych sukien...
                  -  O! zachciała mama... to zbyt wielka pani,  żeby  się 
        tak małymi rzeczami zająć chciała! Ona już myśli o fortepianie, o 
        książkach,  których  dostanie w Warszawie, nie wiem tam  o  czym, 
        może o swoich sukcesach, bo się ciągle przegląda w lusterku,  ale 
        pewnie  nie  o  tym,  co dla nas  zrobić  potrzeba.  A!  jaka  to 
        nieszczęśliwie przewrócona główka...
                  -  O! to prawda, że gdyby nie opieka nasza i  ciągłe  a 
        pilne  na nią oko, dawno już nie wiem, co by się z  nią  stało... 
        Nic  gorszego,  powtarzam zawsze - dodała Samuelka  -  jak  takim 
        biedakom  dawać  świetniejsze  wychowanie nad stan  ich  i  przy-
        szłość... to nigdy do niczego dobrego nie poprowadzi...
                       -  Proszę mamy - przerwała córka - jak  papa  mógł 
        pozwolić na te portiery?
                       -  Ale  ty  nie  wiesz  przecie,  że  on  nie   ma 
        najmniejszego gustu...
                       - A! mój Boże, to okropność.
                       - Powiada, że teraz taka moda.
                  Tak  całymi  dniami dwie owe  nieszczęśliwe  istoty  to 
        układały projekta zabaw i urządzenia domu, to gderały na  Feliksa 
        i Manię, to znużywszy się, wyglądały z balkonu na ulicę.
                       Pan  Feliks tymczasem z długimi notatkami  jeździł 
        od fabrykantów do sklepów, pocił się, zmuszony wchodzić na piętra 
        i w brudne wciskać dziedzińce, a Mania pracowała w garderobie lub 
        swojej izdebce.
                       Właśnie  oczekując  na powrót któregoś  z  kupców, 
        który  był wyszedł do miasta, pan Feliks siadł wypić czekoladę  u 
        Lursa i machinalnie od kwadransa mieszał ją łyżeczką, spoglądając 
        jak szumowała, a nie mając odwagi ani wielkiej ochoty począć pić, 
        gdy  drzwi  się z trzaskiem otwarły i  wszedł  niespodzianie  pan 
        kapitan Fryderyk Pluta.
                       Zdziwił   się  mocno  w  Garwolinie   pan   Feliks 
        ujrzawszy tego niegdyś świetnego lwa stolicy w takich  łachmanach 
        i  spodleniu; ale tak niedawno jeszcze zapłaciwszy zań w  bufecie 






        konsumpcją,   bardziej   się  dziś  zdumiał,  widząc   go   nagle 
        przywróconym  do  tego  stanu elegancji i  dobrej  miny,  jaką  z 
        dawniejszych pamiętał czasów.
                       W  istocie zmiana nie mogła być ani  szybszą,  ani 
        zupełniejszą;  Fryderyk wyglądał do niepoznania... Ubrany był  ze 
        smakiem i z kroju widać było, że się u pierwszego krawca ustroił, 
        że jeśli nie Starkmann dał mu odzież, to ktoś niedaleko od  niego 
        stojący  i smakiem, i drożyzną wyrobów; kapelusz paryski miał  na 
        głowie,  laskę  z gałką z kości słoniowej  rzeźbioną,  rękawiczki 
        duńskie  i ranne angielskie buciki. Maleńka lornetka  na  czarnej 
        wstążce spadała mu z szyi.
                       Całe ubranie nosiło na sobie cechę ludzi  lepszego 
        towarzystwa i niepokaźną wytworność.
                       Ale  i  twarz dostroiła się do ubrania,  bo  włosy 
        cudownie na nowo zostały poczernione, poznikały siwizny, wąs  się 
        nastrzępił  do  góry, cera obmyta  i  wykosmetykowana  umiejętnie 
        straciła  nieco blizn ognistych i czerwoności, które ją  szpeciły 
        stygmatami rozpusty. Zawsze tam coś zostało z przeszłości, biegły 
        badacz  spod tych pięknych sukien byłby dobył odartego  włóczęgę, 
        ale  na  pierwszy rzut oka był to bardzo przyzwoity  człowiek.  W 
        sposobie  obejścia, chodzie, mowie wyszedł także z  diogenesowego 
        zaniedbania.
                       Jakim  sposobem dokonała się odzyskanymi  cudownie 
        trzystą  rublami ta metamorfoza tak kosztowna, jak Fryderyk  miał 
        już przyzwoite mieszkanie, kredyt i potrafił puścić tam i ówdzie, 
        popartą  ostrożnie  użytym biletem bankowym, wieść o  spadłej  na 
        niego  w  Besarabii sukcesji po stryju, którego nigdy  nie  miał, 
        zrozumieją ci tylko, co wiedzą, jak poczciwa Warszawa jest często 
        dobroduszną i łatwowierną, choć oba te przymioty drogo opłaca.
                       Z owymi trzechset rublami w kieszeni i Kirkuciem w 
        odwodzie  kapitan Fryderyk zajechał naprzód na ustroni do  Hotelu 
        Smoleńskiego   przy  Bednarskiej  ulicy.  Tu   potrafił   naprzód 
        niepostrzeżony  zrzucić z siebie liberią nędzy, a  przywdziać  co 
        najpilniej odzież przyzwoitego człowieka. Wiedział on dobrze,  iż 
        od sukni wiele i najwięcej zawisło, nie myślał też żałować na jak 
        najporządniejszą  choć  najdroższą.  Potem  dokonawszy   tinktury 
        włosów  po kryjomu, poszedł przez miasto odświeżony,  wstąpił  do 
        kilku  magazynów, mówił od niechcenia z kilku  osobami  wziętymi, 
        kogoś  na przekąskę zaprosił, jeden odwieczny  zapomniany  dłużek 
        głośno  zapłacił  i nim dwa dni minęły, manewrując w  prawo  i  w 
        lewo,  gdy się przeniósł wraz z Kirkuciem do Saskiego  Hotelu  za 
        pocztą,  już  był  znowu  owym  świetnym  kapitanem  Fryderykiem, 
        którego  dostatek,  rozrzutność i hulanki  znała  cała  Warszawa, 
        zwłaszcza   trakt   od  Lursa  do  Bouquerela,  a  w   jednym   z 
        najpopularniejszych  dzienników  stolicy  stało  pod  rubryką,  w 
        której  o  świeżych  serach,  stokfiszu  i  śledziach  pocztowych 
        drukują  się  wiadomości: "Znany naszemu miastu z  gościnności  i 
        staropolskiej   otwartości  charakteru  oraz  innych   przymiotów 
        zdobiących  zwykle ludzi, którzy młodość spędzili na polu walk  i 
        sławy, pan Fryderyk Pluta, który był wesołe nasze  przyjacielskie 
        spotkania  osierocił,  jak słychać, przybył znowu do  Warszawy  i 
        zamierza jakiś czas przebyć tu, póki swych interesów spadkiem  po 
        stryju  powiększonych  nie ureguluje. Spieszymy  o  tym  oznajmić 
        wszystkim  przyjaciołom pana Pluty, w których pamięci  imię  jego 
        pozostało,  oraz  licznym znajomym, jako też  towarzyszom  miłych 






        zabaw, których był duszą".
                       Wyczytawszy   to   w   dzienniku,   wszyscy   byli 
        najpewniejsi, że kapitan Pluta istotnie odziedziczył majątek i że 
        znowu wieczory dawać będzie; kłaniali mu się więc i ściskali  jak 
        najserdeczniej.
                       Z  Kirkuciem,  którego puścić ani sie  pozbyć  nie 
        chciał  Pluta,  bo  mu  w jego  zamiarach  mógł  być  użytecznym, 
        trudniej mu daleko było niż z sobą.
                       Kirkuć   był   jednym  z   tych   ludzi,   których 
        powierzchnie  nawet przyzwoitymi uczynić niepodobna  prawie;  nie 
        miał on najmniejszego instynktu elegancji, a gusta najopłakańsze; 
        bez czerwonej lub niebieskiej chustki na szyi żyć mu było trudno, 
        wierzył w siłę fascynacyjną jaskrawych kamizelek i gdyby mu  dano 
        się  nieco  wyemancypować, włożyłby pewnie popielatą  węgierkę  z 
        czarnymi potrzebami.
                       Towarzystwo  tak  ubierającego się  człowieka  dla 
        kapitana  Pluty  mogło być kompromitującym; musiał  więc  naprzód 
        zakląć go pod posłuszeństwem, aby się wyrzekł autonomii w ubiorze 
        i  sam  postarał  się  go odziać, a  okrywszy  na  nowo  i  nieco 
        wyuczywszy   chodzić   i  siedzieć,   pilnować   jeszcze   musiał 
        nieustannie,  żeby gdzie do jakiej bawarii lub kawiarni  pokątnej 
        za jakimi wyrazistymi oczyma nie zbłąkał i nie zaprzepaścił.
                       Kirkuć  przy  stoliku z talią kart w  ręku  był  w 
        swoim  rodzaju nieporównanym artystą, ale w życiu pospolitym  nie 
        umiał  sobie dać rady. Dosyć powiedzieć, że czternaście razy  się 
        zaręczał,  pięć razy ogłaszał zapowiedzie, a  niezliczoną  liczbę 
        razy  służył do zrobienia wyprawy i obrączek na  cudzy  rachunek. 
        Serce  miał dla kobiet tak łatwe, iż nawet stare i nieładne,  gdy 
        się  pod wieczór podchmielił, robiły z nim, co się  im  podobało; 
        wyrozumowywał  sobie  naówczas, że wiek i  piękność  są  rzeczami 
        względnymi... Ulubionym jego schronieniem i rajem były  kawiarnie 
        i ogródki i od tych użycia powstrzymać go było niepodobna;  Pluta 
        tylko  wymógł,  że  się ograniczył trzema czy  czterema,  aby  na 
        wypadek wiedzieć było można, gdzie go szukać.
                       Tymczasem sam, jakeśmy to widzieli, puścił się  na 
        zwiady.
                  Pan  Feliks osłupiał na widok porzuconego  przed  kilką 
        dniami  bez  grosza w Garwolinie włóczęgi, który  teraz  u  Lursa 
        żądał śniadania z miną zwykłego konsumenta, przyzwyczajonego, aby 
        był  natychmiast  gorliwie  usłużonym. Jakoż  ruszyli  się  zaraz 
        chłopcy,  a  kapitan, podawszy rękę panu  Feliksowi,  której  ten 
        wzięcia  uniknął dosyć niezręcznie, zasiadł przy jego stoliku  na 
        przekorę.
                       - Dziwi cię to? - zapytał, śmiejąc się i pokazując 
        na siebie.
                       - Nie przeczę...
                       - A cóż? chodzą po ludziach wypadki... powszechnie 
        tu mówią, że otrzymałem sukcesją na Besarabii...
                       Potem  nagle zmieniając ton i przechylając  się  z 
        przesadzoną  dla  uczynienia  przykrości  Feliksowi   poufałością 
        szepnął mu na ucho...
                       - Ta panienka... maleńka, wiesz, co to z  państwem 
        jechała,   nie  byłby  to  czasem  owoc  miłości   pańskiej   dla 
        jenerałowej? Hm?
                       Pluta  chciał  dojść  tego,  czego  się   zaledwie 






        domyślał, trzeba wyznać, dosyć trafnie. 
                       Feliks  podniósł  głowę z gniewem  i  przestrachem 
        zarazem.
                  - Co takiego? - zapytał. - Nie rozumiem.
                  - Powiedz lepiej szczerze, że rozumieć nie chcesz,  nie 
        mam  pretensji do zaufania i wyznań, ale są rzeczy,  których  się 
        zaprzeć trudno?
                  Pan Feliks głową i ramionami poruszył.
                  -  Tajemnica  jest zapewne dobrze  zachowaną,  ale  dla 
        tych, co jak my dwaj (przycisnął na tych wyrazach) znali Julkę za 
        młodu  -  jest  coś  w  rysach  dziewczęcia,  co  ją  niezmiernie 
        przypomina... odgadłem, domyśliłem się od razu...
                  Feliks się zniecierpliwił.
                  -  Chęć zrobienia mi chyba przykrości mogła waćpana  na 
        taką myśl naprowadzić - odezwał się Feliks sucho, ale z  gniewem, 
        który   dla  Pluty  miał  znaczenie.  -  W  tym  nie  ma   żadnej 
        tajemnicy...   jest  to  sierota  wzięta  przez  matkę  moją   na 
        wychowanie,  córka jednego ze sług naszych... ale nie  potrzebuję 
        się tłumaczyć...
                  - Nie tylko że nie potrzebujesz się tłumaczyć -  odparł 
        Pluta  śmiejąc  się  - ale zważ, jakeś się  poplątał.  Na  napaść 
        takiego  Pluty jak ja, którym w duszy brzydzisz się  i  gardzisz, 
        nie odpowiedziałbyś, tylko ruszeniem ramion i śmiechem, gdyby  to 
        była napaść tylko... tu te fches, donc tu a tort...
                  - Zresztą - dodał - mów sobie komu chcesz o sierocie  i 
        oficjaliście...  jaż przecie wiem od niej samej onego  czasu,  że 
        Bóg   waszą  gorącą  miłość  pobłogosławił  dzieciątkiem...   nie 
        wiedziałem tylko czy synkiem, czy córeczką...
                  Narębski  mimowolnie się jakoś zmieszał i spuścił  oczy 
        zakłopotany.
                  -  Nie  taję  - rzekł po chwili  namysłu  -  ani  błędu 
        mojego,  ani  nawet  faktu, o którym  waćpan  jesteś  tak  dobrze 
        uwiadomiony.  Ale  to dziecię, o którym  wspominasz...  umarło... 
        Miarkujesz  waćpan  sam,  że gdyby ono żyło,  matka  dziś,  będąc 
        wolną, pewnie by je do siebie zabrała.
                  Fryderyk zaciął usta i pomyślał.
                  - Na pozór - rzekł - jest niby racja i tak z daleka  na 
        rzeczy  patrząc,  nic prawdopodobniejszego. Ale ja... -  dodał  - 
        znam  Julię lepiej od waćpana, panie Feliksie. Tyś ją znał  pełną 
        wiary i marzeń dzieweczką, ja znękaną i przeszłą ogień  upokorzeń 
        i  cierpienia  kobietą...  Jest jeszcze ktoś trzeci,  co  ją  zna 
        lepiej od waćpana i ode mnie z dzieciństwa, a z siebie i od niego 
        wiem doskonale, że dziś by się nawet dziecka wyrzekła, byle tylko 
        ten  świat,  do którego tak przylgnęła,  chciał  zapomnieć,  skąd 
        wyszła, i przyjął ją między         wybranych... No, a w dodatku, 
        może byś i waćpan dla niej się dziecka nie wyrzekł.
                  Feliks ruszył ramionami gorączkowo.
                  - Niezły jest istotnie koncept zrobić ją sierotą,  choć 
        ma ojca i matkę... - dodał Pluta.
                  -  Nie mam się potrzeby tłumaczyć i  przekonywać,  myśl 
        waćpan, co zechcesz...
                  - Na to pozwolenia twojego bynajmniej nie potrzebuję  - 
        odparł Pluta... - Gadaj zdrów, ja wiem co wiem... to jej  dziecię 
        i  twoje! A winszuję ci, bo dzieweczka śliczna, nie ma co  mówić. 
        Chciałem  ci  tylko  dowieść tym oznajmieniem,  że  tracąc  dawną 






        skórę,  którą  dziś na nowo przywdziewam, nie  straciłem  nosa  i 
        węchu...
                  Spostrzegł   się   Narębski,   że   istotnie   dłuższym 
        tłumaczeniem mógł się podać w podejrzenie i nie okazując, aby  go 
        to  wielce obchodzić mogło, zaczął pić czekoladę, nagle  uczuwszy 
        ku niej wielki apetyt.
                  Fryderyk  zamilkł, zamyślił się, a szyderczo  wciąż  na 
        towarzysza  spoglądał...  Czuł,  że  mu  samą  swą  przytomnością 
        dokucza  i z przyjemnością tą małą zemstą się napawał. Było to  w 
        jego  charakterze,  że  figle  płatać  lubił  i  zwał  je  zawsze 
        naprowadzaniem na drogę moralności...
                  -  Musisz to wiedzieć - dodał po chwili  upierając  się 
        siedzieć  przy  milczącym Narębskim - że jenerałowa  z  Garwolina 
        nazad powróciła do Warszawy.
                  -   To   mi  tam  wszystko  jedno   -   odparł   Feliks 
        niecierpliwie,  pragnąc  się  go widocznie  pozbyć  i  odwracając 
        głowę.
                  -   No!  jakkolwiek  bądź,  zawsze  to   przyjemnie   w 
        towarzystwie  spotkać tak starą dobrą znajomość... Słodkie  są  w 
        ogóle przypomnienia tych nieszczęsnych błędów młodości, zwłaszcza 
        gdy  się ma tę pociechę wewnętrzną, że na dobre wyszły... Ot i  z 
        tej naszej Julki, patrz, proszę, jaka teraz poważna i  przyzwoita 
        kobieta... a gdyby nie my? Poszłaby taka za jakiego obszarpańca i 
        zestarzała się w perkaliku. Teraz tak z daleka wygląda, jakby  ją 
        Bóg  do atłasu stworzył! Ręczę, że na wizytowych biletach  pewnie 
        nie  musi pisać "n‚e Kirkuć", chybaby się dowiodło,  że  Kirkucie 
        pochodzą  z  jakichś książąt litewskich, co znowu  nietrudno,  bo 
        tych książąt było bardzo wielu i diable się dziwnie zwali... mógł 
        tam być i Kirkuć.
                       Zamilkł,  a  po  chwili, męcząc  na  wolnym  ogniu 
        Feliksa,  mówił  dalej półgłosem: - To wiesz  zapewne,  że  nasza 
        Julka wszędzie teraz bywa, że najtrudniejsze do roztwarcia  drzwi 
        stoją  dla  niej  na  rozcież... Nie  można  nam  odmówić,  żeśmy 
        sumiennie zajmowali się jej wychowaniem!
                       Pan  Feliks,  który milczał, choć  oczy  mu  krwią 
        nabiegły,  poszedł prędzej za czekoladę zapłacić, wziął  laskę  i 
        kapelusz  i  bez ceremonii pozbywał się natręta, sam  uchodząc  z 
        placu, gdy powóz zaturkotał przed kolumnami.
                       Ciągnęła   go  para  prześlicznych  rosłych   koni 
        białych,  a  liberia  i  ekwipaż  zwiastowały  jakąś  znakomitość 
        miejską. Szory kapały od srebra, lokaje iskrzyli się od  galonów, 
        baronowskie korony szyte i malowane okrywały dokoła powóz i  jego 
        akcesoria.
                       Z  kocza lekko, zaledwie się opierając  na  lasce, 
        wyskoczył  mężczyzna średnich lat, wygolony świeżuchno,  strojny, 
        choć  nieco  siwiejący,  z uśmiechem pełnym  słodyczy,  z  oczyma 
        przymrużonymi,    trochę   na   zwiędłego   jesiennego    dandysa 
        zakrawający... Minę miał tak nieznośnie słodką, że straszno było, 
        aby po niej cukiernia Lursa kwaśną się nie wydała. Nie  zdejmując 
        kapelusza  rannego  z głowy, wszedł, zajrzał, jak  by  tam  kogoś 
        szukał,  co  go miał czekać, i spostrzegłszy  Feliksa  z  daleka, 
        pośpieszył ku niemu z otwartymi rękami.
                  - A! wszak to kochany pan Narębski. Comment ‡a va-t-il? 
        Bien?  n'est-ce pas? Jakże się cieszę!  Przecież  przyjechaliście 
        państwo?  A  pani? Madame Samuele? A śliczna Elwira?  No?  jakże? 






        zdrowie? humor? J'esp‚re que tout va bien?
                       To  mówiąc poufale i protektorsko poklepał  go  po 
        ramieniu, po bokach, i przypatrzywszy mu się przez lornetkę,  gdy 
        mimochodem  zobaczył  Fryderyka,  mocno się  skrzywił,  jakby  go 
        przykry zapach zaleciał.
                       Pluta,   który   tylko  tego  czekał  i   rosł   z 
        ukontentowania,   że  będzie  mógł  kogoś  na  drogę   moralności 
        wprowadzić,  kiwnął  mu głową, naśladując pańską minę jego,  i  z 
        krzesła zawołał:
                       - Barona Dunder!... a! uniżony sługa!
                       -  A!  -  zmrużając  oczy  rzekł  kwaśno  baron  - 
        serviteur! - i odwrócił się impertynencko.
                       Tego    tylko   było   potrzeba   Plucie,    który 
        grzecznością  czułby  się związany, a afrontem ucieszył  się  jak 
        zdobyczą, rozplątującą mu język.       
                  - Patrzcie no tego zucha - zawołał - niby mnie nie zna, 
        a  przecież doskonale i dawno jeszcze z ojcem  jegomości  byliśmy 
        znajomi  i w stosunkach; nie raz mi sukno sprzedawał i trzeba  mu 
        przyznać, że umiał zręcznie małego łokcia używać.
                       Wyrzekł  to  tak głośno, a rumieniec  wytrysły  na 
        twarz Dundera tak wymownie poświadczał, że to wziął do siebie, iż 
        nieuchronna zdawała się grozić burza, ale baron umiał być głuchym 
        w potrzebie.
                  - I gdyby - dodał Fryderyk - sprzedawał sukno po bożemu 
        niezleżałe  i niedziurawe, dobrą miarą, nie widziałbym w tym  nic 
        tak  złego.  Ale  ludzie utrzymywali, że mało kto  od  niego  nie 
        dostał  dziury  i mało kto się miary dopytał...  toteż  syn  dziś 
        paraduje  i głowę zadziera, a taki był tatunio jegomości  słodki, 
        grzeczny  i miluteńki, jak dziś widzicie syna; z tą  różnicą,  że 
        tamten wszystkim służył, a temu się zdaje, że jemu służyć wszyscy 
        powinni... Nie dziw! ma prawo być dumnym, kto łokciem  baronostwa 
        się domierzył...
                  Mówił to sobie na głos umyślnie, słuchali wszyscy,  kto 
        chciał,  ale Dunder nie słyszał i nie rozumiał.  Chwilami  żywsza 
        czerwoność  występowała mu na twarz, ale się witał z  Feliksem  i 
        tak  żywo  śmiejąc się rozmawiał, taki był wesoły,  jakby  dokoła 
        niego  tylko turkot powozów słychać było - owszem, im  dotkliwiej 
        kąsał go kapitan, tym głos podnosił swobodniej.
                       Powoli  jednak  cofali  się  oba  z  Narębskim  ku 
        progowi i wyszli nieznacznie pod teatralne kolumny.
                  - Mam dwa słowa do ciebie - rzekł Dunder oddychając  tu 
        swobodniej  -  dobrze, żeśmy się spotkali, jest to  mój  osobisty 
        interes, liczę na jego dyskrecją, a proszę o szczerość.
                  Pan Feliks skłonił się w milczeniu.
                  - Mówiono mi - rzekł baron przymrużając oczy - sam  już 
        nie wiem kto, ale najpewniej, że pan Narębski zna od dawna  panią 
        jenerałową Palmer?
                  Feliks milczał.
                  -  Mogę ci się przyznać między nami? Wiesz,  że  jestem 
        wdowcem, widzisz, żem nie stary? Hę?
                  I nie czekając odpowiedzi, ciągnął dalej, trzymając  za 
        guzik Narębskiego.
                  -  Nie  potrzebuję  ukrywać, że  ta  kobieta  mimo  nie 
        pierwszej młodości podoba mi się bardzo. Vous entendez? Serce mam 
        trochę  młode,  głowę trochę zapaloną! Ba! Któż wie?  gdybym  był 






        pewien,  co  to jest zajedna... Ona potrafiłaby stanąć  na  czele 
        takiego jak mój domu; robić honory, vous entendez?
                       -  Jak to? Baron byś się chciał ożenić? -  zapytał 
        Feliks zdziwiony.
                  -  Ale - rzekł trochę urażony wrażeniem, jakie  uczynił 
        Dunder  -  zdaje mi się, że to nie jest tak bardzo  dziwnym?  Co? 
        Znajdujesz mnie tak bardzo starym dlatego, że trochę siwieję?
                       - Ale gdzież znowu.
                       - Są ludzie, co posiwieli we dwudziestu latach...
                       - Ale po cóż się żenić? - zawołał Narębski.
                  -   A!  masz  słuszność!  masz  największą  w   świecie 
        słuszność!  - rozśmiał się Dunder - ja bo się nie żenię  dlatego, 
        żeby  mieć żonę, ale żeby dostać gospodynię. Jenerałowa  ślicznie 
        pozuje za stołem, elle a une prestance... un maintien... powagę i 
        ton  tak  dystyngowany. Ale powiedz mi szczerze, kto ona  jest  z 
        domu?
                  Feliks  jakoś  był  pomięszany,  laską  po   kamiennych 
        płytach coś kreślił.
                  -  Nie powiem baronowi, kto ona jest z domu -  wybąknął 
        powoli  -  nie wiem tego doprawdy. W istocie znałem ją  trochę  w 
        młodości,  zdaje  mi  się, że pochodzi z ubogiej  i  mało  znanej 
        rodziny, ale z pewnością nie wiem.
                       - A familią jaką ma? Nic?
                       -  I tego nie jestem pewny... nie zdaje mi  się  - 
        słyszałbym o niej.
                  - Bo przyznam ci się, entre nous, że ta kobieta bardzo, 
        bardzo  mi  się podoba. Co za takt! Trochę bym jej  tę  przesadną 
        pobożność zarzucił, mais c'est bien port‚, jest to rzecz  dobrego 
        tonu;  ona to dobrze pojęła. Umiała tego zręcznie użyć  na  swoją 
        korzyść,  cela  lui donne un vernis de distinction,  une  air  de 
        grande  dame  patronesse,  to  ją  wymawia  zupełnie.  Przez   tę 
        pobożność weszła w stosunki z najpierwszymi domami; żaden  zakład 
        dobroczynny  nie  obejdzie  się bez jej  opieki,  imię  jej  stoi 
        wszędzie  obok  najświetniejszych,  kobieta z  głową,  kobieta  z 
        taktem, mogłaby mi dom postawić na przyzwoitej stopie.
                  Feliks nic wcale odpowiedzieć nie umiał, stał niemy.
                  -  Nie  zdaje mi się - rzekł w końcu - aby ona  za  mąż 
        jeszcze iść chciała.
                  -  No!  c'est  selon - jak za kogo!  -  rzekł  z  pewną 
        próżnostką  skromną baron Dunder - jenerałowa, cela  sonne  bien, 
        ale baronowa c'est plus solide! Vous m'entendez? Mnie by  zapewne 
        nie odmówiła... tak bym sądził i mam do tego pewne powody.
                       -  Jedna tylko rzecz - dokończył, biorąc pod  rękę 
        Feliksa  i  prowadząc go powoli wzdłuż kolumnady  -  jedna  tylko 
        rzecz  mnie  wstrzymuje.  Są  ludzie  złośliwi,  co  szepczą  bez 
        fundamentu,  ale  szepczą...  chodzi  jakaś  pogłoska  głupia   o 
        pochodzeniu   bardzo  gminnym,  o  burzliwej   młodości.   Jestem 
        przekonany, że to potwarze tych, co się do jej domu docisnąć  nie 
        mogli  lub zimno byli przyjęci, ale zawsze rzecz  nieprzyjemna... 
        Powiesz mi, żem dumny, mais, vous savez, je dis comme l'autre, la 
        femme de Cesar.
                       Baron  z  lornetką w oku i ręką  w  kieszeni  miał 
        istotnie minę Cezara; Narębski nawet lekko się jakoś  uśmiechnął, 
        choć na duszy było mu bardzo smutno.
                  -  Nic  nie  wiem - odparł powoli -  z  jenerałową  nie 






        widziałem  się  od lat kilkunastu... a pochodzenia jej  nie  znam 
        wcale.
                  -  Więc przyznaj mi się, skąd tam imię twoje w tej  też 
        starej  kamienicy zdaje się tak ważną grać rolę? Poszeptują  coś, 
        ha? Une ancienne amourette.
                       - Ale gdzież znowu! - przerwał Narębski - ja sobie 
        tego nie umiem wytłumaczyć! Potwarze! potwarze!
                       - Być może! on dit tant des choses!
                       Baron  ostygł,  stanął i widząc, że  się  nic  nie 
        dowie, skinął na konie.
                       - Nie mogę cię gdzie podwieźć? - zapytał.
                       Skłonili  się sobie i rozeszli się, czule  podając 
        ręce.
                  -  Przyjmuję  we  środy  wieczorami,  proszę  cię,  nie 
        zapominaj o mnie. A może kiedy a la fortune du pot. Jem zwykle  o 
        szóstej,  c'est  une heure distingu‚e,  bardzo  będę  szczęśliwy. 
        Francuza z sobą przywiozłem z Paryża, który gotuje jak Car‚me...
                       Feliks  ukłonił  się  w milczeniu  i  na  tym  się 
        rozstali. 
                  Z  dala dłubiąc niedbale w zębach stał patrząc na  nich 
        Fryderyk,  ręką  się pod bok ujął, sparł na laseczce  i  pokręcał 
        głową.
                  Był  już po śniadaniu, które twarzy jego  dało  koloryt 
        ciepły, i namyślał się, co z sobą robić.
                  Feliks spiesznie już spod kolumn uciekał, aby drugi raz 
        się  z  nim nie spotkał, gdy toczący się powoli  przeciwko  niemu 
        bardzo otyły mężczyzna rozstawił ręce, podniósł głowę i  zastąpił 
        mu drogę z uściskiem i krzykliwym pozdrowieniem.
                  -  A!  a!  a! pana Feliksa! Co  za  zjawisko  na  bruku 
        naszym, co za gość? Jakże mi się masz?
                       - A! pana Justyna!
                       - Drogiego Feliksa!
                       Justyn  Gała, ów wielki i otyły mężczyzna, z  miną 
        żartobliwą  i usty szerokimi, stworzonymi do śmiechu, dobrze  już 
        łysy, choć jeszcze młody, był jedną z tych postaci, które  zawsze 
        w  okolicach teatru, traktierni, gdzieś koło  Bouquerela,  Lursa, 
        Krzymińskiego  i Lipkaua lub Stoczkiewicza, gdzie ludzie jedzą  i 
        piją, spotkać można.
                       Mieszkańców   miasta   pod  tym   względem   można 
        podzielić jak ptaki, z których jedne zamieszkują na błotach, inne 
        na  drzewach,  inne w gęstwinach lub na polu i  ścierniskach.  Są 
        tacy,  którzy w pewnych tylko miejscowościach żyją, karmią się  i 
        rozmnażają; jedni, jak Justyn, żerują w okolicy  gastronomicznych 
        zakładów, inni przeciągają jak słomki ponad wybranymi ulicami,  a 
        każdy ciągnie się namiętnością, nałogiem, potrzebą w pewne  sfery 
        właściwe.  Przyszły monografista miasta ma w tym łatwy  temat  do 
        klasyfikacji  dwunogich istot, których z charakteru  paletotów  i 
        czapek trudniej daleko metodycznie ułożyć. Wnoszę, aby ten system 
        mógł być przyjęty, i spodziewam się, że nie zawiedzie.
                       Pan  Justyn, zamożny niegdyś  obywatel,  posiadacz 
        kilku wiosek w Kaliskiem, naprzód był sobie przyjechał tak  tylko 
        trochę  pohulać  do  Warszawy,  potem  do  niej  przywykł,  dalej 
        wszystko,  co  miał, prześwistał i został z  nader  enigmatycznym 
        majątkiem a ogromnym apetytem, przyrosłym do bruku  skorupiakiem, 
        wiekuistym   pasożytem  i  koniecznym  każdej  uczty   dodatkowym 






        półmiskiem.
                  Zamawiano  go, jak orkiestrę, gdzie się  chciano  bawić 
        wesoło,  i choć już do stracenia nic nie miał, mieszkał w  jakiej 
        niedopytanej dziurze, a pieniędzy nigdy nie pokazywał - tak sobie 
        żył, jakby jeszcze miał kilkadziesiąt tysięcy dochodu.
                       Winien to był minie nadzwyczaj przyzwoitej, zawsze 
        bardzo starannemu i czystemu ubraniu, obcisłym białym rękawiczkom 
        i   krawatowi,   których  użycie   znał   doskonale,   usłużności 
        niewyczerpanej,   przedziwnemu  zawsze  na  zawołanie   humorowi, 
        nieprzebranym konceptom, manii opowiadania niestworzonych  rzeczy 
        w sposób dosyć zajmujący i dobroduszności takiej, że się nigdy za 
        nic nie gniewał.
                       Więc  chociaż zawsze wychodził z domu  w  zupełnej 
        nieświadomości śniadania i z obiadem spuszczając się na  nieprze-
        braną  Opatrzność  Bożą, żył wygodnie rosą  niebieską,  tę  tylko 
        zachowując ostrożność, że oszczędzał fatygi opatrzności i  krążył 
        tam, gdzie go ręka jej najłatwiej spotkać mogła; jednym  zręcznym 
        manewrem około ognisk gastronomicznych wyrabiając sobie czasem po 
        dwa   śniadania,   obiad,  herbatę  i   wieczerzę,   nie   licząc 
        pomniejszych  intermediów,  które spożywał dla  ochłodzenia,  gdy 
        było gorąco, dla ogrzania się, gdy było chłodno.
                       Justyn  skutkiem  rozszerzonych  wielce  stosunków 
        swoich  i znajomości z całym światem, skutkiem  zupełnie  wolnego 
        czasu, który mu dozwalał słuchać, badać, czytać afisze i  zbierać 
        nowiny  po  bruku,  był, rozumie  się  po  "Kurierku",  najlepszą 
        miejską  gazetką. Jednakże nigdy nowiny żadnej, ba!  najprostszej 
        nawet  wiadomostki  nie  powtórzył  jak  była,  każdą   ukwiecił, 
        przyozdobił,  przerobił i przysmażył, nie troszcząc się  wcale  o 
        prawdopodobieństwo  i  głównie  na  smak  i  potrzebę  podniebień 
        zwracając uwagę.
                       Kłamstwa jego, a raczej poemaciki wychodziły już z 
        rzędu  prostych  blag, nie mając najmniejszej pretensji,  aby  im 
        wierzono,   ani   się  też  ubierały  na   serio,   trzeba   było 
        prostoduszności  już  się  nie  trafiającej,  aby  przypuścić  na 
        chwilę, że uczynione były, aby im wierzono.
                       Były  to historyjki, koncepta, epopeje  żartobliwe 
        osnute na tle współczesnym, jak mawiał znany jeden literat, który 
        nigdy na żadnym tle nic nie osnuł, ale języka urzędowego  krytyki 
        zręcznie  umiał używać. W potrzebie do wiwatów i  toastów  Justyn 
        dorabiał  wiersze,  śpiewał je nawet i mówił oracje  ex  promptu, 
        stylem  tak  do przyjętego podobnym, że można je  było  wziąć  na 
        serio.
                       On wszakże ani siebie, ani utworów swoich tak  nie 
        cenił,  śmiejąc  się  z ludzi, śmiał się też i  z  tego,  co  sam 
        zrobił.
                  Na  tym  chlebie  próżniaczym, pracując  tylko  gębą  i 
        żołądkiem,   a  bardzo  niewiele  nogami,  utył  i  rozrósł   się 
        niezmiernie;  dziwną  jednak  igraszką natury  z  piersi  jego  i 
        szerokich  warg  różowych  dobywał się  głosik  malutki,  cienki, 
        dziecinny,  który śmieszył już tym, że nie zdawał  się  stworzony 
        dla  niego,  ale  jakby  zapożyczony  i  cudzy.  Miał  on  czasem 
        podobieństwo  do chrypki, czasem stawał się krzykliwy, ale  nigdy 
        go jednak nie zabrakło, choć co chwila zdawało sie, że to ostatni 
        nieszczęśliwego wysiłek.
                  -  A! kochanego Feliksa - zaśpiewał cieniuteńko  Justyn 






        Gała - a tu nam powiedzieli żeś ty pojechał do Afryki z  Barthem, 
        żeś szukał nowych ziem i nowego rodzaju kartofli, poświęcając się 
        dla  ludzkości, żeś zamiast kartofla odkrył nowy gatunek  ogórka, 
        któremu  nadano  imię  twoje  i  jużeśmy  się  spodziewali  nowej 
        potrawy,  gdy... A więc nie pojechałeś do Afryki i  nie  odkryłeś 
        ogórka?
                       -  Nie jeździłem, niestety! nigdzie, ani nawet  do 
        Pacanowa i nie mam na sumieniu żadnego odkrycia.
                       - I oglądamy cię w Warszawie.
                       - Na stalsze kilkumiesięczne mieszkanie.
                       -  Ot  to  ślicznie!  Witam  cię  nawróconego   na 
        zbawienniejsze zasady! Zobaczysz, przekonasz się, co to jest  żyć 
        w  Warszawie... powiadam ci, warto, warto dla samych  śledzi  po-
        cztowych i bruku... który wzmacnia dziwnie żołądek. Śmiejesz się? 
        To  rzecz  dowiedziona i doktorowie zaczynają  osłabione  żołądki 
        wysyłać  do  nas  w  tym  celu. Zaraz  ci  to  dowiodę:  kto  raz 
        przyzwyczaił się trząść po tym bruku, już mu potem nic w  świecie 
        zaszkodzić  nie  może.  Że  jednak  mogłoby  to  przez  zbyteczne 
        hartowanie  nadto znowu podziałać na trawienie i wyrobić  apetyt, 
        ogłodzeniem  krajowi  zagrażający,  mówią, że  w  roku  przyszłym 
        pociągną  niektóre ulice warstwą grubą gumy elastycznej... Co  ty 
        na  to?  A co mówisz o fontannach?... pyszne, kiedy  się  z  nich 
        leje,  a  że  nie zawsze się leje, nie  można  mieć  pretensji... 
        Jużciż w niebie wody nie brak... jednak deszcz pada... nie zawsze 
        wychodzimy  ze zdrowej zasady. Co mówisz o  oświetlaniu  gazowym, 
        które  ma  ten przymiot, że i świeci, i  śmierdzi,  przypominając 
        znikomość rzeczy ludzkich.
                          - Warszawa wznosi się i upięknia.
                 - Widziałeś przecie okna sklepów na Senatorskiej i  Mio-
        dowej?  Wyższość sztuki zależy, jak wiesz, na tym, żeby  jej  nie 
        było  uczuć, i doskonałość okien na tym, by się zdawać mogło,  że 
        ich nie ma. Doszliśmy do tego, że prosty człowiek co chwila gotów 
        plunąć przez szybę, której istnienia się nie domyśla. Ale to  nic 
        jeszcze,  robią,  słyszę,  teraz taflę, która  cały  Saski  Ogród 
        przykrywać  będzie. Wiesz także zapewne o wynalazku nowego  jadła 
        dla  ubogich z trocin sosnowych, które zastąpi  zupę  rumfordzką? 
        Wiesz  o utworzeniu nowej olbrzymiej garkuchni, w której  machina 
        parowa zwijać będzie zrazy? A piłeś już wodę sodową?
                -  Nic  jeszcze nie wiem, nic nie jadłem i  nie  piłem  - 
        odparł Feliks.
                 -  Ano! to przedziwnie, ja także głodny jestem, jak  bym 
        się  dziś  urodził,  idziesz pewnie jeść lub pić,  ja  z  tobą  i 
        pozwolisz mi, że ci wskażę miejsce i ludzi.
                 - Daruj! na drugi raz, powracam do domu, żona czeka.
                 -  W Warszawie żony są przyzwyczajone do czekania i  tak 
        wyrozumiałe, że w końcu nie czekają już wcale, umiejąc się obejść 
        bez  mężów.  Wynaleziono na to sposób doskonały. Ale o  tym  inną 
        razą. Moglibyśmy tymczasem obejrzeć niektóre osobliwości natury i 
        sztuki.  U Stoczkiewicza jest szynka bajońska warta  największego 
        podziwienia z obu tych względów; natura wydała tego jegomości,  z 
        którego bioder została uczynioną, sztuka spreparowała ją.
                 -  A! gastronomie niezmordowany! zawołał  Feliks  uśmie-
        chając  się  - czyż sądzisz, że my tu tylko jeść i  pić  przyjeż-
        dżamy?
                 -  Nie! ale przede wszystkim obowiązki! Obowiązkiem  zaś 






        najświętszym  jest  utrzymać się przy siłach, przy  życiu,  zatem 
        jeść  i  pić. Kto czyni inaczej,  popełnia  powolne  samobójstwo! 
        winien   morderstwa  avec  premeditation!  Klejek  na  wsi   jest 
        wystarczający  i mówią nawet, że tuczy, ale w  mieście  powietrze 
        insze,  człek  zużywa  się  ogromnie i  wymaga  silnych,  a  nade 
        wszystko  często  powtarzanych pokarmów. Nie uwierzysz,  jak  one 
        nawet  na  umysł i umysłową działają produkcją.  Pewien  fizjolog 
        francuski doszedł do tego, probując na zającach, że mu nie tajno, 
        jakie   pokarmy   do  jakich  dają  popęd  idei.   Kiedy   robaki 
        jedwabnicze,  karmiąc  się  morwowymi  liśćmi,  różny  wedle  ich 
        rodzaju jedwab wydają, czemuż by człowiek nie miał być  posłuszny 
        temu, co zjada? Powiadam ci, że to rzecz wyprobowana na zającach, 
        które  do wszystkich służą doświadczeń. Otóż ów fizjolog mówi,  a 
        nawet  pisze,  że  ma na wszystko pewne recepty.  I  tak:  chcesz 
        stworzyć  poemat opisowy, jedz zieleninę; piszesz dramat  krwawy, 
        spożywaj bifsztyk surowy popijając winem czerwonym;  potrzebujesz 
        filozofować,  służy  mocne  piwo,  które  głowę  robi  ciężką   i 
        przysposabia   do  logicznego,  ścisłego   rozumowania;   piszesz 
        historią... zapuść naprzód wąsy... to już metafizyki trochę,  ale 
        bardzo  potrzebne... potem jedz zrazy zawijane i  popijaj  starym 
        węgrzynem; rachujesz i matematyką się zatrudniasz, sztukamięsa  z 
        chrzanem i fasolą, makaron, ciasteczko lane itd. Gdy raz  odkryją 
        cały  szereg  takich  specyficznych jadeł,  nie  będzie  potrzeba 
        szukać jeniuszów i talentów, weźmiesz, kogo zechcesz,  pierwszego 
        osła z brzegu, dasz mu dobrze jeść to, co wskaże teoria,  włożysz 
        mu  pióro  za ucho i papier pod łokieć i musi urodzić,  co  nauka 
        postanowiła. Zważ tylko, co to za potężny wynalazek! Wiek jest  w 
        wyraźnym  postępie, a jak wszystko się  upraszcza!  symplifikuje! 
        Dziwi  mnie, że dotąd balonów nie wynaleziono, ale to  musi  lada 
        moment  nastąpić, są znaki zwiastujące... ludzie  ledwie  chodzą, 
        więc pewnie będą latali.
                Tak mówiąc szli powoli ulicą Wierzbową, a Feliks  słuchał 
        szczebiotania Justyna nie bez przyjemności jakiejś. Cienki głosik 
        brukowca  jak  nakręcona pozytywka odegrywał piosneczkę  swą  bez 
        przerwy,  bez wahania... niekiedy tylko właściciel  jej  obejrzał 
        się na słuchacza, jak mu też z tym było.
                Justyn,  mając  w  tym  znać  jakąś  rachubę   żołądkową, 
        szczerze   pracował  nad  zabawieniem  Feliksa,   popisywał   się 
        dowcipem,  z językiem i widocznie wysilał na koncepta, które  się 
        nie zawsze szczęśliwie udawały. Natura ma to do siebie, że gdy ją 
        ku  czemu zmuszają, opiera się i zacina jak koń narowisty... -  i 
        ona  chce  mieć swobodę; ale człowiek znowu, ilekroć  mu  odmawia 
        posługi,  usiłuje przymusić i postawić na swoim, choć nie  zawsze 
        zwycięża.
                 -  Więc tedy - dodał po, chwili uważając, że Feliks  się 
        rozchmurza... - przybywacie państwo na kilka miesięcy do Warszawy 
        -  powietrze wielce zdrowe dla przybyłych z prowincji działa  jak 
        tran rybi na suchotników, choć śmierdzi, ale ożywia.
                I począł wyliczać rozmaite domy przyjmujące, bawiące się, 
        reputowane  lub  dobijające reputacji talerzami i  butelkami,  aż 
        nawiasem natrafił na jenerałową...
                 -  Jenerałowa Palmer - rzekł - jest dla mnie  zagadką... 
        kobieta... ale ty ją znasz, Feliksie?
                 -  Ja? - odparł Narębski trochę zmięszany - ja?  trochę, 
        znałem ją, ale od tak dawna nie widziałem, nie słyszałem nawet  o 






        niej, że dziś ona dla mnie całkiem jest nową postacią.
                 -  I enigmą do rozwiązania - dodał Justyn  -  najpilniej 
        badając,  trudno o niej dośledzić czegoś więcej nad to,  że  była 
        żoną  jenerała  i  dlatego zowie się jenerałową, a  z  oczów  jej 
        patrzy,  że tam przed tym wojskiem musiała być awangarda. Już  to 
        samo, że dziś taką stała się pobożnisią, dozwala się domyślać, że 
        musi  mieć  za co pokutować. Skutek nie może być  bez  przyczyny, 
        chociaż  przyczyna może pozostać bez skutku... Spodziewam  się  - 
        dodał - że i państwo z jej domem, który otwiera się tylko pour la 
        fine  fleur  towarzystwa naszego,  zawiążecie  stosunki.  Herbaty 
        jenerałowej są niezmiernie poszukiwane.
                - Ja herbaty mało pijam - rzekł Feliks - a żona moja  jej 
        nie zna, bardzo wątpię, czy zrobimy z nią znajomość.
                 - O! gdybyście nawet nie chcieli, zrobi się sama. Jeżeli 
        jeszcze znałeś ją kiedy dawniej, to nieuchronna rzecz  odnowienie 
        stosunków  i  studium ciekawe. Czy też i przedtem  wyglądała  tak 
        zawsze upięta, zamurowana, zimna, milcząca i nieprzystępna?
                -  O! to bardzo dawne czasy i niewiele ją znałem,  ledwie 
        sobie przypomnieć mogę - wybąknął Feliks.
                -  Coś  bo  ty to tak mówisz, jakby  ci  nie  zbywało  na 
        wiadomościach,  ale  raczej na chęci popisywania się  z  nimi!  - 
        odparł  Justyn, mrugając oczyma znacząco, co dawało do  myślenia, 
        że i on więcej wiedział, niżeli chciał wyznać.
                 -  Widzę,  że  tylko co rozstałeś  się  z  tym  kochanym 
        baronem,  który ma w istocie najlepszego w mieście kucharza.  Coś 
        już  przebąkują, że go widziano z bukietem u jenerałowej,  że  mu 
        się   podobała.  Kto  wie?  Może  mu  potrzebny  ten   mebel   do 
        palisandrowej kanapy i marmurowego stołu kupionego we  Florencji. 
        Ale  wątpię,  żeby mimo przymiotów barona i jego  kucharza  wyjść 
        chciała  na  chińską lalkę w salonie,  której  całym  obowiązkiem 
        kiwać głową, gdy ją ruszą...
                Feliks już nic na to uparte szczebiotanie nie odpowiadał, 
        czym Justyn wcale się nie zrażając podwajał tylko usilności,  aby 
        go rozdobruchać i do rozmowy przymusić; a ciągnął za nim  uparcie 
        do ostatniej granicy zwykłych przechadzek za Hotel Europejski  ku 
        Fran‡ois.  Poza tą linią nie było dla Justyna świata  i  ludzi... 
        pustynia.
                 - No, i tego nie wiesz - zapytał po chwili - że  kapitan 
        Pluta odrodzony przybył do stolicy, zapewne aby w niej znowu  się 
        dobić?  Znasz  przecie  tego  człowieka?               
             - Jak my wszyscy, byłem z nim nawet bardzo dobrze niegdyś  - 
        rzekł Feliks - ale gdy się zwalał i upadł tak szkaradnie...  
                 -  Tak, wszyscyśmy go naówczas odstąpić musieli -  prze-
        rwał Justyn Gała. - A wiesz, tak la main sur la conscience,  grał 
        w  karty,  pił, hulał; więcej jednak doprawdy już  nie  wiem,  co 
        zbroił? Nikt mu nie zada nieuczciwości żadnej, nie złapano go  na 
        żadnym  szachrajstwie, towarzysz miły i dowcipny, powiem  ci,  że 
        jeżeli mnie kiedy poprosi, nie znajdę powodów odmówienia mu, choć 
        go  wszyscy  potępili. To nie był zły człowiek,  cała  rzecz,  że 
        nielitościwie  cyniczny i ma pasją prześladować ludzi, a jak  się 
        do kogo uczepi, jak pijawka. Świat się go obawiał i odskoczył  od 
        niego,  to  darmo;  kto chce żyć w zgodzie  ze  wszystkimi,  musi 
        trochę pochlebiać... a tego on nigdy nie umiał.
                 - To by było najmniejsza - przerwał Feliks ale ta gra  w 
        karty, to walanie się w najgorszych towarzystwach...






                - Znudził się życiem, potrzebował wzruszeń gwałtownych  - 
        rzekł  Justyn  wzdychając - ja go nie uniewinniam  wcale,  ale  i 
        potępić  nie mam powodów. Boję się go jak drudzy,  obchodzę,  gdy 
        mogę,  rzucić  nań  kamieniem nie mam serca,  zwłaszcza  -  dodał 
        śmiejąc  się  sam  z siebie - jeśli  odziedziczył  co  grubego  w 
        Besarabii.
                Chciał  jeszcze mówić coś więcej, ale w tej chwili  gruby 
        głos  przybyłego ze wsi szlachcica Kaliszanina,  niegdyś  sąsiada 
        Justyna,  przerwał  rozmowę. Wieśniak rzucił się na  szyję  Gale, 
        objął go i począł, śmiejąc się, całować serdecznie.
                -  Justyś,  kochany  Justyś!  ot  to  szczęście,  że  cię 
        spotkałem, a wiesz, żem nie miał z kim zjeść śniadania.
                 -   Nieoszacowana  wiejska  natura  -  piszczącym   swym 
        głosikiem  drżącym  ze wzruszenia zawołał Justyn  -  oni  jeszcze 
        jedni  w Kaliskiem pradziadowskich trzymają się tradycji  i  sami 
        ani  jeść,  ani trawić nie umieją! O sancta  simplicitas!  Patrz, 
        panie Feliksie, i bierz przykład z niego.
                Po czym zaraz musiała nastąpić prezentacja.
                 -  Pan Feliks Narębski, mój przyjaciel z Lubelskiego.  - 
        Pan  Kazimierz  Potrzebiński z Kaliskiego,  towarzysz  szkolny  i 
        najlepszy z ludzi - zawołał Justyn.
                Nowo poznajomieni pocałowali się wąsami i ścisnęli dłonie 
        z  tym  poczciwym uczuciem braterskim, które bodajby  się  umiało 
        szczerzej poza szranki dotychczasowe rozciągnąć.
                -  A! Narębski, moja ciotka Potrzebińska była za  Narębs-
        kim, czy nie krewnym?
                -  Nie - odparł Feliks, posłuszny zwyczajowi  przypomnień 
        koligacyjnych - ale prababka moja była Potrzebińska.
                 -  Tak!  córka Jana Kantego, to wiem,  a  więc  jesteśmy 
        trochę nawet krewni... Chodźmyż razem na śniadanie, ale gdzie?
                Feliks  z  największą  trudnością  potrafił  się   ledwie 
        wymówić, wiedział bowiem, że takie śniadanie gościnnego wieśniaka 
        mogło  się  łatwo z pomocą Justyna pociągnąć do kolacji,  a  żona 
        czekała! żona czekała!
                Musiał  to jednak uczynić z jak największą  ostrożnością, 
        aby  Kaliszanina  nie  obrazić i na  świadectwo  wezwał  Justyna, 
        modlącym  się błagając wzrokiem, aby potwierdził, że mu  się  już 
        wprzódy wyrywał.
                Tak  się  jakoś rozstali grzecznie i bez urazy  po  nowym 
        pocałunku  z obu stron twarzy, a Justyn powiódł pod rękę  gościa, 
        tłumacząc mu, jako śniadania gdzie indziej prócz Bouquerela  jeść 
        nie  było  podobna pod strachem  najokropniejszej  niestrawności, 
        choroby, a kto wie? - może nawet nagłej śmierci.
                Nie  bez  wewnętrznej obawy jakiejś  zbliżył  się  biedny 
        Narębski  do  domu  - wiedział on, co go  tam  zawsze  czekało  - 
        wymówki  żony poparte milczeniem znaczącym córki, kwasy  i  widok 
        uciemiężenia,  jakie znosić musiała Mania; nie bez trwogi więc  i 
        coraz smutniejszy wszedł powoli na wschody.
                 W  salonie,  swoim zwyczajem, siedziały matka  z  córką; 
        pani  Samuela  wpatrzona  w sufit, znudzona i  jak  zawsze  mocno 
        chora, choć kolory zwodnicze zdrowia miała na twarzy - i  Elwirka 
        przez okno bacznie okiem uzbrojonym w lornetkę studiująca ulicę i 
        przechodniów.  Zaledwie się Feliks ukazał, obie zwróciły  się  ku 
        niemu.
                - A! przecież powracasz! - zawołała żona - to szczęście - 






        jak pójdziesz do miasta, doczekać się ciebie nie można. Co wy tam 
        robicie?  Co  wy tam robić możecie, mój kochany  Feliksie?  -  ze 
        zwykłą sobie słodyczą wzdychając powtórzyła czuła żona.
                 -  Ale  zmiłuj się, Samuelko,  tyle  miałem  sprawunków, 
        przytem złapał mnie w ulicy Justyn i pół godziny zatrzymał...
                 -  Ale zmiłuj się, panie Feliksie - przerwała,  nie  do-
        słuchawszy do końca, pani - tyle też zmarnowałeś czasu? Czyż  się 
        natręta pozbyć nie można? Dom do tej pory nie urządzony, jestem w 
        śmiertelnym  strachu;  spuściłam się na ciebie,  wszyscy  wiedzą, 
        kiedyśmy przyjechali, dotąd żadnej nie oddałam wizyty, bobym  jej 
        przyjąć nie miała gdzie, a ty to bierzesz tak lekko!
                 -  Proszę  cię, nie siadam od rana do wieczora  -  rzekł 
        Feliks ocierając pot z czoła, który świadczył o pracy.
                 - Tak, a jednak skutku nie widać.
                -  Wie  papa - dodała Elwirka odchodząc od okna  -  wszak 
        tapicer nie przyszedł znowu, firanek nie przynieśli, stolika  nam 
        nie  odmienili; w drugim pokoju posadzka nie  wyfroterowana,  nic 
        ale to nic, a mamę to męczy i dziś już był taki atak nerwowy...
                 - Dajże pokój! - ruszając ramionami z rezygnacją  dobrze 
        odegraną odparła żona - co go tam moje biedne zdrowie obchodzi.
                - Może by papa choć posłał?
                 -  Sam byłem dwa razy, aleście panie  wczoraj  odmieniły 
        projekta i rozdysponowały trzeci raz co innego: muszą przerabiać, 
        to potrzebuje czasu.
                -  Cóż  nam  do  tego! Na to  są  czeladnicy!  Na  to  są 
        pieniądze  - zawołała Samuela - na to jest miasto! Ale nie  mówmy 
        już  o  tym,  proszę, nie mówmy o tym, mnie  to  dziwi,  mnie  to 
        zabija, mnie to...
                Nie  dokończyła,  bo wielki kaszel porwał ją  z  większej 
        jeszcze  niecierpliwości i córka, czyniąc  umyślną  demonstracją, 
        pobiegła do dzwonka. Na głos jego zbiegli się natychmiast ludzie, 
        panny  służące, woda, krople, serwety i cały  przybór  zwyczajny, 
        ale  pani  Samuela wszystko i wszystkich odepchnęła  jednym  ręki 
        skinieniem. Była widocznie w najokropniejszym humorze.
                 -  Gdzież ta, ta Mania? - zawołała - może nie bez  myśli 
        pomszczenia  się  na mężu, który siedział  przybity  i  milczący, 
        gderając na jego ulubioną.
                -  Mania pewnie albo gdzie w kościele, albo  zaczytana  w 
        jakiej książce! - szepnęła Elwira.
                - Zawsze na drugim świecie w marzeniach swoich - ruszając 
        ramionami  odezwała  się matka, wciąż mowę  przerywając  kaszlem, 
        który  był wymówką, spadającą na sumienie pana Feliksa - ale  ona 
        domarzy  jakiegoś głupstwa pewnie! O! mimo troskliwości mojej  to 
        nieuchronne.  A  pan  Feliks  tak jest słaby  dla  niej,  tak  ją 
        podtrzymuje i broni tego kochanego gagatka, że czując go za  sobą 
        stoi przy swoim i psuje się do reszty.
                - Ja! ja! - ruszając ramionami przerwał mąż - wszakże nie 
        odzywam się ani słowa!
                 - Tak, w tej chwili, chociaż i milczenie bywa znaczącym, 
        ale zwykle, ale zawsze, my nigdy z Elwirką nie mamy słuszności  w 
        twoim przekonaniu tylko ona.
                - Milczę! milczę! - powtórzył mąż ciszej coraz.
                - Wiem, ale przyznaj się, co myślisz? - kończyła  uparcie 
        Samuela.
                Feliks był już do ostatka zniecierpliwiony.






                 -  Przyznaję  się  -  rzekł  wstając  -  że  myślę,   iż 
        probujecie  mojej  cierpliwości,  do  jakiego  też  ona   stopnia 
        wytrzymać może! Dajcież mi pokój, ustępuję z placu!
                To mówiąc, drzwi zatrzasnął i wyszedł. Był to jego środek 
        ostateczny  i  gwałtowny, którego używał rzadko, tylko  w  razach 
        krytycznych. Matka i córka spojrzały po sobie znacząco.
                - Ależ papa w humorze! - zawołała śmiejąc się Elwirka.
                - A, moje dziecko! dla mnie to przynajmniej nie nowina  - 
        rozczulając  się nad sobą westchnęła matka - znasz moje  opłakane 
        życie! Twój ojciec - dobry, najzacniejszy człowiek, ale  widzisz, 
        co  ja  z  nim  cierpię. Niech ci to będzie  nauką,  gdy  za  mąż 
        przyjdzie iść: najlepsi ludzie nie zawsze są najlepszymi mężami.
                Elwira na wspomnienie tego, że jej może przyjść pójść  za 
        mąż,  okazała wstręt nadzwyczajny do stanu małżeńskiego,  ruszyła 
        ramionami,  zrobiła  minę  pogardliwą,  mającą  być  manifestacją 
        przeciwko  całemu  rodzajowi  męskiemu  i  westchnęła  nad  losem 
        kobiety  przeznaczonej na wiekuiste męczarnie! Obie panie  byłyby 
        się  rozpłakały  nad sobą, nad teraźniejszością  i  przyszłością, 
        gdyby  w tej chwili Elwira nie postrzegła oknem  bardzo  pięknego 
        ekwipażu i nie krzyknęła nagle:
                - Otóż to, tak bym jeździć chciała!
                Matka, choć chora, przez współczucie dla córki, wstała  z 
        krzesła  i  pobiegła  do okna, i rozprawą  nad  powozem  i  końmi 
        skończyła się pod tak złą wróżbą rozpoczęta rozmowa.
                Pan  Feliks  chwilkę  postał  za  drzwiami,  ogarnęła  go 
        niezwykła   jakaś   odwaga,  której  na  wsi  nigdy   nie   miał, 
        zaczerpnięta  z  warszawskiego  powietrza  -  poszedł  wprost  do 
        pokoiku Mani.
                Najmując mieszkanie wcale naturalnie nie myślano nad tym, 
        gdzie sierota się pomieści, dano jej wychowanie panienki  dobrego 
        towarzystwa,  bo to nic nie kosztowało,  guwernantki  podejmowały 
        się  go  bezpłatnie  - ale obchodzono się z nią jak  ze  sługą  i 
        często, prawie zawsze wyznaczano kątek ze sługami.
                Nigdy  też ona nie skrzywiła się na to,  umiała  wszędzie 
        się  pomieścić i ze wszystkimi pogodzić. Szczęściem jakimś  teraz 
        znalazł  się  pod  wschodami  osobny kącik  dla  Mani  w  najętym 
        apartamencie. Była to malutka ciupeczka, przytykająca do ciemnego 
        przedpokoju, ciasna tak, że nie każde łóżko stanąć w niej  mogło, 
        a więcej nad tapczanik, stolik i parę krzeseł pomieścić nie  było 
        podobna...   Jedno   jej   okienko   na   niewesoły    wychodziło 
        dziedzińczyk, ale dostarczało tyle światła, ile go było potrzeba, 
        żeby  o  południu  czytać można. Mania, która  z  niczego  zawsze 
        zrobić umiała rzecz wdzięczną i największą pustkę przystroić, nie 
        mając  czym  nawet  przybrała  sobie  pokoik  tak,  że   wyglądał 
        schludnie  i  miło. Łóżeczko zasłane biało,  na  stoliczku  kilka 
        książek, firaneczka naprędce zgrabnie rzucona w okienku, sukienki 
        zawieszone  na  ścianie  przystrajały izdebkę  ubogą,  do  której 
        wszedł  Feliks  wprost  idąc  od  żony.  Mania  siedziała   przed 
        stoliczkiem  i szyła spiesznie falbany oberwane wczoraj od  sukni 
        Elwiry.  Zobaczywszy pana Feliksa skoczyła ku niemu  zarumieniona 
        cała, z dziecięcym uczuciem zawieszając się na szyi.
                 - A! mój drogi opiekun!
                 -  No!  ja! - odparł Feliks, całując ją w  czoło  -  ale 
        cóżeś  znowu  zbroiła wczoraj, mój aniołku - dodał,  siadając  na 
        łóżeczku z westchnieniem - skąd takie złe humory u pań naszych?






                - Złe humory?
                -  A!  kwaśne bardzo! zmyły mi głowę, choć  doprawdy  nie 
        wiem za co?
                 -  O bo pan tak bardzo na wszystko uważasz! -  przerwała 
        Mania  wesoło,  aby  go  rozchmurzyć  -  to  przejdzie...  Możem, 
        doprawdy,  ja  temu  trochę winna... Elwira kazała  mi  sobie  co 
        najprędzej  poprawić  suknią,  a ja rano poszłam  do  kościoła  i 
        opóźniłam się trochę... A! miała słuszność.
                -  Dlaczegoż  tego sama zrobić nie mogła, kiedy  jej  tak 
        było pilno?
                 -  Ale ja bo sama prosiłam o to... naparłam  się...  tak 
        miło mi jej czymś się przysłużyć, ona tak dobrą jest dla  mnie... 
        a tak słabe ma oczy.
                Mówiąc  to z największym pośpiechem, minkę  miała  wielce 
        zafrasowaną, skłopotaną, zdawało sie, że więcej daleko powiedzieć 
        pragnęła,  że  jej  coś ciężyło, a zebrać  się  na  wyznanie  nie 
        umiała.
                Zamilkli oboje. Feliks poruszył ramionami.
                 -  Mój opiekunie drogi! - dodała po  chwili,  ośmielając 
        się  dzieweczka, całując go w rękę - mój ojcze kochany, kiedy  mi 
        się tak czasem pozwalasz nazywać, ja się obawiam, żeś ty do  mnie 
        od  nich przyszedł... i mnie, i tobie - nade wszystko tobie  mogą 
        to wziąć za złe, a twoja spokojność tak mi jest drogą...
                 -  Niech już sobie biorą, jak chcą - odparł Feliks -  to 
        mi zupełnie wszystko jedno... nigdy nie potrafię im dogodzić.
                Mania smutnie pokręciła główką.
                 - Ale na cóż się narażać... i im robić przykrość.
                 - Cierpię do czasu - rzekł Narębski - ale każdemu, nawet 
        mnie, w końcu się cierpliwości przebierze.
                 Mania pocałowała go w rękę..
                 -  Uspokój  się,  uspokój - rzekła łagodnie  -  to  małe 
        chmurki,  które i najjaśniejsze niebo przebiegać  muszą...  Natu-
        ralnie,  tyle jest do zrobienia, pani taka słaba, zmęczona,  musi 
        się  czasem trochę zniecierpliwić... Cóż ona temu winna,  to  jej 
        zdrowie, wierzcie mi... a w sercu tak jest dobrą!
                 Feliks tylko westchnął, bo znał tę dobroć od dawna.
                 -  No!  ale  kiedyś tak dobry, żeś już  tu  przyszedł  - 
        wahając   się  trochę  dodało  dziewczę  -  pozwólże  mi,   drogi 
        opiekunie, dla którego nie mam tajemnic, poprosić ciebie o radę.
                -  O  radę?  jakiejże to rady  potrzebować  możesz,  moje 
        dziecko?
                 -  Jestem  bardzo  niespokojna.  Ale  mogęż   powiedzieć 
        wszystko? Nie weźmiesz mi za złe? Jestem zmuszona się spytać...
                 I znowu pocałowała go w rękę.
                 - Bo do kogóż się udam i kto mi, jak ty, potrafi z serca 
        słówko powiedzieć?
                 -  Mów, pytaj, radź się, proszę - w istocie  prócz  mnie 
        nie masz nikogo! westchnął, wspomniawszy matkę. - Proszę cię,  na 
        Boga, bądź ze mną szczerą.
                - No, to posłuchajże cierpliwie, niech ci opowiem naprzód 
        wszystko, jak to było...
                - Więc ci się coś przytrafiło? - zawołał niespokojny  pan 
        Feliks.
                 - A! miałam awanturę - z przymuszonym uśmiechem  odparło 
        dziewczę  żywo - pierwszą w życiu... Dziś rano, ale nawet  bardzo 






        rano  wyszłam  według mojego zwyczaju do kościoła.  Przyznaję  ci 
        się,  mój  drogi  ojcze - dodała spuszczając oczy -  że  jakoś  u 
        Świętego Krzyża, do którego od nas najbliżej, nie mogę się dobrze 
        modlić.  Kościół  taki ogromny, taki surowy i  straszny,  nigdzie 
        nic,  co  by  mi przemówiło do serca, a ja  potrzebuję  nawet  do 
        modlitwy  zaczerpnąć wrażenia od tego, co mnie otacza, tak  słabą 
        jestem istotą. Z siebie dobyć nie mogąc siły, czerpać ją muszę  z 
        ołtarza..  Poszłam  więc,  choć  to  trochę  dalej,  do  kościoła 
        Wizytek...  Ale  zaraz  od samego progu  domu  postrzegłam  kogoś 
        idącego  za sobą. Z początku mnie to nie uderzyło,  myślałam,  że 
        przypadkiem  w jedną idziemy drogę. Naprzeciw naszego  mieszkania 
        jest tu zaraz jakaś traktiernia i bilard, jegomość ten  pochylony 
        i  trochę  garbaty  stał w progu, jakby na co  czekał.  Gdy  mnie 
        zobaczył  wychodzącą  z  bramy,  skoczył  nazad  do   traktierni, 
        wyciągnąwszy  kogoś drugiego wyraźnie mu mnie pokazywał... Coś  z 
        sobą  poszeptali  i  ten, który wprzód stał  u progu, żywo się 
        posunął krok w krok postępując za mną. Widząc go tak ścigającego 
        mnie po tym pokazywaniu, zaczęłam być niespokojna, chciałam 
        wrócić, alem pomyślała potem, że mi się to przywiduje i nie 
        oglądając się, szłam dalej.
                -  Jak ten człowiek wygląda? -  przerwał  niespodziewanie 
        Feliks.
                -  Tak  już niemłody, trochę przygarbiony...  twarzy  się 
        jego nie przypatrywałam, a ubrany był dość dziwnie.
                - Nie rozumiem! - zawołał Narębski - no, ale cóż dalej?
                 -  Ponieważ dość szybko gonił za mną,  zwolniłam  kroku, 
        sądząc,  że spieszy i minie mnie, ale przybliżywszy się,  ukłonił 
        mi się dość zgrabnie i stanął... Jam się bardzo zmieszała...
                 - Za pozwoleniem pani - rzekł - czy nie mógłbym  pomówić 
        z nią chwileczkę?
                - Ze mną? - zapytałam zdziwiona.
                - Tak, z panią.
                - Ale ja pana nie znam.
                -  To nic, ja panią znam lepiej, niż sądzisz. Wszak  pani 
        jesteś od dzieciństwa w domu Narębskich?
                - Tak jest.
                - Wszak jesteś wychowanicą ich, sierotą?
                - Tak jest - powtórzyłam.
                - Wieszże pani o swoim urodzeniu? - zapytał znowu.
                 - Jak to! - przerwał pan Feliks - zapytał cię tymi słowy 
        -  cóż  to jest? Co to ma znaczyć? Mówże dalej.  Doprawdy  jestem 
        ciekawy!  Nie pojmuję, cóż by to miało znaczyć,  miałżeby...  ale 
        mów... słucham, powtórz mi co do słowa, jak to było.
                -  Wiem tylko, żem sierotą po biednych i  ubogich  rodzi-
        cach... - powiedziałam mu.
                - Jakież ci dano nazwisko? - rzekł powoli.
                - Maria Jordan.
                -  Maria!  Jordan!  - powtórzył, rozśmiał  się  i  ruszył 
        ramionami.
                Narębski  widoczną okazywał niespokojność, kroplisty  pot 
        okrywał mu czoło, spoglądał na Manię, nie śmiał jej już przerywać 
        opowiadania, ale wzrok jego wlepiony w nią wyrażał pomieszanie  i 
        ciekawość bojaźliwą.
                 -  Przyznaję ci się, kochany ojcze - dodała Mania  -  że 
        mnie  to  tak  żywo  zajęło, iż mimo wstrętu  jaki  we  mnie  ten 






        człowiek obudzał, bo twarz miał jakoś dziwnie niemiłą, mimo obawy 
        i niedowierzenia zatrzymałam się, chcąc z nim pomówić obszerniej. 
        Ty wiesz, żem nie znała rodziców, że co dziwniej, nikt mi  nigdy, 
        nawet  ty, na usilne o nich pytania odpowiedzieć nie chciał;  nie 
        dziw  też,  że tak chciwie pochwyciłam nadzieję  dowiedzenia  się 
        czegoś o nich... ja jestem sierotą!
                Zamilkła na chwilę, łzy popłynęły jej z oczów.
                - Wiedziałżebyś pan co o moich rodzicach? - zapytałam  go 
        niespokojna.
                - Może... może... może wiem coś o nich - odparł powoli... 
        - ale dziś tego jeszcze waćpannie powiedzieć nie mogę... Kto wie, 
        później może, bo spodziewam się, że jeszcze się zobaczymy.
                - I powtórzył kilkakroć ruszając ramionami:
                - Maria Jordan! Maria Jordan!
                Potem chciał zaraz odejść, ale zawrócił się raz jeszcze.
                 -  Znałaś waćpanna kogo z krewnych, z familii? Masz  tam 
        kogo jeszcze?
                 -  Nikogom  nie  znała i nie mam  nikogo  na  świecie  - 
        odpowiedziałam - prócz moich dobroczyńców, co mnie przytulili, co 
        wychowali sierotę... prócz państwa Narębskich.
                Na to jakoś dziwnie znowu uśmiechnął się, pokiwał głową i 
        rzekł mi:
                 - Ale to jednak osobliwsza rzecz! Przecież czy po  ojcu, 
        czy  po  matce  ktoś by się zgłosić powinien! A  to  tak  wszyscy 
        wymarli!
                 - I na tym - dodała Mania - rozmowa się nasza skończyła, 
        gdyż zaraz uszedł żywo, ledwie mi się skłoniwszy... i obejrzawszy 
        się, widziałam, jak do tej samej traktierni powrócił, z której  w 
        chwilę potem wyszedł z drugim jakimś mężczyzną. Nie mówiłam o tym 
        dotąd nikomu, mój ojcze, ale przed tobą mogłażbym mieć tajemnicę? 
        Ona by mi ciężyła jak grzech.
                 -  Żeś mi o tym powiedziała, to bardzo dobrze  -  odparł 
        zadumany  pan  Feliks - ale więcej o tym nikomu ani  słowa,  moja 
        Maniu!  Proszę cię, zakazuję! To być może jakaś miejska  intryga, 
        oszukaństwo...  w mieście o to nietrudno wcale...  ja  spodziewam 
        się dośledzić tego. Jeżeliby drugi raz zaczepił cię kto  jeszcze, 
        staraj  się  dobrze mu przypatrzeć, abyś mi  go  mogła  opisać... 
        wskazać, a nie taj nic przede mną.
                -  Przed  tobą? - przerwało dziewczę składając  rączki  - 
        przed tobą! czyżbym ja mogła i potrafiła!
                Obawiając  się, aby zbyt długi pobyt w izdebce  Mani  nie 
        powiększył  złego  humoru  żony,  Feliks  pożegnawszy   sierotkę, 
        pospieszył   wyjść,  chmurny  i   niespokojny.
             Jenerałowa Palmer zajmowała najęty na cały rok na Krakowskim 
        Przedmieściu   apartament  w  jednym  z   najpiękniejszych   nowo 
        wzniesionych   domów;   a  choć  zwykle   hołdując   powszechnemu 
        zwyczajowi  latem  na wieś lub do wód wyjeżdżała, aby nie  być  w 
        mieście,  kiedy ludzie wyższego towarzystwa znajdować się  w  nim 
        nie  powinni,  dom  jej  zawsze stał gotów  na  przyjęcie  i  nie 
        odnajmowała go jak drudzy, aby coś na cenie lokalu  zaoszczędzić. 
        Była   tu,   jak   u   siebie  na   wsi,   szeroko   i   wygodnie 
        rozgospodarowana,  a im mniej jak wiemy, mogła mieć pretensji  do 
        państwa, tym naturalnie staranniej okazywać pragnęła, że do niego 
        stworzoną została.
                Służba,   pokoje,   przyjęcie,  powozy,  konie   i   dwór 






        jenerałowej nie ustępowały najwytworniejszym. Ścisła  oszczędność 
        i  ład przewodniczyły wszędzie, ale nie zaniedbano okazać  światu 
        wielkich  dostatków i nawyknienia do zbytkownego życia na  wielką 
        stopę.  Nic się tu nie świeciło dorobkiewiczowskim blaskiem,  ale 
        każda  rzecz  była dobrym smakiem i  kosztowna  choć  niepokaźna. 
        Najsurowsi  sędziowie  przyzwoitości  i  tonu  oddawali  jej   tę 
        sprawiedliwość,  że  umiała  tak  dom  prowadzić,  iż  udzielnych 
        książąt  przyjmować  mogła nie wstając z  kanapy,  nie  pokazując 
        zakłopotania.
                W  tym roku, nie wiem dla jakich pobudek, jenerałowa  nie 
        wybrała  się  ani do Ems, gdzie czasem bywała,  ani  do  Ostendy, 
        którą  jej  doktór doradzał, aIe lato chciała spędzić  na  wsi  w 
        Lubelskiem,  gdzie  gospodarstwo potrzebowało  podobno  pańskiego 
        oka,  a ona i na nim się znała. Tymczasem spotkanie  garwolińskie 
        zwróciło ją z drogi nazad do stolicy.
                Nagły  jej  powrót,  choć mocno  zadziwił  służbę,  która 
        właśnie  zabierała  się, do przepędzenia wakacji  w  słodkim  far 
        niente  i  świętej  swobodzie -  nie  zrobił  jednak  zamięszania 
        wielkiego  i  w  parę  godzin  wszystko  znowu  gotowym  było  na 
        przyjęcie  dostojnej  pani. Po humorze  tylko  pozostałych  sług, 
        doznających  nieprzyjemnego zawodu w chwili, gdy się układali  do 
        słodkiego spoczynku, poznać było można, iż zdejmowanie  pokrowców 
        z  mebli i odmykanie szaf hermetycznie zamkniętych nie bardzo  im 
        smakowały.  Byli tacy, którzy usiłowali dowieść  jenerałowej,  iż 
        jej powrót ich uszczęśliwiał, ale gdyby nie spuszczone  ostrożnie 
        ich  oczy,  łatwo  z  nich  można  było  wyczytać,  jak   kłamali 
        bezczelnie.
                Jak bardzo często się trafia, powrót ten niespodziany  do 
        odkryć  równie  nieoczekiwanych  był  powodem.  Okazało  się,  że 
        dziewczę  pod  rozkazami panny Adelajdy  zostające,  oddając  się 
        zbytnio  rozkoszom  światowym  i próżności, nie  zawsze  we  dnie 
        bywało  w domu, w nocy sypiało pieszcząc ciałko we własnym  łóżku 
        garderobianej, pod jej pawilonem, a co gorsza ubierało się  przed 
        toaletą   pani  Palmer  i  używało  jej  pudru  ryżowego,   czego 
        niewątpliwie zostały ślady... że kredencarz zjadał nie sam, ale w 
        dobranym  tnwarzystwie  różne przysmaki,  o  których  zmiejszenie 
        obwiniano  psy,  koty,  suszę,  wilgoć  i  rozmaite  kataklizmata 
        piwniczne; że wreszcie osoba bardzo miła i bez przesądów, z którą 
        pan  Bzurski zostawał w ścisłych stosunkach, pod niebytność  jego 
        rozpaczą  wiedziona  zapewne  pocieszała się sam  na  sam  pędząc 
        godziny  tęsknicą tkane z panem Edwardem,  prostym  lokajczykiem, 
        człowiekiem  czarnego wąsa, ale uczuć bardzo lekkich  i  niewiele 
        wykształconym;  co pana Bzurskiego niezmiernie na świat, ludzi  i 
        kobiety   obruszyło,  w  pannie  Adelajdzie   wzbudziło   uśmiech 
        zadowolnionej zemsty. Nie był jednak bez owoców w przyszłości ten 
        powrót  pani z Garwolina, gdyż zaledwie uspokojono się po  pożeg-
        naniach  łzawych  -  wiele  rzeczy  w  ostrzejsze  wzięto  karby. 
        Kredencarz   został  oddalony,  klucze  pod   ściślejszą   wzięto 
        kontrolę,  a  co się tyczy dwóch  niewiast  oskarżonych,  bliższe 
        rozpoznanie   sprawy  wykryło  ich  niewinność,  którą   obfitymi 
        skropiły łzami. Justysia wróciła do łask panny Adelajdy i  piękna 
        brunetka  pojednała się z Bzurskim, przekonawszy go  o  wierności 
        swej tak, że nawet pan Edward odprawiony nie został.
                Na drugi czy trzeci dzień zdawało się, jakby pani  Palmer 
        tylko na krótką wyjechała przejażdżkę, z której wróciwszy,  dawny 






        tryb życia rozpoczęła na nowo, udając się naprzód na  nabożeństwo 
        do  Świętego Krzyża, gdzie od ósmej do  dwunastej  przesiedziała, 
        budując  wiernych  swą gorliwością religijną. W mieście  nawet  z 
        powodu  tego  zniknienia  jej i powrotu  zjedzono  kilka  śniadań 
        wygranych  w zakłady, czym przyłożyła się mimowolnie  do  wzrostu 
        bogactwa krajowego, jak dowodził znakomity jeden ekonomista.
                Wszyscy bowiem byli najpewniejsi, że jenerałowa odjechała 
        na wieś na kilka miesięcy, ktoś ją nawet z ekwipażami i tłumokami 
        spotkał  na  pragskim  moście  i pan  Justyn  Gała  uroczyście  o 
        zamknięciu  jej domu w mieście objawił, gdy nagle ujrzano  karetę 
        jej  i konie w godzinie zwykłej stojące przed Świętym  Krzyżem... 
        Rozumie się, że wypadek tak ważny i tak niespodziany do  wielkich 
        komentarzów,  gawęd  i  sprzeczek dał  dowód.  Wpadano  na  różne 
        pomysły i byli tacy, którzy z tego wnosząc, prorokowali bliską  i 
        krwawą  wojnę,  dowodząc  że jenerałowa lepiej  od  innych  będąc 
        uwiadomioną,   zmieniła   projekt  nie  bez  ważnego   powodu   i 
        postanowiła   pozostać  w  Warszawie  dla  grożących   chmur   na 
        horyzoncie politycznym.
                Jak  się  to jednak stało, że postanowiła  nie  wyjeżdżać 
        nigdzie,   my  spełna  objaśnić  nie  potrafimy.  To  pewna,   że 
        pierwszych dni po powrocie z Garwolina była jeszcze mowa chwilami 
        i  o Ems, i o Ostendzie, że później tylko o kąpielach morskich  w 
        dalekiej  przyszłości  ewentualnie coś poszeptywano, że  w  końcu 
        zawieszone  zostały projekta wszelkie i więcej myśleć  zaczęto  o 
        urządzeniu   się  w  mieście.  Jenerałowa   zamilkła,   zasiadła, 
        rozpakowała się zupełnie i zdawała przyjmować z rezygnacją  jakąś 
        konieczność  spędzenia lata i jesieni w Warszawie,  nie  ruszając 
        się  z  miejsca,  co tym bardziej dziwić  musiało,  że  ją  nawet 
        kompromitowało w oczach świata. Osobie lepszego tonu, pytam,  jak 
        zostać,   kiedy  wszyscy,  u  których  bywa,  z   którymi   żyje, 
        wyjeżdżają?  Oceńmy  przynajmniej ofiarę, a mierząc  nią  powody, 
        dojdziemy do wniosku, że ważnymi być musiały.
                 Nie  wiem, jak do tak ważnych przyszło postanowień,  ale 
        panna  Adelajda  opowiadała  o swej pani, że od  powrotu  z  tego 
        niepojętymi  skutkami brzemiennego noclegu garwolińskiego  poznać 
        jej nie mogła i jakąś dziwną upatrywała w niej zmianę. Wedle słów 
        jej  pani Palmer w osobliwym stanie umysłu i serca znajdować  się 
        miała.
                Zwykle  spokojna  i pani siebie, teraz  w  ciągłych  roz-
        myślaniach  i jakimś niepokoju, którego nawet modlitwa  uśmierzyć 
        nie  mogła, spędzała dnie i noce jakby czymś żywo zajęta,  a  nie 
        umiejąca  stanowczo sobie poradzić. Kilka razy  wydawała  rozkazy 
        najprzeciwniejsze do podróży za granicę i pozostania w Warszawie, 
        panna  Adelajda  schodziła  ją  płaczącą,  z  załamanymi  rękami, 
        kroczącą po salonach i dowiadującą się o ludzi i rzeczy, które ją 
        wprzódy wcale nie zajmowały.
                Utrzymywała  nawet (zawsze jeszcze panna Adelajda,  która 
        była  niesłychanie dyskretną, ale dla przyjaciółek od  serca  nie 
        mogła  mieć sekretów), że parę razy jenerałowa zerwała się  przez 
        sen z rękami do góry podniesionymi, wołając z płaczem:
                - Dziecię moje! moje dziecko!
                Ale że jenerałowa dzieci urzędowych nie miała,  pokojówka 
        domyślała  się,  iż wybuch ten stosował się do  ubogich,  których 
        była  gorliwą  opiekunką i dziećmi ich swymi  przywykła  nazywać. 
        Zresztą  była  to osoba nawet w największych boleściach  serca  i 






        strapieniach  ducha  niezdolna  znijść z  drogi  przyzwoitości  i 
        obyczajów  przyjętych  w dobrym towarzystwie  i  jakkolwiek  może 
        cierpiała,  nie odmieniła ani na włos życia, które wiodła od  lat 
        kilku.  Nabożeństwo,  opieka  nad  zakładami,  które  osoby   jej 
        stanowiska  w  świecie  protegowały, trochę  wizyt  i  obowiązków 
        światowych zajmowały ja jak przedtem, przerwane nawet  niedzielne 
        herbaty na nowo oznajmione zostały dla współpracownic w  dziełach 
        miłosierdzia i do jednego koła należących osób.
                 Na  takiej  stopie  były  rzeczy  w  tym  domu,  którego 
        otwarcie  na  nowo  w  tej  porze  było  dla  stolicy   wypadkiem 
        niezmiernie   szczęśliwym,  gdy  dnia  jednego  wagnerka   świeżo 
        lakierowana  zatrzymała  się przed domem jenerałowej  i  Bzurski, 
        który  w  sieniach z przekradanym cygarem pędził  godziny  miłymi 
        rozmyślaniami  zaprzątnione,  ujrzał z  niej  wysiadającego  męż-
        czyznę, którego zrazu poznać nie mógł.
                Wziął  go  za  rodzonego młodszego  brata  włóczęgi  gar-
        wolińskiego,  ale  przeistoczenie  z  obdartusa  zabrukanego   na 
        przyzwoitego człowieka było tak nagłe, dziwne i niepojęte, że nie 
        sam Bzurski na widok jego osłupiał.
                Patrzał  jeszcze z niejaką trwogą na tę postać,  gdy  pan 
        Fryderyk   Pluta,  on  to  był  bowiem,  odezwał  się  do   niego 
        uśmiechając, aby go pani zaanonsował.
                Zmięszał  się  kamerdyner, gdyż i on,  i  panna  Adelajda 
        puszczając się w domysły, zjawieniu się tego jegomości  przypisy-
        wali  stan,  w  jakim pani od  niejakiego  czasu  zostawała,  ale 
        przypomniawszy   garwolińskie  posłuchanie,  wyszedł   zaraz   do 
        jenerałowej, zwiastując jej po cichu to niespodziewane zjawisko.
                Po  głosie  przekonał się, że dwaj  bracia  rodzeni  byli 
        jedną  i tąż samą osobą, pierwszy tylko po podróżnemu,  drugi  po 
        miejsku i jakkolwiek metamorfoza zdziwiła Bzurskiego, powątpiewać 
        nie mógł o tożsamości.
                 Zwykle  marmurową, nieprzebitą maską okryta  twarz  pani 
        Palmer  na  ten  raz  oblała się  dawno  na  niej  nie  widzianym 
        rumieńcem,  ale to była purpura gniewu, oburzenia, przestrachu  i 
        zniecierpliwienia, niż skutek innego jakiego uczucia.
                Bzurski, niewielki ludzi znawca, poznał się nawet na tym.
                -  Czegóż jeszcze może chcieć ode mnie? - zawołała  jakby 
        mimowolnie  jenerałowa.  -  To go prosić. - Prosić!  -  dodała  - 
        przecie raz skończyć to potrzeba.
                I  dumna, gniewna zasiadła w najobszerniejszym z  salonów 
        na  kanapie,  rachując  może na to, iż  przepych  ją  otaczający, 
        atmosfera  państwa  i  przyzwoitości  natręta  może   onieśmieli, 
        uprzytomni.  Ale  to była rachuba, niestety! mylna i  płonna,  bo 
        Plutę   nic   dotąd  w  świecie  zbić  z  tonu  nie   mogło,   ze 
        straszniejszymi  spotykał  się  nieraz  wojskami...  wszedł  też, 
        wprowadzony  grzecznie, ze swobodą człowieka przyzwyczajonego  do 
        woskowanych   posadzek   i   ścian   marmoryzowanych.   Natomiast 
        jenerałowa,  spodziewająca się ujrzeć obdartego opoja,  zmięszała 
        się,  postrzegając  przed  sobą  prawie  eleganta,  którego  "Ess 
        Bouquet" otaczał wonną atmosferą. Fryderyk, skłoniwszy się bardzo 
        ceremonialnie,  zajął  zaraz  miejsce  w  krześle  z  poufałością 
        przyjaciela  domu, który nie czeka, aby go proszono  siedzieć,  i 
        wybiera sam najbliższy gospodyni fotel.
                Pani  Palmer  patrzała nań tak w czasie  tych  pierwszych 
        obrzędów pół gniewnymi, na pół zadziwionymi oczyma, że  Fryderyk, 






        który  myśli  jej łatwo się mógł  dorozumiewać,  uśmiechnął  się, 
        odgadując uczucie, jakie budził.
                 - Widzę, że pani zdumiewasz się nad metamorfozą,  jakiej 
        liszka  garwolińska  uległa  w Warszawie; jest to  jedna  z  tych 
        tysiąca  przemian, na którą nie potrzeba zwracać uwagi, choć  się 
        nam  co  chwila przed oczy nawijają. Alboż  mniejsza  ta,  której 
        uległaś pani, z Julki stając się w aksamity oprawną jenerałową?
                 - Panie Pluta - stłumionym od gniewu duszącego ją głosem 
        przerwała  gospodyni  -  proszę mi  jak  najprościej  powód  swej 
        bytności  wytłumaczyć  i  wstrzymać się  od  wszelkich  podobnych 
        przypomnień...
                 - Za pozwoleniem - odparł zimno i powoli kapitan,  jakby 
        się  nasycał  przysmaczkiem - powód bytności, która  zbyt  prędko 
        nastąpiła  po  pierwszym  naszym  widzeniu  się,  zaraz  się   tu 
        wyjaśni... Co się tyczy postrzeżeń - godziż się krępować do  tyla 
        swobodę, wszystkim nam drogą, aby i myśleć, i wspomnieć zakazać?
                -  Pan  zapominasz  się, pan... - i  słów  zabrakło  pani 
        Palmer, której ruchy dowodziły tylko, jaki nią miotał niepokój.
                 - Prawa kobiety - dodała po chwili.
                 Kapitan  milczał wyczekując, ale znowu zabrakło jej  wy-
        razów.
                 -  Prawa kobiety? - powtórzył uśmiechając się -  owszem! 
        owszem! Znam to dobrze, że kobiety mają prawo robić bezkarnie, co 
        im  się  podoba, dlatego, iż powiadają, że są  słabsze.  Jest  to 
        powszechnie  uznany aksjomat, że zepsutym dzieciom wolno  ciągnąć 
        za  nosy,  a słabym niewiastom i za nosy, i za  włosy  nawet  nie 
        wywołując oporu. Ale ja nie myślę praw uświęconych uznaniem całej 
        ludzkości   łamać   zuchwale,  ani  nadwerężać   tak   szanownych 
        aksjomatów.  Powoli  idźmy do rzeczy! Pani  uprzedzasz  się  moje 
        względem  siebie życzliwości! Uznasz to, gdy jej dowiodę, że  nie 
        tylko  dla niej, ale dla wszystkich członków  najdalszej  rodziny 
        pani  jenerałowej  dobrodziejki  serce  mam  przejęte   najżywszą 
        czułością.
                Jenerałowa wzdrygnęła się, on cedził dalej powoli.
                 -  Przypadek, dziwny zbieg okoliczności, który  pani  ze 
        swym  religijnym  poglądem  na sprawy  ludzkie  nazwiesz  zapewne 
        zrządzeniem opatrzności - czemu ja się nie sprzeciwiam - nadarzył 
        mi zręczność poznania osoby bardzo z bliska nierozerwanym  węzłem 
        krwi z panią połączonej.
                Tu   się  zatrzymał,  widząc,  jak  pani  Palmer   płonie 
        przelękła, i dodał po chwilce milczenia:
                 -  Osoby skutkiem nieszczęść i prześladowania  losu  zo-
        stającej dziś w dość smutnym położeniu.
                 Znowu pauza, powiększająca grozę, a kapitan nasycał  się 
        skutkami złowrogiego milczenia.
                 - Chcę tu mówić tymczasem o znanym jej bracie  rodzonym, 
        panu  Mateuszu Kirkuciu, a dodaję tymczasem, gdyż  zawsze  jednym 
        wiedziony uczuciem, nie rozpaczam, bym i innych członków rodziny, 
        która  panią  tak  niegodziwie opuściła i jej  się  zaparła,  nie 
        wynalazł i wkoło niej nie zgromadził...
                 Uczucia,  które się odmalowały na licu kobiety, nie  po-
        trafimy opisać; usta jej zacięły się, oko błysnęło, ale utrzymała 
        milczenie  i wyprostowawszy się nagle, jakby panowanie  nad  sobą 
        objęła na nowo, słuchała chłodniej.
                Pluta tak dalej mówił:         






                 -  Brata  pani, Kacpra, nie  miałem  dotąd  przyjemności 
        poznać i uścisnąć pracowitej jego dłoni, która tylko w  niedzielę 
        i dnie świąteczne bywa dostatecznie do uścisku mydłem umytą - ale 
        pana   Mateusza  znam  i  kocham  już  serdecznie.  Poczciwe   to 
        człowieczysko,  rady sobie na świecie dać nie może,  tłucze  się, 
        bije,  pracuje  w pocie czoła i sumienia częstokroć, a  ledwo  mu 
        starczy  na czerwoną chustkę i obrzydliwie  niebieską  kamizelkę. 
        Juścić komu, jeśli nie pani, wypadałoby zająć się jego losem?
                Jenerałowa nagle porwała się z kanapy i wyprostowała.
                 -  Na Boga! powiedz mi pan, powiedz, co  zrobiłam,  abyś 
        mnie tak nieludzko, nielitościwie, tak barbarzyńsko prześladował?    
        - Ja? Prześladował? Panią? A godziż się - zawołał  sentymentalnie 
        Pluta - godziż się tak nazwać czysto chrześcijańskie postępowanie 
        i  gorącą  żądzę  połączenia  rodziny,  którą  losy  rozszarpały? 
        Zjednoczenia  serc  i  dłoni?... Wszakże  daję  dowód  przyjaźni, 
        wyszukując  pani rodzonych jej braci? Jestli  to  prześladowanie! 
        Lepiejże   by  było,  aby  ten  nieszczęśliwy,  którego   lekkość 
        charakteru i kieszeni przywieść może do ostateczności, nie  mając 
        środków do utrzymania życia, zaczął w końcu chodzić po mieście od 
        drzwi  do  drzwi  za jałmużną, rekomendując się  jako  brat  pani 
        jenerałowej Palmer?
                - Pan nie wiesz, ilem dla niego czyniła?
                 -  W  istocie, mało bardzo znam  historią  tajemną  pana 
        Mateusza,  ale  wiem, że serce pani, to złote  serce  tak  oddane 
        Bogu, tak wylane dla ludzi im więcej czyni, tym mocniej  pragnie. 
        Zgodzisz  się pani na to, że rodzonemu bratu jak  lada  żebrakowi 
        mierzyć  i  ważyć grosza i rumfordzkiej zupy  jakoś  nie  wypada! 
        Jestem pewny, że gdyby miał stale sobie wyznacznny fundusz?...
                Jenerałowa  targnęła na sobie aksamitną mantylę  tak,  że 
        część  czarnych jej koronek, oderwana, smutnie obwisła. Pluta  to 
        postrzegł zaraz, wskazał palcem i szepnął:
                 -  Pani! cóż winne koronki? Mnie należałoby tak  poszar-
        pać! Ale mam nadzieję, że czystość mych chęci i prawość  zamiarów 
        uznawszy,  przebaczysz, będziesz mi nawet wdzięczną, a  tymczasem 
        szkoda koronek... 
                 -  Mościpanie,  dosyć już tych żartów -  przerwała  pani 
        Palmer - chcesz waćpan nadużyć tej siły, którą przypadek dał ci w 
        ręce, ale ja pastwą ludzi na mnie spikniętych nie chcę być i  nie 
        będę...
                -  Zawsze - słodziutko i z westchnieniem dodał kapitan  - 
        zawsze  ten  sam  błąd w pojmowaniu naszych  stanowisk,  ten  sam 
        pogląd  mylny  na uczucia, które mnie  ożywiają...  Widzisz  pani 
        nieprzyjaciela   w   człowieku  przejętym  dla   niej   czcią   i 
        uszanowaniem.
                - Panie Pluta!
                - Milczę i słucham...
                - Ja ucieknę, ja wyjadę, ja się oddalę.
                -  A  ja ścigać ją będę ze łzami, gonić  z  tęsknotą.  To 
        mówiąc,  ręce  położył  na  piersi, przymknął  oczy  i  umilkł  w 
        ekstatycznej postawie zrozpaczonego kochanka. 
                 - Zresztą - wołała przerywanym głosem kobieta - na  taką 
        napaść  znajdą  się przecie środki, jest obrona  prawa,  policja, 
        opieka, władza.
                 - Pani! Pani! - rzekł Pluta - jakże mnie to boli, że tak 
        zapoznajesz  człowieka  wylanego dla ciebie... Uciekając  się  do 






        podobnych   środków  ostatecznych,  musiałabyś  narazić  się   na 
        potworne  sądy  często uprzedzonych ludzi. Ja znam rodzinę  tę  i 
        nikomu   tylko  jej  przypisuję  rozdział,  rozłąkę   niemoralną, 
        odosobnienie pani; ale ludzie gotowi by ją przypisać komu innemu, 
        a  świat tak jest do potępienia skory! Na cóż się to narażać?  Do 
        czego  te  gniewy  i groźby, ochłońmy,  mówmy  po  przyjacielsku, 
        poufnie, cichutko, jak na starych a dobrych przystało  znajomych; 
        na  wszystko jest jakaś rada - nie potrzeba uciekać i  wyjeżdżać! 
        Trzeba  zapobiec  fałszywym wykładom. Zresztą  gdybyś  pani,  tej 
        chwili  pierwszego wzruszenia uległszy, oddaliła się, ja wiem  że 
        powrócisz,  stolica nasza bez niej, pani bez stolicy  obejść  się 
        nie możesz, ja poczekam i pan Mateusz poczeka. Chętnie podzielę z 
        nim mój chleb i wódkę.
                -  Więc czego chcesz ode mnie, nielitościwy człowieku?  - 
        zawołała  jenerałowa znowu tracąc przytomność - mów waćpan!  ile, 
        jak, dam ostatek, byleście zeszli mi z oczów!   - Nigdy! - odparł 
        Pluta - co z oczów, to z myśli i serca, a my, ja i pan Mateusz, w 
        jej  sercu życzymy sobie pozostać! Mielibyśmy tak przykre  czynić 
        na niej wrażenie? Doprawdy?...
                Łza pokazała się w zaognionym oku kobiety, kapitan zaciął 
        usta i wstał drżący, głos jego mowy się zmienił.              
                 -  Tak jest - rzekł - chciałabyś uciec, pozbyć się  nas, 
        pojmuję  to,  ale dziś dla mnie jedno pozostało  tylko...  słodka 
        zemsta szyderstwa... tej sobie odmówić nie mogę. Widzisz we  mnie 
        zepsutego  do głębi człowieka; jestem nim w istocie, ale  rozpacz 
        przyczyniła  się  do zrobienia mnie takim, jakim  jestem,  raz  w 
        życiu  kochałem  szczerze,  głęboko, wierzyłem  mocno  i  tyś  mi 
        odebrała  wiarę,  miłość, wszystko; muszę żyć  choćby  tą  gorzką 
        zemstą. Myślisz, że upadły i zwalany nie mam serca ni pamięci, że 
        się bawię okrutnie, że się pastwię na zimno! O nie! mnie  smakuje 
        zemsta,  bo  serce  jeszcze oburza się  na  zdradę  i  pragnęłoby 
        uwierzyć  choć  w trochę cnoty, choć w odrobinę uczucia!  Chcę  w 
        tobie  wywołać  nie taką łzę gniewu, ale  żalu  i  wspomnienia... 
        Chcę...
                 Tu umilkł, powiódł ręką po czole.
                 - Chcę niepodobieństwa, to prawda - rzekł zimniej - więc 
        dajmy  pokój!  Do rzeczy, do rzeczy! Co zrobimy  z  bratem  pani, 
        przecież coś z nim uczynić należy?
                Palmerowa  złożyła ręce, spuściła głowę i znowu  usiłując 
        się  opanować, słuchała milcząca, bezbronna, ale tężejąc w  posąg 
        bez  czucia  i  myśli, co Fryderyk  mówił  na  przemiany  gorąco, 
        szydersko, chłodno.
                 -  Przyszedłem w interesie Mateusza, a podjąłem się  go, 
        aby  spróbować, czy jeszcze tleje choć iskra na starym  popielis-
        ku...  Zimno,  więc zimno rachujmy, ja nie odstąpię.  Wchodźmy  w 
        traktaty  i dyplomatyczne układy. Ja stawię ultimatum, oparte  na 
        dzisiejszym status quo... ale nie wyrzekam się prawa  zakołatania 
        jeszcze i jeszcze do tego stwardniałego serduszka. Jeżeli później 
        zmuszą  okoliczności do rewizji naszego  tymczasowego  przymierza 
        lub  złamie je przeważna siła... tym lepiej... Dziś  potrzeba  mi 
        czegoś dla Mateusza... nie odstąpię lub wezmę go pod rękę i  będę 
        prezentował w mieście nieszczęśliwego brata jenerałowej.
                Widząc, że żadnej nie odbiera odpowiedzi, Pluta po  małym 
        przestanku na nowo mówić zaczął.
                 -  Temu poczciwemu Kirkuciowi dużo razem do rąk dać  nie 






        można,  bo  serce  ma  zbyt słabe  względem  niewiasty  w  ogóle, 
        względem  kawiarek  w szczególności, a trunek nie jest  mu  także 
        obojętny  w chwilach rozpaczy miłosnej, które go często  spotykać 
        muszą... cóż byś mu też pani miesięcznie lub tygodniowo wyznaczyć 
        raczyła?   Na   przykład  zróbmy  sobie   propozycje   w   drodze 
        dobrowolnych układów.
                Jenerałowa nic nie odpowiadała.
                Pluta   zdjął  powoli  rękawiczki,   postawił   kapelusz, 
        rozsiadł  się wygodniej w fotelu, spojrzał na sufit i począł  się 
        bawić,  składając  palce na krzyż, to obracając je  w  kółko,  od 
        lewej  do prawej strony i od prawej ku lewej. Jest to rozrywka  w 
        chwilach  oczekiwania  lub  nudy dość  miła,  ale  wymaga  pewnej 
        wprawy...  Milczeli oboje, nareszcie jenerałowa wstrzęsła  się  i 
        pierwsza zawołała:  
                 -   Proszę  pana,  dyktuj  mi  warunki...  mów,   żądaj, 
        przystaję  na  wszystko,  ale nie trzymaj  mnie  na  torturach... 
        ulituj się nade mną. 
                 - Jej własnymi słowy przemówię także... zlituj się  pani 
        nad  człowiekiem,  który przyszedł ją prosić choć o  łzę  żalu... 
        choć o odrobinkę serca. Pan Mateusz poczeka...
                Wyrazy  te przeciwny całkiem zrobiły skutek, pani  Palmer 
        ostygła,  zamknęła  się, zdumiała; Pluta począł  się  śmiać  szy-
        dersko.
                 - Dziwniem głupi na starość - rzekł do siebie. -  Wróćmy 
        do pana Mateusza... Stojemy w tej chwili razem z nim i  serdeczna 
        łączy  nas  już przyjaźń... ja sam za niego nie chcę  tu  działać 
        ostatecznie...  zresztą  niemiło by mi było  skończyć  na  jednym 
        widzeniu  się  z  panią  i  do  drugiego  nie  mieć  przyzwoitego 
        pretekstu... więc... namyślim się, naradzim... pomówiemy i służyć 
        jej nie omieszkamy...
                Na  dziś ma dosyć - rzekł w duchu kapitan. I  widząc,  że 
        odpowiedzi  się  nie doczeka, a na rozmowę nie  wyciągnie,  Pluta 
        postał  chwilę,  rozpatrzył  się po salonie i  od  ust  pocałunek 
        przesyłając z przesadnie grzecznym ukłonem dodał:
                - Do widzenia, kochana Julko!
                Jenerałowa  nie  dała  znaku  życia,  Fryderyk  po  cichu 
        wyniósł się i drzwi ostrożnie zamknął za sobą.
                W  humorze, który mógł za bardzo dobry uchodzić,  choć  w 
        głębi  jego  była  gorycz  żółciowa, Pluta  udał  się  wprost  do 
        mieszkania swojego w Saskim Hotelu, nie liczę tego bowiem, że dwa 
        razy po drodze na wódkę wstępował.
                Użyta  jako  medykament przeciwko  robakowi  wewnętrznemu 
        wódka  podziałała  dzielnie  i rozjaśniła mu  czoło,  a  humorowi 
        dodała  sprężystości  na chwilę straconej. Z piosenką  na  ustach 
        wszedł do pokojów, które zajmował.
                 Hotel  Saski za pocztą w wąskim przesmyku  ulicy,  która 
        się  nie odznacza elegancją i w niezbyt powabnym położony  kątku, 
        jak  to  wszystkim  wiadomo,  którzy  badali  fizjognomię  naszej 
        stolicy  - mieści w sobie wielką ilość pomieszczeń różnej ceny  i 
        wygody,   które  kryją  też  w  sobie  najrozmaitszych  gości   i 
        najdziwniejsze  często,  tajemnicze  i  zagadkowe  postacie  płci 
        obojga.
                W  głębi  dziedzińca, na górze, kapitan Pluta  obrał  był 
        sobie schronienie, w którym, że nie potrzebował wiele światła ani 
        do zbytku świeżego powietrza, znajdował, że mu było wcale dobrze.






                Ograniczyłby  się był może parą pokojami z  przedpokojem, 
        gdyby nie towarzysz Kirkuć, którego musiał trzymać przy sobie,  a 
        chwalić  się  z  nim  i mieć go nieustannie  na  karku  nie  było 
        podobna.
                Kirkuć nie był wcale wygodnym, a często kompromitującym w 
        najwyższym stopniu.
                Pluta wprawdzie, ile razy go los dotknął i obszarpał, sam 
        się  opuszczał  i  wyglądał jak  ostatni  obdartus  uliczny,  ale 
        zaledwie poczuł grosz w kieszeni, zaraz na przyzwoitego wychodził 
        człowieka  i  wolał nim być, niż żyć w brudzie  i  zaniedbaniu... 
        Kilka już tak razy w życiu z tego diogenesowego, jak je  nazywał, 
        rzemiosła  przechodził  na  dandysa,  ale  zawsze  go  potem  los 
        nielitościwie strącał w otchłanie. Teraz właśnie nastąpiła  znowu 
        metamorfoza i kapitan usiłował lepsze swe stosunki porwane trochę 
        na   nowo   zawiązać,   a   obawiał   się,   by   Kirkuć    swoją 
        powierzchownością cienia nań nie rzucał. Ale z Kirkuciem niełatwo 
        sobie  było  dać  rady...  ani go odziać,  ani  chodzić  i  mówić 
        nauczyć,  ani  od  tysiąca, zdradzających  stary  obyczaj  życia, 
        nałogów odprowadzić.
                Pluta  wszakże nie był pospolitym nauczycielem i nawet  z 
        takim uczniem jako tako sobie dał radę. Naprzód sam sporządził mu 
        garderobę  z  zakazem, aby od pąsowych chusteczek  i  szafirowych 
        kamizelek   a  zielonych  kraciastych  spodni   wstrzymywał   się 
        całkowicie;  po wtóre wiedząc, jaką gęba jest  zdrajczynią,  przy 
        ludziach  mówić  mu  zakazał inaczej jak  mruczeniem  i  kiwaniem 
        głowy, przez "tak" lub "nie" co najwięcej. Pozwolono mu też  było 
        uśmiechać się znacząco w wielkich wyjątkowych wypadkach.
                Kirkuć,  który  biedy zażył i rad  był  trochę  odpocząć, 
        poddał się całkowicie kapitanowi; a była to natura tego  rodzaju, 
        że  koniecznie kierunku potrzebowała i chętnie zapisywała  się  w 
        sługi.
                Wieczorkami,  gdy  kapitan potrafił  do  siebie  ściągnąć 
        dawnych znajomych, młodzież lubiącą rozrywkę, szlachtę przybyłą z 
        prowincji  lub namiętnych graczów, Kirkuć wychodził z kąta i  dla 
        zabawy czasem banczek pociągnął.
                Tu  on królował i był nieopłacony... a zalety jego w  tym 
        zawodzie kapitan ocenić umiał i przed zręcznością, której  jednak 
        użyć nie dawał - chętnie skłaniał głowę. Niekiedy tylko dla dania 
        skutecznej nauki moralnej śmiałkom i zarozumialcom trafiało  się, 
        że tam coś maleńkiego poszachrowano... ale to było na pół  żartem 
        i bardzo rzadko na trzeźwo.
                Żyli  więc z sobą ci dwaj panowie w zgodzie i  pokoju,  a 
        nawet  w  dostatkach, bo im z  miejscowej  traktierni  dwuzłotowe 
        obiady  o pięciu potrawach, z tyląż zawiesistymi  sosami,  dawano 
        jeszcze na kredyt... i choć Pluta na jadło nosa krzywił, bo  gębę 
        miał  popsutą,  pamięć  o jutrze zmuszała  go  woleć  najtwardszą 
        sztukę mięsa bezpłatną, niż najlepszy befsztyk za gotówkę.
                 Dla  Kirkucia owe obiady były postępem, pachniały  mu  z 
        daleka, dla kapitana upadkiem i wyczekiwaniem.
                Marzył on ciągle o zajęciu mieszkania i wystąpieniu  znów 
        w  sfery,  którymi  więcej  i  szerszym  strumieniem  przepływało 
        pieniędzy;  ale  powstrzymał się, obmyślając  środki  dojścia  do 
        swojego  celu.  Niefortunnych pokuszeń kilka  czyniły  go  bardzo 
        ostrożnym.
                 Jakich  miał  użyć sposobów do podźwignienia  się,  było 






        tajemnicą  niezbadaną;  to  pewna, że na  zapas,  gdyby  los  nie 
        dopisał,  wiedząc jak różnymi drogami chodzi fortuna,  trzymał  i 
        los na loterią.
                Wróciwszy  tego  dnia  od  jenerałowej,  zastał  Fryderyk 
        swojego  towarzysza  w  progu zajętego  już  rozmową  ze  służącą 
        traktierni,  żywą  brunetką,  której  Kirkuć  naprędce  ofiarował 
        serce, rękę i kolczyki tombakowe, byleby mu wiekuiste,  niezłomne 
        przywiązanie poprzysiąc chciała.
                Czułą tę parę rozpędziwszy, Fryderyk wszedł do pokoju, za 
        połę z sobą ciągnąc Kirkucia.
                 - Waćpan siebie i mnie kompromitujesz - zawołał Pluta  - 
        jakże  można  w korytarzu, w dzień biały zacząć  się  umizgać  do 
        Karolinki takiej, którą na dzień przynajmniej trzydziestu lokajów 
        ściska i całuje...
                Kirkuć  drażliwy, gdy się kochać poczynał,  zawołał  obu-
        rzony:
                 - To fałsz jako żywo! To jest osoba uczciwa, najlepszego 
        wychowania...  mówi  nawet  trochę po  francusku...  którą  tylko 
        nieszczęścia strąciły... Rodzice jej byli obywatelami ziemskimi i 
        miałaby  była pół miliona posagu, gdyby ojciec nie  umarł  wprzód 
        nim jakiś tam krewny...
                Pluta  ruszył ramionami.       - No! daj pokój!  historia 
        znajoma... To niezawodnie przebrana królewna lub  arcyksiężniczka 
        najmniej,  ale  mimo  to  wdawać ci się  z  nią  nie  życzę...  a 
        przynajmniej,  zrób mi tę łaskę, romansuj gdzie w kącie o  szarej 
        godzinie.   Siadasz  ze  mną  do  stołu,  uchodzisz   za   mojego 
        przyjaciela, bądźże tak dobry, nie kompromituj mnie sobą...
                Kirkuć  zamilkł,  ale  głęboko  westchnął,  dając   uczuć 
        Plucie, że ranił jego serce, wyrażając się w ten sposób.
                -  No,  powiem ci, że byłem u twojej siostry -  dodał  po 
        chwili   -  zdaje  mi  się,  że  dla  ciebie   żądane   subsidium 
        wytargujemy... zjawi się tu ktoś pewnie z propozycjami... Jeśliby 
        przyszło do podpisywania czego i układów, bądźże waćpan ostrożny, 
        to  reguła  ogólna  -  brać,  gdy  daje,  potrzeba  zawsze,   ale 
        podpisywać  i obowiązywać się, to nigdy. A beze mnie  waćpan  nie 
        czyń nic, bo zrobisz głupstwo.
                - No, to ja wiem sam - odparł Kirkuć.        - Jeżeli się 
        co  zrobi  z  jenerałową, będziesz  waćpan  miał  kawałek  chleba 
        zapewniony,  spodziewam się jednak, że mnie nie opuścisz,  bo  ci 
        opieka potrzebna i pierwsza Karolinka z brzegu kieszeń ci do  dna 
        wysuszy, jeśli sam zostawiony będziesz instynktom własnym.
                 - No, to chwała Bogu sumienie ją ruszyło - rozśmiał  się 
        pan  Mateusz  - boć to niesłychana rzecz,  żeby  siostra  rodzona 
        miała  miliony, a brat nic? gdzież sprawiedliwość? Przecie ja  to 
        wiem, że i prawo mówi do równego działu.
                - No już to prawem, jak widzę - rzekł Fryderyk - niewiele 
        byś  wskórał, jeśli go tyle znasz, co słyszę... daj pokój...  ale 
        jest sprzyjająca ci reguła ogólna, że ludzie za wszystko  opłacać 
        się   powinni,  nic  darmo!...  kieszenią,   sumieniem,   czołem, 
        grzbietem,  spokojem, a taki zawsze płacić trzeba...  Niech  pani 
        jenerałowa płaci.
                 -  Niech  płaci!  -  powtórzył  Kirkuć  -  to  tak  każe 
        sprawiedliwość... ale ja bym wolał do równego działu.
                Pluta począł się śmiać do rozpuku.
                 - Il n'est pas d‚gout‚! - zawołał nalewając sobie  wódki 






        -   o  tym  potem,  wracam  do  rozporządzenia   groszem,   który 
        dostaniesz. Przyjacielu! jeszcze raz ci powtarzam, nie usuwaj się 
        spod  opieki mojej, chceszli być cały... przestrzegam!  Zasmakuje 
        ci swoboda, ale pamiętaj, że stracisz, co ci los da, we dwa dni i 
        znowu  głodem mrzeć będziesz. Królewne i księżniczki  posługujące 
        po  kawiarniach  wydrą  ci  ostatnią  złotówkę.  Ze  mną   jesteś 
        przynajmniej bezpieczny od słoty i głodu...
                 Kirkuć pokiwał głową; ale znać było, że mu ta kuratela w 
        smak nie szła.
                -  No tak! - rzekł - ale mnie, kapitanie,  bardzo  męczyć 
        nie będziesz, bo znowu...
                - Czy jest że na świecie więcej pobłażający guwerner nade 
        mnie: - spytał Pluta.
                - No! no! ale zaraz krzyczysz!
                -  Wszystko,  co  robię, dla  twojego  własnego  dobra  i 
        spokoju.
                -  Naprzód - rzekł Kirkuć, któremu się zebrało na żale  - 
        czemuż mi nawet odziać się nie pozwalasz do mojego gustu?       
                 -  Dziecko jesteś - odparł Pluta - muszę ci  to  wyłożyć 
        zrozumiale.  Widzisz, odzienie jest to taka rzecz, co  jak  tytuł 
        książki naprzód każdemu w oczy wpada. Na przykład kiedyśmy byli w 
        Garwolinie,  gdzie tego tytułu nikt czytać nie myślał, ja ci  nic 
        nie mówiłem za chustkę czerwoną... ale tu, gdzie wszyscy jesteśmy 
        jak dzieła na półkach księgarza i nieustannie ktoś na nas patrzy, 
        musimy  sobie  na grzbiecie wydrukować,  żeśmy  ludzie  porządni. 
        Widzisz, że ja sam zmetamorfozowałem się też zupełnie i jeślim ci 
        kraciastą  odzież lub chustkę jasną skonfiskował,  powtarzam,  to 
        dla twojego własnego dobra. Mogliby cię wziąć za to, czym  jesteś 
        w istocie, a ja tego nie chcę.
                 - No! no! jak kapitan zaczniesz, to ja nie  przegadam... 
        -  rzekł  Kirkuć desperacko ręką machając - ale  dlaczego  wy  mi 
        zawsze milczeć każecie, kiedy by się czasem coś powiedziało?
                 - I to dla twojego dobra, bo przyznaj, uderzywszy się  w 
        piersi,  że często od rzeczy pleciesz, a tego nie  rozumiesz,  że 
        byle człowiek chciał i najgłupszy za wielką głowę uchodzić  może. 
        Milczenie,  mój kochany Mateuszu, jest wielką tajemnicą, a  słowo 
        największym  zdrajcą... Zważ tylko, że kiedy milczysz, każdy,  co 
        cię  słucha,  domyśla się niezmiernie pięknych  rzeczy  w  twojej 
        głowie,  a byleś gębę otworzył, zaraz postrzeże, że tam  ich  nie 
        ma... Powiedzże mi tak szczerze, czy nie lepiej głową kiwać?
                Kirkuć ruszył ramionami.
                 - Przecież ja taki głupi nie jestem - rzekł z cicha.
                 -  Wszystko  jest, widzisz, względne -  odparł  kapitan, 
        któremu  się  na gawędę zebrało - możesz  w  pewnym  towarzystwie 
        używać  słowa  tak  jak w Garwolinie chustki  czerwonej,  ale  są 
        miejscowości,  w których milczeć wypada. Nie jesteś  jeszcze  tak 
        głupi,  abyś  nigdzie nie mógł gadać, ale w Warszawie  puścić  ci 
        się... to trudno...
                - No! no! toż milczę - rzekł Kirkuć.
                - I bardzo dobrze robisz.   - No tak... no tak - przerwał 
        pierwszy  -  albo i to... nie podoba mi się, że mnie już  tak  na 
        pasku  wodzicie  i  sercu nawet nie dajecie dogodzić,  a  ja  się 
        kochać lubię...
                - Są ludzie, co lubią ostrygi, a są, co lubią kochanie  - 
        odparł Pluta - ja ci tego nie bronię, są różne gusta, może ci  to 






        na  piersi pomaga albo na wątrobę... kochaj się  zdrów...  Znałem 
        takich, co lubili cebulę i dobrze im z tym było, ale zamykali się 
        na zamek, aby ich to nie kompromitowało. Umizgaj się sobie, jeśli 
        ci to służy, ale w biały dzień na korytarzu kochanie to już rzecz 
        lokajska,  kochany Kirkuć. Nie jestem tak srogim moralistą,  abym 
        nie wchodził w potrzeby i ułomności natury ludzkiej.
                Kirkuć głową pokiwał, ale posmutniał dużo.
                 -  Widzisz waćpan... - rzekł - uprzedzasz  się  względem 
        panny Karoliny...
                 - Bynajmniej... - zawołał kapitan.
                 -  To  jest osoba tylko nieszczęśliwa... zdaje  się,  że 
        mówiłem ci, iż była na pensji i mówi po francusku.
                - Wiesz, że znałem stróża, który w piecu palił i mówił po 
        angielsku... expedite, to nic nie dowodzi - przerwał kapitan... - 
        Panna   Karolina  jest  zapewne  bardzo  przyzwoitą  osobą,   ale 
        nieprzyzwoitą jest rzeczą kochać się w niej na korytarzu...
                 - Ale dajże bo mi pokój...
                -  Wiesz  co,  chcesz być  swobodnym?  -  przerwał  nagle 
        kapitan.
                - I owszem...
                 -  Możesz  nim być... jedź dla odetchnienia na  wieś  na 
        czas jakiś, to ci posłuży.
                - Ja? na wieś? - spytał Kirkuć - ja?
                - Znalazłbym misją dla ciebie...
                - Ale cóż znowu misja?
                - Nie bierz dosłownie tylko, wysłałbym cię w interesie...
                - Koniecznie?
                 - Nie, jeśli zechcesz... kwestia jest tylko, czy ty  dla 
        interesu,  a  interes  dla  ciebie  przystał?  Potrzeba  by  użyć 
        wszelkich  środków,  aby  się przekonać, czy  w  istocie  sierota 
        Jordanówna  wychowana  w  domu  Narębskich  jest  Jordanówną  czy 
        jenerałówną,  a  następnie siostrzenicą pana  dobrodzieja.  Rzecz 
        starannie ukrytą należałoby odgrzebać.
                - E! na to potrzeba głowy! - rzekł Kirkuć.
                 Kapitan się roześmiał.
                 - No, a ty się nie czujesz...
                -  Nie!  nie!  - zawołał Mateusz - to trzeba  i  tego,  i 
        owego... nie!
                 -  A jednak rzecz jest niezmiernie ważna... można by  na 
        drogę  moralności  kilka  osób  naprowadzić  -  dodał  Pluta.   - 
        Pojechałbym sam, gdybym miał czas.
                - Jedź sam... otóż to! - dodał Kirkuć.
                - A waćpan tu zostaniesz także sam i figle sobie będziesz 
        płatał?
                Odgadniony  Kirkuć pokazał kilka zębów w  rodzaju  niefo-
        remnego uśmiechu... poskrobał się w głowę i ruszył ramionami.
                 -  To  nieszczęście, że i sam jechać teraz nie  mogę,  i 
        waćpan  się  do  tego  nie przydałeś...  niezmiernie  mi  się  to 
        uśmiecha,  miałbym  zabawkę  dla  Julki  i  doskonały  orzech  do 
        zgryzienia  dla cnotliwego Feliksa, który tak oczy spuszcza,  gdy 
        mu  się rękę podaje... Należałoby popracować, bo  masz  wiedzieć, 
        kochany  Kirkuć, że praca jest zadaniem życia... i wszyscyśmy  do 
        zdechu pracować obowiązani.
                Wyrzekł  to  z  westchnieniem, a  Mateusz  zawtórował  mu 
        drugim, przypatrując się melancholicznie rękom swoim.






                -  Waćpan  tedy nie chcesz na wieś jechać i  pracować?  - 
        spytał Pluta.
                - Nie... ale ja waćpanu mówiłem, że na to potrzeba głowy.
                -  A  prawda!  Więc może byśmy posłali?  Nie  znasz  kogo 
        zdatniejszego od siebie?
                Kirkuć mocno się zamyślił, znać obcować lubiąc z  równymi 
        sobie,  nie  znajdował  tak od razu  w  szeregu  swych  znajomych 
        odpowiedniej kwalifikacji.
                 -  Ale poczekajcież - mruknął znienacka jakby  porywając 
        się  ze  snu  -  ja bym takiego  może  znalazł  człowieka...  Mam 
        przyjaciela  jednego,  który  długo był  urzędnikiem  do  łapania 
        kontrabandy,  człek z takim nosem, że spod ziemi dobędzie;  teraz 
        został bez zajęcia, można by go użyć.
                - A nie mógłbyś mi go pokazać? 
                 -  Ja  już  kapitanowi powiadam, że  słyszy,  jak  trawa 
        rośnie, a kiedy mu potrzeba w prawo, zawsze mierzy w lewo...  aby 
        go ludzie nie odgadli. O! to Metternicha kawałek...
                - Masz go pod ręką?             
                 -  No  tak,  bo wiem, gdzie go  znaleźć...  lubi  trochę 
        bawara,  ale teraz goły, pije tylko po sześć kuflów i  siedzi  tu 
        blisko  w kawiarni przy Koziej ulicy... czasami i  cały  dzień... 
        Cóż ma począć nieszczęśliwy bez zajęcia?
                - Idź go zawołaj...
                Kirkuć wziął czapkę, ale w progu się zastanowił.
                 - Hm - rzekł - tylko to bieda, że nie gada...
                 - Jak to!
                 - Albo nie umie, albo nie lubi...
                 - O! to idź po niego, niechybnie człek niegłupi.
                 Pan  Mateusz  nasunął  czapkę i  wymknął  się  zaraz,  a 
        kapitan,  powtórzywszy dozę wódki zwyczajną, siadł z  cygarem  na 
        kanapie, różową przed sobą rozsnuwając przyszłość w marzeniach.
                 Niedługo  jednak  dano  mu  swobodnie  bawić  się   tymi 
        planami,  gdyż w kilka minut otworzyły się drzwi z lekka,  ukazał 
        się  w  nich  bardzo  poważny  mężczyzna  w  okularach,   którego 
        fizjognomia zwiastowała interes i głos wyrazisty zapytał:
                 - Pan Fryderyk Pluta?
                 - Ja jestem...
                 - W imieniu pani jenerałowej Palmer.
                 - Z domu Kirkuć? - zapytał szydersko kapitan - czy  tak, 
        bo jest podobno dwie panie Palmer.
                 -  Jenerałowej! - powtórzył marszcząc się mężczyzna,  co 
        na Plucie najmniejszego nie zrobiło wrażenia.
                 -  Z domu Kirkuć? - dodał uparcie. - Przyjmuję i  proszę 
        siadać, gotówem na usługi.
                 Pośrednik  ów  majestatyczny i  znać  dla  zaimponowania 
        wybrany,  był,  jak się zapewne domyślacie,  poufnym  jenerałowej 
        plenipotentem,  należał  on,  jak  ona,  do  najpobożniejszych  i 
        najgorliwszych  w praktykach religijnych gromadki, której  ozdobą 
        była  pani  Palmer.  Nie  tylko przez  nią,  ale  przez  wielu  w 
        delikatnych  sprawach  był używany, gdyż miał  tę  cnotę,  której 
        Kirkuciowi brakło, umiał milczeć, a przy tym nic go w świecie nie 
        dziwiło, nawet takie pokrewieństwo jak szewca z jenerałową;  miał 
        wielką znajomość świata i wyrozumiałość niezmordowaną.
                 Dla  niego też nie chodziło tak koniecznie o  wewnętrzną 
        wartość  człowieka, a raczej o stronę jego jawną i pozory,  a  co 






        tam  grzeszne  ciało  zbroiło, sąd zostawiał  Bogu  i  milczeniem 
        pokrywał,  wiedział, że wszyscy ułomni i jeśli nie  chromiemy  na 
        nogę,  nie  ślepiśmy  na oczy, za to w  nas  zawsze  coś  choruje 
        potajemnie.
                Był  to  przy  tym  człowiek  tak  przyzwoity  jak  mało, 
        milczący  jak  grób,  żadnego  towarzystwa  nie   kompromitujący, 
        bezpieczny jak sztaba złota. Wszystkich chwalił, każdego  znalazł 
        z  czego wynieść, a wady umiał tak zmniejszać, tak  osłaniać,  że 
        dla niego każda z nich wychodziła prawie na cnotę.
                Jednej  tylko nie cierpiał rzeczy i złowrogim  milczeniem 
        mijał ludzi, którzy się jej dopuszczali, to szczerego i otwartego 
        postępowania    nieroztropnych,    biednych    prostaczków,    co 
        zgrzeszywszy, nie umieją płaszczyka świętości zarzucić na ramiona 
        i  uchodzić za wzory cnoty. Dodajmy, że tych, którzy do  gromadki 
        wybranych nie należeli, nie cierpiał.
                Niby  prawnik,  niby przyjaciel domu grał  wszędzie  rolę 
        jakąś  obojętną,  cichą, nieznaczną, wchodził  tylnymi  drzwiami, 
        stale  oznaczonego  nie  miał  zajęcia,  czasem  się   prawnictwa 
        zapierał, a że posiadał dom własny przy ulicy Żelaznej,  częściej 
        uchodził  za niewinnego obywatela kapitalistę. Na twarzy jego  co 
        dzień gładko i świeżo wygolonej, okrągłej, księżycowej, w szarych 
        oczach  zmrużonych często i ustach, bladą linijką niby  niedobrze 
        zabliźnionego  cięcia przekreślających  policzki,  najbystrzejsze 
        oko  nie mogło dostrzec śladu uczucia ani myśli, która  pod  nimi 
        się kryła. Był jak dobrze potynkowany mur, nie wiadomo  kamienny, 
        ceglany czy z gruzów zlepiony; a tynk z niego nie opadał nigdy.
                Imię mu było Oktaw Pobracki.
                Siadł,  otarł  czoło  z potu, który  na  nie  wystąpił  w 
        pospiesznej  drodze dla oszczędności odbytej piechotą, i  obrócił 
        się  do  kapitana  pokaszlując,  aby  miał  czas  lepiej  mu  się 
        przypatrzeć i grunt wprzódy wyprobować, zanim stąpił nogą.
                Nigdy  może  dwie mniej do siebie podobne  jednostki  nie 
        spotkały  sie  i  nie starły, Fryderyk  umyślnie  nadrabiał  bez-
        wstydem,  przeczuwając istotę konwencjonalną i zapiętą.  Pobracki 
        otulil  się flegmą i tajemnicą nieprzebitą.  Siedzieli  naprzeciw 
        siebie i milczeli.
                 -  Przychodzę tu - rzekł powoli pan Oktaw,  dając  sobie 
        czas do rozmysłu i rozpatrzenia - przychodzę...
                 - Tak, domyślam się, że piechotą - przerwał Pluta.
                 - W imieniu...
                 - Pani jenerałowej Palmer, rozumiem, a ja siedzę tu jako 
        umocowany  na  krzesełku od jej rodzonego  brata,  pana  Mateusza 
        Anastazego  dwóch  imion  Kirkucia  - rzekł  Pluta  -  mamy  tedy 
        założenie jasne.
                 Pobracki   zamilkł,   zaczął   ze   złotej,    maleńkiej 
        tabakiereczki dobywać tabaki, która się w sam kącik jakoś zbiła i 
        zatrzęsła,  nim  dostał sie do albanki,  upłynęła  dobra  chwila; 
        kapitan czekał cierpliwie, zajrzał tylko do flaszki.
                 - Mogę mu służyć? - spytał.
                 Z oburzeniem prawie, ale dostojnym i chłodnym,  Pobracki 
        odtrącił wniosek ruchem ręki.
                 - Nie? Jak się podoba.
                 Milczeli znowu.
                 -   Rzecz  niby  -  zaczął  Pobracki,  zażywszy   tabaki 
        nareszcie  -  niby  na tym jest stopniu,  iż  brat,  pan  Mateusz 






        Kirkuć, czyli też tam ktoś go przedstawiający...
                 - To ja - rzekł kapitan - proszę się nie żenować.
                 -  Że brat, powiadam, chce korzystać z tego, iż  siostra 
        się  go  wstydzić może. Zostawiam panu ocenienie faktu,  lecz  nie 
        zaprzeczysz, iż tak jest!
                 -  Coś na kształt tego - zaśmiał się Fryderyk.  -  Każdy 
        żyje,  jak  może, drogi panie, jeden z tego, że się  nim  chwalą, 
        drugi,  że się nim brzydzą lub że się go wstydzą,  ten  sprzedaje 
        cnotę,  inny  brudy,  zawsze to handel, a przemysł  i  handel  są 
        rzeczą szlachetną.
                 Pobracki   oczy  trochę  otworzył,   lekki   półrumieńca 
        obłoczek  oblał  mu twarz i jak powiew  wiosenny  zniknął;  byłby 
        okazał  może,  jak dalece to go wzruszyło, gdyby twarz  jego  nie 
        miała  tego  tynku, o którym wspomnieliśmy  wyżej.  Więc  połknął 
        argument nie drgnąwszy.
                 -  Jenerałowa  - rzekł mijając  niebezpieczną  jamę  ar-
        gumentu -jenerałowa wcale się nie ma powodu wstydzić, iż wyszła z 
        niższych  klas  społeczeństwa... los i przymioty  serca  i  duszy 
        przeznaczyły ją tam, dokąd doszła.
                -  No! a trochę i śliczna twarzyczka! - dodał Pluta -  bo 
        nie uwierzysz pan jak była ładna.
                Pobracki  zbył  to  milczeniem,  zajrzał  do  tabakierki, 
        albanka zbiła się znowu w ten sam kątek, począł ją wytrząsać, ale 
        nie  ma nic upartszego nad tabakę, wyjąwszy  niektórych  ludzi... 
        nierychło dała mu się ująć, tymczasem kapitan oglądał pana Oktawa 
        z największą uwagą jak jaki fenomenalny potwór.
                -  Jenerałowa - dodał pierwszy - wychodząc z tej  zasady, 
        że...
                - Jenerałowa ma zasady? - spytał Pluta.
                -  Z tej zasady - powtórzył prawnik - że pochodzenie  nie 
        czyni ujmy nikomu...
                - To jest prześliczna zasada! - wtrącił kapitan.
                - Nie myśli wcale opłacać się bratu, aby się go pozbyć... 
        - dokończył Pobracki.
                -  A  zatem nie mamy nic do mówienia - rzekł  Fryderyk  - 
        rzecz skończona.
                - Nie - przerwał pan Oktaw - za pozwoleniem.
                - Pozwalam.
                - Zaraz okaże się, że mamy mówić o czym.
                - Mówmy, ja mam dużo czasu - dorzucił Pluta.
                - Nie chcemy używać środków żadnych gwałtownych, aby  się 
        pozbyć  natręta - kończył, zbić się nie dając plenipotent -  mamy 
        litość nad jego położeniem.
                - Wszystko to chwalebne, szczytne, namaszczone - przerwał 
        kapitan - ale rad bym posłyszeć de quibus.
                 Pobracki udał, że nie słyszy lub nie rozumie.
                 -  Tknięci  politowaniem, wchodząc zresztą  w  położenie 
        nieszczęśliwego człowieka, moglibyśmy coś uczynić?
                - O te coś mi właśnie chodzi, czekam - rzekł kapitan.
                - Ofiarujemy...
                 -  Ofiarujcie! ofiarujcie! Wznieś waćpan w  sobie  ducha 
        ofiary choćby tabaką, aby prędzej! - zawołał Pluta.
                A!  poczekaj  - powiedział sobie w  duchu  plenipotent  - 
        kiedy tak, to cię wynudzę...
                I  odchrząknąwszy głośno, jakby mu co stanęło  w  gardle, 






        dobrał  się  znowu  do  tabakierki,  która  zdawała  się  na   to 
        stworzona,  aby z niej niucha tabaki bez kilku minut pracy  wziąć 
        nie można.
                Kapitan  pił  wódkę  i stukając nogą  o  podłogę  śpiewał 
        "Wlazł kotek".
                 - Moglibyśmy na przykład - odezwał się wreszcie Pobracki 
        - dać dworek na wsi, mieszkanie, stół, opranie i coś na  rozchody 
        drobne z warunkiem, aby pan Kirkuć nie oddalał się ze wsi...
                -  Jakkolwiek powietrze wiejskie bardzo jest przyjemne  - 
        uśmiechając  się rzekł kapitan - i czarowne to ustronie  uśmiecha 
        się  nam, ale pan Kirkuć przywykł do miasteczka i pewnie  by  się 
        nudził  w towarzystwie nowym, z którym nie jest oswojony.  O  tym 
        nie ma co mówić. Nie sądzę przy tym, żebyście państwo chcieli tak 
        tyranizować  człowieka i przykuwać go na wygnaniu,  odejmując  mu 
        najdroższą człowiekowi swobodę ruchu.
                Pobracki  pomyślał  i westchnął głęboko,  jakby  nad  ze-
        psuciem natury człowieczej.
                 - Ale wymagania państwa są niesłychane! dyktujecie  nam, 
        co czynić mamy.
                 -  Istotnie! - odparł Pluta - ciśniemy, ale musimy,  cóż 
        robić? głód gorzej ciśnie.
                 - Chleb przecie dajemy.
                 -  Suchy  chleb ma i żebrak, my byśmy do  niego  chcieli 
        choć trochę masełka...
                Plenipotent  zatrzymał  się, zdając namyślać,  jak  dalej 
        mówić z człowiekiem, który nic, nawet jego, nie umiał poszanować.         
                 -  Kochany  panie - dodał Fryderyk - wodę  warzyć,  wodą 
        będzie,  jeśli  nam nie podacie innych warunków,  możemy  tu  rok 
        siedzieć na próżno. Racz mi waćpan dobrodziej powiedzieć tylko, a 
        nim   noc  zajdzie,  każę  mu  łóżko  przygotować   i   wieczerzę 
        sporządzić.
                Plenipotent spojrzał i milczał, dając do zrozumienia,  że 
        się na takie nie odpowiada szyderstwa.        
                 - Zważ waćpan sam - dodał po chwili Fryderyk - co mi  po 
        chlebie  suchym, gdy mi każesz siedzieć przywiązanemu w  kącie  i 
        nie ruszyć się, lepiej mrzeć z głodu i robić, co się podoba...    
                 - Nie narzucam warunków - odezwał sie nareszcie Pobracki 
        -  daję,  jakie mam, wola ich przyjąć  lub  odrzucić,  jenerałowa 
        czyni, co może.
                To mówiąc, bardzo powoli wstał, wyprostował się, nakładał 
        rękawiczki i dawał oznaki chęci rychłego odejścia, a kapitan mimo 
        wielkiej   życia  wprawy,  mimo  uznanej   potrzeby   przemożenia 
        nieprzyjaciela  cierpliwością poruszył się, nie  mogąc  pohamować 
        gniewu.
                -  Jak  chcecie - rzekł - dobra nasza  bez  mariasza!  Co 
        będzie, to będzie! Proszę się kłaniać pani jenerałowej...
                Przybyły,  nie okazując nic po sobie, przyjął  wykrzyknik 
        dość zimno, nie przerywając przygotowań do podróży, które kończył 
        obciągając  rękawy  sukni,  strzepując  poły,  gładząc  kapelusz, 
        ujmując  gałkę  laski wyciągniętą dłonią. Kapitan  nie  mógł  się 
        domyśleć,  czy to się już istotnie skończyło na tym, czy  dopiero 
        rozpocząć miało.
                -  Zatem,  nie pozostaje nam, jak pożegnać  się  -  rzekł 
        Pobracki.
                 -  Czy  pan  życzyłbyś sobie  pocałować  się?  -  spytał 






        kapitan. - Najchętniej, tylko ostrzegam, że ślinię.
                 Pan Oktaw cofnął się krokiem, ale nie szedł jeszcze. 
                 Ma  jeszcze  inne  propozycje  w  kieszeni!  -  pomyślał 
        kapitan i usiadł.
                 -  No! a gdyby jenerałowa zgodziła się wreszcie  uczynić 
        coś  inaczej - czego byście panowie wymagali? - spytał  pomaleńku 
        cedząc Pobracki.
                -  A  to  siadajmyż i mówmy, bo  jeszcze  ze  dwadzieścia 
        cztery godziny potrwa - zawołał kapitan.
                 Ale  na  te  słowa  wszedł  i  Kirkuć  z  drugim  jakimś 
        jegomością, jakby na poparcie i odsiecz kapitanowi.
                Przybyły  z nim był jedną z tych postaci, które można  by 
        nazwać  częścią  składową tłumu. Spójrzmy na wielką  ludu  ciżbę; 
        pewne  wyborowe  indywidua zaraz się z  niej  wyróżniają,  reszta 
        tylko tło i podściół stanowi. Otóż do tego beztwarzego tła, które 
        na to jest, aby z niego powstała masa, należał skromny przyjaciel 
        Kirkucia  nazwiskiem  Pętelka. Najtrudniej  w  świecie  odmalować 
        istotę podobną.
                Rysów  jej pochwycić nie można ani  charakteru  oznaczyć, 
        jest  w niej wszystko, co stanowi człowieka, a nie ma nic, co  by 
        go od innych odróżnić mogło. Maluczki, blady, starty jak pieniądz 
        zdawkowy,  żółtej  i  pomiętej  cery,  oczów  zagasłych,   włosów 
        niepewnej  barwy żółtawej, ubrany, jak Bóg dał, w  jakieś  suknie 
        stare  i oszarpane, Pętelka mógł uchodzić zarówno  za  porządnego 
        stróża,  nieporządnego lokaja lub za milionowego pana, który  się 
        trochę zaniedbał.
                Wszedłszy,  ukłonił  się,  potarł głowę, a  że  z  powodu 
        trzeciej osoby nie sądził się zaraz potrzebny, usunął się w  głąb 
        pokoju,  trafnie postrzegłszy, iż mógł bardzo stać się  zawadą  i 
        niemiłym świadkiem. A nie chcąc okazać, iż go zajmuje to, co  się 
        dzieje dokoła, przedsięwziął natychmiast postrzeżenia nad rozbitą 
        w  oknie  szybą,  która  musiała  przedstawiać  godne  obserwacji 
        fenomena.
                - Ale oto sam ten pan Kirkuć, o którym mowa - dodał Pluta 
        spostrzegłszy go - niech się panowie rozmówią.
                Kirkuć ruszył ramionami, dając znak, że to wcale nie było 
        potrzebnym.
                 - A to od mojej siostry? - zapytał.         
             - Tak jest - rzekł żywiej Pobracki, spodziewając się go ująć 
        -  od  siostry,  która  panu  ofiaruje  mieszkanie,  zaspokojenie 
        wszelkich  jego potrzeb i pensyjkę, z warunkiem  zamieszkania  na 
        wsi.
                Kirkuć  obrócił  oczy na Fryderyka z  zapytaniem,  co  mu 
        robić należało, ale zaraz potrząsł głową milczący, domyślając się 
        szczęśliwie, że wniosek ten już odrzucony został.
                 - Daj mi tam pan pokój - mruknął po chwili - to nie moja 
        rzecz, ja na wsi mieszkać nie umiem... To głupstwo z pozwoleniem, 
        niech panowie sobie gadają i robią, co chcą z moim  przyjacielem, 
        ja się w to wdawać nie chcę...
                 -  Siedźże pan sobie gdzie w mieście,  ale  przynajmniej 
        wyjedź z Warszawy - rzekł Pobracki.
                 - A jak ja nie chcę? - spytał Kirkuć podburzony wzrokiem 
        Pluty - ja wolę żyć w Warszawie.
                Plenipotent ruszył ramionami.
                 -  Ha!  więc  nic nie zrobiemy  -  dodał,  biorąc  znowu 






        kapelusz.
                -  Zrobiemy  coś pewnie my z panem Kirkuciem,  tylko  nie 
        wiem, czy w spółce z panem dobrodziejem - przerwał Pluta -  jakoś 
        to będzie...
                Zaczęli  się  sobie kłaniać, zabierając  już  rozchodzić, 
        jednak bardzo zawsze powoli, a poseł raz jeszcze się wstrzymał.
                -  Gdybyśmy co skończyli na tych warunkach -  wybąknął  - 
        jakąż  mieć będziemy rękojmię, że pan Kirkuć siostrze się  więcej 
        naprzykrzać nie zechce dla nowych jakichś wymagań?
                 -  A słowo nasze! - dumnie wykrzyknął Pluta  -  przecież 
        słowo uczciwych ludzi.
                - No tak! słowo - powtórzył Kirkuć - to jest verbum. 
                 Pobracki ruszył ramionami.   
                 - Zważ tylko waćpan - dorzucił Pluta - że koniec  końcem 
        na słowie zawsze gołym poprzestać będzie potrzeba czy na wsi, czy 
        w   mieście.  Jeżeli  słowu  nie  zawierzycie,   wypadnie   chyba 
        związanego  trzymać przyjaciela mojego Kirkucia, aby się  ze  wsi 
        nie  wyrwał, lub wywieźć jak kota w worku, żeby nazad  drogi  nie 
        znalazł.
                Pan Oktaw zastanowił się głęboko.
                - Zatem ile pan Kirkuć chce za słowo - zapytał.
                 - W Warszawie utrzymanie ciężkie, życie drogie, a musie-
        my przecie żyć na stopie przyzwoitej, niech pani jenerałowa da na 
        próbę  trzy  tysiące,  nie jestem wymagający,  a  zobaczymy,  czy 
        wystarczą.
                - Ja bym wolał do równego działu! mruknął Kirkuć.
                -  Ale  to  ogromnie wiele, to procent  szósty  od  pięć-
        dziesięciu tysięcy. 
                 - Trzy tysiące! - uśmiechnął się Pluta, ruszając  ramio-
        nami   -  wiele?  no!  niechże  da  cztery,  to  lepiej,   liczba 
        równiejsza...
                I odwrócił się zniecierpliwiony.
                 - No, zgoda na trzy, ale rękojmia.
                -  Żadnej  -  odparł Pluta -  słowo  i  kwita,  będziecie 
        płacić, dopóki my będziemy milczeć i siedzieć cicho...
                Pobracki  popatrzył,  pomyślał, pomruczał  coś  z  cicha, 
        skłonił się i nic nie rzekłszy, wyszedł.            
                 -  Z tymi ślimakami - zawołał rozgniewany kapitan -  nic 
        zrobić  nie  można po ludzku, probuje jeszcze, niechże  się  parę 
        razy przespaceruje i niech go tam diabli biorą.
                Ale Kirkuciowi chodziło już o przedstawienie stojącego  w 
        kontemplacji okna przyjaciela Pętelki i zapomniawszy o  interesie 
        z bezprzykładnym wyrzeczeniem się pociągnął go przed kapitana.
                -  Panie  Pętelka,  chodź  no tu! -  zawołał  -  oto  już 
        jesteśmy wolni, pogadajmy, jesteś pan nam potrzebny.
                Pętelka  nagle  odwrócił się cały jak  stał  i  przyszedł 
        milczący  a posłuszny w gotowości na zawołanie; Pluta mierzył  go 
        już oczyma niedowierzająco.
                Chwilę  trwał  ten egzamen dosyć przykry,  który  Pętelka 
        zniósł z heroicznym wytrwaniem, kapitan ruszył w końcu ramionami.
                - Mówiono panu o interesie? Daszże pan sobie radę?
                Pętelka milczał, trzęsąc głową.
                 -  E!  proszę nie zważać - przerwał  Kirkuć,  któremu  o 
        wybór  chodziło - proszę na to nie zważać, że taki  nie  pozorny; 
        już  ja  ręczę, że drugiego takiego jak on człowieka  nie  ma  na 






        świecie, jeszcze nigdy żadnego interesu nie popsuł. Nie  szczęści 
        mu się, to prawda, on jednak temu nie winien, pasją ma do kart  i 
        co zrobi sprytem, to przepuści u zielonego stolika, a taki fryc!
                Począł  się śmiać niezmiernie, Pętelka  zawstydzony  niby 
        spuścił głowę i otarł czoło.
                 - A że gadać nie umie, to nic! - dodał Mateusz - w tym w 
        istocie niemocny, choć do roboty nie ma człowieka jak on.
                 Niewiele  znać ufając zaręczeniom przyjaciela,  Fryderyk 
        zasiadł rozmyślając.
                 - Posłuchaj no pan - rzekł - jest rzecz taka...
                 Pewna dama w młodym wieku swoim miała słabość do pewnego 
        mężczyzny  i  miłość tych dwojga kochanków znad  brzegów  Wieprza 
        skończyła się tym, czym się kończą tego rodzaju czułości. Pan Bóg 
        dał  córeczkę  bardzo  naturalną. Dziecię to  znikło.  Z  różnych 
        okoliczności  domyślać  się  można,  że  owa  sierota,  przezwana 
        inaczej,  znajduje się na wychowaniu w pewnym domu. Owa pani  nie 
        chce znać swojego dziecięcia lub nie wie o nim, wstydzi się  może 
        przeszłości.  My  nie  mamy pewności czy  dziecię  to  żyje,  czy 
        umarło, czy wychowanica, o której mowa, jest nim lub nie. Starano 
        się  pozacierać  ślady,  potrzeba  je  odszukać,  trzeba   odkryć 
        koniecznie,  co się stało z dziecięciem? dojść i znaleźć  dowody; 
        jak byś się waćpan wziął do tego?
                Pętelka się zamyślił.
                 -  No  tak - rzekł po chwili (miał przysłowie  "tego"  i 
        chętnie go używał) - alboż ja mogę, tego, wiedzieć, jak bym  się, 
        tego,  wziął  do tego? Bo widzi pan, tego, potrzeba  pojechać  na 
        miejsce, tego, i tam, tego, a jeśli się okaże, tego, to, tego.
                Pluta aż się zerwał, ale Kirkuć go pohamował.
                 -  Ale proszę pana kapitana nie zważać na to, że on  nie 
        gada,  ja uprzedzałem, że nie umie, poślij go na miejsce z  dobrą 
        informacją, a przysięgam, że wyszpera spod ziemi.
                -  Ha!  niech probuje - rzekł Pluta z  niedowierzaniem  - 
        niech probuje.
                Pętelka z pewną dozą zarozumiałości się uśmiechnął,  usta 
        mu się rozwiązały.              
                 -  Pan  widzę, tego, myślisz, że tylko ten  robi,  tego, 
        kto, tego, gada; a to jest przysłowie, że krowa, co wiele,  tego, 
        mało, tego, daje.
                Postrzegłszy   się,  że  i  przysłowie  trudno  mu   było 
        zacytować, splunął z niechęcią i otarł usta zniecierpliwiony.
                Widząc,  że  w istocie rozmowa  była  niepodobieństwem  z 
        przybyłym  i zmiarkowawszy, że potrzeba coś poryzykować też,  gdy 
        nie ma w czym wybierać, kapitan rozpoczął na obszerniejszą  skalę 
        wykład   sprawy,  otwierając  go  parą  kieliszkami   wódki   dla 
        odżywienia   inteligencji  i  zwrócenia  uwagi;  dał   informacją 
        szczegółową,  wbił  dobrze  w głowę  milczącego  Pętelki  imiona, 
        nazwiska i daty i, opatrzywszy na drogę, wypuścił na zwiady.
                 Nazajutrz wysłaniec żydowską budą odjechał,  rozmyślając 
        po  drodze,  jak by zobowiązaniom swym zadośćuczynić,  a  kapitan 
        rzekł do Kirkucia:       
                 -  Słuchaj, jak mu się nie uda, ty będziesz winien,  boś 
        mi go dał i zaręczył; ale pamiętaj, że odtąd tracisz u mnie wiarę 
        na zawsze.
                -  No, zobaczymy! - uśmiechając się odparł pan Mateusz  - 
        nie  mówiąc  złego  słowa, waćpan wierzysz  w  tych,  co  gadają, 






        dlatego,  że sam pięknie masz w gębie, ale co na tym  wygrałeś  w 
        życiu? proszę?
                 -  Tyle  tylko,  że mogę zażartować z  tego  świata,  na 
        którym mi się nie wiedzie - rzekł kapitan - a i to niemała rzecz! 
        Zresztą i ja mówię z waćpanem - zobaczymy!!
        
             Koniec tomu pierwszego
        
              Tom 2
        
                 Czy  ideałowi koniecznie potrzeba strojnej sukienki?  ja 
        nie wiem, ale czasem zaniedbana, skromna, zszarzana nawet, dodaje 
        mu  jeszcze wdzięku, nie potrzebuje on ani piękności  linij,  ani 
        uroku  kolorytu  -  ideałem  jest, bo nań duch  wieje  z  góry  i 
        światłością opromienia.
                Takim  była  owa sierotka w ubogiej  izdebce  u  prostego 
        stoliczka  łatająca  sukienki, które kaprys i  fantazja  porwały, 
        często  zaniedbana, odziana ledwie, z zapracowanymi  dłoniami,  z 
        bladą od bezsenności twarzyczką. I ramy tego obrazka, którego ona 
        była główną postacią, grzeszyły trywialnością może, nie było  tam 
        ani  ideału,  jaki rodzi nędza posuniona  do  ostateczności,  ani 
        piękna   wiejskiej  prostoty,  ale  coś  tak   pospolitego,   tak 
        powszedniego,  a  jednak tak jasnego, tak ślicznego,  jakby  para 
        wypłakanych  i  spracowanych ocząt  biednego  dziewczęcia  weszła 
        słonkiem rannym nad tym światkiem szarym i smutnym.
                Ideał był w Mani, cichej, pokornej, biednej, a z  weselem 
        i  z  pokorą  znoszącej wszystko, co na  jej  barki  dzień  każdy 
        przynosił; ideał nie był w jej twarzy ani w postaci drobniuchnej, 
        ani  w wejrzeniu nieśmiałym, ale w sercu, co biło pod  tą  prostą 
        sukienką,   i  w  główce,  którą  okalała   aureola   zapoznanego 
        męczeństwa.  Im ciaśniej splecionym wieńcem cierniowym  opasywali 
        ludzie  bezbronną  istotę,  im  w  większej  ciszy  i   skrytości 
        odegrywał  się  tu  dramat nie  dostrzeżony  niczyjemu  oku,  tym 
        jaśniej świeciła ta izdebka uboga, zarzucona gałgankami,  ciasna, 
        powszednia. Jedno tylko serce i jedne oczy patrzały dzień w dzień 
        na ciche bóle dziecka; to serce i oczy ojca, ale ojca, który  się 
        przyznać  nie mógł do swojego przywiązania, zmuszonego się z  nim 
        taić, bezsilnego i jak to dziecię, biednego.
                 Mania wśród tego, co ją otaczało, choć nieszczęśliwą być 
        mogła,  była szezęśliwą, zdawała się nią być przynajmniej.  Nigdy 
        skarga żadna z ust się jej nie wyrwała, nie wytrysnęła z oka; łzy 
        ciche  noc tylko widziała, okrywała ciemność, a  serce  ściśnione 
        wyrzucało je sobie jak zbrodnią.
                 Są  to męczarnie, do których się przyznać,  których  po-
        chwycić nie można, które się stroją w pieszczoty, przebierają  za 
        serdeczność, maskują uściskami i udają dobrodziejstwa. Takim było 
        właśnie  obejście  pani Narębskiej i jej córki  z  biedną  Manią, 
        pełne  troskliwości, wymierzone zawsze ku jej pożytkowi,  odziane 
        pieczołowitością   o   jej   przyszłość,   a   boleśniejsze    od 
        policzkowania.  Na razy gwałtowne i napaści otwarte  człowiek  ma 
        przynajmniej  gniew  i siłę,  przeciw  całującemu  prześladowaniu 
        nawet łzy braknie, boby nią podlane więcej jeszcze wyrosło.
                I    tej    to   cierpliwości    sieroty,    niezmożonej, 
        niewyczerpanej  winna  była zapewne Mania, że jej  dokuczano  tak 
        srodze.  Jest  coś  w złych instynktach ludzkich,  co  rozpala  i 






        gniewa,  gdy ofiara nie wydaje głosu, gdy krew nie płynie  i  nie 
        czuć,  że  męcząc, dopiekłeś do żywego. Może nie zdając  sobie  z 
        tego sprawy, pani Narębska i jej córka szły za popędem, który  je 
        zmuszał  dokuczać póty, póki by nie posłyszały jęku, a  tego  nie 
        mogły się doczekać.
                 Odmalować,  opisać te szpilkowania codzienne  niepodobna 
        prawie;  dawały  do  nich  powód  uchybienia  i  cnoty,  wady   i 
        poświęcenia, bo dla nich wszystko dobre, bez wyboru. Ona  znosiła 
        to  wszystko tak nieznośną płacąc łagodnością, z taką  wyższością 
        ducha, niekiedy sama broń poddając nieprzyjacielowi na siebie, że 
        walka ta ustać nie mogła. Patrzał na nią Narębski z coraz żywszym 
        rozdrażnieniem, ale zaradzić nie mógł, a nie miał siły powiedzieć 
        sobie  i jej, żeby się rozstali, żeby na swobodzie szukała  sobie 
        pracą mniejszą większej niezależności i spokoju.
                Ona  też  nie  rwała  się z  gniazdka  tego,  do  którego 
        przywykła,  nie  przypuszczając,  by świat miał  inne  życie,  by 
        istniały gdzie jaśniejsze horyzonty i szersze przestrzenie, czuła 
        się  jakby stworzona do tego, co ją otaczało, jakby  przykutą  do 
        tej kuli, którą za sobą wlekła.
                Króciuchny  pobyt  Teosia Muszyńskiego  na  wsi  wzbudził 
        wprawdzie w Mani jakieś nieokreślone uczucie, pojęcie  możebności 
        jakiegoś  szczęścia na ziemi, ale upartej myśli tej broniła  się, 
        jak  mogła,  nie  wierząc, by kiedy  w  rzeczywistość  miała  się 
        obrócić. Dwie ich dusze zrozumiały się wejrzeniem, zatęskniły  do 
        siebie, ale nie śmiały sobie nawet powiedzieć, co uczuły.
                W  kilka  dni po opisanych wypadkach  pan  Feliks,  który 
        chętnie  poza domem szukał spokoju, nie mogąc znaleźć go w  domu, 
        szedł  ze  spuszczoną głową ku Alejom i  naprzeciw  Szwajcarskiej 
        Doliny  spotkał  równie  zadumanego  Teosia  Muszyńskiego,  który 
        zetknąwszy  się z nim niespodzianie, z radością obie  dłonie  doń 
        wyciągnął.
                 -  No, cóż ty porabiasz w mieście? jak ci  się  wiedzie? 
        mój  drogi! - gorąco spytał go pan Feliks, który kochał Teosia  i 
        za siebie, i za Manię, równie jak żona jego i córka  nienawidziły 
        go instynktowo.
                 -  I  nic  nie  robię, i wcale  mi  się  nie  wiedzie  - 
        odpowiedział  smutnie Teoś - trzeba by znać położenie takich  jak 
        ja  Ilotów, aby pojąć jak wśród miasta kilkakroć  stotysięcznego, 
        oświeconego,  lubiącego  i podtrzymującego literaturę,  gdzie  na 
        pozór każda siła zużytkowaną by być mogła, doskonale  jeniuszowi, 
        talentowi i pracy z głodu umrzeć można.
                 - No! tak źle, spodziewam się, nie jest - odparł  Feliks 
        - a w każdym razie jużciż masz takich, co by się z tobą  ostatnim 
        chleba kawałkiem rozłamali - i podał mu rękę z uczuciem.
                 Teoś schwycił ją milczący i westchnął.
                 -  Mój drogi panie - rzekł - chleb miłosierdzia,  którym 
        rozłamywać  się  miło temu, co go ma, gorzki jest  dla  tych,  co 
        przyjąwszy,  do  ust  kłaść muszą jak dar i  litość;  nie  chodzi 
        zresztą  tyle  o  chleb  powszedni,  co  o  możebne  dobicie  się 
        stanowiska  jakiegoś,  stanie się użytecznym, wejście  w  szeregi 
        czynne  społeczności... ku temu właśnie dla większości  drogi  są 
        zaparte, a ilu z tych, co do celu płyną, ginie w drodze! Bóg  wie 
        jeden. Ludzie są jak ziarna, które opatrzność rzuca w  powietrze, 
        niesione  wiatrami lecą... i jedne padają, jak  mówi  przypowieść 
        ewangeliczna,  na skały, drugie na morza, setne na żyzną  ziemię, 






        co  je wypielęgnuje i wychowa. Ludzi jak ziarna wiele,  o!  wiele 
        przepada.
                 - Ale kto ma siłę woli i wytrwałość...
                 - Czasem się nimi celu dobije, czasem się zabije  nim... 
        bo walki skutek niepewny, widzimy tych, co wyszli cało, nikną ci, 
        co zginęli...
                 -  Ale  cóż  głównie na  przeszkodzie  staje?  -  spytał 
        Feliks.
                 -  Znamy się dawno - odezwał się Teoś, wzdychając -  ale 
        życia  mojego przeszłego nie znasz pan jeszcze dobrze,  zdaje  mi 
        się,  że  mógłbyś  się  z niego  najlepiej  przekonać,  jak  przy 
        najlepszych  chęciach  do  czegoś dojść trudno  bez  tej  rosy  i 
        słońca,  które tylko modlitwa i opatrzność dają, bo wola ich  nie 
        sprowadza... Masz pan czas? chcesz posłuchać?
                 - O! najchętniej, usiądźmy tylko - odpowiedział Feliks - 
        bo idąc i mówić trudno, i słuchać niełatwo.
                Znalazłszy ustronną ławkę blisko botanicznego ogrodu dwaj 
        przyjaciele przystanęli i zasiedli wygodnie, a Teoś Muszyński tak 
        mówić począł:
                 -  Domyślasz  się już, panie drogi, że  nie  pochodzę  z 
        żadnej Muszyny, z żadnej znacznej ani bogatej rodziny, że  jestem 
        dziecięciem warszwskiego bruku, bez herbownej tarczy i  świetnych 
        koligacji... bladą roślinką z między kamieni wyrosłą,  wykołysaną 
        miejską wrzawą, nakarmioną mefitycznymi od dzieciństwa wyziewami. 
        Rodzice  moi  byli  to poczciwi,  skromni  rzemieślnicy  tylko... 
        którym pod ostatek życia przyszło walczyć niespodzianie z  nowymi 
        formy   i  sposobami  zalecenia,  które  rzemiosła  przybrały   z 
        zagranicy.  Nie  mogli  oni wytrzymać  konkurencji  ze  świetnymi 
        szyldy,  ogłoszeniami i całym tym powierzchownym blaskiem,  który 
        zastąpił cichą, ale poważną firmę rzemieślniczą i kupiecką.
                Dawniej domy trwały poczciwą, okupioną pracą i  sumieniem 
        słowa  i  nie starały się bynajmniej o  zwabienie  kupującego  na 
        wędkę  świetnych pozorów... szanując i siebie trochę,  nie  chcąc 
        się  zniżać  do  szarlataństwa; rzemiosło i  sklep  były  pewnego 
        rodzaju  instytucją;  teraz stały się  eksploatacją  umiejętną  a 
        gorączkową. Często najniepozorniejszy dom stary, w którym od  lat 
        stu  nic  się  nie odmieniło, stał tylko tym,  że  miał  wiarę  i 
        szacunek... Nagle zaczęto rachować w handlu i rzemiośle nie na te 
        uczucia  serca  ludzkiego zacne i poczciwe,  ale  wypotrzebowywać 
        słabości...    Obrachowano,   co   może   próżność,    ciekawość, 
        łatwowierność  i  na  tym budować się poczęto,  śmiejąc  z  tych, 
        którzy  się  łapać dawali w przekonaniu, że zawsze się  ich  dość 
        znajdzie i na jutro.
                Gdy  wprzódy  podstawą stosunków między pracą  a  nabywcą 
        była  wiara  i  poszanowanie,  gorączka  wieku,  której  siły   w 
        przyszłości nie zaprzeczam bynajmniej, znalazła, że te dwa bodźce 
        za  mało  były czynne, wyszukała innych i  w  ręce  szarlatanerii 
        rzuciła  rzemiosło i handel. Od tego to czasu warsztat  szewiecki 
        stał  się  magazynem obuwia; krawiec - artystą kroju;  stolarz  - 
        zatytułował  sklep  składem mebli. Znikły skromne  szyldy,  które 
        oznajmywały  rzecz, a nie nęciły oczów, i powstały  błyszczące  i 
        brzmiące  napisy, złocenia, obietnice, przemiawiające do oczów  i 
        kieszeni pokusy.
                Moi  rodzice,  których sklepik i  robota  stanowiły  cały 
        majątek,  z wzrostem szyldów i reklam zubożeli i  upadli.  Ojciec 






        nigdy się nie chciał uciec do takich środków, które dla  fuszerów 
        stosownymi  uznawał; chwalić się nie umiał, odbyt  powoli  tracić 
        zaczął,  zagryzł się i umarł... Została mi matka jedna, która  we 
        łzach  i  smutku  podołać także nie mogła, musiała  się  w  końcu 
        wyprzedać,  obliczyć i pokazało się, żeśmy ledwie mieli tyle,  by 
        jakiś rok szukać o reszcie suchego chleba, co czynić należało, by 
        żyć dalej.
                Jam  był mały, chodziłem już do szkół, gdy ta  katastrofa 
        pozbawiła nas chleba, musieliśmy się ścisnąć, przenieść do jednej 
        izdebki  na  poddaszu  przy  Ogrodowej  ulicy  i  myśleć,  by  po 
        jałmużnie nie chodzić. Matka mniej dbała o siebie, życie jej było 
        skończone,   ale  płakała  nade  mną,  bo  jej  się  zdawało   po 
        macierzyńsku  sądząc, że we mnie widziała  ziarenko  przyszłości, 
        iskierkę jakąś - żal jej było, bym się miał zwalać i zmarnować.
                Dochodziła  zrazu  prawie  do  rozpaczy,  ale  boleść  ta 
        biednej kobiety, której całym narzędziem przyszłości było  serce, 
        nie roztapiała się we łzach próżnych, gorączkowo szukała ratunku.
                Radzono  jej,  by mnie oddała do  terminu,  nie  chciała, 
        pojmowała instynktowo, że szkoły i nauka stanowiły o przyszłości; 
        postanowiła  bądź co bądź dać mi jak mogła najlepsze  wychowanie. 
        Sama mnie pilnowała, a całując nieraz i ściskając we łzach  cała, 
        wlewała  we  mnie miłością swą ochotę do  pracy,  przeczucie  jej 
        pożytku...  Nigdym  ze szkoły nie powrócił, żeby  mnie  sama  nie 
        rozpytała  o  najmniejszy szczegół zajęć moich i  postępy,  jakie 
        uczyniłem.
                Rozgrzany  tą  troską i pieczą, dojrzałem  też  wcześnie, 
        spoważniałem  od  dziecka,  gorąco  pochwyciłem  do  piersi   jej 
        pragnienie...  A że ostatki grosza wyczerpywały się szybko,  choć 
        niemłoda, choć chora, choć nie przywykła do pracy ręcznej,  matka 
        moja   odważnie  poczęła  jej  szukać,  by  zapobiec  głodowi   i 
        wyciąganiu ręki, które by ją przedwcześnie zabiło.
                 Po dawnych swoich znajomych chodząc, wyrobiła sobie,  że 
        jej bieliznę do prania oddawać zaczęto, najęła do pomocy  kobietę 
        i  z tego malutkiego zarobku, który jednak z dnia na dzień  głodu 
        nie dopuszczał, poczęliśmy się ubożuchno utrzymywać.
                Często wspominam dziś ze łzami jeszcze tę szczupłą izdeb-
        kę, jedyną na tyłach drewnianego domu w Ogrodowej ulicy, w której 
        mieściły się i balie, i stoły do prasowania, i łóżko, i  kuchnia, 
        i  ja na ławeczce z książką w ręku w kąciku pod okiem  matki.  Od 
        rana  do  zmroku  musiała biedna biegać od  kątka  do  kątka,  by 
        wystarczyć  zajęciu i na mnie spojrzeć, i uścisnąć, i  zapytać  o 
        każdy szczegół.
                Nieraz  z  podziwieniem  rozmyślam,  jak  ona  odgadywała 
        niemal i trudności, z którymi walczyłem, i drogi, jakimi  przeciw 
        nim iść było potrzeba, instynktem wskazując mi cudownie, co robić 
        miałem, jak się uczyć, gdzie czego szukać.
                Na  progu  tej izdebki czekała na  mnie,  gdym  powracał, 
        ścigała oczyma, gdy z książkami pod pachą odchodziłem do  szkoły. 
        Jam  poczuł, że takiemu poświęceniu powinienem  był  odpowiedzieć 
        równym  z mojej strony i w trzynastym już roku  mogłem  przynieść 
        jakiś  grosz  do  domu uczeniem drobniejszych  i  równie  jak  ja 
        ubogich  dzieci  zarobiony.  Maluczko to  było,  ale  własny  mój 
        zarobek  czynił  mnie tak dumnym, a matka ściskając  i  obejmując 
        spracowanymi rękami tak słodkimi łzy go skrapiała!
                 -  Daruj  mi  pan - dodał Teoś -  że  się  nad  drobnymi 






        okolicznościami  tej epoki mojego życia rozszerzam - pozostały  w 
        sercu tak głęboko wyryte wspomnienia młodości, że mi się od  nich 
        oderwać trudno. W tej poziomej prozie życia ja widzę jeszcze taką 
        poezję,  takie blaski! takie cuda! jakich wyobraźnia poety  nigdy 
        stworzyć nie może.
                Było  to  życie ciche, pracowite i  jednostajne,  okolone 
        spokojem,  jakiego  inne jaśniejsze losy ludzkie nie  mają.  Wie-
        czorem  zasiadaliśmy z matką u stolika przy świecy ogarku, ona  z 
        robótką  jakąś,  ja  z  książką  na  kolanach,  i  cicho   nieraz 
        zagadywaliśmy  się  długo,  a ona mi prostymi  słowy  wpajała  te 
        wielkie  życia zasady, których ani nauka, ani rozum  nabyty,  ani 
        wielka przebiegłość zastąpić nigdy nie mogą, bo one płyną  raczej 
        z  serca  i  uczucia oświeconego przyniesionym  z  innego  świata 
        blaskiem,  niż  z  tych władz, których użycie  od  wielu  wpływów 
        ziemskich zależy.
                Czasem  wieczorem  letnim siadaliśmy  razem  w  podwórku, 
        które  miało trochę zieloności, na które wietrzyk czyściejszy  od 
        pól  i  łąk, od lasów i wód zawiewał, i poiliśmy  się  ciszą  tej 
        godziny,  marząc  oboje, jak kiedyś będziemy szczęśliwi,  gdy  ja 
        dorosnę, gdy ona, na moim sparłszy się ramieniu, odpocząć  będzie 
        mogła.
                Ale biedna matka w pracy nareszcie stargała siły, poczęła 
        chorzeć,  radzić się, leczyć, słabnąć i jednego strasznego  dnia, 
        którego nie zapomnę nigdy, zostałem - sierotą.
                Ciężko jej było umierać, zostawując mnie samym na świecie 
        w tym wieku, który starej do pokierowania przyszłością potrzebuje 
        dłoni...  bez opieki, bez przyjaciela i doradcy, i zdaje mi  się, 
        że ta obawa o mnie, niszcząc jej zdrowie, zgon przyśpieszyła.
                Zbudziliśmy  się  około północy jękiem cichym,  który  na 
        próżno stłumić chciała, bojąc się mnie obudzić, po cichu wołała - 
        wody,  paliło  ją pragnienie. Od kilku dni  uważaliśmy,  że  była 
        gorzej, ale pracy zwykłej nie rzucała do ostatka i choć kaszel ją 
        przerywał,  choć w nogach czuła osłabienie - stała odważnie  przy 
        stole, nie dając się namówić na spoczynek...
                Wstaliśmy  rozpalić światło, pobiegłem po świeżą  wodę... 
        ale  usta  jej  spalone  ledwie  się  brzegu  szklanki  dotknęły, 
        postrzegłem,  że  ręce drżały tak, iż utrzymać jej nie  mogła,  a 
        twarz  śmiertelną poczęła okrywać się bladością, dwie  łzy  ciche 
        spływały  po policzkach... Chciała mówić, ale głos jej  zamierał, 
        pochwyciła  mnie  tylko  za  głowę,  przycisnęła  ją  do  piersi, 
        schyliła się ku mnie i z lekkim okrzykiem bólu... skonała.
                Ja  sam  zostałem u łóżka jej klęcząc w tym  martwym  już 
        uścisku, nie pojmując śmierci, nie wierząc w nią, nie wiedząc, co 
        począć.
                Na  płacz  i lament kobiety, która u  nas  służyła,  roz-
        budzającej dom cały, poczciwi ludzie nadeszli, a żem ja nie umiał 
        sobie  dać  rady i nie wiedział, co robić, zajęli się  z  litości 
        pogrzebem  i ostatnią dla biednej matki posługą; potem  sprzedażą 
        ruchomości,   obmyśleniem  wreszcie  spokoju  na  pierwsze   żalu 
        godziny.
                Kilkoro nas tylko poszło za ubogą trumienką na Powązki, a 
        mnie od mogiły niełatwo było oderwać. Ale nazajutrz potrzeba  już 
        było iść do szkoły, a matka tak we mnie wpoiła konieczność pracy, 
        żem  ani  pomyślał  o  swobodzie,  o  odpoczynku,  że  żal  nawet 
        rozpaczliwy nie zdawał mi się przyczyną dostateczną do uwolnienia 






        od nauki.
                Nigdy  nie zapomnę powrotu mojego do klasy, gdy  z  czer-
        wonymi oczyma, nie umiejąc lekcji tuliłem się drżący w kątek, aby 
        mnie nauczyciel nie wywołał. Tego dnia przypadała właśnie  lekcja 
        jednego z tych najstraszniejszych pedagogów nieubłaganych, którzy 
        są postrachem dzieciaków.
                Był  nim  profesor matematyki, pan  Kruczkiewicz.  Żółty, 
        chudy,  prosty, sztywny, nie uśmiechający się nigdy, chodzący  po 
        świecie  jak  cyrkiel po papierze wymierzonymi kroki i  na  pozór 
        pozbawiony  krwi,  serca,  uczucia i  wszystkiego,  co  człowieka 
        stanowi. Nieszczęściem za pierwszym wejrzeniem wpadłem mu w oko i 
        suchy,  kościsty palec skierowawszy ku mnie, wywołał swym  głosem 
        grzechotki:
                - Muszyński!
                 Mrowie  przebiegło  po mnie, zasłoniłem twarz  rękami  i 
        zacząłem płakać.
                 Płacz  w dziecku jest zeznaniem winy i tak  zrazu  pojął 
        profesor,   który  coraz  surowiej  gromić  i  wołać   począwszy, 
        wyciągnął mnie z ławy na środek, obsypując przezwiskami  leniwca, 
        muła, opieszalca, próżniaka.
                 -  A  to  tak!  - wołał  zimnym  głosem  równym,  wyrazy 
        ostrymi,  ale  bez  najmniejszego  objawu  pasji  -  a  to   tak! 
        zabaweczki!  bieganina, piłka! uliczka! a to tak! a lekcji ani  w 
        ząb.  Czekajże,  dam ja ci tu zabawki, dam  piłkę,  dam  uliczkę, 
        łobuzie jakiś, zakało rodu ludzkiego! No cóż? nie umiesz lekcji?
                - Nie umiem, panie profesorze - odpowiedziałem.
                 -  Nie  umiesz! I bezwstydnie śmiesz mi  to  wyznawać  w 
        obliczu towarzyszów, bez sromu, bez czoła... na zgorszenie  tych, 
        których dotknięcie twoje zaraża, których gubisz złym  przykładem. 
        A! czekajże!
                Tu groźnie się zatrzymał i dodał:
                 - Mów, mule jakiś, dlaczegoż nie umiesz?
                 Profesor  zamiast  osła, używał  zawsze  muła,  pierwsze 
        wyrażenie mając za nadto trywialne.
                 - Dlaczego nie umiesz? - powtórzył groźnie.
                 - Matka mi umarła - odpowiedziałem po cichu.
                 Nauczyciel  stanął wryty, zmieniła mu się  twarz  zwykle 
        nieporuszona,  w oku zakręciła się łza - zmieszał się,  pożałował 
        widać  łajania  i zbliżywszy się do mnie pogładził po  głowie,  z 
        cicha rzekłszy do mnie:
                 - Sierota?
                 - Sierota - odpowiedziałem.
                 - Bóg nam ojcem, odejdź na miejsce.
                Odtąd  był  dla  mnie opiekunem i ta  zimna  postać,  pod 
        której powłoką suchą kryło się serce pełne uczucia, wcale inaczej 
        mi się przedstawiła.
                 Usiłując wynagrodzić mi to, co za bolesną uważał krzywdę 
        wyrządzoną bezbronnemu dziecięciu, Kruczkiewicz zaraz wychodząc z 
        klasy  zaprowadził  mnie do siebie, wybadał  i  szczególniej  się 
        zajął moim losem. Było coś opatrznościowego w tym gniewie, w tych 
        łzach  i w tej rzuconej mi przy pierwszym kroku w świat opiece  z 
        góry.
                 Taki  był nowego życia początek, musiałem zaraz  opuścić 
        mieszkanie  przy  Ogrodowej ulicy, z którym rozstać się  było  mi 
        bardzo,  bardzo  trudno! Był to ostatni kątek  na  ziemi,  gdziem 






        jeszcze nie był sierotą.
                 Odtąd  już  sam  jeden, nie  mając  własnego  dachu,  po 
        cudzych kątach tułać się musiałem i cudzym żyć chlebem.
                 Ale w szkołach dobrze mi jeszcze było, nie poczułem  tak 
        bardzo  ciężaru życia, uczyłem się jak mogłem, dobijałem  nagród, 
        pochwał,  wszystkich  dystynkcji  mających  zaręczać  przyszłość, 
        które jednak najczęściej małą są jej rękojmią.
                 Gdym później z tymi laurami wyszedł na świat,  pozostało 
        mi  przekonanie  o  potrzebie  głębszej  nauki,  a  zupełny  brak 
        ułatwiających  ją  środków  i znowu  troska  o  chleb  powszedni, 
        którego  szkolne  nagrody nie dawały, nie uczyły nawet,  jak  nań 
        zarobić.
                Zostawało mi jedno nauczycielstwo, najcięższy może z  za-
        robków,  którego zasługę zapoznają i goryczy nie  wiedzą  ludzie. 
        Ucząc  drugich,  potrzeba  się  było  samemu  kształcić,  czytać, 
        pracować,   kraść  od  snu  nocnego  godziny,   zdobywać   często 
        upokorzeniem i ofiarami miłości własnej książki i pomoce.
                 Ale  gdy się cel sobie oznaczy, gdy się pragnie i  silną 
        ma  wolę  - czegóż to człowiek nie złamie?  Jest  opatrzność  dla 
        tych, co na nią zasłużą.
                W tych latach nabyłem przekonania, że nad sierotami czuwa 
        Boża  opieka,  że  są w życiu niepojęte  cuda,  których  prostemu 
        przypadkowi przypisywać nie można.
                 Pomnę,  że  często w chwilach  najpilniejszej  potrzeby, 
        spadały mi z nieba upragnione pomoce tak na dobie, jak gdyby głos 
        mój  gdzieś  był  wysłuchany w górze,  jak  gdyby  odpowiedź  nań 
        niosły.  Nigdy też nie rozpaczam: w ostatniej chwili, gdy mi  już 
        do czynienia nic nie pozostaje - staję, czekam, spoglądam w niebo 
        i niebo zsyła dłoń pomocną.
                Często  jak  gdyby opatrzność  probowała  sił  człowieka, 
        opóźnia  się posiłkiem, doprowadza do ostateczności,  czeka,  czy 
        nie zrozpaczysz, aż gdyś już stracił nadzieję, gdy drżysz,  mając 
        zbluźnić,  zlatuje niebieski posłaniec z wieścią radosną.  Jesteś 
        ocalony.
                Chodzenie  za  lekcjami, utrapienia, jakich  się  doznaje 
        mając  do  czynienia z ludźmi różnymi, naprzykrzyły  mi  się  tak 
        bardzo, żem począł szukać innych środków do życia.
                Zdało  mi  się, że czując w sobie jakiś  talencik,  mając 
        łatwość  pisania,  chęć pracy potrafię stanąć  w  rzędzie  choćby 
        najskromniejszych  literatów i na chleb zapracować, a  razem  być 
        ludziom pożytecznym.
                Dawno  już  sił  probowałem  po  cichu,  alem  nie  śmiał 
        występować   z   niedojrzałą  pracą;   porównywałem,   śledziłem, 
        czytałem, a w ostatku przy pomocy miłości własnej nie czując  się 
        tak bardzo gorszym od drugich, postanowiłem uciec się o pomoc  do 
        jednego  z sędziwych już literatów, przytulić pod jego  skrzydła, 
        aby  sub umbra alarum potentata wejść w ten świat, który  mi  się 
        przytułkiem i portem wydawał po burzy.
                Ale  z  tymi  głośnymi  imionami  taka  historia  jak   z 
        szyldami:  są  sławy uczciwe i w pocie czoła zdobyte  powoli,  są 
        imiona  kupione  umiejętnie graną komedią i  wywieszonym  pięknie 
        malowanym znakiem.
                Smutno to powiedzieć, ale najczęściej ten najgłośniejszy, 
        kto  najmniej  zasługuje  na to. Geniusz,  talent,  uczucie,  po-
        święcenie,  wszystko  przed ludźmi  odegrać  można,  przemawiając 






        zręcznie do słabostek człowieka.
                 Temu,  którego zdania potrzebujesz, wmów tylko  znawstwo 
        wielkie,  rozum  przenikliwy,  okadź go  naprzód  pochlebstwy,  a 
        będziesz  miał  gotowego  poplecznika.  Tłumy  zyskują  się   jak 
        pojedynczy  ludzie kadzidłem, potakiwaniem ich  namiętnościom,  w 
        porę rzuconym słowem, uległością, pokorą, wielkimi frazami głośno 
        wykrzyknionymi,  gdy  drudzy  szepczą je  po  cichu,  zapożyczoną 
        umiejętnie ideą popularną.
                Cicha praca w kątku, idąca w świat bez opłaconej pokłonem 
        reklamy,  potrzebuje  długiego czasu, by trafiła do  przekonań  i 
        zyskała uznanie, a głośna szarlataneria zdobywa od razu szturmem, 
        co sumienniejsi życiem okupywać muszą.
                Pierwszego,  na  którego  trafiłem,  literata   wielkiego 
        imienia, o secinie tomów dzieł przeróżnej treści, musisz pan znać 
        choć z imienia, jest nim Jan Kanty Purchawka.
                Dziwny  to fenomen, że z końca w koniec szeregu  zgadzają 
        się  wszyscy na to, że nie ma żadnego talentu,  sami  najżarliwsi 
        przyjaciele  we frazy jego nie wierzą, a przecież Purchawka  jest 
        wzięty, głośny i nie ma sprawy literackiej, w którą by palca  nie 
        umoczył.
                 Chodzi  około tego z umiejętnością wielką, a  pielęgnuje 
        swoją reputację nieznacznie, ale nader skutecznie.
                Posłuchajcie  go tylko mówiącego o literaturze,  nic  się 
        tam nie stało bez jego udziału, wszystko my zrobiliśmy,  powiada; 
        nie ma, czego by nie doradził, do czego by się nie przyczynił,  w 
        czym  by  czynnej  i  stanowczej  nie  grał  roli.  A  jednak,  z 
        przeproszeniem,  puściejszej  głowy i takiego jak u  niego  braku 
        sądu trudno na świecie znaleźć, ale Purchawka ma rzecz  wielką... 
        ma frazę.
                Myśli  brak  mu całkowicie, słowo zawsze  znajdzie  wedle 
        oklepanych form ułożone i przyzwoicie wyglądające, tak że dla nie 
        wymagających  ludzi  uchodzi za  produkt  jak  najwykwintniejszy. 
        Wiecznie  też  jest w pogoni za myślą, na przesmyku,  którędy  ta 
        zwierzyna się przemyka i nie ma łowca, co by zręczniej polował na 
        ledwie wykluwającą się ideę. Nieostrożnie przed nim wygadasz  się 
        z nie donoszonym pomysłem, sądem, zdaniem - milcząc pochwycił  je 
        w  powietrzu,  a jutro nosi się z nimi po mieście jak  ze  swoimi 
        dziećmi  i gorliwieje popierając, najbezwstydniej głosi  się  ich 
        rodzicem.
                Na  tych  łatwych zdobyczach cała jego stoi  sława.  Nikt 
        umiejętniej  nad  niego  nie wypotrzebuje  cudzego  pomysłu,  nie 
        przewącha, co ma być popularnym i może sie stać głośnym.
                Widziałeś  pan przecie choć raz w życiu Purchawkę  gdzieś 
        na  jakimś  bankiecie  ku  czci  jakiej  gwiazdy  prowincjonalnej 
        wydanym?  Jest to maleńka, grubawa figurka, na  trochę  krzywych, 
        niskich nogach, której opatrzność jako szyldu powołania udzieliła 
        szczęśliwej  dużej  głowy i hydrocefalicznego  czoła...  Oczy  mu 
        siedzą na wierzchu, a wargi odęte dumnie świadczą, że poczuł  swą 
        wysoką dostojność. Patrz, gdy kroczy przez ulicę, jakim  otoczony 
        majestatem! jaką obleczony powagą, jak wie, że ściąga oczy i może 
        być  widzianym,  jak pilnuje się, by nic,  zapomniawszy  się,  ze 
        szczerego uczucia jak prosty śmiertelnik nie zrobił.
                Czujesz,  że ten potężny łeb stworzony jest do  wieńca  i 
        aureoli, choćby ich wcale był niewart, inaczej trzeba by mu  choć 
        ośle uszy przyprawić, aby jako tako wyglądał.






                Nikt  mocniej na pozór w siebie nie wierzy i  lepiej  się 
        sprzedać nie umie. Trzeba go widzieć z obcymi zwłaszcza, gdy  się 
        raz pierwszy im przedstawia, jak w najobojętniejszą rozmowę  umie 
        wtrącić  to,  co go podnieść może,  jak  półsłówkami,  nawiasami, 
        zapomnieniami umyślnymi posuwa swój obóz naprzód i odkrywa siły.
                Nie  ma  człowieka, co by więcej o poświęceniu  mówił,  a 
        mniej  go  praktykował;  słuchając  go,  wierzysz,  że  żyje  dla 
        ludzkości, znając - postrzeżesz łatwo, że siebie tylko ma na celu 
        i bifsztyk by z niej wykroił, gdyby mu się trochę jeść chciało.
                 W  jego  rozmowie mniej więcej utajone ja gra  rolę  tak 
        przeważną, iż w końcu od powtarzanych doz egoizmu najstrawniejszy 
        słuchacz czkawki i ckliwości razem dostać musi.
                Gdybyś  z nim mówił o chińskim cesarzu,  znajdzie  sposób 
        siebie gdzieś wetknąć pod jego żółty szlafrok.
                 Purchawka też u ogółu, który najlepiej wierzy tym, co mu 
        nieustannie   jedno  powtarzać  umieją,  uchodzi   za   wielkiego 
        człowieka,  za  olbrzyma  wiedzy i  inteligencji.  Znajdziesz  go 
        odlanym  z  brązu,  z miedzi, z gipsu, z  żelaza,  modelowanym  z 
        gliny,  malowanym  olejno, sztychowanym i  fotografowanym,  a  po 
        śmierci  ktoś  musi  al fresco w  grupie  znakomitości  postawić; 
        ustalona  jego sława jest jak opoka, o którą wszelka rozbija  się 
        krytyka. Nic o nim powiedzieć nie można, płynie z prądem czasu  i 
        byłbyś ogłoszony nieprzyjacielem kraju i zdrajcą, gdybyś śmiał go 
        podać w wątpliwość.
                Purchawka   należy  do  wszystkiego,  co   sławi,   unika 
        wszelkiej   opozycji  rzeczom  popularnym,  w  potrzebie   milczy 
        ostrożnie,  oczekując,  po czyjej stronie  będzie  zwycięstwo,  a 
        sposoby, jakich używa, aby się wcisnąć wszędzie, wśliznąć,  gdzie 
        się  coś robi, wyliczyć się i opisać nie dają. W potrzebie  gotów 
        iść przebojem - a minięty dopieroż krzyczy i łaje! Ale któż by go 
        śmiał minąć!
                Jeżeli się co stało bez niego, już to rzecz, która pewnie 
        upaść musi, w której jest wada organiczna lub podejrzana dążność, 
        bez tego sosu nie ma zdrowej potrawy.
                Rozumni też ludzie szukają nominalnego  współpracownictwa 
        Purchawki, łapią jego imię, a sławny człowiek, choć nic nie robi, 
        byle się podpisał w jak największej prac liczbie, już ma dosyć.
                Gdym  po  raz  pierwszy  przybył  z  pokorą  i  drżeniem, 
        przestępując  próg  świątyni z moim zwitkiem papieru  pod  pachą, 
        jeszczem  nie  znał  wcale wielkiego  człowieka,  wierzyłem  weń, 
        przystępowałem do tego majestatu ze czcią i strachem.
                 Wyszedł naprzeciw mnie ustrojony w powagę straszliwą,  z 
        chmurnym  czołem,  z  piórem za uchem, z księgą  w  ręku,  udając 
        oderwanego natrętnie od niezmiernej pracy, chociaż zabrzękłe oczy 
        dowodziły, że się tylko co ze snu po obfitej przekąsce obudził.
                Zmierzył  mnie z posągowej wyżyny piedestału,  na  którym 
        stał,  i raczył protektorsko powitać, gdyż mu znać strach  mój  i 
        przejęcie młodociane wielkością jego podobały się.
                -  Cóż mi powiesz, młodzieńcze? - zapytał, wpatrując  się 
        we mnie.
                -  A!  panie  - rzekłem - wpatrując  się  weń  błagająco!            
        -  Oto są grzechy mojego żywota. Do kogoż z nimi, jeśli  nie  pod 
        skrzydła twoje, o radę, o pomoc...
                 Wziął z rąk moich zwitek i popatrzał.
                 - Powiastka! - rzekł - to rodzaj płochy! trzeba jąć  się 






        naprzód poważniejszej pracy.
                 -  To tylko próba stylu... - odpowiedziałem -  chciałbym 
        wiedzieć.  czy pracować mogę? zasięgnąć jego zdania?  Jeśli  jest 
        jaki talencik, może i w tym się okazać.
                Pomruczał coś niewyraźnie patrząc na papier.
                - No, dobrze, dobrze - rzekł... - przejrzym to...
                -  I proszę pana... racz napisać swe zdanie  bez  ogródki 
        bez litości...
                 Uśmiechnął się.
                 -  Ale  potrzeba, byś waćpan mi dał  czas;  mam  tysiące 
        zajęć   na  tej  biednej  głowie...  nie   rozporządzam   sobą... 
        chwileczki nie mam wolnej.
                 -  A!  poczekam, ile pan każe! Wiem, że ten  czas  drogi 
        należy do ogółu! Nie śmiałbym być natrętnym... - odpowiedziałem z 
        pokorą.
                To mu się podobało, kadzidło pociągnął przyjemnie i wcale 
        się nie zakrztusił.
                 Doszedłem  później wypadkiem, że istotnie  miał  wielkie 
        zajęcia,  bo  tegoż dnia jadł obiad na cześć  jednego  przybyłego 
        literata dany, zaproszony był na wesele i chrzciny, a powrócił po 
        północy do domu tak natchniony, że od rzeczy prawił.
                Sławę  swoją  spijał  tysiącem  kielichów  i  spożywał  w 
        setnych  sztukamięsach...  to było  najważniejsze  jego  zajęcie. 
        Rękopism mój spoczął na stoliku wielkiego człowieka, ale sądzić o 
        nim nie myślał, dał go komuś do przeczytania i zwrócił z  cudzymi 
        przypiskami,  z których, gdym mu się chciał  tłumaczyć,  pokazało 
        się  jawnie,  pomimo  zręcznych ogólników, że  nie  czytał  wcale 
        zostawionej mu roboty.
                Czynił  mi wszakże nadzieję, że przy pracy za lat  jakich 
        dwadzieścia  potrafię  buty czyścić jednemu  z  geniuszów  epoki. 
        Ostatecznie   radził  mi  się  zająć  tłumaczeniem,   kompilacją, 
        streszczaniem itp., dając mi do zrozumienia, że piękna pochwała i 
        rozbiór dzieł jego mogłaby mi wielce być pożyteczną.
                W tym wszystkim, co mi powiedział, tak mało było  logiki, 
        tak   niewiele  podstawy,  tak  widocznie   dowolna   frazeologia 
        zwietrzała,  którą wprzód musiał innych częstować, żem  z  trochą 
        zastanowienia  pojął całą próżnię człowieka i odszedłem smutny  i 
        zniechęcony marnością rzeczy ludzkich.
                 Jeśli  tacy olbrzymi, na Boga, rzekłem w  duszy,  czymże 
        będą karły?
                Wszakże  nie chcąc jeszcze przypuścić, abym się miał  tak 
        zawieść  i  posądzając  moją miłość własną obrażoną,  że  mi  ową 
        znakomitość  wystawiła fałszywie, powróciłem do  pana  Purchawki. 
        Ale  zapraszany  na jego literackie  wieczory,  przypuszczony  do 
        wysokich progów, z każdym dniem mocniej przekonywałem się o  jego 
        nicości.
                Mogłem go sobie pozyskać tylko zostając adeptem, czcicie-
        lem, trybularzem i jego anima damnata, ale trocha wrodzonej dumy, 
        wybaczonej synowi biednej praczki, wstrzymała od upodlenia.
                 Między  mną  też  a  wielkim  człowiekiem,  od  razu  to 
        poczułem, nie mógł istnieć stosunek żaden, trzeba go było  oprzeć 
        na  fałszu  i pochlebstwie, a jam do tego nie  był  zdolny...  za 
        czysty byłem, za młody.
                Samemu  zaś wybić się na wierzch było prawie  niepodobna, 
        liczmy  na to także, iż nie będąc protektorem,  Purchawka  stawał 






        się  od  razu  przeciwnikiem, bo kto nie był z nim,  był  mu  już 
        wrogiem. Szukałem znowu silniejszych nad moje pleców...
                Przypadkiem  na  jakimś wieczorku w domu,  gdzie  dawałem 
        lekcje,  spotkałem się z dosyć już naówczas wziętym i  wsławionym 
        panem Przecławem Tumaniewiczem.
                 Przebacz  mi  pan,  że opowiadając  mu  tak  szczegółowo 
        smutne dzieje mojego życia i cudze do nich domięszać muszę -  ale 
        inaczej i moich byś pan nie zrozumiał.
                 Słyszałeś   czy  nie  o  Tumaniewiczu?   Ależ   czytając 
        dzienniki,  lubiąc literaturę, nie mogłeś się choć  z  nazwiskiem 
        nie spotkać.
                 Tumaniewicz, wyznajmy to naprzód, co słuszna, jest czło-
        wiek  z talentem rzeczywistym, talentem słowa  i  naśladownictwa, 
        talentem formy, pojęciem bystrym, łatwością pracy niezmierną, ale 
        na dnie pod tym wszystkim nie ma ani kropli uczucia, ani odrobiny 
        serca,   ani   ździebełka   sumienia.   Żartobliwy,    szyderski, 
        przyjacielski ze wszystkimi, nie ma przekonań głębokich  żadnych, 
        nie  ma przywiązania do nikogo i do niczego, nie ma myśli, co  by 
        go wiodła, ani celu, co by mu świecił.
                W  danej chwili wchodzi łatwo w zdanie każde,  pojmuje  i 
        tłumaczy sobie wszelkie postępowanie, ale nazajutrz śmieje się  z 
        tego,  czemu  dziś  potakiwał  i  z  równą  giętkością  przeciwne 
        popierać będzie przekonania... jemu to lub owo, zupełnie wszystko 
        jedno.  Talent jego w potrzebie do pewnego stopnia udaje  ciepło, 
        namiętność  i uczucie, a zawsze ma w pogotowiu śmiech, sarkazm  i 
        potrafi bystro słabą stronę każdej rzeczy pochwycić.
                Wszystko mu jedno, co pisać.
                 Zręczny  raczej  niż  silny, przyzwoicie  coś  w  każdym 
        rodzaju stworzyć umie, naśladując umiejętnie, ale tworzenie  jego 
        jest mechanicznym niemal procesem, jest jakąś władzą  małpiarską, 
        w której pozór twórczości pokrywa brak prawdziwego życia.
                Na  pierwszy  rzut  oka  komedia  jego,  dramat,  poezja, 
        dowcipny  szkic,  krytyka, rozprawa są błyszczące  i  ładniuchne, 
        myśl w nich nawet zdaje się igrać żywotna, ale podobne są one  do 
        tych niemieckich norymberskich galanterii, robionych na  jarmarki 
        lipskie,  które  się świecą w sklepie, a w życiu na nic  się  nie 
        przydały i znać zaraz, że są robione przez fuszera.
                Czytając  jego  twory, zdaje ci się, że  powinny  by  cię 
        rozgrzać,  że  człowiek,  co je pisał,  ma  talent  ogromny,  ale 
        zamknąwszy  książkę zostaje po nich wrażenie  fajerwerku,  trochę 
        swędu i trochę brudu... w oczach ciemność.
                Tumaniewicz  zresztą  nie bierze siebie  serio...  równie 
        chętnie  żartuje  z  siebie i swych utworów  jak  z  cudzych.  Ze 
        wszystkich  władz  udzielonych mu po szczypcie  najwyżej  podobno 
        ceni  on swój dowcip, z którym się najchętniej popisuje,  tym  on 
        napada  i broni się, żywi i zabija, i przyznać potrzeba,  że  ten 
        często mu posługuje doskonale.
                Pierwszego  dnia  widząc Tumaniewicza, jeśli  się  bardzo 
        wysili,  gotów  byś myśleć, że to jeniusz,  drugiego  dostrzegasz 
        tylko  talent,  trzeciego  i dalej już sam nie wiesz,  co  o  nim 
        trzymać;  na koniec, widząc jak łatwo mieni przekonania,  tracisz 
        wszelką weń wiarę i wszelką ku niemu skłonność.
                Nie  tai  on  się bynajmniej, że  jeśli  talentu  swojego 
        używa,  to  tylko  dla pieniędzy, że gotów  jest  pisać,  co  kto 
        zechce, że mu wszystko jedno komedie czy tragedie fabrykować i że 






        na  poczekaniu  może i poemat we  dwudziestu  czterech  pieśniach 
        wylać z piersi.
                Jest to machinka do pisania, odżywiana wielkim czytaniem, 
        zapożyczająca   się   nader  zręcznie,  pracująca   wcale   nawet 
        porządnie;  tylko  w  niej  człowieka,  duszy,  czucia,  zasad  i 
        ciepłego ogniska nie szukaj, bo ich tam nie znajdziesz...
                Maleńki, zwinny, niepozorny, żywy Tumaniewicz wkręca  się 
        wszędzie,  by żartować, czas trawi na paplaninie, która mu  służy 
        jako  gimnastyka do wyrobienia sił; nigdzie stale nie  przylgnie, 
        nie ma przyjaciół, bo nikogo nie kocha, nie ma stosunków, bo  ich 
        nie ceni i rodzonemu bratu gotów trochę gardło poderżnąć,  byleby 
        się  to jego kieszeni na coś przydać mogło...  Zresztą  najlepszy 
        człowiek na świecie.
                Jakkolwiek sceptyk i żartowniś, pan Przecław przy  pierw-
        szym  poznaniu  trochę się popisuje i  gra  komedię  niezależnego 
        sędziego, wszystko poświęcającego dla prawdy; - przyznaję się, że 
        mnie,   acz  niesympatyczną  ironią  i  sarkazmem,  zrazu   jakoś 
        obałamucił.
                Że  nie  miał nikogo, z kim by tam  mógł  swobodniej  się 
        rozmówić,  pewien będąc, że go pojmę, łatwo się do  mnie  młodego 
        uczepił.   Naturalnie  rozmowa  poszła  zaraz  na  literaturę   i 
        przyznałem  mu się w prostocie ducha naiwnie, że chciałem z  niej 
        uczynić zawód mój przyszły.
                -  No! to witajże kolego w gronie wywołańców - zawołał  - 
        ale  obrachuj się z piętami i łokciami, czy boso i  goło  chodzić 
        potrafisz,   nie  dostając  kataru;  wiesz,  jak  katary  u   nas 
        śmiertelne; porachuj się z żołądkiem, czy ci dieta nie zaszkodzi. 
        Ściśle  biorąc chleb literacki zły nie jest, głównie dlatego,  że 
        do   każdej   innej  kariery   czegoś   potrzeba:   kwalifikacji, 
        umiejętności,  talentu,  nauki,  a tu -  choćby  z  niczym,  byle 
        śmiało.  Dlatego  też  inwalidzi  społeczni  wszelkiego  rodzaju, 
        wywołani  z  szeregów  innych, cisną się  tu,  bo  tu  zaszczytne 
        miejsce  zawsze  zająć mogą - byle zręcznie się wzięli  do  tego. 
        Można zupełnie nic nie umieć, nie pracować, nie ślęczyć, nie mieć 
        iskierki  talentu,  a wydawać coś uparcie, dopóki się  sobie  nie 
        zbuduje  reputacji,  non  vi sed saepe cadendo.  Potem  już  śpij 
        spokojnie, gwintowane działa krytyki nic ci nie zrobią.
                 - Żartujesz pan - rzekłem mu.
                 -  Wcale  nie  - odparł. -  W  literaturze  więcej  jest 
        komedii  niż  sumienia, więcej umiejętności  sprzedania  się  niż 
        istotnej wartości, więcej szczęścia niż zasługi.
                 - Ależ błąd trwa chwilę?
                 -  I  życie trwa chwilę - uśmiechnął się  Tumaniewicz  - 
        byle  reputacji  na  życie  stało, co  po  nas  nastąpi,  co  nas 
        obchodzi?  Czy pójdziemy do biblioteki, czy pod placki, zdaje  mi 
        się, że to nieboszczyka gnijącego niewiele obchodzi.
                - Pan więc nie bierzesz na serio tego, co może  najpoważ-
        niejszym jest w świecie?
                Literat umilkł, chrząknął, potarł czoło i zmienionym gło-
        sem zapytał mnie:
                 - Wiele pan masz lat?
                 Zarumieniłem się, on ruszył ramionami.
                 - Doświadczenie uczy wiele - zawołał - koniec końcem nie 
        ma na świecie rzeczy serio, wszystko bałamuctwa.
                 -  Chcesz pan pisać - rzekł po chwili - pierwszą  rzeczą 






        jest nauczyć się w nic nie wierzyć. Zasady, wiara, przekonania są 
        to  rzeczy,  które w tej drodze ciężą, a do  niczego  nie  służą, 
        prędzej, później trzeba je z bark pozrzucać jak chleby Ezopa.
                Zimno  mi  się  zrobiło  i  zamilkłem,  ale  Tumaniewicz, 
        któremu szło o to, aby na mnie zrobił wrażenie, tak łatwo  puścić 
        mnie nie chciał.
                 - Co się tyczy literatury uważanej jako użytkowanie  sił 
        człowieka ku zarobkowaniu na życie - dodał zaraz - jest to  jeden 
        z   tych   łatwych,   najprzystępniejszych,   ale   też   najnie-
        wdzięczniejszych  środków  zyskania  grosza, do  którego  jak  do 
        piłowania drzewa bierze się ten, co ma ręce, a nic nie umie.
                Wprawdzie  i pisać można a nic nie umieć, co pan  zapewne 
        niejednokrotnie  zauważyć mogłeś czytając, ale znowu  można  mieć 
        talent,  pisać, dobrze pisać nawet i z głodu umrzeć.  Talent  ten 
        nawet  jest  w pewnym stopniu przeszkodą i zawadą, ma  on  zawsze 
        jakiś   charakter,  jest  wymagający,  pęta,  naraża,   robi   ci 
        zazdrosnych,  a bez niego lekki jesteś jak opłatek, mówiąc  słowy 
        Fredry,  i  choć  go nie ma, można to miejsce,  gdzie  on  zwykle 
        siedzi, tak udrapować, iż będzie się zdawało, że on tam być musi. 
        Do czegóż pan masz zdolność? - spytał w końcu.
                - Słabość mam - rzekłem mu - do poezji.
                 -   A!  do  poezji,  to  jeszcze  nic,  to  tylko   ospa 
        młodzieńcza,  wszyscy w danej chwili są poetami trochę, ale  mało 
        kto  ospowatym na całe życie zostaje, zresztą poezja  to  dopiero 
        symptom wstępny do pisarskiego życia.
                Wtem  zaproszono  go  do  stolika  okrągłego,  gdzie  się 
        śmietanka   towarzyska  zebrała,  a  że  sławny  był   ze   swych 
        improwizacji  w  różnych rodzajach i jak Bosco nalewał  z  jednej 
        butelki  wino,  piwo,  porter i  serwatkę  wedle  zażądania,  za-
        proponowano mu ku pociesze słuchaczy, aby naprzód zadeklamował co 
        Byronowskiego,  potem  probowano go w  rodzaju  Lamartina,  dalej 
        zażądano,  by  dał coś na kształt  Pola.  Tumaniewicz  wszystkich 
        poprzedrzeźniał  bardzo  zręcznie, ale dowiódł, że  sam  nie  był 
        niczym, choć wszelkie barwy tak łatwo przybierać umiał.
                Wyszedłem  po  tym  zadziwiającym  fajerwerku  oślepiony, 
        pomięszany, zachwiany, wątpiąc o powołaniu, nie pojmując, by  bez 
        głębokich  przekonań tak iść można plewy na ziarno  sprzedając  i 
        nie mieć zgryzot sumienia.
                Nie  zraziło  mnie przecie to  świętokradztwo  do  zawodu 
        literackiego,  który poczynać chciałem bardzo  skromnie,  wziąłem 
        się  do  tłumaczeń.  Sądziłem  że  tu  nie  narażając  się,   nie 
        występując  samemu, użytecznym być można bardzo. Ale  nie  sztuka 
        było  wybrać  i wytłumaczyć, sztuka coś  z  tłumaczeniem  zrobić. 
        Wszystkie  drogi  znalazłem zaparte i tłumy  robotnika  na  polu, 
        które i połowy rąk stręczących się nie potrzebowało.
                Z  dnia  na dzień musiałem zarabiać tyle,  ile  potrzeba, 
        ażeby  z  głodu  nie  umrzeć  -  wybierać  najtańsze  garkuchnie, 
        oszczędzać  chleb  do  ust kładziony i  od  gęby  odejmować,  aby 
        przyzwoitą  mieć odzież, bez której się pokazać nie  można  nawet 
        literatowi.
                W  szeregi  pracowników regularnych, w  znane  już  grona 
        trzymających  się  za ręce i  niechętnie  dopuszczających  nowych 
        szermierzy, nowemu człowiekowi niełatwo się wcisnąć, probowałem z 
        wiarą  młodzieńczą, cofnąłem się z dojrzalszym  przekonaniem,  że 
        tak  po trosze musi być wszędzie. Witano mnie wprawdzie  wszędzie 






        słowy  braterskimi, ale ścieśniały się szeregi, aby nie  dopuścić 
        nieznanego,  trochę z pobudek szlachetnych, więcej  dlatego,  aby 
        nie  zabrakło  strawy  dla garstki, co  sama  ledwie  okruszynami 
        spekulantów wyżyć mogła.
                Nie  sądź pan jednak z mojego narzekania, żebym  tu  samo 
        złe  znalazł,  w gromadzie ludzi powołanych  lub  okolicznościami 
        skłonionych  do  pisania  trafiłem i na  zacnych,  i  na  głęboko 
        przekonanych,  i na sumiennych, ale to byli jak ja maluczcy,  jak 
        ja  ledwie  znani i walczący jeszcze, którzy stękali  ze  mną,  a 
        pomóc  mi  nie  mogli. Jak wszędzie tak i tu,  co  było  lepszego 
        chodziło  boso  i  dziurawo,  szarlataneria  górowała,  panowała, 
        rządziła.
                Przyczyną  tego  jest  to, co wszędzie  indziej,  czy  to 
        fizjologiczny  pewnik,  że  ludzie istotnie  obdarzeni  lepiej  z 
        małymi  wyjątkami narzucać się nie lubią, czekają  cierpliwi,  że 
        ich  zasłudze sam los wydzieli stanowisko odpowiednie,  gdy  tym-
        czasem  mniej  uposażeni,  trutnie  po  prostu,  krzyczą  głośno, 
        szamotają się, drą, napadają, używają wszelkich sposobów, aby  na 
        wierzch  wypłynąć, a jak zawsze, jak wszędzie audaces raczej  niż 
        fortes  fortuna  juvat! Świat znużony hałasem  ulega,  aby  sobie 
        pokój  okupić i tak do władzy przychodzą ci, którym o to  chodzi, 
        by  panować,  nie o to, by służyć dobrej sprawie,  których  pędzi 
        prywata, nie chęć być użytecznymi.
                Najrzadszym  może  fenomenem  w  świecie  jest  człowiek, 
        któremu  by  natura  dała  zarazem  i  poczciwe  serce,  i  umysł 
        wzniosły, i charakter niezłamany, który by szedł naprzód z  wiarą 
        gładką, łamał zawady, litując się nad ruinami, które robić  musi, 
        i siłą zdobył cel, który sercem ukochał.
                Wkrótce  niesmak mnie taki ogarnął, że  zapomniawszy  już 
        nieco  o  tym, co ucierpiałem dawniej, znowu  zapragnąłem  raczej 
        skromnego,  pańszczyzną pedagogiczną zarobionego chleba, niż  tej 
        wojny, wydającej mi się uwłaczającą i dociskania się do  miejsca, 
        które mi się może z prawa należało.
                Pojechałem  więc  na wieś, widziałeś mnie tam pan  i  nie 
        potrzebuję  mówić mu, jaką goryczą napojono  najętego  człowieka, 
        który cierpiał, póki sił stało, aż ostatnia nitka cierpliwości  w 
        nim pękła.
                Co ze mną się tam stało, dzieje się co dzień z  tysiącem; 
        nie  przypisuję sobie, bym lepiej od innych znosić umiał, alem  z 
        przykładnym  zaparciem się miłości własnej wytrzymywałem,  dopóki 
        tylko  mogłem  i umiałem... Naprzód, ale  znasz  wszakże  państwa 
        Ciemierzyckich?
                -  I  tak dobrze ich znam, żem się wydziwić  nie  mógł  - 
        odparł  Feliks - jakeś ty u nich mógł wytrwać tak  długo.  Łaskaw 
        jeszcze  jesteś, że mówisz państwa Ciemierzyckich, gdy w  istocie 
        należałoby powiedzieć panią Ciemierzyckę. Prawdą a Bogiem on  sam 
        jak  ja  (tu  uśmiechnął się Feliks) - abdykował...  z  tą  tylko 
        różnicą,  że  ja  mam zacną i poczciwą,  a  nieszczęściem  trochę 
        chorowitą  żonę, on zaś grzechotkę i sekutnicę,  której  pierwszy 
        pada ofiarą.
                 -  Więc  pan  wiesz i rozumiesz, com  ucierpiał  u  tych 
        państwa  z rozpieszczonym dzieciakiem, dumną i  zgryźliwą  matką, 
        dosyć  głupim ojcem i trzema starymi pannami ciotkami, którym  na 
        nieszczęście przyszło do głowy, że powinienem się był  koniecznie 
        z jedną ożenić.






                - Pierwszy raz słyszę! - rozśmiawszy się rzekł Feliks.
                -  Niestety,  tak było! - z westchnieniem odparł  Teoś  - 
        proszę sobie wystawić moje położenie w tym domu. Trzy stare panny 
        to  cała  legia  naturalnych szpiegów,  zawojowany  mąż,  zepsuty 
        synalek  i jejmość, która literalnie z gniewu i  wielomówstwa  do 
        zapienienia  niekiedy przychodziła! Zrazu pani patrzyła  tylko  i 
        dosyć jeszcze grzecznie rzuciła niekiedy słówko, mąż udawał przed 
        nowo  przybyłym wielowładnego potentata, trzy  ciotki  sznurowały 
        usta,  usiłując  sobie ukraść lat dziesiątek;  synek  się  trochę 
        obawiał,  ale ten miodowy miesiąc nauczycielstwa trwał  niedługo; 
        naprzód  mój  wychowaniec  podniósł  chorągiew  buntu,  następnie 
        ojciec,  wydawszy się ze swą słabością, znienawidził  mimowolnego 
        jej  świadka, w ostatku z kolei odpadać mi zaczęły  sprzymierzone 
        ciotki po jednej, od najstarszej począwszy, która pierwsza wyrzec 
        się musiała marzenia. Pani powoli coraz ostrzejszego dobierała na 
        mnie  mundsztuka,  ale  z początku  postanowiłem  był  wytrwać  i 
        znosiłem,  co  spadło,  jakbym na  progu  domu  wszelkie  uczucie 
        zostawił.
                -  Ależ ciotki - przerwał Feliks, który rad był,  że  się 
        chwilę mógł pośmiać - powiedzże mi historią ciotek.
                -  Chcesz  pan  renovare  dolorem  -  rzekł  Muszyński  - 
        kiedyśmy  się  już rozgadali, mówmy wszystko. Znasz pan  te  trzy 
        ciotki,  trzy  parki Michała Anioła, chude,  wysokie,  spiczaste, 
        żółte  i  straszne, z tymi fizjognomiami,  których  dawny  wdzięk 
        młody  zmienił  się w odstraszający wyraz gniewu  przeciw  całemu 
        rodzajowi ludzkiemu; wiecznie udające słodycz, a sączące  żółć... 
        trzy  ciotki, z których najmłodsza liczyła lat czterdzieści...  a 
        najstarsza  nie wyrzekła się jeszcze słodkich nadziei kobierca  i 
        miłości  przy księżycu. Wpadłem w ich szpony i trzeciego dnia  po 
        przyjeździe  poczułem,  że rozpaczliwy stan może wywołać  w  tych 
        zawiędłych  sercach uczucia niebezpieczne, bo zawsze  zemstą  się 
        kończące.   Postanowiłem  więc  oblać  się  lodem   i   przepasać 
        obojętnością nieprzezwyciężoną.
                Przez  tydzień  trwały  popisy  czułości  serc,  historie 
        przedpotopowe poświęceń, do jakich były zdolne, dalekie aluzje  o 
        zdradzie  i doznanych nieszczęściach, cały szereg  strategicznych 
        ruchów poprzedzających zwykle kampanią.
                Znasz  pan nadto ludzi, byś się nie domyślił, że każda  z 
        trzech  ciotek usiłowała mi dowieść naprzód, iż jest łagodną  jak 
        baranek,  bo  zwykle człowiek z tym wychodzi na  harc,  czego  mu 
        najwięcej  braknie  -  potem,  że  zdolną  do   najnamiętniejszej 
        miłości, nareszcie dawały mi do zrozumienia, że przypadkowo tylko 
        może  trochę  staro  wyglądają  - ale  w  istocie  są  w  kwiecie 
        młodości; w ostatku starano się wzbudzić we mnie wiarę, że gorąca 
        miłość  nie  potrzebuje  dla nich balastu  worków  z  talarami  i 
        szumnych  tytułów...  że  chatka  w  lesie...  dla  dwojga   serc 
        przebitych  strzałą  amora  jest  zaczarowanym  pałacem...  Byłem 
        głuchy  uparcie jak ten, który słyszeć nie chce. Powoli z  pieśni 
        pochwalnej  nuconej  na  cześć  moją,  zmieniając  ton,   poczęły 
        przechodzić  w  powątpiewania  o  szlachetności  mych  uczuć,   o 
        sercu... i o inteligencji.
                Spadałem co dzień z wysokiego piedestału, na którym  mnie 
        chwilowo umieściła nadzieja.
                Pierwsza  panna  Albina  zrozpaczyła o  mnie  i  osądziła 
        wartogłowem, następnie potwierdziła ten wyrok panna Malwina...  i 






        przyjęła panna Halina... Gdy wszystkie trzy zastępy obróciły  się 
        przeciwko  mnie,  byłem zgubiony... Spisek malca, ojca  i  trzech 
        ciotek pod naczelnictwem pani samej zawiązany, wyczerpał w  końcu 
        ostatnią   kroplę  cierpliwości...  Głuchy,   ślepy,   bezwładny, 
        posłuszny, przybity, robiłem, co tylko chcieli, uginałem się  pod 
        największymi  ciężarami, brałem na ramiona coraz nowe,  w  końcu, 
        gdy  ze mnie już i ekonoma, i pisarza, i lokaja robić  poczęto... 
        musiałem podziękować i wracać na moje pustkowie.
                 -  Mój  drogi  - spytał pan Feliks,  który  jak  wszyscy 
        próżniacy  ploteczki  lubił...  -  ale  jakże?  czy  przyszło  do 
        wyraźnych oświadczyn ze strony ciotek? czyś miał to okrucieństwo, 
        by im choć dnia, choć godziny nadziei nie dać?
                 - Byłem jak skała - rzekł Muszyński - rozbiły się o mnie 
        pociski oczów, strzały słów i gromy westchnień.
                - Nawet panny Haliny?
                 - Nawet Haliny... Dobiło mnie to, że posądzony  zostałem 
        o  jakieś  uczucie dla osoby innej... uczucie,  które  złapano  w 
        powietrzu  i  odgadniono  tym  przedziwnym  instynktem  zazdrości 
        kobiecej,  która  równa się jasnowidzeniu... Od chwili,  gdy  się 
        przekonano, że mogę kochać, a nie kocham ani Albiny, ani Malwiny, 
        ani Haliny... zostałem odrzucony i wyklęty... anathema! Nie  było 
        ratunku, przebaczenia, litości... zbrodnią było nie kochać wcale, 
        ale  zakochać  się w kim innym... potrójnym  występkiem!  zgrozą! 
        zdradą... odstępstwem... Natychmiast odkryto, że nawet nie  byłem 
        szlachcic,  czego nie taiłem, że mój pobyt w domu mógł  szkodliwy 
        wpływ  wywrzeć  na  herbowne dziecko... że  mogłem  być  napojony 
        maksymami  proletariuszowskiego  pochodzenia... I  otóż  dlaczego 
        musiałem znowu wędrować.
                Milczeli chwilę.
                 -  Ale  możeż  to być - przerwał Narębski  -  ażeby  już 
        literatura  tak nic swoim dzieciom nie dawała prócz  pośmiertnego 
        wieńca  i grobowego kamienia? Mnie się zdaje, żeś pan  zrozpaczył 
        za  wcześnie,  że widzisz zanadto czarno... to co jest  może  nie 
        białe,  może  szare, ale nie tak  przepaściste  i  nieporatowanie 
        pogrążone w ciemnościach.
                 - Być bardzo może - odparł, spuszczając głowę  Muszyński 
        - smuci mnie tylko nabrane przekonanie, że tu prawie  nieodzownie 
        komedię grać potrzeba, a ja tego nie umiem wcale. Drugi raz znowu 
        zwracałem  się  do nauczycielskiego chleba i nie  lepiej  mi  się 
        udało, teraz go już probować nie myślę.
                 -  Ale  ba...  -  przerwał  Narębski  zawsze  łakomy  na 
        opowiadania - mówże no, mów, jakeś drugi raz pojechał i  powrócił 
        raz drugi... ty opowiadasz tak dobrze...
                 - Niestety, zanadto ból świeży jeszcze, abym się  zdobył 
        na  wesołe o nim opowiadanie - rzekł Teoś - a historia  krótka  i 
        pospolita...   Nastręczyło  mi  się  miejsce  na  wsi,   niepomny 
        pierwszego   zawodu  przyjąłem  je.  Tu  już  nie   trzy   ciotki 
        sprzymierzone aliansem świętym, ale całkiem inną przeciwko  sobie 
        znalazłem koalicję.
                Poczciwy  szlachcic,  który mnie wezwał dla  zajęcia  się 
        wychowaniem  dwóch synów i trzech córeczek w dodatku,  jakkolwiek 
        najlepszy  w  gruncie  człowiek, skutkiem  odosobnienia  tak  był 
        zardzewiały,  tak  zaufany, że sprowadzając sobie  nauczyciela  z 
        Warszawy  dostanie  człowieka, który mu  przyjdzie  z  gramatyką, 
        historią  i  językami,  ale  tabula  rasa  bez  żadnych  własnych 






        przekonań,  iż  od razu począł sobie ze mną,  jak  z  zaprzedanym 
        niewolnikiem  z  Tacytowskich czasów, co by był na  pamięć  umiał 
        Homera, jak z posłusznym narzędziem i oficjalistą obowiązanym nie 
        mieć ni głowy, ni serca. Już mu się to od razu nie podobało,  żem 
        pierwszego  dnia  wyrzekł  jasno zasady, od  których  nie  mogłem 
        odstąpić,  i  żem biorąc parę tysięcy złotych za  to,  by  uczyć, 
        chciał    zachować   jeszcze   niezależność    i    zagwarantować 
        nienaruszalność sumienia. Dzieci miałem wychowywać wedle programu 
        ojca,  matki,  stryja i księdza proboszcza, a  nie  wedle  mojego 
        własnego - dwa te zadania trudno się jakoś z sobą godziły.
                Jam  chciał  mieć z nich ludzi, oni głównie  szlachtę  po 
        dawnemu z zasadami wyosobnienia i zamknięcia w ciasnych pojęciach 
        jednej   klasy,   krwią,  posłannictwem,   ideą,   szlachetnością 
        dźwignięte na stanowisko wyłączne.
                Powtarzam panu, nie byli to źli ludzie, ale się  urodzili 
        w  purpurowych  togach  patrycjuszowskich,  których  zrzucić  nie 
        chcieli nawet dla zbawienia ogólnego... W pierwszych zaraz dniach 
        dało  mi się uczuć, że niełatwo pogodzę się z nimi,  wszakże  nie 
        rozpaczałem  jeszcze,  alem postrzegł wkrótce, iż  gdzie  nie  ma 
        żadnej  spójni  i  wspólności  choćby  jednej  idei,  tam   zgoda 
        niepodobieństwem.
                 Starałem się zejść w rozprawach z nimi do zasad  chrześ-
        cijańskich, dowodząc im, że je zapoznają... spodziewałem się,  że 
        choć ewangelicznym prawdom nie zaprzeczą; okazało się wszakże, iż 
        te prawdy brali ku swemu pożytkowi na odwrót. Na przykład chcieli 
        pokory,   ale  ją  nakazywali  drugim  względem  siebie,   żądali 
        pobłażania,  ale  nie  myśleli  go  praktykować,  tylko  z  niego 
        korzystać; unosili się nad miłością chrześcijańską, ale pragnęli, 
        by  ich kochano i poświęcano się dla nich, a o  wzajemności  mowy 
        nie było.
                Z tych zasad wychodząc, sądzili że za dwa tysiące złotych 
        kupują  sobie prawo nie tylko rozporządzać czasem moim  i  pracą, 
        ale  kierować  przekonaniem, naginać moje myśli,  posługiwać  się 
        wreszcie mną jak niewolnikiem, używając i nadużywając.
                Tym   razem  koalicję  stworzył  ojciec,  chcący   przede 
        wszystkim  być głową absolutną domu, matka, która w nim  widziała 
        wyrocznię,  i ksiądz proboszcz, przyjaciel domu, zacny  człowiek, 
        ale  zacofany i w średniowiecznym porządku świata  widzący  ideał 
        teraźniejszości  i  przyszłości. Dysputa  była  niepodobieństwem, 
        bośmy się rozchodzili w danych pierwszych, których ja przyjąć nie 
        mogłem,   które   ode  mnie  znowu  przyjęto   tylko   za   dowód 
        niebezpiecznej demagogii i nieukorzonego ducha. Starano się  więc 
        nie rozprawiając zgnieść mnie wymaganiami... zastosowałem się  do 
        nich  w  słusznej mierze, gdy ją przeszły,  stanąłem  jak  ściana 
        żelazna.   Sprobowano  przełamać  opór,  byłem   niezwyciężony... 
        Proboszcz  uznał  mnie  obłąkanym,  oddając  sprawiedliwość  moim 
        zasadom,  że  w nich trochę prawdy na okraszenie  mnóstwa  błędów 
        znajdował  i  gdym  odmówił wpajania w  dzieci  tego,  czego  nie 
        uznawałem za dobre, skłóciliśmy się mocno. Szło o to, żem był  do 
        kwartału  dobyć obowiązany, trzymano się tego z początku,  potem, 
        gdy  co dzień życie dla obu stron stawało się nieznośniejszym,  a 
        każde słowo rodziło spory kończące się okrutnymi gniewy, musiałem 
        wreszcie ustąpić.
                 Wina po trosze jest moja, przyznaję... ale dużo w tym  i 
        położenia nauczyciela domowego. Machiny żądać po nim  niepodobna, 






        cierpieć  zaś wroga swoich przekonań, pojmuję, że się nie  godzi. 
        Rodzice chcą mieć dzieci do siebie podobne, nauczyciel pragnie je 
        zbliżyć  ku sobie... tamci mają za sobą prawo rodzicielskie,  ten 
        głębokie  przekonanie...  zgoda  niemożliwa.  W  szkołach,  gdzie 
        nauczanie  idzie  trybem przez kraj przyjętym  i  dla  wszystkich 
        jednym,  usuwa  się  ta niedogodność, w  domu  potrzeba  dobierać 
        nauczycieli  do  koloru  swoich  zasad.  Państwo  X.  sądzili  po 
        staremu, że człowiek, co bierze dwa tysiące, wyrzeka się  siebie, 
        sumienia  i wszelkiej osobistej inicjatywy, musieliśmy  się  więc 
        rozstać,  gdy  ja  wcale  inaczej  obowiązki  człowieka  pojmować 
        przywykłem. Otóż jak i dlaczego znienawidzony wkrótce w tym domu, 
        w  którym  za płatnego sługę nie chciałem  uchodzić,  musiałem  z 
        niego ustąpić.
                -  Teraz znowu jestem na bruku - mówił dalej Teoś  -  jak 
        pan widzisz, nie mając co począć z sobą.
                -  Ależ  to nie może być... byś z taką  energią,  jaką  w 
        tobie widzę, rady sobie nie dał.
                -  Różnie bywa - rzekł Teoś... - ale nie mówmy  lepiej  o 
        tym.
                - Owszem mówmy, mówmy - przerwał Narębski.
                 - Wierz mi pan, że mówić o czym nie ma... - po chwili  z 
        oznaką  zniechęcenia  dorzucił Muszyński - czuję,  że  jestem  na 
        fałszywej  drodze, ale dziś zawrócić się  niepodobna,  wychowanie 
        nie  usposobiło  mnie do niczego wyłączniej, z  biedy  muszę  być 
        literatem.  W  pojęciach  o pracy umysłowej  jest  podobno  jeden 
        wielki  fałsz zasadniczy. Rzucają się do niej po większej  części 
        ludzie   bez  chleba  i  przyszłości,  którym   szukanie   strawy 
        przeszkadza  do  pracy lub praca głodem zamarza. W  porządniej  i 
        logicznie  urządzonym  społeczeństwie  zakazanym  by  niemal  być 
        musiało  obierać  zawód  taki  bez  kwalifikacji   niezależności; 
        żądałbym dla literata kaucji takiej przynajmniej, by z głodu  nie 
        umarł i choćby jaką taką suknię na grzbiecie miał  zabezpieczoną. 
        Bogaty może pracować łatwo i oddać się cały pracy  niewdzięcznej, 
        bo jeśli gdzie to tu dwom naraz panom służyć nie można.
                - Tak, ale jeśli się czuje powołanie?
                - Jeśli się je czuje gorąco... mówię może przeciwko sobie 
        -  to  się  walczy  i nie stęka...  Na  nieszczęście  często  bez 
        powołania  wewnętrznego,  bez tego głosu, który  wyznacza  drogę, 
        obiera  się ją tylko w fałszywym przekonaniu, że ona prowadzi  do 
        chleba  i  sławy razem, a nie otrzymuje się  ani  razowej  kromki 
        pierwszego, ani osuszka drugiej.
                Na  tym  rozmowa  chwilę została  przerwana;  pan  Feliks 
        spojrzał, westchnął, byłby mówił może, bo miał nawet w tej chwili 
        wiele  myśli,  ale mu się leniło ust otwierać i  długo  dowodzić, 
        uspokoił   się   więc  wewnętrznie  argumentem,  że   pewnie   by 
        Muszyńskiego nie przekonał, i spytał tylko:
                - Cóż więc poczniesz, kochany Teosiu?
                 -  O  tym  jeszcze dobrze sam nie wiem  -  odparł  młody 
        chłopiec.   -   Pójdę  zapewne  drogą  obraną   szczęśliwie   czy 
        niefortunnie,  choć wiem, że nie zajdę daleko. To, co widzę,  nie 
        zraża mnie, czuję, że to epoka przejścia nie tylko w ideach,  ale 
        w  ludziach,  że runie, co stać nie warto, a lepsze  nastąpi,  że 
        sumienie  zapanować  musi, a komedia skończy  się  wreszcie,  gdy 
        kurtyna podarta na brudną zapadnie scenę.
                 - Ale tymczasem? - dodał przyjaciel. - Słuchaj no...  ot 






        tak,  szczerze...  bo  ja  cię kocham,  czyby  ci  czym  dopomóc, 
        podeprzeć, popchnąć nie można? ułatwić drogi? zawiązać  stosunki? 
        mów... uczyniłbym chętnie, cokolwiek jest w mojej mocy...
                 Ofiara  zrobiona  była  po  przyjacielsku  i  tym  tonem 
        serdecznym, który nie dopuszcza obrazy, a wywołuje wdzięczność.
                Teosiowi  łza  zakręciła się w oku, ale  głowę  podniósł, 
        potrząsł  czołem  i biorąc za rękę  Narębskiego,  odpowiedział  z 
        godnością:
                 -  Rozumiem ofiarę, ale spodziewam się, że  pan  kochany 
        pojmiesz  odmowę; na miejscu jego tak samo bym uczynił,  w  mojej 
        będąc  skórze,  tak byś zrobił jak ja. Chcę być  winien  wszystko 
        sobie,  pracy własnej, choćby dlatego, żebym wyprobował, czy  mam 
        siły,  czy  potrafię pracować. Z głodu nie  umrę...  mogę  czekać 
        śmiało.
                Narębski  milcząc ścisnął dłoń sobie  podaną,  zarumienił 
        się trochę, ruszył z lekka ramionami, kilka razy usta otwierał  i 
        zdawał  mocno  zmięszany  tym, co chciał wyrzec, a  nie  mógł.  W 
        ostatku  zebrał  się  na  odwagę  jak  wszyscy  słabi  z  impetem 
        przyskakując do Teosia i szybko wołając:
                -  No  co to dłużej taić? otwarcie  mówmy...  ty  kochasz 
        Manię?
                Muszyński zarumienił się, zmięszał, cofnął, zagryzł usta, 
        ale opamiętawszy prędko, odparł:
                 - Do czego to pytanie?
                 -  O!  wierz  mi, nie z  próżnej  ciekawości  -  zawołał 
        Narębski, któremu usta drżały - ja potrzebuję wiedzieć o tym.
                 - Słuchaj mnie pan więc... - rzekł powoli przychodząc do 
        siebie  Muszyński  - ja sam nie wiem, czy ją kocham,  bom  samego 
        siebie o to spytać nie śmiał. Serce mi bije... czuję, że  mógłbym 
        ją kochać, że puściwszy cugle sercu, kochałbym ją do szału... ale 
        znam  położenie moje i obowiązki, nie odważyłem się nigdy  okazać 
        jej, że miłość ta w sercu moim jednym wejrzeniem zasianą  została 
        i rozbujała na jasny kwiat, którego ludzkie nie zobaczy oko;  nie 
        sądź  pan, błagam cię, ażebym egoista występny dla woni i  blasku 
        tego  kwiecia  zaparł  się  powinności  moich,  chciał  jej   los 
        zagrodzić  i ją poświęcić myślał dla siebie... Ona  warta  innego 
        szczęścia, innej doli, niż ta, która dla mnie jest zgotowana, ona 
        je  znajdzie...  ja  bym się sobą  brzydził,  gdybym  śmiał  mieć 
        nadzieję... kocham ją miłością ojca, brata, opiekuna... ale wiem, 
        że nie mogę marzyć o przyszłości...
                 -  Dlaczego? - zawołał popędliwie Feliks - dlatego,  żeś 
        ubogi? Byłżebyś dla drugich tego przekonania, że koniecznie muszą 
        mieć zapewnione jutro, którego nikt wszakże nie ma,  obawiałżebyś 
        się walki? wzdrygał na pracę?
                - Ubóstwa nie obawiam się dla siebie - rzekł Muszyński  - 
        ani  jutra, ani pracy, ale pojmuję, że biorąc kobietę  na  barki, 
        potrzeba  mieć  już coś więcej, niż nadzieję,  trzeba  mieć  choć 
        kawałek  dachu, choć jakie takie gniazdko, choć maluczki kącik  i 
        pewniejszy chleb lub choć pewną pracę; ale ja...
                 Teoś smutnie zwiesił głowę...
                 - No! no! i co więcej jeszcze? - uśmiechając się  spytał 
        Feliks.
                 - A! przede wszystkim - rzekł Teoś - trzeba mieć pewność 
        serca.
                 - O tym albo ci powie przeczucie, które nigdy nie myli - 






        odparł  Narębski - albo ona sama; ale zdaje mi się,  że  lepszego 
        wyboru   zrobić  nie  mogła  i  musiała   spostrzec   płomieniste 
        wejrzenia.
                - Płomieniste! - oburzył się Muszyński.
                -  Myślisz więc, że gdzie ogień się pali, tam blask  jego 
        utaić można?
                - Jam nie śmiał spojrzeć!
                 -  Powiedz,  nie  chciałeś,  aleś  patrzał  i   ogniście 
        spoglądał mimo woli. O to jednak mniejsza - uśmiechając się mówił 
        dalej Narębski - co się tyczy Mani...
                 Tu  się  zaciął,  rumieniec  mu  na  twarz  wystąpił   i 
        potwierdził tylko co wyrzeczone zdanie, że gdzie jest ogień,  tam 
        płomienia ukryć niepodobna.
                 -  Co się tyczy Mani - rzekł zmięszany - wiesz  zapewne, 
        że  jest  sierotą, bez ojca i matki, bez rodziny,  wszyscy  dawno 
        poumierali...  Wzięliśmy  ją  z  miłosierdzia  do  naszego  domu, 
        wychowało się to jak własne dziecię, pokochaliśmy ją  serdecznie; 
        a  dziś, gdyby ją wydawać przyszło... nie puścilibyśmy  w  świat, 
        nie  obmyślawszy  coś dla niej. Ja przynajmniej - dodał  cicho  - 
        czuję się do tego najmocniej obowiązany.
                 - Tym gorzej - rzekł Muszyński - nie jest ubogą jak  ja, 
        nie podałbym jej ręki, na której się wesprzeć powinna, sam w  jej 
        dłoni szukając podpory... mam dumę proletariusza.
                 -  Jak to i więcej dumy niż miłości? - spytał  Narębski, 
        który  tym  bardziej naciskał go, im tamten zdawał  się  uparciej 
        wycofywać.
                 -  Miłości jeszczem w sobie nie zbadał, uczciwe  uczucie 
        godności  i  poszanowania siebie mam za obowiązek...  Ubogi  musi 
        głowę  nosić wysoko, wysoko serce, a jak wy złotem, on  się  dumą 
        siły własnej okrywa.
                - Więc nie kochasz jej?
                -  Dlaczegóż bym miał taić... czuję, że ją kocham...  ale 
        przed miłością idzie obowiązek...
                Zresztą  ta  miłość nasza, moja, nie  jest  wcale  siebie 
        pewną, nie wyprobowaliśmy jej przez łzy i cierpienie, nie  doszła 
        nawet  do  słów,  do wyznań,  objawiła  się  zaledwie  rumieńcem, 
        pomięszaniem, wejrzeniami kradzionymi. Dalej iść sumienie mi  nie 
        dozwala,  jej skromność... Nie sądzę, żeby mnie  pokochać  mogła, 
        nie  czuję  się  jej godnym; sam, powtarzam  ci,  nie  wiem,  czy 
        marzenie o ideale nazwać się może miłością.
                 - Tyś szczery ze mną i ja będę z tobą otwartym -  rzekł, 
        zawachawszy się znów chwilę mąż Samueli, z ciężkim  westchnieniem 
        -  żona  moja,  Teosiu,  najlepsza  kobieta  w  świecie,  ale  to 
        nieszczęsne  jej  zdrowie humor biedaczce popsuło, nigdy  się  na 
        skromnej,  cichej  Mani poznać nie mogła,  prawdę  powiedziawszy, 
        jakoś  nie  bardzo  ją  lubi, czasami  trochę  męczy...  mnie  to 
        położenie sieroty cięży na sumieniu, rad bym ją od troski, od tej 
        zawisłości  uwolnić...  chciałbym ją wydać za mąż... tyś  mi  się 
        podobał,  poczułem w tobie serce... sumienie... pomógłbym  wam... 
        gdybyście...
                 I  dalej  mówić  nie mógł, bo mu się  jakaś  łza  w  oku 
        zaplątała,  którą potrzebował ukryć spiesznie. Muszyński  ścisnął 
        go za rękę podaną.
                 - Dość... - zawołał - nie kuś mnie pan, uczciwy człowiek 
        nawet  szczęściem  od  uczucia  obowiązku  odwieść  się  dać  nie 






        powinien.  Jeszczem ja na spokój nie zasłużył, nie zapracował  na 
        szczęście,  poczekać  muszę,  ale któż wie?  może  kiedy...  może 
        przyjdę przypomnieć ci choć nie obietnicę pomocy, to położone  we 
        mnie zaufanie... Od dziś dnia masz pan w tym sercu - uderzył  się 
        w  pierś  szeroką - niewygasłą wdzięczność - nie mówmy  więcej  o 
        tym.
                 -  Ha!  - rzekł smutnie Feliks - nie  wiesz  i  wiedzieć 
        jeszcze  nie możesz, jakim dowodem ufności i wiary w  tobie  była 
        moja  ofiara...  rób,  jak chcesz, jakeś powinien,  ale  wierz  w 
        przyjaźń moją, rachuj na nią.
                 I  milcząc  poszli dalej oba, a Narębski zagadał  już  o 
        czym innym.
                Gdy  się  to  dzieje w Alejach, pani  Samuela  i  Elwirka 
        zwyczajem   swoim   siedziały   na   balkonie   robiąc   przegląd 
        różnorodnego  świata,  który płynął ku  Szwajcarskiej  Dolinie  i 
        Łazienkom.
                Elwira  miała  może  powód niejaki  rozpatrywania  się  w 
        warszawiakach,  starając się między nimi odszukać, ale  powiedzmy 
        wprzódy, kogo.
                Pół  roku  przedtem  panie  nasze  mimo  słabego  zdrowia 
        Narębskiej znajdowały się w Lublinie w czasie karnawału, a  panna 
        Elwira, wesoła i ochocza, powszechne tam zyskiwała oklaski.  Lecz 
        była to jedna z tych istot, które się ogólnie wszystkim  podobają 
        swoją świeżością, młodością, weselem, a w nikim głębszego uczucia 
        obudzić  jakoś  nie  mogą. Pora zaś nadchodziła, w  której  o  to 
        głębsze  uczucie,  o nadzieję męża zaczynało wielce iść  matce  i 
        córce.
                 Wszystka młodzież mniej więcej nadskakiwała jej, prawiła 
        grzeczności,  czasem  się posuwając do  żartobliwych  aluzji,  do 
        sentymentu,  ale  żeby  kto  tak  chciał  powzdychać,   zapłakać, 
        zakochać  się na serio, tego Elwira mimo najszczerszych starań  i 
        poszukiwań   dokazać  nie  mogła.  Prawdę  powiedziawszy   i   ją 
        melancholia  uczuciowa  byłaby wiele  bardzo  kosztowała;  robiła 
        czasem minkę smętną, probowała się zamyślać, usiłowała wzdychać i 
        oczy  zawracać,  cóż,  kiedy wśród  tych  egzercycji  najczęściej 
        parschała  śmiechem,  ledwie kto gdzie z  daleka  szepnął  słówko 
        weselsze.
                Od  lat już kilku i matka, i ona czyniły  postrzeżenia  i 
        próby nad otrzymaniem w jak najłatwiejszy sposób jak  najlepszego 
        męża,  ale pretendent dotąd był dla nich istotą mistyczną...  nie 
        wierzyły już, żeby jakakolwiek panna za mąż pójść potrafiła.
                Elwira była przecież piękna, młoda, jedynaczka,  majętna, 
        zdawało się, że nie mogło być nic łatwiejszego, jak męża dla niej 
        wyszukać i to nawet z szykanami, wedle wyrażenia matki, tymczasem 
        nie znajdowano lepu, na który by się wziął.
                Polowano  już na kilku, zdawało się nawet, że  się  nieco 
        podkochali,  zaczynali  bywać,  uśmiechać,  prawić   grzeczności, 
        przywozić  bukiety, potem jedną razą kawaler pierzchał i  głęboka 
        cisza  zalegała salony, a panna Elwira tupała nóżką w posadzkę  i 
        gniewała  się bez przyczyny na cały rodzaj ludzki,  nie  wyjmując 
        kobiet, które jej przeszkadzały. Przyczyny tych dezercji nie było 
        sposobu  odkryć, matka choć chora starała się być grzeczną i  jak 
        najmniej stękającą, ojciec robił, co mu kazano, i mówił nawet  na 
        komenderówkę,  Elwirka  dopuszczała się  lekkich  ręki  uścisków, 
        wszystko darmo.






                Otóż tego roku w Lublinie, gdy państwo Narębscy  przybyli 
        na  karnawał  nie bez myśli małego polowanka na  zięcia,  jednego 
        bardzo  pięknego  wieczora zjawił się na  sali  mężczyzna,  który 
        wszystkich oczy obrócił na siebie.
                Naprzód to było za nim, że go nikt nie znał prócz  kogoś, 
        który  z  nim na poczcie w drodze z Warszawy  przypadkiem  zrobił 
        znajomość i wprowadził na publiczną zabawę, nikt nawet o nim  nic 
        pewnego  dowiedzieć się nie mógł; po wtóre  uderzał  nadzwyczajną 
        pięknością   rysów,  szlachetnością  postawy,  wdziękiem   jakimś 
        pańskim, który go cechował i odznaczał.
                Był  to  mężczyzna lat może dwudziestu  kilku,  najwięcej 
        trzydziestu,  dość słuszny, postawy wojskowej, szykownej  bardzo, 
        ruchów  giętkich  i  łatwych, z czarnym włosem  i  oczyma,  rysów 
        twarzy wybitnych i arystokratycznych, a wyrazu bardzo miłego.
                Można  było  zarzucić  tylko  temu  obliczu,  jakby   zza 
        fryzjerskiej wyjętemu wystawy, że było do zbytku regularne, nieco 
        chłodne, za mało indywidualne, że i włos, i wąs, i bródka  nazbyt 
        starannie  ułożone zdradzały pokorne modzie  posłuszeństwo;  lecz 
        sądzono  powszechnie, że ta maseczkowatość dawała mu minę  wielce 
        pańską.
                Na  balu,  wśród  którego  ubiorem  wykwintnym,   tańcem, 
        manierą,  francuszczyzną  celował między  wszystkimi  lwami  znad 
        Wieprza,  nazwały  go  panie, poglądające  nań  ciekawie,  piękną 
        maseczką.  Był  to kalambur stworzony przez jedną  uwiędłą  starą 
        pannę, która od lat kilku poczęła chorować na dowcip, przestawszy 
        boleć na serce.
                Jakby  na  złość wszystkim, podrażniwszy  sobą  ciekawość 
        karnawałowych  gości, piękny nieznajomy tak zręcznie się ukrył  i 
        wyniósł,  że nikt, ale to nikt, dowiedzieć się nie potrafił,  kto 
        by to mógł być. Słuszną zresztą ciekawość posunięto aż do  małego 
        śledztwa  i  badania  w  domu  zajezdnym,  w  którym   znaleziono 
        nieczytelnie bardzo, ale zamaszysto okrutnie zapisane nazwisko  i 
        tę  pewność,  że na powrót udał się do  Warszawy.  Ze  szczegółów 
        udzielonych  przez kelnera, szwajcara, posługacza w traktierni  i 
        gospodarza  domu wnosić tylko było można, że  straszliwie  musiał 
        być bogaty, bo pieniędzmi sypał i wygódek sobie nie żałował, a na 
        wszystko  się  uskarżał, nawet na najparadniejszy  pokój  hotelu, 
        który  od  niepamiętnych czasów na same  zasługiwał  pochwały.  Z 
        kilku słów wyrzeczonych przez pięknego nieznajomego  nieostrożnie 
        domyślano  się  warszawianina, na chwilę nie wątpiąc, że  to  był 
        ktoś z arystokratycznej sfery towarzystwa, pchnięty dla  interesu 
        do Lublina i chcący się incognito zabawić.
                Domysłów  było  bez  miary i gdyby nie to,  że  mówił  po 
        polsku  czysto i pięknie, językiem zdradzającym oczytanie,  miano 
        wielką  ochotę  wziąć  go za jednego  z  książąt  Sax-Cobourgh  z 
        powodu,  że  kropla  w  kroplę podobny był  do  jednego  z  nich, 
        sztychowanego  w  kalendarzyku  Gotha  ku  zbudowaniu  następczyń 
        tronu,  chcących  przystojnego i niezawodnego męża.  Hipoteza  ta 
        jednak  upadła  nie zrobiwszy wrażenia; a zawsze z  honorem  było 
        zyskać uznanie podobieństwa do tak dostojnego pierwowzoru!
                Nie  wiadomo  już, jak się to stało, że ów  do  Cobourgha 
        podobny nieznajomy zbliżył się, nie będąc formalnie  prezentowany 
        do Elwiry, że potrafił z nią zawiązać rozmowę i nie przez  jeden, 
        ale  przez trzy po sobie następujące wieczory wyraźnie jej  dawał 
        pierwszeństwo  nad innymi pannami, które w  stronę  czarnowłosego 






        królewicza słodkimi poglądały oczęty.
                Doszło  nawet  do tego, że nie tylko z sobą  mówili,  ale 
        szeptali,  że  ona  w końcu miała spytać  go  zręcznie,  czy  się 
        jeszcze zobaczą kiedy na bożym świecie, że on, okrywszy się grubą 
        tajemnicy zasłoną, która mu nowego dodawała wdzięku, wzniósł oczy 
        i  niebios o to zdawał się prosić, nie śmiejąc tak błogiej  żywić 
        nadziei...  że  Elwira ostatniego wieczora  przez  pół  kwadransa 
        widocznie  była zasmuconą, a on odchodząc dźwigał ciężar  boleści 
        na ramionach i rękę trzymał na sercu.
                Stara panna jednak z właściwą kostycznością  utrzymywała, 
        że dłonią nie serce, ale spadającą pochwycił lornetkę; i  ostatni 
        rys został punktem spornym...
                 Czy się doprawdy zakochał śmiertelnie w Elwirze,  trudno 
        było  o tym sądzić, zwłaszcza że tak znikł  kamforowym  sposobem, 
        ale że Elwira nieco na niego musiała rachować, niezawodna, a może 
        nawet wyjazd gwałtowny do Warszawy za panem Narębskim nie był bez 
        pewnego związku z tą karnawałową znajomością.
                Spodziewano  się po cichu, gdzieś, kiedyś,jakoś  zobaczyć 
        go  w Warszawie, może się o nim przypadkiem dowiedzieć,  zręcznie 
        stosunek balowy uczynić bliższym i ściślejszym, pochwycić i  bądź 
        co bądź nie puścić. Matka była prawie pewna, że się to udać musi, 
        córka tym tylko żyła, obie marzyły, nie wstrzymując się wcale,  i 
        na  rachunek nieznajomego tworzyły sobie  dosyć  nieprawdopodobne 
        bajeczki,  które  je  bawiły  szarą  godziną.  Nie  było  imienia 
        znajomszego  i  głośnego w dziejach, którego by mu  z  kolei  nie 
        dano, żadne do tak pięknej twarzy nie zdawało się zanadto.  Matka 
        upatrywała  z  kolei mnóstwo podobieństw do  widzianych  w  życiu 
        portretów,  córka  rumieniła  się z radości  i  nie  sprzeciwiała 
        wcale. Nie wątpiono bynajmniej o tytule.
                Pierwszych dni z balkonu Samuela i Elwirka szukały go  na 
        próżno  oczyma, chociaż kilka razy już zdało się im, że  go  były 
        postrzegły;  czekały nań trzeciego i czwartego  dnia  nadaremnie, 
        nareszcie   powiedziały   sobie,  że  potrzeba   cierpliwości   i 
        wytrwania,  a zguba znaleźć się musi. Nie zaręczam, żeby  Elwira, 
        choć nie do zbytku pobożna, nie rozpoczęła na tę intencję nowenny 
        do   świętego   Antoniego,  patrona,  jak   wiadomo,   zgubionych 
        przedmiotów.
                I  dnia  tego,  o którym mowa,  myślała  może  Elwirka  o 
        pięknym nieznajomym, a westchnienie z jej wcale do westchnień nie 
        stworzonych  piersi wyrwało się ciężkie w ulicę, lecąc w  dalekie 
        światy,  na  których westchnienia daremne  mieszkają,  gdy  razem 
        prawie  z tym wybuchem tęsknoty krzyk się dał słyszeć z  balkonu. 
        Elwirka rzuciła się ku matce, siedzącej na progu salonu,  Samuela 
        co  prędzej  do  osłabionego oka przyłożyła lornetkę  i  idąc  za 
        nieśmiałym  wskazaniem  córki  postrzegła tego!  tak  jest,  tego 
        samego, o którym obie marzyły.
                 Jechał  on na bardzo pięknym koniu gniadym,  białonóżce, 
        osiodłanym  najskrupulatniej po angielsku,  wymytym,  wyczesanym, 
        wychuchanym,  połyskującym, z takim wdziękiem i swobodą  kierując 
        rumakiem,  który się zżymał i podskakiwał swawolnik, że  aż  miło 
        nań  było  patrzeć.  Bo  młody  mężczyzna,  mówcie,  co  chcecie, 
        najpiękniej wygląda na koniu, a kiedy jeszcze wierzchowiec,  arab 
        ma  stepową  krew  w żyłach, nie wlecze się  opuściwszy  uszy,  a 
        jeździec  umie nim kierować, a znać w obu młodość, siłę, ogień  i 
        fantazję  dziarską,  to najwymuskańsza lalka salonowa  niech  się 






        schowa przy opalonej twarzy dziecka starych wojaków. Tylko że  to 
        teraz,  przy bardzo widać zmienionym klimacie i różnych  wpływach 
        atmosfery  rzadziej ujrzeć młodego na koniu, niż na  krzesełku  i 
        ci, co najzgrabniej chodzą, jeżdżą najgorzej.
                Ale  powróćmy do bohatera, boć na takiego zakrawa  piękny 
        nieznajomy.
                Miał  on  na  sobie  ubranie  do  konia  ostatniej  mody, 
        zrobione kształtnie i starannie, miekkie buty, angielski rejtrok, 
        czapeczkę  nie mniej angielską aksamitną, a  wszystkie  szczegóły 
        jego stroju i przybory konne wskazywały, że dbał wielce, aby  się 
        pokazać wytwornie, i wiedział, iż mu z tym musi być ładnie.
                Piękny jeździec zwrócił też oczy nie tylko tych pań,  ale 
        i  wszystkich przechodzących; panie i panowie  zatrzymywali  się, 
        aby  nań popatrzeć, ulicznicy świszcząc stawali i brali  się  pod 
        boki niby naśladując postawę jego na koniu, a podrygując kolanami 
        z  ochoty przejechania się podobnież choćby raz w życiu, z  okien 
        wszystkich pięter pokazywano go sobie palcami... robił  widocznie 
        wrażenie, na które jednak wcale się zważać nie zdawał.
                Koń  też  nie  zajmował go zbytecznie,  bo  jeździec  nim 
        władał z niezmierną swobodą i miał czas na wszystkie oglądać  się 
        strony, ledwie jednym palcem dotykając cugli.
                 W  tej pielgrzymce po domach dosyć obojętnymi  odbywanej 
        oczyma wzrok jego padł na ów balkon, z którego panie  przyglądały 
        mu się z sercem bijącym, uśmiech okrasił jego piękną twarz męską, 
        zdjął  żywo  czapeczkę  i  ukłonem  niezmiernie  grzecznym,   nie 
        zatrzymując się wszakże, dał im znać, że je doskonale poznał.
                Elwira  zarumieniła się okrutnie, matka zmięszała  i  za-
        częła poprawiać coś około czepeczka, obie ledwie wytrzymały, żeby 
        go  z balkonu nie interpelować. Ale nieznajomy użył w tej  chwili 
        swojego  konia,  który podskoczył i puścił  się  małego  galopka, 
        jakby od uroczych wdzięków chciał uciec daleko.
                Ten  popis  był  trochę parafiański, ale  go  można  było 
        przypisać  wzruszeniu mimowolnemu i Elwira widziała w  tym  tylko 
        uczucie, którego koń był niezgrabnym tłumaczem.
                 -  A!  Mamo!  Kochana mamo! to on! to  on!  -  zawołała, 
        odwracając  się  żywo  do  matki  równie  jak  ona   rozweselonej 
        upragnionym zjawiskiem. - Widział nas! wie o nas! okiem rzucił na 
        numer domu, możemy być spokojne, że teraz zrobi już pewnie z nami 
        znajomość.
                 -  Nie  ma  wątpliwości!  -  poczęła  przechadzając  się 
        szczebiotać Elwira - że to jest jakiś niezawodnie wielki pan.  A! 
        cóż  to  za koń! jaki ubiór, jaka dystynkcja!  Czy  uważała  mama 
        szpicrutę, którą trzymał w ręku... a jaką śliczną czapeczkę  miał 
        na głowie i jak mu w niej do twarzy!
                 -  Ale  cichoż,  cicho! bo na nas  z  okien  i  balkonów 
        sąsiednich zwracają oczy!... Widzisz, jak się tam już śmieją.
                Elwira rzuciła zagniewanym okiem i ujrzała w istocie dwie 
        panie i pana jakiegoś, którzy, lornetując balkon sąsiedni, śmieli 
        się  gestykulując  i  okazywali  pociechę  prawie  nieprzyzwoitą, 
        chociaż tłumioną.
                 To ją jakby zimną wodą oblało, a potem ukropem gniewu.
                 -  To  zazdrość,  moja  kochana mamo  -  zawołała  -  to 
        zazdrość,  widzą,  że  znamy tego pana i nie  mogą  się  od  niej 
        powstrzymać, mam ochotę pokazać im... marchewkę.
                 I  stanęła  w  dumnej  postawie  śledząc  dalej   oczyma 






        nieznajomego,   którego   koń  skakał  ciągle,  nie   dając   się 
        powstrzymać. Mnóstwo wejrzeń ciekawych leciały za nim pogonią.
                 - Teraz - dodała z powagą matka... - gdy wiemy, że  jest 
        w  Warszawie,  gdy on się o nas dowiedział,  Elwiro!  pamiętaj... 
        reszta od ciebie zależy.
                Panienka westchnęła tylko, matka mówiła dalej, udzielając 
        jej zaczerpniętych z długiego doświadczenia prawideł. 
                 -  Z  mężczyznami cała rzecz  umieć  poprowadzić...  tak 
        jest...  ani ich zrażać do zbytku, ani nadto pociągać.  Z  bardzo 
        wieloma służy trochę uśmiechu i okazania małej ku nim skłonności, 
        czekają  na  pierwszą oznakę z naszej strony... dziś  ten  rodzaj 
        męski tak zdumniał i zobojętniał! Ale znowu zbytnia  natarczywość 
        zraża... Miara! miara, kochana Elwirko, powinna być we  wszystkim 
        i ostrożność, by nigdy kroku zbyt kompromitującego nie zrobić.
                Właśnie  w tej chwili macierzyńskich instrukcji  nadszedł 
        pan Feliks wracający z przechadzki, a obie panie,  przyskoczywszy 
        do  niego,  poczęły  mu swoją  opowiadać  przygodę,  wskazując  w 
        oddaleniu   gniadego  rumaka  i  czarnowłosego   młodzieńca,   ze 
        szczegółami  objaśniając,  jak  się  dzięki  balkonowi,   którego 
        użyteczności  zawsze  dowodziły  matka i  córka,  udało  odzyskać 
        pięknego nieznajomego, który się im uśmiechnął i ukłonił.
                Pan  Feliks  wynurzenie tych uczuć i  nadziei  przyjął  z 
        wielkim  stoicyzmem,  po mężowsku,  niezmiernie  zimno,  ziewnął, 
        popatrzał, przeciągnął się i usiadł, nie mówiąc słowa.
                 -  A!  mój Boże, jakiż ty jesteś nieznośny  z  tą  twoją 
        obojętnością  na  wszystko  -  zawołała  Samuelka,  czująca   swe 
        powołanie   gderania  na  męża  przy  każdej  pierwszej   lepszej 
        zręczności - żeby wejrzenie! żeby uśmiech! żeby słowo... a! co za 
        życie!
                - Samuelko kochana... - rzekł mąż, wzruszając ramionami - 
        czego znów wymagasz po mnie, żebym podzielał entuzjazmy wasze  na 
        kredyt?  Niechże  co będzie... Bo że przejeżdżając,  ukłonił  się 
        piękny mężczyzna pięknym kobietom, toć jeszcze nic nie dowodzi... 
        Zaczekajmy.
                Elwirka    spojrzała    na   matkę    i    dzieląc    jej 
        zniecierpliwienie, ruszyła ramionami.
                 -  Ale przecie wiesz - przerwała Samuela biorąc  się  za 
        głowę  i  grożąc,  że  najmniejsze  przeciwieństwo  ból  straszny 
        wywołać  mogło...  - ale przecież wiesz, jak on  Elwirę  na  balu 
        wyróżniał,  jak  się nią zajmował, te dwie  dusze  sympatyzują  z 
        sobą...  i  choć raz może zejdzie się małżeństwo  istot,  co  się 
        zrozumieją i ocenią.
                W  ostatnim frazesie była lekka przymówka i jakby  wyrzut 
        losowi,  który,  jak  należało, wziąwszy do  siebie,  pan  Feliks 
        westchnął tylko.
                -  Jest to niechybnie wielki pan, widać to z tego, co  go 
        otacza - rzekła matka.
                 -  Albo  wielki  bankrut  -  dodał  Feliks  zimno  -  bo 
        dowiedzioną jest rzeczą, że najpodobniejszym do milionowego  pana 
        ten, co ma z milion długu...
                - Co za koń!
                - Co za strój!
                - Jak szlachetna postać!
                Mówiły już do siebie tylko kobiety, widząc, że na Narębs-
        kim wrażenia nie robią. Feliks dobył cygaro, powoli je  urządzał, 






        nucił pod nosem i ramionami wzruszał.
                -  Założę się, że jutro lub pojutrze będziemy mieli  miłą 
        wizytę.
                - O, tego i ja jestem pewna.
                Pan Feliks milczał, bojąc się wywołać sarkazmów żony,  do 
        których  zdawała się w towarzystwie jego  nabierać  usposobienia; 
        weszła  szczęściem  Mania i zaraz przypuszczono  ją  do  podziału 
        radości  ze  znalezienia owego pięknego  nieznajomego,  który  ją 
        także  bardzo  niewiele obchodził, ucieszyła się  jednak,  widząc 
        Elwirę rozpromienioną.
                 W duszy jej samej było smutno, a trafem jeszcze właśnie, 
        gdy Elwira zabawiała ją opowiadaniem o jeźdźcu na białonóżce, oko 
        Mani padło na ulicę roztargnione i spotkało owego garbusa,  który 
        ją idącą do kościoła zaczepił... Lice jej zapłoniło się i cofnęła 
        z  balkonu. Ale instynktem wiedziony pan Feliks przybliżył się  i 
        wyjrzał, szukając przyczyny pomięszania dziewczęcia.
                Nieznajomy ów jegomość szedł przeciwnym ulicy trotoarem z 
        jakimś  drugim  mężczyzną,  oba palili cygara  i  zdawali  się  w 
        humorach  niepospolicie  zaróżowionych... Oba razem nieco  w  tej 
        chwili  przystanęli,  zwrócili  oczy na  balkon,  coś  poszeptali 
        ujrzawszy Feliksa i poszli oba dalej powoli.
                Feliks instynktownie domyślił się rumieńca Mani,  poznaw-
        szy  w jednym z przechodzących kapitana Plutę,  który  mimochodem 
        dosyć impertynencko żonę jego i córkę lornetować sobie pozwolił.
                Zdawało  mu  się nawet, że kapitan, nim  odszedł,  kiwnął 
        głową do niego, jakby dając mu znak porozumienia i uśmiechnął się 
        z szyderską powagą.
                Nie  uszło to nawet baczności pani Samueli, a  że  Kirkuć 
        towarzyszący  Plucie wcale nie wyglądał  dystyngowanie,  zwróciła 
        się  do  męża  i  spytała  go,  co  to  byli  za  jedni  ci  dwaj 
        ichmościowie.
                 -  Jednego z nich znam tylko - odparł Feliks rad, że  mu 
        nie  suszono głowy i nabierając humoru - jest to  sławny  swojego 
        czasu  lew, seduktor, gracz, hulaka i rozmiatacz pieniędzy,  dziś 
        ogołocony  ze  wszystkiego  zuchwałą grą  w  Baden-Baden,  próżno 
        usiłuje  odrobić  majątek i dawne stosunki.  Zowie  się  Fryderyk 
        Pluta,  dają  mu tytuł  kapitana;  najoryginalniejszy  charakter, 
        najniepojętsza  energia  i  cynizm, a w gruncie  któż  wie?  może 
        kropelka niedoschłego serca. Nic go nie ustrasza, nic nie zbije z 
        drogi,  wyrzekł  się  poszanowania  dla  tego,  co  świat   przez 
        grzeczność  ukłonem wita, żartuje z ludzi i życia. Zresztą  ruina 
        majątku,  sumienia i zdrowia, ale wspaniałymi okryta  łachmanami, 
        dowcip   brzytwy,  nielitościwość  dziecięca,  wiara   w   siebie 
        olbrzymia,  bije  się  z  losem  popijając  to  prostą  w  szynku 
        gorzałką,  to  likworem u Lursa z równym  ducha  spokojem.  Mówią 
        jednak, że nieraz ostatni grosz oddał ubogiemu i przez amatorstwo 
        dostał  guza walcząc za uciśnioną niewinność. Szkaradna postać  - 
        dodał Feliks - ale przynajmniej trochę charakterystyczniejsza  od 
        drugich. 
                 Samuela  ruszyła ramionami i nie okazała wcale, żeby  ją 
        ten  obraz  skreślony  pobieżnie zajął cokolwiek...  nie  był  to 
        człowiek jej świata.
                Za  tymi panami zaraz przeleciał ekwipaż  barona  Dunder, 
        wytworny,  świecący,  bijący  w  oczy, a  dostojny  pan  jego  ze 
        szczególną  gracją  i wdziękiem zalotności pełnym ukłonił  się  z 






        twarzą  rozjaśnioną,  okazując  dla  pań  na  balkonie  podziw  i 
        uwielbienie. Feliks ledwie mu skinął głową.
                - Kto to taki? Nie poznałam.
                - Znasz go przecie. Baron Dunder.
                Elwirka,  która  zaczynać  zawsze zwykła  była  od  tego, 
        spytała szybko:
                 - Nie przypominasz sobie czy żonaty?
                 Ojciec kwaśno ruszył ramionami.
                 - Proszę cię, Elwirko - rzekł sucho - mnie  przynajmniej 
        nigdy  nie  pytaj o to. W ustach panny to  pytanie  trąci  zawsze 
        niepomierną  chętką  jak najprędszego wydostania się z rodzi-
        cielskiego domu. Czyżbyś już tak była znudzona, że chciałabyś się 
        wydać za pierwszego lepszego?
                 W obronie córki jak lwica porwała się Samuela, chwytając 
        razem za głowę, co samo stanowiło groźbę.
                 -  Otóż jest! już godzina! zawsze tak, albo się z  niego 
        nie dopytasz słowa, nie wykujesz odpowiedzi, albo musi spędzać na 
        nas, niewinne, swoje złe humory nabyte gdzieś na bruku! Więc  już 
        Elwirze nie wolno spytać bezkarnie, czy kto żonaty czy nie?
                 - Elwira ma ten zwyczaj dla panny wcale nieprzyzwoity.
                 -  Tak!  Bo to Elwira! - przerwała żona, tupiąc  nogą  i 
        trzęsąc głową już coraz gwałtowniej zaczynającą się rozbolewać  - 
        gdyby  tak spytał kto inny (przycisnęła na tych  wyrazach),  ktoś 
        ulubiony  panu  Feliksowi, cieszyłby się  dowcipem  i  trafnością 
        zapytania, ale że to Elwirka...
                - Moja droga! - zawołał, uśmierzając gniew, Narębski.
                - Tak! nic ci nawet powiedzieć nie można!
                - Owszem, wszak słucham w pokorze.
                - Tak! z szyderstwem i obojętnością.
                -  A  jakże  mam  słuchać,  byś  się  nie  domyślała  ani 
        szyderstwa, ni obojętności?
                Samuela  wzięła  się  oburącz za  tę  nieszczęsną  głowę, 
        porwała  z krzesła i padła na bliską kanapę, okazując,  że  nerwy 
        jej były już w stanie spazmatycznym.
                - Prawdziwie - przerywanym odpowiedziała głosem - zdajesz 
        się rozmyślać tylko nad tym, jak nas męczyć. O! Boże! a! Boże!
                Elwira  biegła  już  po flaszeczki,  Mania  dawała  znaki 
        potajemne panu Feliksowi.
                - Więc idę, uciekam - rzekł Narębski.
                 -  Tak!  teraz  idziesz! zawsze  jedno!  ranić,  ukąsić, 
        ruszyć  ramionami, odejść i porzucić nas same, niegodne  jesteśmy 
        jego towarzystwa.
                - Chcesz, bym został? - zapytał Feliks.
                 -  Ale jesteś tu czy nie, dla nas to niewielka  korzyść, 
        my z Elwirą nie mamy szczęścia mu się podobać... zresztą boję się 
        natarczywością moją przerwać jaką miłą i milszą niż domowa  cisza 
        zabawę.
                 - A! mój Boże - zawołał pan Feliks rozdrażniony - gdybym 
        też  raz nauczył się, jak wam dogodzić. Milczę, winienem, że  nie 
        mówię, powiem co, grzeszę, żem wyrzekł, patrzę, wzrok mój  uraża, 
        spuszczam  oczy,  to  szyderstwo  lub  obojętność.  Raczcież   mi 
        powiedzieć wyraźnie, jakie są moje obowiązki?
                 -  Nikt o tym nie powie, kiedy serce nie uczy! -  ozwała 
        się żona i razem z ostatnim wyrazem krzyk piskliwy wyrwał się jej 
        z ust, powołujący córkę i Manię na ratunek. Głowa pękła...  spazm 






        straszliwy napadł nieszczęsną... cały dom znowu na odgłos dzwonka 
        skupiał  się u łoża cierpiącej, mąż stanął wryty i stał, aby  nie 
        powiedziano,  że  uciekł. Ośmielił się nawet ująć  jedną  serwetę 
        ogrzaną  i odkorkować flaszkę, a choć posługa jego dość była  źle 
        przyjęta,  ze stoickim męstwem dotrzymał placu; aż wreszcie,  gdy 
        kryzys przeszła, pozostali sami.
                Ból gwałtowny przelał się w łzy rzęsiste, potem w wymówki 
        bolesne,  aż z wolna przeszedł na czułość i skończył się  różnymi 
        wymaganiami, którym w takim razie odmówić nie jest podobna...
                Naturalnie jak zawsze, tak teraz, zwycięstwo zostało przy 
        słabszym,  to  jest przy pani Feliksowej,  która  zagadała  męża, 
        przestraszyła,  rozczuliła  i wymogła na nim,  co  tylko  chciała 
        przez  obawę  nowych spazmów. Elwirze za  niegrzeczność  względem 
        niej  popełnioną  opłacić  się  musiał  szalem,  a  żonie  trzema 
        sukniami od Włodkowskiego i dwoma stroikami na głowę. Na ten  raz 
        zgoda  jeszcze  nie kosztowała go tak drogo, bo i  atak  nie  był 
        mocny.  Częste  powtarzanie  się  paroksyzmów  dozwalało  zbytnią 
        powolność nagrodzić.
                W  kilka dni potem złożyło się tak jakoś, że  pan  Feliks 
        musiał  przyjaciół  i znajomych swoich warszawskich  zaprosić  na 
        kawalerski  obiadek  bez  ceremonii,  wywdzięczając  się  im   za 
        przyjęcia, których doznał od przyjazdu.
                Bardzo  nieznacznie potrzebę tego wywzajemnienia  dał  mu 
        uczuć  ten i ów z pasożytów polujących na smaczne i oblane  winem 
        przyjęcia.  W  domu  jakoś było ciężko i nudno,  życie  co  dzień 
        stawało się nieznośniejsze, pan Feliks więc łatwo się dał namówić 
        na  hulankę  w przyzwoitym towarzystwie, która  nieco  szare  tło 
        małżeńskich swarów codziennych rozjaśnić mogła na chwilę.
                W  domu  panowały  kobiety,  nie  byłoby  więc  należytej 
        swobody,   przy  tym  kucharz  wiejski,  choć  dobry,  nie   mógł 
        zadowolnić  popsutych  mieszczuchów podniebień,  tysiąc  drobnych 
        rzeczy  brakło,  humor Samueli groził obiadowi i  swobodzie,  jej 
        zdrowie  nakazywało  ciszę, trzeba więc było, mając  dom  własny, 
        wybrać   salonik   u  Bouquerela  i  prosić  go   tylko   o   jak 
        najwytworniejszy obiad i wina.
                Przyjaciele  łatwo się sami sprosili, a rachować  jeszcze 
        można  było,  że  parę  miejsc zapaśnych  w  chwili  ostatniej  u 
        wnijścia   niby  przypadkiem  przechodzący  znajomi   zająć   nie 
        omieszkają.
                Do zaproszonych należał baron Dunder już nam nieco znany, 
        kilku  porządnie  ubranych  i  przyzwoitych  ludzi,  którzy   się 
        strzegli  w  życiu czymkolwiek odznaczyć, dalej  Teoś  Muszyński, 
        który  się  mocno  opierał, że go  więcej  białe  rękawiczki  niż 
        codzienna strawa, do której przywykł, kosztować będą, ale w końcu 
        obiecać  musiał,  że przybędzie; Justyn, bo go  żołądek  i  język 
        kwalifikowały do obiadu i żadna taka partie fine bezeń obejść się 
        nie  mogła; kilku jeszcze szarobladych ichmościów N.N. i  X.Y.Z., 
        wreszcie Jan Kanty Purchawka, szkolny towarzysz pana Feliksa.
                O godzinie piątej całe towarzystwo było już zgromadzone i 
        żywo  otwarło  gastronomiczne zapasy u  zastawionego  przy  małym 
        stoliczku  śniadania  i  wódek. Humory wcale  były  niezłe,  pora 
        piękna,  jedzenie jak cetel okazywał, obiecywało  być  wytwornym, 
        gospodarz  tylko nosił chmurkę na czole, bo  żona,  dowiedziawszy 
        się o tym obiadku wyrzuciła mu go jako marnotrawstwo i rozpustę i 
        pożegnała  taką nauką moralną, że nawet stary koniak nie od  razu 






        strawienie jej ułatwił.
                 A  wypił  go dobrych parę kielichów  Narębski,  aby  się 
        rozweselić.  Przewidywał on już w następstwie po  obiedzie  kilka 
        dni  małżeńskich kwasów, narzekań, wymówek, dąsań,  łez,  aluzji, 
        bólów głowy, ale kość była rzucona i cofać się już nie pora.  Pan 
        Feliks  myślał już otrząsając się z przykrych przeczuć,  że  dość 
        będzie cierpieć, gdy po grzechu przyjdzie kolej na pokutę.
                Właśnie  w  chwili gdy się już  zabierali  do  śniadania, 
        ostatni  zaproszony  przestąpił  próg salonu  i  powitany  został 
        ogromnym towarzyszów okrzykiem.
                -  Otóż  go  macie  nareszcie!  Pułkownika!   Pułkownika! 
        Kochanego pułkownika!
                Marsowa   bo  też  twarz,  dobrze  z  tym   tytułem   się 
        zgadzająca,   ukazała  się  w  progu.  Był  to  mężczyzna   siwy, 
        pomarszczony,   ogorzały,  z  krótko  ostrzyżonym   włosem,   wąs 
        wyszwarcowany  sterczący do góry, kolczyk w uchu, legia  honorowa 
        jakby  kroplą krwi zastygłą błyszczała u fraka. Kulał  trochę  na 
        nogę  i na lasce się opierał, małe oczki szare śmiały mu się  pod 
        zmarszczonymi powiekami.
                Feliks rzucił się na jego przyjęcie, wszyscy powitali  go 
        radośnie,  jeden tylko Justyn nieco nosa spuścił, był  to  bowiem 
        dla  niego  niebezpieczny  współzawodnik, z  którym  się  mierzyć 
        unikał.  Ledwie nie poczytał za osobistą urazę, że  Feliks  śmiał 
        zaprosić  pułkowniha  Sorokę. Trzeba wiedzieć,  że  stary  wiarus 
        gdziekolwiek  wszedł a usta otworzył, nikogo nie  słuchano  prócz 
        niego, tak trafnie opowiadać umiał. Nie był to znowu nadzwyczajny 
        talent  ani dowcip tak pociągający, ałe ludzie bawić się lubią  i 
        do  grobowej  deski są starymi dziećmi.  Pułkownik  opowiadał  po 
        prostu  dykteryjki  najdziwaczniejsze, ale z największą  serio  i 
        namaszczeniem.
                Soroka był, jak się zdawało, wszędzie jednocześnie, gdzie 
        tylko  walczono  i strzelano: w San Domingo, pod  piramidami,  we 
        wszystkich  bitwach  miał udział czynny,  błądził  po  wszystkich 
        krajach   z   chorągwiami   Napoleona,   którego   był    wielkim 
        wielbicielem,   pamiętał  jeszcze  koniec  przeszłego   wieku   i 
        opowiadał  starsze  nadeń dzieje, jakby przy ich  spełnieniu  się 
        osobiście  się  znajdował, znał  wszystkie  historyczne  postacie 
        naszych  i  dobrze dawniejszych czasów. Z  tych  wszystkich  jego 
        powieści   trudno   było  wprawdzie  porządną   sklecić   całość, 
        przeciwiły  się one jedne drugim, ale Soroka wcale się o  to  nie 
        troszczył.
                Najzacniejszy z ludzi, bezinteresowny, szlachetny, ubogi, 
        a  ubóstwo  swe umiejący nosić z godnością jak  najpiękniejszy  z 
        orderów,  odważny do zuchwalstwa pułkownik miał tylko jedną  wadę 
        miłą i zabawną, kłamał, ale kłamał heroicznie, tworzył epopeje na 
        sposób  księcia Panie Kochanku, całe poemata niekiedy wysnuwał  z 
        hojnej imaginacji i improwizował je przed zdumionymi słuchaczami. 
        Gdy  mu kto zaprzeczył, bez gniewu i urazy zwracał się do  innego 
        zupełnie przedmiotu, milczeniem obojętnym wszelki powód do  sporu 
        odpierając.
                Justyn,  który  raczej  dowcipkował  i  wysilał  się   na 
        koncepta  niż opowiadać umiał, miał w nim wielce  niebezpiecznego 
        współzawodnika.   Ten  tylko  powtarzał  słyszane,   Soroka   zaś 
        opowiadał, co widział i gdzie był, a miał tak prosty i  naturalny 
        sposób  tworzenia powieści najmniej prawdopodobnych, że w  ustach 






        jego  najwierutniejsza bajka nabierała  kolorytu  rzeczywistości. 
        Justynowi potrzeba było poklasku, ten wcale się oń nie troszczył, 
        słuchaczów  miał  zawsze,  wielbicieli  nie  potrzebował,  a  nie 
        uganiał się za towarzystwem i łaskę robił, gdy się gdzie pokazał, 
        bo  lubił  dom  i cichy kątek, w  którym  z  pamiętnikami  zawsze 
        jakimiś  w ręku przepędzał nieraz miesiące samotny, nie  tęskniąc 
        wcale za towarzystwem i światem.
                - Jak się macie dzieci! jak się macie? - odparł pułkownik 
        -  oho!  już  około  śniadania! a  na  najstarszego  wiekiem,  na 
        dziekana  obiadu, nie poczekaliście! Nie ma  teraz  subordynacji! 
        Dawajcież  mi  kieliszek  wódki  co prędzej,  abym  się  za  wami 
        maroderem nie został.
                 Feliks  już  nalewał koniaku, pułkownik  powąchawszy  go 
        wychylił  i o kiju zbliżając się do stolika, podał  szeroką  dłoń 
        wszystkim przytomnym z kolei.
                 - A zatem hulamy dziś! - rzekł wesoło pokręcając wąsa  - 
        bardzo dobrze! Niezbyt często, ale czasem się zebrać, podochocić, 
        pogawędzić,  kupą  rozgrzać,  zdrowa rzecz.  Tylko  że  to  wasze 
        dzisiejsze   babskie   pokolenie   mięczaków   od   lada    czego 
        niestrawności  dostaje i nie wiedzieć czym się spije. O!  o!  nie 
        tak to ongi bywało.
                - No! a jakże bywało, pułkowniku? - zapytał Feliks.
                 -  Dam wam co do żołądków naprzód przykład  historyczny, 
        tylko  posłuchajcie,  rzecz  najprawdziwsza  w  świecie,  tysiące 
        świadków  na  nią  patrzało, poznacie, jaka  to  w  starych  była 
        strusia siła.
                Oblężono  nas,  już prawdziwie nie powiem  wam  w  jakiej 
        fortecy, o to nie chodzi gdzie, a nazwisko, o ile sobie przypomi-
        nam  barbarzyńskie,  nieprzyjaciel opasał  nas  dokoła,  żywności 
        zabrakło,  a o poddaniu się nikt nie myślał, odsieczy zaś  rychło 
        ani się było spodziewać. Nie było między nami i jednego  takiego, 
        z  pozwoleniem,  flejtucha,  który  by  zamarzył  o  kapitulacji, 
        rychlej byśmy się prochami wysadzili w powietrze.
                Mijam to, żeśmy zaczęli od zjedzenia wołów, potem koni  i 
        psów  aż do szpica jeneralskiej żony, to jeszcze były  przysmaki, 
        żeśmy  wyłapali  wszystkie koty i szczury, bo po nich  się  palce 
        oblizywało, nie mówię o tym, żeśmy potrawy te osalali prochem,  a 
        omaszczali smarowidłem od artyleryjskich pociągów... przyszło  do 
        tego,  że  żywego  stworzenia nie pozostało,  a  na  zieleninę  i 
        liście, i trawę wypotrzebowano do zdziebełka.
                W tym tedy wielce krytycznym będąc położeniu,  zostaliśmy 
        wezwani przez komendanta wszyscy starsi - na naradę.
                Komendantem  był  Francuz,  człowiek  dobry,  ale   głowa 
        nietęga,  wąsy  miał ogromne, rąbał okrutnie, ale prochu  by  nie 
        wynalazł; ten zebrawszy nas powiada:
                 - Mości panowie, baczność na to, co się tu ogłosi, jedno 
        mamy  z  trojga  do wyboru: albo się  poddać,  albo  w  powietrze 
        wylecieć,  albo  z głodu zdychać, co tu tedy  robić?  radźmy.  Ja 
        wotuję za prochem.
                Podawano różne środki, wcale jednak nie praktyczne; jedni 
        chcieli  jeść  z  kolei słabszych towarzyszów  i  mniej  naówczas 
        potrzebne  w  fortecy  niewiasty, drudzy  radzili  rozpaczliwą  a 
        gwałtowną   zrobić   wycieczkę  w  stronę,   gdzie   stały   woły 
        oblegających, wszystko jednak nie dawało się jakoś uskutecznić.
                Gdy rady wyczerpano i milczenie uroczyste zwiastowało, że 






        nic   do   powiedzenia  nie  miano,  ja  wstałem  z   miejsca   i 
        oświadczyłem,   że   mam  pewny  sposób  wyratowania   wojska   i 
        przeżywienia  go,  póki  by  odsiecz  nie  nadeszła.  Patrzano  z 
        niedowierzaniem, a trzeba wiedzieć, żem się trochę uczył  chemii, 
        nauka  nigdy  nie  zawadzi. Więc cóż,  myślicie,  poradziłem  im? 
        Zebraliśmy wszystkie wojskowe lederwerki, łosiowe skórki, wszelki 
        rzemień,  rękawice,  buty,  co tylko miało  w  sobie  pierwiastek 
        pożywny i wziąłem się do wygotowywania bulionów.
                Powiadam  waćpaństwu, żeśmy się przedziwnie  sustentowali 
        tą zupą z przyrządów i różnych części stroju jazdy i piechoty, na 
        sztukamięsę  dawałem  im  buty  do  chrzanu,  z  delikatniejszych 
        rękawiczek  przyprawiałem  bigosy  z  rodzenkami,  użytkowałem  z 
        kościanych guzików, z karuków, ze wszystkiego, co dawno przestało 
        się  liczyć do jadalnych zapasów, i tak przeżyliśmy  miesiąc  nie 
        gorzej  niż  przedtem, a niektórzy łakomsi nawet  po  trosze  tyć 
        zaczynali...
                Wszyscy parsknęli śmiechem, pułkownik jak zawsze utrzymał 
        się w zupełnej powadze i opowiadał z największą serio.
                 -  Nadeszła odsiecz, gdyśmy ostatnie lederwerki w  pasz-
        tecikach spożywali.
                 Justyn ramionami ruszył.
                 - Comme c'est mauvais genre! - szepnął na ucho sąsiadowi 
        i  spostrzegłszy  nie  bardzo potwierdzającą  minę,  dodał  zaraz 
        głośno:
                - Pułkowniku! gdzież najmniejsze prawdopodobieństwo?
                -  No to mówmy o czym innym - odparł stary wesoło.  -  Co 
        tam słychać?
                 -  No  najnowsza  z nowin, o  jakich  mówią  w  mieście, 
        najdziwaczniejsza  z nowin, najwięcej obiecująca, to, że się  pan 
        baron  tu przytomny... żeni - podchwycił Justyn  chcąc  pochwycić 
        rozmowę.
                Pułkownik  podał  rękę z  uśmiechem  obżałowanemu,  który 
        dosyć  kwaśną  zrobił  minę i zmierzył  Justyna  wzrokiem  pełnym 
        wyrzutów.
                -  O!  -  spytał - spodziewam się, że  z  osobą  młodą  i 
        piękną, inaczej po cóż by się na starość pętać?
                - Osoba tajemnicą - dodał Justyn, chcąc się poprawić.
                 - Panowie zapewne wiecie tę historią - przerwał  Soroka, 
        który  nie mógł pominąć najmniejszej zręczności nie czepiając  do 
        niej anegdotki - historią o owym Hiszpanie, który się zakochał  w 
        kobiecie chodzącej zawsze w maseczce, ożenił się z nią nie widząc 
        nigdy  jej  twarzy  i żył lat dwadzieścia, nie  mogąc  wymóc,  by 
        zdjęła  osłaniające  jej rysy pokrycie. Nareszcie  gdy  ciekawość 
        doszła do najwyższego stopnia, zakradł się raz i cóż się okazało?
                - Mnie się zdaje, że to być musiała jego własna kucharka? 
        - przerwał Justyn.
                -  Ale  gdzie znowu! Twarz tej zresztą  cudnej  piękności 
        była trupią głową.
                - Na Boga, któż takie rzeczy mówi przy śniadaniu i  przed 
        obiadem! - zawołał baron - a fe!
                - No! to cicho!
                -  Mówmy  o czym innym; widzieliście konie  pana  barona? 
        Czystej krwi, laleczki - przerwał Justyn.
                 -  Ale  co to tam wasze konie!  -  podchwycił  pułkownik 
        ruszając  ramionami - to chmyzy i harhary, wydaje się to  ładnie, 






        kiedy naczupurzą, a z bliska się im przypatrzywszy, nie wiedzieć, 
        co to jest! Oto ja miałem konie! Będąc w Hiszpanii, na  przykład, 
        dostał mi się raz berberskiej rasy kasztanek, powiadam wam diabeł 
        nie  koń.  Jechałem  raz  na nim ulicą  w  Madrycie,  gdzie,  jak 
        wiadomo, pełno balkonów i damy na nich całe przepędzają  wieczory 
        jak  na  Wschodzie  po  dachach.  Jadę  tedy  i  patrzę,  śliczna 
        czarnobrewa  stoi  sobie i spogląda ku mnie, ale tak  patrzy,  że 
        żelazo  by  stopiła, a kamień płomieniem by się  od  tego  wzroku 
        zapalił,  serce  się we mnie zagotowało. Zwolniłem  nieco  biegu, 
        trzymała  w ręku właśnie chusteczkę i w tejże chwili upuszcza  mi 
        ją  pod  nogi na ziemię... był to znak widoczny,  że  fizjognomia 
        moja  przypadła  jej do smaku. Cóż ja, myślicie,  robię?  Schylam 
        się,  podnoszę, spinam berbera ostrogami, jednym susem skaczę  na 
        balkon pierwszego piętra, oddaję chusteczkę i w mgnieniu oka, nim 
        krzyk  przestrachu  miał czas z ust się  wyrwać,  drugim  skokiem 
        jestem na powrót w ulicy. Był to początek najczulszego romansu, a 
        koń zdobył mi podobno jej serce.
                 -  Nie  wierzycie  -  dodał  pułkownik,  wodząc   oczyma 
        uśmiechniętymi po słuchaczach, którzy okazywali nieco niewiary  - 
        w  istocie  z  waszymi końmi i  sercami  dzisiejszymi  byłoby  to 
        niepodobieństwem, więc mówmy o czym innym.
                 Justyn  drgał  stojąc w miejscu, tak już  wytrzymać  nie 
        mógł.
                 - Pułkowniku - rzekł - za moich dobrych czasów ja miałem 
        także  takiego konia, że ścisnąwszy go kolanami przeskakiwałem  z 
        łatwością przez świętokrzyski kościół, ale razem się tylko nogą o 
        jedną z wież zaczepił i od tej pory cierpię na nagniotki.
                Soroka ani mrugnął.
                 Ale  w  tej  chwili podano  zupę  i  biesiadnicy  wesoło 
        zaczęli zabierać swe miejsca za stołem.
                 Baron,  który był nadzwyczaj ścisłym obserwatorem  przy-
        zwoitości  i miał wielkie pretensje do dobrego tonu,  szepnął  na 
        ucho  sąsiadowi,  że pułkownik i Justyn  byli  wcale  nieciekawie 
        wychowani ludzie - ubolewając, że rozmowa tak pospolitą przybrała 
        barwę...
                 Zupa  i  bifsztyk przeszły w głuchym  milczeniu,  madera 
        dopiero zaczęła rozwiązywać usta i rozpromieniać twarze.
                 Już  się  biesiada  wśród  wzrastającego  gwaru  zbliżać 
        zaczęła  ku sakramentalnym kielichom szampana, gdy z  przyległego 
        pokoju,  w  którym także ucztowano, dały  się  słyszeć  szerokie, 
        bujne  i  głośne śmiechy. Pan Feliks mimo  obowiązków  gospodarza 
        baczne na wszystko nastawujący ucho, z przestrachem poznał  wśród 
        nich głos Pluty, który bardzo dowodził i do zbytku już zdawał się 
        ożywiony.  Baron  także  musiał  usłyszeć go  i  poznać,  bo  się 
        widocznie zmięszał i jeść zaczął żywo, wzrok topiąc w  talerzu... 
        Fryderyk obok będący musiał wchodząc dowiedzieć się o  sąsiadach, 
        mógł  wnijść podochocony, a wiedziano że nie szczędził  nikogo... 
        groziło to historią.
                 -  Tsyt  - rzekł Justyn - słyszę głos  mi  znajomy,  jak 
        przez  sen  przypominam sobie, żem go słyszał nie  jeden  raz  za 
        dobrze zastawionym stołem. Czekajcież, kto to taki?
                 - Cicho! - zawołał Feliks, nachylając się ku niemu -  to 
        Pluta.
                - Cóż? zmartwychwstał? - śmiejąc się podchwycił Justyn  - 
        wszakże już był pogrzebion w łachmanach i pokropion wódką  prostą 






        - gdzież on, u Bouquerela?
                 -  Ano!  - odezwał się baron, siedzący w  pobliżu,  głos 
        zniżając - wyskrobał się znowu na utrapienie ludzkie,  przywdział 
        suknią, napełnił kieszenie i po świecie chodzi.
                - Ale z kimże biesiadować może? Kto by się z nim zadał? - 
        przerwał ktoś z współbiesiadników.
                Justyn,  który był bardzo usłużny, rzucił zaraz  serwetę, 
        cicho  powstał  ze swojego miejsca i poszedł na zwiady, a  w  pół 
        kwadransa powrócił.
                 -  To  są jacyś panowie ze wsi, którzy  go  znali  widać 
        jeszcze, kiedy był na nogach.
                - Ale któż raczy?
                - Sam kapitan...
                - Jak to? Znowu ma pieniądze?
                - Jak widać, albo przynajmniej kredyt? o czym wątpię... W 
        powietrzu jest coś o spadłej nań sukcesji.
                Pułkownik się namarszczył.
                 - Cóż to za kapitan? gdzie służył? - zapytał.
                 - W wojsku króla faraona - odparł Justyn.
                 -  No to chyba bardzo dawno - rzekł Soroka -  dzisiejsze 
        pokolenie  tchórzliwe ze wszech względów już nie gra  tak  nawet, 
        jak nasze. My tośmy grali! ha! ha!
                - A na Boga! powiedzże, jakeście to grali?
                -  Garściami  złota - odpowiedział, wzdychając  Soroka  - 
        kupami brylantów, ja sam, choć niewielki zwolennik kart, jak mnie 
        widzicie, wygrałem raz półtora miliona frydrychsdorów w przeciągu 
        niespełna pół godziny i już zaczynałem mieć mnóstwo przyjaciół... 
        gdy...
                - Cóżeś z tym zrobił - spytano.
                 -  Nazajutrz kupiłem sobie piórko do zębów, bo  do  rana 
        tyle  mi tylko zostało, ile na to było potrzeba...  Myślicie  żem 
        bardzo rozpaczał?
                Soroka ruszył ramionami.
                 - Inne to były czasy! - dodał.
                 Tu  nalano  szampana,  a poczuwając  się  do  obowiązków 
        swoich Justyn powstał z kielichem i prosił o głos.
                 -  W  tych  ciężkich  czasach - rzekł  z  powagą  -  gdy 
        człowiek, co by obiady dawał nie mając ani procesu, ani  potrzeby 
        wywdzięczania  się  za wygrany puchar na  kursach,  ani  intencji 
        zasłużenia  się rodzinie, w którą wejść pragnie - tak  nadzwyczaj 
        trudno;  gdy  wszyscy  się  targują,  aby  nie  dawać  trufli   i 
        oszczędzić  na  ostrygach, miło nam widzieć  ze  zdrową  tradycją 
        wiejskiej  gościnności  przybywającego do stolicy  człowieka  tak 
        znakomitego, jak pan Feliks. Naprzód daje on jeść, po wtóre  jeść 
        daje  dobrze i nie ma w dodatku żadnej słabości, za którą by  się 
        kazał  chwalić. Od redaktorów gazet nie potrzebuje artykułów,  od 
        brukowych   trąb  nie  wymaga  głosu  chwały,  od  ludzi   wysoko 
        położonych nie prosi protekcji, od bankierów nie żąda  pieniędzy; 
        na  obiad  zapraszając  chce  tylko  po  nas  dobrego  apetytu  i 
        stosownego   humoru,  nie  przywiązując  nawet  wagi  do   białej 
        kamizelki i fraka.
                Takiego  amfitriona  szukać  potrzeba  ze  świecą,  mości 
        panowie,  i bodaj się jemu podobni rodzili na kamieniu; więc  gdy 
        wniosę  jego  zdrowie,  gdy powitam go  w  imieniu  społeczeństwa 
        przybywającego  do  Warszawy dla odrodzenia starego  obyczaju,  w 






        wielkiej, jak widzicie, misji społecznej, jestem pewien, że  głos 
        mój  znajdzie  echo  w  sercach  wszystkich,  że  odpowiecie   mi 
        jednomyślnym toastem: Vivat Feliks!
                 -  I  mimowolny kalambur, a do tego  łaciński!  -  dodał 
        Purchawka...  a wszyscy huknęli tak głośno, że aż w  ulicę  ponad 
        głowy przechodzących musiał Feliks wylecieć.
                Krzesła z łoskotem się rozsunęły, wszyscy poszli  stuknąć 
        w  kielichy  z panem Feliksem, a w tejże  chwili  drzwi  bocznego 
        pokoju otwarły się na oścież i z kielichem szampana także  ukazał 
        się  w progu kapitan Pluta bardzo przyzwoicie ubrany,  wiodąc  za 
        sobą trzech ichmościów, których po sukniach, ogorzałych  twarzach 
        i  fizjognomiach  otwartych można było poznać od razu  za  świeżo 
        przybyłych ze wsi.
                Zmięszali się wszyscy niepospolicie na ten napad nagły  i 
        niespodziewany,  ale cóż było począć, milczenie  grobowe  zdawało 
        się wiszącą w powietrzu burzę poprzedzać.
                Pluta  wszedł tak odważnie i śmiało, że  zdumienie  tylko 
        wywołał, ale na dnie jego był nieopisany przestrach.
                 -  Panowie!  - rzekł stając w pośrodku sali  i  wzrokiem 
        przeszywając  z  kolei  pobladłe twarze  -  gdy  szczęśliwe  losu 
        zrządzenie  umieściło  nas  w  bliskości  i  możności  usłyszenia 
        wzniesionego  toastu,  niechże  mi  wolno  będzie  moje  życzenia 
        połączyć  z tymi, które w waszym musują szampanie. Nasz nie  jest 
        nic  a  nic  gorszy.  Mam  honor  przedstawić  się   nieznajomym, 
        przypomnieć  znanym  dawniej:  Fryderyk z  Plutowa  Pluta,  zwany 
        kapitanem, dobry koleżka, później trochę obszarpaniec i podupadły 
        brukowiec,  dziś,  jeśli  się  nie  myli,  znowu  na  drodze   do 
        pieniędzy,  a  zatem do konsyderacji i  przyjęcia  w  społeczeńs-
        twie... Vivat pan Feliks!
                Zimno jakoś zrobiło się wszystkim po tych słowach,  wielu 
        milcząco przyjęli przemówienie, gospodarz ledwie głowy skłonił, a 
        baron  usiadł  dłubiąc  w  zębach  i  bardzo  jakoś  niegrzecznie 
        spojrzał z ukosa z pogardą na Plutę.
                 Kapitan,  którego  wzrok przebiegał  twarze  i  postawy, 
        zniósł to dosyć obojętnie.
                 Przysunął  sobie krzesło bez ceremonii, skinął na  towa-
        rzyszów,  aby zajęli wolną kanapę i rozsiadł się wygodnie  jak  u 
        siebie w domu.
                 -  A teraz - dodał - wypijemy jeszcze jeden toast...  Po 
        gospodarzu  z  tytułu  i znaczenia, bo  ja  szanuję  znaczenia  i 
        tytuły,  pierwsze tu miejsce ze wszech miar należy  się  baronowi 
        Dunder... Tak! pan baron...
                Zaczepiony w ten sposób podniósł głowę z wyrazem  gniewu, 
        ale to bynajmniej nie powstrzymało Pluty, który powoli tak  dalej 
        rzecz swą ciągnął:
                 -  Baron,  którego oto widzimy  w  majestacie  siedzącym 
        między  prostymi  śmiertelnikami jakby nie był  istotą  wyższą  i 
        ekscepcjonalną,  dorobił  się  fortuny,  baronostwa,   znaczenia, 
        bakembardów   angielskich,  francuszczyzny   nieposzlakowanej   i 
        wszystkiego, co jego jest... Jemu więc prym dać należy, który jak 
        pan Bóg świat, sam sobie stworzył z niczego... Mogąc do tej  pory 
        siedzieć  z  łokciem w sklepiku, jeździ karetą i  szpakami...  to 
        przecie  dowodzi  jeniuszu! Vivat jeniusz w  osobie  pana  barona 
        Dunder!             
                 Goście i gospodarz byli mocno skłopotani. Fryderyk wypił 






        szampana,  nalał  sobie zaraz drugi kielich  ze  stojącej  bliżej 
        butelki i mówił dalej:
                 -  Oprócz wzwyż przytoczonych mamy jeszcze  powód  ważny 
        wypicia  tego zdrowia, powód stanowczy, a tym  jest  spodziewane, 
        jak  słychać  powszechnie,  bliskie  ożenienie  barona  z   panią 
        jenerałową Palmer.
                - Panie Pluta... - krzyknął baron, któremu włos się jeżył 
        z gniewu - prosiłbym...
                 -  I ja proszę także... o cierpliwości chwilę  -  odparł 
        Fryderyk.  -  Ponieważ baron obchodzi mnie jako jeniusz,  a  losy 
        jeniuszów  są losami państw i narodów, które je wydają,  zajmijmy 
        się tą, która przeznaczona jest podzielić serce, losy i ekwipaż z 
        panem  baronem. Mam szczęściem honor znać ją i przytomny  tu  pan 
        Feliks  Narębski  zna także od dawna tę, która  dziś  przywdziała 
        jeneralskie  szlify  i  powagę,  mogę  więc  jako  część  własnej 
        biografii,  quarum  pars  magna  fui,  opowiedzieć  wam  życiorys 
        jenerałowej,  w nadziei, iż pan Jan Kanty Purchawka zużytkuje  go 
        jako historyczny materiał.
                Feliks pobladł i zadrżał, Dunder począł się zrywać z sie-
        dzenia.
                 -  Stój  waćpan - zimno przerwał mu kapitan  -  pana  to 
        więcej   obchodzi  niż  kogo,  biorę  za  świadka  pana   Feliksa 
        Narębskiego, że kwintesencją prawdy mówić będę... a warto przecie 
        dowiedzieć  się  przeszłości tej, której przyszłość chce  się  ze 
        swoją   połączyć.  Familia  jenerałowej  -  mówił   dalej   wśród 
        powszechnego milczenia kapitan, wilżąc usta szampanem     -  jest 
        mi  dosyć  dobrze znaną, imię Kirkuciów znajdzie  się  w  kronice 
        naszej stolicy... Rodzony brat, rodzaj Diogenesa, chodziłby w tej 
        chwili  bez  butów, gdybym ja mu ich nie sprawił  i  to  notabene 
        wcale  pożądnych  i nie tandetnych... Jenerałowa,  którą  od  lat 
        najmłodszych odznaczała nadzwyczajna piękność, była na wychowaniu 
        u matki pana Narębskiego, a wychowano ją tam z taką serdecznością 
        i miłością, że bodaj czy miłości nie było nawet za wiele...
                 Przynajmniej ot, co pletli po świecie, a  prawdopodobnie 
        musiała  być jakaś przyczyna, dla której w końcu rzuciła ten  dom 
        wychowanka i puściła się w świat szeroki, innych szukając wrażeń.
                 Feliks   kręcił  się  na  krześle,  wstrzymując  o   ile 
        możności.
                 -  Nie  zżymajże się - rzekł Pluta... -  dzieci  nie  są 
        odpowiedzialne  za  winy rodziców w zdrowej logice...  i  pan  za 
        miłość matki swej także wcale nie powinieneś pokutować, ja zaś  o 
        tej tylko mówiłem.
                Odchrząknął, popił i obejrzawszy się mówił dalej.
                 -  Świat złośliwy mógł tam usunięciu się panny  Julii  z 
        domu  Narębskich  różne przypisywać powody, ale  kto  by  plotkom 
        wierzył...  ja nawet od ich powtórzenia na dziś  powstrzymać  się 
        czuję w obowiązku. Po tym wypadku panna Julia, gdyż zdaje mi się, 
        że imię to już jako jej służące wymówiłem, dostała się czasowo do 
        Magazynu  Strojów do Warszawy, skąd ja, który to  mówię,  jedynie 
        przez   współczucie  miałem  honor  ją  wyrwać,  aby  na   stopie 
        odpowiedniejszej  jej  twarzyczce umieścić... za  co  zaszczycony 
        zostałem   najściślejszym   przyjaźni  stosunkiem   blisko   roku 
        trwającym.  Na to w razie potrzeby mógłbym złożyć  dowody,  listy 
        itp.,  fakt  wątpliwości  nie  ulega.  Jak  mi  ją  potem  wyrwał 
        ściślejszą  jeszcze przyjaźnią połączony z nią oficer  i  ustąpił 






        jenerałowi, którego wreszcie z nas wszystkich ruszyło sumienie aż 
        do  ożenienia, długo by było przemawiać. To pewna, że ta  kobieta 
        dystyngowana   umiała   ze  wszystkich  przygód   swojego   życia 
        korzystać,  że  z  nich jak pszczółka  skrzętną  wyniosła  naukę, 
        doświadczenie, a na końcu nawet piękny majątek i że przytomny  tu 
        baron   Dunder,   łącząc  swój  los  z   osobą   tak   znakomicie 
        utalentowaną, zapewnia sobie przyszłość pełną horyzontów  jasnych 
        i nadziei niebieskich lub zielonych... jak się podoba. W dodatku, 
        jeśliby  pan Bóg potomstwa pobłogosławić nie raczył, zawsze  jest 
        szansa,  że  coś  z przeszłości przy  pilnej  kwerendzie  da  się 
        jeszcze wyszukać...
                Ta  okropna  mowa kapitana z najzimniejszą  krwią  powoli 
        wysączona   po   kropli  padła  jak  przygniatająca   lawina   na 
        biesiadujących, wszyscy struchleli, Dunderowi zrobiło się  słabo, 
        Feliks gniewem zapłonął.
                 -  Mości panowie - zawołał drżący - zemsta  nad  kobietą 
        bezbronną  jest największą podłością, jakiej  mężczyzna  dopuścić 
        się może. Niekiedy wymawia ją miłość, choć nie uniewinnia,  nigdy 
        nie  oczyszcza z podobnej zbrodni żaden powód, żadna  namiętność. 
        Proszę stąd ustąpić...
                 Kapitan pobladł, ale razem śmiać się zaczął.
                 - Wyrzekłeś pan - odezwał się - słowo jedno nieostrożne, 
        zastosowałeś  je do mnie... wspomniałeś podłość.  Definicja  tego 
        wyrazu  nie  jest  dotąd  stale  oznaczoną,  wszakże  świat  Boży 
        przywykł je za obelgę uważać... Nie wypada i mnie jako należącemu 
        do niego uchylać się od powszechnie przyjętego znaczenia, chociaż 
        na  wytłumaczenie pana mógłbym postawić kieliszki wypite i  urazę 
        dawną,  i przesądy... chociaż bardzo wielkim jest  głupstwem  bić 
        się  dla  starej  baby, dlatego, że była kiedyś  młodą  i  piękną 
        Julką... A zatem sprawę honorową, nieuniknioną załatwiemy  wolnym 
        czasem,  który  ja  rozmyśliwszy się oznaczę... a  nim  do  czego 
        przyjdzie  wypijmy jeszcze zdrowie dzisiejszej  jenerałowej...  i 
        dosyć na dziś.
                To  mówiąc,  spokojnie wychylił  kieliszek,  ukłonił  się 
        towarzystwu, którego połowa siedziała pochmurzona i zmięszana,  a 
        gdy wyszedł nareszcie i drzwi się za nim zamknęły,  przypomnienie 
        tej świeżej jeszcze sceny zdało się jakby snem przykrym tylko,  a 
        goście natychmiast rozchodzić się zaczęli.
                 -  Miałem zupełnie podobny wypadek - przerwał  pułkownik 
        usiłując  rozweselić  towarzystwo - jednego razu  na  obiedzie  w 
        Wiedniu... nagle, gdyśmy się tego najmniej spodziewali, wszedł do 
        sali  nieboszczyk  pochowany przed lat  dwudziestu,  wyłajał  nas 
        wszystkich,  winnych  i niewinnych, zjadł  skrzydełko  kurczęcia, 
        wypił  kieliszek  madery starej i zakręciwszy  się,  powrócił  do 
        mogiły.
                Ale  ani  ten  koncept niewczesny,  ani  żarciki  Justyna 
        swobody  i wesela przywrócić nie mogły, wszyscy  byli  powarzeni, 
        wymykali   się  uchodzili...  Jeden  baron  Dunder  jakimś   niby 
        przypadkiem szukając kapelusza przyzostał.
                Gdy  nareszcie znaleźli się sami, żywo przybliżył się  do 
        Feliksa.
                 - Słuchaj - rzekł - powiedz mi szczerze, to, co ten łotr 
        prawił, to są, nieprawdaż - potwarze czyste?
                 - Ja nic nie wiem - rzekł Feliks.
                 - Ale to muszą być fałsze.






                 -  Pomyśl pan, od kogo pochodzą, a będziesz mógł  ocenić 
        ich wartość.
                - Tak! to są niecne potwarze! - powtórzył Dunder - jestem 
        tego pewny, ale wygłoszone przy tylu osobach natychmiast  rozejdą 
        się po mieście i jenerałowa zgubiona.
                Spuścił głowę.
                 - Jak może być - dodał wpół od gniewu zduszonym głosem - 
        aby  tej niebezpiecznej żmii wolno było chodzić, gadać i  wciskać 
        się tak wszędzie... z tych gadzin świat by oczyścić należało!
                 Feliks zgryziony i na duchu upadły, nic odpowiedzieć nie 
        umiał.
                 -  Prawda  - rzekł Dunder drąc rękawiczki,  które  spaz-
        matycznie wkładał na ręce - prawda, że z przeszłości tej  kobiety 
        nic od niej samej dowiedzieć się nie mogłem, lecz mogłaż ona taką 
        być istotnie? Czy wychowywała się ona sierotą w waszym domu?  Czy 
        spotkała  ją tam jaka przygoda? Możeż to być, żeby  pochodziła  z 
        mieszczańskiej  jakiejś  rodziny...  mais  elle  a  beaucoup   de 
        distinction dans les mani‚res.
                 -  Panie - rzekł Feliks - czy będę milczeć, czy  otworzę 
        usta,  zawsze sobie niekorzystnie tłumaczyć możesz moje  słowa... 
        wolę  być  szczerym. Jenerałowa jest mi istotnie  od  dzieciństwa 
        znaną  jako  biedna,  zacna, pełna  serca  i  uczucia  kobieta... 
        późniejszych losów jej nie wiem.
                Dunder skamieniał, nie dotknęło go już tyle  nieszczęście 
        jenerałowej,  ile  inna  myśl czysto samolubna, że  samym  o  nią 
        staraniem  i  omyłką,  jaką popełnił, biorąc  farbowane  lisy  za 
        kosztowne futro, został narażony na śmieszność i skompromitowany.
                 - To okropna rzecz! - zawołał - tak świata się oszukiwać 
        nie  godzi...  któż  by się tego mógł  domyśleć!  tak  przyzwoita 
        kobieta! A! to szkaradnie!
                 I porwawszy za kapelusz wyleciał, Feliks pozostał chwilę 
        i rzucił się na kanapę bezsilny.
                Spoczywał  tak bezmyślnie, przypominając  sobie  wypadek, 
        który go dotknął mocno, gdy drzwi pokoju sąsiedniego uchyliły się 
        znowu i kapitan Pluta odezwał się przez nie.
                - Wszak pan sam jesteś? Mam potrzebę pomówienia z  nim... 
        słówko tylko.
                 Narębski  nic nie odpowiedział, ale milczenie  było  do-
        statecznym pozwoleniem dla kapitana, który się zaraz wcisnął.
                 - Wchodzę - rzekł - bądź co bądź musiemy się przecie i o 
        tę  honorową  sprawę ułożyć... choć rzecz nie pilna,  ale  wymaga 
        poufnej rozmowy.
                Waćpan  się  na serio na mnie pogniewałeś za Julkę  i  to 
        wystąpienie  wprawdzie  niegrzeczne  i może nie  w  miejscu,  ale 
        zmuszony  byłem użyć tego środka dla upokorzenia  Dundera,  który 
        już tak nosa drze, że może o facjaty kościołów zaczepić i  dostać 
        kataru...  Co  to ci szkodziło? Nasze z  nią  romanse  pasterskie 
        dawno pogrzebione zostały... Ale słuchaj, rzecz inna, między nami 
        sprawa  -  obraziłeś  mnie osobiście,  przy  świadkach,  ja  tego 
        darować nie mogę.
                 Przysłać  ci  sekundantów, ułożyć o miejsce  i  godzinę, 
        strzelić do siebie jest to rzecz tak łatwa, że ją każdy  potrafi, 
        kto tylko ma trochę odwagi i zręczność w tego rodzaju sprawach... 
        Jam już nienowy, dałbym sobie radę, ale pytam się, jaką bym  miał 
        satysfakcją?






                Tu kapitan dla wygodniejszego wykładu całej sprawy usiadł 
        na krześle i nogę na nogę założył z zupełna swobodą.           
                 - Ja - rzekł - potrzebuję, mając urazę, stosowną do niej 
        urządzić  sobie  kompensacją wcale inaczej; wyzwać  i  zastrzelić 
        mogę zawsze, kiedy mi się podoba, bo pan zatyłeś na wsi i  jeśliś 
        strzelał, to chyba do kuropatw, ja zaś nie straciłem wprawy i  do 
        asa nawet po kilkunastu kieliszkach trafiam o największy zakład - 
        chcesz sprobować?
                Narębski  pogardliwie milczał, kapitan, chociaż tego  nie 
        okazywał po sobie, coraz mocniejszy czuł gniew w duszy, spokojnie 
        jednak mówił dalej.
                 -  Wyzwać więc, zmusić do pojedynku i wybić ci  oko  lub 
        rękę zgruchotać, jest rzeczą, którą mogę sobie pozwolić, gdy  nie 
        będę  już miał żadnego środka innego dojedzenia ci do  żywego,  a 
        zapotrzebuję  głośnej  rehabilitacji, jaką mi  to  spotkanie  dać 
        może. O tym więc potem; ale że zawsze przywykłem działać otwarcie 
        i  chcę, en galant homme, jakim byłem zawsze, abyś wiedział,  jak 
        się bronić, muszę ci rozpowiedzieć, co zamierzam i jakiego  użyję 
        oręża.
                To  pewna,  że między tobą, szanowny  panie  Feliksie,  a 
        Julką  był  śliczny romans, któremu, bez  kalamburu,  nie  brakło 
        nawet  rozwiązania... Jest wielkie prawdopodobieństwo,  iż  owcem 
        tej  chwili szczęścia jest Mania... żona o tym nic nie  wie,  nie 
        lubi jej instynktowo i tak już Kopciuszkowi dosyć źle w domu, cóż 
        to  będzie, gdy jej podszepniemy o jego pochodzeniu? To już  jest 
        wcale  niezłą zemstą, ale dla mnie tylko środkiem  przechodnim... 
        mam  drugi  lepszy.  Według urzędowej  wersji  Mania  jest  córką 
        oficjalisty i zowie się Jordanówną... otóż możemy znaleźć  takich 
        jakichś Jordanów, którzy ci ją odbiorą.
                To wszystko, co obiecuję, ciągnąć potrafię, póki  zechcę, 
        wisieć będę nad twoją głową z groźbą nieustanną, cedzić ci zemstę 
        po kropelce... Prawda, że pomimo upadku i zwalania się, umysł mój 
        nie  stracił  na  energii  i  nie  brak  mu  środków   posłużenia 
        namiętności?  -  Przyznaj,  że mało jest  ludzi,  którzy  by  tak 
        czerstwo przeszli przez ogień życia jak ja?
                Tu  zamilkł  chwilę,  a widząc że  Narębski  blednieje  i 
        trzęsie się od wzrastającego gniewu, mówił dalej powoli, wyjmując 
        z kieszeni cygaro.
                 -  Pomniejszych  utrapień, którymi nękać cię  mogę,  nie 
        będę   wyliczał,  poddadzą  je  okoliczności  trudno   mi   nawet 
        przewidzieć  wszystkie...  Jak mi się to wszystko znudzi,  no  to 
        wyzwę, zmuszę, byś się strzelał i skaleczę, zabijać nie myślę,  o 
        to bądź spokojny, ale że kość tak strzaskam, żebyś poleżał  ruski 
        miesiąc, to pewna... Teraz zaś, gdy mniej więcej wiesz następstwa 
        nieprzyjemne,  jakie ściągnąłeś na siebie wybuchem w obronie  tej 
        kobiety, powiem ci, że ich całkiem możesz uniknąć w bardzo  łatwy 
        i  uczciwy  sposób... Mógłbym ci dać warunki ciężkie,  ale  znasz 
        mnie,  że  jestem miękki i w pożyciu bardzo łatwy. Co  się  tycze 
        pojedynku, powiem głośno żeś mnie przeprosił za słowo nieostrożne 
        i  skwituję cię z niego; ale potrzeba, byś się pojednał ze mną  i 
        podał  mi szczerze rękę w sprawie z jenerałową. Nie powoduje  mną 
        zemsta...  mylisz  się,  chcę  ją  tylko  naprowadzić  na   drogę 
        moralności... Zostawię ci nawet dziecko... byleś mi pomagał... Tę 
        kobietę potrzeba upokorzeniem zmusić, by z drogi atłasowej pokuty 
        na  miękkich poduszkach zeszła na surowe opamiętanie...  Bądź  ze 






        mną, a wszystkiego się wyrzekam, ty wiesz, że u mnie słowo  rzecz 
        święta... dawszy, dotrzymam.
                 Narębski blady był jak chusta, usta mu się trzęsły.
                 -  Możesz strachem nękać kobiety - zawołał z  gniewem  - 
        szczęściem nikt ci tam oprzeć się nie jest w stanie... los je dał 
        ci  w  ręcę bezbronne, ale mężczyzna byłby podłym jak  ty,  gdyby 
        uległ  obawie i despotyzmowi... Na podobne środki są  przecie  na 
        świecie sposoby.
                 -  Unosisz  się  - rzekł Pluta  zimno  -  używasz  znowu 
        niezbyt  parlamentarnych wyrażeń, ale o to już mniejsza,  gorzej, 
        że  nie  pojmujesz dobrze położenia. Jenerałowa  wcale  nie  jest 
        bezbronna,  bo gdyby nią była, ja bym pierwszy stanął za nią,  po 
        wtóre  cel  mam  najświętszy... prowadzę na  drogę  obowiązków  i 
        moralności,  a  wiesz,  że wedle jezuickiej  maksymy  cel  środki 
        oczyszcza...  Ja się trzymam tą razą ich katechizmu, bo mi z  tym 
        dogodnie.
                A teraz racz mi powiedzieć równie szczerze, jak ja ci się 
        z planu kampani wyspowiadałem, o jakich to mówisz sposobach?
                -  Mam  tylko  jeden - zawołał Narębski  -  za  pierwszym 
        krokiem przeciwko... (tu się zajęknął...).
                -  Nie  wymieniaj przeciw komu - rzekł kapitan -  ja  się 
        domyślę...
                 - Za pierwszym krokiem... - skończył Feliks - jak psu  w 
        łeb strzelę na ulicy.
                - Wyrażenie popularne, dobitne, ale nazbyt ostre,  dałoby 
        się to eufoniczniej powiedzieć z równą energią - odparł Pluta.  - 
        Ale  środek  nie tak dobry jak się zdaje, naprzód  wątpię,  żebyś 
        trafił,  bo  będziesz  w  pasji, po  wtóre  pójdziesz  za  to  do 
        kryminału... po trzecie, ja znowu wiedząc, jak mi dobrze życzysz, 
        nie omieszkam być na ostrożności, szukaj czego innego.
                - Idź, mów, rób, co ci się podoba... - krzyknął  Narębski 
        - nie wyciągniesz ze mnie nic prócz wzgardy.            
                 -  Pięknie  i  styl dobry! -  rzekł  kapitan,  zapalając 
        nareszcie  długo  przygotowywane cygaro - czemu ty  nie  piszesz, 
        zwłaszcza  dramatów, masz talent? Ale widzę, że gra nierówna,  ja 
        jestem  zimny  jak  szczupak, ty  gorący  i  nieprzytomny...  nie 
        decyduj  się w tym stanie i po kilku wina kieliszkach,  ostygnij, 
        możesz później pośpiechu żałować. Ja jestem człowiek  umiarkowany 
        i pełen serca nawet dla niewdzięcznych przyjaciół i daję ci  trzy 
        dni  do  namysłu. Stoję w Hotelu Saskim numer 15 razem  z  bratem 
        jenerałowej, a moim tymczasowym adiutantem, szanownym  Kirkuciem. 
        Daję  ci  trzy  dni do namysłu...  będę  oczekiwał  trzeciego  do 
        godziny    dwunastej,    po   czym   rozpocznę    powoli    kroki 
        nieprzyjacielskie... Spodziewam się, że mi oddasz sprawiedliwość, 
        iż postępuję szlachetnie.
                 -  A  teraz, bywaj zdrów - dodał -  namyśl  się,  spokój 
        domowy wart ofiary, a i o tę sierotę chodzi także... zakwaszę jej 
        życie  i  tobie... Że potrafię spełnić moją misję  reformatora  i 
        językiem, z którego służby wcale jestem kontent, dam sobie  radę, 
        tego możesz być pewien.
                Narębski   milczał;  widząc,  że  od  niego   słowa   nie 
        wyciągnie, Pluta wyszedł poświstując.
             W  domu państwa Narębskich, którzy obiecywali  sobie  prawie 
        wszyscy  wielkie  w Warszawie przyjemności i  rozkosze,  panowały 
        teraz  zamięszanie, niepokój, a każdy niemal z  członków  rodziny 






        doznawał jakiegoś zawodu lub przykrości.
                Pani Samuela nierada była z mieszkania, z towarzystwa,  w 
        które  wchodzić poczynała, gdzie była dosyć zimno przyjęta i  nie 
        tak prędko rewizytowana, jak sobie życzyła, co jej miłość  własną 
        drażniło,  z  męża, który teraz miał zawsze gdzieś uciec  od  jej 
        gderania;  Elwira  niecierpliwiła się oczekując dotąd  na  próżno 
        pięknego nieznajomego, który już trzy razy przesunął się pod  ich 
        oknami i dąsała się, nie mogąc doczekać jego odwiedzin.  Narębski 
        obawiał  się  spełnienia gróźb Pluty i nowych w  domu  niesmaków; 
        Mania nawet niepokoiła się zapytaniem garbuska i zajęciem,  jakie 
        obudziła  w tym nieznajomym; słowem, zamiast  obiecywanych  sobie 
        zabaw,  przyjemności  i  roztargnienia  Warszawa  stała  się  dla 
        wszystkich powodem jakichś zmartwień i troski.
                Ow  lubelski panny Elwiry mniemany pretendent  wprawdzie, 
        jakeśmy  wspomnieli,  kilka już razy przesunął się  pod  balkonem 
        konno  i  pieszo, zawsze jak  najstaranniej  ubrany,  wyglądający 
        pańsko,  nigdy nie minął tych pań, żeby im się  bardzo  grzecznie 
        nie ukłonił, zauważano także, iż czasami przesiadywał naprzeciw w 
        oknie  cukierni, zabójczymi czarnych oczów  wejrzeniami  ścigając 
        Elwirę,  ale  się do niej dotąd zbliżyć nie  starał,  nie  szukał 
        wcale  znajomości,  której  oczekiwano,  ograniczając  się   tymi 
        studenckimi  pielgrzymkami  i westchnieniami  z  daleka,  których 
        potrzeby i przyzwoitości wytłumaczyć sobie dotąd nie umiano. Mógł 
        przecie  łatwo znaleźć kogo, co by go do domu wprowadził,  poznać 
        się z Narębskim, znaleźć środek przybliżenia.
                Elwira tupała nóżką z niecierpliwości, powtarzając  nawet 
        przy matce:
                 -  Ależ,  moja mamo, to do  niczego  niepodobne!  Czyżby 
        dotąd nie znalazł nikogo, co by go do nas mógł wprowadzić? Czyżby 
        na  ostatek  nie przyzwoiciej już było samemu przyjść  i  z  mocy 
        dawniejszej znajomości nas odwiedzić? Ja tego nie rozumiem! Co za 
        fantazja  śmieszna, dziecinna chodzić, patrzeć, wzdychać,  a  nie 
        starać  się  zbliżyć, przecież okazuję mu, że  nie  mam  wstrętu. 
        Juściż zna obyczaje świata, bo niezawodnie to wielki pan, wie, że 
        tak trwać nie powinno i nie może.
                 -  Zdaje  się  - odpowiadała matka  -  że  potrzeba  być 
        cierpliwymi,  może  chce  wprzód  dobrze  wybadać   okoliczności, 
        dowiedzieć  się  o  domu,  boi  skompromitować,  może  ma   jakie 
        przeszkody w familii, jakie zobowiązania dawniejsze, wszystko się 
        trafia.  Ale  doprowadzony do ostateczności,  będzie  się  musiał 
        nareszcie  zbliżyć.  Uważasz jednak, że rzadki dzień,  abyśmy  go 
        gdzie nie spotkały lub nie zobaczyły, przesuwa się prawie  zawsze 
        w  jednych  godzinach,  łatwo ci ich dopilnować,  dać  mu  trochę 
        nadziei i okazać uczucia, ale zręcznie jednak, rozumiesz.      
                 -  Ale bardzo dobrze rozumiem - odparła Elwirka z  dosyć 
        złym i nadąsanym humorem - już ja będę wiedziała, co z nim robić, 
        ale  że  nudny to nudny, żeby też mnie tak męczyć  i  nie  szukać 
        sposobu  dostania  się  do naszego domu, wszyscy  przecie  u  nas 
        bywają.
                Drugiego  dnia  po  scenie u Bouquerela  panie  wyszły  z 
        południa  do  Saskiegn  Ogrodu na przechadzkę.  W  wielkiej  alei 
        świetnych toalet było mnóstwo, w bocznych, jak zwykle, bawiły się 
        matki, bony, dzieci i ci, co więcej cienia i spokoju niż ludzkich 
        szukają  oczów. Łatwo się domyśleć, że panie nasze nie poszły  na 
        boczne ścieżki, gdzie by ich nikt nie spostrzegł, ale ukazały się 






        w środkowej ulicy ubraniem od Włodkowskiego świeżuteńkim starając 
        się zwrócić oczy współzawodniczek i ciekawe mężczyzn wejrzenia.
                Chodziły już tak z godzinę, gdy Elwira pokraśniała  nagle 
        - naprzeciw nich sam jeden idący ukazał się ów piękny nieznajomy. 
        Tym  razem  spotkanie było nieuchronne, zaczepienie  konieczne  i 
        panienka  postanowiła  z  bijącym  sercem  w  jakikolwiek  sposób 
        pociągnąć  go do oddania wizyty, plan ułożony został  w  mgnieniu 
        oka.  Matka i córka zrobiły miny i przybrały postawy  niezmiernie 
        poważne i surowe, zdawały się nawet zrazu go nie spostrzegać.
                Młody  mężczyzna i teraz ubrany był trochę jak  krawiecka 
        lalka,  według najświeższej mody, z  niewypowiedzianą  szczegółów 
        elegancją.  Miał  na  sobie stroik ranny  od  Chabou  z  lekkiego 
        jakiegoś sukienka, krawacik z misterną szpilką na szyi, kapelusik 
        panama,  cudowne na nogach lakierki sznurowane i  nieporównaną  w 
        ręku  laseczkę. Ale jak utrefione były te czarne jego włosy,  jak 
        urządzone  bakombardy,  jak zakręcone wąsiki, jak  naciągnięte  i 
        pozapinane rękawiczki, tego żaden powieściopisarz nie wypowie.
                Wszystkie  te  oznaki gustu i dystynkcji  nie  uszły  oka 
        Elwiry,  choć ona zaledwie miała czas przebiec go przelotem,  ale 
        kobiety  tak  są w tych razach  dobrymi  postrzegaczami!  Poczer-
        wieniała,  zmięszała  się, bliskość niebezpieczeństwa,  a  raczej 
        chwili  stanowczej  zawróciła  jej  nieco  główkę.  Nieznajomy  z 
        uśmiechem  pełnym grzeczności podniósł panamę, oczom  swym  nadał 
        wyraz  pełen  słodyczy  i melancholii i gdy  już,  już  miało  go 
        zatrzymać słowo zachęty, wyraz nadziei, przesunął się jak  błędny 
        ognik  po bagnie. Elwira zacisnęła usta, nie jestem pewny  nawet, 
        czy  piękne  jej białe ząbki śladu na  koralowych  nie  zostawiły 
        wargach.
                -  Ale  go jeszcze spotkamy - zawołała -  chodźmy,  mamo, 
        zawróćmy się nieznacznie.
                -  Czekajże  trochę... dojdziemy przynajmniej  do  końca, 
        czemużeś do niego od razu nie przemówiła?
                -  Minął  nas  tak prędko,  widocznie  unikał  zapytania; 
        wróćmy.
                - Niepodobna.
                - Ale później możemy go nie złapać.
                - Elwirko! gonić niepodobna.
                - Ale proszęż mamy, tyle osób zawraca się.
                Skutkiem  tego krótkiego sporu zawróciły  się  wprawdzie, 
        ale  Elwira,  szukając niespokojnymi oczyma Iwa swojego,  już  go 
        znaleźć nie mogła. Przebiegły, umiejętnie kierując się w ulicach, 
        cały  Ogród  Saski, powróciły nazad w ulicę  główną,  wróciły  do 
        bocznych, nigdzie już pięknego nieznajomego nie było.
                -  To jakiś dziwny człowiek - zawołała  Elwira  niecierp-
        liwie - a tak się zdawał przyzwoity...
                 - Mnie się widzi - odparła matka - że on musiał naczytać 
        się romansów i intryguje nas umyślnie, aby podnieść ciekawość,  a 
        może rozpalić uczucie. Nic więcej tylko fantazja pańska.
                 Już  miały  wychodzić z Ogrodu, gdy  Elwira  uszczypnęła 
        rękę  matki pod mantylką, spostrzegła swojego lwa,  który  bardzo 
        powoli  tą  razą kroczył boczną uliczką  zamyślony  głęboko.  Nie 
        kompromitując  się  wcale, można z nim było się  spotkać  i  dwie 
        panie do tego wielkiego celu zastosowały swój pochód.
                Lew  szedł jakby przygnieciony myśli i uczuć ciężarem,  z 
        głową nieco spuszczoną, noga za nogą, a końcem swej  prześlicznej 






        laseczki  kreślił  jakieś zagadkowe esy na ścieżce,  oczy  w  nie 
        wlepiwszy.  Zdawał  się  nawet  nie  widzieć,  jakie  mu  groziło 
        niebezpieczeństwo   i   czekało  zadziwienie,   dopiero   szelest 
        jedwabnych  sukien,  które  tuż  przesuwały  się  koło  niego   i 
        zwalniając  kroku  zatrzymały się nieco, przebudził  go  z  dumań 
        głębokich. Elwira tak umiała pokierować matką, że się znalazła  z 
        brzegu  i niemal otarła o pięknego nieznajomego, który naprzód  z 
        wolna i nie patrząc ustąpił nieco, poczuwszy kobiety w bliskości, 
        potem  się ku nim obejrzał, aż poznawszy je, zatrzymał i  ukłonił 
        znowu.
                Panie zwolniły kroku, Elwirka uśmiechnęła się wdzięcznie, 
        matka   przymrużonymi  spojrzała  oczyma,  lew  jednak  ust   nie 
        otworzył.
                -  A!  co  za miła niespodzianka  -  odezwała  się  panna 
        widząc, że pierwsza musi wystrzelić i rozpocząć kampanią...
                 -  Miła  tylko  dla  mnie  zapewne  -  odparł  mężczyzna 
        widocznie  trochę  zmięszany  -  prawdziwie  nie  śmiałem   sobie 
        pochlebiać,  żeby  krótka  znajomość  dawała  mi  prawo  do   ich 
        pamięci...
                -  Zbytek  skromności  - odezwała się  z  kolei  matka  - 
        zakrawa  to  na  udanie, na tłum nie zwraca  się  oczów,  ale  na 
        wybranych.
                Mężczyzna zmięszał się znowu, spuścił oczy.
                 -  Miałyśmy kilka razy przyjemność widzenia pana  z  na-
        szych  okien  - dodała Elwira ciszej - ale jakże się  to  dzieje, 
        żeśmy się nigdzie nie mogli spotkać w towarzystwach stolicy?
                 - Ja nigdzie nie bywam - rzekł smutno nieznajomy.
                - Jak to? nigdzie? - podchwyciła Samuela.
                - Tak, pani.
                - Cóż to, rodzaj mizantropii?
                 -  Wcale  nie, ale lubię pracować i pracuję,  ile  mogę, 
        mało mi potem zostaje czasu dla świata i ludzi, potrzebuję raczej 
        spoczynku i samotności.            
                 -  Samotności? - powtórzyła Elwira, starając się  niedo-
        statek  słów zastąpić wymową oczów, które rzeczywiście płonęły  i 
        iskrzyły się, nie czyniąc widocznego wrażenia.
                - Ja bardzo lubię samotność - rzekł nieznajomy.               
                 - Lecz są przecie towarzystwa, kółka mniejsze, spokojne, 
        ciche,  w  których człowiek odetchnąć może -  odezwała  się  pani 
        Narębska  - a nic niebezpieczniejszego dla człowieka,  młodego  w 
        dodatku, nad zakopanie się w głuchej ciszy i osamotnieniu.     
                 - To zależy od charakteru - rzekł zimno nieznajomy -  są 
        ludzie, na których źle działa towarzystwo; i inni, którym szkodzi 
        samotność.
                Szli  tak  dalej ustronną uliczką bardzo powoli,  gdyż  i 
        matka,  i  Elwira śmiertelnie się obawiały, by im  jeniec,  więzy 
        potargawszy,  nie  prysnął. Młodzieniec wlókł się  za  nimi,  ale 
        raczej  z  musu niż ochoty, ociągał  się,  przyzostawał,  oglądał 
        bojaźliwie  naokoło,  jak  gdyby  go  strach  jakiś   opanowywał, 
        widocznie  miał  zamiar  dezerterowania. Ale  od  kobiety,  która 
        pragnie zatrzymać, uciec jest niepodobieństwem; nieznajomy  szedł 
        coraz dalej a dalej.
                -  Więc  z tej reguły tak srogiej -  odezwała  się  znowu 
        matka - nie ma wyjątku? Pan nigdzie bywać nie chce?
                 -  Nie mogę! - rzekł znacząco nieznajomy pełnym  jakichś 






        tajemnic  głosem,  który  Elwirze dał wiele  do  myślenia.  Matka 
        spojrzała nań także i umilkła; obie zafrasowały się mocno.
                - U nas tak mało osób bywa, tak żyjemy w odosobnieniu  od 
        świata -dodała pani Narębska - że gdybyś pan kiedy był łaskaw  do 
        nas zajrzeć, pewni jesteśmy, iżby go to na zgryzoty sumienia  nie 
        naraziło.
                Nieznajomy  skłonił się, zarumienił, ale też Elwira,  nie 
        dając mu przemówić, dorzuciła.
                 -  Doprawdy,  byłoby to nie darowanym  ze  strony  pana, 
        gdybyśmy go nie miały widzieć u siebie...
                Na  to  wszystko tylko ukłon był zagadkową  i  ostateczną 
        odpowiedzią! Nieznajomy zdjął kapelusz, obejrzał się,  spostrzegł 
        kilku mężczyzn doganiających te panie i szybko, jakby go ścigano, 
        umknął  boczną uliczką, starając się tak pokierować w  pochodzie, 
        aby twarzy jego nie dostrzeżono.
                Wszystko  to  wcale nie było zaspokajające,  naprzód  nie 
        miał  widocznie  ochoty  do odwiedzin, po wtóre być  u  nich  nie 
        przyrzekł.   Elwira  i  matka  prawie  się   zaproszeniem   skom-
        promitowały; skutkiem był nader kwaśny humor i zniecierpliwienie.
                Ale  kiedy  się  pragnie gorąco wytłumaczyć  sobie  co  z 
        dobrej  strony,  nigdy  człowiekowi  nie  zabraknie   argumentów. 
        Elwira, biorąc wszystko na rozwagę, z tajemniczych postępków nie-
        znajomego  wywnioskowała tylko, że ją kocha, że o niej myśli,  że 
        musi  mieć  domowe  jakieś  przeszkody,  że  miłość  uczyniła  go 
        mizantropem,  że obawa, aby to uczucie góry nad nim  nie  wzięło, 
        trzymała  go  w oddaleniu. Co się tycze znaczenia i  położenia  w 
        świecie  młodzieńca,  na chwilę nie wątpiono  nawet,  iż  wysokie 
        zajmować musi stanowisko.
                Nieszczęściem nadchodzący z Narębskim panowie, od których 
        właśnie tak śpiesznie uciekać się zdawał nieznajomy, spytani, kto 
        to był, domyślić się nie mogli i szybko uchodzącego na oko  wziąć 
        już  nie  zdołali.  Staranny opis przez panią  Samuelę  i  Elwirę 
        dokonany  z wielkim bogactwem szczegółów nie rzucił na  tę  ważną 
        kwestię żadnego światła.
                Wychodząc jednak z Saskiego Ogrodu z rozkołysanym sercem, 
        Elwira  żywiła się nadzieją, że po tak dobitnym  zaproszeniu  lew 
        nareszcie  musi  się zdemaskować i pokazać, ale  przyznawszy  się 
        matce, nie uzyskała potwierdzenia, pani Narębska była zamyślona i 
        smutna, lekki nawet początek bólu głowy zwiastował  rozdrażnienie 
        nerwowe,  nic dobrego nie rokujące. Bolało Elwirę, że  się  nawet 
        wygadać dostatecznie nie potrafiła.
                Było we zwyczaju, że gdy jej co bardzo na sercu  ciężyło, 
        gdy  matka jej zwierzeniom nie wystarczała, szła naówczas z  nimi 
        do  Mani. Biedne dziewczę całe dnie prawie samotnie nad robotą  i 
        książką  spędzało, a godziny, choć pracą zajęte, długimi jej  się 
        bardzo zdawały, nikt do niej nie przemówił, nikt nie spojrzał  na 
        nią;  aż gdy Elwira poróżniła się z najukochańszą swą  matką,  co 
        się dosyć często trafiało, gdy bardzo a bardzo była smutną,  szła 
        wówczas  do izdebki Mani, kładła się na łóżeczku i tam pewna,  że 
        słuchać  jej muszą ze współczuciem i cierpliwością, wylewała  się 
        ze swoimi żalami.
                Na  ten  raz matka znudzona czy coś  niedobrego  przeczu-
        wająca, milczała już uparcie i Elwirka, której pilno było wygadać 
        się szeroko, powróciwszy z przechadzki pobiegła zaraz do Mani.
                -  Wiesz  -  zawołała  zaraz w  progu  -  otóż  nareszcie 






        znalazłyśmy znowu naszego kochanka...
                - A! gdzież przecie?
                -  Spotkaliśmy go w Saskim Ogrodzie, wystaw sobie  co  za 
        dziwak, minął nas, o krok będąc tylko, i nie zaczepił nawet...
                - Ale się przecie ukłonił? - spytała Mania z uśmiechem.          
                 -  Czekajże!  nie  dosyć na  tym!  Powiem  ci  wszystko! 
        Oburzyła  mnie  ta nieśmiałość, raz  musiałam  przecie  skończyć. 
        Widzę go pod oknami co dnia, kłania mi się także i na tym koniec, 
        przecież z ulicy oświadczyć się na migi nie można, to  dziwactwo! 
        to śmieszność! to nie wiedzieć co! I tai się z sobą, ukrywa  tak, 
        że  nawet  dowiedzieć  się  niepodobna,  kto  on  taki.  Nie   ma 
        najmniejszej  wątpliwości - szczebiotała dalej Elwira -  że  jest 
        znakomitego rodu, to zaraz poznać łatwo z postawy, z  wychowania, 
        ze   wszystkiego,   ale  ja  w  końcu  zniecierpliwiłam   się   i 
        postanowiłam dotrzeć.
                - A! i cóżeś zrobiła?
                - Pokierowałam tak zręcznie mamą, żeśmy go kryjącego  się 
        w bocznej alei spotkały drugi raz i zaczepiłam go nareszcie.
                - Miałaś odwagę? - spytała Mania.
                -  I  ja, i mama. A! i gdyby mi mama była  dopomogła  jak 
        należy, więcej byśmy zrobić mogły, ale mama, ty znasz mamę.
                - Nie mówże, proszę, nic na nią...
                -  Ty wiesz, jak ja ją kocham, ale mama jest  do  najwyż-
        szego stopnia niezręczną.
                - Droga Elwirko! matka ma więcej od nas doświadczenia.
                - Co tam doświadczenie, proszę cię!
                - Ale cóż wam powiedział?
                 -  Że nigdzie a nigdzie nie bywa, że wiele  pracuje,  że 
        potrzebuje  samotności.  Wszakże gdyśmy  go  grzecznie  zapraszać 
        zaczęły do siebie, choć nic nie odpowiedział, już wiem pewnie, że 
        się pokusie nie oprze i ręczę ci, że u nas być musi.
                Mania  niezupełnie  zdawała  się  podzielać   przekonanie 
        przyjaciółki, ale też nic nie odpowiedziała.
                 -  Zresztą jeśli się uprze, jeśli ten nieznośny  papa  i 
        mama  nie zechcą mi dopomóc, ja potrafię przemóc jego  dziwactwo, 
        bo  jestem przekonana, że mnie kocha. Co dzień prawie  przejeżdża 
        pod  naszymi oknami, kłania mi się, uśmiecha, oczy  zawraca,  tak 
        dłużej trwać nie może, ja gotowa jestem choćby pierwsza  napisać, 
        list mu rzucić, a w liście...
                - A, droga Elwirko - przerwała przestraszona Mania -  nie 
        róbże  tego, zlituj się, nie wiedząc kto, nie znając z  pewnością 
        uczuć  jego  dla  siebie,  kobiecie  pierwszej  robić  krok   tak 
        stanowczy...
                -  A! ty to jesteś mniszka i wcale kochać nie  umiesz,  a 
        jeśli kochasz, to Bóg ciebie tam wie, to cichaczem i skrycie;  ja 
        tak  nie umiem, mnie to niecierpliwi i czekać nie myślę w  takiej 
        niepewności, muszę się raz dowiedzieć, czy mnie kocha...
                - A ty? czyż go kochasz?
                - Ja? dlaczegóż pytasz? jak to nie kocham?
                -  Bo  gdybyś prawdziwie go  kochała,  mogłabyś  milczeć, 
        czekać i nie myślałabyś na całe twe życie o innym.
                 Mania westchnęła i spuściła oczy.
                 -  Któż wie - dodała - może jego położenie  towarzyskie, 
        może  okoliczności domowe czynią tak nieśmiałym, może  gdyby  się 
        odkrył, ty byś go nie chciała?






                 -  Co  ty pleciesz? dziecko! co ci się śni!  Wszak  i  z 
        postawy,  i ze stroju, i z mowy łatwo poznać, kto on jest. O!  ja 
        mam przecież dobre oczy, a trochę rozumiem świata!
                Mania,   schyliwszy   się  nad  robotą,   już   nic   nie 
        odpowiedziała,   Elwira  szeroko  jeszcze  rozwodząc   swe   żale 
        siedziała   długo,  mówiła  wiele,  tysiączne  osnuwając   plany, 
        nareszcie  widząc,  że z biednej sieroty  nic  prócz  współczucia 
        nieśmiałego  nie dobędzie, w równie złym humorze opuściła  pokoik 
        jak przyszła.
                 A Mania? siedziała dalej schylona nad robotą. 
                 Jak na wsi, tak i tu, w mieście, nigdy Mani na pracy nie 
        zbywało,  matka  z córką wszystką, jaką miały, zrzucały  na  nią, 
        posyłały nieustannie, wyręczały się, nie zważając, że nie  zawsze 
        sił  i czasu mogło dziewczęciu wystarczyć. Mania  nie  poskarżyła 
        się   nigdy,  starała  poddać  wszystkiemu,  wymówki  znosiła   w 
        milczeniu  i najszczęśliwszą była, gdy się mogła zamknąć  w  swym 
        pokoiku, chwilkę poczytać, pomodlić się i być z sobą. Nie  bardzo 
        jej  jednak  pozwalano na tę samotność, gdyż i Elwirka,  i  matka 
        ciągle coś od niej potrzebowały. Za to wolną była prawie  całkiem 
        od salonu, od którego szczególniej w mieście usunięto ją nie  bez 
        myśli. Elwira daleko była pokaźniejszą, prędzej w oko mogła wpaść 
        komu,  ale  Mania wpadała w serce i obawiano się, aby  nadto  nie 
        zwracała uwagi, nie zaszkodziła dziecięciu domu.
                 Maleńki  więc  ten  pokoik,  wyjąwszy  godziny  stołu  i 
        herbaty,  był ciągle schronieniem sierotki, a najczęstszym w  nim 
        gościem  pan Feliks, który i otwarcie, i ukradkiem  zachodził  do 
        Mani,  a  czasem długie tam spędzał godziny. W  ostatnich  dniach 
        gnał  go  tu niepokój, bo choć postanowił nie ulec  Plucie,  znał 
        człowieka  i  groźba jego tkwiła mu w myśli, a  los  Mani,  który 
        mogła pogorszyć jeszcze, zakrwawiał mu serce.
                Drugiego  dnia  kapitan  nie  dał  znaku  życia,   trzeci 
        nadszedł i upłynął spokojnie do wieczora, a Narębski, na krok nie 
        oddalając  się  od domu, chodził niespokojny, walcząc  z  sobą  i 
        myślami.  Rad by się był zobaczył z jenerałową, ostrzegł ją,  ale 
        po  pierwszym widzeniu się w Garwolinie i na to ciężko mu  zebrać 
        się  było. Sam charakter człowieka od wszelkich podobnych  kroków 
        stanowczych go wstrzymywał, odkładał od dnia do dnia, wahał  się, 
        nie wiedział sam, co począć, okupić jednak spokoju podaniem  ręki 
        napastnikowi serce się oburzało.
                Znając żonę, wiedział on dobrze, iż będzie musiał  stawić 
        czoło burzy straszliwej, że sieroty z domu może pozbyć się będzie 
        zmuszony; chciał ją przygotować do tego, ale sam nie był  pewien, 
        jak się brać, od czego począć i rachował, że groźba jeszcze  może 
        pozostać  bez  skutku.  Im dłużej myślał  nad  tym,  mocniejszego 
        nabierał  przekonania, że Pluta chciał go tylko  nastraszyć,  ale 
        spokoju domowego nie naruszy... to go jakoś ukołysało.
                Wieczorem  jednak nadszedł miejską pocztą list z  zapyta-
        niem ostatecznym, jakie jest postanowienie pana Feliksa. Na pismo 
        to   nie  czuł  potrzeby  odpowiedzi,  zdarł  go  i   niespokojny 
        odpowiedział sobie: będzie, co ma być.
                Wieczór przeszedł spokojnie, Narębski coraz się  umacniał 
        w przekonaniu, że strachy przejdą na niczym, a z wielkiej  chmury 
        wcale  deszczu nie będzie. Nazajutrz jednak w godzinie wizyt  pan 
        Fryderyk Pluta kazał się do niego zameldować.
                - Mój drogi - rzekł wchodząc - przykro mi to niezmiernie, 






        że  mnie, człowieka szczerze ci życzącego dobrze, przywodzisz  do 
        ostateczności takim uporem. Przyjacielem mogę się zawsze zdać  na 
        coś, a postawiony w konieczności szkodzenia, narobić ci kłopotów. 
        Rozważ,  proszę,  i nie przywódź mnie na pokuszenie i  do  użycia 
        środków, które dla mnie samego są przykre.
                -  Rób  waćpan, co się podoba - rzekł Narębski  -  ulegać 
        naciskowi nie chcę, nie mogę nie powinienem.
                - Więc mam się zameldować do pani dobrodziejki? -  spytał 
        Pluta.
                Narębski nic nie odpowiadając ruszył ramionami i  pogard-
        liwie się odwrócił.
                 - Gdybym ci jeszcze dał dzień do upamiętania i namysłu?
                 -  Otrzymałbyś  tęż samą co dziś odpowiedź -  zawołał  w 
        gniewie Narębski.
                 Kapitan  zaczął powoli nakładać rękawiczki  i  zaciąwszy 
        usta skierował się ku salonowi.
                 -  Proszę  oznajmić  pani - rzekł do  służącego  -  pana 
        kapitana Plutę w bardzo ważnym interesie.
                Nie  tyle  może szło kapitanowi o  dokuczenie  Feliksowi, 
        którego  opór  obudzał  w nim razem  mściwe  uczucie  i  niejakie 
        poszanowanie, ile o zamięszanie domu, z którego oddalenie sieroty 
        wypaść mogło, potem łatwo ją tytułem pokrewieństwa i opieki  mógł 
        pochwycić jeden z Kirkuciów jako najbliższy z familii i użyć jako 
        narzędzia przeciw jenerałowej.
                 Oznajmiono  kapitana, sama pani siedziała w  oknie,  gdy 
        jej  gościa  nie  znanego zaanonsowano, a że  imienia  sobie  nie 
        przypominała,  choć  z mężem była już o nim  mowa,  domyślać  się 
        poczęła wcale czego innego niż to, co go sprowadzało, i wpadła na 
        domniemanie,  iż  odwiedziny  mogły  być  w  związku  z   pięknym 
        nieznajomym   Elwiry.   Kazano  więc   prosić   kapitana,   który 
        przedstawił  się  przyzwoicie,  bo  z  łatwością  wszelki  ton  i 
        fizjognomię  przybrać  umiał. Mimo wprawy  jednak  we  wszelkiego 
        rodzaju przygodach nabytej niełatwo mu przyszło sprawę zagaić.
             Od  czego tu było począć! jak ubarwić to dziwne  zwierzenie? 
        Wpadł  na myśl, że powinien był działać w imieniu  Kirkucia  jako 
        najbliższego krewnego.
                 Twarz  jego  nie  bardzo  nawykła  do  posępnego  wyrazu 
        musiała się oblec powagą, surowością i smutkiem, wszedł jakby pod 
        ciężarem   jakiegoś  przykrego  wrażenia,  a  że  zmiarkował   od 
        pierwszego   rzutu  oka,  iż  Samuela  wysoko  musi   cenić   ton 
        przyzwoity,  nastroił  się bardzo wysoko. O trzy kroki  można  go 
        było  wziąć za człowieka najlepszego towarzystwa,  przychodzącego 
        bez interesu, aby się tylko ukłonić. Zaprezentował się, usiedli.
                 -  Pani mi daruje - rzekł - iż nieznajomy  ośmielam  się 
        przerwać  jej  spoczynek i tak niegrzecznie narzucać,  ale  rzecz 
        jest  zbyt  wielkiej  wagi,  abym się  wahał  choćby  trochę  jej 
        naprzykrzyć. Czy mogę prosić o chwilę poufnej rozmowy?
                 - Bardzo proszę... i owszem - odparła Samuela  przygoto-
        wana do sprawy wcale innej.
                 -  Dziwny zbieg okoliczności - ciągnął dalej  kapitan  - 
        zbliżył mnie do bardzo biednego, ale wielkiej zacności człowieka, 
        niejakiego pana Mateusza Kirkucia.
                 -  Kirkucia!  -  powtórzyła  zdziwiona  tak   trywialnym 
        nazwiskiem  Narębska,  zawsze sądząc, że  o  pięknym  nieznajomym 
        mowa.






                 -  Człowiek  niskiego  stanu,  ale  serce  wszędzie  się 
        znaleźć może.
                 Pani  Samuela wzdrygnęła się na niski stan, a  przelękła 
        wzmianki o sercu, która ją utwierdziła w przekonaniu, że o Elwirę 
        chodzi.
                 - Ale jakiż związek? - spytała.
                 -  Proszę  pani o trochę cierpliwości...  ten  biedny  o 
        dziwnej zacności i szlachetności uczuć człowiek miał siostrę, jak 
        on  sierotę  ubogą,  która wziętą  została  na  wychowanie  przez 
        nieboszczkę panią Narębską, matkę męża pani dobrodziejki.
                 Pani   Feliksowa   widząc,  że  o  co   innego   chodzi, 
        zarumieniła  się z niecierpliwości i słuchać poczęła wcale  innym 
        usposobieniem.
                 -  Długi  czas - mówił kapitan dalej - nic  o  niej  nie 
        wiedziano,  serce brata cierpiało mocno na tym. Później  zbiegiem 
        okoliczności, których nie mogę tu obszerniej wyjaśniać, doszła do 
        wiadomości  Kirkucia  cała smutna historia tej kobiety,  która  z 
        domu państwa Narębskich wyszła bardzo nieszczęśliwie.
                 - Cóż to jest? Nigdy nic o tym nie słyszałam.
                 -  Być może, smutna to historia... piękność tej  biednej 
        dziewczyny,  istotnie zadziwiająca w jej stanie, zwróciła na  nią 
        oczy tego, który później odpokutowawszy za przewinienia młodości, 
        zresztą   bardzo   wyekskuzowane,   bo  któż   bez   winy,   pani 
        dobrodziejko!... tego... który się stał mężem pani...
                 Pani Feliksowa rzuciła się jak oparzona.
                 - Jak to mojego męża? mój mąż?
                 -  Mąż  pani stał się jej upadku przyczyną,  pani  Julia 
        zostawiła w ich domu drugą sierotę... wygnana musiała się rozstać 
        z dziecięciem.
                 Pani Narębska zakryła oczy rękami, chwyciła się za głowę 
        wzruszona i gniewna.
                 - Mój mąż! - powtórzyła.
                 - A pani! któren że mąż, choćby najprzykładniejszy,  nie 
        ma  sobie  coś  podobnego do wyrzucenia -  podchwycił  kapitan  - 
        proszę  tylko wysłuchać mnie cierpliwie. Brat owej  panny  Julii, 
        dziś  jenerałowej  Palmer, a mój przyjaciel  Kirkuć,  tym  więcej 
        troszczy się o los opuszczonego dziecięcia, że własna jego matka, 
        nie pomna na święte obowiązki, całkiem się go zaparła.
                 - Więc matka żyje? - zawołała Samuela.
                 -  Matka,  dziwię  się, że pani dotąd  nie  jest  znana, 
        zajmuje ona w świecie tutejszym znakomite stanowisko, nie  mogłaś 
        jej pani nie spotkać - jest to przecie jedna z najszanowniejszych 
        matron i świeczników towarzystwa... Mój Kirkuć, rodzony jej brat, 
        choć  ubogi, rad by odzyskać siostrzenicę, nią  się  zaopiekować, 
        dać  jej  rodzinę. Ale nie wiemy dotąd na pewno, co się  stało  z 
        sierotą,  chociaż  najmocniejsze prawdopodobieństwo  dozwala  nam 
        wnosić, że nią być musi tak zwana panna Maria Jordan.       
                 - Powinnam się tego była domyśleć! - porywając się nagle 
        zawołała  kobieta, której gniew twarz zarumienił. -  Istotnie  on 
        dla  niej  ma serce ojca, więcej niż dla mojego  dziecięcia...  A 
        więc tajemnica odkryta! o mój Boże!
                 -  Tak jest, wiesz ją pani - przerwał z energią  chłodną 
        pan  Feliks, który ostatnich słów dosłyszawszy, wszedł  nagle  do 
        pokoju,  zbierając  się na siłę, jakiej zwykle w życiu  mu  dotąd 
        brakowało  - wiesz pani prawdę i wiedzieć ją będziesz lepiej  ode 






        mnie  samego, niżeli od tego pana, który z powodów wcale  różnych 
        przyszedł z usłużnym doniesieniem.
                Nie  będę nic taił, bo nic nie mam do  zatajenia,  jeślim 
        ukrywał  lat kilkanaście, co mi ciężyło na sercu, to  dla  pokoju 
        tylko...  wszystko,  co  pani  powiedziano,  jest  mniej   więcej 
        prawdą...  kochałem  ubogą dziewczynę, byłem przez  nią  kochany, 
        miłość  nasza stała się nieszczęściem obojga, sromotą,  pozostałe 
        dziecię ciężarem grzechu i ekspiacją winy.
                Tajemnica ta, którą dziś odsłoniono przed tobą, nie  była 
        moją  tylko, nie miałem nawet prawa podnieść zasłony,  powiedzieć 
        słowa. Dziś, gdy została zdradzoną, mówię głośno - to dziecię  do 
        nikogo nie należy - jest moim własnym dziecięciem! Zaparła się go 
        matka,  przyznaje  ojciec bądź co bądź! Ani stryj, ani  wuj,  ani 
        żadna  rodzina  prawa do sieroty mieć nie może...  ma  je  ojciec 
        jeden tylko - ja nim jestem.
                Żona  z krzykiem spazmatycznym zakryła sobie oczy  na  te 
        słowa  wyrzeczone  z siłą... której się w mężu  nie  spodziewała, 
        miłość  rodzicielska  zrodziła  ją  w  sercu  zastygłym  długo  i 
        ściśniętym.
                 - Panie Pluta - rzekł Feliks, zwracając się do  kapitana 
        coraz  silniej  wybuchającym  gniewem,  zwykłym  ludziom,  którzy 
        rzadko  mu nad sobą górę brać dają - teraz ci nic nie  pozostaje, 
        tylko ustąpić z tego domu, do którego wniosłeś coś chciał - łzy i 
        niepokój. Możesz pan czynić, co mu się podoba, a teraz proszę  za 
        drzwi... jam tu gospodarzem.
                 -  Będę  posłusznym  -  odparł,  śmiejąc  się,  Pluta  i 
        ruszając  ramionami z rezygnacją - ale mam nadzieję,  że  jeszcze 
        będę  korzystał z miłego towarzystwa pańskiego...  zobaczemy  się 
        gdzieś jeszcze... zobaczemy.
                Pluta zatarł ręce po tych słowach, skłonił się i  wyszedł 
        powoli. Małżeństwo pozostało sam na sam, a pierwsza chwila ta dla 
        obojga była ciężką i przykrą nad wyraz.
                Zwykle  gderliwa  i przykra Samuelka  rozpłakała  się  po 
        niewieściemu jak tylko zobaczyła męża przybierającego  właściwszą 
        mu  rolę  męską,  Feliks chodził zburzony,  ale  milczący,  dając 
        płynąć  łzom  i czekając zaczepki.     - A! ja  nieszczęśliwa!  - 
        wołała  żona  - tyś mnie oszukał, tyś się krył  przede  mną!  Tyś 
        dziecię  nieprawe  wprowadził  do domu  i  postawił  obok  mojego 
        dziecięcia, tyś skalał dom! nadużył wiary, jaką miałam w tobie.
                 - Słuchaj pani - rzekł Feliks - nigdyśmy się tak  bardzo 
        nie  kochali, małżeństwo nasze było czysto tylko  dla  wzajemnych 
        dogodności  z  niego wypływających zawarte.  Nie  zdradziłem  cię 
        wcale,  bo  to należało do przeszłości, której nikt  powrócić  ni 
        zmienić  nie  może, milczałem, bo nie  miałem  obowiązku  cudzych 
        zdradzać  tajemnic. Dziś, gdy wszystko ci wiadome, proszę,  ażeby 
        córka moja... - Jaka córka! - zrywając się zakrzyczała żona -  ty 
        masz  tylko jedną córkę, jak śmiesz dawać jej to nazwisko,  które 
        mojemu  tylko  należy  dziecięciu? To dziewczę...  ja  go  więcej 
        widzieć nie chcę, ja je od dzisiejszego dnia wypędzam.
                 -  No,  to  i mnie z nią zapewne - rzekł  Feliks  bo  ja 
        mojego dziecka ani dawnych dla nowych nie porzucę obowiązków... a 
        zatem i my się pożegnamy.
                 Samuela zamilkła, szlochała.
                 -  Feliksie!  -  rzekła  łagodniej,  ton  zmieniając   - 
        Feliksie, ja cię nie poznaję, cóż ci się stało?






                 - Nic, tylko uczucie powinności dało mi siłę, której nie 
        mam  na  dzień powszedni... oto cała tajemnica, siły tej  chcę  i 
        muszę użyć na wyrwanie się z fałszywego położenia. Dziecka mojego 
        się  nie zaprę i nie odepchnę, jeśli je wygnasz, wypędzisz  razem 
        nas dwoje. Elwirze zostanie matka, za Marią pójdzie ojciec.
                 - Więc chcesz, aby została?
                 - Maria nie wie, że jest moją córką - rzekł Feliks -  ja 
        jej  o  tym nie powiem, bo wolę, by się sądziła  sierotą,  niżeli 
        wstydziła swojego pochodzenia... Nas dwoje tylko dziś wiemy w tym 
        domu   o  jej  pochodzeniu  i  o  moich   obowiązkach,   wszystko 
        pozostanie, jak było, a jeśli jej dasz uczuć najmniejszym...
                 - Cóż to? ty mi dyktujesz postępowanie?
                 -  Daję  radę - rzekł zimno Feliks - nie  chcesz  jej  - 
        wszak ci ją wolno odrzucić.
                I  znowu długie, głębokie, pełne namysłów nastąpiło  mil-
        czenie,  nadeszła  Elwira,  której  ciekawość  budziła  ta   dość 
        przedłużona   konferencja,  ale  ją  matka  żywym  i   stanowczym 
        odprawiła ruchem.
                Małżeństwo   stało  przeciw  sobie  trochę  zachwiane   w 
        postanowieniach, Feliks miękł widocznie, Samuelka uciekła się  do 
        łez,   które  są  jednym  z  najmocniejszych  środków   stagnacji 
        kobiecej.
                 - Feliksie - rzekła wreszcie czulej niż zwykle,  podając 
        mu  rękę,  którą  on, trzeba mu oddać tę  sprawiedliwość,  z  jak 
        największą  skwapliwością  pochwycił - ja ci  przebaczam!  ja  ci 
        daruję! ja jej nie odepchnę! Ale na Boga... zapewnij jej los i... 
        przez litość nade mną, usuń ją sprzed oczów moich.
                 - Cóż ci szkodzi sierota? - zapytał mąż.
                 - Przypomina mi twoją niewierność... tragicznie  odparła 
        Samuela.            
                 -  Kochana  żono, zastanów się - zawołał mąż -  czy  tym 
        wyrazem  nazwać ją można? Ja wówczas ciebie jeszcze nie znałem  i 
        byłem wolny.              
                 -  Ale  bytność w domu naszym tego dziecięcia,  gdy  się 
        rozgłosi,  co nieochybnie nastąpi, gdy wszyscy dowiedzą  się,  że 
        ono twoim... zgorszenie... plama!
                 -  Wstyd  to  i kara tylko dla  mnie...  -  odpowiedział 
        Narębski   -  piękniejże  byłoby,  gdybym  się  zaparł   sieroty, 
        odepchnął  ją  i  dla  uniknienia skandalu  dał  jej  się  tułać, 
        zmarnieć i ginąć?
                 -  Ale dla mnie mieć ją ciągle na oczach,  Feliksie,  to 
        będzie męczarnia nieustanna.              
                 - Nigdyś tego biednego nie lubiła dziecięcia - rzekł mąż 
        smutnie  - więcej niechęci nad tę, jakiej doznała, trudno byś  mu 
        okazać  mogła... a co do mnie, starać się będę, by jak  najkrócej 
        na nią narażoną była.
                 - Feliksie - odezwała się żona patetycznie - jako matka, 
        jako towarzyszka twojego życia, proszę cię.
                 -  Nie  opuszczę sieroty - odparł Narębski  stanowczo  - 
        dosyć  matki, która się jej zaparła, niech ojciec za  dwoje  dług 
        płaci,  bo może podwójnie jest winnym. Spodziewam się, że mnie  i 
        domu nie narazisz na przykrości. Niech mówią, co chcą, ja  kłamać 
        nie  umiem  i grzechu nawet zaprzeć się nie potrafię.  Jedną  mam 
        przed sobą drogę uczciwą, to wyznać błąd i odpokutować zań.  Czyń 
        pani, jak uznasz, ja zrobię, co powinienem.






                 Całe to wystąpienie pana Feliksa niesłychanie  poruszyło 
        i  zdziwiło żonę, która, znając go od dawna powolnym  i  uległym, 
        takiej  energii charakteru i wybuchu woli  niezłomnej  spodziewać 
        się wcale nie mogła.
                Małżeństwo weszło w nową epokę, której gróźb pani Samuela 
        się  przelękła,  postrzegła  jednak łatwo, że w  tej  chwili  iść 
        przebojem nie było można, że na pozór ulec należało, aby  powoli, 
        znowu   uśpiwszy   i   zdrętwiwszy   rozbudzonego   zgryzotą    i 
        przywiązaniem do dziecięcia, ująć w dawne pęta.
                Rachowała  na  posiłki  czasu, na swą  zręczność,  na  to 
        wreszcie,  że się pozbędzie Mani, zmieniając tryb postępowania  z 
        nią w sposób miły mężowi, wyprowadzając ją w świat i szukając jej 
        jak najprędzej stosownej lub niestosownej partii, byle ją z  domu 
        wyprawić.
                Wszystko to jak błyskawicą przebiegło przed jej oczyma  i 
        Samuelka   uspokojona,  uległa,  zgadzająca  się   na   wszystko, 
        umilkła...
                 Feliks   wyszedł   przejęty  jej  dobrocią,   prawie   z 
        wdzięcznością dla niej w sercu.
                 Parę dni w złowrogiej upłynęło ciszy, w domu nic się nie 
        zmieniło,  tylko nazajutrz głośno oświadczyła gospodyni domu,  że 
        Mania  bardzo  źle robi, iż nie chce wychodzić do salonu,  że  za 
        mało  bywa  w towarzystwie, że w mieście należałoby  się  ubierać 
        staranniej.
                 Pan  Feliks spuściwszy oczy w talerz, gdyż to było  przy 
        obiedzie,  nie odpowiedział na to ani słowa, Mania się  zmięszała 
        tą niezwykłą dobrocią, która łzy wycisnęła z jej oczów, a  Elwira 
        spojrzała na matkę z podziwieniem przerażającym.
                 Po  obiedzie  dopiero mąż nie mógł się  wstrzymać,  żeby 
        żony nie zapytać, co by to miało znaczyć.
                 -  Mój  drogi  - odpowiedziała pani  Feliksowa  z  jakąś 
        melancholią  spokojną  - dopóki nie wiedziałam  tajemnicy,  Mania 
        była  dla mnie ubogą sierotą, dzisiaj jest  twoim  dziecięciem... 
        wierz  mi, jakkolwiek bolesną dla mnie jej przytomność  i  widok, 
        rozumiem twoje obowiązki i chcę je spełnić wraz z tobą...
                 Pan Feliks oczarowany, uniesiony ucałował jej rękę,  na-
        stąpiło  nie pojednanie, ale rozczulenie, jakiego nigdy dla  żony 
        nie doznał, a Samuela zadrżała w duszy, widząc siłę  przywiązania 
        jego do tego dziecięcia.
                 Tegoż  dnia  pojechali do sklepów, do magazynów  i  mod-
        niarek, aby Manię trochę przystroić.
                 Dla Elwiry, przed którą ściśle zachowana była tajemnica, 
        było  to  coś niepojętego, gniew i zazdrość mięszały  się  w  jej 
        sercu ze zdumieniem; czuła, że to nie mogło być bez przyczyny,  a 
        tej mimo całej swej kobiecej przebiegłości dobadać się nie mogła. 
        Matka  na  próżno usiłowała ją uspokoić, ale sposób,  w  jaki  to 
        czyniła,  zwiększał tylko niecierpliwość i urazę do  ojca,  który 
        widocznie miał być przyczyną nagłej zmiany. Elwirka nadto  znała, 
        a raczej przeczuwała świat boży i ludzki, żeby się lada czym dała 
        ułudzić, dobadywała się jakiejś tajemnicy pod spodem, ale domysły 
        te ścignąć jej nie mogły. Nawet rzucona przez matkę myśl zręczna, 
        że Mani chcą pozbyć się z domu, aby Elwira szerzej w nim panowała 
        bez współzawodnictwa, nie przyjęła się tak dobrze, jak chciano.
                 -  Ale  moje  serce  -  odpowiadała  Samuela  na  ciągłe 
        nalegania córki - widzisz sama, jak twój ojciec przywiązał się do 






        tej  sieroty... robię to dla niego... przy tym, powiem ci  to  na 
        ucho...  Mania w domu zawsze robi młodym ludziom bywającym u  nas 
        niepotrzebną dystrakcją... rada bym, żeby ją sobie kto co prędzej 
        wziął,  a  to  być  nie  może, dopóki  jej  trochę  w  świat  nie 
        wyprowadzimy.
                Jakkolwiek  pani  Feliksowa mówiła gorąco, córki  to  nie 
        przekonywało, nienawiść jej dla rywalki w sercu ojca obudziła się 
        większą  jeszcze,  a  ciekawość  i  niepokój  doszły  prawie   do 
        rozgorączkowania...  Rzuciła się na Manię, ale z  dziecka,  które 
        samo o sobie nic prawie nie wiedziało i równie postępowania  tego 
        pojąć nie mogło, nie można się było dobadać wielkiej tajemnicy.
                 Oko  jednak  Elwiry doszło powoli, że ojciec i  matka  w 
        stosunkach  owych powszednich inaczej byli od  niejakiego  czasu, 
        zgadła,  że ta zmiana z odmianą usposobień matki dla  Mani  mogła 
        być  w  związku - ale dalej już próżno sobie  łamiąc  głowę,  nic 
        dojść nie umiała.
                 I gdy tak z jednej strony zyskała sierota na  sukienkach 
        i  stroju, na powoływaniu do towarzystwa, którego nie lubiła,  na 
        pozornej   serdeczności  pani  Samueli,  prześladowanie   pokątne 
        zazdrosnej Elwiry, przebijająca się przez formę czułości  niechęć 
        pani domu, dotkliwie jej czuć się dały.
                Mniej  się  nią wprawdzie posługiwano może, ale  poza  tą 
        względnością dla niej wymuszoną czuć było nie tylko chłód, raczej 
        chwilowo   tylko  przytłumioną  nienawiść,  która  się   obawiała 
        wybuchnąć, zbierając groźnie na przyszłość.
                 Przenieśmy się teraz w trochę inny świat razem z Teosiem 
        Muszyńskim,  który powróciwszy do Warszawy o małym bardzo  grosza 
        zapasie, dalej po staremu biedne swe życie musiał prowadzić.
                 Nie  brak  mu  było odwagi, w którą  uzbroiło  go  życie 
        przeszłe,  opieka  losu  dziwna,  doznana  w  najcięższych  życia 
        kolejach, ale sił często nie dostawało, tak był osamotniony, bo z 
        siebie tylko czerpać je musiał.
                 Powróciwszy do stolicy, wedle dawnego obyczaju  poszukał 
        sobie  ubogiego, ale odrębnego mieszkania, gdyż najlepszym  pracy 
        towarzyszem  jest  samotność.  Przyjaciel  wnosi  pociechę,   ale 
        zabiera  swobodę, z której coś zawsze dla niego uronić  potrzeba. 
        Człowiek  często  oddaje  mu chwilę, w której się  czuje  na  coś 
        zdatnym, a znużony potem z pozostałej mu godziny nic już wyprząść 
        nie może.
                 Przy  ulicy Świętokrzyskiej mieszkał dawniej  na  drugim 
        piętrze  w  małej kamieniczce, z której gospodarzem był  w  przy-
        jaźni.  Jeden  to  był  z tych starych domów,  które  w  nowej  a 
        wytwornej  Warszawie trzymają się nie wiedzieć jakim prawem  obok 
        świeżych i młodych kamienic.
                Ściśnięty  z obu stron wysokich, świeżych domostw  murami 
        wydawał   się  dosyć  dziwnie  ze  swą  zgrzybiałą   fizjognomią, 
        porysowanymi   murami,  jednym  piętrem  o  małych  okienkach   i 
        nieśmiało  wzniesioną  facjatką trójkątną, w  której  parę  jakby 
        strychowych okien świeciły właśnie mieszkaniu Teosia.
                Kątek  ten  rzadko bywał zajęty przez jakiego  biedaka  i 
        dlatego  mimo wywieszonej deszczułki oznajmującej o  apartamencie 
        kawalerskim,  Teoś po powrocie ze wsi znalazł swą starą  siedzibę 
        nie  zamieszkaną  i wolną. Gospodarz powitał go radośnie,  bo  go 
        trochę  kochał i wolał, żeby mu te pokoiki coś robiły, a  amatora 
        na  nie  znaleźć  nie było łatwo,  bieda  tylko  zapędzić  mogła. 






        Pierwsze  piętro zajmował krawiec i studenci, dół  jakaś  rodzina 
        niemajętna,  przybyła  ze  wsi  z  dziećmi,  i  stolarz,  którego 
        towarzystwo  nie  bardzo  było  miłym,  gdyż  żona  go  biła   za 
        poniedziałkowe  z  niemieckiego naśladowane  hulanki.  Mimo  tego 
        elementu  niepokoju, wprawdzie jedynego w domu,  kamieniczka  jak 
        sama  ulica  dosyć była cicha. Gospodarz mieszkał  w  oficynie  w 
        głębi  dziedzińca  przytykającej do ogrodu,  a  kilku  maluczkich 
        lokatorów   na  tyłach  bardzo  się  przyzwoicie  znajdowali.   O 
        jedenastej  brama już była hermetycznie zamknięta i  stróż  kładł 
        się  spać  ze spokojnością człowieka, który wie, że  mu  nic  snu 
        przerwać nie może.
                Pies nawet stary, przechadzający się w wolnych od zatrud-
        nień chwilach po dziedzińczyku, oduczył się szczekania, tak  mało 
        miał  do niego powodów. Siadał czasem w progu bramy, poglądał  na 
        świat  ziewając,  a  gdy mu się  nie  bardzo  ożywione  widowisko 
        znudziło,   szedł  spać,  nie  czując  zgryzot  sumienia  z   nie 
        dopełnionego obowiązku.
                 Gospodarz  był to sobie średniego wieku człowiek,  który 
        się  urodził  w  parafii świętokrzyskiej,  chrzczony  był  u  Św. 
        Krzyża, u Św. Krzyża się ożenił, chodził tam na mszą regularnie w 
        niedzielę i święto i wedle wszelkiego podobieństwa spodziewał się 
        z  dolnego kościoła na tamten lepszy świat powędrować. Raz był  w 
        Częstochowie,  co rok na Bielanach i w Czerniakowie,  przypadkiem 
        dostał  się był do Mińska, rozumie się nie  litewskiego,  zresztą 
        nie  miał ani potrzeby, ani ochoty dalszych robić wycieczek.  Żył 
        on  życiem  czysto miejscowym, które mu doskonale  wystarczało  i 
        dostatecznym   było  jego  żądań   umiarkowanych   zaspokojeniem. 
        Fantazyj nie miał żadnych, Warszawa i "Kurierek" regulowały  jego 
        pragnienia i zajęcia.
                Z "Kurierka" dowiadywał się, a raczej przypominał  sobie, 
        co  mu  czynić wypadało, szedł na wskazane koncerta,  igrzyska  i 
        widowiska;  pilnował  nabożeństw,  regularnie  zwiedzał  miejsca, 
        gdzie  się  tłum  i ciżba zwykły zbierać, a  czasem  od  fantazji 
        rzucał  domowe  flaki dla  ogłoszonych  ekstraordynaryjnych  przy 
        ulicy  Trębackiej  lub  Koziej. On i  żona,  średnich  lat  także 
        kobieta, więcej od niego zajmująca się lokatorami,  gospodarstwem 
        i rachunkami, zbywszy z domu syna, który urzędował, ożenił się  i 
        osobną  po żonie otrzymał posesją, żyli sobie wygodnie,  cicho  i 
        jak na porządnych obywateli miasta Warszawy przystało.
                Szczególniej pan Zachariasz Byczek mógł się zwać  szczęś-
        liwym, bo jejmość miała swoje zgryzoty, pochodzące z usposobienia 
        żółciowego   i  nadużyć  lokatorskich,  on  zaś  nie   miał   ani 
        namiętności  gorących,  ani zachceń nadzwyczajnych,  ani  smutków 
        trawiących  duszę.  Chodził  po lat sześć w  jednym  szlafroku  i 
        czapeczce,  frak  mu  na cztery wystarczał;  ludzie  go  kochali, 
        nieprzyjaciół nie miał, z komisarzem był w stosunkach  przyjaźni, 
        u  Św. Krzyża nawet pewne miał znaczenie i tak mu życie  płynęło, 
        jak  sobie "Kurierek" wychodzi - dzień do dnia podobny  jak  dwie 
        krople wody.
                Z  daleka  zaraz  poznać  w  nim  było  można   człowieka 
        szczęśliwego, który jak roślina w dobrym gruncie zrósł, wkorzenił 
        się i ani śnił o burzy.
                Ani  zbyt słuszny, ani za mały pan Zachariasz Byczek  nie 
        skarżył się na otyłość i nie mógł chudym nazwać; twarz jego wśród 
        spokoju  wykształconymi rysy jaśniała; brak jej było może  trochę 






        charakteru,  ale  nabyła  wyrazu,  siły,  którą  rzadko  na   jej 
        podobnych  się trafia. Krągławy, pulchny, biały, choć nie  zawsze 
        umyty,  bo  mu żona często obowiązek  używania  wody  przypominać 
        musiała,    z   blond   włosem   dość   wypełzłym,    z    oczyma 
        bladoniebieskimi, które także koloru trochę straciły, noszący się 
        skromnie  i zawsze prawie w przechodzonym, wygodnym ubraniu,  pan 
        Zachariasz   pędził   godziny   żywota   w   idealnej   ciszy   i 
        ubłogosławieniu.
                Przerywały je wybuchy żoninego gniewu, często bardzo małą 
        rzeczą  podbudzonego,  ale naówczas doświadczony i  wytrawny  mąż 
        stawał w milczeniu z fajką na progu, słuchał, zdając się  dzielić 
        oburzenie,  a  nie  podsycał  go  jednak  i  przytomnością  swoją 
        sankcjonował go tylko.
                Nic  go  nigdy nie zmuszało do  żadnego  zajęcia,  prawdę 
        rzekłszy  pędził życie w idealnym próżnowaniu, miał się jednak  w 
        duszy  za bardzo czynnego człowieka i niekiedy nawet, ale  cicho, 
        na nawał pracy utyskiwał. Życie miasta było jego życiem, na każde 
        wezwanie  tego pulsu stołecznego odpowiedzieć  uderzeniem  zawsze 
        sympatycznym,  pilnować się, by nic nie minąć, by być,  gdzie  są 
        wszyscy,  widzieć,  co  się  zobaczyć  było  powinno,  zjeść,  co 
        stanowiło  nowalią, niemałym w rzeczy było trudem. Ale też  dalej 
        nad to do niczego już pan Byczek nie był obowiązany.
                Z rana wstawszy tedy wychodził obejrzeć się po dziedzińcu 
        i rzucić okiem w ulicę, ale powracał prędko i stękając zasiadał w 
        starym  fotelu  w oczekiwaniu na kawę, którą od  lat  trzydziestu 
        pijali razem z żoną. Przy kawie traktowały się zwykle  ważniejsze 
        sprawy domu, poddawały pod rozstrzygnienie losy lokatorów, mówiło 
        o  obyczajach  stróża,  o  ogródku i  poczynionych  w  nim  przez 
        studentów spustoszeniach, o słudze itp.
                 Pan Zachariasz pilną zdawał się na to zwracać uwagę i  z 
        daleka  patrząc, można było sądzić, że go to mocno  obchodzi,  bo 
        niekiedy  silnie  kiwał głową, ale w rzeczy, spuszczając  się  na 
        żonę,  dumał wcale o czym innym. Przy kawie i po niej paliła  się 
        fajka  jedna  do  dna i ostatka, podpalana  kilkakroć,  bo  gasła 
        często,  a w końcu ustawiona w kącie, osobno cybuch, osobno  ona, 
        tak  by sobie odpoczęły wygodnie i wyschły bez  niebezpieczeństwa 
        potrącenia.  Że  się  to  działo od  lat  bardzo  wielu,  miejsce 
        zamieszkania fajki i cybucha dwoma plamkami oliwkowymi odznaczało 
        się  na podłodze. Człowiek regularny, pan  Zachariasz,  pilnował, 
        aby ustawić swój sprzęt zawsze na tych plamkach i nie dać się  im 
        rozszerzyć.
                Po  kawie szło się albo na nabożeństwo, albo do  ogródka, 
        lub  trochę na przechadzkę, sub Jove przepędzając  jaką  godzinę; 
        pani  zajmowała się kuchnią, obiadem i bieżącymi  sprawami  domu. 
        Wracał mąż około południa i przynosił do domu owoc pracy: brukowe 
        nowinki połapane okiem i uchem.
                Nie  miał pan Zachariasz zgubnego zwyczaju częstowania  i 
        pieniędzy  nawet, strzegąc się pokuszenia, nie nosił przy  sobie, 
        ale nie powiem, by był bez skazy i nie zaszedł gdzie na przekąskę 
        i  kropelkę.  W kilku przyzwoitszych  sklepach  miał  zachowanie, 
        kredyt  tym  większy,  że  go nie  używał,  i  ścisłe  z  kupcami 
        znajomości.  Więc,  choć  kasa  była  w  rękach  i  pod   kluczem 
        magnifiki, niekiedy przychodziło się w humorze różowym do domu, a 
        wówczas, co go zdradzało, miał zwyczaj pan Zachariasz nucić:
                 






                 Świat  srogi, świat przewrotny...
        
              po czym żona z daleka poznawała, że jadł gdzieś śniadanie. 
                 Wyrozumiała na ludzkie ułomności nie wyrzucała ona  tego 
        mężowi, dając mu jednak do zrozumienia, że oka jej nic nie uszło, 
        że  dla  niej  nie było tajemnic, choć  wina  popełnioną  została 
        daleko od ojczystej zagrody.
                Przy  obiedzie  tylko  zmniejszony  apetyt  lub   zupełne 
        wstrzymanie  się od pokarmów bywało powodem delikatnych  wymówek, 
        że  się  woli jeść za domem podejrzane  przysmaczki,  niż  zdrową 
        strawę pracowitymi rękami towarzyszki życia przygotowaną.
                Przy  tym zwykle rozwijała się często powtarzana  teoria, 
        tycząca  się  jadła  po  traktierniach  ku  obrzydzeniu  ich  wy-
        stosowana; opowiadało się o zdechłych kotach, o końskim mięsie, o 
        starym  łoju  i  innych ingrediencjach i  przyprawach  na  trucie 
        rodzaju   ludzkiego  używanych,  czego  pan  Zachariasz   słuchał 
        wzdychając,  nic  nie odpowiadał, nawet  niekiedy  potakiwać  się 
        zdawał - ale niestety! - słabość ludzka - często nazajutrz wpadał 
        w  zastawioną przez traktierników pułapkę i zjadał znowu kota  na 
        śniadanie lub bifsztyk ze starego konia.
                Obiad   urozmaicony  rozmową  trwał  czasem  do   godziny 
        drugiej,  o  której  zwykle przynoszono  już  mokrego  "Kurierka" 
        oczekiwanego  z niecierpliwością, po którego do  kantoru  posyłał 
        niepokojąc  się  pan Byczek razy kilka. Jeżeli  dla  przyczyn  od 
        redakcji  niezależnych  opóźnił  się nieco,  chmura  wisiała  nad 
        czołem nieszczęśliwie znałogowanego człowieka.
                Wiedziała  o tym żona, że gdy zasiadł w fotelu  z  fajką, 
        czarną  kawą i "Kurierkiem" ku czytaniu tego  monitora  Warszawy, 
        niebezpieczno  mu  było przerywać; więc  jakkolwiek  łagodnym  go 
        znała,  w  tej uroczystej dnia godzinie nigdy do  niego  nawet  z 
        najpilniejszym  nie  przychodziła interesem,  doświadczywszy,  że 
        przerwanie  czytania objawiało się gniewem, aż do tupania  nogami 
        niekiedy  posuniętym. Raz gdy czytał nekrolog czuły,  a  przyszła 
        doń  z historią niewłaściwie rozwieszonej bielizny, trafiło  się, 
        że zaczerwieniony wypadł aż do drugiego pokoju wołając:
                 -  Kobieto! kobieto! 
              tonem  tak tragicznym, że mu tego całe życie zapomnieć  nie 
        mogła.
                 Czytanie   "Kurierka"   odbywało   się   spokojnie,    z 
        zastanowieniem  i sumiennością taką, że ogłoszenia nawet  i  styl 
        anonsów  surową rozbierał krytyką. Nic tu nie uszło  jego  uwagi, 
        wszelka  niewłaściwość  wytknięta  była  z  erudycją  i   smakiem 
        wykształconym, a żonie, siedzącej zwykle z pończochą nie  opodal, 
        udzielał  spostrzeżeń  ważniejszych  lub  wiadomości,  które   ją 
        obchodzić mogły.
                 - Ot! ot! ogłaszają już o śledziach pocztowych! lub:
                 - Patrz, asińdźka, przywieziono już winogrona! 
                 Niekiedy z powodu takiej historii w "Kurierku"  ciągnęła 
        się  rozmowa  długo,  gdy redakcja zaczepiła  jedną  z  żywotnych 
        kwestyj,   na   przykład  odnowy  bruku,   rynsztoków,   wody   i 
        oświetlenia.  Wreszcie gdy i ogłoszenia teatralne,  i  przybyłych 
        lub   ubyłych  spożył  pan  Byczek,  a  na  podpis  cenzora   dla 
        uspokojenia sumienia okiem rzucił, aby i tego nie opuścić,  numer 
        z  dodatkiem  porządnie się składał w przeznaczonym  na  ten  cel 
        miejscu, a miesiące skończone związywały się sznurkami na ten cel 






        oszczędzanymi od różnych pokupek i w końcu roku pozostawał z tego 
        ogromny tom, oprawny w półskórek, pomnażający bibliotekę domową.
                Skutkiem  tego  ogromnego  oczytania  erudycja  pana  Za-
        chariasza była prawdziwie zdumiewająca. Wiedział on o  wszystkim, 
        co  się działo w mieście lub dziać mogło i miało, niekiedy  nawet 
        bardzo trafne czynił uwagi i porównanie lat ubiegłych z obecnymi.
                Wieczorem,  jeśli służyła pora, wychodził zwykle  z  żoną 
        razem,  umiejąc  sobie obrać cel przechadzki bardzo  trafnie,  to 
        jest  tam, gdzie był największy tłum, najwięcej kurzu i  najtrud-
        niej się docisnąć. Wracali czasem późno i powoli, pan  Zachariasz 
        przyodziewał  się  w szlafrok i czapeczkę,  palił  jeszcze  jedną 
        fajkę,  chodził  trochę  po  dziedzińcu,  mówił  z  żoną,   potem 
        rozbierał  się  i kładł na spoczynek. Ab uno  disce  omnes,  dnie 
        jedne do drugich tak były podobne, że odmalowawszy jeden, z niego 
        o  całym  życiu  sądzić  było  można.  W  nich  jednak   światłem 
        szczególnym  odznaczały  się uroczystości,  niedziele  i  wielkie 
        miejskie  memorabilia,  w których pan Zachariasz  miał  sobie  za 
        obowiązek uczestniczyć.
                Mamy już dokładny obraz pożycia pana Byczka i jego  domu, 
        bo  żona, jakeśmy widzieli, czynna i zajęta, strony  szczególniej 
        interesów materialnych strzegła i nimi się ograniczała.
                Dla  dokładności  obrazu dodać tylko  musimy,  że  oprócz 
        syna,  który przy ulicy Żelaznej mieszkał we własnej kamienicy  i 
        rzadko rodziców odwiedzał, jeszcze jedna osoba do składu  rodziny 
        należała... Była to matka staruszka, staruszeczka tak  zgrzybiała 
        i  podupadła  na umyśle, że się z nią jak z  dzieckiem  obchodzić 
        musiano.   Miała  ona  swój  pokoiczek  ciasny  i  ciemnawy,   od 
        dziedzińca  położony, w którym siedziała, nie wychodząc  z  niego 
        prawie.   O  wieku  jej  różnie  mówiono,  to  pewna,  że   mniej 
        dziewięćdziesięciu lat mieć nie mogła.
                Była  na  oba oczy ślepa, zgarbiona i  całkiem  świata  i 
        życia  zabyła,  tak że lub nic nie mówiła wcale,  lub  o  starych 
        tylko prawiła dziejach, jeszcze ze stanisławowskiej epoki,  którą 
        pamiętała  najlepiej, zdawało się jej niekiedy nawet, że  to,  co 
        było za jej młodości, dotąd trwało jeszcze.
                 Co dzień rano syn chodził do matki pocałować ją w rękę i 
        odebrać pocałunek w czoło milczący.
                 -  A co tam mama dobrodziejka? - pytał  zawsze  jednakim 
        głosem pan Zachariasz.
                 Na  to staruszka kiwała głową lub odpowiadała wcale  nie 
        do rzeczy, a syn postawszy i odchrząknąwszy, odchodził.
                Niekiedy zatrzymywał się nieco, gdy pani Józefowa w dłuż-
        sze zapuściła się opowiadanie, a nie kleiło się to ani z  zapyta-
        niem  syna, ani z mogącymi wywołać  wspomnienie  okolicznościami, 
        przychodziło z dziwnej jakiejś fantazji.
                 Tak na przykład na pytanie syna - jakże się mama  miewa, 
        raz odparła:
                 - W karecie... atłasem wybitej karecie... widzisz waspan 
        Charunów, szory kapią od złota, laufer przodem, hajducy z tyłu... 
        kto jedzie? hej? kto jedzie... a to ja...
                 -  Ależ  mama  tak  nie jeździła  nigdy!  -  rzekł  syn, 
        ruszając ramionami.
                 - A co komu wiedzieć? To było za pierwszego... muszka na 
        brodzie,  róża na piersiach... wachlarz w ręku... ja jadę,  a  on 
        patrzy i ręce łamie.






                 - Ale któż, mamuniu!
                 -  Ten!  ten! o którym wasaniu mówić  wiara  i  wiedzieć 
        zasię! ot co!
                 Innym razem na to samo zagadnienie odrzekła poważnie.
                 - W piąty paluszek, jeśli chcesz... więcej nic, myślisz, 
        żem  mieszczanka,  to mi twoje balsamy głowę zawrócą!  Z  daleka, 
        króliku  mój! z daleka... ot tak! i z respektem... Znaj,  com  za 
        jedna!  Ale kochać się nie broni... i kiwać z okienka...  choćbyś 
        sobie i usechł z miłości, w to mi graj! jest satysfakcja...
                Obiad  noszono  jej  do pokoiku,  zwłaszcza  dlatego,  że 
        rzadko  bywał do smaku staruszce i że przy nim niekiedy  gorszące 
        wyprawiała  historie, narzekając, że u niej już jeść gotować  nie 
        umieli.  Mówiono o tym głucho w dziedzińcu i stróż  zaręczał,  że 
        czasem  tłukła  talerze i zrzucała serwetę, ale  okoliczności  te 
        głęboką  pokrywano tajemnicą, a syn bywał zwykle  delegowany  dla 
        uśmierzenia  wybuchu  gniewu, który ustępował,  gdy  posłyszawszy 
        jego  głos udobruchała się, rozpoczynając opowiadanie  w  rodzaju 
        wyżej przytoczonych.
                Zawsze  jednakowo  ubrana, stara  Byczkowa  przywdziewała 
        tylko  jedwabny  szlafrok, który umiała  poznać  dotknięciem,  na 
        niedzielę  i  święta, a idea szlafroka tego  przywodziła  jej  na 
        pamięć  potrzebę nabożeństwa... Brała wówczas książkę, bo  zawsze 
        udawała że widzi, kładła okulary i godzin parę, głową potrząsając 
        nad  książką,  mruczała coś i wzdychała. Po czym  odejmowano  jej 
        "Złoty  ołtarzyk" i dopominała się o konfitury,  które  łapczywie 
        zjadłszy, niekiedy cichym głosem dziwne śpiewała piosenki.
                 Służące utrzymywały, że wcale nie były pobożne. 
                 Po  południu  w dnie uroczyste na kawę  przychodziła  do 
        dzieci.  Tu  w  fotelu  usadowiona prawie  ciągle  śmiała  się  i 
        szczebiotała jak dziecię, ale o niczym więcej oprócz  przeszłości 
        zawsze jej przytomnej żywo... Nie bardzo ją było można zrozumieć, 
        ale słuchać przyjemnie. Osoby, które się jej trafiło wspomnieć po 
        imieniu,  tak dawno umarły, że nazwisk ich z życiem  trudno  było 
        powiązać  i stosunków do niej się domyśleć. Przypominała  je  tak 
        dziwnie, bez powodu i jakoś nie w porę, iż połapać się z nią, gdy 
        się żywiej rozgadała, nadzwyczaj było ciężko.
                 Z  rozmowy  wszakże  widać  było,  że  wiele  w  świecie 
        widziała  i  dotykała osób i rzeczy - a gdy raz  otworzyła  usta, 
        wyprowadzano ją z pokoju opowiadającą jeszcze.
                Ostatniej niedzieli właśnie była w bardzo różowym humorze 
        i  syn  wsłuchiwał  się  bacznie w jej  powieść,  ale  z  wielkim 
        umartwieniem swoim wątku jej złapać nie mógł.
                Wszedłszy na kawę i usiadłszy, spojrzała wesoło po pokoju 
        zgasłymi oczyma, przymrużyła z wspomnieniem dziewiczej zalotności 
        pomarszczone  powieki i uśmiechając się poczęła, choć  jej  zrazu 
        nie słuchano wcale:
                 -  Waćpan  dobrodziej - rzekła -  chcesz  wiedzieć  moją 
        historię...  wierzę bardzo, wiele mnie osób pytało o nią, to  nie 
        lada  ciekawość,  ale  nie każdemu to  słyszeć  i  nie  wszystkim 
        zrozumieć... Zaczyna się w Mniszchowskim ogrodzie... idzie on  za 
        mną... ja nie widzę... zachodzi drogę, nie uważam... wzdycha, nie 
        słyszę...  kłania, nie rozumiem... zdaje ci się, różowy  gagatku, 
        że  nosząc  złote  koronki  do cudzej  możesz  żony  się  umizgać 
        dlatego,  że  jedwabie  nosi tylko na  niedzielę...!  I  tak  się 
        poczęło...  nazajutrz  bilecik...  wnet drugi, aż  i  pod  oknami 






        peregrynacja...  Ale  mieszczanka  górą głowę nosi...  o  tak!  a 
        bałamuta  słychać  o  milę  farbowanym  lisem  i  piżmem!  Jedzie 
        karetą...  jedź  sobie i poszóstnie nie  wskórasz...  Ale  piękny 
        mężczyzna! Nie! nie potrzeba było oknem patrzeć i to zgubiło! nie 
        trzeba  było  iść  do Mniszchowskiego ogrodu! nie!  i  siadać  na 
        kamiennej ławce, i słuchać uwodziciela... Aż tu brylanty!  Waćpan 
        widziałeś  je,  jak  się świeciły, a przy  koronkach,  atłasie  i 
        aksamitach... brali za królowę albo księżniczkę... O tak! o  tak! 
        A gdyby był szczery, byłabym królową.
                Aż  na brylanty łzy padły i pogasły diamentowe blaski,  a 
        płacz oczy powyjadał... ale ja go widzę... o! nie zwiedziesz  raz 
        drugi... ani słowem, ani darem, ani pachnidłem, ani tymi  oczyma, 
        co tak strzelać umieją, rzekłbyś, że dusza w nich siedzi... kiedy 
        bywało   zaśpiewa!   a  jak  tańczył!   Śliczny   chłopiec,   ale 
        porcelanowy,  nie pytaj serca... Adieu! adieu! Chodź,  nie  chodź 
        koło okien, to darmo... nie wychodzisz nic prócz wstydu... Miałam 
        ja za swoje... chodź, Byczek!... z tymi panami nigdy do ładu  nie 
        dojdziesz.
                 - Co mama mówi? - spytał syn jakoś pochmurno.
        
                 W tej fortuny alternacie 
                 Choćby serce zabolało 
                 Wy, co nigdy nie kochacie, 
                 Zawsze wychodzicie cało.
        
             - zaśpiewała dyszkantem fałszywym pani Byczkowa.
                 -  A teraz - dodała - choćby mi pałace stawiał i  karety 
        posyłał, i brylanty sypał, i klął się na swój honor, którego  nie 
        masz... ot co...
                 I pokazała figę, ale tak wprost gospodyni, że ta  wzięła 
        to za wymierzoną ku niej osobistość.
                 - Mężu, chociaż to jest matka... - odezwała się.
                 -  No tak - przerwała pani Józefowa - ja wiem, że  byłam 
        matką i miałam więcej daleko dzieci, niż myślicie... ale to  były 
        te  pierwsze,  tego  pierwszego, które się nie  liczą,  chyba  na 
        tamtym świecie... spyta Pan Bóg pokręcając wąsa - słuchaj wasani, 
        wiele  ich było, powiedz szczerze, bo to nie przelewki... No!  to 
        się  przyznam... była Julusia... był Mateusz i  Kasper...  dzieci 
        tego,  który  krwią się zmazał i mięsem  żył...  Następnie  była, 
        prawda, Rózia, mademoiselle Rose, ale tę mi ukradli... i  dalibóg 
        nie wiem, co się z nią stało... no! a na ostatku Zachariasz,  ale 
        to  już po wszystkim... i potem noc... muzyka gra, a  ja  tańcuję 
        wypłakawszy  oczy... Gdzie ta róża? gdzie te muszki! podajcie  mi 
        wachlarz   tego,  co  z  amorkami...  wszystko  mi  sprzedali   i 
        pokradli... nawet sygnet z jego włosami... nie! nie! rzuciłam  go 
        do Wisły! bierz diable co twego.
                Pani  Zachariaszowa  mrugnęła na służącą,  aby  staruszkę 
        wyprowadzili, bo już dłużej tych bredni znieść nie mogła; ale  po 
        odejściu jej kwaśno spojrzała na zadumanego męża.
                 -  Powiedzże  mi... to ona chyba istotnie  miała  wprzód 
        innego męża!
                 -  Ale gdzie zaś - odparł Byczek - nigdy o tym  nic  nie 
        słyszałem... mówi, jak widzisz, trzy po trzy.
                 - No, kiedy po imieniu liczy dzieci.
                 Pan  Zachariasz ramionami tylko ruszył, wiedział co  czy 






        był  w  nieświadomości zupełnej, tego trudno odgadnąć...  ale  to 
        pewna, że nigdy nic o tym nie mawiał żonie.
                Taki był skład owego domu, nad którym rozszerzyliśmy  się 
        może  trochę na pozór zbytecznie, uczyniliśmy to jednak  nie  bez 
        ważnych  powodów.  W  kamienicy  pana  Byczka  tedy  zajął   Teoś 
        Muszyński na nowo owe w górnych strefach położone mieszkanko.
                Dlaczego  spokojny  pan Zachariasz i  pani  Zachariaszowa 
        lubili swojego lokatora, nie daje się to łatwo odgadnąć, może być 
        bardzo, że na sąd o nim wpłynęło zdanie samej jejmości, która nań 
        spoglądała  z  uśmiechem zawsze i postać  jego,  jak  wspomnienie 
        jakieś  młodości,  upodobała; to pewna, że i sam  pan  Zachariasz 
        bardzo  go  cenił,  dawał mu do czytania  "Kurierka",  a  gdy  po 
        oddaleniu  się z miasta powrócił do nich, przyjęli  go  otwartymi 
        rękami i jejmość, włożywszy czepek nowy, poprosiła go na kawę.
                Niech  mnie Bóg broni, bym podżyłą niewiastę,  poważną  i 
        surowego  obyczaju miał o jakąś grzeszną zalotność  posądzać,  że 
        jednak  czepek  nowy  dobyła  i  fałszywe  loki,  to  nie   ulega 
        wątpliwości  i  że tego Muszyński nie dostrzegł, tak ją  to  mało 
        zmieniło - wiem pewnie.            
                 - No! jakże się to stało - zapytał sam pan, który  nawet 
        w  kwiecie  wieku  nie  był  wcale  zazdrosny,  w  czym  mu  żona 
        sprawiedliwość z westchnieniem oddawała - jakże się to stało, żeś 
        waćpan tak prędko powrócił nazad, wybrawszy się na długie lata... 
        powiedzże nam, bo to ciekawa rzecz?              
                 - Mój panie Zachariaszu - odpowiedział Teoś - bardzo  to 
        proste i zwyczajne, nie mogliśmy się zgodzić z panem domu i ojcem 
        dzieci,  musieliśmy  się rozstać, wziąłem tłumoczki  na  plecy  i 
        nazad do matki Warszawy.
                 -  Moja  żona - dodał Byczek - bardzo  kontenta,  bardzo 
        kontenta ze starego lokatora.
                 -  Ale  bo  i niepotrzebnieś waćpan  się  ruszał,  a  ja 
        mówiłam - dodała jejmość.
                 Jejmość  miała  ten  zwyczaj,  że  zawsze  przepowiadała 
        wszystko,    a   przynajmniej   post   facto    dowodziła    swej 
        przenikliwości.       
                 -  Zajmieszże  sobie  swoje  dawne  stancyjki  -   dodał 
        gospodarz  -  prawda,  jejmość, bez  podwyższenia  komornego?  po 
        przyjacielsku, choć jeneralnie wszyscy podnoszą komorne z  powodu 
        ciężkich czasów.
                W  istocie  tu komorne trudno było  powiększyć,  gdyż  na 
        pomieszkanie  wcale ochotnika nie znajdowano, a cena jego  i  tak 
        wcale  wartości  nie była odpowiednią. Architekt, który  te  parę 
        pokoików we frontonie domu umieścił, musiał rachować na to, że są 
        ludzie,  którzy  zimą  potrzebują marznąć, a latem  piec  się  na 
        węgiel, ku temu też konstrukcją swą zastosował sumiennie.  Ciemne 
        schodeczki  wiodły  do  tych  dwóch  ciupek,  z  których   jedna, 
        pierwsza,  oświecona  była półoszklonymi drzwiami  od  drugiej  i 
        służyła  za  skład,  główna zaś, dosyć  obszerna,  wychodziła  na 
        ulicę.  Ściany obu pokrywał papier łatany, ale w  dobrym  guście, 
        powtarzali  się  na nim dwaj Chińczycy, jeden z  głową  do  góry, 
        drugi  z  nosem na dół, trochę nieznośni z powodu, żeś  ich  miał 
        przed  oczyma gdziekolwiek spojrzałeś, niezbyt  jednak  drażniący 
        wyobraźnię.
                Pan  Zachariasz  po  kawie,  którą  sama  pani   nalewała 
        osłodziwszy  ekstraordynaryjnie,  poszedł  z  Teosiem  razem  dla 






        nowego  obejrzenia mieszkania. Jakkolwiek zwykle dosyć  milczący, 
        czuł   tym   razem  potrzebę  nowego  zachwalania   izdebek   tak 
        pokrzywdzonych w opinii ogólnej, że nikt prócz Teosia patrzeć się 
        na nich nie chciał, choć wiele bardzo osób je zwiedzało.         
                 -  No  proszę - mówił do niego - czy może być  lepsze  i 
        wygodniejsze   dla  pracowitego  człowieka  mieszkanie  nad   to? 
        Powietrze  czyste cicho, spokojnie... skromnie, ale  przyzwoicie, 
        czego  tu  żądać?  Ale to teraz  lada  furfant  potrzebuje  zaraz 
        elegancji   jakichś,  żeby  mu  były  politurowane  wschody   dla 
        łatwiejszego  złamania karku, tapety, kryształowe szyby,  może  i 
        szwajcar w bramie. Bo co tu brak, pytam się, co tu brak?
                 -  A!  mój drogi panie Zachariaszu! ja się  nie  skarżę, 
        owszem, mi tu było dobrze.
                 -  I  śmiało  powiedzieć mogę -  dodał  gospodarz  -  że 
        takiego  drugiego  mieszkanka  za tę cenę w  całej  Warszawie  ze 
        świecą  nie  znajdziesz.  A  to jeszcze  przy  takiej  ulicy  jak 
        Świętokrzyska! Centrum miasta! serce jego!
                Tak  się  tedy wniósł pod opiekę  znajomego  właściciela, 
        stróża i psa, z którymi żył w przyjaźni Muszyński; o mebelki  nie 
        było  trudno,  za osobną, skromną opłatą  znalazło  się  łóżeczko 
        proste,  stolik,  para krzeseł, a nawet kanapka  poszerzana,  ale 
        mocna! komoda bez zamków, ale z brązowymi uszami.
                 Jemu nie potrzeba było więcej.
                Teoś rozrzucił trochę książek na komodzie, trochę  sukien 
        zamknął w szufladach i już mógł zasiąść do pracy. Uśmiechnęła  mu 
        się  znów  po  chwilowej  niewoli  i  zaprzedaniu  droga  swoboda 
        młodzieńcza, był u siebie, był sobie panem.
                Stół, jak zwykle, zgodził u gospodarzy, którzy go chętnie 
        przyjmowali  za stołownika, bo, jak się rzekło, obojgu umiał  się 
        podobać, jadł mało, płacił regularnie i wcale nie był wymagający. 
        Gospodyni  domu,  jakkolwiek  zasad surowych co  do  lokatorów  i 
        stołowników  pod  względem sztukamięsy, pieczystego  i  czystości 
        obyczajów,  światu go za przykład stawiła. Pan Zachariasz, gdy  o 
        nim  była  mowa,  kreślił ręką wielkie koło  w  powietrzu,  które 
        oznaczało, że o przymiotach jego nie było co już mówić.
                Ledwie się wniósł na górę i trochę rozgospodarzył, aliści 
        zjawił  się  z  przeciwka odarty  chłopaczek,  który  mu  dawniej 
        usługiwał. Miał on imię Maciek, a należał do tej mnogiej  czeredy 
        uliczników, którzy od lat ośmiu puszczeni przez ubogich  rodziców 
        na  własne  siły żywią się na bruku warszawskim,  różnych  małych 
        podejmując  się  posług, póki ich warsztat  jakiś  rzemiosło  lub 
        popełniony jaki błąd nie uwięzi. Maciek nie miał żadnego  stałego 
        dotąd  zajęcia,  rzucał się niekiedy do  noszenia  piasku,  przez 
        kilka miesięcy chodził z obwarzankami piwnymi, probował  roznosić 
        "Kurierka"  i  świecić w nocy z latareńką  powracającym  z  Nowej 
        Arkadii, ale po pracy gorliwej napadały go przystępy  próżnowania 
        niepohamowane,  w których wyszedłszy na Krakowskie  Przedmieście, 
        całe dnie pędził szydząc sobie ze świata, co dla niego dotąd  ani 
        chleba  darmo, ani kurtki nowej nie wymyślił. Naówczas żywił  się 
        lada  ukradzioną  gruszką lub groszakiem zarobionym  za  otwarcie 
        drzwiczek  u  dorożki,  szedł za idącym  wojskiem,  za  ciągnącym 
        pogrzebem, stawał u wywróconego wozu z założonymi w tył rękami  i 
        dzień  cały przebywszy pośród wrażeń ulicznych, powracał nocą  do 
        domu zmęczony równie jak szczęśliwy.
                Maćkowi   jednak   to   życie  nie   starczyło   i   mimo 






        przyjemności, jakich doznawał, czuł już w sumieniu zgryzotę z tak 
        przepędzanych godzin, a powstrzymać się od tej rozpusty nie mógł.
                Maciek nie był sierotą, ale matka jego, wyrobnica, ojciec 
        czeladnik  mularski,  nie mogli się bardzo  zajmować  wychowaniem 
        dziecka,  polecali  je ulicy i wierzyli w to oboje,  że  Pan  Bóg 
        bierze w opiekę rzucone nad drogą ziarno... puszczali go samopas, 
        aby dojrzał swobodnie. Gdy jednak powrócił odrapany lub pobity, z 
        widocznymi  znakami złego prowadzenia się, nie wchodząc w  wywody 
        długie  ojciec dawał admonicją przekonywającą, przy tym  i  matka 
        czasami  mu  pomagała, ale tylko pięścią. Był  to  jedyny  czynny 
        środek  edukacyjny  przez rodziców używany  ku  moralnej  dziecka 
        poprawie  i  skłonieniu  go do pracy. W  dziesięciu  leciech  już 
        Maciek  głębiej  nad sobą zastanawiać się  zacząwszy,  uczuł  sam 
        wreszcie potrzebę stałego zajęcia; ale piasek był ciężki, tani  i 
        jeszcze go obwoływać musiał na całe gardło, obwarzanki nie dawały 
        dochodu stałego i kusiły do zjadania procentu. "Kurierek" wymagał 
        dużo  bieganiny,  a nie wywdzięczał się tak sowicie, by  można  w 
        tydzień kupić dobra i żyć sobie spokojnie.
                Nie  wiem  jak i kiedy pierwszy raz dzieciak  za  Teosiem 
        niosąc  paczkę,  której  się  podjął,  wdrapał  się  aż  do  jego 
        mieszkania  i popatrzywszy w oczy paniczowi, poskrobawszy się  po 
        głowie, sam mu od niechcenia na służbę się nastręczył.               
                 - Ja nie mam co robić, proszę pana - rzekł - ot, ja  bym 
        panu  służył! Pan mi tam czasem rzuci jakiego groszaka, a ja  nie 
        żądam wiele, bo się co przy jegomościuniu nauczę.
                 -  Mój kochany - rzekł, uśmiechając się Muszyński  -  ja 
        nie  mam za co sług trzymać, wody mi i stróż  przyniesie,  suknie 
        sobie sam czyścić przywykłem, w izdebce umieść mi łatwo - cóż  ty 
        tu u mnie robić będziesz?
                 - Ale, proszę panicza, to by się znalazło, ja tam  wiele 
        nie chcę, czasami bym se przyszedł, a pan by mi co rozpowiedział, 
        pokazał,  ja  bym wyręczył w jakiej głupiej robocie,  bo  czy  to 
        paniczowi zamiatać? A może bym ja wyszedł na lokaja albo co?
                 - Myślisz, że chleb lokajski bardzo zdrowy lub  posilny? 
        -  rzekł Teoś - i onić są potrzebni na świecie, ale  to  ostatnia 
        rzecz, a prawdę rzekłszy, próżniactwo. Mógłbyś się uczyć jakiegoś 
        rzemiosła.
                 - E! - rzekł Maciek - ja to wiem, ale widzi pan sam,  że 
        i bez lokajów na świecie się nie obejdzie, a jak kogo Pan Bóg  na 
        to  stworzył? bo wyznam prawdę, że ja znowu na miejscu  usiedzieć 
        nie potrafię.
                 - Dlaczego? - spytał Teoś, uśmiechając się.
                 - Tego to ja nie wiem - rzekł dzieciak, skrobiąc się  po 
        głowie  -  już  to  musi  być taka  natura,  że  jakby  mnie  kto 
        przywiązał,  to albobym się urwał, albo zdechł. A lokajem  będąc, 
        człowiek ruszać się musi, ma czas i pochodzić, i pogawronić. A to 
        ja paniczowi mówię, żeć muszą być ludzie stworzeni do tego, no to 
        może  i  ja,  a com ja winien, że mnie już sam Pan  Bóg  do  tego 
        przeznaczył...
                Na próżno Teoś starał się chłopaka odwieść od tej  myśli, 
        uczepił się jej gwałtem i ledwie rano oczy otworzył, przychodził, 
        stawał we drzwiach, narzucając mu swoje usługi. Więcej tam  było, 
        podobno, gawędy niż roboty, przeszkody dla Teosia niż pomocy, ale 
        Maciek  się jakoś tak serdecznie do swojego pana  przywiązał,  że 
        odpchnąć go byłoby barbarzyństwem. Teoś zamiast kazać mu  czyścić 






        suknie,  począł go uczyć czytać. Nie przyszło to łatwo,  przecież 
        gdy chłopiec zrozumiał, że się to na coś do polepszenia jego bytu 
        przydać może, jął się pracy.
                 A  była  to dziwna natura, w której i wiele  dobrego,  i 
        złego wiele się zmięszało, z kolei brała górę ochota do roboty  i 
        fantazja.
                 Pół  dnia  czasem przykuty przepędzał  nad  książką,  to 
        znowu dwa dni ani go było widać.
                 Coś go wyciągnęło w ulicę, towarzysze dawni  uprowadzili 
        nad Wisłę, ciekawe widowisko uwięziło gdzieś daleko, skusił maszt 
        mydłem   smarowany   na   Ujazdowskim   placu,   powracał   potem 
        zawstydzony,   milczący,  zniechęcony,  ale  poczekawszy,   łapał 
        elementarz i nagradzał czas stracony.
                Jak wielu takim dzieciom bruku natura nie poskąpiła władz 
        Maćkowi, sprytny był i już życia znał więcej od wielu starych,  a 
        sądząc o ludziach bardzo po prostu, wyrokował o nich trafnie. Gdy 
        Teosiowi  przyszło wyjeżdżać na wieś, Maciek mocno się  zmartwił, 
        miał  nawet  chwilowe zachcenie heroicznie ruszyć z nim  razem  w 
        świat,  ale  zaraz później rozmysł i uczucie  nie  dopuściły  tak 
        gwałtownego  kroku. Jak by on poradził sobie, wyszedłszy  z  tych 
        ulic  warszawskich,  wśród  których był jako w  domu,  o  reszcie 
        świata  nie  mając  nawet pojęcia? Został więc,  ale  z  rozpaczy 
        poszedł się wałęsać i zarobkować wszelkimi środkami, jakich  traf 
        dostarcza.  Rabiał to dawniej, teraz się zdziwił, że mu  to  było 
        nie w smak jakoś, a zaledwie dowiedział się w bramie u  znajomego 
        stróża,  że  Teoś powrócił, jednym susem zjawił się  u  niego  na 
        górze.
                 Poczciwe  dzikie serce biło mu mocno, przypadł  do  ręki 
        Teosia i począł całować ją w milczeniu.
                 - No! otóżem ja znowu! - zawołał.
                 Teosiowi  także  poruszyło  się coś w  piersi  na  widok 
        chłopięcia  tak ochoczo biegnącemu ku niemu, z tak roztwartymi  i 
        drżącymi rękami.
                 - Cóżeś porabiał? - spytał.
                 -  Ano,  wałęsałem się - rzekł Maciek -  i  książki  nie 
        miałem  w  ręku,  alem  się tak  znudził,  że  jeszcze  ziewam... 
        Panuniu!  ratuj...  wolę  u  ciebie buty  czyścić,  niż  w  ulicy 
        panować.
                I  tak znowu Muszyński dostał sługę, którego  pozbyć  się 
        nie  mógł,  Maciek zasiadł w kącie z  elementarzem,  dawne  życie 
        rozpoczęło się na nowo.
                 A  było  to  życie samotnika, który  je  całe  z  siebie 
        czerpać  musi. Teoś czuł bardzo potrzebę pracy, widział  rozległe 
        pole, które przez całe idąc życie przejść trudno, ale nie  zrażał 
        się  bezmierną  przestrzenią,  mierzył  okiem  śmiałym  horyzonty 
        dalekie,  których  musiał dościgać, a tego nie  każdy  dojdzie  i 
        uzna,  że  ma  wiele do zrobienia. Zrobi się,  ile  czas  i  siły 
        dozwolą, ale wiedzieć, że praca nie wyczerpie nauki nigdy, to już 
        krok potężny na drodze do udoskonalenia.
                Kto  zna  miasto  nasze, łatwo pojmie,  jak  w  położeniu 
        ubogiego,  sobie  zostawionego chłopca,  nawet  pracować  trudno. 
        Nauka  nie rodzi się sponte, potrzeba jej nasion i nasienia  tego 
        nawet  darmo  dostać nie można; książkę,  materiał  jej  pierwszy 
        kupić  potrzeba,  dostać,  pożyczyć, a gdzież one u  nas  tak  są 
        dostępne  dla tych, co chcą się uczyć i pracować, by do nich  jak 






        do zdroju pójść tylko i zaczerpnąć?
                Teoś znał to już z doświadczenia, ale wiedział zarazem  i 
        wierzył,  że  są cuda, których dokazuje  wola  silna,  pragnienie 
        gorące i czuwająca nad człowiekiem opatrzność. Są ludzie, co  jej 
        nie widzą i dla nich tylko jej nie ma, bo się usuwa od nich,  są, 
        co ją przez dumę jakąś zastępują fatalizmem. Teoś w nią  wierzył, 
        często w chwili, gdy mu jakie dzieło najpilniej było  potrzebnym, 
        znajdował  je  jakby  nagotowane  dla  siebie  w  stosie  starych 
        odartych  ksiąg u antykwariusza lub spotykał u znajomego -  jakby 
        na  niego  czekało.  Nieraz,  gdy najtrudniej  mu  było  o  chleb 
        powszedni,  spadała  manna  owa niebieska  jakby  cudem  na  usta 
        spragnione  i biło mu serce, bo czuł w tym niewidomą rękę,  która 
        się życiem jego i przyszłością opiekować zdawała.
                Pracował  więc nad dziejami, napawał się poezją,  czytał, 
        co  tylko  wpadło  mu  w ręce, karmił  się,  myślał,  a  choć  to 
        kształcenie  się nie szło tak metodycznie jak idzie  tym,  którym 
        pieczone  i warzone podaje los do wyboru, kto wie,  czy  drażniąc 
        ciekawość,  nie uspokojone zawsze zostawując pragnienie,  silniej 
        się  nie przyczyniło do rozwinięcia. Widzimy co  dzień  młodzież, 
        dla  której  stoją otworem owe studnie mądrości i  zdroje  nauki, 
        którym  w  usta leją napoje i wtykają pokarmy, a w  końcu  cóż  z 
        tego? obrzękły i zdrętwiały wychodzi człeczek, który  wszystkiego 
        skosztował, a nie zasmakował w niczym.
                Teoś miał jeszcze ową gorączkę i pragnienie nauki,  które 
        prowadzą  daleko, a szczęściem, choć samouczek, nie nabył w  tych 
        zapasach    zwycięskich   szkodliwej    zarozumiałości,    często 
        najpiękniejsze dary zarażającej trądem zniszczenia.
                Powróciwszy do Warszawy znalazł się zupełnie w położeniu, 
        w  jakim  był,  gdy ją porzucał, z tą  tylko  różnicą,  że  próba 
        nieszczęśliwa zakucia się w kajdany nauczycielstwa zrodziła w nim 
        nieprzełamany wstręt do tego stanu. Powiedział sobie, że  zniesie 
        nędzę, upokorzenie, głód - byle zostać panem siebie.
                Obliczył  się  ze środkami, te były tak szczupłe,  że  po 
        opłaceniu  komornego i zaspokojeniu naglących potrzeb  ledwie  na 
        dni  kilka  starczyć  mogły.  Ale  też  jakiś  czas   wyśmienicie 
        obchodzić  się  myślał bez grosza. Narębski sam się  ofiarował  z 
        chętną  pomocą,  do niego jednak jak do innych  uciekać  się  nie 
        chciał i nie mógł, wolał przycierpieć. Żyć miłosierdziem, gdy się 
        w  sobie  czuje  siły, nie jestże to  największe  nieszczęście  i 
        upokorzenie?
                 Teoś  postanowił  pójść jeszcze i  szukać  sobie  jakiej 
        pracy  w  przekonaniu, że ją zawsze znaleźć  musi,  kto  szczerze 
        pragnie.
                W  tym celu naturalnie puścił się do księgarzy, choć  nic 
        gotowego nie miał, żądać od nich zajęcia. Tu spotkało go,  bardzo 
        zresztą  wytłumaczone, niedowierzanie, wahanie, w ostatku  ofiary 
        tak dziwne, że przyjąć je tylko nędza i głód zmusić mogły.
                Bogatsi  mieli swoich stałych pracowników już głośnych  i 
        pewnych,  których  na  nie  znanego  młokosa  nie  mieli   powodu 
        zamieniać,  mniejsi, dorabiający się jeszcze grosza i  wziętości, 
        po długich wahaniach podali warunki zdumiewające naiwnością.
                 - Mój panie - rzekł ostatni, do którego Teoś się zgłosił 
        -  pan  musisz  wiedzieć, że tu jak  wszędzie  na  świecie  odbyć 
        potrzeba  nowicjat...  nie  może być inaczej.  Chcesz  pan  sobie 
        wyrobić stanowisko, musisz z początku uczynić z siebie ofiarę.






                 - Ale ja na nią gotów jestem - rzekł Muszyński.
                 -  No, więc ja mogę, jeśli mi pan zrobisz próbę  zadowa-
        lającą, powierzyć panu tłumaczenie książki kucharskiej.
                 - Kucharskiej!! - zakrzyknął Teoś - ale zmiłuj się  pan, 
        skąd chcesz, bym ja się znał na kuchni?
                 - A co to ma do tego? napiszemy na okładce, że  przekład 
        i przerobienie jest pióra pani X., obywatelki z podlaskiego.
                 - Ale to będzie kłamstwo?
                 -  Nie!  to  będzie bardzo  powszedni  środek  obudzenia 
        zaufania... prosta spekulacyjka... przypatrz się pan, wszyscy tak 
        robią.               
                 - Ja nie znam nawet języka kuchni... ani... żyjąc często 
        suchym  chlebem,  a najmniej wiedząc, czym się  karmię,  nie  mam 
        pojęcia gastronomii.
                 -  Ale to głupstwo - rzekł zwinny, zyzowaty  bibliopola, 
        który  się  uśmiechał i brał w boki,  wykładając  teorią  uważaną 
        przez  się za wyskok sprytu i zręczności - nie wieszże  pan,  jak 
        się takie rzeczy robią? Oto weźmiesz pan książkę, a do niej sześć 
        lub  siedem podobnej treści książek, których ja  panu  dostarczę, 
        nauczysz  się  przez porównanie ich języka kuchennego  i  z  tych 
        rzeczy siedmiu zrobisz mi ósmą, która będzie zupełnie oryginalną.
                 - Ale cóż ona będzie warta?
                 -  Tu  nie  o to chodzi, co ona będzie  warta  -  odparł 
        spekulant  z uśmiechem - idzie o to, aby tytuł  był  pociągający, 
        aby się sprzedawała... A że teraz najlepiej idą rzeczy o  kuchni, 
        o  gospodarstwie  i technice, ja muszę wydać coś w  tym  rodzaju. 
        Gdybyś pan miał więcej gustu do nawozów?
                 - Nigdy z nimi nie byłem w żadnych stosunkach.
                 -  To wszystko jedno... miałem honor wyłożyć  panu  moją 
        teorią, wszyscy się jej trzymamy... publiczność potrzebuje tytułu 
        i okładki.
                 -  Mnie się zdaje, że i sumienie w tych rzeczach nic  by 
        nie zawadziło.
                 -  No  tak - odparł zyzowaty - jeżeli  darmo  przyjdzie, 
        niech sobie będzie, ale starać się o nie, to zbytek.
                 -  Przyznam  się panu, że gdybym miał  umrzeć  z  głodu, 
        książki o tym, czego nie rozumiem, nie napiszę.
                 - A cóż pan rozumiesz? - rzekł z uśmiechem księgarz.
                 - Niewiele... przetłumaczyć zaś sumiennie mogę to, co mi 
        do serca przypada.   
                 -  Widzisz pan, to, co panu przypada do serca, może  nie 
        być  w  smak  czytającym, więc takiej roboty  niech  się  podejmą 
        ludzie,  którzy  zarobku nie potrzebują, lub tacy,  których  imię 
        ręczy  za coś i prowadzi za sobą. Co panu szkodzi  przetłumaczyć, 
        jak  się robi pasztet, kiedy ja za to płacę? Czy idąc drwa  rąbać 
        nie ciężej by panu było?
                 - To kwestia, bobym nie kłamał i nie zwodził.
                 - Ale tu ja, ja - rzekł księgarz, uderzając się w piersi 
        -  więcej kłamię niż pan, a mnie znowu, przyznaję się  panu,  nie 
        robi  to najmniejszej subiekcji. Daj się pan namówić, gdybyś  pan 
        znalazł mi dobry tytuł i jakąś przedmowę zachęcającą, którą byśmy 
        postarali się dać gdzie w skróceniu w gazecie, zapłaciłbym  panu. 
        No! za tom, co pan chce? dałbym dwieście złotych.
                Teoś  chodził  trzy dni jeszcze, ale głód  coraz  mocniej 
        zagrażał,  nie  podjął się wprawdzie smażenia tytułu,  ani  osło-






        dzenia przedmowy, zawarował sobie, że pani X. użytą nie będzie na 
        pokrycie  jego  grzechu,  ale  musiał  się  wziąć  do   przekładu 
        "Kucharki doskonałej". Tylko sumienny tłumacz, wdawszy się w sosy 
        i  leguminy, biegał do bibliotek, wertował księgi,  chciał,  choć 
        darmo,  bo  tego  po nim nie  wymagano,  język  kuchenny  uczynić 
        historycznym,    staropolskim,   czystym,   dodał    bibliografią 
        wypracowaną  komina i pieca, słowem książkę  spekulatora  uczynił 
        prawie owocem uczonego trudu.
                To  ją w oczach jego popsuło, odrzucono precz  dodatki  i 
        "Kucharka"  poszła  w  świat  pomnożona  tylko  skomplikowanym  i 
        szumnym  tytułem,  na  który zgodzić się  musiał  Teoś,  ruszając 
        ramionami.
                Po  "Kucharce",  którą  wydano  pospiesznie,  gdyż   była 
        pożądaną  bardzo,  dostał do przekładu  książkę  agronomiczną,  a 
        naiwny wydawca widząc, że to tak dobrze idzie, proponował mu  już 
        jakąś  medycynę, usiłując dowieść, że nic łatwiejszego jak  sobie 
        terminologią  przyswoić,  gdy  chłopak  biedny,  złożywszy  ręce, 
        błagać go począł, czyby raczej nie mógł mu dać prostego  jakiego, 
        bodaj mechanicznego, a nie obciążającego sumienie zajęcia.
                Znalazła  się  na podoręczu korekta jakiejś  jeometrii  i 
        arytmetyki  i  robota przy drukarni, a Teoś wolał już  tę  pracę, 
        którą  mógł  spełnić szczerze, niż owe wyroby  tandetne,  których 
        tykając czuł się jakby fałszerzem złej monety.
                Wielu młodych ludzi sądzą, że dla poety uwłaczającym jest 
        zająć  się suchą jakąś robotą i przez dumę, a raczej fałszując  w 
        sobie pojęcia zdrowe, mrą z głodu, nie chcąc robić, co nie po ich 
        fantazji.
                Teoś  miał  o  tym wcale inne  wyobrażenie,  wolałby  był 
        zapewne zająć się tym, co mu lepiej przypadało do serca, ale  nie 
        wstydził się wziąć i do niemiłej pracy, jeśli ją tylko uczciwie i 
        sumiennie  mógł wykonać. Obowiązki bywają nudne, ale niemniej  są 
        obowiązkami.  Nie  godzi się porywać do robót,  których  się  nie 
        rozumie, którym się podołać nie może, ale człowiek,  potrzebujący 
        zajęcia,  przyjmuje  z  rąk losu wszelką pracę  uczciwą  czy  ona 
        fantazji jego wygadza, czy nie. Ciężką bywa często, nie ma jednak 
        takiej,  która by jakiejś w człowieku nie rozwijała  władzy,  nie 
        mogła  się  dlań stać korzystną. Przy każdej czegoś  nauczyć  się 
        możemy. Większa też część ludzi, którzy nauką i jeniuszem  wysoko 
        się  podnieśli,  nie  szła  drogą,  jaką  im  własne   upodobania 
        wskazywały,  ale  posłuszna losowi nie  odmawiała  żadnej  pracy, 
        żadnego  światła, skądkolwiek ono mogło wytrysnąć.  Milton  pisał 
        przecie memoriały polityczne, a Spinoza szkiełka szlifował.  Teoś 
        miał to głębokie przekonanie, że nawet suche formuły matematyczne 
        nie zagłuszą w duszy natchnień poezji, jeśli one w niej  rodzinną 
        odzywają się siłą.
                 Wziął  się  więc  wesoło  do  ciężkiego  zarobkowania  i 
        spełniał je sumiennie, godziny odkradzione obowiązkowym  zajęciom 
        poświęcając historii, poezji, literaturze.
                 Jakkolwiek  zyzowaty  ów  księgarz,  z  którym  miał  do 
        czynienia, gonił tylko za groszem i wpojone mając od  dzieciństwa 
        pojęcie konieczności zdobycia majątku jako zadanie życia, głównie 
        ku  temu  wszystkie  swe siły kierował, nie  był  to  jednak  zły 
        człowiek.
                Większa   część  ludzi  są  takimi,  jakimi   ich   czyni 
        zetknięcie z otaczającym ich kołem. Zmuszeni zajadać się i bronić 






        od  napaści,  walczyć i zdobywać często chytrością  i  wybiegami, 
        uczą się ich, stają przewrotnymi, nie mając dosyć siły, aby  inną 
        walczyć bronią.
                Przykład kieruje nimi i wyznacza im drogę. Takim był i ów 
        Michał Drzemlik, który, dobiwszy się księgareńki i podniósłszy do 
        wydawnictwa, zajadle ścigał cel swoich marzeń: nabycie  kamienicy 
        za zwalaną bibułę.
                Mając  ciągle do czynienia ze spekulantami, nie  pojmował 
        on  innych  obowiązków  ludzkich nad zbogacenie  się  i  niedanie 
        otaczającym  go szachrajom. Pierwszym jego uczuciem wobec  nowego 
        człowieka   była  zawsze  niewiara,  w  każdym   uczynku   szukał 
        pierwiastków egoizmu, o który wszystkich posądzał. Teoś był  dlań 
        wcale  nowym  człowiekiem i nie wiem, czy  podróżnik  odkrywający 
        świat nie znany więcej by się zdumiał nad niego, gdy dopatrzył  w 
        młodym  chłopcu sumienności i szlachetności bez rachuby - on,  co 
        dotąd cnoty te miał za czczy pozór i plotkę osób interesowanych.
                Zrazu wpatrywał się w Muszyńskiego z przełaju, posądzając 
        go  o  doskonale  graną  komedią,  potem,  gdy  już  się   zaczął 
        przekonywać,  że  to,  co miał za udanie,  było  taką  osobliwszą 
        naturą, zamyślił się głęboko. Nowy świat, nowe życie, nowe mu się 
        objawiały cele.
                Z  ciekawością  badacza przypatrywał się Teosiowi,  a  że 
        wyższość zawsze pociąga, poczuł coś jakby zazdrość, jakby  chętkę 
        zbliżenia  się  do tak różnego od reszty ludzi człowieka.  On  co 
        chwili  tracić  nie  lubił,  często  Teosia  wstrzymywał,  badał, 
        usiłował  zeń  dobyć tych zasad, które jego życiem  kierowały.  A 
        ostatecznie  Michał  Drzemlik,  który do  lat  trzydziestu  kilku 
        spekulując nigdy nie miał najmniejszej sumienia zgryzoty,  począł 
        uczuwać   jakąś  wątpliwość  względem  drogi,  którą   obrał,   i 
        przekonań, jakimi się żywił.
                Teoś  wskazywał mu inne cele, Michał pojął  wreszcie,  że 
        one  istnieć  mogły.  Człowiek ten przypsuty a  słaby  tak  uległ 
        wpływowi  dobrego,  jakby  był  się dał  do  złego  pociągnąć.  W 
        Modlitwie  Pańskiej -  "nie wódź nas na pokuszenie" stoi nie  bez 
        przyczyny.
                Tu  pokusa  była  dobra, a zyzowaty  ów  chłodny,  suchy, 
        nielitościwy w rachubach swych człowieczek poczuł w sobie  serce, 
        które  nazwał słabostką dla Teosia, polubił go,  przywiązał  się, 
        pokochał.
                Zrazu  nie przeszkadzało mu to wcale wedle  przyjętej  od 
        dzieciństwa  normy postępowania targować się z nim, pilnować,  by 
        grosza  nie  dał nad konieczność, wymagać wiele  pracy  za  lichą 
        płacę, ale powoli sam przed sobą wymawiając się to tym, to  owym, 
        stał się dla Teosia coraz łagodniejszym, przyjacielskim.
                 Maluczki to był ten chleba kawałeczek, który się  gorzką 
        zarabiał   pracą  przy  drukarni,  korektach  i  mnóstwie   zajęć 
        podrzędnych,  ale  wystarczył na przekarmienie Teosia i  Maćka  w 
        dodatku, a dzień powszedni się nim opędzał choć z biedą.
                 Muszyński był prawie kontent.
                 Najdroższą dla Teosia zdobyczą było zaschłe serce speku-
        lanta, który doprawdy coraz się doń więcej przywiązywać zaczął, a 
        kochając go, sam się uszlachetnił.
                 Wiele  w nim przesądów wykorzenił Teoś, wiele  przekonań 
        zachwiał, nowe wskazując mu drogi.
                 Drzemlik  myślał długo, patrzał, wahał się  i  nareszcie 






        powziął zamiar przywiązania go sobie jako pomocnika.
                 Będąc już pewien poczciwości i głowy, powiedział  sobie, 
        że  mógłby już spocząć trochę, zdając się na takiego człowieka  i 
        ogólny tylko kierunek interesów zostawiając sobie. Uśmiechało  mu 
        się  swobodne  uczęszczanie  do  resursy,  może  wybór  na  jakie 
        miejskie  dostojeństwo,  zasiadanie w różnych  zgromadzeniach,  w 
        których długo się przesiaduje, a jak najmniej robi, wreszcie  kto 
        wie, jaka może prezesura, jednym słowem otium cum dignitate.
                Jednego  więc  dnia, gdy Teoś wszedł do niego  z  korektą 
        okładek  i ogłoszeń, zatrzymał go w izdebce poza  sklepem,  gdzie 
        był  wielki  magazyn dzieł nakładowych zagrożonych  sprzedażą  na 
        wagę,  bo inaczej już jakoś w handlu iść nie chciały. Życie  jego 
        było bardzo skromne, zwykle gdy pilne miał sprawy, w tej  izdebce 
        ciemnej,  której  okno nie myte od lat kilku  patrzało  w  brudny 
        dziedziniec,  podawano  mu  z bliskiej  garkuchni  na  odrapanych 
        talerzach  śniadanie  i  teraz  właśnie  chłopiec,  który  pełnił 
        obowiązki  sklepowego razem i pańskiego sługi,  przybiegł  niosąc 
        gorące kiełbaski z parą kufelkami piwa. Stoliczek, na którym  się 
        tam  jadało,  mieścił  na sobie i księgę  rachunkową  ogromną,  i 
        papiery,  a ściśle biorąc, mógł po rogach pomieścić jeszcze  parę 
        talerzy.
                Tu  Drzemlik zaprosił Teosia na śniadanie,  które  podano 
        bez ceremonii, część przyrządu do niego stawiając na ziemi między 
        stosami ksiąg, część na stoliku, część pod stołem.
                 Pan Michał był w humorze wielce ożywionym i widać  było, 
        że  się  przygotował na przyjęcie, bo kiełbaski dano od  razu  na 
        dwóch,  bibuły  do  otarcia palców obficie  i  piwa  więcej,  niż 
        potrzeba.
                Zawsze głodny i dosyć łakomy Drzemlik posądzał Teosia, że 
        mniej  jeszcze mając sposobności najedzenia się i  napicia,  może 
        być wspaniałością tego przyjęcia wprowadzony w dobry humor.
                W  istocie  przedziwne  świeże,  tylko  co   przysmażone, 
        kiełbaski czuć było nie tylko w izdebce, woń ich rozchodziła  się 
        aż  do  sklepu  i drażniła na próżno  nerw  olfaktyczny  biednego 
        subiekta,  który  z piórem za uchem jakieś nowe  płody  muzykalne 
        zachwalając  wybierającej  je  panience, ciągle  się  zwracał  ku 
        zapaszystym  drzwiczkom  bokówki...  Nęciły  go  diabelskie  oczy 
        dziewczątka, ale kto wie czy nie silniej kiełbaski.
                Drzemlikowi  aż  oczy  jaśniały  i  nie  mógł  się  dosyć 
        wydziwić, widząc, z jaką stoicką obojętnością Teoś patrzał na  to 
        lukullowskie śniadanie.
                Trzeba  wiedzieć, że śniadanie w Warszawie jest jednym  z 
        wielkich narzędzi i sprężyn działania, dostępnym dla  wszystkich, 
        na  różną  skalę,  a  prawie  zawsze  niechybnym.  Począwszy   od 
        maleńkich przekąsek z kieliszkiem wódki aż do ostryg i  szampana, 
        śniadańka i śniadania wszelkiego rodzaju, mniej pretensjonalne od 
        obiadów,  są  w nadzwyczaj powszechnym użyciu i przydają  się  we 
        wszelkich wypadkach. Godzą się przy nich waśnieni, choć często  i 
        pokłócą przyjaźni, znajomią potrzebujący wzajemnie, zbliżają  ci, 
        co  porozumieć  się  nie  mogli,  jednają  zimni  i  niepokonani. 
        Śniadanie rozmiękcza, słodzi, rozchmurza i przyjaźni,  przypomina 
        i zaciera, słowem robi, co komu potrzeba.
                Nie  ma  też  dnia w Warszawie, żeby  nie  zjedzono  nie-
        zliczonych  uroczystych  śniadań, a są tak szczęśliwe  żołądki  i 
        serca,  które  kilku na raz bratnim  biesiadom  wystarczyć  mogą. 






        Zwykle pierwsze zakreślone z uwagą rozmiary takiego śniadania  są 
        bardzo skromne, ale któż może się oprzeć sile harmonii i  trunku? 
        Butelka dobywa się po butelce, a nieraz się trafi, że wszedłszy o 
        jedenastej  rano na kwadransik, wychodzi się ze  śniadania  około 
        północy, nie wiedząc dobrze, w którą pokierować stronę.
                 Uprzywilejowanych takich miejsc śniadaniowych jest  mnó-
        stwo, nie potrzebujemy ich tu wymieniać.
                 Michał Drzemlik jak we wszystkim, tak i w tym był bardzo 
        umiarkowanym  i rozsądnym człowiekiem, trafiało mu się śniadać  i 
        być w potrzebie dania śniadańka, ale to zawsze, choć z niewygodą, 
        odbywało się u niego na owym małym stoliczku i makulatura służyła 
        za serwety.
                 W  ten  sposób najmocniej rozpromienione  uczucie  nigdy 
        dalej nad kufel piwa i porcją kiełbasek nadliczbową pociągnąć nie 
        mogło,  sama trudność posyłania po każdą rzecz  i  nieprzyjemność 
        oczekiwania wstrzymywały od nadużycia.
                Gdy chłopak zdjął talerze pokrywające kiełbaski i ustawił 
        na księdze rachunkowej, do podobnej posługi przywykłej, woniejącą 
        przekąskę  między dwoma biesiadnikami, Drzemlik usiadł  pierwszy, 
        wskazując  Teosiowi  miejsce naprzeciw siebie, talerz  i  widelec 
        żelazny. Blada jego twarz ożywiła się do jadła, pociągnął nosem z 
        uczuciem gastronoma, który wietrzy specjalik.
                 -  No!  jedzmy  -  rzekł  -  rozmowa  nie  wystygnie,  a 
        kiełbaski ostygnąć mogą, gdy się najemy, pogadamy u interesach.
                 - Są więc interesa? - spytał Teoś.
                 -  Może  się znajdą - jedz no,  dobrodzieju,  kiełbaski, 
        niech  ich diabli, nigdzie takich nie jadłem jak w  Warszawie,  a 
        byłem przecie w Niemczech.
                Teoś nie zdawał się wcale zachwycony, skosztował  trochę, 
        zakąsił chlebem, popił piwem i bardzo prędko obszedł się ze swoją 
        porcją.
                 - Co? już nie jesz?
                 - Jużem zjadł.
                 - Nie lubisz jeść?
                 - Kiedym głodny.
                 - No! a teraz?
                 - Jakoś to nie moja godzina, mam dosyć.
                 Drzemlik  resztę kiełbasek zdjął żywo z talerza  Teosia, 
        bojąc   się,   by  ich  czyhający  na   polizówkę   chłopak   nie 
        skonfiskował, i co prędzej dojadać począł.
                 - I nie pijesz? - spytał.
                 - Trochę piłem.
                 - Cóż? i to nie w smak? Cóż bo ty lubisz?
                 Teoś się uśmiechnął i westchnął.
                 -  Gadajmy już o interesach - rzekł Drzemlik. - Mnie  to 
        do  jedzenia  i picia nie przeszkadza; ale słuchaj  pan  uważnie. 
        Potrzebuję   uczciwego  człowieka,  jestem  już  trochę   ciężki, 
        chciałbym mieć kogo, co by mnie wyręczył... ot, nie podjąłbyś  ty 
        się księgarni?
                 - Za mało znam rzecz.
                 - Ale! ale! dwa dni! ja ci pokażę wszystko, o to się nie 
        ma  co troszczyć - bądź spokojny! to mój kłopot, mnie o to  głowa 
        nie boli. Nie chciałbyś być moją prawą ręką i oddać mi cały  swój 
        czas? My byśmy się zgodzili z sobą... Ja prosto idę do  rzeczy... 
        no... pomyśl waćpan!






                 -  Naprzód za ufność serdecznie dziękuję, a potem  muszę 
        się wytłumaczyć, dlaczego przyjąć nie mogę.
                 -  Jak to? już? nie możesz? Ja tego ani chcę  słuchać... 
        dlaczego?
                 -  Powiedz mi pan, do czego mnie to prowadzi?  żebym  na 
        całe  życie  został subiektem sklepowym  lub  w  najszczęśliwszym 
        razie księgarzem na swoją rękę i bardzo nieudolnym...
                 -  A waćpan myśli, że być księgarzem to już  tak  bardzo 
        zła  rzecz?  -  spytał Drzemlik - że to nie daje  grosza  i  kon-
        syderacji, nie prowadzi do kamienicy, do powozu, do koni, a bodaj 
        i do ziemskiego majątku?
                 - Wszystko to być może - odrzekł Muszyński - ja bym  nie 
        więcej chciał, ale inaczej.
                 - Co inaczej? jak inaczej?!
                 -   Chcę   pracować,  kształcić  się,   a   przy   pracy 
        księgarskiej niepodobna chwili znaleźć na to... oddając się  jej, 
        trzeba by się wyrzec wszelkiej innej przyszłości...
                 - A jakaż to może być przyszłość?
                 -  Bóg  wie  - odparł Teoś - może o  razowym  chlebie  i 
        niedostatku, ale z umysłem zbogaconym i sercem rozrosłym.
                 Drzemlik ruszył ramionami i głową pokiwał.
                 -  Bałamuctwa!  -  rzekł - a jużeś  waćpan  był  wyszedł 
        trochę z tych niedorzecznych marzeń... ot znowu! Główna rzecz dla 
        człowieka mieć kawałek chleba.
                 -  Ja  sądzę że najgłówniejsza czuć  się  człowiekiem  w 
        pełni... 
                 Drzemlik  po  tej  odpowiedzi patrzał  na  niego  długo, 
        zajadł  ją  ostatnim  kawałkiem kiełbaski,  westchnął  i  widelec 
        położył.
                Z  miny  widać było, że miał go za  zgubionego,  dziwując 
        się,  iż  tak na pozór rozsądny człowiek  mógł  takie  powiedzieć 
        głupstwo.
                 -  To księgarz nie może być człowiekiem w pełni, a  musi 
        być w kwadrze? - spytał po chwili.
                 - Nie, ale trudno dwóm bogom służyć: nauce i mamonie.
                 - Byli przecie i księgarze uczeni.
                 - Ale bogaci!
                 - Co tu mówić długo - odparł Michał - albo to przystając 
        do mnie za pomocnika, pan się zapisujesz w wiekuiste  poddaństwo? 
        Będziesz,  póki  zechcesz... nie podoba ci się,  to  porzucisz... 
        daję ci...
                Tu  się  powstrzymał, widząc jak smutny  wyraz  przybrała 
        twarz  Teosia  i zastanowiwszy się zarazem, że pod  wpływem  piwa 
        bawarskiego mógł się za daleko posunąć.
                 -  Ot  tak - dodał - masz teraz sto złotych  na  miesiąc 
        przy ciężkiej pracy, daję ci trzysta i będziesz sobie w księgarni 
        siedział,  całe interesa biorąc na siebie. Innemu bym nie  dał  i 
        dwieście,  ale  tobie wierzę, wiem, żeś uczciwy,  znam  cię,  żeś 
        pracowity,  że choć cudzą sprawę weźmiesz do serca... Nigdzie  na 
        świecie  od  razu takich nie znajdziesz warunków,  myśl,  waż,  a 
        gadaj prędko.
                 To  mówiąc  popił bawarem i  spojrzał  na  Muszyńskiego, 
        który siedział zamyślony.
                 -  Wiele mi to godzin dnia ma zająć? - zapytał  Teoś  po 
        chwili.






                 -  A, tu rachunku nie ma na godziny - rzekł  Drzemlik  - 
        będziemy  pracowali  ile potrzeba. Księgarnia otwiera  się  około 
        ósmej, zamyka o ósmej wieczorem, dwanaście godzin najmniej, a i w 
        domu może się znaleźć robota, zawsze dużo ci zostanie.
                 Muszyński ważył.
                 - Sprobujmy - rzekł w ostatku - a jeśli...
                 -  Tak! sprobuj! zobaczysz, to ci przyjdzie łatwo  i  da 
        życie spokojne, a co pięknych panienek przychodzi do księgarni! - 
        dodał,  śmiejąc się. - Ale serio! ja jestem gładki w  interesach, 
        widzisz, targować się nie będę z tobą. Napij się no piwa.
                 - Nie, dziękuję...
                 Po  namyśle  nic  Teosiowi nie  zostawało  istotnie  nad 
        przyjęcie  uczynionego mu życzliwie wniosku i  Drzemlik  ucieszył 
        się  wielce,  gdy  w  kilka  dni  potem  ujrzał  go  za   stołem, 
        rozporządzjącego   się   w  księgarni,  czynnego  i   nową   cale 
        fizjognomią  nadającego  zakładowi,  który  młodzieńczym   życiem 
        zajaśniał.
                Stało się to niespodzianie, i po cichu, tak że nawet  pan 
        Feliks,  z  którym się widywali dosyć często, nic o  tej  zmianie 
        stanu nie wiedział, bo może by ją był odradził.
                 Pani  Narębska  potrzebowała właśnie kilku  książek  dla 
        położenia na stoliku na przypadek przybycia pięknego nieznajomego 
        i  wybrawszy się z Manią i Elwirą do miasta,  postanowiła  zrobić 
        ten sprawunek podług pojęć wiejskich jak najoszczędniej, to  jest 
        jak  najskromniejszą  wybierając  księgarnię,  gdyż  tam   taniej 
        spodziewała się dostać, co jej było potrzeba.
                Jakież  było zdziwienie tych pań, gdy wchodząc do  Drzem-
        lika,  którego dość ciasne drzwi ledwie krynoliny  ich  pomieścić 
        mogły,  ujrzały za kantorem z książką w ręku  siedzącego  Teosia, 
        który na widok ich porwał się nagle i zaczerwienił cały.
                Pani Samueli przyszło zaraz na myśl, że go przyjmowała  w 
        salonie  swoim  i wielka wątpliwość zrodziła się  w  jej  umyśle, 
        azali  obywatelka  ziemska,  dozwalająca  pić  u  siebie  herbatę 
        pomocnikowi  księgarza,  nie  była  przez  to  wiekuiście   skom-
        promitowana i czy nie wypadało wykadzić pokojów.
                 -  A  pan tu co robisz? - zapytała nie  mniej  zdziwiona 
        Elwirka, z trochę złośliwym uśmiechem poglądając na Manię.
                 - Ja, pani - odparł grzecznie Teoś - najprostsza rzecz w 
        świecie,  nie  miałem  stałego  zajęcia,  potrzebowałem   chleba, 
        podjąłem się być pomocnikiem w księgarni.
                 - I pan sprzedajesz książki? - spytała zdumiona  Elwira, 
        śmiejąc się coraz głośniej.
                 - Jak pani widzisz...
                 - I targujesz się pan?
                 - Nie, bo każda ma swoją stałą cenę...
                 Elwira    śmiała    się    coraz,    prawdę    rzekłszy, 
        nieprzyzwoiciej,  Mania  zarumieniła się  mocno,  ale  wejrzeniem 
        cichym zapłaciła odwagę młodego chłopca.
                 - Widzi pani - rzekł Teoś zimno - każdy żyje, jak umie i 
        może, kto nie ma majątku, ma pracę, a używa jej, jak mu się  nada 
        zręczność.   Miałożby   być  gorszym  sprzedawanie   książek   od 
        sprzedawania żyta i pszenicy? od sprzedawania nauki?
                 Pani  Samuela  nic nie mówiąc  z  przymrużonymi  oczyma, 
        przez lornetkę przyglądała się książkom po półkach. Elwira śmiała 
        się ciągle, Mania patrzała w Muszyńskiego jak w tęczę... bo oboje 






        wzrokiem tylko przywykli byli rozmawiać.
                -  Macież panowie nowości jakie? - zapytała  Narębska  od 
        niechcenia.
                Teoś paczkę ich wskazał na stole, zaczęto je  przeglądać, 
        Mania stanęła w kątku, a oko jej szukało przyjaciela, który  mimo 
        wymagań coraz dziwniejszych pani Narębskiej i poszukiwań, jakie z 
        tego powodu czynić musiał, spoglądał ukradkiem na Manię z wyrazem 
        tęsknoty, przywiązania niewysłowionym.
                Znać  było  po nim, że się wstrzymywał od  nadania  oczom 
        tego  ognia,  który  miał  w  piersi,  że  obawiał  się   zanadto 
        powiedzieć,   a  jednak  niespokojne  wejrzenie  jego  było   tak 
        wymownym!
                Wahał  się, bolał, lękał, a wobec niej wstrzymać się  nie 
        mógł  od  wypowiedzenia  oczyma tej  miłości,  z  którą  daremnie 
        walczyć usiłował.
                Nigdy on i Mania nie powiedzieli sobie słowa, które by  z 
        sobą niosło iskierkę nadziei, nie zamarzyli o szczęściu, ale  już 
        ich  łączyło  to  uczucie  święte,  ciche,  które  w  przyszłości 
        rozkwitłoby w szczęście, gdyby przyszłość miało.
                Oboje marzyć nawet nie śmieli, a już ludzie wyszpiegowali 
        ich miłość milczącą i żarty z niej sobie strojąc, spłoszyli nawet 
        najmniejsze jej oznaki.
                I  teraz nawet, niespodziewanie się zszedłszy,  bali  się 
        spojrzeć   na  siebie,  bo  Elwira  uśmiechała  się   kostycznie, 
        poglądając  na  jedno  i    na  drugie,  a  pani  Samuela   miała 
        straszliwie surową minę.
                Teoś  jako nauczyciel był jeszcze jakąkolwiek partią  dla 
        sieroty,  jako  subiekt  sklepowy  nie  mógł  być  nawet  w  domu 
        przyjętym.
                 Wyobrażenia staroszlacheckie pani tak były w tym  wzglę-
        dzie mocno ugruntowane, że nie byłaby za nic w świecie, nawet dla 
        pozbycia się nienawistnego Kopciuszka, tolerowała jego  odwiedzin 
        u  siebie.  Z  miny jej domyślił się tego  Teoś,  stał  się  więc 
        grzecznym tylko pomocnikiem księgarskim, nic więcej - zamilkł,  a 
        chmurnym czołem okazał tylko, że zmianę położenia zrozumiał.
                Po długim przebieraniu coś tam wreszcie książek  wybrano, 
        przebąkiwano  o  cenie wysokiej, potem panna  Elwira  przewróciła 
        jeszcze ilustrowanych dzieł kilka, matka obróciła się po sklepie. 
        Mania udawała wpatrzoną ciekawie w globus, który stał zapylony na 
        szafie i po chwili kłopotliwej ciszy zabrali się do wyjazdu.
                Mania  naturalnie  wychodziła  ostatnia,  rumieniec   jej 
        twarzy dowodził, jak uczuła ten odcień wzgardy nowy, którą  częs-
        towano jej ulubionego, i odwróciła się ku niemu z łagodzącym  ból 
        uśmiechem.
                Teoś  patrzał  na  nią także, oczy  ich  spotkały  się  i 
        mimowolnie raz pierwszy wyciągnęli ku sobie ręce, zadrżeli od ich 
        dotknięcia, odskoczyli przerażeni.
                Trwało to chwilę przelotną, mgnienie oka, błyskawicę, ale 
        te  dłonie powiedziały sobie, czego usta i oczy nie  mogły.  Samo 
        uczucie, co splotło te ręce, pierwszy raz obojgu się im  objawiło 
        tak silnym i zwycięskim.
                Po  odejściu gości Teoś z jakimś smutkiem rzucił  się  na 
        swoje  twarde krzesło i długo pozostał pogrążony w  myślach,  nie 
        mogąc  przyjść do siebie, walcząc z wezbranym uczuciem.  Pierwszy 
        raz,  choć w milczeniu, objawiła mu się jaśniej i gwałtowniej  ta 






        miłość  ku sierocie, dla której nie widział  żadnej  przyszłości. 
        Nowe  zajęcie  oddalało  go jeszcze od domu,  w  którym  ją  mógł 
        widywać,  odbierało  mu  nawet nadzieję  spotkania  Mani,  a  nie 
        rozjaśniało przyszłości i nic obiecywać nie mogło.
                 Chmurne i smętne wstawało przed nim jutro, bez  nadziei, 
        bez  promyka, jednostajne, ciężkie, zaparte ściany żelaznymi.  Na 
        barkach  zajęcie  mozolne bez korzyści moralnej,  szczupły  grosz 
        zarobku  strawiony  dzienną  potrzebą,  dalej  zawsze  taż   sama 
        męczarnia Syzyfa... to samo Danaid naczynie.
                 -  Któż  wie  - rzekł sobie Teoś - życie  nie  daje  się 
        obrachować jak księga handlowa, są w nim niespodziane jasności  i 
        dziwne losu obroty, jest ręka opatrzności... ufajmy!
                Pani  Narębska powróciła do domu jakaś podrażniona,  całą 
        drogę mówiły z Elwirą o nowym księgarzu, a gdy powróciły do domu, 
        gdzie pan Feliks w ciszy i samotności z cygarem w ustach  książkę 
        czytał, pierwszym słowem Samueli było oznajmienie o nowo  obranej 
        przez Teosia karierze.            
                 -  Wiesz,  Feliksie - zawołała do męża - wiesz,  co  się 
        stało  z twoim ulubieńcem, Muszyńskim? Myśmy go tu przyjmowali  u 
        siebie  jak  przyzwoitego  człowieka,  bo  jest  we  zwyczaju   w 
        najlepszych  towarzystwach przyjmować guwernerów... a  ten,  ten, 
        słowa  mi braknie, tak okropnie nas skompromitował! Powiadam  ci! 
        to  niepojęta  rzecz!  Wystaw  sobie,  został   księgarczykiem... 
        kupczykiem,  znalazłyśmy  go w sklepie, przedaje  książki!  c'est 
        affreux!
                 Pan Feliks podniósł głowę powoli.
                 - Gdzież? jak? kto?            
                 -  Ale  czyż  już  mnie  nie  rozumiesz?  jakże  ci  się 
        tłumaczyć  potrzeba? Teoś jest subiektem u księgarza!  gezelem  w 
        sklepie; no to dosyć jasno! a siadał u nas z drugimi do herbaty.
                 Narębski ruszył ramionami.
                 -  Moja droga Samuelko - rzekł - nie stało  się  jeszcze 
        nic  tak  bardzo strasznego i dlaczego by uczciwy  i  dobrze  wy-
        chowany kupczyk nie miał być na równi z drugimi przyjęty? Tego ja 
        nie rozumiem!
                 -  A!  to już nowe jakieś idee! Aleśmy my  do  nich  nie 
        przywykły i zapowiadam ci, że od dziś dnia drzwi mu nasze zamknąć 
        każę.  Wystaw sobie, jakby to pięknie było, gdyby kto z tych,  co 
        go  tam  widzieli  z  rana w sklepie i  targowali  się  z  nim  o 
        złotówkę, zobaczył go u nas w salonie! Zgubilibyśmy się na wieki! 
        Czy się tam kocha w Mani, jak sądzę, czy nie, niech sobie wszelki 
        z  nami  wyperswaduje stosunek, śliczna rzecz, śliczna  rzecz!  - 
        powtarzała Narębska - trzeba, żebyś go o tym wcześnie uprzedził!
                Feliks milczał wciąż z głową spuszczoną, a milczenie jego 
        miało  to  do  siebie,  że  najmocniej  drażniło  żonę,   kłótnia 
        przynajmniej  prowadziła  do tego, że mogła go  zakrzyczeć,  jako 
        słabsza   wreszcie  spazmami  i  chorobą  zmusić  do   milczenia, 
        argumentów  nigdy  jej nie brakło i pan Feliks  wychodził  pobity 
        najkompletniej; - milczenie zaś w jej przekonaniu oznaczało jakby 
        wzgardę i wyrzeczenie się polemiki, było zaparciem nieprzyjaciela 
        i wprawiało ją w rozdrażnienie nadzwyczajne.
                Tym razem także oczy jej zabłysły postrzegłszy, że mąż  w 
        sobie  się  zasklepiwszy, a nie mając  nadziei  przegadania  jej, 
        uparcie po swojemu zamilkł.
                Probowała  go  wyzwać  na  rozmowę  rozmaitymi   sposoby, 






        zaczepiając ze stron różnych, a gdy się to nie udało, nareszcie z 
        fukiem uderzyła drzwiami i wyszła.
                Pan Feliks dopiero podniósł głowę, wstał i powoli poszedł 
        do   pokoiku  Mani.  Zastał  ją  ze  zrzuconym  ledwie  z   głowy 
        kapelusikiem,  zaczerwienioną, zapłakaną, klęczącą u łóżka  przed 
        obrazkiem N. Panny na modlitwie gorącej.
                Jedno  spojrzenie  wskazało mu  stan  duszy  dziewczęcia, 
        niepokój, jaki w niej panował - przyczynę łatwo mu było odgadnąć.
                 -  Dziecko  moje! - zawołał - płaczesz! Cóż  się  stało? 
        mów! Ja już wiem, domyślam się... Więc ty go...
                Nie dokończył, Mania zerwała się żywo, zawstydzona, że ją 
        schwycono  na  uczynku,  otarła  prędko  oczy,  uśmiechnęła   się 
        przymuszonym  weselem,  zafrasowana, rumiana od sromu,  sama  nie 
        wiedząc co począć.
                 -  Ja! ale cóż, ojcze, mówisz! ale cóż mogłeś  pomyśleć? 
        Ja nie rozumiem, ja nie wiem...     
                 - Maniu! święta prawda przede wszystkim! zastałyście  go 
        w  sklepie! On cię obchodzi, tyś zgryziona! Żona  powiedziała  mi 
        już wszystko.
                 - Ale nie.
                 Mania  oczki  sobie  zakryła,  usiłując  oprzytomnieć  i 
        odzyskała władzę nad sobą.     
                 -  Wyobraziliście  sobie  nie wiem  co,  mnie  się,  jak 
        zwykle,  na łzy i modlitwę zebrało bez przyczyny, bo cóż to  może 
        mieć za związek z tym, żeśmy kogoś w sklepie widziały?
                 -  Patrz  mi  w oczy! Ma to związek!  Ma!  Nie  potrzeba 
        kłamać, ty go kochasz?
                 -  Ja!  ale cóż znowu! Tak mało się  znamy,  tak  krótko 
        byliśmy  z  sobą!... prawie nie mówiliśmy do siebie,  żal  mi  go 
        tylko, ja sama nie wiem.
                 - Więc gdzież on jest? gdzie się to stało?
                 - W księgarni Michała Drzemlika.              
                 - Idę do niego! idę! - zawołał Feliks - zrobił głupstwo, 
        które  do  niczego  nie prowadzi i które was  od  siebie  oddala, 
        popsuł mi sprawę! ale proszę cię Maniu, bądź spokojna, ja  czuwam 
        nad losem twoim, a Bóg łzy nagrodzi.
                 Mania  podbiegła  ku niemu żywo i milcząc  pocałowała  w 
        rękę.
                 - Bądź spokojna, proszę cię, bądź spokojna. 
                 To mówiąc Narębski pochwycił palto i zbiegł ze  wschodów 
        szukając  dorożki,  która  by go co prędzej  przewieźć  mogła  do 
        księgarni Drzemlika.
                Patrzano  na niego z góry, gdy tak spiesząc  wychodził  z 
        domu  i  pani Samuela ruszyła ramionami znacząco, ale go  to  nie 
        wstrzymało.  Głośno kazał się wieźć do księgarni i wpadł do  niej 
        widocznie pomięszany.
                 Za  stołem  siedział Teoś i coś czytał  -  spokojnie,  z 
        uśmiechem powitał pana Feliksa.
                 -  Na  rany Boże! cóżeś to zrobił! -  zawołał  Narębski, 
        rzucając  kapelusz o podłogę - co cię zmusić mogło do tej  zmiany 
        stanu?  Czyżeś nie uczuł, że cię to odosobni, oddali,  wyłączy  i 
        uczyni  prawie  niepodobnym zbliżenie się do świata,  do  którego 
        przecie jesteś przeznaczony?
                 Teoś uśmiechnął się, wskazując krzesło gościowi.
                 - Żebym się miał bardzo zakochać w tym stanie, tego  nie 






        powiem  -  rzekł  powoli - ale są  okoliczności,  w  których  się 
        przyjmuje wszelką pracę, jaka się nadarzy, gdy się nie chce  łask 
        przyjmować. Po wtóre, dlaczegóż stan jakikolwiek dziś jeszcze  ma 
        wyłączać i odosobniać? - tego, przyznaję się, nie pojmuję.
                 - Ale potrzebaż przecie rachować na przesądy ludzkie!       
                 - Nie - rzekł Teoś - potrzeba z nimi walczyć, jeśli  się 
        ich  nie podziela. Pojmuję, że subiekt sklepowy bez wychowania  i 
        talentu może nie być przyjemnym gościem w salonie, ale  dlaczegóż 
        by człowiek wykształcony dlatego, że jest księgarzem lub  kupcem, 
        miał być odsunięty?
                 -  Cóż  na  to  poradzisz, kiedy  tak  jest!  -  zawołał 
        Narębski - ani ja, ani ty świata nie przemienimy.           
                 -  Widzisz  pan,  że to właśnie,  coś  powiedział,  jest 
        podstawą przesądów i ich unieśmiertelnieniem, nikt oprzeć się  im 
        nie  chce,  nikt  nie śmie przeciwko  nim  powstać,  mówią  sobie 
        zawsze, ja tego nie zrobię, ty tego nie dokażesz. Tymczasem  ktoś 
        przecie  począć  musi,  ja, pan czy kto inny, samo  się  ono  nie 
        zrobi. Dlaczego w swoje siły nie wierzyć i nie pochwycić ciężaru, 
        do  którego  by i inni przyłożyli ramion. W ten  sposób  obawą  i 
        obojętnością  pozostawiamy  kraj  na  wieki  na  pastwę   starym, 
        strupieszałym  ideom  i tamujemy obyczajom drogę do  postępu,  bo 
        postęp  poza  obrębem życia, w innych sferach istnieć  nie  może, 
        jeśli w żywą, powszednią nie wejdzie praktykę.
                Najłatwiej  to okażę przykładem: chcemy postępu  w  prze-
        myśle,  handlu,  sztukach, cóż będzie, jeśli ludzi,  co  się  nim 
        zajmują  i dla nich poświęcą, wyłączymy jak pariów? Któż  pójdzie 
        na to wygnanie dobrowolnie, jeśli go za to karać będziemy? Handel 
        i  przemysł nie są poszanowane w ludziach, którzy się im  oddają, 
        wpadają  w  ręce  mniej usposobionych moralnie i  muszą  stać  na 
        niskim stopniu lub pozostać w rękach cudzoziemców, którzy kraj  w 
        kraju i społeczność w społeczności formować będą. Te to  przesądy 
        sprowadziły do nas Niemców i utrzymują po dziś dzień.
                 Pan Feliks milczał.
                 -  Ale  nie  byłoż  już dla  ciebie  innego  zajęcia?  - 
        zapytał.    
                 -  Niestety! nie było! - rzekł Muszyński - szukałem  go, 
        starałem  się o nie, znaleźć nie mogłem. Wiem, że w  tym  smutnym 
        moim stanie przyszłości nie ma żadnej, ale człowiek skazany  jest 
        na pracę w pocie czoła dla chleba powszedniego.
                 -  Więc  dla  tego chleba kawałka  zrywasz  stosunki  ze 
        światem? - spytał Narębski.  
                 -  Nie miałem ich - rzekł Teoś - nie pragnąłem nawet,  z 
        jednym domem waszym przypadek mnie zbliżył, rozumiem to, że  dziś 
        nie byłbym u was pożądanym gościem i choć mnie to wiele kosztować 
        będzie,  potrafię się wstrzymać i nie być natrętnym.  Jestem  też 
        dumny,  panie  Feliksie dobrodzieju, a wiesz, że duma  ubogich  i 
        proletariuszów to fraszka próżność arystokraty. Zresztą świat dla 
        mnie  co  to jest? proszę cię? co mi on dać może?  czym  zapłacić 
        ofiary, które bym czynił, aby go sobie pozyskać - na co on  mnie? 
        na  co ja jemu? W innych krajach idzie się po szczeblach  zasługi 
        wszędzie, dochodzi jak najwyżej, u nas - u nas... mimo XIX  wieku 
        i  liberalnych maksym grzech pierworodny żadnym chrztem zmyć  się 
        nie może. Jeśliś się nie urodził szlachcicem, twe położenie parii 
        da  ci  się czuć całe życie... to próżno...  jeden  jest  sposób: 
        nazwisko  przechrzcić i do herbu się wcisnąć, ale nie każdy  chce 






        fałszem okupić nawet świetne losy.
                 - Aleć mój Teosiu - zawołał Narębski - ja bynajmniej nie 
        podzielam tych przesądów, których obalenie tyle krwi już ludzkość 
        kosztowało.
                 Teoś rozśmiał się smutnie.
                 -  Uderz się pan w piersi - rzekł - znijdź w głąb  swych 
        myśli,  postrzeżesz  tam, że taki jeszcze  z  wyrwanego  przesądu 
        jakaś odrostka pozostała. Polska długo stała szlachectwem,  długo 
        w  nim jednoczyły się jej siły, nic dziwnego, że szlachcic  tylko 
        dla  niej był w pełni człowiekiem, lub, jak miał powiedzieć  Pol, 
        że  od szlachcica zaczynał się człowiek, a niżej były  istoty  do 
        ludzi podobne, wszakże do ludzkiej godności niedorosłe jeszcze.
                 I to, i wiele innych uprzedzeń łatwo sobie  wytłumaczyć, 
        choć trudno je usprawiedliwić... ale to fakta!
                 - Mnie tylko smuci - rzekł otwarcie Narębski - że cię to 
        oddala od... od... rozumiesz mnie... od tej... która...       
                 -  Oddala?  -  przerwał Teoś - nie,  i  tak  nie  miałem 
        nadziei!  Miłości  tej, jeśli ona jest... nie  dałem  wyrosnąć  i 
        nabrać  sił  takich,  by przeszła w namiętność,  nie  jestem  ani 
        bliżej, ani dalej. Nie mając przyszłości, aby się nią  podzielić, 
        i  nic prócz serca, które nie starczy - po cóż bym biedną  istotę 
        przywiązywał do mojej doli galernika?
                Narębski zamilkł - usiadł i zaczął książki  przepatrywać, 
        nie  było  już co mówić, ale boleść niewytłumaczona  ścisnęła  mu 
        serce.  Przywiązanie  jego do  tego  dziecięcia-sieroty,  którego 
        ojciec  taić  się musiał, a matka wyparła bezdusznie,  dawało  mu 
        przeczucie,  że ona tylko z Teosiem szczęśliwą być mogła, że  się 
        kochali,  że  miłość  ich  wstrzymywana,  im  tajemniejsza,   tym 
        silniejszą  była;  pragnął  ich zbliżyć  ku  sobie,  ze  smutkiem 
        widział, że wypadki ich rozłączyły.
                Ale mógłże co na to poradzić? Smutek jakiś, jeden z  tych 
        smutków  ponurych,  które  przed  sobą nic  dojrzeć  nie  mogą  i 
        poradzić sobie nie umieją - ogarnął jego duszę. Bezsilny zawsze i 
        na  ten  raz pan Feliks uczuł prostracją jakąś,  ledwie  łzy  nie 
        zakręciły  mu się w oczach. Wtem mimo sklepu przemknął się  cień, 
        zastanowiła postać jakaś na chwilę i weszła.
                 Był to kapitan Pluta, który poznawszy Narębskiego,  wsu-
        nął się powoli, rozglądając po księgarni. Uśmiech błądził po jego 
        ustach jeszcze świecących rumianym blaskiem niedawno  ucałowanego 
        kieliszka.  Widocznie Fryderyk był w szczęśliwym  usposobieniu... 
        pokiwał głową spojrzawszy.          
                 - Cha! cha! - zawołał, spoglądając po półkach - co to tu 
        papierowego  rozumu,  co  mądrości  zatęchłej!  a  w  istocie  to 
        bałamuctwa! Mówią, że książki są treścią najlepszą człowieka, ale 
        kto  by  temu  wierzył?  Ani  ci, co je  robią,  ani  wy,  co  je 
        sprzedajecie!  Zresztą dobra treść z dobrego materiału,  a  jeśli 
        człowiek  lichy  i treść musi być nieszczególna. Taka  tu  u  was 
        komedia,  jak  na  naszym świecie... na  tytule  cuda,  w  środku 
        łatanina   i  oszukaństwo;  udawanie  nauki,  udawanie   talentu, 
        małpowanie jeniuszu, pożyczanie inwencji... sukienki nowe,  szyte 
        ze starych gałganów. Powiedzcie mi, czy są jeszcze ludzie, co  by 
        kupowali książki?
                 I począł się śmiać, kładnąc ręce w kieszenie.
                 -  Do  czego się to zdało? człowiek  bez  nich  wybornie 
        obejść  się  może,  a papier czysty  daleko  jest  ładniejszy  od 






        zamazanego.  Jeszczeż niby nauka... jak sobie chce... coś to  tam 
        ona  mówić  może, ale literatura, mój Narębski,  naucz  mnie,  do 
        czego  ona służy?... ja, na honor, nie pojmuję, od stu lat  jedno 
        paplą i coraz gorzej!
                Ale  przepraszam  nie o tym mówić  chciałem...  zaszedłem 
        tylko postrzegłszy chmurne oblicze pana Feliksa... Jakże zdrowie? 
        co  słychać  w domu? Musisz diable tryumfować nade  mną,  żeś  mi 
        drzwi  pokazał...  ale powoli... ja zawsze mam coś  w  zapasie... 
        Jakże to się nazywa ta wychowanka wasza, Maria Jordan? jeśli  się 
        nie mylę... nieprawdaż? tak?
                 Feliks milczał, oczów od książki nie odrywał. 
                 Nie  chcesz  już,  widzę, i gadać do mnie?  Jak  ci  się 
        podoba! Wiesz, iż się okazuje, że omyliłem się szkaradnie, za  co 
        cię najmocniej przepraszam; posądziłem cię o przywiązanie  więcej 
        niż  opiekuńskie, o wspomnienia jakieś i obowiązki, dziś sam  się 
        przekonywam, że to wszystko bałamuctwo. Przy pierwszej zręcznnści 
        będę  sobie  miał  za obowiązek żonę  twoją,  która  to,  słyszę, 
        zanadto wzięła do serca, wywieść z szkaradnego błędu.
                Jestem  teraz na dobrej drodze... familia sieroty,  którą 
        wziąłeś  na  wychowanie,  owi  Jordanowie...  prawdopodobnie  się 
        znajdą...  mam ich na oku... nie godzi się, byś ty  tylko  znosił 
        ciężar sam jeden, gdy są bliscy... powinni, muszą upomnieć się  o 
        krewną... która do nich należy.
                 Feliks drgnął i podniósł głowę.  
                 - Bo widzisz - dodał Pluta powoli - na świecie, gdy  kto 
        zniknie,  jak  tu na przykład ta familia, rodzice...  nigdy  roz-
        paczać  nie trzeba, żeby się już znaleźć nie mieli. Los,  przypa-
        dek,  zbieg  okoliczności,  trafy,  nagle  spod  ziemi   wydobedą 
        zgubę...  następuje  wielka uroczysta chwila  poznania,  radości, 
        odzyskania...  chustki  skrapiają się łzami, radość  dochodzi  do 
        kataru, rozczulenie dosięga mdłości.               
                 -  Nieprawdaż?  - dodał, odwracając  się  do  milczącego 
        Muszyńskiego - to bardzo często trafia się w romansach, więc choć 
        bardzo rzadko musi się trafiać na świecie.
                Ja tu, w wiadomym ci wypadku, panie Feliksie,  przeczuwam 
        coś  podobnego... Wyobraź sobie radość tej  osieroconej  rodziny! 
        łzy  całej familii różnego kalibru... uszczęśliwienie  sieroty... 
        wreszcie  obraz,  jaki się przedstawi, gdy ujrzemy  na  raz  tyle 
        dobytych chustek do nosa i tyle oczów czerwonych!
                 Narębski  milczał jeszcze, choć zżymał się  na  krześle. 
        Pluta zwijał papierosy i chodził po sklepie.
                 -  Jak  ci  się  zdaje, panie Feliksie  -  dodał  -  nie 
        zasługujeż na wdzięczność człowiek, który się do tego  przyczyni? 
        Milczysz!  ani  słowa  dziś z  ciebie  nie  dobyć?  nieustraszony 
        jesteś... ja także... zobaczymy, kto dotrwa do końca. Ja mogę  ci 
        zaręczyć  - dorzucił z uśmiechem - przez czystą miłość  ludzkości 
        zajmę  się szczerze odszukaniem rodziny Jordanów i mam  nadzieję, 
        że ją znajdę...
                 -  Gdyby się i znalazła - porwał się wreszcie  poruszony 
        Narębski  - zechcąż mi gwałtem odbierać dziecię, które  chowałem, 
        które się przywiązało do mnie, jak ja do niego?
                 - A już to ja w tym, że zechcą - zaśmiał się Pluta,  nic 
        nie zważając na księgarza.
                 - Będąż mieli prawo?
                 -  Rodzinne związki są święte, pozostanie  ci  wiekuista 






        wdzięczność  familii, ale dla ubogich ludzi, do których,  zda  mi 
        się  Jordanowie należą, dwoje rąk pracowitych, twarzyczka  ładna, 
        dziewczyna  wychowana  starannie to nie ciężar, ale  dar  Boży... 
        sierota im będzie pomocą w domu.
                Narębski   mimo  charakteru  łagodnego   okazywał   coraz 
        wzrastający  gniew  już mający wybuchnąć,  a  wstrzymywany  tylko 
        przytomnością obcego człowieka.
                 Z tego położenia dobrze zrozumianego kapitan nie omiesz-
        kał korzystać i szydząc mówił dalej:    
                 - Zdziwisz się zapewne moim uczuciom i temu  poświęceniu 
        dla  ludzi, jakiego daję dowody? nieprawdaż? ale jak  Kuba  Bogu, 
        tak  Bóg  Kubie, świat dla mnie uczynił tyle, żem  mu  się  czymś 
        przecie powinien wywdzięczyć. Toteż chwytam każdą zręczność,  aby 
        ludziom  czynić  przyjemne  niespodzianki  i  nieproszone  łaski. 
        Czynię dla nich, co tylko mogę.
                Nieco kapelusza uchylił, uśmiechnął się i powoli  wyszedł 
        z  księgarni.  Pan Feliks długo jeszcze pozostał jak  przybity  i 
        byłby  tak  siedział  w odrętwieniu, bo resztę  sił  odebrało  mu 
        nielitościwe  szyderstwo  awanturnika,  gdyby  nowa  postać   nie 
        zawitała do skromnej księgareńki, nie przywykłej do tak świetnych 
        gości.
                Powóz  barona Dunder zatrzymał się właśnie przed nią,  bo 
        baron  miał  kilka słów do pomówienia z kimś  przechodzącym,  oko 
        jego  padło  przypadkiem  w  głąb  sklepiku  z  tą   obojętnością 
        wielkiego człowieka, która nie raczy widzieć, choć patrzy. Ale na 
        ten  raz fizjognomia pana Feliksa uderzyła barona i uśmiech  lice 
        jego  okrasił.  Skończył żywo rozmowę z  przechodzącym,  rozkazał 
        drzwiczki otworzyć, wysiadł spierając się na lasce i z  otwartymi 
        rękami pospieszył do Narębskiego.
                 Jakkolwiek byli z sobą bardzo dobrze, zdziwił się wielce 
        pan  Feliks  tej  grzeczności  bogacza,  który  wcale  z   natury 
        nadskakującym nie był, zdziwił Teoś, znający go jak całe miasto z 
        obyczaju   pańskiego,  gdy  ujrzał  wchodzącego  do   księgareńki 
        Drzemlika.
                 Wprawdzie baron nie zwrócił uwagi na nią i na komisanta,
             ale wprost poszedł do Narębskiego.
                 -  Drogi  mój Narębski - rzekł - słówko, dobrze  że  cię 
        schwytałem. Słówko? pozwolisz?
                 Wtem uderzyła go fizjognomia osmucona i pomięszana  pana 
        Feliksa.
                 - Ależ cóż ci jest? chory? nie? skłopotany? znudzony?
                 - Nic mi nie jest.
                 - Pozwolisz... dwa słowa?
                 I odciągnął go na bok nieco, zniżając głos, aby nie  być 
        słyszany.                 - Nie będę się taił - rzekł -  że  choć 
        nieco  poszpakowaciałem  przed czasem, ale serce  mam  młode,  o! 
        młode!  powiadam  ci, i ciepłe! Kobieta, piękność czyni  na  mnie 
        wrażenie potężne, któremu się oprzeć nie umiem, wystaw sobie; ale 
        jakże  ci  to  mam  wyznać?  Spotkałem  twoje  panie,  a  z  nimi 
        prześliczną,  cudowną blondyneczkę... któż to  taki?  Niewymownie 
        mnie zajęła.
                 Feliks lekko ruszył ramionami.
                 -  Kochany  baronie  - rzekł  -  na  próżno  zaostrzyłeś 
        ciekawość, rozczaruję cię jednym słowem. Jest to biedna  sierotka 
        będąca  u  nas na wychowaniu, bez rodziny, bez  imienia,  pupilka 






        mojej żony.
                 Baron stanął w istocie trochę zdumiony.
                 - Ale byćże to może? Tyle w niej dystynkcji, tak śliczna 
        twarzyczka!
                 -  Polne  kwiatki  - rzekł Feliks  -  bywają  czasem  od 
        oranżeryjnych piękniejsze.
                 -  Więc  sierota,  no! ale  dziecko  szlacheckie  i  ród 
        zapewne.
                 - O! nie łudź się, proszę - ród ubogi i nie znany.
                 -  Zadziwiająca!  surprenant! - zawołał baron  -  byłbym 
        przysiągł,  że ta istota tak powietrzna, tak miluchnie śliczna  i 
        idealna jest, a przynajmniej warta być księżniczką.
                 -   Że  lepszego  losu  warta,  to  pewna  -  odparł   z 
        westchnieniem mimowolnym Narębski - ale biedna bardzo, ani  ojca, 
        ani matki, ani krewnych.
                 Baron odprowadził go jeszcze dalej na stronę ku półkom z 
        książkami, które podsłuchać nie mogły zwierzenia.
                 -  Mówiłem ci, zdaje mi się - szepnął - że  miałem  myśl 
        starania się o jenerałową, ale po zdrowym namyśle... musiałem się 
        jej   wyrzec  -  to  partia  ze  wszech  miar  byłaby  dla   mnie 
        niestosowna... Sama zasada, na której się, marząc o  małżeństwie, 
        opierałem,  jak  się teraz przekonywam, była  fałszywa,  zupełnie 
        fałszywa. Nie jestem stary, ale dojrzały, wypada więc  koniecznie 
        ożenić  mi się młodo, aby odżyć i odmłodnieć. O majątek nie  dbam 
        wcale, mam go tyle, że nie wiem, co z nim robić! - dodał z udanym 
        kłopotem  -  ale bym chciał piękności,  wychowania  i  charakteru 
        miłego...   To   dziecię  wielce  mi  się   podobało,   łagodność 
        promienieje  z  oczów jego... ja bym ją sobie  wykształcił...  ja 
        bym... Ale - jakże sądzisz?
                 Feliks stał bardzo zmięszany; zbył milczeniem.
                 - Jednego imienia - dodał baron - pragnąłbym  koniecznie 
        lub  przynajmniej  czegoś,  co by się na  imię  jakieś  przerobić 
        dało... więc nawet szlachectwo?
                 -  To  sierota zupełna - odparł Narębski,  cedząc  przez 
        zęby... - nie wiem nawet dobrze o pochodzeniu rodziców.
                 -  Szkoda!  -  rzekł baron lekko - bardzo  mi  się  mała 
        podobała,  ale  pozwolisz  -  dodał - bym  ją  u  państwa  bliżej 
        poznał...  Śliczne dziecię... jej obrazu pozbyć się z  myśli  nie 
        mogę. Na honor! ma foi! cudny kwiatek! 
                 I  ścisnąwszy  rękę pana Feliksa z  miną  melancholiczną 
        wsiadł nazad do powozu.
        
             Koniec tomu drugiego
        
             Tom 3
        
                 Są  ludzie stworzeni do czynu, którzy dobrze  robić  nie 
        mogąc,  choćby  źle, ale coś robią, aby nie  próżnować.  Jest  to 
        nałóg,  jest to niespokój ducha, jest to już taka  natura;  wpuść 
        ich  w  najzupełniej zdrętwiałe  towarzystwo,  w  najzamarzlejsze 
        społeczności  kółko,  a  i tam potrafią  wzniecić  ruch  jakiś  i 
        wywołać  niepokój. Do tych nieszczęśliwych istot, karmiących  się 
        cudzą biedą, należał trochę znany nam kapitan Pluta, który  nigdy 
        może  w  życiu  tak czynny nie był, jak teraz, ale  też  rad  był 
        zarazem  intrygując, spiesząc ciągle, przerzucając się  z  jednej 






        sfery  działania w drugą i dając się we znaki światu, do  którego 
        miał   trochę  urazy.  Postanowiwszy  sobie  dać  naukę   moralną 
        jenerałowej,  dojeść  do żywego  Narębskiemu,  dokuczyć  baronowi 
        Dunder,  pomięszać  ile możności szyki wszystkim, którzy  się  od 
        niego  odwracali, nagromadzając środki ku temu miał wcale  niezłą 
        zabawkę.  Fortuna  też,  która jakiś  czas  stała  nieprzyzwoicie 
        odwrócona  od  kapitana,  niespodzianie  uśmiechnioną  ku   niemu 
        skierowała  się  twarzą  i  zaczynała  mu  dawać  dowody   swojej 
        życzliwości.
                 Przybyli  z  prowincji  młodzi  ludzie,  usposobieni  do 
        zakosztowania  rozkoszy  świata  tego  niedostępnych  wieśniakom, 
        napływali  do  kapitana  zewsząd  i  w  jego  rękach   przyzwoitą 
        odbierając  edukację, zostawiali w nich część  przywiezionych  ze 
        wsi przesądów i pieniędzy, które i tak poszłyby były marnie. Kasa 
        więc Pluty coraz poważniejszą przybierała fizjognomią, dozwalając 
        mu działania cywilizacyjne rozpocząć na szerszą skalę.
                 Szło  więc  wszystko po myśli i Kirkuć nawet  dosyć  był 
        zadowolniony  ze  swego nowego rodzaju  życia,  wyrobiwszy  sobie 
        wakacyjne  godziny, których używał, jak mu się podobało;  kapitan 
        wszakże nadto sumiennie pojmował swe posłannictwo, by się  małymi 
        otrzymanymi  miał  ograniczyć  zwycięstwy;  umysł  jego  pracował 
        ciągle nad nowymi kombinacjami strategicznymi i szukał planów  na 
        zdobycie stanowisk nieprzyjacielskich.
                Jenerałowa zawsze w jego sercu i myśli pierwsze zajmowała 
        miejsce,  jednego Kirkucia było mu za mało na rozbudzenie w  niej 
        przywiązania  do rodziny i raz pięknego popołudnia  wychodząc  od 
        Fran‡ois, gdzie dla oszczędności jadał, a nie mając nic  lepszego 
        do  czynienia,  przypomniał  sobie Pluta  pana  Kacpra  Kirkucia, 
        rodzonego brata Mateusza, z którym od dawna był postanowił zrobić 
        znajomość. Spojrzał na zegarek, godzina nie była nadto spóźniona, 
        pomyślał,  gdzie  go szukać i przypomniał sobie, że  pan  Mateusz 
        wspomniał o jego przeniesieniu się na ulicę Długą,  rozpowiadając 
        ze  zgrozą  o  szyldzie  i  olbrzymim  bucie  z  nazwiskiem   ich 
        rodzinnym, wywieszonym bezwstydnie gdzieś niedaleko rogu Miodowej 
        ulicy  - krzyknął więc na dorożkę i kazał się wieźć  w  oznaczone 
        miejsce.
                Po  drodze, wzdychając nad smutną  koniecznością  swojego 
        położenia,  zmuszającego  natychmiast po obiedzie  trzęść  się  w 
        niewygodnej  dorożce,  Pluta zaczął rozmyślać poważnie,  jak  się 
        miał nowemu Kirkuciowi przedstawić.
                Z  opowiadania Mateusza, który, jak  widzieliśmy,  wielce 
        był przeciwko bratu urażony, tyle tylko mógł wymiarkować kapitan, 
        że  będzie miał do czynienia z człowiekiem prostym, pracowitym  i 
        zapewne  niedaleko widzącym... jakieś wszakże  przeczucie  dziwne 
        kazało mu wnosić, że ten członek rodziny nie tak będzie łatwym do 
        ujęcia i podbicia, jak miękkiego serca Mateusz.
                Bądź co bądź Pluta ufał swej znajomości świata i ludzi  i 
        powiedział  sobie,  że na pierwszy rzut oka  pozna  człowieka,  a 
        schwyciwszy  jego  słabostkę,  zużytkować  ją  do  swoich   celów 
        potrafi.  Nie  chcąc  jednak  zbyt  pospiesznym  krokiem  narazić 
        przyszłości   i  pozbawić  się  użytecznego  narzędzia,   kapitan 
        postanowił  sobie naprzód nic nie mówiąc, udać się do  szewca  po 
        buty tylko, potem dopiero od cholewy przejść do serca.
                Wyglądał więc niespokojnie z dorożki, poszukując  tablicy 
        i  buta,  gdy imię Kacpra Kirkucia dobitnie  wyrażone  na  jasnej 






        tablicy  oczy  jego  uderzyło - rozkazał stanąć  i  wysiadł,  nie 
        rzucając cygara, które mu bardzo smakowało.
                W  bramie  domu  stał  stróż,  poważny,  z  siwym   wąsem 
        mężczyzna, widocznie stary wojskowy, z krótką fajeczką w  zębach, 
        który  na zapytanie kapitana o szewca wskazał mu milcząc drzwi  w 
        dziedzińcu i nad nimi drugą, starszą od pierwszej tablicę.
                Zdziwił  się  trochę Pluta znalazłszy dzwonek u  drzwi  i 
        bardzo  porządny przedpokoik, a mając niejaką wątpliwość, czy  do 
        szewca zaszedł, bo tu najmniejszego śladu rzemiosła nie  znalazł, 
        pociągnął  nosem,  starając  się  dojść,  czy  tędy  przechodziły 
        skóry...  i  dratwy...  wątpliwość  wzrosła,  gdyż  zamiast  tego 
        charakterystycznego   zapachu  uczuł  tylko  woń   świeżego   zje         
        dzonego i wcale pono niezłego obiadu.
                Na  odgłos dzwonka wybiegła mała dziewczynina  w  różowej 
        sukieneczce  z włoskami w tył zaczesanymi, z oczkami ciekawymi  i 
        kładąc  ręce  w  fartuszek z dygiem  spytała,  czego  by  kapitan 
        potrzehował. 
                 - A przychodzę do pana Kirkucia - rzekł.
                 -  Tatko  na górze w czeladnej, gdzie  pracują,  ale  go 
        zaraz poproszę... niech pan będzie łaskaw do pokoju.
                 To   mówiąc,   dziewczę  otworzyło  drzwi   i   ciekawie 
        przypatrując się Plucie, weszło z nim razem do porządnego bardzo, 
        niby na bawialny urządzonego, pokoju.
                 Nie  był wcale tak skromny, jak się kapitan  spodziewał, 
        ale   też  nie  tak  wytworny;  jak  bywa  u   lada   zbogaconego 
        rzemieślnika,  co się już poczyna brzydzić i wstydać tego, co  mu 
        chleb dało.
                 Kanapka   włosienią   obita,   kilka   krzesełek,   stół 
        jesionowy,  komoda z filiżankami, kieliszkami i  figurką  gipsową 
        N.Panny,  zegar ścienny w szafie, krosienka przy  oknie  ubierały 
        cicho     i mile pokoik, w którym było mimo to spokojnie jakoś  i 
        lubo.  Na  dwóch  oknach stały kwiatki wcale  ładne  i  rozkwitłe 
        bujno,  jak  to  się tylko w tych domach trafia,  gdzie  zgoda  i 
        spokój rozkwitają. Ale główną ozdobą bawialni były ściany,  które 
        zaraz zwróciły ciekawe oko Pluty, usiłujące coś wyczytać wszędzie 
        i  na swą korzyść obrócić... Pełno na nich  było  nieszczególnych 
        wprawdzie,  ale przedmiotem pełnych znaczenia oprawnych w  czarne 
        ramy litografij i sztychów. 
                 Na  prawo  książę Józef rzucający się  w  Elster,  dalej 
        Polacy pod Samosierra, tuż portret króla Jana, a dalej  szeregiem 
        pamiątki  różne z epoki świetnych dziejów kraju, wizerunki  ludzi 
        znakomitszych itp. Był tam i pomnik postawiony w Solurze, i kopce 
        pod Krakowem usypane, i mnóstwo drobnych tego rodzaju wspomnień z 
        lat ubiegłych.
                 Kapitan  zanotował  to sobie w głowie; ale  wielkiej  do 
        tego  nie  przywiązał wagi. Dziewczę nowym  dygiem  poprosiło  go 
        siedzieć,  a  samo  wdrapawszy się na zbyt  wysokie  krzesełko  z 
        trochę zwieszonymi nóżkami, wyprostowane wzięło się do  pończochy 
        tak wielkiego rozmiaru, że jej do stóp spadała, choć jeszcze  nie 
        doszła trudnej do zwalczenia pięty.
                 Kapitan miał już rozpocząć i rozmowę z dziewczynką, gdyż 
        pochlebiał  sobie, że i do dziecięcego wieku  wymagań  zastosować 
        się potrafi, gdy drzwi się otworzyły i wszedł słusznego  wzrostu, 
        barczysty,  z wąsem potężnym mężczyzna, w szarej kapocie,  ubrany 
        po prostu, z rękami w kieszeniach.






                 Twarz  jego piękna, prawdziwie polska,  otwarta,  jasna, 
        spokojna  znamionowała  człowieka, który już poza  sobą  zostawił 
        burze i walki i płynął cicho do niedalekiego brzegu, obiecującego 
        błogi  spoczynek.  Niebieskie jego oko patrzało  śmiało  i  jakoś 
        poważnie  na  świat, nie umiejąc ani uśmiechnąć  się  ze  zbytnią 
        pokorą, ani rozjaśnić zarozumiałą pychą plebejuszowską. Szewc ten 
        w  swej  kapocie  szarej  taką  miał  minę  pańską,  wspaniałą  a 
        imponującą,  taki  wyraz  zdrowego rozsądku na  czole  a  prawego 
        charakteru  w  całym obliczu, że kapitan, który  sobie  obiecywał 
        zażyć  go z mańki, stanął dosyć zbity z toru i gdy go pan  Kacper 
        zapytał, czego by sobie życzył, oprzytomniał dopiero, wracając do 
        myśli pierwotnej utorowania sobie drogi pochlebstwem...
                 - Pan Kirkuć? - zapytał z ukłonem.
                 -  Tak  jest,  Kacper Kirkuć, do usług  -  odparł  stary 
        poważnie.
                 -  Przepraszam, jeżelim pana oderwał od pracy dla  małej 
        rzeczy...
                 -  Nic  to! chodziłem do czeladzi... ale  czymże  służyć 
        mogę?
                 -  Masz pan do czynienia z nieszczęśliwym człowiekiem  - 
        dodał  kapitan  -  nieszczęśliwym z  powodu  wydelikaconej  nogi, 
        której  nikt dogodzić nie umie. Zalecono mi pana jako  jednego  z 
        artystów  w  swoim  rodzaju  i  sława  jego  mnie  tu  z  chorymi 
        przypędziła nogami.
                 -  Moja sława? - odparł, uważnie patrząc w oczy  przyby-
        łemu, stary Kirkuć, na którym pochlebstwo to żadnego nie  zrobiło 
        wrażenia  i lekki tylko uśmiech wywołało na usta. -  Moja  sława? 
        ale  to być musi jakaś omyłka, mój mości dobrodzieju? ja nie  mam 
        wcale  sławy  w moim rzemiośle... Nie robią u mnie gorzej  jak  u 
        innych, nie sądzę, żeby lepiej... któż to tak waćpanu nagadał?
                 - Kto? wszyscy! - nie zrażając się rzekł kapitan -  cała 
        Warszawa!  Prawdziwie  sławni  ludzie nigdy  nie  wiedzą  o  swej 
        wielkości...  przecież  sto osób mi mówiło: nie ma  butów  jak  u 
        Kirkucia.
                 Pan   Kacper   ruszył   ramionami   i   uśmiechnął   się 
        podejrzliwie.
                 -  Jakieś to bałamuctwo - rzekł powoli -  chybaby  dwóch 
        majstrów  było  jednego  rzemiosła  w  naszym  mieście,  o  czym, 
        przyznaję się, nie wiem. Co do mnie, mój mości dobrodzieju... sam 
        własnymi  rękami od dawna nic nie robię, nie żebym  się  uczciwej 
        pracy wstydził, bom nią na chleb powszedni zarobił, i wierzę,  iż 
        nie  ma rzemiosła nieszlachetnego, ale i oczy mi już, i ręce  nie 
        służą...  Wziąłem  się  więc do  wyrabiania  z  liczną  czeladzią 
        gotowego  obuwia,  które  później rozwozi  się  po  jarmarkach  i 
        sprzedaje w kraju.
                 Pilnuję  tylko,  aby to się  dokonywało  sumiennie,  aby 
        materiał  nie był tandetny, szycie porządne i aby but  człowieka, 
        który go chce mieć taniej i gotowym znaleźć, nie gorszym był   od 
        robionych na urząd... Mam u siebie kilkaset par butów, za których 
        moc i robotę ręczę... może sobie pan wybierzesz.
                 -  Ale  tu nie o to chodzi -  odparł  kapitan,  ruszając 
        ramionami  -  ja się spodziewałem, że mi pan każesz  coś  takiego 
        zrobić do mojej fantazji, co by mnie nareszcie zadowolniło.
                 -  Wątpię, bym panu dogodził - rzekł Kirkuć zimno  -  my 
        robimy  buty porządne, ale dla nóg nie popsutych  pieszczotami... 






        Zresztą,   jeśli  się  podoba,  zawołamy  tu  mojego   pierwszego 
        czeladnika... i zadysponujesz sobie asindziej, jak wola i łaska.
                 - Jednakże jak się to stało? - spytał kapitan - żem tyle 
        słyszał o panu i jego sztuce?
                 -  Ktoś  to  sobie  drwił widać albo  ze  mnie,  albo  z 
        waszmości  -  odparł stary - bo tu nic podobnego  nie  słychać  o 
        mnie.
                 -  Nie sądzę - rzekł Pluta, siadając powoli na  krześle, 
        jakby dla odetchnienia.
                 Kirkuć  stał ciągle niecierpliwie, zdając się  oczekiwać 
        końca rozmowy.
                 - Prócz tego imię Kirkuciów było mi dobrze znane - dodał 
        kapitan.
                 - A! - marszcząc się rzekł stary - i kogożeś pan znał  z 
        tym imieniem?
                 -  No!  naprzód dobrze byłem i jestem z  niejakim  panem 
        Mateuszem... nie krewny to waćpana?
                 -  Mateusza...  nie wiem czy tego samego, o  którym  pan 
        wspominasz, miałem rodzonego brata.              
                 - Mały, trochę teraz przygarbiony...
                 - Być może, iż ten sam.
                 -  Przyjemny  bardzo człowiek i artysta  w  wielu  grach 
        towarzyskich...
                 Stary  Kirkuć się zmarszczył, a później  westchnął,  ale 
        nic   nie   rzekł,  widocznie  chciał  co   najprędaej   ukończyć 
        niepotrzebną rozmowę.
                 -  Znałem także niegdyś dobrze i z bliska - mówił  dalej 
        kapitan - pannę Julię Kirkuć, primo voto nie wiem jak, a  secundo 
        jenerałową Palmer.
                 Szewc  się  zmarszczył gorzej jeszcze jak  poprzednio  i 
        surowo zaciął usta.
                 -  Nie byłaby i to pańska krewna, bo coś mi się zda,  że 
        Mateusz ją siostrą nazywał.
                 - Słuchaj no, Marysiu... idź powiedz, żeby... - i  cicho 
        dokończył  nauki  dziecku,  które wybiegło,  jakby  umyślnie  dla 
        przerwania nieprzyjemnych mu zapytań.
                 -  O,  jenerałowa!  -  kończył  na  próżno   wyczekawszy 
        odpowiedzi Pluta. - Jenerałowa jest dziś osobą wielkiego  świata, 
        stosunków ogromnych i znakomicie skoligacona przez męża.  Jeśliby 
        to była istotnie siostra panów, mogłaby im być wielce  użyteczną, 
        gdyby tylko chciała.
                 - Mój mości dobrodzieju - odrzekł Kacper - ja od  nikogo 
        nic  nie  potrzebuję  prócz Boga i rąk  własnych.  Na  opatrzność 
        uskarżać się nie mogę, ręce mi służą jeszcze jako tako; nie pójdę 
        pukać miłosierdzia do drzwi niczyich.
                 -  Jest to uczucie godne najwyższej pochwały -  dorzucił 
        Pluta - ale zawsze. Waćpan jesteś żonaty? - spytał nagle.
                 - Owdowiałem! - rzekł cicho Kacper.
                 - Więc to zapewne córeczka.
                 - To jedna z moich córek.
                 -  Właśnie  by jenerałowa z łatwością, sama  dzieci  nie 
        mając, edukacją tak bliskich krewnych zająć się mogła.
                 -  A  cóżeś  to  waćpan  przyszedł  po  buty  -  zawołał 
        zniecierpliwiony nagle stary - a prawisz mi o edukacji?
                 - Cha! cha! gawędziarstwo! przepraszam! - rzekł Pluta  - 






        ci, co mnie znają, wiedzą, że gdy raz pocznę...
                 -  Jesteś pan żonaty? - spytał z kolei szewc,  wpatrując 
        się w niego.
                 -  Nie,  chwała  Bogu!  -  odpowiedział  kapitan  trochę 
        zmięszany.
                 -  To  wielkie  szczęście - dokończył pan  Kacper  -  bo 
        gdybyś waćpan, ubogim będąc, bogatej siostrze dawał na wychowanie 
        dzieci,  nic  byś z tego dobrego nie miał.  Moim  dzieciom  czego 
        innego potrzeba, nie tego, co uczą po salonach, mój  dobrodzieju; 
        tam  nabierają miękkości, układu, przyzwoitości, a pozbywają  się 
        serca  i  ochoty  do  pracy.  Jenerałowa  mogłaby  ją  zgubić,  a 
        podratować nas swoim dobrodziejstwem nie może.
                Pluta był widocznie zakłopotany, mimo całej swej zręczno-
        ści  i bogactwa wyobraźni nie wiedział już, jak ciągnąć dalej,  a 
        nie chciał odejść z niczym.
                 -  Przepraszam  pana  -  rzekł -  że  ośmielam  się  tak 
        niestosownie  może  czynić mu uwagi, ale to  staremu  żołnierzowi 
        przebaczona.
                 -  Pan  służyłeś? - spytał  trochę  udobruchany  Kirkuć, 
        uśmiechając się.
                 - Miałem ten honor.
                 - Gdzie?
                 -  Różnie - odparł Pluta - gdzie tylko walczono za  moje 
        zasady:  w  Hiszpanii, w Ameryce, w Chinach trochę  i  na  końcu, 
        zdaje mi się, w księstwach Szlezwigu i Holsztynu.
                Widać  było, żc poczciwy szewc nie bardzo  zrozumiał,  bo 
        głową  pokiwawszy  usiadł na krześle przy kapitanie  i  podał  mu 
        otworzoną  tabakierkę.  Pluta, który się zbliżyć pragnął,  a  był 
        zawsze  w  gotowości użycia ku temu wszelkich środków,  choć  nie 
        cierpiał   tabaki,  wziął  ogromną  jej  dozę  i   tak   zręcznie 
        przytknąwszy ją do nosa pociągnął, wysypując z palców na  ziemię, 
        że   Kirkuć  o  mało  powtórzenia,  widząc  tę  łapczywość,   nie 
        zaproponował.
                 - I byłeś pan ranny? - spytał Kirkuć.
                 -  Dwanaście razy - rzekł żywo kapitan - z których  trzy 
        od kuli armatniej.
                 - Jak to? bez żadnego szwanku?...
                 - Nader szczęśliwie, jednakże po dziś dzień czuję  rany. 
        Ale  wracając  do jenerałowej - dodał powoli - więc  to  istotnie 
        siostra pańska.
                 - A! siostra! - rzekł szewc - ot, dziwne losu koleje!
                 - I pan z nią wcale żadnych nie masz stosunków?
                 - A do czego by one mi się przydały?
                 -  Jużciż  -  rzekł  Pluta -  to  osoba  pełna  dobroci, 
        osierocona, osamotniona, bez rodziny, może by i rada była,  gdyby 
        familia się do niej zbliżyła.
                 - Mogłać by ona zbliżyć się do familii.
                 -  Nie wie przecie, jak będzie przyjętą, a  boli  zostać 
        odepchnionym.
                 Szewc podniósł głowę.
                 - Powiedzże mi pan otwarcie - odezwał się - czy ona  cię 
        tu przysłała?
                 Kapitan  udał  pomięszanego, począł się  jąkać,  spuścił 
        oczy. 
                 - Ale gdzie zaś! - rzekł, dając się domyślać przeciwnie.






                 -  Familia nie odstąpiła jej - mówił szewc powoli -  ona 
        sama  się  wyrzekła nas... trudno się nabijać, a  Bóg  tam  raczy 
        wiedzieć, jak byśmy przyjęci zostali.
                 -  Przecież pan Mateusz - dodał śmiało kłamiąc  Pluta  - 
        bywa tam i winien jej spokojny chleba kawałek.
                 Szewc się zadumał chwilę.
                 -  Mów no waćpan otwarcie - rzekł - na co tu nam  jakieś 
        komedie - co masz za powód? z czym przychodzisz? od kogo?
                 - Ale dla butów, uczciwością panu zaręczam, a gadając to 
        się  zgadało, zwyczajnie, po żołniersku. Przyznaję się  panu,  że 
        jużciż  ciekawość  moja  była pobudzona  trochę  tym,  żem  brata 
        jenerałowej  znalazł szewcem, a więcej jeszcze drugim,  że  szewc 
        nie chce nawet widzieć się z siostrą.
                 - Ja jestem sobie prosty człowiek - rzekł po namyśle pan 
        Kacper - że umiem szanować węzły rodzinne, Bóg mi świadek, ale są 
        okoliczności, co je zrywają. Jeśli ubogi lub pozostały w  niższym 
        tam jakimś stanie ma bogatych i wywyższonych krewnych, czy mu się 
        tam piąć do nich przystało? Krew w nas wszystkich od Adama i  Ewy 
        jedna  płynie,  a  przecie nie żyjemy z sobą,  jakby  na  rodzinę 
        przystało.  Jak  się zmieni życie,  obyczaj,  mowa,  wyobrażenia, 
        chęci  i  cele,  już tam i rodzonym braciom do  zgody  i  miłości 
        przyjść trudno. Siostra mi pani jenerałowa, ale co po tym,  kiedy 
        ona  ani pojęciem, ani mową, ani niczym nie jest  siostrą?  Oboje 
        byśmy  byli  sobą  zakłopotani  i nie  radzi  sobie,  kochać  się 
        zapomnieliśmy, nienawidzić się nie godzi, a tu by do tego prędzej 
        powód się mógł znaleźć. Więc po co się zbliżać? 
                 Pluta uderzony prostym rozsądkiem szewca zamilkł.
                 - Mówisz pan bardzo rozsądnie - odezwał się po chwili  - 
        ale któż to wie, co się w duszy dzieje? Człowiek zawsze tęskni za 
        swoją  przeszłością,  to, co za młodu doznał, tkwi  mu  w  duszy, 
        zapomnieć nie może, powierzchownie się zmieni, w głębi ten sam, a 
        co starszy, to mu młodości wspomnienia lepiej smakują. Więc  może 
        i jenerałowa...
                 - Mówiła to panu? - zapytał Kirkuć.
                 -  Ale, uchowaj Boże - oburzył się kapitan zawsze w  ten 
        sposób  to czyniąc, aby szewc się czegoś mógł domyślać - nikt  mi 
        nic  nie mówił. Sądzę tylko ogólnie z natury ludzkiej,  że  widok 
        brata, widok dzieci nade wszystko...
                 Tu  jakby  rozczulony umilkł i zrobił  tak  dziwną  minę 
        melancholiczną,  że gdy ją sam spostrzegł w zwierciadle,  o  mało 
        nie parsknął ze śmiechu.
                 Zamilkli, pan Kacper zniecierpliwiony widocznie rozmową, 
        której  celu zrozumieć nie mógł, wstał z krzesła niby  niechcący, 
        napominając  gościa,  że  także  mu wstać  może  wypadało  i  nie 
        zawadziłoby odejść, ale Pluta, zatopiony w głębokim  rozmyślaniu, 
        udawał,  że tego nie postrzega i pozostał jak przykuty  do  swego 
        krzesła.
                 Kirkuć  zażył  tabaki w milczeniu;  kapitan  chodził  po 
        głowie,  aby znaleźć jaki środek pozostania dłużej  i  wkradzenia 
        się  w łaski szewca, spoglądającego nań ze  stoicką  obojętnością 
        człowieka,  który  od  losu nie wymaga nad to,  co  mu  się  odeń 
        najściślej należy.
                 -  No! - rzekł w duszy Pluta - twarda natura! Nie ma  co 
        mówić,  groszem go i honorami nie wziąć, potrzeba by tu  z  innej 
        beczki, ale jakiej?






                 Na  te  słowa weszła dziewczynka wysłana  przez  ojca  i 
        zmierzała właśnie do krzesła, na którym zostawiła pończochę,  gdy 
        kapitan  przypomniał sobie, że miał parę karmelków w kieszeni,  i 
        myśl trafienia do serca ojca przez dziecię błysnęła mu we łbie.    
                 -  Córeczka? - spytał Kirkucia grzecznie  ofiarując  jej 
        cukierki, które dziewczę przyjęło rumieniąc się i spoglądając  na 
        ojca, jakby go o pozwolenie prosiło.
                 - Tak jest, moja córka - rzekł Kacper.
                 - Śliczne dziecię!
                 -  Bardzo  dziękuję - odparł stary - ale  mi  go  waćpan 
        dobrodziej  pochwałami  nie psuj, wie ona, że  piękność  pan  Bóg 
        daje, a poczciwość człek sam zarabia, i że z twarzyczką więcej na 
        świecie kłopotu niż pociechy; to mała rzecz, że ładna, a  lepiej, 
        że to dobre, łagodne i poczciwe, jak śp. jej matka.
                 - Przyznasz jednak pan - dodał Pluta niby od nichcenia - 
        że  gdyby  tak świetniejsze wychowanie, a  sposobność  wejścia  w 
        świat, mogłaby z tą twarzyczką los zrobić.
                 -  Co też to pan nazywasz los zrobić? -  surowo  odrzekł        
        Kacper - los dla niej to pójść za poczciwego, równego jej  stanem 
        rzemieślnika,  który  ją kochać i szanować będzie,  który  z  nią 
        podzieli pracę i troski życia. Dlatego to u mnie ani guwernantki, 
        ani fortepianu waćpan nie widzisz, ale sekstern i pończochę.  Los 
        dla niej! jaki? - dodał szewc - wyjść za jakiego eleganta,  który 
        by  się  kazał wyprzeć starego ojca i wstydzić rzemiosła,  co  mu 
        chleb  dało?  Który  by  białymi rączkami  zgarniał  to,  com  ja 
        namuloną zarobił dłonią - a w końcu by ją odepchnął i  wzgardził. 
        A  to  śliczny  los!  - powtórzył  Kirkuć  -  niech  go  jasne... 
        przepraszam.
                 Urwał  pan Kacper szybko, gdyż miał i znał do siebie  tę 
        wadę,  że gdy trochę się zagrzał, zwykł był piorunami sadzić  jak 
        burza  sierpniowa, a diabłami szafować jak  przekupka.  Wstrzymał 
        się  jednak  od tych wykrzykników przy obcych, i gdy,  jak  dziś, 
        mimowolnie mu się co wyśliznęło, mocno go to frasowało.
                 Toteż  pochmurniał jakoś i usiadł, a kapitan ani  myślał 
        wstawać i odchodzić.
                Po  trosze  zmierzchało, o butach żadnej  już,  nie  było 
        wzmianki; Pluta na nowo usiłując nawiązać rozmowę wstępem do niej 
        głębokie uczynił westchnienie.
                Jakkolwiek z dobrej swej woli nigdy on nie czuł  potrzeby 
        czynienia  piersiom  i  sercu ulgi przez to, co  sie  zowie  wes-
        tchnieniem,  obyty  w  świecie i przywykły  do  posługiwania  się 
        narzędziami różnymi znał on użyteczność wykrzykników i westchnień 
        i niekiedy umiejętnie je zastosowywał do potrzeby. Zdało mu  się, 
        że człowiek tak moralizujący i serdeczny, jakim osądził Kirkucia, 
        musiał mieć słabość do ludzi wzdychających.
                 Taką  uczyniwszy przemowę, mówił dalej powoli  i  głosem          
        przejętym głębokim uczuciem.        
                 - Waćpan zapewne dawno nie widziałeś jenerałowej i  masz 
        względem   niej   uprzedzenia   z  fałszywych   o   niej   wieści 
        zaczerpnięte?
                 -  Dawnom jej nie widział - rzekł Kirkuć - ona mnie  nie 
        szukała  wcale,  jam  też nie chciał się uprzykrzać,  a  już  też 
        powiem panu, że kobieta naszego stanu, gdy tak wysoko sięgnie, to 
        nie beż kozery, ale niech tam Bóg sądzi.
                 - To najlepsza w świecie osoba - przerwał składając ręce 






        jak  do  modlitwy  kapitan, dobrze  odgrywając  rolę  uczuciowego 
        człowieka  -  co za serce! jaka skromność!  jaka  pobożność!  ile 
        poświęcenia dla biednych...   
                 Kirkuć niecierpliwie trochę ruszył ramionami.
                 -  Jak  to? nie wierzysz waćpan? - Zapytał  go  kapitan, 
        który ruch ten pochwycił.
                 -  Nie sądzę! nie sądzę nikogo! - rzekł szewc  zażywając 
        tabaki  -  ale do trzysta... - tu znowu się zmięszał o  mało  nie 
        dodawszy  diabłów. - Waćpan, widzę, wierzysz w  tę  dobroczynność 
        ludzką  o  białym  dniu przechadzającą się  po  ulicy  i  sypiącą 
        jałmużny   z  aksamitnego  woreczka  glansowanymi   rękawiczkami. 
        Widziałem ja takich wiele, zawsze lepiej tym zarabiać na szacunek 
        niż inną komedią, ale i to sceny, panie. Ciż sami, co karetami do 
        ubogich,  jeżdżą, gdy do nich ubogi o kuli przyjdzie  pode  drzwi 
        cicho,  przez kamerdynera go odprawią, żądając świadectwa  nędzy, 
        które  nosi  na twarzy i w oczach, ciż sami,  co  rejestrują  swe 
        uczynki w bardzo porządne rubryki i drukować je każą na  przykład 
        światu,  skąpią grosza ubogiej słudze. Wierzaj mi pan,  ci  tylko 
        dobroczynni są w istocie, o których uczynkach dobrych Pan Bóg wie 
        tylko, a jak najmniej ludzie.
                 O! niegłupi! - rzekł w duchu Pluta - zwąchał pismo nosem 
        - pokiwał głową jednak i dodał:
                 -  Może  to być prawda, co pan mówisz, ale  to  się  nie 
        stosuje do jenerałowej, święta kobieta, a do tego  nieszczęśliwa. 
        Zazdroszczą   jej   ludzie  i  okrywają   oszczerstwy,   ogadana, 
        spotwarzona!  z jaką to ona znosi cierpliwością! z  jaką  pokorą. 
        Osamotniona szuka pociechy w modlitwie.
                 - Już to - dorzucił żywiej - powiem panu, że nie  godnie 
        jest  tak opuszczać rodzinę i przez dumę źle zrozumianą  odrzekać 
        się świętych obowiązków.
                 - Ale czegoż to waćpan chcesz u diabła? - zawołał  szewc 
        zniecierpliwiony wreszcie - czyś po buty przyszedł, czy  nawracać 
        mnie? Mów jasno, ja człowiek prosty i nie lubię takich  warzonych 
        słówek...
                 Kapitan  o mało się nie rozśmiał z tej  niecierpliwości, 
        ale  w  sam czas się powstrzymał i czując, że więcej  zrobić  nie 
        może nad to, co uczynił, wziął za kapelusz.
                 -  Przyszedłem w sprawie moich nóg - rzekł  obojętnie  - 
        ale  kiedy  mi  pan  odmawiasz  przyjacielskiego  zajęcia   moimi 
        nagniotkami...  idę,  idę.  Com mówił o  jenerałowej,  było,  tak 
        sobie, z dobrego serca, widzę, że mnie pan zrozumieć nie chcesz!                
                 - A! bo bredzisz, kochany panie! - rzekł Kirkuć -  buty! 
        jenerałowa! familia! wszystko to jakoś razem nie do rzeczy!  Mnie 
        trzeba  mówić  po prostu, a waćpan,  choć  żołnierz,  furfarterią 
        jakąś mnie zbywasz.
                 -  No  to na wychodnym powiem waści jasno i  otwarcie  - 
        zawołał  uśmiechając się kapitan - znam jenerałową, wiem, że  jej 
        by  to prawdziwą uczyniło przyjemność, gdyby familia do niej  się 
        zbliżyła,  przekonany jestem, że tego pragnie, że to  jest  serca 
        jej potrzebą, rób sobie z tym, co chcesz, a bez butów się  obejdę 
        -  dodał  i skłoniwszy się zdumionemu  tym  zakonczeniem  rozmowy 
        Kirkuciowi, powoli wysunął się z izdebki.
                 Jakkolwiek cel nie został w zupełności osiągnięty, Pluta 
        wszakże z rozpromienionym czołem siadł do dorożki, nie sądząc, by 
        pracę i olej utracił... Uśmiechał się sam do siebiei podśpiewywał 






        jakąś  piosenkę z dawnych szczęśliwych czasów, która  przywodziła 
        mu  na  myśl wspomnienie przyjemne... Już  miał  odjechać  sprzed 
        kamienicy  i zapalał tylko cygaro, by ruszyć z nim,  rozmyślając, 
        gdzie by się miał udać, gdy z Miodowej ulicy na zawrocie  ukazała 
        mu się postać niewieścia, która oczy jego zwróciła.
                 Była  to...  ale tu opis tak trudny, jak  monety,  która 
        długim  przechodzeniem z rąk do rąk straciła pierwotnie  na  niej 
        wyciśnione piętna... Wprawdzie nummolog wprawny widzi tam  zarysy 
        dawnego  stempla, domyśla się rysunku, zgaduje napis  nawet,  ale 
        dla  oczu profanów mało co zostało z tego, co dał Bóg w  początku 
        życia.
                 Była to więc... pani już nie tak pierwszej młodości, ale 
        uparcie  znać  dbająca  o to, aby jak najdłużej  za  młodą  mogła 
        uchodzić.  Strój jej wielce wyszukany i wytworny łudził z  daleka 
        pozorem,   barwą,  formami  młodocianymi,  przechowanymi   dzięki 
        połączonym  usiłowaniom sztuk rozmaitych... Kapelusik z  różowymi 
        wstążkami,   obuwie   obcisłe,  wcięta   sukienka   i   płaszczyk 
        przystawałyby dziewczęciu osiemnastoletniemu, chód zręczny,  choć 
        trochę  wymuszony  zwiastował pełną sił i  lekkości  panienkę;  a 
        zapuszczona  umiejętnie  zasłonka,  nie  dając  dostrzec   rysów, 
        uderzała  tylko  przebijającymi  się  przez  nią  świeżości   tak 
        niesłychanej  jagódkami, że koloryt ich wprawiał  w  podejrzenie, 
        czy  je natura takimi wydała, czy sztuka podjęła się ją  zręcznie 
        sprostować.  Wprawne  oko  kapitana  w  tym  zjawisku  dostrzegło 
        naprzód  cechy  właściwe światu, w którym on żyć  lubił,  później 
        pamięć  jego  niesłychana przywiodła mu coś  z  lat  dawniejszych 
        podobnego  do tej uroczej postaci... zatrzymał się, wlepił  wzrok 
        ciekawy,  czekał długo, aż gdy piękna pani  przechodząc  powolnie 
        spojrzała  nań, wyskoczył ku niej z dorożki, prawie będąc  pewien 
        jakiejś  znajomości,  której nazwiska tylko wśród  licznych  tego 
        rodzaju nie mógł sobie jeszcze przypomnieć.
                 Przypuszczenie  to stwierdzone zostało, gdy dama  trochę 
        przestraszona zatrzymała się również i rączką przecudnie  odzianą 
        w     rękawiczkę    popielatą    odrzuciła     woalik     kryjący     
        czarodziejskie jej rysy.
                 Niestety!  mgła  tajemnicy rozwiana nagle  w  osłupienie 
        wprawiła czciciela płci pięknej tak straszną widać wydała mu  się 
        ta ruina przy obrazie wyrytym w pamięci.
                 Twarz pięknej niegdyś pani nosiła wprawdzie ślady dawnej 
        i  niepospolitej  urody, ale nielitościwie przerobione  latami  i 
        kosmetykami na karykaturę... Wybielona jak ściana pod  Wielkanoc, 
        wyróżowana  jak  krasanka,  z  malowanymi  czarnymi  brwiami  nad 
        zapadłymi  strasznie  oczyma  nieznajoma w  uśmiechu  pokazała  w 
        dodatku  ząbki, których kształt i rozmiary nie dozwalały  wątpić, 
        iż  sztuka  dentysty nie doszła jeszcze w Warszawie  do  łudzącej 
        doskonałości utworów Desiraboda...
                 - Panna Adolfina! - zawołał Pluta.
                 - Pani Adolfina! - poprawiła malowana z uśmiechem pełnym 
        wspomnień zalotności przeszłej w nałóg i grymas dziwaczny.
                 - Pani...
                 - Tak jest... tak... kapitanie! 
                 - Cóż pani tu porabiasz?
                 - Opłakuję mojego męża!
                 - Jak to? był więc i mąż! i miał ten rozum, że umarł?  - 
        zapytał  z  nielitościwą poufałością, która  była  echem  jakiejś 






        dawnej widać ścisłej przyjaźni kapitana...         
                 -  Zawsze  żartobliwy! - odparła ruszając głową  pani  - 
        zawsze ten sam, nieoszacowany, o! jakże się cieszę.
                 -  Ale  bo! nie ciesz no się jeszcze,  pani  Adolfino  - 
        odparł  Pluta - nie ma tak dalece czym, lata uczą rozumu i  gaszą 
        zapały, a w dodatku wypróżniają kieszenie. 
                 - Fi! ale cóż znowu? wiecznie tak nieznośny pan jesteś.
                 -  Natura! natura! Uważałaś pani kiedy - dodał -  że  na 
        starość  w  człowieku co tylko miał za młodu  niepotrzebnego  jak 
        najbujniej wyrasta, na przykład brodawki, naroście i  znamiona... 
        otóż tak i z przywarami... nie tylkom się ich nie pozbył, ale  mi 
        powyrastały   nadto   bujnie.  Tandem,  moja   dobrodziejko,   co 
        porabiasz?
                 - No cóż? no cóż? - odparła z trochą dumy pani  Adolfina 
        - żyję z mojego majątku i mieszkam w Warszawie!
                 - Z majątku? - spytał kapitan - co u licha, a skądże się 
        on asińdźce wziął?
                 - Przecież miałam męża... - odparła piękna nieznajoma.
                 - No! i dzieci? - zapytał śmiejąc się Pluta.
                 - A! niestety! nigdym ich nie miała!
                 - No! to chwała Bogu! jesteś wolna jak ptaszek i używasz 
        świata  zapewne...  - rzekł kapitan zacierając ręce -  boć  rozum 
        masz...
                 - Pleciesz waćpan... widzisz, jak zestarzałam?
                 -  Gdzież  zaś? - przerwał kapitan - a dużo ci  ten  mąż 
        zostawił?
                 -   Tylko   dwakroć  i  o  to   jeszczem   się   musiała 
        procesować... - z westchnieniem odezwała się wdowa - adwokat mnie 
        tyle kosztował! 
                 Kapitan się uśmiechnął.
                 -  Trzebaż było młodego wybrać! jak pani jesteś  nieroz-
        ważną...
                 -  Właśnie...  właśnie...  ale ten był  nadto  młody!  - 
        Drugie westchnienie towarzyszyło pierwszemu.
                 -  A powiedzże mi pani choć nazwisko swe  i  mieszkanie,       
        niechaj  wiem,  odwiedzę  pewnie... Wszak  po  starej  znajomości     
        drzwi mi nie zamkniesz.           
                 - Ale mój kapitanie! będę najszczęśliwsza!
                 -  Najszczęśliwsza, to za wiele... mówmy już  po  prostu 
        szczęśliwa... ze starymi przyjaciółmi nie trzeba się ceremoniować 
        - więc naprzód - jakże panią mam nazywać?          
                 - Ale wszakżem mówiła...?
                 - Dotąd ani razu.
                 - Adolfina, Adolfina Jordanowa!
                 Kapitan   drgnął,  przyskoczył,  chwycił  ją   za   rękę 
        gwałtownie, tak że się trochę przelękła, i zawołał:
                 - Jak? jak?
                 - Jordanowa! kapitanie.
                 - I mówcież tu, że nie ma opatrzności! - zawołał na głos 
        Pluta - a ja szukam Jordanów, a ja głowę łamię, by ich  wynaleźć? 
        Jordanowa!  O! nieoszacowana Adolfino! ty nie wiesz, jakie mi  to 
        szczęście przynosi, że jesteś Jordanową.           
                 - Cóż to żarty? - spytała trochę urażona wdowa.
                 -  No!  no!  nie  posądzaj!  mówię  wcale  serio.  Gdzie 
        mieszkasz?






                 - Przy Wilczej ulicy...
                 - Na Boga! gdzież to jest?
                 - Nie wiesz?...
                 - Ale któż może mieszkać przy Wilczej ulicy?
                 - Ja, ja... - z urazą odparła Adolfina. - Cóż to pan nie 
        wiesz, że Wilcza wychodzi na Aleje... że ja mam ogród od Alei? że 
        mój dom... 
                 - Jak to? i dom własny?
                 - Bardzo skromny...
                 Widząc, że się zbyt już długo zatrzymał i że  odświeżona 
        znajomość  trochę  się niecierpliwić zaczynała tą  rozmową  wśród 
        chodnika przerywaną potrąceniami przechodzących, kapitan  ukłonił 
        się  jej, ścisnął rączkę i powoli wsiadł w  dorożkę,  zamierzając 
        już ruszyć znowu, gdy głos szanownego Mateusza Kirkucia wstrzymał 
        go silnym - Pst! wyrzeczonym prawie nad uchem.
                 Kirkuć  dość skromnie ubrany jak na siebie, bo  najmniej       
        widoczną  część stroju tylko miał w kraty niebieskie z  zielonym,   
        a  chustkę czarną z końcami czerwonymi, w bardzo  dobrym  humorze 
        szedł pod boki z kimś drugim... Widocznie wracali z  niedalekiego 
        ogródka,  w  którym  grała muzyka  węgierska  i  bawar  szerokimi 
        rozlewał  strugami,  twarze były zarumienione, oczy  pałające,  a 
        miny szalenie zawadiackie, nie wiem skutkiem piwa czy muzyki.
                 Towarzyszem Kirkucia był ów jeniusz nie umiejący  mówić, 
        który przed niedawnym czasem wysłany został na prowincją z  misją 
        wyszukania  śladów  urodzenia  Kopciuszka, człek,  co  nie  umiał 
        wzbudzić  zaufania  kapitana,  za którego  wszakże  poręczył  pan 
        Mateusz,  że odpowie godnie włożonemu nań  zobowiązaniu,  skromny 
        Pętelka.  Tym  razem jednak był do niepoznania,  tak  rozjaśniona 
        twarz  jego  pałała na zewnątrz wybijającą  się  radością  duszną 
        jakiegoś tryumfu, podzielaną przez towarzysza Kirkucia.
                 Kapitan nierad był w ogólności spotykać się wśród  ulicy 
        z  ludźmi,  których zetknięcie za kompromitujące  uważał;  unikał 
        Kirkucia,   mimo  że  ten  przy  kapitanie  zachowywał  się   tak 
        przyzwoicie  jak tylko mógł i umiał - ale to już nie sposób  było 
        wywinąć się od tych panów i musiał zatrzymać się choć nie  bardzo 
        ochoczo.
                 - Kapitanie - rzekł z wielkim wzruszeniem pan Mateusz  - 
        nowiny  ważne i wielkie! na miłość Boga, zejdźmy gdzie,  aby  się 
        rozgadać.
                 - Dobrze, zaraz wam służyć będę... ale idźcie przodem do 
        Wolfina  i tam każcie dać wina butelkę na mój  rachunek,  abyście 
        nie tęsknili, ja was dopędzę.
                 Kirkuć,  udając  niezmiernie  domyślnego,  z   uśmiechem 
        pociągnął  towarzysza i poszli, kapitan zamarudził przy  dorożce, 
        wsiadł powoli, kazał się przewieźć na Leszno dla użycia  świeżego 
        powietrza i w dobry kwadrans dopiero zjawił się w handlu  winnym. 
        Cały  ten manewr przedsięwzięty został, aby  uniknąć  towarzystwa 
        tych  dwóch  panów,  którzy już  w  osobnym  gabinecie  poczynali 
        szklanki wina, gdy Pluta wszedł do nich.
                 Z tym uznaniem wyższości, które jest cechą ludzi  dobrze 
        ukształconych,  Kirkuć  i Pętelka oba powstali na  widok  swojego 
        zwierzchnika. Pluta winem się nierad zaspokajał, pił je za  napój 
        zwykły, ale gdy natura wymagała pobudzających środków uciekał się 
        do mniej więcej mocnego grogu, który sobie przyprawiał sam  wedle 
        natchnienia chwili i potrzeby zdrowia, mając ku temu teorią jasną 






        i  prostą  i  dowodząc,  że  spirytus  jest  treścią   ostateczną 
        wszelkiego  trunku;  zatem  treść ta i woda  wszelki  trunek  dla 
        sarmackiego podniebienia zastąpić potrafią. 
                 Zostawując  więc  wino swym towarzyszom,  kapitan  kazał 
        podać  wody, cukru i rumu i przyprawiwszy sobie szklankę  zimnego 
        ponczu,  usiadł z cygarem w ustach naprzeciw milczącego  Pętelki. 
        Kirkuć  ogromnymi  krokami  przechadzał  się  po  pokoju   czegoś 
        straszliwie niespokojny.
                 - No i jakże interesa stoją? - spytał posła nareszcie, w 
        twarz mu puszczając kłąb dymu. 
                 -  To  tego...  - zaczął swoim obyczajem  Pętelka  -  to 
        tego... żeby nie tego, toby te... ale proszę posłuchać.
                 -  Już  tylko  mów, mój drogi, a  o  słuchanie  się  nie 
        frasuj...  jest jaki ślad, że Maria Jordan jest w  istocie  córką 
        jenerałowej?
                 -  To  jest tego... - odparł popijając  Pętelka  -  żeby 
        tego, jakem mówił to nie te, ale moralne przekonanie do tego...
                 -  A  waćpan  wiesz - zapytał kapitan,  zrywając  się  z 
        krzesła  i podchodząc do Kirkucia - co on chce  mówić?  wybadałeś 
        go? Bądźże łaskaw i wyręcz, bo mi się w głowie kręci, gdy słucham 
        takiej gadaniny... a prędko, Kirkuć.
                 -  Ja  już wszystko wiem - po cichu  przysuwając  się  z 
        krzesłem  począł  pan Mateusz - to człowiek  jednakowo  jenialny, 
        choć  gadać nie umie... to człowiek taki, jakiego ze  świecą  nie 
        znaleźć.
                 - No! ale bez świecy podobnych dosyć widzę - rzekł Pluta 
        - do rzeczy.
                 - Otóż uważajcie tylko, jak on się tam wziął doskonale - 
        począł  Mateusz,  niekiedy  okiem  i  ruchem  powołując  się   na 
        towarzysza - to głowa!
                 -  Mój  drogi Kirkuć - rzekł Pluta - nie  chwal  go  tak 
        bardzo,  a mów o co chodzi, wiesz, że mnie po jedzeniu  rozwlekłe 
        opowiadania  szkodzą, zbiera mi się jakby na nudności...  żywiej, 
        żywiej!
                 -  Ale  poczekajże pan! - przerwał  obrażony  Mateusz  - 
        potrzebaż rzecz wyłuszczyć, jak się należy, okazać, jak on się do 
        tego wziął.
                 - Mnie o to tylko chodzi, co zrobił.
                 - Tak! ale tu i o mój honor idzie! - bijąc się w  piersi 
        z  trochą  słusznej  dumy dorzucił Mateusz obrażony  -  bo  kiedy 
        mówiłem, że za niego ręczę, to jakbym tam sam był!
                 Pluta  z niecierpliwością wychylił pół  szklanki  grogu, 
        ale widząc, że są fatalne koleje, przez które  najdespotyczniejsi 
        ludzie przechodzić muszą, poddał się przeznaczeniu i słuchał.
                 -  Rzecz  się tak miała - rzekł Kirkuć  -  Pętelka,  mój 
        przyjaciel,  nie w ciemię bity, pojechawszy na miejsce, wziął  na 
        się  charakter  szlachcica ubogiego szukającego gruntu  i  chaty, 
        jakby  tam  w tej stronie miał sobie osiąść. Uważasz  pan  co  za 
        spryt!
                 Postanowił  sobie  nie  iść wprost na  zwiady,  boby  to 
        podejrzenia  obudzić  mogło,  ale poznać  osoby  i  słuchać.  Nie 
        żałował czasu, ni trudu... bo mu chodzi o reputacją...
                 Pętelka spuścił oczy skromnie i westchnął potakująco.
                 -  Siadł  tedy  u propinatora! uważasz  pan,  w  ognisku 
        nowin! u propinatora! co za spryt! i siedział...






                 Tu Kirkuć uczuł potrzebę odwilżenia gardła.
                 - Niechże siedzi sobie szczęśliwie - stukając szklanką o 
        stół   z   nowym   wybuchem   niecierpliwości   zawołał    Pluta,               
        powstając - niech on siedzi, siedź ty i niech was...
                 Kirkuć    uczuł    niebezpieczeństwo,    Pętelka     się 
        zaczerwienił... oba zmięszani, spojrzeli po sobie.
                 - No to tego, kiedy tak! - rzekł Pętelka...
                 - Cóż waćpan chcesz wiedzieć? - zapytał Kirkuć.
                 - Co? czy doszedł, że Maria jest córką jenerałowej?  czy 
        są ślady czarne na białym? Czy mamy dowody czy ich nie mamy.
                 -  Otóż nie mamy... - rzekł Kirkuć stanowczo - a  jednak 
        to jest człowiek jenialny...
                 Pluta już był przywiedziony do tego stanu, że mu wyrazów 
        zabrakło, włożył kapelusz i chciał odejść. Mateusz to  spostrzegł 
        i  zżymał się poglądając ku Pętelce, jakby mu chciał  powiedzieć: 
        Otóż to patrz, co ja cierpię z tym człowiekiem!
                 -  Idź! idź pan, kiedy nie masz cierpliwości  słuchać  - 
        zawołał rozgniewany - a to się największej rzeczy nie dowiesz...
                 -  Cóż  chcesz? wiem już, że jest jenialny!  -  rzekł  z 
        rezygnacją kapitan - a z reszty kwituję.
                 - Gdyby były tego najmniejsze dowody na świecie -  dodał 
        Pętelka  - ja bym je spod ziemi dobył... ale kiedy nie  tego,  to 
        tego... co ja winien?
                 - Tak! sam - pan widzisz, jak logicznie mówi... to  miło 
        słuchać... Ale czego się nikt nie spodziewał, czego nie  mogliśmy 
        nawet  marzyć,  o czym nikt z nas nie wiedział...  przywiózł  pan 
        Pętelka.
                 - Cóż przywiózł?
                 -  Wiadomość  taką,  że ja sam  od  niej  zawrotu  głowy 
        dostaję... bo to jest człowiek jenialny!
                 -  Ano, kiedy coś przywiózł, to siadam -  rzekł  kapitan 
        cóż tedy?               
                 - Nie znalazł córki, ale dał nam matkę! - zawołał Kirkuć 
        ocierając łzę rękawem - tak jest, matkę!
                 - Jaką matkę? gdzie? czyją?
                 -  Moją  i jenerałowej, i pana Kacpra - dodał  Kirkuć  - 
        jest... żyje, mamy matkę, o czym nigdyśmy nie wiedzieli... ale to 
        cała historia.
                 -   Mów  choć  połowę  -  rzekł  zaciekawiony   kapitan, 
        zabierając  się  do spreparowania drugiej szklanki grogu  -  mów, 
        bardzo proszę... A też ta matka chyba ma sto lat! 
                 - No! nie tyle... ale staruszka być musi...
                 - Zaczniesz ty kiedy, Kirkuć? - spytał Pluta.
                 - Może lepiej niech on sam opowie...
                 - Mówcie dwóch, byle prędzej! - krzyknął kapitan -  mnie 
        pilno na miłość Bożą...
                 - Bo to było tak... - począł Pętelka.
                 -  Ale czekaj, ja to krócej mu opowiem...  -  podchwycił 
        Kirkuć.
                 - Kiedy tego, to tego! jak chcesz! mów.
                 Nie  było  sposobu  wyplątać  się  z  wstępnych  kołowań 
        niezręcznych   opowiadaczów.  Kirkuć  pił  i  płakał   trochę   z 
        rozczulenia, trochę od trunku, Pętelka zaczynał od tego i kończył 
        na tego.
                 Kapitan wrzał.






                 Znalezienie  pani Jordanowej napędzało mu myśli  różnych 
        do głowy, chciał być sam, aby na nich coś osnuć, bo jednostajność 
        imion dziwny mu plan nastręczała, a tu ciekawą nowinę cedzono  mu 
        po kropli.
                 -  Przyjechawszy  tam, Pętelka - mówił  po  odetchnieniu 
        Kirkuć - musiał użyć fortelu, aby się czegoś dowiedzieć, udał się 
        za dalekiego krewnego panny Julii.
                 - To tego, aby tego! - dodał objaśniająco Pętelka.
                 - Rozumiem - przerwał kapitan - a mówcie dalej.
                 -  Coś tam jeszcze ją pamiętano nieco, ten, ów, ale  gdy 
        bliższych  chciał zasięgnąć wiadomości, okazało się, że je  jedna 
        tylko osoba dać mu mogła, a tą była staruszka babka siedząca  pod 
        kościołem,  niejaka Wawrowa, która z Julką przybyła w  te  strony 
        jako niegdyś niańka i sługa naszego domu.
                 Z Wawrowej tedy dobył Pętelka, co mu było potrzeba.
                 Ja  nawet, jak przez sen przypominam sobie  tę  kobietę, 
        ale  ją  wówczas  jeszcze Fruzią  Rzepkówną  nazywano...  Wawrowa 
        gadała  chętnie  i wygadała się powoli, ale z czym,  oto  z  całą 
        historią  naszej matki, która poszedłszy za naszego  ojca,  potem 
        już,  gdy  nas troje na świat przyszło,  dla  nadzwyczajnej  swej 
        piękności  pokochaną  została  przez  jakiegoś  wielkiego   pana, 
        porzuciła  dom  i nigdy już do niego nie powróciła.  Ojciec  nasz 
        przed dziećmi mówił zawsze o niej, jak o umarłej i sam się  drugi 
        raz ożenił, a my potem uchodziliśmy w domu za dzieci drugiej jego 
        żony, która dla nas istotnie matką była.
                 Pierwsza znikła, ale ot, co się święci, nie umarła,  gdy 
        ją ów pan porzucił, poszła za mąż raz jeszcze i owdowiała, a żyje 
        po   dziś  dzień,  Wawrowa  co  roku  chodząc  na   Warszawę   do 
        Częstochowej,  odwiedza ją i widuje, a że i w tym czasie  być  tu 
        myśli  u  niej, ma nam odkryć rodzoną matkę, o której  wcale  nie 
        wiedzieliśmy! Wystaw sobie, kapitanie - dorzucił Kirkuć - a gdyby 
        na nas jeszcze spadła jakaś sukcesja? co mówisz...?
                 -  No!  sukcesja  - jak sukcesja - odparł  Pluta  -  ale 
        jeżeli  to  prawda, a ja jeszcze dostojnej  jenerałowej  i  matkę 
        wynajdę,  i  córkę,  i braci, a wszystką  rodzinę  zgromadzę,  to 
        będzie...
                 -  Majstersztyk! - rzekł Kirkuć śmiejąc się - no! i  kto 
        wie? a może by sukcesja! dwa razy szła za mąż i bogaty pan się  w 
        niej kochał, musi coś przecież mieć!
                 -  Teraz tylko chodzi tego, aby tę Wawrową wynaleźć  gdy 
        przechodzić będzie - dodał Pętelka, któremu się usta rozwiązywały 
        -  bo prosta, tego, kobieta, nawet nazwiska matki  staruszki  nie 
        wie.
                 -  Oddaję  mu  teraz sprawiedliwość,  że  jest  człowiek 
        jenialny  -  rzekł  Pluta - dokończcie butelki...  ja  mam  ważne 
        zajęcia, do zobaczenia u mnie, tam pomówimy obszerniej.
                 Oba  towarzysze powstali znowu, kapitan włożył  kapelusz 
        poważnie, dał rubla Kirkuciowi na wino, a sam śmiejąc się wyszedł 
        z winiarni.
                 - Składa się! - rzekł z cicha do siebie - jak nie  można 
        lepiej,  opatrzność  zawsze  czuwa nad dobrą  sprawą,  musimy  ją 
        wprowadzić na drogę moralności!
             Bardzo nas boli, żeśmy z oczów stracili poważną i przyzwoitą 
        postać jenerałowej, zmuszeni będąc wprowadzić czytelników naszych 
        w   towarzystwo  ludzi  wcale  nie  dystyngowanych   i   niekiedy 






        trywialnych.  Ale życie ma swe prawa i powieść słuchać ich  musi; 
        są  okoliczności wprowadzające nas w niezbyt  przyjemne  miejsca, 
        wśród  osób niekoniecznie sympatycznych, i zmuszające pozostać  z 
        nimi  mimo  największego  wstrętu. Wiemy to dobrze,  iż  wielu  z 
        szanownych  czytelników  naszych woleliby i  nie  bez  przyczyny, 
        którą  my  pojmujemy,  atmosferę salonów,  posadzki  woskowane  i 
        gładziej woskowane twarze, atłasy i aksamity, herbowne  wezgłowia 
        i  paradny ów przyrząd spokojnego życia, wśród  którego  tragedia 
        nawet chodzi wysznurowana, a dramat w koronki się stroi; ale...
                Jest  ogromne ale. My to życie ludzi, których  opatrzność 
        podniosła   do  dostojeństwa  ideału  ziemskiej  wielkości,   tak 
        szanujemy,  tak  korne  przed nim schylamy  czoło,  że  tknąć  je 
        mielibyśmy  za  świętokradztwo.  Nie  śmielibyśmy  podnieść  ręką 
        nienamaszczoną zasłon ukrywających ten przybytek nudów, etykiety, 
        dumy  i majestatu... nie umielibyśmy wyżyć w zadusze  wonnej  tej 
        szczęśliwości ani przez pół tomu.
                 Są  to rzeczy bardzo piękne, świetne,  których  niejeden 
        zazdrości, my przecie na ich smaku poznać się nie mogliśmy.  Wina 
        to  zapewne  zepsutego  podniebienia,  nie  potrawy.   Spopielała 
        Pompeja,  skamieniałe Herkulanum więcej jeszcze mają życia.  A  w 
        dodatku  dla artysty, jeśli tym imieniem  biedny  powieściopisarz 
        zuchwale nazwać się może, daleko ciężej z suchych trzasek dobywać 
        żywotnego  soku  niż  z żywych  roślin;  trudniej  dobadywać  się 
        skrytego  symptomu  namiętności osłonionej  żelazem  konwencji  i 
        muślinami  kłamstwa,  niż na bożym  powszednim  świecie,  któremu 
        dziury nic ukrywać nie dozwalają.
                 Z   tego   powodu  wolimy   stokroć   mniej   przyzwoite 
        towarzystwo; ale gdy nas konieczność przedmiotu postawi oko w oko 
        z  osobą  taką  szanowną,  tak wspaniałą  i  godności  pełną  jak 
        jenerałowa Palmer, nie użyjemy środków, jakimi byśmy posłużyć się 
        mogli,  aby  jej towarzystwa uniknąć - ocieramy nogi  zbłocone  i 
        wchodzimy do salonu.
                 Salon jenerałowej już podobno został opisany przez  nas, 
        a  jeśliśmy  tego  nie dopełnili  z  akuratnością  inwentarza  do 
        licytacji,  to tylko spuszczając się na  domyślność  czytelników, 
        którzy,  choćby się nic nie domyślali, już przez to samo, że  ich 
        mamy za domyślnych, puszczą płazem winę naszą.
                 Salon  zresztą zawsze ma coś w sobie  charakteru  osoby, 
        która  w nim przyjmuje, i wnioskować łatwo, że u jenerałowej  nie 
        było na kominie Wenery medycejskiej ani na ścianach Tycjanowskich 
        Bacchanalii.
                 Salon był surowy, ciemny; wielką obleczony powagą,  cały 
        odziany  aksamitami, zastawion palisandrem, a na  ścianie  jednej 
        wizerunek  nieboszczyka  ze szlifami, które malarz  z  niezmierną 
        rozpustą  pędzla  wyświetlił i  rozpromienił,  zajmował  honorowe 
        miejsce w szerokich i przepysznych ramach. Niech mnie Bóg  broni, 
        żebym  jenerała, nawet nieboszczyka, ośmielił się opisywać i  bez 
        przyzwoitego  zbliżyć się ku niemu uszanowania - powiem tylko  po 
        cichu,   że  jakkolwiek  mu  ów  Vandyck  zaściankowy   pochlebił 
        widocznie, nie starł jednak z jego oblicza piętna, które zostawia 
        krew  do krążenia zbytecznie podbudzana środkami sztucznymi.  Nos 
        zakrawał na pączek piwonii, ale to między nami.
                 Naprzeciw  jenerała  wisisło  zwierciadło,  tak  że   ów 
        wizerunek  odbijał się w nim nieco przytłumiony i nastręczał  oku 
        żony, które nie wiem, czy go szukało.






                 Dla  przyzwoitości,  gdyż jenerałowa  nie  mogła  znosić 
        muzyki,  był i fortepian przepyszny, wiecznie zamknięty, jeden  z 
        tych  nieszczęśliwych instrumentów, które z  rozpaczy  fabrykanci 
        stroją  w co mają najdroższego, aby je taki brał, co  chce  meblu 
        nie  muzyki.  Pomniejszych  drobnostek  tchnących  pobożnością  i 
        ascetyzmem   nie  będę  wymieniał;  jenerałowa   czuła   potrzebę 
        odecelowania  nimi swojego salonu, ale że się na  malarstwie  nie 
        znała,  św.  Franciszek i św. Antoni w bardzo  złocistej  oprawie 
        postawieni  na  straży wyglądali wcale nie na  tak  świątobliwych 
        ludzi, za jakich nam ich żywoty podają. Ale o to mniejsza... 
                 Gorzej  daleko,  że od powrotu jenerałowej  z  Garwolina 
        salon  ten stał pustkami, pani siedziała w domu  częściej  daleko 
        niż  przedtem, a panna Adelajda i Bzurski godzili się na  to,  że 
        jakaś nieodgadnięta zmiana zaszła w jej charakterze.
                 Dawniej   wiedziano  dobrze  porządek   dzienny,   znano 
        upodobania  pani i Bzurski, mogąc wyrachować przyszłość,  z  niej 
        sobie  potrzebne dla siebie wykrawywał dni i  godziny  spoczynku, 
        panna  Adelajda  też  korzystała  z  chwil  wolnych  bez  zgryzot 
        sumienia. Teraz rzeczy się bardzo zmieniły, jenerałowa nie  miała 
        widocznie  planu życia, coś ją odrywało, niepokoiło, nigdy  dniem 
        naprzód nie można było odgadnąć, kiedy się wybierze do Kapucynów, 
        kiedy odwiedzi szpital lub ochronę i pojedzie z pobożnym  dziełem 
        na  miasto.  Często  zaprzęgano konie do  powozu  i  nim  siadła, 
        musiano  je odprowadzać do stajni, nieraz Bzurski wybrał się  był 
        na  wieczór do Arkadii na   bal towarzyski i zmuszony  był  zdjąć 
        białe  rękawiczki,  a panna Adelajda z  żywym  nieukontentowaniem 
        zrzucała mantylkę, by przywdziać fartuszek...
                 Zauważano  też, że po pierwszych dniach i  odwiedzinach, 
        komunikacja  ze  światem zwykłym  jenerałowej  dziwnie  przerwaną 
        została.  Kareta  jej  zwykle  nie zastawała  w  domu  nikogo,  a 
        wyrzucane  bilety  przychodziły w chwilach, gdy ona  nie  była  w 
        domu. Wielu z nich nawet całkiem zabrakło.
                 Między   innymi   baron   Dunder,   gość   codzienny   u 
        jenerałowej,  zręcznie  zrzedzając wizyty, skończył  na  tym,  że 
        bywać    całkiem   poprzestał.   Bzurski   z    właściwą    sobie 
        przenikliwością  zauważał nawet, że słudzy tych domów, z  którymi 
        byli  w  najściślejszych  stosunkach, teraz go  jakoś  unikali  i 
        złowrogo pokręcali dumnymi nosami.
                 Panna  Adelajda  wiedziała też bardzo wiele  rzeczy,  na 
        których  wspomnienie  znacząco  kiwała głową,  dając  w  poufałej 
        rozmowie  do  zrozumiania  Bzurskiemu, że  mogłaby  nawet  służbę 
        porzucić, tak jej się stała nieznośną.
                 Dawniej  jenerałowa  wcale nie obciążała  jej  zajęciem, 
        miała godziny pooznaczane jak w zegarku, wymagania uregulowane  i 
        niezbyt  wielkie,  humor jednostajny; dziś stała  się  dziwaczną, 
        kapryśną,  opryskliwą  niekiedy, a choć  wizyty  doktora  Mazzini 
        usprawiedliwiały  stanem zdrowia tę fantastyczność  pani  Palmer, 
        panna Adelajda pogodzić się z nią nie mogła.
                 Chodziły  nawet  słuchy,  że sam  lekarz,  pan  Mazzini, 
        wygadał się gdzieś z tym, iż choroby nie rozumie... A to już było 
        rzeczą  wielkiego  znaczenia,  bo nie ma, czego  by  Mazzini  nie 
        rozumiał lub nie mówił, że rozumie.
                 Doktór  Mazzini  był jednym z tych  wielkich  ludzi,  do 
        których się przystępuje z uszanowaniem, mówi ze czcią, odchodzi z 
        postrachem. Powierzchowność jego uderzała majestatem,  spojrzenie 






        nabawiało trwogą, uśmiech rozpromieniał wdzięcznością.
                 Mniejsza o to, że Mazzini był Iekarzem wielkim i uznanym 
        za  wskrzesiciela  zmarłych, za potęgę i jeniusz, jaki  nie  miał 
        równego w dziejach nauki - ale to był człowiek najlepszego  tonu, 
        wesoły, towarzyski, lubiący się bawić, żyjący w świecie, jeżdżący 
        karetą i w towarzystwie z daleka można go było wziąć za  hrabiego 
        lub książęcia, taką wspaniałą obdarzył go Bóg postawą.
                 Umiał też się znaleźć co się zowie i pojmował to dobrze, 
        że  każdy lekarz powinien obrać sobie jakąś specjalność; on  miał 
        specjalność wielkich panów. Wątpię bardzo, czyby się nawet poznał 
        na  tych głupich chorobach, na które ubodzy chorują, i znając  to 
        do siebie, wzywany, nigdy do chudziny nie pojechał.
                 Był to bowiem człowiek wielce sumienny i spełniający swą 
        misją  z przejęciem. Wiedział o tym dobrze, że go  Bóg  stworzył, 
        aby  potentatów miał w swej pieczy, żeby był narzędziem  czuwania 
        nad  zdrowiem  i  powodzeniem  tych,  co  stoją  na  świecznikach 
        społecznych  - w resztę się nie wdawał i nie pokazało się  to  po 
        nim,  żeby  kiedy wyżej drugiego piętra pójść raczył.  Na  drugie 
        wchodził  już  z nieukontentowaniem i wątpliwością,  dalej  żadna 
        siła ludzka wnieść go nie mogła.
                 Zapewne  z  tego  powodu, że tak  godność  swą  szanować 
        umiał,  był  doskonale widziany w wielkim świecie,  miał  monopol 
        katarów  jego  i reumatyzmów i z taką sztuką  pisał  recepty,  że 
        lekarstwa jego za przysmak zjadano.
                 Otóż ten wielki doktór Mazzini dał się słyszeć u  jednej 
        ze   swych   klientek,  która  nie  uchodziła  za   zbyt   surowo 
        dotrzymującą  tajemnicy, że choroby jenerałowej Palmer wcale  nie 
        rozumiał. Był to okropny wyrok razem na chorobę i jenerałowę... w 
        mieście, nie wiem, czy z tego lub innych powodów, gdy mowa była o 
        pani  Palmer,  szeptano  zawsze  na  ucho...  Jest  to  jeden   z 
        najgorszych  znaków. Nic to jeszcze, kiedy się  szkaluje  głośno, 
        kiedy  się  żartuje nieznacznie, kiedy się wyśmiewa, nim  kto  od 
        bramy  odjechał - ale uchowaj was Boże, aby na  wzmiankę  imienia 
        waszego szeptano sobie na ucho.
                 Jeśli o kim szepczą, to dowód, że jest tak nieprzyzwoity 
        lub  popełnił  coś tak nieprzyzwoitego, iż na głos  o  nim  nawet 
        wspomnieć nie można... jest to człowiek zgubiony.
                 O jenerałowej szeptać zaczynano.
                W  istocie  trochę dała do tego powodu... po  powrocie  z 
        Garwolina; przejażdżka jej do tego niewinnego skądinąd miasteczka 
        była jakby chwilą krytyczną jej życia; powrót stamtąd znamionował 
        nową epokę.
                Dom  jej  opustoszał, ludzie pierzchnęli od  drzwi  jego, 
        sama pani była jakby piorunem rażona. Zwykle stanowcza i  śmiała, 
        teraz  nie  wiedziała, rzekłbyś, co począć z sobą...  wirowała  w 
        jednym miejscu strwożona i pomięszana.
                Panna Adelajda, przez którą większą część szczegółów  jej 
        życia  wiedział Bzurski, mówiła po cichu, że nawet nocy  spędzała 
        pani  Palmer  w  jakimś stanie gorączkowym.  Chodziła  czasem  do 
        drugiej  nie rozbierając się, klękała i zrywała się od  modlitwy, 
        nie  sypiała  do czwartej, to znowu  kamiennym  snem  odpoczywała 
        znużona  do popołudnia. Widywano ją z rękami załamanymi i  oczyma 
        osłupiałymi, z nabrzmiałymi od płaczu powiekami, mówiącą po cichu 
        do  siebie  lub  w  niemym pogrążeniu  spędzającą  dnie  całe  na 
        kanapie, bez zajęcia, bez pozoru nawet jakiegoś zatrudnienia.






                Jeździła  i chodziła w miejsca, których  wprzódy  zdawała 
        się  unikać, na ostatek to, co ją dawniej najmocniej  obchodziło, 
        stało  się  dla niej obojętnym prawie. Panna Adelajda  wyznała  w 
        poufałej  rozmowie  panu  Bzurskiemu,  do  którego  się  znacznie 
        ostatnimi   czasy  zapewne  z  nudów  zbliżyła,   że   jenerałowa 
        opuszczała się w modlitwie i praktykach religijnych.
                 Jeden pan Oktaw Pobracki, przyjaciel domu wierny, które-
        go widzieliśmy już użytym w delikatnej sprawie z panem  Mateuszem 
        Kirkuciem, częstym jeszcze gościem i poradnikiem bywał u niej i z 
        tym jednym nie zerwała stosunków.
                 Ale o czym mogli rozprawiać po cichu i jakie tam  między 
        nimi  trwały narady, tego nawet panna Adelajda  wyszpiegować  nie 
        potrafiła, ani pan Bzurski podsłuchać.
                Po pana Pobrackiego posyłano czasem kilka razy na  dzień, 
        listy  i  kartki do niego biegały niekiedy jedne  po  drugich,  a 
        szepty jego z panią Palmer niezmiernie wiele dawały do myślenia.
                Bzurski  pierwszy, a po nim panna Adelajda,  która  teraz 
        podzielała  w zupełności jego przekonania, nauczywszy się  lepiej 
        go oceniać, wpadł na myśl jenialną, że proces z familią  jenerała 
        musiał być wszystkiego złego przyczyną. A że z wielkości  kłopotu 
        domniemywać się było można jakiejś straszliwej groźby, nie  innej 
        tylko  majątkowego  dotykającej bytu, Bzurski  i  panna  Adelajda 
        wzajem  się ostrzegali, aby na pierwszy wyraźniejszy  znak  ruiny 
        zawczasu, nie łudząc się nadziejami, z domu wynosić.
                Mówią to o szczurach, że gdy dom grozi upadkiem, wcześnie 
        czując  zgubę, wszystkie razem gromadnie z niego uchodzą,  ale  i 
        ludzie równie bywają przewidujący jak szczury.
                Tu  panna  Adelajda i Bzurski nie spieszyli  się  jednak, 
        gdyż mimo wielkich niedogodności położenia mieli z drugiej strony 
        wynagrodzenie  za  nie  w  sowitej  zapłacie...  Serce  ich   nie 
        wstrzymywało, gdyż się do swej pani nie przywiązali wcale, zdrowy 
        rozsądek wskazywał tylko, żeby tłustej gratki nie rzucać.
                Tymczasem  z  dnia  na dzień  coraz  było  gorzej,  coraz 
        dziwniej  i  smutniej  u jenerałowej, której  chłód  i  marmurowa 
        obojętność na wszystko zmieniły się w rozdrażnienie tak silne, że 
        nad  nim już panować nie mogła. Znać było jeszcze  walkę  usilną, 
        ale  zwycięzca dawny teraz mimo oporu co chwila upadał,  podnosił 
        się, zmagał... na próżno... Jakaś potęga większa nadeń, nie znana 
        mu, górę nad nim brała.
                 Tak   stały   rzeczy,  gdy   jednego   dnia   jenerałowa 
        wyjechawszy  z domu na uroczyste nabożeństwo do  Świętego  Krzyża 
        wśród  ulicy  pociągnęła sznurek i kazała się wieźć  do  Saskiego 
        Ogrodu zamiast do kościoła. Bzurski, który z nią tego dnia jechać 
        raczył,  niesłychanie się zdziwił, nie odpowiadało to wcale  jego 
        planom  i  mruczał pełen oburzenia, gdy  kareta  zastanowiła  się 
        przed  kolumnadą, a jenerałowa, kazawszy się zostać ludziom  przy 
        powozie, sama weszła w lekkim przymrozkiem osuszone ulice.
                Pomimo  pięknego dnia zimy, która zwykle  niewielu  spro-
        wadza  przechadzających  się, było  kilkanaście  osób  błądzących 
        wśród ogołoconych z liści starych lip i kasztanów...
                Jenerałowa  z  jakąś gorączkową  niecierpliwością  poszła 
        główną  aleją. Czy w przejeździe dojrzała, że się tam kto  wprzód 
        skierował dla użycia przechadzki, o tym nie wiem wcale, to pewna, 
        że oczyma niespokojnie rzucała na wszystkie strony.
                Traf  chciał - nie wątpię, że traf to być  musiał,  który 






        różne  figle  płatać umie - iż pani Narębska z córką  i  z  Manią 
        właśnie  tylko co były weszły do ogrodu i jenerałowa wsunęła  się 
        tuż za nimi.
                Ale panie nasze wiedzione niespokojem serca Elwiry, która 
        w  tej grupie rej prowadziła, udały się w tę ulicę, w której  raz 
        spotkały  pięknego nieznajomego... i przechadzka ich innego  celu 
        nie  miała nad usiłowanie uparte zbliżenia się ku niemu, gdyż  on 
        dotąd - niestety - wcale do nich jakoś przybliżyć się nie myślał.
                 Elwira  postępowała jak Mahomet i wielu innych  sławnych 
        mężów, góra nie chciała iść do niej, postanowiła iść do góry.
                 Pomimo  chłodu i pory nieprzyjaznej  przechadzkom  znaj-
        dowały  się  nieustannie ważne powody do  wycieczek  ku  Saskiemu 
        Ogrodowi,  zdrowie matki potrzebowało świeżego powietrza,  Elwira 
        nie  mogła się obejść bez ruchu, Mani nawet szkodziło  siedzenie. 
        Co  dzień  więc w godzinie pamiętnej panie szły  lub  jechały  do 
        Ogrodu, odbywały po nim pielgrzymkę długą i nudną, ale  niestety! 
        powracały   nazad  nie  ujrzawszy  ani  nawet  paltota   pięknego 
        nieznajomego.  Nie  śmiemy  nożem analizy  krajać  serce  pięknaj 
        Elwiry,  by  z  niej dobyć nagromadzonej  tam  niecierpliwości  i 
        gniewu,  dochodzących  prawie  do rozpaczy.  Gdy  się  czego  tak 
        gwałtownie  pragnie,  jak  Elwira tego  wielbiciela,  znajdą  się 
        zawsze łagodzące środki przeciw ostatecznej utracie nadziei.
                Toteż  po  chwilach tupania nóżką i  przekleństw  niepar-
        lamentarnych,  zwykle  panna  Narębska  pocieszała  się   różnymi 
        pomysłami,  których  jej obficie  dostarczała  bujna  wyobraźnia. 
        Wszakże mógł zachorować? mógł wyjechać za pilnym interesem?  mógł 
        się  zamknąć  aby nie ulec pokusie? mógł się  obawiać  familii... 
        wszystko mógł wedle panny Elwiry, ale nie mógł jej nie  kochać... 
        Tego przypuścić było niepodobna.
                 Dlatego  tak uporczywie go poszukiwała, nie chcąc  sobie 
        powiedzieć, że z tego nic nie będzie.
                 Tym  razem  panie  mimo dosyć  pięknego  dnia  nie  były 
        szczęśliwe,  wśród mnóstwa nieznajomych niepięknych nie było  ani 
        śladu pięknego nieznajomego.
                Szły więc ulicą dosyć smutne i Mania zaczynała  pokutować 
        za  to,  że Elwirze nie dopisał cel jej marzeń, bo  już  do  niej 
        szukano  różnych pretensji, gdy w przeciwnym końcu ulicy  zamiast 
        owego  oczekiwanego pokazał się pan Feliks Narębski z  cygarem  w 
        ustach,  w  kapeluszu trochę na bakier, z rękami  w  kieszeniach, 
        takim, jakim ludzie bywają po bardzo dobrym śniadaniu. Oczywiście 
        żony  i  jej  towarzyszek nie dostrzegł lub nie  poznał,  bo  był 
        takim, jakim nigdy w życiu w ich obecności się nie pokazywał.
                 Widok  żony czynił na nim cudowne wrażenie cebra  zimnej 
        wody  zlanej  na głowę - bo też pani Samuela, choć go  poznała  z 
        daleka,  oczom  wierzyć  nie chciała, patrząc  na  niego;  Elwira 
        trąciła  ją  łokciem  tajemniczo,  równie  oburzona  dobrym  ojca 
        humorem,  zdającym się urągać stanowi jego duszy, a  Mania  nawet 
        zdziwiła  się tej energii i swobodzie, z jaką przeciw nim  szybko 
        się  posuwał. Pan Feliks marzył i nucił po cichu jak gdyby w  owe 
        szczęśliwe  czasy, gdy sam z dumą młodzieńczą przechadzał się  po 
        cienistym  ogrodzie,  oczekując na piękną Julię.  Może  te  stare 
        drzewa  ogołocone  z liści przywiodły mu na  pamięć  jaką  chwilę 
        niepowrotną  tej  błyskawicy  szczęścia,  która  ciemności  życia 
        późniejsze tak przepaścistymi czyni - może zapomniał, że na  szyi 
        miał obrożę, na rękach pętle, przy nogach kule, a w sercu pustkę, 






        po  której  westchnienia  latając  próżno  szukały   przeszłości. 
        Może... dosyć, że tak długo żony i dwóch córek swych nie widział, 
        iż  okrzyk  stłumiony  pani Samueli,  przypatrującej  mu  się  ze 
        zgrozą, wyrwał go dopiero z tego stanu ekstazji czy upojenia.
                 Stanął i przeobrażenie, jakie wedle mitologii miał robić 
        widok głowy Meduzy, spełniło się na nim w mgnieniu oka.
                Rozpromienienie   znikło,   fantazja   uleciała,   został 
        człowiek przelękły, podbity, zimny, prawie drżący, jak  zbrodzień 
        schwytany na uczynku.
                 - Feliksie! - zawołała Narębska - co ci jest? co ci  się 
        stało, prawdziwie?
                 Narębski  milczący  obracał się w słup,  jakim  bywał  w 
        domu, oczy jego błądziły już bez wyrazu, a usta otwarte nie mogły 
        znaleźć dźwięku, którym by się odezwały.
                 - Feliksie, co ci jest? - powtórzyła Narębska.
                 - Co mi jest? ale dlaczegóż ma mi coś być?
                 - Jak żyję cię takim nie widziałam?
                 - Jakimże?
                 -  Nie spostrzegłeś "nas" nawet? nawet Mani - dodała  po 
        cichu.
                 -  No!  byłem zamyślony - rzekł Narębski -  człowiek  ma 
        tyle na głowie!
                 Nie chciał powiedzieć - na sercu.
                 - Takeś mi się wydał dziwnym?
                 - Dajcież mi pokój!
                 -  I  dokądże  tak spieszyłeś? -  dodała  pani  Samuela, 
        przykładając rękę do głowy na znak wzruszenia mogącego spowodować 
        chorobę,  gdy  Elwira  współcześnie  szukała  już  flaszeczki   i 
        oglądała  się,  myśląc  o  ławce,  na  której  by  trzeźwić  było 
        wygodniej.
                 -  Ja  wcale nie spieszyłem, szedłem, tak  sobie...  Cóż 
        znowu?
                 -  Moglibyśmy więc przejść się trochę razem, my, co  tak 
        rzadko  z  sobą bywamy! - z westchnieniem pełnym  wymówek  dodała 
        pani Narębska.
                Czy  rad był lub nie temu wnioskowi żony pan Feliks,  nie 
        wiem  dobrze,  to pewna, że posłuszny podał jej rękę  i  przybrał 
        postawę  pokorną  i  potulną, tak odmienną od  tej,  którą  przed 
        chwilą  widzieliśmy,  iż  nikt  by  go  teraz  o  taką  rozpustną 
        fizjognomią nie posądził nawet.
                 - Skądże szedłeś? - przemówiła po przestanku małym żona, 
        ciągnąc dalej nielitościwe badanie.
                 -  A, z sesji! - rzekł Narębski, który się  był  nauczył 
        tego wyrażenia warszawskiego.
                 -  Czy  nie od Bouquerela? - spytała  pani  Feliksowa  z 
        uśmiechem złośliwym.
                 Narębski ruszył tylko ramionami, Bóg wie, gdzie śniadał, 
        ale że sesja była gastronomiczna, to pewna, koloryt twarzy i  woń 
        wina,  z daleka się czuć dająca, świadczyły o tym  dowodnie.  Nie 
        był  jednak  tak  naiwnym,  aby  się  przyznać  do  grzechu,   bo 
        spowiednik nie dawał za podobne absolucji nigdy.
                 Westchnął tylko biedak i wśród westchnienia  spazmatycz-
        nie ziewnął.
                Popełnił  razem  dwie  zbrodnie,  bo  ani  wzdychać,  ani 
        poziewać  bezkarnie  przy  żonie prawa  nie  miał.  Pani  Samuela 






        pochmurniała  niezmiernie  i  już by może  przyszło  do  wymówek, 
        sporu, bólu głowy i publicznych spazmów, gdyby w tejże chwili pan 
        Narębski  nie drgnął tak dziwnie i nie wykrzyknął: - A!! że  żona 
        posądziła  go o chorobę i apoplektyczne uderzenie. Obejrzała  się 
        nań, pobladł jak chusta.
                Zrozumiemy  łatwo powód tego poruszenia i  wykrzyku,  gdy 
        dodamy, że właśnie z bocznej ulicy naprzeciw nich o trzy kroki  w 
        czerni  ubrana ukazała się majestatyczna postać jenerałowej,  dla 
        Feliksa widmo wstające z grobu.
                Panie  zwróciły  oczy ciekawie na tę postać  nieznaną,  a 
        uderzającą wielką dystynkcją, smakiem ubrania skromnego, wreszcie 
        tym  czymś,  co  znamionuje  bogactwo  i  znaczenie  w   świecie. 
        Jenerałowa,  potrzeba  jej to przyznać,  udawała  doskonale  damę 
        wielkiego  świata:  chód,  ubiór,  wejrzenie  miała  wystudiowane 
        pracowicie i grała swą rolę jak Ristori lub Rachel.
                Feliks  już był spuścił oczy i umiejętnie rzucił  się  do 
        badania  resztek liści pozostałych na drzewach, aby  minąć  idącą 
        przeciw  nim  panią  Palmer nie widząc jej, gdy  na  domiar  jego 
        kłopotów wspaniały ów upiór stanął, uśmiechnął się i pozdrowił go 
        cichym francuskim:
                 - Bon jour...
                Żona pośpieszyła go trącić, aby wywieść z osłupienia; pan 
        Feliks szybko zdjął kapelusz, otworzył usta, coś szepnął i zdawał 
        się  zabity...  nie wiedział, co robić. Narębscy  zajmowali  całą 
        szerokość alei, jenerałowa szła naprzeciw, nie było sposobu minąć 
        się,  a pani Julia, umyślnie wstrzymawszy się, zdawała  oczekiwać 
        bliższego poznania towarzystwa, które nie domyślając się, kto  by 
        była, wielce ciekawymi mierzyło ją oczyma.
                Niebieskie   oczy  Mani  podniosły  się  na  tę   piękną, 
        spokojną,  wypogodzoną, twarz kobiety, której wzrok także  szukał 
        jej  za  Elwirą,  i dwa promienie  spotkały  się  i  skrzyżowały, 
        odwracając  zaraz  od siebie. Pani Palmer była  znowu  tak  panią 
        swego wrażenia, że uśmiech wywołała na usta i poglądała  pozornie 
        tylko na piękną aksamitną mantylę Narębskiej.
                 I  stali tak dosyć nieprzyzwoicie, a Feliks, oburzony  w 
        duszy,  ani się chciał domyśleć, żeby jenerałowa  żądała  zbliżyć 
        się do jego żony - przypuścić tego nie mógł.
                 -  Zechcesz  mnie  pan poznajomić ze  swoją  rodziną?  - 
        odezwał się głos cichy, pieszczony, słodki... a straszniejszy dla 
        Feliksa nad trąbę Sądu Ostatecznego.
                Aby  położenie wytłumaczyć, dosyć sobie  przypomnieć,  że 
        Pluta obeznał panią Narębską z historią pani Palmer, która nic  o 
        tym  nie  wiedziała, że zeznania męża dokonały reszty,  a  Feliks 
        wymieniając jej imię pewien był najokropniejszej sceny.
                Jaki  cel  miała pani jenerałowa, chcąc  się  zbliżyć  do 
        Narębskich? Czy serce jej zapragnęło uderzyć dla dziecięcia?  Czy 
        żal  ciągnął  do  dawnego, do pierwszego w  życiu  kochanka?  Czy 
        dziwactwo  jakie  kazało  jej rzucać się w  ogień  z  rozpaczy  - 
        odgadnąć  nie  potrafię.  Feliks  tym  razem  nie  osłupiał,  ale 
        skamieniał,  brak  mu było zupełnie  przytomności,  rady,  myśli, 
        środka,  jakim  by  zapobiegł straszliwej  burzy,  na  którą  się 
        zbierało.  A  tu jak na przekorę Ogród co moment  większą  liczbą 
        ciekawych świadków się napełniał.
                Moment krytyczny przedłużał się tak dziwnie, pani  Naręb-
        ska  tak  niespokojnie trącała męża, a jenerałowa  spoglądała  na 






        nich z takim wyrazem powagi zdumionej, że nie było już ani chwili 
        do stracenia, musiał Narębski kończyć w jakikolwiek sposób scenę, 
        grożącą mu publicznym skandalem.
                Wlepił więc wzrok w panią Palmer przeszywający,  grożący, 
        prawie  dziki  i tak rozkazujący, że sile jego  nawet  chłód  tej 
        marmurowej  kobiety  oprzeć  się nie mógł...  i  w  tejże  chwili 
        odwracając  się  do  żony,  bardzo  uprzejmie  przedstawił  ją  i 
        córkę... nawzajem wymawiając niewyraźnie jakieś nazwisko, którego 
        nikt dosłyszeć nie mógł.
                Jenerałowa czy się domyśliła, czy zrozumiała go, czy  się 
        przelękła,  trudno było zgadnąć, twarz jej nie  wyrażała  żadnego 
        uczucia,  a  uśmiech grzeczniutki i słodki  okrasił  jej  zwiędłe 
        trochę,  ale  jeszcze  kształtne  usteczka.  Mogła  bardzo  łatwo 
        przejść, wyraziwszy parę słów koniecznych, i uwolnić  Narębskiego 
        od  tortury, nie uczyniła tego jednak i przyłączyła się  z  zimną 
        krwią  do towarzystwa, dobijając biednego Feliksa,  który  musiał 
        się  cofnąć i ustąpić jej miejsca przy żonie. Z  powodu  ciasnoty 
        bocznej  alei  niepodobna było wszystkim iść  w  jednym  rzędzie, 
        grupa  więc rozdzieliła się tak, że jenerałowa z  panią  Narębską 
        zostały  na przedzie, a Elwira przez ciekawość wcisnęła się  obok 
        nich,  ojcu  i  Mani zostawując poślednie miejsce  za  sobą.  Pan 
        Feliks  usuwając się dla pani Palmer pozostał za nią.  Mania  zaś 
        szła  tuż za Elwirą, łatwo mogąc być widzianą przez tę, w  której 
        się nie domyślała matki.
                I  najwprawniejsze psychologa oko nie byłoby odgadło,  że 
        ta,  która  z  takim  spokojem  i  obojętnością,  rozmawiając   o 
        fraszkach,  szła przy pani Samueli, pierwszy raz zbliżyła się  do 
        straconego  dziecięcia, pierwszy raz nasycała się jego  widokiem, 
        pierwszy  raz  słyszała  uśmiech jego  wesoły  i  swobodny,  głos 
        brzmiący naiwnie dziecięcymi prawie dźwięki.
                Pani  Samuela,  która choć nie dosłyszała  nazwiska  owej 
        pani,  bardzo  była przejęta jej dystynkcją i domyślała  się  już 
        jakiej hrabinej z domu księżniczki, straciła natychmiat  bolejącą 
        fizjognomią grożącą bólem głowy i spazmami, a przybrała  zalotną, 
        rozweseloną   i  niesłychanie  uprzejmą,  jaką  zawsze  miała   w 
        pogotowiu  dla obcych, osobliwie większego  kalibru,  znajomości. 
        Natomiast pan Feliks zdawał się zabity, z jakąś obawą zbliżył się 
        do  Mani,  osłaniał  ją wzrokiem, czuwał nad  biedną,  która  się 
        żadnego  nie domyślała niebezpieczeństwa. Przebył  wprawdzie  to, 
        czego się najwięcej lękał, ale nie był pewien, czy pani Palmer go 
        zrozumiała, drżał, aby się nie zdradziła słowem, miecz  Damoklesa 
        czuł  nad  głową zwieszony; wyrazy rozmowy dwóch  pań  dochodziły 
        uszów  jego  jak brzęczenie jakieś niezrozumiałe,  z  którego  co 
        chwila piorun miał wystrzelić.
                 Szczęściem  jenerałowa  nie  zwracała się  ku  niemu,  a 
        odrywki  słów,  dolatujące  go  dotąd,  nic  w  sobie  nie  miały 
        groźnego.  Elwira żywo poczęła mieszać się do  rozmowy,  usiłując 
        popisać dowcipem i śmiałością.
                Na chwilę nawet podbita przez tę wielką panią, na  której 
        znajomości  osnuła  zaraz plan tyczący się  spotkania  z  pięknym 
        nieznajomym, mniej niespokojnie szukała go oczyma po alejach.
                Mania,  idąca za nimi, z ciekawością bardzo łatwo  tłuma-
        czyć  się dającą, oczyma śledziła każdy ruch tej  kobiety,  która 
        mimowolnie  czyniła na niej wrażenie postrachu jakiegoś.  Coś  ją 
        razem  odpychało od niej i pociągało ciekawością niezmierną,  jak 






        człowiek  zwieszony nad przepaścią topiła w niej wzrok,  zamykała 
        przerażona i otwierała znów oczy, by spojrzeć w tę nieskończoność 
        zaklętą, dziwną, straszną.
                Narębski w ciągłej obawie nawet wrażeń dziecięcia śledzić 
        nie mógł, szedł jak obłąkany, jak winowajca na ścięcie; rad  był, 
        aby  to trwało jak najkrócej, a zdawało mu się, że wiek  męczarni 
        już przeżył.
                Jenerałowa   ani   myślała   się   oddalić,   choć   może 
        przeczuwała, co w sercu Feliksa się dzieje, dziwny spokój malował 
        się na jej twarzy, dziwna słodycz na ustach.
                Mówiła  o  wielkim świecie, wspominała imiona  głośno,  i 
        rozwodziła  się nad pobożnością mieszkańców Warszawy i  rozkoszą, 
        jakiej  dusza  przejęta  uczuciem religijnym  doznaje  wśród  tak 
        świątobliwego  grona  ludzi... czego pani  Narębska,  która  była 
        pobożną   w  samą  miarę  i  bez  żadnej   egzaltacji,   słuchała 
        cierpliwie, ale nie okazując, by to ją bardzo, przejmowało.
                Już  nie  wiem,  jak by się  to  skończyło,  gdyby  nagle 
        litościwe  niebo  nie zachmurzyło się jakoś i  drobny  śnieżek  z 
        deszczem   nie  zaczął  padać,  naśladując  wiosenne  marcowe   i 
        kwietniowe  zawieruszki;  jenerałowa  i Narębska  wraz  z  innymi 
        posunęły się ku kolumnadzie, u której konie ich czekały, ale  ich 
        to jeszcze nie rozdzieliło.
                Szczęściem w powozie Narębskich nie było miejsca dla pana 
        Feliksa,  co sobie zaraz przypomniał, i gdy doszli do  placu,  po 
        pożegnaniu ceremonialnym Feliks miał zupełne prawo opuścić  żonę, 
        a  pójść z jenerałową do jej karety. Kocz kareta Samueli  ruszyła 
        już   z  miejsca,  a  zmięszany  mąż,  pożegnawszy  ją   wzrokiem 
        niespokojnym, dopiero odetchnął.
                 Jenerałowa nie spieszyła się do swojej karety.
                 -  Zadziwia to pana zapewne - odezwała się po chwilce  - 
        żem  się  ośmieliła zbliżyć do jego żony... nie będę się  z  tego 
        tłumaczyć.          
             -  Pozwól  mi  powiedzieć  sobie  tylko  -  przerwał  gorąco 
        przychodząc do siebie z przestrachu Feliks - że o mało nie stałaś 
        się pani powodem sceny, której nie wiedziałem, jak uniknąć.
                 - Sceny? - spytała piękna Julia powoli.
                 - Tak jest! moja żona została uwiadomioną o wszystkim... 
        wie imię pani... wie pochodzenie Marii.
                Jenerałowa  trochę  pomięszana zatrzymała się,  ale  wnet 
        oprzytomniała;  rumieniec  prześliznął  się  po  twarzy  i  znikł 
        ustępując miejsce bladości straszliwej.
                 Nie rzekła już ani słowa, w milczeniu wsiadła do  karety 
        i rozkazała wieźć się do domu.
                 Narębski  zataczając  się  chory  i  złamany,   powolnie 
        powlókł się ulicą, ale nie wiedział ani dokąd idzie, ani co się z 
        nim  dzieje. Śnieg padał w najlepsze, nie czuł go wcale  i  byłby 
        nie  wiem  gdzie  zaszedł, gdyby głos  barona  Dunder,  uprzejmie 
        zapraszający go do powozu, nie przerwał tego przykrego stanu.
                 Machinalnie wsiadł do niego Narębski, a baron, który dla 
        obcych zawsze wyborny humor przybierał i wymagał po drugich,  aby 
        mu  się  z wesołą przedstawiali twarzą,  uderzony  został  ponurą 
        fizjognomią człowieka, którego do swej karety przypuścić raczył.
                 -  Chory  pan  Narębski?  -  zapytał  po  chwili  -  coś 
        widzę?...
                 -  Istotnie,  trochę się czuję...  nieswój...  -  odparł 






        Feliks, wodząc ręką po spieczonym czole.
                 - A więc może bym odwiózł do domu... - rzekł Dunder - to 
        mi da sposobność złożenia mojego uszanowania pani i ślicznym dwóm 
        pączkom rozkwitającym obok tej pięknej róży. Pozwolisz?
                 - Ale to dla pana barona będzie daleko.
                 -  Daleko! ma foi! zawsze po drodze, choćby do  Ameryki! 
        AIIons donc! cóż to za daleko!
                Narębski się nie spierał, zrobili krąg przez Czystą ulicę 
        i puścili się w ślad za powozem pani Feliksowej, który dobrze ich 
        poprzedził...  Baron  prosił tylko towarzysza,  aby  mu  pozwolił 
        posłać człowieka na chwilę, za pilnym interesem... szepnął mu coś 
        na  ucho.  Musieli  się zatrzymać oczekując  jego  powrotu  przed 
        Hotelem  Gerlacha... i postali tu dobry kwadrans - ale  czas  nie 
        był stracony.
                Baron bowiem odwrócił się zaraz ku Feliksowi i,  założyw-
        szy nogę na nogę z wielkim wdziękiem pozy i dezynwolturą, ujął za 
        rękę przyjaciela, ubrał usta w uśmiech słodki i tak począł:
                 -   Kochany  panie  Narębski...  napomknąłem  już   panu 
        cokolwiek   o  moich  zamiarach...  Vous  savez?  każdy  ma   swe 
        słabości...  rad  bym się ożenić... szukam...  probuję,  ale  nie 
        myślę,  by  człowiek  tego  znaczenia i  majątku  co  ja...  vous 
        comprenez?  obowiązany  był  przeciwko  sercu  towarzyszkę  sobie 
        dobierać w szeregach arystokracji koniecznie... Chcę kochać, vous 
        comprenez?  n'est ce pas? pragnę serca? chcę, by ta, której  daję 
        imię i położenie moje, podobała mi się... on est ‚goiste du moins 
        une  fois dans la vie, vous savez? otóż to... Twoja  wychowanica, 
        panie Narębski... chociaż wiem, że to jest une fille de rien, ale 
        dzięki wychowaniu (elle est tr‚s bien) nadzwyczaj niezmiernie  mi 
        się podoba... j'y pense serieusement, qu'en dites vous?
                 Narębski oprzytomniał, chodziło o jego ukochane dziecię, 
        serce  mu uderzyło, nie wiedział sam, co powiedzieć, ale w  końcu 
        po wahaniu postanowił być zupełnie szczerym.
                 - Panie baronie - rzekł poważnie, chwytając jego rękę  i 
        ściskając  ją silnie tak, że Dunder nieco syknął,  poczuwszy  ten 
        szlachecki uścisk aż w kościach - panie baronie, mówmy otwarcie.
                 - Oui, c'est ‡a.
                 -  Przyjmując  ten  tytuł, spodziewam się  i  wiem,  żeś 
        musiał  z nim wziąć pojęcia nasze o honorze i świętości  słowa... 
        naprzód więc słowo uczciwe, że tajemnicy dochowasz...
                 -  Allons  donc!  niech tak  będzie...  słowo!  -  rzekł 
        zaciekawiony  baron.       
             -  To dziecię, ta sierota... jest moją córką - odezwał  się, 
        ze  wstydem  spuszczając  oczy Narębski -  nosi  imię  przybrane, 
        niewłaściwe.
                 - A matka? - zapytał Dunder.
                 - Nie chcę i nie mogę jej wyjawić. Dunder uderzył się  w 
        czoło śmiejąc.
                 -  Gdzieżem miał mój spryt! - rzekł z francuska -  rozu-
        miem... matką jest jenerałowa.
                 Narębski zamilkł.
                 - Nie idzie o to, kto matką - odezwał się po przestanku, 
        wśród  którego kroplisty pot wystąpił mu na czoło - chodzi o  to, 
        że to dziecię nie ma rodziny, nie ma imienia nie ma nic...  procz 
        najszlachetniejszego serca i najpoczciwszej duszy!
                 Dunder się mocno zadumał. 






                 -  Ale  by  można  przecie  lui  faire  une   g‚n‚alogie 
        quelconque, vous comprenez?
                 - Nie podejmuję się tego.
                 -   C'est   fcheux!  c'est  tr‚s  fcheux!...   a   tak 
        śliczniuchna!  tak  milutka! i talenta, słyszę! i główka  co  się 
        zowie! Jak by mi ładnie świeciła w moim salonie mordore, na  tych 
        meblach  adamaszkowych  ze złotem.               
             - Wdzięczen ci jestem za szczerość - rzekł zamyślając się... 
        -  nie  jest to jeszcze tak źle, jak  sądziłem...  obawiałem  się 
        plebejuszostwa... krew zawsze szlachecka... pan nie byłeś żonaty, 
        możesz   ją   kiedyś  przyznać,  a  baronowska   korona   pokrywa 
        wszystko... Tylko mi żal, że na karecie drugiego herbu  odmalować 
        nie będę mógł przy moim... J'y pense fantazyjny być może... gdyby 
        "róża"? C'est ‡a... a na hełmie trzy liście.
                Nie  było  tam nikogo, co by zrobił  uwagę  baronowi,  że 
        liczba trzy dla małżonka siwiejącego była złej wróżby... i uśmie-
        chnął się do siebie z zadowoleniem.
                 -  To  pierwsze - przerwał Narębski -  drugie  jest,  że 
        Mania, obawiam się bardzo o to... kocha podobno...
                 -  En  voila  du  grave! - zawołał baron  -  no  cóż  to 
        romansik?  z  młodym chłopcem?    
             - Nie - jest to zaledwie może rozbudzające się uczucie,  nie 
        wiem,  czy dziesięć razy z sobą w życiu mówili, a sam na sam  ani 
        razu... ale uważałem...
                 - Któż to jest?
                 - Uważałeś pan może w księgarni... przeszłą razą, gdyśmy 
        się  spotkali,  tego młodego człowieka. 
             -  Nie,  nie uważałem go wcale... ale jeśli tak,  to  nic... 
        dzieciństwo...   vous  comprenez?  niepodobna,  żeby  nie   miała 
        rozgarnienia... zresztą rachuję i na pana.
                 To mówiąc uścisnął rękę Narębskiego.
                 -  Zrobi  się  jej uwagi... wiesz  pan  moje  położenie, 
        zapewnię jej douaire stosowny... sto tysięcy rubli... bo szczerze 
        ci   powiadam...   szaleję  za  nią!  śni  mi  się!   czuję   się 
        odmłodniałym,  romansowym,  dziecinnym,  zdaje  mi  się,  że   ją 
        kocham...  vous  comprenez?  uczucia,  jakich  nie  doznawałem  w 
        życiu...  gotówem  wiele uczynić, podobała mi  się  jak  żadna... 
        obraz jej mnie ściga... Narębski! ty mi musisz dopomóc! zważ,  co 
        za partia dla niej!
                 -  Panie  baronie  - odparł Feliks  -  rób,  co  sądzisz 
        właściwym, ja ani przeszkadzać, ani pomagać nie mogę... kocham to 
        dziecię,  jak niegdyś kochałem jej matkę... chcę  jej  szczęścia. 
                  - No? więc o cóż chodzi? - zapytał baron będąc  pewien, 
        że w salonie mordore na meblach adamaszkowych ze złotem szczęście 
        musi mieszkać koniecznie.
                W tej chwili służący podbiegł właśnie wracając z miejsca, 
        do  którego był wysłany z trzema prześlicznymi bukietami.  Dwa  z 
        nich  były całkiem jednakowe i uderzały bogatym doborem  kwiatów, 
        trzeci  składał się z samych róż i prostotą oba je  gasił.  Baron 
        spojrzał,  coś mruknął i kazał jechać do Narębskich, piastując  z 
        wielką troskliwością osobliwie ten trzeci, którego  przeznaczenie 
        odgadnąć było łatwo.
                Nieopisane uczucie ścisnęło serce pana Feliksa, z  jednej 
        strony  to  wyniesienie,  ten  obiecujący  się  los  tak  świetny 
        pochlebiał  mu  dla sieroty, z drugiej  poczciwsza  myśl  żałować 






        kazała cichej izdebki z Muszyńskim i serdecznych  błogosławieństw 
        żywota, których nic zastąpić nie może.
                 -  Niech  Bóg rozstrzyga! - rzekł w duchu  -  niech  ona 
        wybiera!
                Powóz  zastanowił się przed domem Narębskich, a  baron  z 
        młodą  fantazją  wyskoczywszy z niego  poprzedził  gospodarza  na 
        górę... gdzie panie, które go już z okna dostrzegły,  oczekiwały, 
        pragnąc  dopytać, kogo poznały w ogrodzie. Narębski  obawiał  się 
        właśnie, aby Elwira i jej matka zbyt natarczywie nie  dowiadywały 
        się o to przy baronie; zakłopotany dosyć wszedł za Dunderem który 
        od  progu  począł  się uśmiechać,  wdzięczyć,  śmiać,  na  koniec 
        krzyczeć francuskie komplimenta.
                Z  wyszukanym  ruchem podał bukiet  pani  Samueli,  potem 
        Elwirze,  ale z trzecim szybko się odwróciwszy szukał  na  próżno 
        Mani, która już pobiegła skryć się w swoim pokoiku.
                 - Gdzież jest śliczna panna Maria? - zapytał.
                 - Kopciuszek? - złośliwie odpowiedziała Elwira.
                 - Cendrillon! delicieux! - zaśmiał się Dunder -  niechże 
        mam to szczęście, bym sam jej tak skromną wręczał wiązankę.
                 - Ale nie fatygujże się baronie - odparła pani Samuela - 
        dość jesteś łaskaw, żeś o nas wszystkich pamiętał.
                 - Proszę o tę łaskę.
                 Elwira  ze  złośliwym śmiechem pobiegła sama  po  Manię, 
        która coś porządkowała w swej izdebce, wpadła do niej z hałasem i 
        porwała ją za rękę.
                 -   No  chodź,  Kopciuszku!  -  zawołała  -   przyjechał 
        królewicz... i przywiózł ci...
                 - Elwiro! cóż to znowu.
                 - Ale mówię ci, chodź! musisz... Twój adorator czeka  na 
        ciebie.
                 -  Mój  adorator! ale proszęż cię, nie żartuj  sobie  ze 
        mnie!
                 - Nie żartuję... zgadnij kto?
                 - Nie zgadnę...
                 - To ci powiem... ten... znasz go przecie! Baron!  Baron 
        Dunder!   Jak  się  ślicznie  nazywa,  baron   Dunder!   baronowa 
        Dunderowa... baronięta Dunderzęta!
                 I Elwira poczęła się śmiać, a Mania prawie płakać.
                 -  Ale  chodź  bo! nie żartuję! Mama  kazała,  czeka  na 
        ciebie! no! doprawdy! dał nam każdej po bukiecie, aby tylko  mieć 
        powód najpiękniejszy i najdroższy wręczyć tobie! no chodź.  
                 Mania się rozpłakała.
                 -  Moja Elwirko! dajże mi pokój! zlituj się! tak  czasem 
        jesteś okrutna!
                 -  A ty dziwaczna, Maniu! Bez żartu, mama się  pogniewa, 
        wołają cię do salonu... ojciec tam jest.
                 I   Elwira   tupnęła  nóżką,  bo   przywykła   była   do 
        posłuszeństwa  - a sierotka z oczyma trochę  załzawionymi  poszła 
        nareszcie za nią.
                 Baron, choć prawił dziwnie napuszone, wysmażone  grzecz-
        ności  pani Samueli, która go, leżąc w fotelu dla  nadania  sobie 
        dobrego  tonu,  słuchała  z przymrużonymi  oczyma,  trzymał  swój 
        bukiet  w  ręku  i patrzał wciąż na  drzwi...  Ledwie  się  Mania 
        pokazała,  porwał  się  z krzesła i z uśmiechem  pobiegł  na  jej 
        spotkanie.- Pozwoli pani... - rzekł głosem, który stał się prawie 






        drżącym  - abym jej także ofiarował uśmiech wiosny wśród  zimy... 
        są  to  tylko  proste,  skromne róże...  ale  innego  kwiatu  nie 
        mógłbym,  nie  śmiałbym  u  stóp  jej  złożyć...  one   najlepiej 
        przypadają do jej wdzięku i młodości... pani przy nich jak  jedna 
        z nich i królowa będziesz wyglądać.            
             -  Brawo  baronie!  - przerwała, krzywiąc  się  z  zazdrości 
        Samuela,  gdy Elwira ruszała ramionami i krzywiła usty -  ale  mi 
        popsujesz moją wychowankę takimi pochlebstwy... Ona  podobniejsza 
        do fiołka, doprawdy.
                 -  A! pani... do prostej trawy, którąście przesadzili  w 
        piękny wazonik - zawołała Mania, rumieniąc się ze łzami w oczach.
                Odpowiedź   ta  wywołała  zgodne  dwie  miny  dwóch   pań 
        okazujące,  że ten wykrzyk wcale się im nie podobał...  wolałyby, 
        żeby milczała... Baron załamał ręce z radości i patrzał w nią jak 
        w tęczę.
                Dziewczę trzymało ów bukiet, rumieniło się coraz mocniej, 
        nie  śmiało zrobić kroku, bało się odejść, lękało  pozostać,  ale 
        baron  usłużny  przysunął jej krzesło i Mania siadła  na  brzeżku 
        cała zawstydzona zwróconymi na siebie oczyma.
                 Narębski smutny spoglądał na to z daleka...
                 -  Podziękujże  pięknie  panu baronowi  -  odezwała  się 
        przerywając  milczenie  pani Samuela... - bo  doprawdy  wszystkie 
        mamy cudowne bukiety, ale Mani można zazdrościć... same tam róże!
                 -  Cudowny instynkt kobiecy! - szepnął  baron,  mrugając 
        oczyma.
                 Mania już nie rozumiała.
                 -  Uważa mama - szepnęła na ucho córka do matki - w  tym 
        coś jest!
                 -  Stary wariuje! - odpowiedziała Samuela... - a  Feliks 
        go tu wozi... bałamucą ją daremnie i głowę przewrócą.
                W  czasie  tego a parte baron miał  sposobność  przysunąć 
        nieco  krzesło do Mani i cichą zawiązać rozmowę, która do  reszty 
        zmięszała biedne dziecko. Wiedziała ona dobrze, jak drogo  zawsze 
        przychodziło  jej  potem opłacić każde zbliżenie  się  mężczyzny, 
        każdą  okazaną  jej  grzeczność i  wolała  wyrzec  miłych  każdej 
        kobiecie  oznak  współczucia,  niżeli  je  potem  okupywać  łzami 
        wyciśnionymi szyderstwem Elwiry i morałami Samueli.
                Jednakże  w tej chwili przytomność Narębskiego czy  jakaś 
        nieodgadniona moc dodała jej odwagi i potrafiła bardzo  zręcznie, 
        bardzo  starannie odpowiedzieć na pytania barona.  Dźwięczny  jej 
        głosik przejął drżeniem starego adoratora, który coraz z krzesłem 
        przysuwać  się  zaczął, nie zważając już na miny pani  Samueli  i 
        cicho a uparcie powtarzane przez Elwirę przezwisko Kopciuszka.                
                 -  Ale doprawdy, to daje do myślenia - zawołała w  końcu 
        głośno  Narębska  - myśmy już zazdrosne o barona... i  bukiet,  i 
        komplimenta... tylko dla Mani... Baronie!
                 Baron się opamiętał.
                 -  Tysiąc  razy przepraszam! - zawołał - ale tu,  w  tym 
        czarodziejskim domu, gdzie się człowiek obróci, tam modli!  pełno 
        wdzięków, pełno czarów!
                Feliks  zawsze  w obawie, aby do pytań o  jenerałowę  nie 
        przyszło,  począł wreszcie mrugać na Dundera, aby wyszedł  z  nim 
        razem, i baron, choć nie pojmował przyczyny, a pragnął  pozostać, 
        schwycił kapelusz, chcąc mu być posłusznym.
                Zaledwie  się  za nim drzwi zamknęły,  Mania  zostawiwszy 






        bukiet  na  stole,  po cichuteńku wyśliznęła się  z  pokoju,  nie 
        czekając wyrzutów, które ją spotkać mogły...
                 Matka i córka zbyt były obrażone znalezieniem się barona 
        i  danym przezeń pierwszeństwie sierocie, by się ku niej  zwrócić 
        mogły. Samuela ruszyła ramionami pogardliwie.
                 - Stary szaleniec...
                 -  A!  jak mi się z niego śmiać  chciało!  -  pochwyciła 
        Elwira...
                 - Patrz tylko, moja droga... co to jest sztuka podobania 
        się... mogłaś go mieć tak dobrze jak ona.
                 - A! ja tak oczkami strzelać nie umiem...
                 -  Warto ażebyś się trochę nauczyła od Mani... ce  n'est 
        pas une partie a d‚daigner...
                 -  Ale  czyż mama pomyśleć nawet może...  żeby  on  miał 
        jakie serio projekta...
                 - Zapewne że nie... ale któż z nich ma je od razu? można 
        doprowadzić... trzeba umieć! ja ci to ciągle powtarzam...
                 - Tego nas jednak nie uczą guwernantki! - rozśmiała  się 
        Elwira.
                 - Tyś nadto zimna, roztrzepana... mężczyźni lubią  uczu-
        cie... szukają serca...
                 - I Kopciuszków, bo z nimi wygodniej! - przerwała Elwira 
        znowu. - Ale jakiż on śmieszny!
                 -  No! tak! jednakże... mówią, że niesłychanie bogaty  i 
        ma  jakiś tam kupny tytuł... który za granicą tak dobry jest  jak 
        najstarszy.
                 - Ale moja mamo!
                 -  Jużciż  ja wiem, że z Manią się nie  ożeni,  choć  go 
        podbałamuciła, ale z "inną" mógłby się może...
                 - On mi się nie podoba! taki stary! 
                 - Tak bardzo stary nie jest znowu!
                 - Siwieje!
                 - Ale siwieją i w dwudziestym roku!
                 - Ja wolę mojego! - cicho szepnęła córka.
                 - Cóż, kiedy go nie ma! - westchnęła matka.
                 - Poczekam! - odpowiedziała Elwira.
                 Na  tym  skończyła się rozmowa, ale  wkrótce  podano  do 
        stołu i nieszczęśliwy Narębski przyszedł pewien, że go tym  razem 
        śledztwo  o  jenerałową  nie minie. Ale  że  świadków  nie  było, 
        postanowił  kłamać  śmiało i raz na zawsze  skończyć  tę  sprawę, 
        odstręczając żonę od nowej, a wcale niepotrzebnej znajomości.
                 Nie  mylił się w tym, co przeczuwał pan Feliks,  jeszcze 
        bowiem  zupa  się nie skończyła, a pani  Samuela  podniosła  żywo 
        głowę i zwracając się do męża spytała:
                 - Ale któż jest ta pani z Saskiego Ogrodu?  Powiedziałeś 
        mi jej imię tak niewyraźnie, żem go nie dosłyszała...
                 -  E! ta pani - odparł Narębski - mogłabyś nawet  obejść 
        się bez jej nazwiska...
                 - Jak to? przecież zrobiłyśmy tak dobrą znajomość! i tak 
        jest dobrze! Cóż znowu, czybyś chciał mnie od niej odstręczyć?  - 
        to mówże otwarcie dlaczego?
                 - Bo tej pani nie lubię...
                 -  Tak! ale to nie obowiązuje mnie do  podzielania  tego 
        uczucia. Spodziewam się!
                 -  Zapewne... są jednak okoliczności, w których  uczucie 






        męża stanowi o stosunkach żony...
                 - Ah! par exemple! - zawołała na ten aforyzm niesłychany 
        w dziejach jej małżeńskich pani Samuela, rzucając łyżkę w  talerz 
        z nie tajonym uczuciem zgrozy.
                Sądziła,  że  Feliks  się  przestraszy;  ale  on   został 
        obojętnym jak był i że nie jadł zupy, bo był po dobrym śniadaniu, 
        ziewnął tylko, pani Samuela postrzegła, że niebezpiecznie go było 
        drażnić przy tym usposobieniu, zmieniła więc ton i dodała:
                 - Mogęż się dowiedzieć, kto to jest?
                 -  Jest  to sławna w Warszawie...  eks-modniarka,  która 
        wyszła za eks-śpiewaka i eks-Włocha, kobieta mająca pretensje dla 
        wielkiego  tonu i świata... a pierwszego nabyć, ani  do  drugiego 
        wśliznąć się nie może... Nikt tam nie bywa.
                 Narębski  wiedział  dobrze, iż w ten sposób  tylko  żonę 
        odstręczyć   potrafi...   i  pani   Samuela,   wyprobowawszy   go 
        wejrzeniem, które dobrze wytrzymał, że nie kłamie, zamilkła.
                Obiad przeszedł w milczeniu tym złowrogim, bo ono  prawie 
        zawsze  zwiastowało  na  później spazmy  i  ból  głowy.  Narębski 
        okrutnie  ziewał,  Elwira nie taiła złego humoru  i  szydziła  po 
        cichu z Mani, a sierocie łzy się dobywały z oczek wstrzymywane  z 
        całych sił i tajone uśmiechem przybranym.
                 Nazajutrz  po  opisanych  przygodach  rano  dosyć   mimo 
        brzydkiej pory pan Feliks wyszedł z domu i dosyć żywym krokiem  z 
        pochmurnym  czołem  udał  się  do  księgarni  Michała  Drzemlika, 
        spodziewając się może zastać w niej samego Teosia.
                Nie  mylił  się w tym, gdyż Muszyński był  regularny  jak 
        stary  breguetowski  zegarek i przed wybiciem  ósmej  na  ratuszu 
        zjawiał  się zawsze u drzwi, gdy chłopiec drzwi otwierał  i  próg 
        umiatał,  choć  ze  Świętokrzyskiej ulicy  kawał  drogi  miał  do 
        sklepu.  Najgorszy czas nie opóźniał go, nie  wymawiała  choroba, 
        wiedział,  że przyjęty obowiązek winien się spełniać ściśle  i  z 
        dumą  biednego  człowieka  czynił mu zadość  jak  najściślej  się 
        pilnując. Ale od czasu jak został zamknięty i do godzin przykuty, 
        jak  to  życie  jednostajne, rozerwane  niekiedy  dziwnymi  tylko 
        odwiedzinami  i  dziwniejszymi żądaniami objęło go  swym  chłodem 
        zabójczym  - Teoś stał się smutny, milczący i stracił  tę  żywość 
        umysłu, to jasne w przyszłość spojrzenie, które miał wprzódy.
                Nie zawsze w walce pada człowiek, częściej go zabija taka 
        bezczynność niestosowna dlań, taki rodzaj życia rozciągającego na 
        łożu  Prokusta i wyczerpującego wszelką siłę. Na  próżno  wmawiał 
        sobie  konieczność  pracy tej, niemożność znalezienia  innej;  to 
        przejście  z  życia  ruchu i swobody  do  więzienia  za  kantorem 
        zabijało go powoli. Nie mógł się on uskarżać na Drzemlika,  który 
        ocenić go umiał, obchodził się z nim tak delikatnie, jak potrafił 
        i,  co najdziwniejsza, zupełnie mu zaufał - ale ten rodzaj  życia 
        powoli wysysał zeń wszelką samoistność i siłę.
                 Całe  dnie siedzieć tak za szyby szklanymi, patrząc  jak 
        poza nimi miga życie uliczne, snują się postacie, wrzawa powstaje 
        i  niknie, wloką się pogrzeby i przelatują wesela, potem  chwycić 
        książkę,  aby  ją  natychmiast przerwało wejście  pani  lub  pana 
        żądającego lub drobnostki, lub rzeczy nie bywałej na świecie, lub 
        tego,  co  sumienie  odmówić  by kazało -  po  chwili  wrócić  do 
        czytania, by drgnąć zaraz na nowe drzwi otwarcie lub pół  godziny 
        szukać  czegoś,  co znalezione  kupujący  odrzuci  natychmiast... 
        często  pół dnia z rozpaczy nie jąć się niczego w obawie  przerwy 






        nowej,   której   właśnie  na  ten  raz  nie  ma,   wśród   myśli 
        najświeższych usłyszeć głos chrypliwy, co je rozcina jak  piła... 
        nie  jest  to  los  do zazdrości. Muszyński  oswajał  się  z  nim 
        czasami, ale były dnie, w których widocznie upadał, nie miał  ani 
        uśmiechu,   ani   odpowiedzi  wesołej  dla  klientów,   ani   tej 
        nadskakującej uprzejmości, której wymagają, ani oblicza lalki bez 
        uczucia  zalotnie  usiłującej  przypodobać się  wszystkim  -  ani 
        pamięci i przytomności w jego zajęciach niezbędnej... były  dnie, 
        które  z  wlepionym okiem w ulicę spędzał w  rodzaju  odrętwienia 
        przerywanego  tylko  otwieraniem drzwi i  machinalną  posługą,  w 
        rodzaju  snu  z otwartymi oczami  i  skołowaceniu  chorobliwym... 
        Wpatrywał się, nie widząc, w jakąś półkę pstrych okładek pełną, w 
        jakiś  tytuł większymi głoskami odbity i nic nie myśląc  wprawiał 
        do roli machiny.
                Ale  nie  mogło  mu to przyjść bez  ofiary  i  cierpienie 
        powolne   dobitnie  się  wypiętnowało  na  zbladłej   twarzy,   w 
        przygasłych  oczach, w wyrazie ogólnym fizjognomii  cierpiącym  i 
        zwiędłym.
                 Narębski wszedłszy postrzegł zaraz tę zmianę, wyczytał w 
        niej cierpienie.
                 -  Jak  się masz - rzekł - no cóż? Jak ci  tam  z  nowym 
        życiem? Nie jesteś chory? Siedzenie ci nie szkodzi?
                 -  Nie, jak pan widzisz - rzekł Teoś, podając mu rękę  - 
        nawykam, a człowiek, nim się przerobi na złe czy dobre, jak tylko 
        na inne... trochę zawsze przycierpi... inaczej być nie może.
                 - Ale czy nawykniesz?
                 -  Probować  muszę,  przy  silnej  woli  człowiek  wiele 
        zwycięża.
                 -  Właśniem  chciał się przekonać, jak to  tam  idzie  - 
        rzekł Narębski, siadając na jedynym krześle, jakie się znajdowało 
        w  księgarni  - a spytać się zarazem - dodał -  czemu  choć  mnie 
        czasem nie odwiedzisz, jeśli nie chcesz mojej żony.
                 - Kochany panie - rzekł Teoś - wdzięczen jestem szczerze 
        za  twą grzeczność, ale sam powiedz, czy to zrobić mogę. Pani  by 
        mnie nie przyjęła, pan za swe demokratyczne zasady przeprowadzane 
        tak  konsekwentnie  musiałbyś cierpieć, a  ja  wyrzucałbym  sobie 
        zakłócenie twej spokojności.
                 - Surowy jesteś - rzekł Narębski.
                 - Widzę jasno i nie łudzę się.
                 - Ale to czasem potrzeba nie tak jasno widzieć i nie tak 
        niewolniczo poddawać się ludziom i losowi.
                 Na  to zdanie wyrzeczone przez człowieka,  który  poddał 
        się sam kobiecym rządom, Muszyński uśmiechnął się nieznacznie.
                 - Jakże się tam mają u pana? - zapytał.
                 - Zawsze jednakowo... wiem - wrzucił z uśmiechem - że ci 
        chodzi o Manię, ta zdrowa... no! i jest nowina, ma kogoś, co  się 
        w  niej serio zakochał, zapalił, oszalał, już tam nie  wiem,  jak 
        powiedzieć.
                 Muszyński  mimo wielkiej mocy nad sobą pobladł, ale  nie 
        śmiał się odezwać, aby nie zdradzić.
                 - Nie jest to niebezpieczny seduktor... - rzekł Narębski 
        -  ale figura, której potędze oprzeć się trudno...  Znasz  barona 
        Dunder?              
             -  Nic  a nic... konie jego, powóz, dom, ale osoby  nie  mam 
        szczęścia,  zbyt to wielki majestat, aby człowiek taki,  jak  ja, 






        mógł i śmiał się do niego zbliżyć. Więc to jaki krewny barona?
                 - Nie, sam on... ni mniej, ni więcej... Widziałeś go  tu 
        w magazynie, gdym był przeszłą razą.
                 - A ten siwiejący dandysowaty jegomość?
                 - Ten sam... dodaj, że milioner, że zakochany, że w domu 
        będzie  miał  zapewne  sprzymierzeńców,  bo  ich  sobie   zjednać 
        potrafi.
                 -  Ale  naprzód? cóż to za człowiek? -  zapytał  Teoś  - 
        znasz go pan?
                 - Tyle co wszyscy, choć nie mogę powiedzieć, bym znał go 
        takim,  jakim jest, znam tylko, jakim się chce pokazać światu,  a 
        zdaje  mi  się,  że  to jest jeden z  tych  ludzi,  którzy  nigdy 
        ostatniej maski nie zrzucają z twarzy, nawet przed zwierciadłem z 
        rana. Miły, słodki i grzeczny z możnymi i silnymi, przyzwoity dla 
        świata,  dla  ubogich  szorstki i ciężki,  baron  jest  i  będzie 
        zagadką,  pod którą się zarówno ukrywać może próżnia  wielka  lub 
        wielkie  a  nienasycone żądze bez żadnych  przekonań  i  wiary... 
        Zresztą może najprędzej nie jest to ani zły, ani dobry  człowiek, 
        ale   istota  bierna,  chciwa,  zazdrosna,  panująca   nad   sobą 
        umiejętnie  i posługująca się wszystkimi dla interesu,  niezdolna 
        ani do wielkich poświęceń, ani do krzyczących zbrodni... słaba  i 
        przez swą słabość niebezpieczna... Ale - dodał Narębski - sąd mój 
        jest sądem człowieka, który z skorupki wróży o orzechu, nie mogąc 
        zeń dobyć ziarna... mówię na wiatr, może się mylę.
                 - Ja go nie znam... szkoda - rzekł Muszyński - zdaje  mi 
        się, że odgadłbym go, wpatrzywszy się weń bacznie, pan w  świecie 
        i życiu straciłeś ten dziecięcy instynkt, co ostrzega o ludziach, 
        ja go jeszcze czuję w sobie... boję się tego, od którego mnie coś 
        odpycha,  wierzę w tych, co mnie ku sobie ciągną. Ale...  on  tak 
        bardzo bogaty...
                 -  I nie tak bardzo zły, by mu coś zarzucić można  prócz 
        startego charakteru i nie rozplątanej tajemniczości.
                 - A panna Maria?
                 - I ty mnie o to pytasz? - rzekł Feliks - ty?
                 - Dlaczegóż by nie?
                 -  Wszak  czuć  musisz,  że  to  nie  jest  przynajmniej 
        człowiek, który by ją mógł zająć; z opisu, z przeczucia zrozumieć 
        to powinieneś!
                 -  Nie  pytam też o miłość - rzekł smutnie  Muszyński  - 
        miłość to zbytek ludzi szczęśliwych, którzy o niej myśleć mogą  i 
        dla niej poświęcić... ubodzy zmuszeni są inaczej pojmować  życie. 
        Sierota bez dachu, na łasce... dlaczegóż by nie miała bez grzechu 
        powiedzieć  sobie:  on  mnie kocha... on mi  da  spokój  w  braku 
        szczęścia,  on  mnie  zasłoni,  on  mi  stworzy  swym   ramieniem 
        rodzinę...? Nie miałbym jej tego za złe!
                 -  Wiesz,  że w tej zatęchłej  siedząc  atmosferze,  sam 
        spleśniałeś  -  rzekł  Narębski  -  słyszę  cię  wyznającego  tak 
        heretycką doktrynę, że mi włosy na głowie powstają! Więc ubogi ma 
        prawo dla chleba sprzedać serce?
                 - Sprzedać! stój pan... nie, ale nie czekać, by uderzyło 
        i nie spodziewać się, aby dlań życie uczyniło wyjątek.                
                 - Więc ze wszystkiego odarty... - spytał Feliks -  ubogi 
        miałby  się wyrzec i przywiązania, co słodzi dolę, i  dopełnienia 
        swej  istoty?      
             -  Czekaj pan, czekaj - odparł Muszyński - to nie o to idzie 






        -  ubogi  musi naprzód na chleb pracować, aby  nie  być  ciężarem 
        nikomu;  gdzież  w jego życiu miejsce na uczucie,  co  potrzebuje 
        marzyć i o wszystkim zapomnieć?       
                 -  Doprawdy  uwziąłeś  się  dziś  mi  dokuczyć  -  rzekł 
        Narębski  - prawisz niestworzone rzeczy. Więc patrzałbyś na to  z 
        krwią  zimną,  gdyby Maria na przykład nie kochając  go  szła  za 
        starca?
                 - Płakałbym, ale cóż bym mógł poradzić na to?
                 - Więc nigdy mnie nie zrozumiesz już? - spytał niecierp-
        liwie Narębski.
                 - Owszem, rozumiem cię doskonale, tylko nie widzę prawa, 
        by ktoś w imię miłości śmiał podawać rękę na całe życie  istocie, 
        której szczęścia zapewnić nie może!
                 -  Egoista!  -  wykrzyknął Narębski -  ubieraj  to,  jak 
        chcesz!  obrzydliwy to egoizm zawsze - i duma; boisz  się  pracy, 
        ciężaru obowiązków, wolisz swobodę czczą i zimną niż ubóstwo boże 
        przy trudzie.
                 Muszyński westchnął.
                 -  Być  może - rzekł - nie umiem powiedzieć, co  mi  tak 
        postąpić każe, ale sumienie czuję w sobie, które powtarza mi,  że 
        inaczej uczynić nie mam prawa. Więc skrzywione sumienie?
                 -  Podobno! - rzekł Narębski kwaśno - a ja  przynajmniej 
        nie rozumiem ciebie.  
                 -  Drogi  i kochany panie -  przerwał  rozczulony  Teoś, 
        chwytając  go  za  ręce obie - pomyśl  trochę,  zastanów  się,  a 
        zrozumiesz  mnie. Po tym, coś mi powiedział dzisiaj,  mniej  może 
        niż kiedy miałbym prawo odezwać się o rękę panny Marii, gdy  inny 
        los  świetniejszy  daleko  jej  się trafia.  Co  by  to  było  za 
        zuchwalstwo,  gdybym sądził, że ona może woleć mnie od tamtego  i 
        wyrzec  się  swobody, jaką daje bogactwo,  dla  ciężkiego  trudu, 
        który ja, ja tylko sam smętny i bezsilny miałbym jej osładzać!
                 - Nie! nie! - dodał Muszyński po chwili, uderzając się z 
        lekka  po  piersi  -  nie  kuś  mnie  pan,  sierotę,  niepodobnym 
        szczęściem  i porzuć losowi, będę się bił i łamał z  nim,  dopóki 
        sił stanie. Jestem jak ten rozbitek na morzu, który sam nie  wie, 
        czy  do  brzegu  dopłynie i nie śmie drogiej  mu  istoty  odebrać 
        innemu, bo tamten więcej mieć może siły, by ją ocalić.
                 -  A  gdyby ta istota wolała ginąć z tobą, niż  z  innym 
        dobić się brzegu?
                 -  Tak! gdyby! - odparł Teoś - ale  na  przypuszczeniach 
        nic budować się nie godzi. Posłuchaj mnie pan jeszcze - rzekł  ze 
        wzruszeniem - odkryję panu głąb duszy mojej, ja siebie nie  znam, 
        ja  nie  znam życia, jam jeszcze nie zmierzył  tych  otchłani,  w 
        które  mam się rzucić, ja sobie ufać nie mogę, ja nie  wiem,  czy 
        dosyć jest poświęcić się, by dać szczęście, i kochać, by wszystko 
        zwyciężyć, ja się sam siebie lękam! 
                 -  Uczciwe to są słowa - odparł Narębski,  którym  także 
        powoli zaczynało owładywać uczucie - ale posłuchajże ludzi, jeśli 
        sam nie jesteś pewny drogi. Na mojej skroni włos już siwieje, jam 
        przebył  wiele  i  przebolał po cichu, przyszedłem  już  do  tego 
        zdrętwienia, w którym się nic nie czuje, ale na cudze  cierpienie 
        jam  jeszcze  lekarz  doświadczony. Wierzaj mi,  Teosiu,  nie  ma 
        straszniejszą  goryczą  zaprawnego życia nad  życie  osamotnione, 
        chłodne  i  pozbawione przywiązania, w  którym  człowiek  zamiera 
        chłodem, jak podróżni na górach usypiając powoli.






                Lepsze  ubóstwo, lepsza nędza i głód, najsroższy  ból  od 
        tego  trupiego  żywota istoty ze  społeczeństwa  wydzielonej  lub 
        związanej  z  nim  nienawiścią, niechęcią,  ranami  tylko  serca. 
        Dlatego sierocie mojej raczej ubóstwo z tobą dać bym chciał,  niż 
        bogactwo z tym, który dla niej nigdy serca nie otworzy, aby  jego 
        pustek  nie  pokazać. Wierz mi, ona nie będzie  szczęśliwą,  choć 
        będzie  może spokojną. W życiu lepiej krwawo boleć niż  zastygnąć 
        lodem.
                 Muszyński wyciągnał ku niemu rękę.
                 -  Tak,  szanowny panie - rzekł - ale ta  piękna  teoria 
        twoja  dobra  jest, gdy ją do siebie stosujemy,  nie  mamy  prawa 
        narzucać jej drugim.
                 - Więc milczę - rzekł Narębski - bo nic, nawet szczęścia 
        narzucać  nam  nie  wolno - wiem to i pojmuję,  ale  namyśl  się, 
        zastanów, a nade wszystko przyjdź do mnie, staraj się zbliżyć  do 
        nas, przypomnij Marii, nie zrywaj stosunków.
                 - A pani?
                 -  Jak  zechcesz,  możesz przyjść tylko do  mnie  i  nie 
        pokazać się w salonie. O to cię tylko proszę.
                 Pan Feliks pożegnawszy zamyślonego młodzieńca,  powrócił 
        powoli do domu.
                W  domu zastał żonę samą, bo Elwira z Manią wyjechały  do 
        kościoła  i  magazynów,  a  pani  Samuela  trochę  na  ból  głowy 
        cierpiąca została w domu, a może trochę miała w myśli  skorzystać 
        z tego, by się z mężem rozmówić.
                Narębski, wpadłszy w łaskę, rad był co najprędzej z  niej 
        się  wyśliznąć,  ale żona nie dopuściła  nawet  tej  buntowniczej 
        myśli,  kazała  mu  usiąść przy sobie,  westchnęła  parę  razy  i 
        zapowiedziała,  że  ma  rzeczy ważne, o  których  z  nim  pomówić 
        potrzebuje.
                 Narębski schylił głowę i czekał.
                 -  Mój kochany Feliksie - rzekła po namyśle  Narębska  - 
        muszę  pomówić z tobą o Elwirze, boję się o to dziecko. Zdaje  mi 
        się, że jest zajęta tym nieznajomym, a tu nikt nawet nie pomyśli, 
        żeby  jej  dopomóc,  dowiedzieć  się,  skłonić  go  do   bywania, 
        pociągnąć. Czyjaż to, proszę cię, rola, jeżeli nie ojca?     
                 -  Ciągnąć do mojej córki? - spytał Feliks - moja  droga 
        Samuelo,  nie zdaje mi się, byśmy potrzebowali? To rola  nie  dla 
        mnie.
                 -  Ale  przecież jakiekolwiek staranie o to  uczynić  by 
        należało?
                 -  Jeśli on sam nie ma dość przywiązania czy  siły,  aby 
        się  zbliżyć,  do czegoż się zdało swatać ich gwałtem. Ja  na  to 
        nigdy się nie zgodzę.
                 -  Swatać! - przerwała żona - ależ ja nie swatam  także, 
        niechby się lepiej poznali, zbliżyli, niechbyśmy zresztą wiedzie-
        li,  co on za jeden. Elwira ma głowę nim zajętą i gdyby  nie  to, 
        mogłaby  o kim innym pomyśleć. Oto na przykład baron,  wszak  dla 
        Elwiry byłaby partia doskonała, ale dziewczyna nie myśli o niczym 
        dla tego swego nieznajomego; a Mania się daremnie tym durzy.
                 - Jak to daremnie - rzekł Narębski.
                 - Jużciż on o niej serio nie może pomyśleć?
                 - Bardzom temu nierad, że sobie wbił w głowę miłość  dla 
        Mani i staranie o nią - rzekł Feliks - ale to jest rzecz zupełnie 
        serio  - mówił mi o tym dwa razy, nawet jej sieroctwo  nie  zdaje 






        się go odstraszać.
                 Samuela   porwała   się  z  krzesła  i   usiadła   zaraz 
        przygryzając usta; na twarzy jej znać było żywe wrażenie.
                 -  Więc  to  tak!  -  zawołała  -  dlaczegóż  znowu  tak 
        obojętnie patrzysz na to?
                 - Bo nie widzę w tym szczęścia dla niej.
                 -   To   więcej  niż  szczęście!  to  los!   -   odparła 
        nieopatrznie  pani  Narębska.      
             -  Jak  to?  co  chcesz mówić? -  spytał  Feliks,  ale  pani 
        chwyciła  się  za głowę i udała, że nie słyszy, aby się  ze  zbyt 
        naiwnego wykrzyknika nie tłumaczyć.
                 -  Mania  wątpię, żeby do niego  przywiązać  się  mogła, 
        zdaje mi się, że Teoś byłby dla niej stosowniejszym.
                 Narębska spojrzała zdziwiona.
                 - Serio? - spytała.
                 - Tak sądzę...
                 Małżeństwo tak w tej chwili daleko stanęło od siebie, że 
        rozmowa jakby cudem jakim od razu się przerwała.
                Pani  też potrzebowała się dobrze namyśleć  nad  dalszymi 
        następstwy  tego, czego się dopiero teraz  dowiedziała.  Pragnęła 
        bardzo  pozbyć się Mani, ale wydać ją zbyt świetnie,  gdy  Elwira 
        zostawała   w   domu  z  niepewną  przyszłością,   bolało   serce 
        macierzyńskie,  oddać ją temu, którego kochała, a który nie  miał 
        szczęścia podobać się Narębskiej, nie życzyła sobie także.  Rzecz 
        potrzebowała  głębokiego  namysłu, a że ból głowy  zawsze  bardzo 
        dobrze usługiwał w wielkich razach, Samuela wzięła się za  czoło, 
        sięgneła  po  flaszkę z wódką kolońską i dała  uroczyście  mężowi 
        znak, że mógł sobie odejść.
                 Tak  owa  próżna rozmowa spełzła na niczym,  a  Narębski 
        uwolniony  od  ciężkiego  ciężaru  wyszedł  szczęśliwy,  że   bez 
        katastrofy zakończył posiedzenie.
                Gdy się to działo w domu, dwie panny jechały  pomodliwszy 
        się  do magazynów na ulicę Senatorską i w chwili gdy miały  wejść 
        do   Włodkowskiego,  Elwira  cała  wzruszona  krzyknąwszy   lekko 
        zatrzymała  się,  ujrzawszy  swojego wielbiciela,  który  ją  tak 
        skromnie  unikał,  idącego w kierunku takim,  że  przed  drzwiami 
        magazynu spotkać się musieli, byle chwileczkę zamarudzić. W takim 
        razie,  gdy  tylko powodu braknie kobiecie,  cudowny  instynkt  w 
        pomoc  przybywa  i z naturalnością największą  umieją  zyskać  na 
        czasie tak, że najbieglejsze oko nie dostrzeże w tym podrobienia.
                Mężczyzna, nim się namyśli, jak by oczy ludzkie  oszukał, 
        nim co znajdzie, nim wypełni, co zamierzał, już baczne  wejrzenie 
        odkryje  go  i zagadnie, kobieta instynktem dokonywa  w  mgnieniu 
        oka,  co  jej  podyktowała natura sama.  Nie  potrzeba  tu  nawet 
        wielkiego  dowcipu i przebiegłości, najpospolitsza to potrafi.  A 
        panna  Elwira znowu w tym najpospolitszą nie była wcale,  owszem, 
        jeśli  jej  zbywało  wielu  kobiecych  przymiotów,  instynkt   ów 
        posiadała w bardzo wysokim stopniu.
                Więc w chwili prawie, gdy mimowolny wykrzyk z ust jej się 
        wyrwał,  szal  z  ramion spadać zaczął i tak  jakoś  dziwnie  się 
        zsuwał,   że  pochwycić  go  nie  było  podobna,  dopóki   piękny 
        nieznajomy nie nadszedł, nie zatrzymał się, nie ukłonił i  słowem 
        jakimś uwięziony nie stanął przy pannach na trotuarze.
                 -  A,  to pan! - zawołała Elwira udając, że  go  dopiero 
        teraz postrzegła.






                 - Dzień dobry, pani.
                 - Dzień dobry, czy pan ciągle był w mieście?
                 - Nie, wyjeżdżałem na kilka dni.
                 -  Sądziliśmy,  że nas pan odwiedzi... -  dodała  ciszej 
        Elwira.
                 - Prawdziwie, pani, było niepodobieństwem. 
                 Piękny  nieznajomy  mówiąc  to oglądał  się  wkoło  nie-
        spokojnie,  uchylił kapelusika i zapewne nie śmiejąc  wstrzymywać 
        panie przed progiem, bardzo szybko odszedł ku teatrowi.
                 Elwira  długim  za nim  pociągnęła  wejrzeniem,  tupnęła 
        nóżką i dosyć na ten raz nieostrożnie syknęła:
                 - Nieznośny!
                 Scena  ta byłaby zupełnie dla świata stracona, bo  Mania 
        zapatrzyła  się  na  bijący wodotrysk, około  którego  ktoś  może 
        podobny  do  Teosia przechodził, gdyby nie postać  dziwna,  która 
        wstrzymała  się  w  chwili wysiadania pań z  powozu  i  z  wielką 
        bacznością  zdawała  się śledzić ruchy,  słowa,  wejrzenie  nawet 
        Elwiry i pięknego nieznajomego.
                Ostatni nawet wykrzyknik: Nieznośny! - musiał się obić  o 
        uszy tego natrętnego świadka, który uśmiechnął się złośliwie i  w 
        ślad poszedł za pięknym nieznajomym.
                 Podsłuchującym  tak niegrzecznie Elwirę był  stary  nasz 
        znajomy,  kapitan Pluta, którego los, traf, przypadek,  nie  wiem 
        jak to nazwać zechcecie, sprowadził w tej chwili na scenę. Jednym 
        z wielkich jego przymiotów była ta niezmierna przytomność umysłu, 
        z  jaką korzystał z najmniejszej okoliczności, mogącej mu na  coś 
        posłużyć. Jak błyskawica przebiegła przez głowę myśl dziwaczna  i 
        choć  prędki  chód nie był w jego charakterze, ani  we  zwyczaju, 
        starał  się dognać młodzieńca, który ze swojej strony  szedł  tak 
        szybko,  jakby  uciekał.  Zetknęli  się  dopiero  pod   teatralną 
        galerią.
                 - A! jak się masz! - zawołał Pluta - winszuję ci  dosko-
        nałych  nóg, bo chodzisz, jakbyś się na laufra kierował.  Zdawało 
        mi  się  właśnie z daleka, żem cię poznał i  usiłowałem  dogonić, 
        wiesz, chodzisz ogromnie.
                 Młody mężczyzna uśmiechnął się trochę zmięszany, kłania-
        jąc Plucie.
                 -  No, to wiem - mówił dalej kapitan - że kiedy  się  ma 
        interesa  na  głowie, chodzi się żywo, ale znowu  spotkawszy  tak 
        ładną  panienkę i tak podobno sobie życzliwą, to już  na  heroizm 
        anachorety zakrawa tak od niej uciekać.
                 Nieznajomy  uśmiechnął się z przymusem, w oczy  starając 
        zajrzeć Plucie, jakby doświadczał, czy nie żartował z niego.
                 - Cóż mnie tam ta panna obchodzi?
                 - Ładna panna nie miałaby obchodzić młodego mężczyznę! a 
        do licha! cóż to z was ten wiek niegodziwy robi, machiny Abrahama 
        Sterna do odciągania i dodawania! Przecież choćby w oczy zajrzeć, 
        gdy  się śmieją młodością, miło; a tym bardziej gdy  się  jeszcze 
        otworzą i usta takim wyrzutem...
                 - A! słyszałeś pan? - rzekł nieznajomy.        
                 -  I  widziałem, i słyszałem, i wiem  wszystko  -  dodał 
        kapitan,  choć nic nie wiedział, ale pewien, że powoli dowie  się 
        wszystkiego, choćby ono niczym było.
                 Młodzieniec nie zaprzeczając zarumienił się, Pluta  zro-
        zumiał, że tam coś być musiało.






                 - Głupstwo robisz - rzekł po cichu, biorąc go pod rękę - 
        że taką śliczną partię odpychasz, jeśli ci panna sprzyja.
                 -  Ale to partia nie dla mnie!                
             -  Cóż  to, kaleka jesteś czy w sekrecie  masz  lat  siedem-
        dziesiąt  jak  St. Germain? o to bym cię nie  posądził.  Ja  znam 
        Narębskich dobrze i dawno - dodał z cicha.
                 - Pan ich znasz? - spytał młody człowiek.    
                 -  Wejdźmy  do  Lursa - rzekł kapitan -  proszę  cię  na 
        czekoladę  lub,  jeśli  wolisz,  na  kieliszek  wódki,  albo   na 
        czekoladę  i  wódkę  to i na to gotów  jestem,  opowiem  ci  całą 
        historię Narębskich.
                 - Ale ja się spieszę.
                 -  Wy  się  zawsze spieszycie  -  przerwał  śmiejąc  się 
        kapitan - napędzisz interesa, a dowiesz się, czego ci prócz  mnie 
        nikt nie powie.
                 W oczach młodego chłopaka odmalowała się ciekawość.
                 -  Dobrze  - rzekł - ale ja proszę na  czekoladę,  jeśli 
        pozwolisz.
                 - Jeśli ci to zrobi przyjemność, ja nigdy nie wyzywam na 
        pojedynek, gdy kto za mnie płaci... chodźmy.
                 Był  właśnie naprzeciw drzwi, gdy Pluta  tryumfalnie  je 
        otworzył z miną człowieka, który jest z nimi dobrze oswojony.
                 Garson przybiegł natychmiast po rozkazy, a dwaj przybyli 
        wszedłszy  do  bocznego  pokoju,  który  szczęściem  był   pusty, 
        zasiedli nad poprzewracanym gazet stołem.
                 Kapitan odsunął je z widocznym nieukontentowaniem.
                 -  A! gazety! - rzekł - kto też to czytać może!  Ja  ich 
        nigdy  w  rękę  nie biorę, a ręczę ci,  że  przeszedłszy  się  od 
        Zygmunta  do Świętego Krzyża powoli, w dzień pogodny,  więcej  od 
        tych,  co  je  od deski do deski  czytają,  wiedzieć  będę.  Otóż 
        wracając  do Narębskich - dodał cicho - mąż pod  pantoflem,  żona 
        eks-piękność  zapoznana,  femme incomprise,  której  pochlebiając 
        trochę  i  wierząc w jej spazmy i bóle głowy łatwo  się  podobać, 
        ludzie oboje gospodarni, bogaci bardzo, córka jedynaczka,  trochę 
        znudzona  stanem  panieńskim.  Posagu zaraz  pewnie  ze  trzykroć 
        najmniej,  a po najdłuższym życiu państwa obojga trzy lub  cztery 
        razy  tyle. W dodatku zięć zręczny przez matkę,  którą  zawojować 
        łatwo, jegomością, domem, wszystkim będzie rządził. Co się  tyczy 
        pojęć,  Narębski  był  uczniem uniwersytetu  gdzieś  za  granicą, 
        stracił w burszowskich uściskach skorupkę szlachecką, odzywa  się 
        w nim herbowna dumka, ale jak wczorajszy obiad niezdrowy,  bardzo 
        lekko, przy tym matka jest tu wszechwładną, córka wymoże na niej, 
        co zechce. Czemu byś u licha nie korzystał ze zręczności?
                 - Czemu? - rzekł rumieniąc się młody człowiek - pan  nie 
        potrzebujesz, bym mu mówił o tym.
                 - Masz słuszność, ja nie potrzebuję, bo myśl twoją  znam 
        lepiej niż ty sam, ale przecież żyjemy w XIX wieku? A podobała ci 
        się?
                 - Dosyć.
                 - Tylko dosyć? - spytał kapitan.
                 - Z powierzchowności bardzo.
                 - A serce ci bije, gdy ją zobaczysz?
                 - Trochę.
                 -  Ale!  albo kłamiesz, albo niewiele to  obiecuje.  Ale 
        gdybyś nawet był zimny, ona ma słabostkę widoczną, to jej z oczów 






        patrzy, korzystaj! Nie jesteś przecie tak naiwny, żebyś  koniecz-
        nie  chciał  żenić  się  z Heloizą myśli  twych  i  wysuszoną  od 
        westchnień kochanką... trochę zażywna żona, spokojna i  miłująca, 
        daleko wygodniejsza.
                 Podano  czekoladę, młody człowiek był pomięszany i  roz-
        targniony, milczał uparcie.
                 - Chcesz, ja ci dopomogę? - rzekł Pluta.
                 - Bardzo jestem wdzięczen, ale...
                 - Ale co, boisz się mojej pomocy? mów śmiało.
                 - Może trochę...
                 Pozwólże,  nie  myślę występować  w  żadnym  charakterze 
        urzędowym,  moją rzeczą cicha intryżka, a że jej dam  radę,  bądź 
        spokojny.
                 - Ale skądże znowu tak gwałtowne chęci poratowania mnie? 
        - spytał ośmielony młodzieniec.
                 -  Dziękuję ci, jesteś szczery, ja to lubię  -  przerwał 
        potrząsając jego ręką kapitan - odpłacę ci wzajemnością... mam  w 
        tym  własny interes. Rozumiesz, jest to najlepsza rękojmia,  jaką 
        ci dać mogę, że postąpię sobie z największą gorliwością...
                 - Ale dajmyż temu pokój.
                 -  Daję  ci trzy dni do namysłu! a  potem  słuchaj,  dwa 
        słowa i stoisz na aksamicie, panna twoja. Honorem kapitana  Pluty 
        ci zaręczam.
                 Zatarł ręce z wyrazem nie tajonej złośliwości.
                 - Ma się rozumieć - dodał - że przyszłego szczęścia  nie 
        hipotekuję  na  moim  sumieniu...  dalej  wszystko  już  od  pana 
        zależy...  jak  sobie  pościelesz, tak  się  wyśpisz...  A  jeśli 
        pościeli nie przygotujesz, możesz nawet całkiem nie spać; to  już 
        twoja rzecz... ja umywam ręce.
                Nieznajomy,  który  w ogólności bardzo się miał  na  ost-
        rożności i obawiał wygadać, uśmiechnął się tylko, Pluta  uścisnął 
        go serdecznie.
                 -  Bierz  się - rzekł cicho - życzę i  rachuj  na  mnie, 
        ręczę, że się uda.
                Spojrzał  mu  w oczy i szeroko się  rozśmiał.  W  istocie 
        fizjognomia  towarzysza  nie  wskazywała  wcale  ani   obudzonego 
        zaufania,  ani  rozognionej  namiętności,  ów  bardzo  przyzwoity 
        młodzian  zawahany, niepewny, dosyć zimno  przyjmował  natarczywą 
        zachętę Pluty.
                 -  Widzę  -  rzekł  kapitan mrugając  okiem  -  że  albo 
        podzielasz  uprzedzenia,  które ludzie względem mnie  mają,  albo 
        sądzisz,  że się próżno przechwalam, obiecując  pomoc  skuteczną, 
        której dać nie jestem w stanie. Zbyt szanuję osobiste przekonania 
        każdego,  abym miał nalegać, choć nie zaprzeczysz, że  trochę  są 
        krzywdzące  dla  mnie...  ale ja jestem  bon  enfant,  wchodzę  w 
        słabości  ludzkie,  wcielam się w myśl, rozumiem  każdego,  nawet 
        takiego,  który po cichu nieprzyzwoicie mnie nazwać może...  cela 
        c'est  vu... Zważ jednak czemu byś nie miał sprobować? co  ci  to 
        szkodzi? nie będę cię w żadnym razie kompromitował...  sprobuj... 
        urządzę  ci  schadzkę  w Saskim  Ogrodzie...  spotkanie  w  jakim 
        magazynie.
                Młodzieniec  stał wciąż jak na żarzących  węglach...  ale 
        kręcąc  się, milczał; ruchami tylko oświadczał  swą  wdzięczność, 
        cisnąc  mocno  dłoń Pluty.            - Powtórzę ci  zresztą  dla 
        ostatecznego  skonwikowania...  że mam w  tym  własny  interes... 






        Stary  trochę,  nie mogąc się kochać, lubię dopomóc  dwóm  sercom 
        bijącym do siebie. Są to wszystko silne pobudki.
                 - Pozwolisz mi działać? - dodał po chwili.
                 - Panie kapitanie - odezwał się nareszcie młody człowiek 
        -  tylko,  na  Boga, ostrożnie - nie jestem  jeszcze  tak  bardzo 
        pewien, że się kocham... bogactwo mnie nie kusi zbytecznie... mam 
        wiele powodów do obawy i wahania.
                 -  Ależ, u licha, ja cię tak za kołnierz do ołtarza  nie 
        ciągnę  zaraz - dodał Pluta - masz czas do skruchy i  opamiętania 
        zawsze, gdy ci się podoba. Kupić, nie kupić, potargować można.
                Reszta  rozmowy odbyła się już tak cicho, że  nawet  ucho 
        powieściopisarza  dosłyszeć  jej nie mogło. To pewna, że  gdy  po 
        wypiciu  czekolady i oblaniu jej wedle prawideł  szklanką  zimnej 
        wody rozchodzili się dwaj spiskowi, kapitan mruczał jakąś śpiewkę 
        z młodszych czasów, a nieznajomy odszedł z wesołą miną i postawą, 
        żywym krokiem starając się czas stracony wynagrodzić.
                 Sam  jeden  od  Lursa  wyszedłszy,  Pluta  spojrzał   na 
        zegarek,  pomyślał i zawoławszy dorożki kazał się wieźć na  ulicę 
        Wilczą.
                Trzeba  wiedzieć, że choć wychodzi w Aleje,  uliczka  ta, 
        której  sławy  broniła pani Adolfina Jordanowa  tak  gorąco,  nie 
        odznacza   się  wcale  wspaniałą  powierzchownością;   zbytek   i 
        elegancja  jeszcze  tam  dojść czasu  nie  miały,  skromne  domki 
        drewniane,   jednopiętrowe,  stare,   niepozorne,   gdzieniegdzie 
        parkany  długie, ponachylane od dawnego stania, szynczki  i  małe 
        kramiki, oto czym oczekując przyszłości żyje Wilcza ulica.
                W  lecie  zdobią  ją tu, i  owdzie  wychylające  się  zza 
        ogrodzeń  drzew  gałęzie, ale ten wiejski strój nie  może  pokryć 
        nieprzyjemności i zaniedbania, jakie się tu czuć dają...  Kapitan 
        długo szukał i rozglądał się usiłując odgadnąć, gdzie by się  dom 
        ów  pani Adolfiny Jordanowej mógł ukrywać i  nareszcie,  kierując 
        jej  skazówką, wynalazł ku Alejom furtkę małą, niepokaźną,  przez 
        którą  wszedł  na  niezbyt  wytworny  dziedzińczyk.  Trzeba  było 
        instynktu kapitana, który się wszystkiego domyślał, nawet  zmian, 
        jakim  charakter  po  upływie  długiego  czasu  ulec  może,   aby 
        odgadnąć,  że  to  być mogło ustronie  zamieszkane  przez  piękną 
        niegdyś Adolfinę.
                W istocie podwórko oznajmywało tylko wielce  gospodarnych 
        mieszkańców  i  gdyby  nie ścieżka  brukowana,  która  przez  nie 
        wiodła, trudno by się dorozumieć, że tu wdówka tak o swój strój i 
        twarz  dbała  mieścić się mogła... Stały wszędzie  cebry,  balie, 
        koryta,   kupy  śmiecisk  leżały,  a  drób  i  różne   stworzenia 
        zapełniały  wszystkie kąty. Trzy psy różnej barwy porwały  się  z 
        ogromnym szczekaniem dowodzącym, że rzadko widywały obcych i  nie 
        przywykłe  były do gości. Naszczekiwanie ich jednak  nieprzyjemne 
        być  mogło,  ale nie zdawało się groźne... Na  głos  ich  kobieta 
        niepocześnie  odziana, z rękawami zatoczonymi po  łokcie  wyrwała 
        się  z sieni i stanąwszy wpatrzyła się w Plutę,  który  ostrożnie 
        kamyki, po których miał stąpać wybierał.
                Domek  był, choć drewniany, niczego, a poza nim  i  wkoło 
        gęste drzewa owocowe świadczyły, że utile brało pierwszeństwo nad 
        dulce. Na ozdoby w ogóle nie silono się tu wcale i architekt  nie 
        starał o nadanie przyjemnej powierzchowności, ale mieszkać  mogło 
        nawet być wygodniej, niż się na pozór zdawało.
                 Pluta stanął.






                 - Pani Jordanowa? - zapytał.
                 - No to cóż? - odpowiedziała mu kobieta, która w  jednej 
        ręce trzymała tylko co wypróżniony znać ceberek.
                 - Tu mieszka?
                 - No to tu...
                 - Oznajmijcież jej kapitana Plutę...  
                 Służąca  pomruczała  nieco,  odwróciła  się,  poszła,  a 
        kapitan, który nie wątpił na chwilę, że będzie przyjętym, posunął 
        się  mimo zajadłego psów naszczekiwania aż do sieni...  Tu  znowu 
        różne  sprzęty gospodarskie prawie drogę zatamowały,  ale  ściśle 
        biorąc,  przejść  było można... Po  chwilce  trzaskając  drzwiami 
        zjawiła się na powrót owa niewiasta, którą Bóg i natura tak  złym 
        obdarzyły  humorem, i wskazując drzwi w drugiej  sionce  ciemnej, 
        odezwała się:
                 - No to tędy.
                 Pluta  uderzywszy  się o niskie  wejście  i  zawiesiwszy 
        płaszcz  na  drzwiach, bo innego umieszczenia dlań  nie  znalazł, 
        wcisnął  się  pokornie do rodzaju przedpokoiku  maluteczkiego,  w 
        którym  mocno słychać było stęchliznę, a następnie dostał się  do 
        drugiego  pokoju pustego i krocząc dalej przez kurytarzyk  wszedł 
        nareszcie  do izby, która za bawialnią musiała uchodzić.  Tu  nie 
        było  nikogo...  Pluta obejrzawszy się bacznie domyślał  się,  że 
        wszedł  niewłaściwą  drogą  i że od Alei  i  ogrodu  musiało  być 
        paradniejsze wnijście... drzwi mu o tym znać dały.
                 Salonik - gdyż nieuchronnie tak się to musiało nazywać - 
        wprawiał w zdumienie kapitana surowością swej fizjognomii. Był on 
        ciemnoszafirowy,  z  powodu drzew dosyć niejasny,  niski,  ledwie 
        starych  trochę mieszczący mebli, a ozdoby jego  ograniczały  się 
        parą  naczyń  z robionymi kwiatami, krzyżem  i  kilką  strasznymi 
        obrazami świętych różnych; miał pozór raczej celi klasztornej niż 
        schronienia  pokutującej tak pięknej niegdyś, a dziś tak  jeszcze 
        starannie  malowanej  Adolfinki, którą  kapitan  znał  niezmierną 
        wietrznicą i trzpiotem.
                Najmniejszego nie widać było starania o wdzięk, ozdobę, o 
        wygodę  nawet;  na  stołach pył  spoczywał  kilkodniowy,  firanki 
        zżółkły  wisząc  od  dawnego czasu  nie  poruszane,  a  siedzenia 
        zdradzały małe bardzo używanie.
                 - Cóż to się stało? - spytał siebie w duchu Pluta ledwie 
        oczom swym wierząc - czyby i ta nabożnisią miała zostać?
                Z drugiego pokoju naprzód piesek zaburczał i  zaszczekał, 
        potem  dał  się  słyszeć kaszelek, nareszcie  wysunęła  się  pani 
        Jordanowa  w czarnej sukni, tak widocznie na świeżo pomalowana  i 
        utrefiona,  że nierychłe jej zjawienie się bardzo naturalnie  się 
        już wytłumaczyło.
                 -  A  cóż za gość po tylu latach! -  zawołała  sznurując 
        piękne  niegdyś usteczka, które zapadały zbyt  głęboko,  okrojone 
        dwoma  niedyskretnymi  fałdami,  wdowa  -  co  za  gość!   jakżem 
        wdzięczna za pamięć!
                 Kapitan mimo rezygnacji zwykłej na wszelkie losu przygo-
        dy  stał  osłupiały, tak mało dawną Adolfinę poznać  mógł  w  tej 
        ruinie zasuszonej starannie.
                Gospodyni  posunęła się ku niemu, zakaszlała,  przywołała 
        pieska, który zabierał się ściśle obejrzeć przychodnia i, usiadł-
        szy na kanapie, zaprosiła Plutę do fotelu stojącego obok.
                -  Widzisz mnie, piękna zawsze Adolfino -  rzekł  kapitan 






        dopuszczając się pochlebstwa, które przydać się mogło - zdumionym 
        i  przejętym  -  ty  w  tej  ustroni  i  ciszy!  wśród  atmosfery 
        klasztornej, zatęchłej... cóż to jest? wyszłaś na pustelnicę?
                 -  Zawsze  żartobliwy! - odezwała  się  z  westchnieniem 
        Jordanowa - ale z wiekiem przychodzi upamiętanie.
                 -  Tak mówią - odparł Pluta - choć ja  niezupełnie  temu 
        wierzę,  w starym piecu diabeł pali, a w młodym ludzie,  ty  zaś, 
        kochana Adolfino, tak świeżo i ślicznie wyglądasz...
                 - Ale dajże mi pokój.          
                 -   Doprawdy!  wytłumacz  mi,  co  znaczy  ten   surowy, 
        ascetyczny  pozór  twego domu, to zamieszkanie na  pustyni.  Więc 
        wzgardziłaś światem?
                 - A! zupełnie! - uśmiechając się rzekła pani Jordanowa - 
        cisza   mi  teraz  milsza  nad  wszystko,  chciałam   się   nawet 
        wyprowadzić na wieś, ale tam wszędzie kościół tak daleko.
                 - Stałaś się nabożną?
                 - Ale zawsze nią byłam, tylko... 
                 Kapitan zaczął śmiać się okrutnie.
                 - Byłaś nią, tylko ci ludzie praktykować nie dawali.
                 - Że też ty, kapitanie, nie zostałeś oświecony dotąd.
                 - Co chcesz? jeszczem nie zasłużył na to - rzekł Pluta - 
        a  sam się temu dziwuję, ale na Boga odpowiedzże mi, jak do  tego 
        przyszło,  czym u licha żyjesz teraz, gdy wszystko to,  co  dawne 
        twe stanowiło życie - odbiegło od ciebie, czy...
                 - Ja odbiegłam sama.
                 - No! tak! omyliłem się - podchwycił kapitan.
                 - Owdowiałam, potem ten proces nieszczęśliwy.
                 - A prawda! i młody prawnik.
                 - Człowiek, na którego uczuciach się zawiodłam.
                 - Rozumiem, ale proces został wygrany?
                 - Żebyś wiedział, co mnie to kosztowało?!
                 - I sercem?
                 -  A  sercem najwięcej! choć  doprawdy  ze  czterdzieści 
        tysięcy mi zachwycił...
                 - Dalej?
                 -  Dalej, jak widzisz, przywiązałam się do  mojego  gos-
        podarstwa.
                 - Nauczyłaś się oszczędności jak widzę.
                 - Musiałam po tylu stratach.
                Skąpstwo  tak  tu było widoczne wszędzie,  że  Pluta  nie 
        potrzebował  się  wysilać,  by  je  odgadnąć  i  nim  sobie  nowy 
        charakter pani Jordanowej wytłumaczyć.
                Ta cecha nie bardzo była na rękę Plucie, który miał plany 
        swoje,  ale przywykły do walki nie zraził się  pierwszą  spotkaną 
        przeszkodą - obejrzał się poważnie dokoła i kiwając głową dodał:          
                 -   Ale  przywykła  do  życia  w  gronie  przyjaciół   i 
        wielbicieli  jakże  możesz teraz w tej samotności  wytrwać,  moja 
        dobrodziejko? to dla mnie rzecz niepojęta.
                 - Cóż mam robić! wszyscy mnie opuścili.
                 -  Tak,  musiałaś więc  naturalnie  opuścić  wszystkich, 
        wywdzięczając im niewdzięczność. Ale czy ci z tym lepiej?
                 -  Gdzież  tam, mój kapitanie, gdzie mi tam  dobrze  być 
        może?  Ty  jeszcze  nie wiesz, co to jest  mieć  dom  w  mieście! 
        wiekuisty  niepokój;  pilnuj parkanów,  ulicy,  podwórza,  rachuj 
        termina  podatków, ucieraj się z policją, zamiataj, czyść,  wywoź 






        lód  i  błoto,  a zewsząd szkoda, a  nieustanny  tartas,  tak  że 
        człowiek sobie rady dać nie może.
                 -  Przyznaj  pani,  że  kiedyś  nic  nie  miała,  daleko 
        szczęśliwsze były czasy.
                 Wdowa westchnęła.
                 - Starość nie radość - rzekła z wyraźnym żądaniem, ażeby 
        jej  starości  zaprzeczył  Pluta, ten się  dorozumiał  trafnie  i 
        zakrzyknął:
                 -   Ale   ba!   wyglądasz  jak   róża!   kibić   jak   u 
        szesnastoletniej dzieweczki i prawisz o starości.
                 -  Nie uwierzysz, kapitanie, jednak, jak postarzałam  na 
        sercu,  na  duchu, przez jak okrutne  przeszłam  doświadczenia... 
        ach!
                 -  Nie powinno by to jednak tak przybijać pani bardzo  - 
        rzekł kapitan - trzeba się raz otrząść z tego, myśleć o sobie.
                 - Ja myślę o Bogu - westchnęła pani Jordanowa.
                 -  No, sądzę, że jedno drugiemu nie przeszkadza - kto  z 
        Bogiem, Bóg z nim.
                 -  Jakże  mnie to cieszy, że taką maksymę słyszę  z  ust 
        twoich  -  przerwała wdowa, zbliżając się nieco  -  waćpan  byłeś 
        trochę libertyn i płochy.
                 -  Nie  powiem  pani, żebym się  już  bardzo  radykalnie 
        odmienił - przerwał z uśmiechem Pluta - ale i to cud, żem doszedł 
        do  tego,  iż  mnie  już podobne  rzeczy  nie  śmieszą:  rozumiem 
        pobożność, choć jeszcze do niej nie doszedłem.
                 -  Bardzo mnie to cieszy! Kapitanie... ale  powiedz  mi, 
        zmieniłeś życie? co porabiasz?
                 -  Ja nie zmieniłem życia, życie się samo zmieniło,  nie 
        mogąc  sam  być  jeszcze  bardzo moralnym,  bo  mi  stara  natura 
        niekiedy  powraca razem z atakami pedogry, wziąłem sobie  za  cel 
        prowadzenie  drugich  drogami umartwień  różnych  do  moralności. 
        Nawracam.
                 -  Kapitanie  - przerwała zachwycona Adolfina -  daj  mi 
        rękę,  ja także strasznie nawracać lubię, tylko to  nieszczęście, 
        że mi się okropnie dotąd nie udawało.
                 -  Ja dopiero zawód mój rozpoczynam i nie wiem  jeszcze, 
        jak mi pójdzie. Ale wiesz pani co? - dodał po chwili - jak możesz 
        mieszkać tak samotna i jeszcze na Wilczej ulicy, gdzie ani ludzi, 
        ani nawet wilków nie widać?
                 - Mam moje zajęcia.
                 - Ale żadnego towarzystwa.
                 -  Czasem  jaki  ksiądz  mnie  odwiedzi  -  mam  i  parę 
        przyjaciółek.         
                 -  Wszystko  to jeszcze, wierzaj mi, pani, za  mało  dla 
        pięknej  Adolfiny,  która do ruchliwszego życia  była  przywykła. 
        Pani  więdniejesz  z nudów, pani zawyrokowałaś już widzę,  że  ze 
        światem nic nie chcesz mieć wspólnego, a to za wcześnie.
                 - Ale kiedy świat...
                 - Świat, moja śliczna Adolfino - przerwał Pluta - nie ma 
        zwyczaju  gonić tych, co się od niego odwracają z  pogardą,  jemu 
        potrzeba sideł, lepu, a wziąć go można bardzo łatwo.
                 - Ale jakiż lep? jakie sidła?
                 - Posłuchaj no mnie pani z uwagą! - rzekł powoli Pluta - 
        ale  naprzód,  daruj  mi pytanie, nie masz tu co,  czym  bym  się 
        pokrzepił?






                 - Chcesz wody?
                 - O! jak to widać, żeśmy się dawno nie widzieli,  kiedyż 
        mnie  poszlakowałaś  pijącego  wodę? Jest to  rzecz,  która,  jak 
        wiadomo, sprowadza wodną puchlinę - nie masz u pani wina?  wódki? 
        wreszcie piwa?
                 Wdowa zarumieniła się.
                 - Ty wiesz, kapitanie, że ja nigdy nic nie piję.
                 - Dawniej wiem, że lubiłaś szampana.
                 - Ale wstydź się, cóż znowu?
                 -  No! a gdybyś mi kazała przynieść choć bawara?  Jestem 
        tak osłabiony - dodał kapitan - że cokolwiek dłużej bez  jakiegoś 
        pokrzepienia wytrwać nie mogę.
                 Wdowa  wstała,  ale widocznie pomięszana,  punkt  honoru 
        gospodyni walczył ze skąpstwem, które się poddać nie chciało.
                 - Nie uwierzysz, jak teraz trudno o drobne, kapitanie  - 
        rzekła   -  zadziwiająca  rzecz...  a  w  bawarii  na   rogu   od 
        Mokotowskiej nie zmienią lub dadzą takie podarte papierki...  
                 - A! - rzekł Pluta dobywając sakiewki z miną  człowieka, 
        który  dopiero teraz zgłębił charakter przeciwnika - to  nic,  ja 
        pani pożyczę parę złotych, oddasz mi później.
                 Adolfina  zarumieniła  się, znać było  wstyd,  ale  obok 
        niego chciwość już nałogowa nie dopuściła odrzucić ofiary.
                 -   Przepraszam  -  rzekła  -  otóż  zaraz  poślemy   po 
        bawarskie, ja sama czasem czuję potrzebę czegoś wzmacniającego.
                 - No! no! poślijże po parę butelek, bo ja mniej nad dwie 
        nie piję; to moja miara.
                Wdowa  zaczęła  wołać służącej, która weszła  mrucząc  od 
        roboty  i kiwnąwszy głową, popatrzywszy na pieniądze wybiegła  po 
        piwo.
                 Kapitan uspokojony nieco, tak mówić zaczął:
                 - Pozwól sobie powiedzieć, droga Adolfino, że postąpiłaś 
        sobie  po  bolesnym odczarowaniu i stratach  jak  student,  który 
        dostawszy  admonicją  wciska  się w kąt  i  pod  nosem  burczy... 
        Naprzód  zrobiłaś to za wcześnie; po wtóre, kobiecie z  funduszem 
        nigdy  nie późno wyrobić sobie pozycją socjalną, to jest  męża... 
        tylko potrzeba około tego umieć chodzić.
                Otwieram  jednak nowinę w porę, abyś nie myślała,  że  ja 
        dla tych dwóchkroć ci się sam swatam w trzeciej osobie - od  razu 
        dla  wyjaśnienia  kwestii usuwam na bok rozwiązanie. Ja  czuję  w 
        sobie  powołanie pójść do trumny z bukietem u fraka,  nie  ożenię 
        się już wcale; ale iluż to ode mnie młodszych ludzi mieć możesz.
                 - Ale bo pleciesz! Ja także nie chcę iść za mąż.
                 - Dlaczego?
                 - No! bom może i do swobody przywykła.
                 -  To  cię uczyni jeszcze  swobodniejszą,  ale  powinnaś 
        wybrać  sobie  takiego  kogoś,  co  by  ci  przyniósł  ulgę,  nie 
        utrapienie... trzeba się zastanowić dobrze i rozpatrzyć.
                 - Tyle razy byłam zdradzona!
                 -  Tym  pewniej zdradzić się nie dasz, a  w  dodatku  ja 
        jestem u twojego boku i sam ci pomogę takiego męża wybrać, że  mi 
        będziesz   dziękować  do  końca  życia...  Ale,  tu  sęk...   dom 
        zamknięty,  nikt nie bywa, nikt cię nie widzi, męża w ten  sposób 
        nie dostaniesz.
                 - Ale ja ci powtarzam, że za mąż iść nie chcę!
                 -   Tak  ci  się  zdaje!  to  fałszywe   pojęcie,   moja 






        Adolfino...  Zresztą pójdziesz, nie pójdziesz, co ci szkodzi,  że 
        się   jeszcze   koło   ciebie  pokręcą,   potańcują   i   słodkie 
        przypomnienie przeszłości przyniosą z sobą.
                 - A! przeszłości, kapitanie - odezwała się Jordanowa. 
                 Wtem  służąca  wniosła butelki i  dwie  szklanki,  które 
        poufałym  sposobem  zanurzywszy  w  nie  dwa  palce  utrzymywała, 
        postawiła je na stoliku i wyszła pomrukując... kapitan na przybór 
        nie  zważał,  nalał  sobie piwo i pił,  a  wdowa  także  skromnie 
        wsączywszy  kilka  kropel  do szklanki...  jakby  na  próbę...  i 
        poniosła do ust trochę się krzywiąc.
                 - Musisz waćpani dom otworzyć... - rzekł Pluta.
                 -  Na  Boga... ja... nie mogę się narażać  na  koszta  - 
        przerwała  Jordanowa.                -  Cyt,  posłuchajże!  jakie 
        koszta,  u licha! możesz przyjmować oględnie w tych godzinach,  w 
        ktorych się nic dawać nie zwykło.
                 - Ale któż tu przyjdzie?
                 -   Ja   ci   przyprowadzę   ludzi...   i   zobaczysz... 
        towarzystwo,  co się zowie... jednego nawet konkurenta,  idealnie 
        poczciwego człowieka a mojego przyjaciela, mam na myśli. Ale  dom 
        otwierając potrzeba, żebyś też kogoś więcej miała przy sobie.
                 - Jak to? kogoż - z coraz większym przestrachem  spytała 
        wdowa.
                 - Cicho! cicho! słuchaj tylko uważnie, a wszystkiego się 
        powoli  dowiesz... Wypadek dał mi tu poznać bardzo  nieszczęśliwą 
        sierotę, śliczne dziecko.
                Kapitan  jeszcze  tych  słów nie  domówił,  kiedy  wdowa, 
        gwałtownie szklankę postawiwszy na stole, odsunęła się oburzona.
                 -  Sierota! ta! znam ja waćpana z jego sierotami,  rozu-
        miem, o co idzie... ale proszę nie myśleć.
                 Pluta  ramionami  ruszył  potężnie, a  nogą  o  posadzkę 
        uderzył,  aż  się  szyby zatrzęsły i służąca  wpadła  z  drugiego 
        pokoju,  ale  na znak pani strwożonej wyszła,  rzucając  wzrokiem 
        groźnym na przybylca.         
                 -  Śnią ci się rzeczy niebywałe, moja Adolfino  -  rzekł 
        kapitan - cóżem to ja młokos jakiś, żebym się kochał i biegał  za 
        buziaczkami!  Myślisz, że w takim razie umieściłbym dziewczynę  u 
        ciebie!  Wstydź  się, podejrzliwość niegodna  pani  Jordanowej... 
        Jest  to  biedne dziecko, twoje noszące  nazwisko...  umęczone  w 
        domu, w którym zostaje, które chciałbym wyratować.
                 -  Ale? mów komu innemu! tak! tak! cóż to przez  czułość 
        serca?
                 - Wcale nie, ale mam moje powody, chcę komuś dokuczyć  i 
        odebrać mu dziecko.
                 - Pleciesz! Jedno się drugiego nie trzyma!
                 Wdowa była widocznie podrażniona i rozgniewana... napiła 
        się piwa, ruszyła ramionami i obcisnąwszy mantylkę siadła głębiej 
        na  kanapie  z rezygnacją nieco wzgardliwą, którą  kapitan  uczuł 
        głęboko.
                 - Słuchaj no, nie ma co mówić, jesteś bardzo przenikliwą 
        i  nie  dasz się lada czym uspokoić, więc ci  się  szczerze  będę 
        spowiadał, ale naprzód na co się mam zakląć, abyś mi wierzyła? na 
        twe  czarne  oczy? na ząbki twe białe? na  świeżą  krasę  twojego 
        rumieńca? na dawne moje dla ciebie zapały?
                 Pani Jordanowa poprawiła loków i nieco się uśmiechnęła.
                 - Ty całe życie kłamiesz - rzekła - stary bałamucie.






                 -  Nie,  piękna  Adolfino, kłamię tylko, gdy  mi  z  tym 
        wygodniej,  darmo i przez amatorstwo - nigdy; na ten raz klnę  ci 
        się  odnowionym  świeżo  honorem, że czystą  mówić  będę  prawdę. 
        Kochałem jedną kobietę.
                 -  Ty? - spytała Adolfina.    - No! tak!  jakkolwiek  to 
        dziwnym  ci  sie  wydawać może, jakkolwiek  było  to  głupstwo  i 
        słabość z mojej strony, przyznaję się, kochałem ją.
                 - No! no! dalej! - rzekła wdowa.
                 - Kobieta naturalnie zdradziła mnie.
                 Adolfina uśmiechnęła się, fałszywe pokazując ząbki.
                 -  To  mi  życie  zwichnęło,  szalałem,  ażeby  o   niej 
        zapomnieć i zatrzeć jej wspomnienia nie mogłem.
                 -  Cha!  cha i chcesz, żebym ci  wierzyła!  -  przerwała 
        kobieta.
                 -  Wiara się nie nakazuje, słuchaj dalej, a  po  zemście 
        może domyślisz się miłości, ta kobieta kochała przede mną innego, 
        a  po  mnie nie wiem ilu, stała się panią wielką  i  zapiera  się 
        przeszłości.  Ja  chcę się pomścić! ja szukam  do  tego  środków. 
        Sierota, o ktorej ja wspomniałem, jest jej i pierwszego kochanka, 
        równie  mi nienawistnego, dziecięciem... ale imię zmieniono,  ale 
        zatarto   ślady,  matka  się  go  zapiera.  Chcę  ojcu   dokuczyć 
        odbierając  mu  córkę,  chcę  matkę  do  opamiętania,  do  pokory 
        przywieść,  strasząc ją. Dziecko to nosi nazwisko  Marii  Jordan, 
        możesz  się o nie upomnieć, powinnaś je wziąć, wyrządzisz mi  tym 
        największą w świecie przysługę...
                 -  Tak! tak! i będę ci ją karmić i odziewać  dla  twoich 
        romansów   starych!  -  odezwała  się,  tracąc   ostatnie   formy 
        grzeczności  pani  Jordanowa - a toż co znowu? co to  ja  mam  za 
        obowiązki dla pana? dajże mi pokój!
                 Kapitan  westchnął  i  nalał  sobie  piwa  ostatek,  nie 
        zraziła go wszakże nieludzkość dawnej przyjaciółki.
                 - No! - rzekł - może tak lepiej będzie, targujmy się, co 
        chcesz? czego po mnie za to wymagasz?
                 - Ja za nic się nie obciążę jakąś nieznajomą sierotą - a 
        kto  ją  tam wie, co ona za jedna, żeby mi  niepokój  wniosła  do 
        domu!
                 - Dziecko śliczne, skromne, niewinne, wychowane  staran-
        nie, pracowite, posłuszne, a w dodatku i nie bez grosza...
                 - No! to cóż ona tam mieć może?
                 - Ojciec cichaczem pewnie tyle da, ile waćpani straciłaś 
        na proces.
                 - Mnie do rąk?
                 -  Ha, nie wiem, jak byś się dobrze wzięła?!... a  gdyby 
        tylko  procent płacił, ona też coś zarobi sobie. W dodatku  młoda 
        twarzyczka to ci do domu naprowadzi ludzi!     
                 -  Nie!  nie!  - odparła Jordanowa -  już  ty  mnie  nie 
        zbałamucisz!  to  tylko  kłopot!  a jeszcze  młoda,  to  bym  się 
        ślicznie przy niej wydała.
                 - A! piękna Adolfino! ty nie wiesz, ile byś zyskała przy 
        niej!  To  dziecko  blade,  chude,  bojaźliwe,  nic  tak  kobiety 
        dojrzałej nie podnosi, jak tego rodzaju zbliżenie.
                 - Ot to plecie! - przerwała wdowa.
                 -  Wierz,  nie wierz, ale mówmy  otwarcie,  raz  jeszcze 
        proszę,  staremu  przyjacielowi odmówić tak nie  możesz,  daj  mi 
        warunki.






                 -  Ty  zawsze oszukasz - szepnęła Adolfina,  która  znać 
        bliżej i dłużej kiedyś musiała kapitana.
                 - Mój Boże! jakże niesłuszną po sobie zostawiłem sławę - 
        zawołał  Pluta  -  ja,  najprostoduszniejszy  z  ludzi!  ja,  com 
        wiecznie zawiedziony był i oszukany.
                 - Gadaj, nie gadaj - odezwała się żywo Jordanowa,  którą 
        znać  przeciągnięta rozmowa nudzić zaczynała - to darmo,  ja  mam 
        interesa i nabożeństwo, i czasu mi brak!
                 -  Ale słowo ci daję, że nie pójdę stąd, dopóki tak  lub 
        owak nie rozmówimy się ostatecznie - krzyknął kapitan. -  Waćpani 
        mnie zmusisz do użycia środków, których rad bym uniknąć!
                 - Waćpan mi grozisz? - odezwała się oburzona wdowa.
                 -  Grożę!  - rzekł zimno kapitan - ale zważ  proszę,  że 
        jeśli  się tak nieprzyzwoitego chwytam środka, to nie bez  pewnej 
        wiary  w siebie, że groźbę spełnić mogę... na wiatr  nie  zwykłem 
        nic mówić!
                 - A to ciekawa rzecz!
                 -  W  istocie,  dosyć, kochana Adolfino  -  rzekł  Pluta 
        zapalając  cygaro.  - Ale ci jeszcze  inną  ciekawszą  powiedzieć 
        mogę,  zupełnie  z tą związku nie mającą, posłuchaj  tylko:  Była 
        sobie jednego razu kobieta młoda, ładna, filut wielki i wcale nie 
        skrupulatka, kochał się w niej pewien bogaty jegomość, jakże  się 
        zwał, a! zaraz - nie byłże to baron Dunder?
                Na   to  imię  Adolfina  pobladła  i  oczy   jej   czarne 
        straszliwie,  ogniście, z wyrazem strachu i  oczekiwania  utopiły 
        się w kapitana.
                 - Baron pozyskał jej względy - kończył kapitan chłodno - 
        ale   był  nieostrożny...  wpadał  do  niej   czasem   obładowany 
        niepotrzebnie wekslami i pieniędzmi.
                 -  To potwarz! - zakrzyknęła Adolfina.        
             - Alem ja jeszcze nie powiedział! - odparł Pluta - a może są 
        dowody przypadkiem podchwycone przez kogoś; co także we względach 
        tej pani miał pewien udział tajemny.
                Oblicze  wdowy nie zmieniło barwy, bo ta była jej  nadaną 
        tak dzielnymi środkami, że żadne uczucie naruszyć jej nie  mogło, 
        ale zacięła usta i drżeć poczęła.
                 -  Widzisz, kochana Adolfino, ja jestem z tych  ludzi  - 
        kończył kapitan - którzy nigdy żadnym świstkiem nie gardzą, znają 
        wartość  papieru i szacują pamiątki. Te weksle zginione  dlatego, 
        że  się  na  świat pokazać nie mogły, które, jak  ci  się  zdało, 
        rzuciłaś  w  ogień,  są u mnie, nie myślę żądać  ich  wypłaty  od 
        nikogo prócz twojego serca.
                 - A! to zbójca! - zawołała wdowa.
                 -  Zmiłuj się, ostrożnie z wyrazami, bo jak bym  ja  się 
        uniósł i powiedział ci też co nieprzyjemnego, do czego by  między 
        nami  dojść  mogło? Do nieporozumienia, tego ja znowu  sobie  nie 
        życzę.  Zobaczysz,  jak my ślicznie, gładko  i  po  przyjacielsku 
        wszystko ukończym. 
                Zamilkli poglądając na siebie; kapitan przybliżył się  do 
        niej, ujął ją za rękę i łącząc przymilenie do groźby, rzekł wcale 
        serdecznie:
                 - Adolfino! nie płacz, nie gniewaj się, a rób, co mówię, 
        bo  inaczej zmusisz mnie do zrobienia ci  nieprzyjemności,  która 
        serce moje zakrwawi.
                 - No! więc mów! mów! czego chcesz! zapłacę, dam, zrobię, 






        ale uwolnij mnie waćpan od siebie.
                 -  Widzisz  pani, jak  jesteś  niesprawiedliwą  względem 
        mnie, to doprawdy się nie godzi... ja pragnę twojego dobra tylko.
                 Kobieta westchnęła głęboko, kapitan puścił dym z cygara.
                 -  Staje - rzekł - między nami fakt taki: pani  Adolfina 
        Jordanowa upomina się o synowicę męża swojego, pannę Marię Jordan 
        w  imię bliskiego pokrewieństwa, jest bezdzietną i chce jej  cały 
        majątek zapisać.
                 - A! zapewne! żebyś mnie ubił! - zerwała się wdowa -  co 
        z tego, to nic nie będzie.
                 -  I  ja  myślę, że nie będzie nic, ale  co  ci  szkodzi 
        gołosłównie  obiecać?  Szkoda,  po łacinie  nie  umiesz,  a  jest 
        przysłowie...  verba  volant.  Idziemy  dalej...  pani  Jordanowa 
        odbiera  swą  kuzynkę  i w nagrodę  otrzymuje:  po  pierwsze  owe 
        weksle,  które  się  już nikomu na nic nie zdały,  a  mogłyby  ją 
        niepotrzebnie   kompromitować,  po  wtóre  regularnie   wypłacany 
        procencik  na  utrzymanie  sieroty, po  trzecie,  jeśli  się  jej 
        podoba,  idzie  za  mąż za  bardzo  zacnego  przyjaciela  mojego, 
        Mateusza  Kirkucia,  który ma w sperandzie po  najkrótszym  życiu 
        jenerałowej N.N., rodzonej swej siostry bezdzietnej, wedle litery 
        prawa kilkakroć sto tysięcy.
                 -  Tak! ale dajże mi dowody na to wszystko, że mnie  nie 
        oszukujesz...
                 - Dam, a dziś tylko te usta, co się nigdy  niepotrzebnym 
        nie  skalały  fałszem, zaręczyć ci mogą,  że  mówię  najszczerszą 
        prawdę.
                Pomimo  pozornie  ukończonej  rozmowy  gospodyni   bardzo 
        smutnie,  spuściła głowę, a łzy gniewu spływające  po  policzkach 
        malowanych  al fresco wyryły na nich dwa strumienie  bladoróżowe, 
        spod których żółty pokład jakby piasczyste łożysko się  ukazywał. 
        Szczęściem było trochę przyciemno w pokoju.
                 -  Kapitanie  - rzekła cichym głosem zmienionym  -  miej 
        litość  nade mną, na co ty mnie pędzisz w te awantury...  ja  już 
        potrzebuję  odpocząć, ja chcę o wszystkim zapomnieć... ja  pragnę 
        spokoju... ja się oddałam Bogu, samotności i modlitwie.
                 - Mówiłem ci już, śliczna Adolfino, że to za wcześnie  - 
        rzekł zimno kapitan - potrzeba zrobić, co mówię, nie odstąpię  od 
        tego...  pozwolisz  tylko,  że  cię  wprzód  roli  twojej  wyuczę 
        dokładnie,  bo musisz ją odegrać pięknie. Zresztą przekonasz  się 
        sama, że to nie tak straszne, jak ci się zdaje.
                 - Ale mnie narazi na wydatki.
                 -  Na  czysty zysk tylko! - przerwał  kapitan.  -  Jutro 
        zaprezentuję ci Mateusza Kirkucia, mojego godnego  przyjaciela... 
        który ci się niewątpliwie spodoba, potem zajmiemy się odzyskaniem 
        tej interesującej kuzynki.
                To mówiąc Pluta wziął kapelusz, ale wprzód opatrzył sobie 
        butelki,  chcąc  się przekonać, że za sobą żadnych  nie  zostawił 
        zaległości, potem włożył bez ceremonii na głowę nakrycie,  wdział 
        rękawiczki podawszy rękę Adolfinie, która siedziała nieruchoma... 
        odszedł powoli z piosenką na ustach.
                 Nie  wiem,  czyby mi mogli mieć za złe  czytelnicy  moi, 
        gdybyśmy teraz, przebywszy dość znaczny przeciąg czasu w  mieście 
        i  dusznej  jego  atmosferze, przenieśli się  na  wieś  świeższym 
        odetchnąć powietrzem?
                Wiem, że złośliwi ludzie gotowi mi zarzucić tu, iż  prze-






        rzucam niepotrzebnie czynności na teatr żadnego z nią nie  mający 
        związku,  lecz spodziewam się dowieść im później, że ten  pozorny 
        nieład  jest  koniecznością i wynika, z istotnej  potrzeby  mojej 
        powieści. Przenosimy się zatem, pchani siłą wypadków, w Lubelskie 
        do  szlacheckiej  osady Zamurze zwanej i  jako  znużeni  podróżni 
        wprost  idziemy odpocząć w karczmie... w pośrodku rozległej  owej 
        wsi stojącej.
                Karczma  ta, zwana także przez pochlebców, co w  niej  na 
        kredyt  wódkę pili, niekiedy oberżą i austerią, tylko  rozmiarami 
        swoimi  usprawiedliwiała nieco to pompatyczne nazwanie.  Była  to 
        stara  bardzo  budowa, której główna  część  mieszkalna  murowana 
        sięgała  odległych  czasów,  reszta zaś, może  trochę  nowsza,  z 
        drzewa    przyklecona   była...   dając    schronienie    licznym 
        przejeżdżającym furmankom i niekiedy gromadnie zebranemu ludowi w 
        dniach zabawy letniej.
                Choć  czarna, niepoczesna, z okopconym  kominem  austeria 
        Zamurza  była  ważnym  ogniskiem  nie  tylko  dla  osady,  której 
        panowała,  ale  nawet dla całej okolicy. To znaczenie  winna  ona 
        była niepospolitemu człowiekowi, który w niej od lat  trzydziestu 
        kilku  zamieszkiwał. Propinator, gdyż innego imienia nikt mu  się 
        dać  nie  ważył,  kto raz miał szczęście  go  oglądać,  zwał  się 
        Bartłomiej   Szwarc,  niespełna  wiadomo  nam,  czy  zostawał   w 
        pokrewieństwie jakim ze Szwarcem uchodzącym za wynalazcę  prochu, 
        ale  to  pewna,  że  musiał  mieć  jakiś  sekret  także  robienia 
        pieniędzy.
                W  mgle trzydziestokilkuletniej przeszłości ginęły  ślady 
        jego  młodzieńczych  z losem zapasów i  pierwotnego  pochodzenia, 
        wszakże  przeszło już w pewnik u ludzi nowego pokolenia,  że  pan 
        Szwarc był szlachcic, że się wywiódł w heroldii jak kto inny,  że 
        miał herb i krew karmazynowa płynęła w jego żyłach.
                Powierzchowność potwierdzała tę tradycję, przeciwko  któ-
        rej  szemrali  wprawdzie bracia szlachta zamurzańska,  ale  tylko 
        wówczas, gdy stosunek pieniężny postawił ich w opozycji przeciwko 
        panu Szwarcowi.
                Bartłomiej  wyglądał  ekstra szlachecko,  był  okrągławy, 
        fizis pełna, księżycowata, nos garbaty, włos niegdyś blond,  dziś 
        siwiejący,  wąsik  wreszcie podstrzyżony wcale  dobrze  mu  wargę 
        zdobił  i uśmiech pokrywał. Nikt by się w nim  takiego  wielkiego 
        człowieka,  jakim  on w istocie był, nie domyślił,  bo  w  twarzy 
        malowała  się na pierwszy rzut oka sama prostoduszność i  dobroć, 
        ale  wejrzenie siwych źrenic bystre i chytre  niekiedy  zdradzało 
        rozum niepospolity, a uśmiech, gdyby go kto spod wąsów dopatrzył, 
        przekonałby, że ze świata szydzić po cichu umiał.
                Tylko z rozumem i wyższością swoją na popis nie wyjeżdżał 
        wcale, do ludzi się stosował, a choć pochlebić nie lubiąc, żyć  z 
        nimi potrafił.
                 Udawał tak prostodusznego, jak drudzy przebiegłych i do-
        syć mu się to udawało.
                Pan  Bartłomiej chodził przy tym w  kapocie  szaraczkowej 
        szlacheckiej,  od  święta kładł pas, a do  kościoła  brał  czapkę 
        rogatą staroświecką, na bakier zwieszoną aż miło. Miał też  pewną 
        trzcinę z rzemykiem, która do uroczystych wystąpień używaną była.
                Wiadomo było całemu światu, że Szwarc, od lat trzydziestu 
        kilku siedząc na propinacji w Zamurzu, dorobił się ogromnie, miał 
        kapitały  na procentach, prowadził handle wielkie i  mógłby  był, 






        jak   twierdzono,   wioskę  kupić,  ale  skromny   w   żądaniach, 
        umiarkowany i nie próżny, może zresztą z nałogu, wolał siedzieć w 
        Zamurzu w austerii, niż przejść do dworku i panować niezgrabnie.
                 Tu  zaś był on niezaprzeczenie panem i używał  tej  kon-
        syderacji, jaką daje nabita kieszeń, dobra głowa, znajomość ludzi 
        i  rzeczy, doświadczenie i stosunki. Nie tylko uboga  szlachta  w 
        Zamurzu  była pod jego dependencją, nie tylko okoliczni  pankowie 
        kłaniali  mu się, nieraz ratując jego trzosem, nie  tylko  ksiądz 
        proboszcz  u niego bywał z wizytą, ale hrabia Murski,  najbliższy 
        sąsiad Zamurza, czasem go u siebie przy drzwiach prosił  siedzieć 
        i mówił doń: mój kochany przyjacielu.
                Szwarc  miał  w istocie głowę nie  dla  proporcji,  mówił 
        mało,  nie  sprzeczał  się  nigdy,  ale  do  roboty  był  jedyny, 
        szczególniej   gdy  szło  o  pieniądze,  nikt  go  w   pole   nie 
        wyprowadził.  Prawda  też i to, że nikomu nie wierzył,  taką  już 
        miał  jakąś naturę; dla bezpieczeństwa, jak mawiał, nie ufał  ani 
        rodzonemu  bratu.  Sumienie  wszakże  dodać  każe,  aby  w   błąd 
        czytelników  nie wprowadzać, że rodzonego ani przyrodniego  brata 
        nie miał, co mu znacznie ułatwiło nieufność.
                Choć z pozoru austeria w Zamurzu wcale nie była  okazałą, 
        choć pierwsza jej izba obszerna, przeznaczona na wyszynk wódki  i 
        piwa, podobną była do wszystkich innych tego rodzaju  instytucji, 
        przestąpiwszy próg jej, można się było zadziwić, tak ślicznie  tu 
        sobie mieszkali pan Szwarc i pani Szwarcowa.
                Meble  choć  stare,  ale  mahoniowe  wcale  jeszcze  były 
        pokaźne,  na  ścianach  wisiały kilka obrazów, a  po  szafach  za 
        szkłem  różnego sprzętu taki był dostatek, jak rzadko w  szlache-
        ckim kredensie.
                Dalej za tym pokojem alkierz pani Szwarcowej i  sypialnia 
        razem jeszcze wyglądała ozdobniej, była w niej klatka z kanarkami 
        i  komódka czeczotkowa, i dwie tualety z brązami,  i  zwierciadło 
        gotowalniane,  które dwa delfiny ogonami przytrzymywały  nie  bez 
        pewnego  wdzięku,  i  firanka muślinowa w  oknie,  i  kwiatki,  i 
        dywanik  przed  kanapką,  budzące niejedną  zazdrość  i  złośliwe 
        przycinki w sercach i ustach ubogiej szlachty dopuszczanej czasem 
        do oglądania tej parady.
                 Nie  widzę potrzeby szeroko rozpisywać się o samej  pani 
        Szwarcowej  z domu pannie Hanowerskiej, imieniem  Balbiny,  która 
        przeżyła z mężem lat trzydzieści z okładem w  najprzykładniejszej 
        zgodzie,  posłuszeństwie i harmonii zadziwiającej.  Cześć  wysoka 
        dla pana Bartłomieja, wiara w niego i przywiązanie doń  niezłomne 
        czyniły ją wzorem niewiast i małżonek.
                Swojego  czasu  sławna  z  piękności  panna  Balbina  nie 
        chciała  poszedłszy za mąż ani patrzeć na mężczyzn,  nie  myślała 
        słuchać  szeptów  słodkich, które jej nieraz do ucha  wpadały,  i 
        poprzysięgłszy  wiarę panu Szwarcowi, nigdy jej  nawet  uśmiechem 
        nie nadwerężyła.
                On i dzieci były jedynym jej życia celem... Ale teraz już 
        owa  trójka  niegdyś krzykami i śmiechem  rozweselająca  austerią 
        Zamurza  nie  wiedzieć jak i gdzie z niej  znikła;  ludzie  nawet 
        najciekawsi ani wyszpiegować, co się z nią stało, ani się dobadać 
        nie  mogli,  czy żyły, czy poumierały. Rodzice przed  obcymi  nie 
        wspominali  o nich nigdy, a zagadnieni przez natrętnych,  smutnym 
        jakimś zbywali ich milczeniem. To pewna, że były tam niegdyś dwie 
        ładne  córeczki i przystojny a żwawy synek, ale nie  wiedzieć  co 






        się z nimi stało. Z razu przyjeżdżali niekiedy do Zamurza,  potem 
        jak w wodę wpadli... W pokoju pani Szwarcowej stały jeszcze  małe 
        po nich pamiąteczki dziecinne i widziano nieraz matkę stojącą nad 
        nimi  w zamyśleniu, ukradkiem ocierającą łzę, która  jej  wilżyła 
        powieki.  Lecz  ilekroć  zszedł  ją  mąż  na  uczynku,  zaczynała 
        śpiewać,  krzątać się, aby uchowaj Boże, nie postrzegł  niewczes-
        nego rozczulenia.
                Domysły krążyły o tym różne, co się z dziećmi stało, nikt 
        jednak  z  pewnością  nie wiedział nawet czy  żyły,  choć,  gdyby 
        zmarły,  zdaje się że prędzej mowa by o nich była...  Byli  tacy, 
        którzy  sądzili,  że  źle jakoś poszły,  że  Szwarcowie  się  ich 
        wyprzeć  musieli, ale inni zaprzeczali temu i prawiono  owszem  o 
        jakichś  świetnych losach, którymi wszakże rodzice  nie  chwalili 
        się nigdy. Szwarc miał wiele szlacheckiej ambicji i wychował syna 
        i córki, jak mógł i umiał najlepiej i najświetniej, ale do jakich 
        doszedł rezultatów po wielu kłopotach i staraniach, nikt z  pełna 
        powiedzieć nie umiał.
                Nie  tyle  austeria  w Zamurzu,  ile  różne  szacherki  i 
        handle,  woły  trzymane  po stajniach,  tuczone  wieprze,  arendy 
        gorzelni, frymarki zbożem, nabywanie długów przy skromnym  bardzo 
        życiu  i coraz większym obrocie kapitałów tak pomnożyły  szczupły 
        zrazu  fundusz  pana  Bartłomieja,  że  na  wychowanie  kosztowne 
        starcząc,  jeszcze go powiększał znakomicie. A że jakoś od  strat 
        Pan  Bóg  i  rozum uchował, a od  próżności  ostrożność  broniła, 
        Szwarc  ciągle  na propinacji siedząc i szarej  chodząc  kapocie, 
        syna  do szkół zrazu oddawał do Warszawy, mieścił  na  najlepszej 
        pensji, nie szczędząc na wcale pańskie utrzymanie, aby śladu  nie 
        było,  że  z propinacji wyszedł. Później wszakże, gdy  synek  ten 
        wyrósł  z dziecka, już tak znikł z Zamurza, jakby go  na  świecie 
        nie  było.  Równie głęboką tajemnicą okryty był  los  córek  pana 
        Szwarca,  a  na pytania natrętne o nie stary umiał  tak  zręcznie 
        odpowiadać  ni to, ni owo lub zagadywać czym innym, że  nikt  zeń 
        nie dobył, co się tam stało z potomstwem propinatora.
                Ludzie  jednak przenikliwsi domyślali się dużo i  wnosząc 
        różnie,  stawali przy tym uparcie, że wszystko troje dzieci  żyło 
        gdzieś na świecie, zaparłszy się pochodzenia, które dalszym losom 
        szkodzić   mogło  w  kraju,  zawsze  skłonnym  do   przypisywania 
        urodzeniu nie tylko wpływu mistycznego na życie i charakter,  ale 
        niejako  grzechu  pierworodnego wyłączającego ze  społeczności  w 
        pewnych razach.
                Państwo Szwarcowie oboje, ale szczególnie on sam,  daleko 
        byli  lepiej widziani u ludzi niż zwykli propinatorowie, ale  też 
        mimo  oporu  Bartłomieja,  który  karczmy  porzucić  nie  chciał, 
        pieniędzmi,  stosunkami  i taktem w postępowaniu wyżej  stali  od 
        zwykłych szynkarzów. Szwarc miał zawsze gotówkę, wiedziano, że ją 
        powiększał  co  roku, a w okolicy ubodzy i możniejsi  wszyscy  go 
        potrzebowali.  W interesach nie był dobroduszny, to  prawda,  ale 
        przyznawano  mu uczciwość wielką i niekiedy poruszenia  serdeczne 
        zdradzały w nim człowieka, który z uczuć ogołocony nie był.
                Nie  mówię  już o tym, że cała osada w Zamurzu  była  pod 
        władzą  i panowaniem Szwarca, który nią kierował po swej  woli  i 
        nawzajem  jej  w wielu wypadkach był użyteczny, ale  dwory  nawet 
        zamożniejsze  szanowały  tę potęgę umysłową, rozum zdrowy,  no  i 
        kieszeń  nabitą. Dumy jawnej nie miał pan Bartłomiej,  z  ludźmi, 
        szczególniej  biedniejszymi  od siebie, był  bardzo  uprzejmy,  z 






        wyższymi  dobroduszny i prosty; ale gdy kto z nim  przywykłym  do 
        panowania wziął się za barki, umiał mu pokazać, co znaczył i  ile 
        mógł.  Probowano  zrazu  go pożyć i upokorzyć,  ale  gdy  się  to 
        jednemu i drugiemu nie udało, wszyscy wreszcie ulegli.
                Pomimo  tych szczęśliwych okoliczności Szwarc  od  czasu, 
        gdy  dzieci  przestały się ukazywać w Zamurzu stał  się  posępny, 
        zamyślony  i  smutny;  żona jego większą część  dnia  spędzała  w 
        alkierzyku na nabożeństwach różnych i nowennach, a często z niego 
        wychodziła  z  trochę  czerwonymi oczyma.  Czasem  późno  w  nocy 
        ciekawa  synowica  pana  Bartłomieja,  Basia,  która  nie   miała 
        zwyczaju  podsłuchiwać pode drzwiami, ale jakoś słuch  miała  tak 
        ostry,  że zawsze wiedziała, co się dzieje w przyległym pokoju  - 
        dziwiła  się  bardzo żywej i jakby płaczem,  gderaniem,  to  znów 
        łagodzącymi wyrazy przerywanej rozmowie.
                Taż sama Basia przed przyjaciółką serdeczną wyznała  raz, 
        że  Szwarcowie  odbierali jakieś listy z poczty,  zapewne  nie  w 
        interesach,  bo  oboje  czytywali je razem,  a  zawsze  pisma  te 
        wywoływały w obojgu złe lub dobre humory i pewne rozdrażnienie na 
        długo.  Listów  tych  Basia  widziała  całą  szufladkę,  ale  tak 
        starannie  zamykaną  przez panią Szwarcową, że  ich  nigdy  nawet 
        adresu dojrzeć nie mogła.
                Ale ponieważ zabraliśmy małą znajomość z tą Basią, musimy 
        i  o niej słówko powiedzieć. Była ona, jak się  rzekło,  synowicą 
        rodzoną  pana  Bartłomieja  po bracie,  który  różne  przechodząc 
        koleje  i dużo doznawszy łask od propinatora ostatecznie zmarł  w 
        nędzy zbankrutowawszy na małej fabryczce mydła i świec, która  mu 
        się,  jak  wszystko, czego probował w życiu, nie  powiodła.  Żona 
        wprzód  jeszcze przeniosła się na świat lepszy, gdzie już  ludzie 
        mydła  nie  robią, a sierotę po Klemensie  wzięli  Szwarcowie  do 
        swojego  domu. Właśnie to jakoś przypadło pod te czasy,  gdy  ich 
        dzieci  dom  rodzicielski  coraz  rzadziej  nawiedzać  zaczęły  i 
        zupełnie z niego znikły. Basia, z którą tylko syn dłużej pozostał 
        jako najmłodszy, zastąpiła w Zamurzu własne potomstwo tak dziwnie 
        gdzieś  rozproszone  i Szwarcowie przez egoizm raczej  niż  przez 
        skąpstwo,  przywiązawszy  się do niej, nie  oddali  jej  nigdzie. 
        Nauczyciela  starego,  który włóczył się po  Zamurzu,  wzięli  do 
        niej,  aby ją czytać i pisać wyuczył, zresztą Szwarcowa  wdrożyła 
        ją do robót kobiecych i gospodarstwa i tak sobie Basia wyrosła na 
        śliczne  dziewczę  wiejskie, której choć zbywało  na  wychowaniu, 
        zastępowała  je piękność i naturalne dary Boże: rozum i  dowcipek 
        wcale niepospolity.
                Nie wyglądała Basia wcale na ideał powietrzny, ale za  to 
        życie  z  niej  promieniało  oczyma,  ustami,  drgało  w  wargach 
        różowych, świeciło w niebieskiej źrenicy, oblewało ją falami krwi 
        w  nieustannych rumieńcach, kipiało w każdym jej słówku.  Żywa  i 
        trzpiotowata, wesoła, ciekawa, śmieszka okrutna, choć serce miała 
        najlepsze,  Basia  miała  i tę wielką cnotę,  że  nie  usiedziała 
        chwili  z  założonymi rękami i zajęcie dla  niej  było  warunkiem 
        życia. Gdy w niedzielę lub święto uroczyste zabrakło jej  roboty, 
        gdy  stojąc  przed austerią musiała  się  ograniczyć  strzelaniem 
        oczyma, półgłosem śpiewaną piosnką i tupaniem niecierpliwą  nóżką 
        o  próg  drzwi starych, darła przynajmniej w rękach  jaki  listek 
        zielony,  bawiła  paciorkami zawieszonymi na szyi,  a  palce  jej 
        spocząć nie mogły. W dni powszednie pełno jej było wszędzie, głos 
        jej ożywiał wszystkie kąty, dozór wesoły dawał się uczuć w  całym 






        gospodarstwie i stara pani Szwarcowa nie tylko spuścić się na nią 
        mogła w pracy, ale miała jeszcze jak najdokładniejsze doniesienia 
        o wszystkim, bo usta Basi także zamykać się nie lubiły.
                Ale  to wesołe szczebiotanie wychowanki nigdy się  obojgu 
        starym  nie naprzykrzyło, lubili ją bardzo i gdy Basia chora  lub 
        po  dziewiczemu zadumana zamilkła jakim przypadkiem na  niedługo, 
        to ją pani Bartłomiejowa póty podpieszczała, póty wyzywała, aż  z 
        niej w końcu dobyła na nowo i wesele, i gadatliwość. Widząc,  jak 
        ją  Szwarcowie kochają, choć znali sąsiedzi, że ojciec  Basi  nic 
        oprócz długów nie zostawił, pewni byli, że idąc za mąż dostanie i 
        wyprawę  sutą  i coś pod poduszkę. Basia i bez tego  podobać  się 
        mogła,  bo  świeża była jak krew z mlekiem, piękna  jak  utoczone 
        caceczko,  pracowita  i  ochocza,  ale  ekspektatywa  wyposażenia 
        jeszcze ją ponętniejszą czyniła. Garnęli się też do niej  synowie 
        nawet  bardzo  majętnej szlachty, ceniąc także  pokrewieństwo  ze 
        Szwarcem. Ale dziewczę, jakby jej tak dobrze było, że lepiej  być 
        nie mogło, ani chciało słuchać o konkurencie.
                 -  Jeszcze  by  też!  -  mówiła  śmiejąc  się,  gdy  jej 
        przyjaciółka  o którym szepnęła - a! dałabyś mi pokój...  ja  nie 
        pójdę za mąż.
                Jest  to  rzeczą pewną, że gdy która panna,  choćby  taka 
        Basia z Zamurza, mówi uparcie, że za mąż iść nie życzy sobie,  to 
        najgoręcej  tego  pragnie, ale, ale... jakoś inaczej, niż  w  tej 
        chwili można.
                Co Basia miała w sercu, Bóg jeden raczy wiedzieć, ale  że 
        po  nocach wzdychiwała i czasem łezka zabłysła jej w  oku,  nawet 
        wśród śpiewki wesołej... to wszyscy wiedzieli. Nikt jednak odkryć 
        nie mógł, za kim wzdychała lub po kim płakała. Nawet domyśleć się 
        takiego kogoś, co by jej serce pochwycił, nie było podobna.
                Tymczasem  wszakże  niech będzie dosyć o Basi.  W  chwili 
        gdyśmy  opuścili Warszawę, w Zamurzu panowała  uroczysta  wiejska 
        cisza  zimowa  i  z  powodu ustalonej  już  sanny  wielkie  tylko 
        transporta  zboża,  drzewa, towarów zajmowały  szlachecką  osadę, 
        której  mieszkańców większa część z najmu koni  się  utrzymywała. 
        Małe  szlacheckie porozdzielane włóki i zagony nie  byłyby  mogły 
        starczyć na rozrodzone ich familie, gdyby przemysł furmański  nie 
        podsycał gospodarstwa. Większa część szlachty wbijała się w dobre 
        konie,  miała wozy porządne i pół roku pracowała na  gościńcu  do 
        Warszawy.  Byli też to ludzie tymi podróżami i życiem po  swojemu 
        wykształceni i wcale ruchawi. Że zaś zwykle z austerii od Szwarca 
        wychodziły  zamówienia  transportów i on używał  najwięcej  braci 
        szlachty, tu oni wszyscy jednoczyli się, gdy im brakło zajęcia  i 
        konie  darmo obrok zjadały. Tym razem wszyscy furmani  z  Zamurza 
        wyjechali z owsem do Warszawy, mając na powrót przywieźć  machiny 
        gospodarskie,  i osada była puściejszą niż zwykle...  W  austerii 
        także  głuche  zaległo milczenie, Szwarcowa się  modliła,  Szwarc 
        palił   fajkę   chodząc  po  pierwszej  izbie  cicho,   aby   nie 
        przeszkadzać nabożeństwu żony, a Basia chichotała z  przyjaciółką 
        na  progu  izby  szynkowej, w której  spała  czy  drzemała  stara 
        służąca  za szynkwasem, bo od godziny drzwi już nie skrzypnęły  i 
        nikt  ani  z  butelką po wódkę, ani ukradkiem  na  kieliszek  nie 
        zajrzał.
                Wieczór  obiecywał  się  bardzo posępnie,  gdy  nagle  po 
        grudzie  śniegiem  przysypanej zaturkotało bardzo  głośno,  jakby 
        powóz  zajeżdżał  przed  austerią i wszystko  się  przebudziło  z 






        odrętwienia.
                Służąca odchrząknęła w przekonaniu, że to będzie  najlep-
        szym dowodem, iż nie spała, Basia jednym susem skoczyła do okna z 
        przyjaciółką.
                 Szwarc  stanął  przysłuchując  się  bacznie,  czyby   mu 
        wynijść nie należało i pani Szwarcowa nawet opuściła różaniec  na 
        kolana zwracając uwagę na turkot przed domem, który nagle  ustał. 
        Razem  usłyszano  otwierające  się drzwi i  wspaniały  służący  w 
        płaszczu  z  kołnierzem  czarnym,  olbrzymio  nastawionym,  jakby 
        istotnie   od   niedźwiedzi  pochodził,  wszedł   zamaszysto   do 
        szynkowni.   Przede  drzwiami  stał  śliczny   koczyk   podróżny, 
        zaprzężony  czterema końmi szpakowatymi, wcale dzielnymi,  i  tak 
        wyglądający,  jakby częściej po bruku miejskim niżeli po  grudzie 
        się toczył.
                 -  Jest  tu  gdzie przenocować? -  zapytał  służący,  na 
        którego Basia ciekawe zwróciła oczy.
                 - Przecież widzicie austerią - rzekła urażona.
                 - No tak - odparł służący, widocznie śmiały  warszawiak, 
        co niejednego przedpokoju pyły wycierał - ale licho tam wie,  czy 
        jest opalona izba gościnna?
                Na  to właśnie nadszedł, mrucząc, stróż z sieni, a  panna 
        Barbara   wskazała  mu  klucz,  aby  przybyłemu  pokój   gościnny 
        otworzył,  nie mówiąc więcej, bo się jej ton lokaja  i  wejrzenie 
        jego wydawały nadto śmiałymi.
                 -  Chodźcież,  to  pokażę izbę -  wtrącił  stróż,  stary 
        żołnierz,  milczący zwykle dlatego szczególniej,  że  nieustannie 
        fajkę miał w ustach, a ta mu do mówienia przeszkadzała. Nie lubił 
        on  jej wyjmować, probował nawet niekiedy  półgębkiem  odpowiadać 
        nie przerywając palenia, ale to mu się nie udawało, bo słowa jego 
        stawały się naówczas tak niezrozumiałe, że to i mówiących z  nim, 
        i jego samego do najwyższego niecierpliwiło stopnia.
                 Na  ten raz musiał wyjąć fajkę i poszedł  przodem  przed 
        niedźwiedzim kołnierzem.
                Izba gościnna w Zamurzu, gdzie rzadko bardzo trafiali się 
        podróżni,  służyła  raczej na poobiedni sen  panu  Bartłomiejowi, 
        który  tam  miał sofkę przykrytą kilimkiem,  na  suszenie  ziółek 
        Basi,  a  niekiedy  bielizny pani  Szwarcowej,  niż  na  właściwy 
        użytek.  Było  tam wszakże ciepło, czysto i  choć  skromnie,  ale 
        wygodnie.
                Na  ten  raz kilka tylko kołnierzyków Basi  zdjął  stróż, 
        niewiele  sobie  zadając  starania, by ich  nie  powalać,  i  po-
        świeciwszy  przybyłemu,  ukazał mu cztery  białe  ściany,  sofkę, 
        łóżko,  stolik, dwa krzesełka i bok kaflowego  pieca,  składające 
        całą fizjognomię gościnnego pokoiku.
                Służący  się  skrzywił trochę, ruszył  ramionami,  próżno 
        szukał  drugiej  izby osobnej dla siebie i  trzasnąwszy  drzwiami 
        pobiegł do pana do powozu.
                 Pana  tego  nos  tylko z  szuby  zawiesistej  w  powozie 
        wyglądał.
                 -  E!  proszę  pana - rzekł podchodząc  do  drzwiczek  - 
        stancja   jedna   i  to  nie  do  rzeczy,  ciepła   prawda,   ale 
        paskudztwo...    
                 - Cóż ty chcesz? salonu? otwieraj drzwiczki - podchwycił 
        podróżny  -  byle  ciepły  kąt, ja  tu  kiedyś  nocowałem,  jeśli 
        ogrzano, to dosyć, konie zmęczone, przenocujemy tutaj.






                Służący  nic  nie odpowiedział, ale znać mu  nie  było  w 
        smak,  że  przeciw jego zdaniu pan  postąpił...  poszedł  mrucząc 
        przodem i krzyknął ostro na stróża o światło.
                Podróżny  był bardzo młody i piękny mężczyzna, z  miejska 
        ubrany,  elegancik, cały obwieszony przyborami  różnymi,  których 
        najmniej przywykli do drogi jak najwięcej z sobą wożą.
                Oprócz  wytwornego angielskiego podróżnego woreczka  miał 
        na sobie ogromną cygarnicę najnowszego kształtu, nóż w  pochewce, 
        rewolwer na sznurze i różnych pięknych fatałaszek po  kieszeniach 
        bez liku.
                Futro  jego  wspanialsze  jeszcze  od  kołnierza  lokaja, 
        szalik  angielski,  worek  na nogi,  pas  na  surducie  zdradzały 
        człowieka   przyzwyczajonego  do  życia  wygodnego  i   lubiącego 
        wygódki.  Wszystko  to  było  nie tylko  nowe  i  piękne,  ale  z 
        szczególnym  wybrane  smakiem. Nawet rękawiczki  ciepłe  podróżne 
        miały  ten szyk, który nadaje sukni i sprzętom wyrób  najlepszych 
        rzemieślników-artystów Londynu i Paryża.
                Na  tle  tej izdebki tak skromnej, tak nagiej,  w  której 
        jednym  tylko kątku wisiał obrazek za szkłem  Najświętszej  Panny 
        Gidelskiej, ten elegant w istocie się tak jakoś dziwnie  wydawał, 
        że  pojąć  było  można nieukontentowanie  służącego,  który  dlań 
        daleko paradniejszego wymagał apartamentu.
                 -  Idźże mi tam, mój kochany, przygotuj hrbatę  -  rzekł 
        młody człowiek do lokaja - i poproś do mnie gospodarza, muszę się 
        go rozpytać.
                Może  to  z  wiatru  czy  mrozu,  ale  twarz   podróżnego 
        pokraśniała,  gdy te słowa wymawiał, i jakieś pomięszanie  dziwne 
        można  było  dostrzec w jego wejrzeniu. Odwrócił się  od  lokaja, 
        odprawił  go  żywo,  a  sam padł na  sofkę,  rozglądając  się  po 
        izdebce.  Choć ruchem dobrze grał znużenie, w oczach  widać  było 
        niecierpliwość,  niepokój jakiś, coś jakby tęskne razem i  gorące 
        uczucie, które starał się pokryć usilnie.
                 - Ale idźże tam rób herbatę i nie kręć mi się już  tutaj 
        - zawołał na służącego, który jeszcze ustawiał krzesła i  udawał, 
        że porządkuje - wiesz, że nie lubię guzdralstwa.
                Po tych słowach wyrzeczonych żywo pan Artur, gdyż to imię 
        piękne  nosił  kołnierz niedźwiedzi, wysunął się  pokornie  i  po 
        cichu. Ale ta pokora i milczenie, które przybrał na rozkaz  pana, 
        wystarczyły  mu  tylko za próg i im uniżeniej zastosował  się  do 
        woli  podróżnego, tym większą dumą i hałasem starał się to  sobie 
        wynagrodzić w sieni.
                Tu  ofuknął  się  na  stróża, który  dla  fajki  w  gębie 
        odpowiedzieć  mu nie mógł i klnął tylko w głębi  serca,  ruszając 
        ustami,  wszystkich w ogóle zajeżdżających do austerii,  co  dozę 
        złego   przypadającą   na   dzisiejszych   przybyłych    znacznie 
        zmniejszyło - potem wszedł do szynkowni domagając się  gospodarza 
        z  krzykiem, tak że wszyscy umilkli i służąca oburzona  tylko  mu 
        drzwi izby ukazała.
                 Szwarc  przywykły do niegrzeczności, które umiał  znosić 
        stoicko,  powołanie impetyczne, aby się stawił  przed  podróżnym, 
        odepchnął milczącą pogardą, odwołał się do stróża i służącej, ale 
        po  chwili namyśliwszy się wyszedł z chustką od nosa,  wcale  nie 
        spiesząc, ku izbie gościnnej.
                 -  Kto tam przyjechał? - zapytał Basi po drodze,  pewien 
        będąc, że szczegółową odbierze odpowiedź.






                 -  Powóz  śliczny i konie - żywo poczęła  szczebiotka  - 
        jakiś mężczyzna sam jeden.
                 - Stary? młody?
                 - Kto go tam wie, futro ma jak fura siana!
                 Szwarc zamyślił się, pogładził czuprynę, pokręcił wąsa i 
        poszedł.
                Z powagą sobie właściwą otworzył drzwi, przestąpił  próg, 
        ale  przy bladym świetle świeczki ujrzawszy przybysza, stanął  na 
        chwilę jak wryty.
                Nagle  rzucił  się naprzód, zatrzasnął  za  sobą  otwartą 
        połowę  i  podbiegł do pół pokoju. Podróżny  wstał  równie  żywo, 
        zbliżyli  się  ku sobie jak znajomi, więcej niż znajomi  może,  i 
        młody  człowiek upadł w rozwarte ręce pana Bartłomieja, który  ze 
        łkaniem  ledwie mógł wymówić, ściskając go:             -  Adolf! 
        Adolf!...  Psyt! psyt! - dodał zaraz zmieniając głos ostrożnie  - 
        na  Boga  żywego, niechże nikt nie wie, nie  domyśli  się...  Ale 
        skądże! ale cóż u licha! A zdrów? Niechże cię uściskam jeszcze... 
        a  matka! otóż będzie rada! Tylko na Boga! sekret! a  udawaj,  że 
        się  mnie o co rozpytujesz, bo gotów kto słuchać pode drzwiami  i 
        bajki, i głupstwo z tego urośnie.
                Młody  człowiek był cały drżący i odezwać się nie  umiał, 
        ściskał  tylko  starego,  który prawie  rozpłakany,  przejęty,  w 
        gorączce   chwytał  go,  całował,  przypatrywał  mu  się   oczyma 
        iskrzącymi.
                 Wtem  chód  za drzwiami, zwiastujący  przyjście  Artura, 
        rozpędził  ich  i Bartłomiej skokiem cofnął się  do  drzwi,  przy 
        których  stanął  pokornie, Adolf udawał że  czegoś  szuka  między 
        swymi drobnostkami na stoliku.
                 -  No,  a  cóż  tam z  herbatą?  -  spytał  Adolf  przy-
        chodzącego.
                 - Kazałem nastawić - odparł mrucząc sługa.     
                 -  Już  ja widzę, że to się pociągnie nie  wiedzieć  jak 
        długo;  panie gospodarzu - dodał - proszę cię, daj tam rozkaz  od 
        siebie.
                 -  Natychmiast, jaśnie panie - zawołał Szwarc i  wyniósł 
        się co prędzej.
                Ale szedł przez szynkownię stary powracając do swej  izby 
        jak pijany i nieprzytomny, wpadł do alkierza, w którym  siedziała 
        żona trzęsąc się, zbliżył do niej i szepnął jej na ucho:
                 - Jejmość! na miłego Boga, ostrożność! Adolf przyjechał! 
        ale go tu nikt znać nie powinien.
                Pani  Szwarcowa  zerwała się z krzesełka  i  w  pierwszej 
        chwili pobiegła ku drzwiom, aż ją mąż powstrzymywać musiał; potem 
        opamiętawszy  się, padła na siedzenie zakrywając oczy, z  których 
        łzy wytrysnęły.
                 -  Niechże go zobaczę! jegomościuniu! - i  zaczęła  męża 
        całować  po  rękach - niechże go  zobaczę...            
             - Cicho! cicho! jak się ludzie uśpią! bądź tylko  cierpliwą! 
        Nie trzeba go zdradzać, będziesz go asani widziała. Ale ani  mru! 
        mru! ma z sobą ludzi.
                 - Ale kiedyż ja go zobaczę?
                 - Dziś, później - rzekł Szwarc, kręcąc się niespokojny - 
        tylko cicho i żeby mi nikt nic nie zmiarkował, i ani słowa  przed 
        Basią, żeby się nie zdradziła!
                Basia  wcale  się w istocie nie domyślała, że  dawny  jej 






        znajomy  i bliski krewny, którego nie widziała od lat kilku,  był 
        tym   tajemniczym  podróżnym,  jednakże   niewieścia   ciekawość, 
        jakkolwiek   pohamowana  nieprzyzwoitym  znalezieniem  się   pana 
        Artura,  mocno  ją  paliła,  by  coś  więcej  dowiedzieć  się   o 
        przybyłym. Przechodziła kilka razy mimo jego drzwi na próżno, nic 
        dostrzec  nie mogąc, nastawiła ucha, gdy pan Bartłomiej  powrócił 
        do  żony, aby coś uchwycić z jego raportu, ale i tu się  jej  nie 
        udało,  bo ją zaledwie głuche doszły szepty; na ostatek  dała  za 
        wygraną  i  powiedziała  sobie,  że nie  warto  tym  sobie  głowy 
        zaprzątać.
                Tak  stały rzeczy, gdy pani Szwarcowa, nie  mogąca  wziąć 
        się  do  niczego  z powodu wzruszenia, powołała  Basię,  żeby  ją 
        wyręczyła,  poszła do spiżarni i przyniosła z niej  głowę  cukru, 
        którą rozpocząć było potrzeba.
                 Wziąwszy  więc  kluczyki, Basia  skoczyła  do  spiżarni, 
        która właśnie przytykała jedną ścianą do gościnnego pokoju.
                W ścianie tej było kilka otworów przypadkiem tam  niegdyś 
        zrobionych   na  wbicie  kołków,  których   niebytność   chwilowa 
        dozwalała  przejrzeć na wylot do głębi gościnnego pokoiku.  Basia 
        nigdy przez nie zaglądać nie miała ochoty, ale tym razem  skusiła 
        ją  taka  ciekawość niepohamowana, że chociaż na  worek  z  owsem 
        skoczyć  musiała,  aby otworu dosięgnąć, nie pożałowała  trudu  i 
        oczko  swe  niebieskie  przyłożyła do  dziurki  jakby  naumyślnie 
        skierowanej ku miejscu, w którym siedział podróżny.
                Zamyślony,  podparty  na  ręku,  z  oczyma  wlepionymi  w 
        przeciwległą  ścianę Adolf dumał głęboko i twarz  jego  przybrała 
        wyraz  smutnej powagi, którą oblokły zapewne  wspomnienia  jakieś 
        stare,  łezka  dawno  nie  widziana  kręciła  się  pod  męską   i 
        nieprzywykłą do niej powieką.
                Basia spojrzała przez próżną tylko dziewczęcą  ciekawość, 
        myśląc,   że  twarz  zupełnie  obcą  zobaczy,  ale   po   chwilce 
        osłupienia,  niewiary  u  owego przypatrywania  się  o  mało  nie 
        krzyknęła z podziwu i wzruszenia, musiała się chwycić półki,  aby 
        utrzymać  na nóżkach, porwała za głowę i nie myśląc już  wcale  o 
        cukrze,  o  zapomnianej świecy, o otworem  zostawionych  drzwiach 
        wyleciała,  wprost kierując się do alkierza pani Szwarcowej.  Sam 
        jej  chód,  a potem wyraz twarzy, pomięszanie wyryte  na  niej  i 
        drżące wargi oznajmiły, że przybywa z niepospolitą nowiną, że nie 
        szło  jej  o  zwarzoną śmietankę ani o  szkodę  wyrządzoną  przez 
        szczury.
                 -  Stryjenko - zawołała lecąc ku niej - co ja  odkryłam, 
        stryjenko, jak Boga kocham, prawdę mówię, to Adolf przyjechał!
                 Szwarc,  który  stał  z boku, podbiegł  do  niej  i  bez 
        ogródki i przygotowania usta jej szeroką zamknął dłonią.
                 -  Będziesz  mi ty milczeć, sroczko nieznośna!  -  rzekł 
        stłumionym głosem, kipiąc z gniewu, aż Basi przelękłej łzy się  z 
        oczów potoczyły a to nieszczęście z tą dziewczyną! Cicho! skąd ty 
        to wiesz?
                 -  Ale dajże pokój Basi! - litując się, bo niepokój  jej 
        podzielała, przerwała jejmość.
                 - To niechże milczy! - rzekł Szwarc.
                 -  A  cóżem ja winna! ja myślałam, że nikt  jeszcze  nie 
        wie.
                 -  I  nikt wiedzieć nie powinien, domyślać  się,  mówić, 
        patrzeć, słyszysz! - dorzucił pan Bartłomiej - cicho i koniec.






                 Basia stanęła drżąca we łzach cała.
                 - No, a teraz płacze nie wiedzieć czego - zawołał Szwarc 
        - cóż ci się stało?
                 - Aleś bo ją tak ofuknął! - odparła jejmość.
                 - Bo paple.
                 - Tożem tego nikomu nie mówiła, tylko wam.
                 - I jeśli chcesz być cała, milczeć! - dodał propinator - 
        to nie są żarty! słyszysz...
                 Kobiety spojrzały po sobie i Basia, zakręciwszy się nie-
        śmiało,  odeszła,  ale  myliłby się, kto  by  sądził,  że  groźba 
        stryjowska  odwiodła  ją  od dalszych  poszukiwań  tyczących  się 
        kuzynka Adolfa. Przyszło jej na myśl, że miała obowiązek pójść po 
        cukier,  wynieść  światło i spiżarnię zamknąć.  Wróciła  więc  do 
        niej,  udając chód powolny, ale zaledwie drzwi za sobą  zamknęła, 
        skoczyła  znowu  na  ów wór z owsem i oko  wlepiła  w  siedzącego 
        naprzeciw Adolfa.
                Całą  piersią bijącą żywo przylgnęła do ściany, a  wzroku 
        siłę całą posłała przez ten otwór na twarz podróżnego, który  nie 
        wiem  jak nie poczuł, że ognisty a łzawy wzrok niewieści  spoczął 
        na jego męskim czole. I patrzała, patrzała, aż oko zaszło łzą, aż 
        z  piersi  dobył  się  cichy  płacz  jakiś,  który  starając  się 
        uśmierzyć, odeszła Basia i usiadła na chwilę.
                Zakrywszy  twarzyczkę  rękami popłakała po  cichu,  potem 
        opamiętawszy  się,  otarła  oczy  fartuszkiem,  poprawiła   włosy 
        rozrzucone  i  z rezygnacją westchnęła, jakby  mówiła  sobie:  To 
        próżno! dawne już czasy nie wrócą.
                 I   objąwszy  silnymi  rękami  głowę  cukru,  po   którą 
        przyszła,   ze   spuszczonym  czołem  powoli  wróciła   do   pani 
        Szwarcowej.
                 Ta chwilka spokojnego rozmysłu zmieniła ją bardzo,  była 
        na pozór spokojna, była smutna tylko, ale niepokój, tak  widoczny 
        przed chwilą, już ją całkiem opuścił.
                Szwarc  widząc to nie odezwał się do niej, a stryjenka  w 
        milczeniu  przyszła tylko i uścisnąwszy ją, pocałowała  w  czoło. 
        Obie się po kryjomu przed sobą rozpłakały. Pan Bartłomiej chodził 
        po izbie rozgorączkowany od kąta do kąta, a chustkę to z kieszeni 
        wydobywał,  to  ją  miął  i chował, to  wyrywał  znowu  niby  pot 
        ocierając z czoła.
                 Nie śmieli przemówić do siebie.
                 Gdy  się  to dzieje w alkierzu, pan Adolf  doczekał  się 
        herbaty,  wypił  ją pośpiesznie, kazał słać  i  oznajmiwszy  panu 
        Arturowi,  że  ma pisać, a sam się później  rozbierże,  kazał  mu 
        odejść do powozu.
                Rozkaz  ten wcale nie był do smaku  warszawiakowi,  który 
        zwykł  podzielać  nocleg  z  panem  lub  drugą  dla  siebie  izbę 
        zajmować.
                 - Może i furman najrzeć na powóz - rzekł z cicha - a  ja 
        w karczmie bliżej pana zostanę.
                 -  Mówię ci jasno i wyraźnie - odparł nieco  rozjątrzony 
        pan Adolf - że na krok nie odejdziesz od powozu, są tam  papiery, 
        pieniądze, których na chwilę porzucić tak nie można.
                 - Może by je znieść tu?
                 -  Powtarzam,  że  taka  jest  moja  wola!  czyś  waćpan 
        słyszał? - spytał Adolf.
                Artur  nie mógł się powstrzymać od  gwałtownego  ruszenia 






        ramionami,  dosyć  silnie też drzwi za sobą  zatrzasnął  wynosząc 
        herbatę, ale wiedział, że z panem nie ma żartów i więcej już  nie 
        robił mu żadnych przedstawień.
                Fizjologicznie  pewny  nie jestem, czy  gniew  wpływa  na 
        sprowadzenie snu, i owszem przeczuwam, że dziać się musi  całkiem 
        przeciwnie,  jednakże  gdy  kto mocno  rozdrażniony  wypije  parę 
        gorących szklanek herbaty z rumem i wypali cygaro mrucząc, trafia 
        się, że sen chwyci go, nim dokończy dziesięciogroszową  wiktorią. 
        Tak  się stało z panem Arturem, który położywszy się w powozie  i 
        okrywszy futrem, kocem i czym tylko miał, chrapnął bardzo prędko. 
        Myśl  jego krążyła w sferze ulubionych marzeń,jakby się to  można 
        od nieznośnej służby uwolnić, wygrać na loterii, bogato ożenić  i 
        stanąć  w tej pozycji szczęśliwej, w której się gderać może,  nie 
        będąc  obowiązanym  słuchać cudzego gderania...  Miał  nawet  coś 
        napiętego,  wdówkę w średnim wieku, posiadającą własny  dom  przy 
        ulicy Łuckiej, ale na nieszczęście była mocno od ospy  poznaczona 
        i  w  tym kataklizmie straciła jedno oko... co ją  uczyniło  zbyt 
        oryginalną  dla  pana Artura... Myślał jednak, że gdy  mu  służba 
        dokuczy, gotów by się już i z jednooką ożenić, zwłaszcza że domek 
        za to był nieszpetny wcale, a osoba charakteru łagodnego bardzo i 
        trochę kaszląca.
                Dalsze  marzenia rozpłynęły się w tak mgliste  formy,  że 
        ich  pochwycić przy najlepszym do sprawozdania  usposobieniu  nie 
        możemy.
                 Gdy w powozie na sen i sny się zbierało, pan Adolf  znać 
        niespokojny  o  swe  papiery i pieniądze dwa  razy  wychodził  na 
        zwiady,  oglądał powóz i przysłuchiwał się melodyjnemu  chrapaniu 
        Artura,  które  zapowiadało głębokie uśpienie.  Za  trzecią  razą 
        upewniwszy  się, że towarzysz jego podróży usnął mocno,  podróżny 
        zamknął drzwi gościnnego pokoju i puknął do szynkowni.
                Tu  już niespokojnie przechadzał się jakby na straży  pan 
        Bartłomiej,   odprawiwszy  służącą  i  zaryglowawszy   drzwi   od 
        podwórza,  ciekawą też Basię zapędził do snu za jej  parawanik  w 
        drugim pokoju... a sam czekał na syna.
                 Nim puknął, już po chodzie go poznał, już drzwi  uchylił 
        i  pochwycił  silnie  za  rękę  na  palcach  przeprowadzając   do 
        alkierza.  Przechodzić  było potrzeba przez pokoik, w  którym  za 
        parawanikiem  zamknięta stała Basia... a biło jej  serce,  niebo-
        dze... gdy Adolf przesunął się jak cień przed nią.
                W  progu  alkierza drżąca, wzruszona,  zapłakana  czekała 
        matka, która chwyciła syna dorodnego w ramiona, jakby jeszcze był 
        dzieciną,   i   przycisnęła  do  piersi,  ledwie   mogąc   łkania 
        wzburzonego łona utrzymać.
                Adolf  też nie pozostał zimnym widzem uczucia,  które  go 
        witało  w rodzicielskim domu i jakkolwiek życie nowe,  otaczająca 
        go  społeczność, obyczaje inne, wychowanie, wszystko dzieliło  go 
        od  kolebki - jakkolwiek zerwał z nią przyjmując  obywatelstwo  w 
        innej  sferze - na widok tych miejsc, tych ludzi  tak  serdecznie 
        rozrzewnionych   i  przejętych  poruszył  się,  zarumienił,   łza 
        zwilżyła  mu oko... Sierota przez czas długi odzyskiwał  rodzinę. 
        Są  ludzie  co  się bez niej obejść umieją,  co  z  serca  wyrwać 
        potrafią  łączące z nią nici; ale w życiu ich odezwie się  zawsze 
        żal  po zerwanych więzach, tęsknota za tym  połączeniem  dusznym, 
        które  wciela człowieka przez rodzinę własną do wielkiej  rodziny 
        ludzkości.






                Adolf  przywykł był do osamotnienia na świecie, które  mu 
        przez własnych rodziców w widokach świetnej przyszłości narzucone 
        zostało,  odstał od tego proga wiejskiego, mówić  językiem  swych 
        rodziców  nie  umiał,  dziwno mu było i dziko  w  tym  kątku  tak 
        skromnym  i  ubogim  po  zbytku i  wytworności,  do  których  się 
        przyzwyczaił,  a  jednak, jednak serce nie zepsute,  nie  wyschłe 
        jeszcze  uderzyło  w  nim  do  wspomnień  dzieciństwa,  do   łona 
        poczciwej matki.
                A!  bo  miłość  jest najwyższym dobrem  na  ziemi  i  być 
        kochanym przez ludzi, nawet co nas nie potrafią zrozumieć, będzie 
        zawsze milszym sercu, niż być wielbionym i cenionym przez zimnych 
        acz  mądrych współbraci. Adolf spotykał tu uczucie,  którego  nie 
        widywał  w  tym  kole,  w jakim  żyć  był  przywykły  -  instynkt 
        wskazywał  mu,  że  na ten uścisk więcej  rachować  może  niż  na 
        najsłodsze uśmiechy tych, co się jego przyjaciółmi mienili.
                Wszedł  też cały poruszony za matką do alkierzyka,  który 
        znalazł takim zupełnie, jakim go przed laty porzucił... Troskliwy 
        ojciec  zamknął zaraz drzwi pilnie, ale jeszcze się one  za  nimi 
        nie zatrzasnęły, gdy Basia wybiegła zza swego parawanika z twarzą 
        zaognioną i stanęła u nich na straży.
                Załamała  ręce,  spuściła główkę i  zdawała  się  pięknym 
        posągiem rezygnacji, tak zdrętwiała u tego progu, który się  bała 
        przestąpić,  choć  poza  nim...  ale nie  godzi  się  zbyt  wiele 
        zgadywać.
                Tymczasem matka pociągneła Adolfa ku światłu, chciała  mu 
        się  przypatrzeć, nie puszczała go z rąk, a oczy jej,  z  których 
        dwie  łzy nieprzerwanym ciekły strumieniem, choć drżące usta  się 
        śmiały, wlepione były w twarz młodzieńca z wyrazem ekstazy, która 
        pospolite rysy zmieniła w oblicze szczęśliwej jakiejś Nioby.
                 Bartłomiej udając, że nie płacze, czerwoną chustką twarz 
        obcierał i zazdrościł trochę żonie, i odciągał ku sobie Adolfa.
                 -  No,  ależ bo już dość tych romansów, moja  jejmość  - 
        odezwał  się markotny - dajcież mu siąść, spocząć, niech  gada... 
        tylko  proszę cicho, bo ten trzpiot, Basia, gotowa  umyślnie  nie 
        spać.
                 Zaczęto  miejsca  dobierać  dla  Adolfa,  który   ulegał 
        posłusznie  i  rodzice  milcząco  zgodzili  się  posadzić  go  na 
        kanapie, biorąc go pośród siebie.
                 - Ale mu potrzeba by dać co zjeść - zawołała matka -  to 
        się bez Basi nie obejdzie, dlaczegoż by ona znowu Adolfa  widzieć 
        nie miała... wszak ci ona go kocha jak my i nikomu nie powie.
                 -  Ale  papla  jest... - odrzekł pan  Bartłomiej  -  nie 
        strzyma języka.
                 - Toć już wie.
                 -  Tak, a im go się lepiej napatrzy i nasłucha,  tym  ją 
        gorzej język świerzbieć będzie.
                 - Mój jegomość, proszęż ja jegomości.
                 - Ano, to jak sobie chcecie.
                 - Niechże i ona go zobaczy.
                Poczciwa  pani  Bartłomiejowa, wyjednawszy w  ten  sposób 
        milczące przyzwolenie na wezwanie Basi, skoczyła ku drzwiom i tak 
        jakoś dokonała to szybko, że biedne dziewczę ustąpić się od  nich 
        nie miało czasu, znalazła ją więc na gorącym uczynku podsłuchów - 
        ale czegoż serce matki nie wybaczy, uśmiechnęła się i podała Basi 
        rękę.






                Mój  Boże  -  jakże  to  niepojęte  jest  serce!  Niczego 
        bardziej  może  w  życiu nie życzyła sobie  Basia,  jak  zobaczyć 
        Adolfa i wnijść do tego przybytku, w którym on królował, ale  gdy 
        pani  Bartłomiejowa podała jej rękę, gdy skinęła na nią,  siły  i 
        odwaga opuściły biedną dziewczynę.
                Błyskawicą przeleciała jej przez główkę myśl, że Adolf na 
        owym  świecie,  do którego należał, tyle  widywał  piękniejszych, 
        strojniejszych,  że może w ubiorze skromnym, powszednim nie  wyda 
        mu  się  dobrze... że... Bóg tam wie co, ale dość że  się  prawie 
        cofnęła w pierwszej chwili, dopiero uczucia przypływ jakiś rzucił 
        ją  gwałtownie  i  skoczyła,  cała  w  płomieniach  stając  przed 
        Adolfem, który uśmiechając się rękę ku niej wyciągnął.
                 Biedna Basia wcale nie wiedziała teraz jak go przywitać, 
        co  zrobić  z  tą wyciągnigtą dłonią,  którą  brat  przywykły  do 
        angielskich  powitań  wyciągnął jej zapomniawszy, iż  w  wiejskim 
        kątku obyczajów jego świata nie znają.
                 Basia  skłoniła mu się, rumieniąc, z daleka  jak  obcemu 
        prawie,  choć  może  dawniej te dwa wzroki nie raz  w  jeden  się 
        zlały, te dwie dłonie nie raz zadrgały dotknąwszy się przypadkiem 
        -  choć  i  serca biły im przez chwilę  w  jeden  uroczysty  takt 
        młodzieńczego uczucia. Wspomnienie dziewczęcia jeszcze stało  jak 
        igła  zatrzymanego  zegara na tej godzinie  rozstania...  dopiero 
        widząc go, spostrzegła, że dużo chwil i godzin upłynęło od  niej, 
        że  ten Adolf nie był jej bratem Adolfem z lat  starych...  Jedno 
        spojrzenie  na niego nauczyło ją wiele i serce bić  przestało  na 
        chwilkę,   i  rumieniec  opuścił  lice  i  Basia,   wracając   do 
        rzeczywistości nagle, spytała stryjenki - co każe?
                 - Ale popatrzże się no na niego - zawołała matka -  jaki 
        to pan! jaki pan! co się to z niego zrobiło! hę! poznałabyś go?
                 - A daj nam co jeść czy pić - dodał Bartłomiej  nadąsany 
        nieco - tylko po cichu żeby nie budzić ludzi... a wara mi  paplać 
        jutro!
                Basi  aż  lżej się zrobiło, że się  mogła  zawinąć  około 
        jakiejś  roboty, chwyciła serwety, nakrywać zaczęła stół,  a  oko 
        jej swobodniej spoczęło na znajomej niegdyś twarzy.
                 Mój  Boże - rzekła w sobie - jaki on piękny, ale jak  on 
        inny!
                 - Już jakeśmy ciebie radzi widzieć - odezwał się  zawsze 
        cicho pan Bartłomiej - to tylko jeden Pan Bóg wiedzieć może,  ale 
        pozwól  sobie  powiedzieć, kochany Adolfie, żeś  wielką  popełnił 
        nieostrożność przyjeżdżając do nas.
                 -  Ot  to! jeszcze go będziesz za to łajał!  -  ofuknęła 
        jejmość - słyszycie!
                 -  Ano  będę  -  odparł stary - kiedy  się  to  już  tak 
        zrobiło,  źle czy dobrze, żeśmy się syna wyrzekli, żeby mu  nasza 
        wódka  całe życie za kołnierzem nie śmierdziała, to  już  trzeba, 
        moja jejmość, dotrzymać do końca jak należy... nie ma rady. A  tu 
        lada nieostrożność i wszystko się gotowo wydać.
                 -  Nic  się nie wyda - rzekł Adolf smutnie  -  ja  jutro 
        wyjadę do dnia, alem się chciał rozmówić i poradzić z rodzicami.         
                 -  Ale!  poradzić!  tobie  radzić!  -  przerwał  Szwarc, 
        kiwając  głową  - niby to ty za nas wszystkich rozumu  nie  masz. 
        Juściżem i ja niegłupi i własnemu dziecku przez wielką tam miłość 
        pochlebiać  nie myślę, ale co prawda, to prawda... my  tobie  nie 
        poradziemy... masz ty spryt lepszy niż stary Bartłomiej. Chyba ci 






        pieniędzy potrzeba.
                 -  Wcale nie... - zawołał Adolf - mam ich dosyć z  łaski 
        waszej... aż nadto może... ale...
                 -  No  cóż,  gadaj bo!  gadaj!  Jegomość  go  detonujesz 
        niepotrzebnie   -  przerwała  Szwarcowa  -  niech   się   dziecko 
        wyspowiada. Ma on swój rozum, toć nie przeczę, ale my mamy serce, 
        a i ono się na coś przyda... czasem lepiej powie od głowy...  Nie 
        chybił, że przyjechał... daj mu jegomość gadać!
                 Oboje przybliżyli się do syna, który w tej chwili zdawał 
        namyślać jakoś smutnie.
                 -  Czy,  uchowaj  Boże, jakie  nieszczęście?  -  spytała 
        matka.   
                 -  Nie! nie - rzekł powoli Adolf... - wiedzie mi się  aż 
        nadto  dobrze,  nie  mam, na co bym się  poskarżył,  ale  kochani 
        rodzice,  ja  sam już nie wiem, czemu przy  wszystkich  szczęścia 
        warunkach... ja nie jestem tak szczęśliwy, jakbym z łaski  waszej 
        być powinien. Wszystko mam, a czegoś mi jednak braknie. Nie wiem, 
        może   to   was,   może  rodzinnego   powietrza,   może   uścisku 
        macierzyńskiego,  może  tych  życia rozkoszy,  które  zaznałem  w 
        dzieciństwie, a których wiek mnie starszy pozbawił jak sierotę.
                 Pan  Bartłomiej oczy otarł, tylko sama  jejmość  poczęła 
        znów ściskać syna.
                 -  I  co bo ty tam prawisz - odezwał się  Szwarc  -  nie 
        potrzeba znowu życia brać na alembik, ja tego nie rozumiem.
                 -  I  ja  nie rozumiem się sam -  odpowiedział  Adolf  - 
        pojmuję,  coście uczynili dla mnie, że ofiara, jaką  zrobiliście, 
        by  mi  życie lżejszym było, jest olbrzymia...  boście  dla  jego 
        szczęścia wyrzekli się dziecka, które by wam pomocą, a może jakąś 
        pociechą być mogło - ale któż wie, czy dając mi to, coście  dali, 
        nie skazaliście razem na wieczne sieroctwo i tęsknotę?
                 -  No  tak! już mędrkuj tylko... a zobaczemy,  do  czego 
        dojdziesz  -  zawołał  pan  Bartłomiej - co  to  gadać!  No  cóż? 
        mieliśmy cię z sobą, wyedukowawszy, w szynku posadzić dać ci  się 
        zmarnować?  Albo  żeby  cały  świat  wiedział,  że  twój   ojciec 
        szynkarzem  czy  tam  propinatorem i żeby  ci  tym  trutnie  oczy 
        wykałali? A to by lepiej było?
                 - Ja nic nie wiem - rzekł Adolf powoli - czuję tylko, że 
        mi  tu  z  wami  lepiej  niż  wśród  najwykwintniejszych  salonów 
        stolicy,  że tu się czuję sobą, a tam przebranym jakimś  lokajem, 
        jakąś maską na wieczne skazaną kłamstwo... i wolałbym być z wami.
                 Matka go znowu uścisnęła z płaczem.
                 -  A! tak! tak! - rzekła - wiele to ja razy  myślałam  w 
        sercu moim, ale cóż? jegomość się uparł.    
                 -  I dosyćże mi tego - tupnąwszy nogą dodał Szwarc -  ja 
        wiem, czemum to zrobił i stało się, i dobrze się stało, i  kwita. 
        Gadaj waść, coś miał mówić.
                Basia  przyniosła  samowar, bułki, szynkę,  ser,  gruszki 
        suszone  i powidła, które niegdyś lubił Adolf, a rozstawiając  to 
        wszystko  tak  się  kręciła,  że  dobrze  przypatrzeć  się  mogła 
        stryjecznemu  bratu. Postrzegła, że ręce miał daleko  bielsze  od 
        jej spracowanych rączek, że wyglądał raczej na wykwintną kobietę, 
        niż na surowej postaci mężczyznę; żal jej się zrobiło, że tak był 
        delikatny  i  wątły;  ale jak był, znalazła  go  jeszcze  dziwnie 
        pięknym,   i  coś  spod  poloru  powierzchownego  patrzało   zeń, 
        przypominającego przeszłość.






                Cóż, kiedy dawny przyjaciel młodości ledwie na nią rzucił 
        okiem, ledwie końce paluszków pańskich ku niej wyciągnął,  ledwie 
        się jej raczył uśmiechnąć. A ona tak na niego z bijącym  patrzała 
        sercem!
                Przy  Basi nawet nie szykowała się jakoś rozmowa i  Adolf 
        przerwał  ją  pytaniem,  które  jak  nóż  ostry  weszło  w  serce 
        dziewczyny:
                 - Cóż to, Basieczka dotąd za mąż nie poszła? 
                 Basia odpowiedziała spojrzeniem, ale musiał milczący jej 
        wzrok  powiedzieć  wiele  podróżnemu, bo  Adolf  zmięszał  się  i 
        poczerwieniał bardzo.
                 - Moja siostrzyczko - rzekł - u nas to jest zwyczaj,  że 
        się  wszyscy  witamy braterskim uściskiem dłoni,  dajże  mi  choć 
        twoją rękę na powitanie.
                Ale  ręka  Basi właśnie była trochę od  samowara  węglami 
        zapylona i zawstydzone dziewczę musiało ją otrzeć o fartuszek nim 
        wyciągnęło  Adolfowi.  Już  nie wiem, co  sobie  powiedziały  ich 
        dłonie, czy więcej niż wzrok, czy całkiem co innego, to pewna, że 
        brat  pobladł, a siostra poczerwieniała i wyrwała się, słowa  nie 
        mówiąc, do drugiego pokoju.        
                 - Już jakie to poczciwe dziecko - odezwała się Szwarcowa 
        - to trudno wypowiedzieć! A to byśmy z rodzonego nie mieli takiej 
        pociechy.
                 Jakieś ciężkie wspomnienie przerwało jej nagle.
                 -  Co tam gadać o Basi, niech no Adolf prawi nam z  czym 
        przyjechał - zawołał Szwarc - bo to musi być rzecz niemałej wagi, 
        kiedy  z  nią się tu aż przybłąkał... Ja się nawet  domyśleć  nie 
        mogę.
                 -  A ja bodaj czy nie zgadnę - z  uśmiechem  przebiegłym 
        dodała matka.
                 - Jest to taka rzecz - rzekł Adolf - że nie wiedzieć jak 
        zacząć  i  co mówić. Przeszłego karnawału trafem musiałem  być  w 
        Lublinie,  a  że  to  było w same  jakoś  ostatki  i  nikogo  tam 
        znajomego nie znalazłem, z nudów poszedłem na zabawę.
                 -  Już  żem  zgadła, tom zgadła!  -  po  cichu  szepnęła 
        Szwarcowa.
                 - Nie przeszkadzaj bo jejmość, taż to już po jedenastej, 
        gadu gadu, a psy w krupach, niech kończy - ofuknął się Szwarc.
                 - Cała szlachta z okolicy zebrała się była na  karnawał, 
        człowiek zwyczajnie młody, osób pięknych mnóstwo, same się kleiły 
        znajomości.
                 -  Dalibóg, żem zgadła - powtórzyła nie mogąc  wytrzymać 
        matka.
                 - Spotkałem tam państwa Narębskich z córką.
                 -  No  tak!  - klaskając w dłonie  zawołała  pani  Bart-
        łomiejowa - i zakochałem się.
                 - Nie, droga matko - rzekł spokojnie Adolf.
                 - A cóż? - spytała zdumiona Szwarcowa.
                 -  Ot tak, poznaliśmy się, mówili, zbliżyli i  nie  wiem 
        tam  jakim  szczęściem, zdaje się, że panna dosyć  mnie  przyjęła 
        łaskawie.
                 - A waćpan co na to? - zapytał ojciec poważnie.
                 - Podobała mi się dosyć.
                 - Tak bo mów szczerze jak przed księdzem, kochasz się?
                 - Nie, mój ojcze; ale żenić się raz potrzeba.






                 -  E!  to tam znowu nic tak bardzo  pilnego  -  przerwał 
        stary.
                 - Piękna? - spytała matka.
                 - Świeża, rumiana, miła z powierzchowności.
                 - A poczciwa?
                 - Trudno osądzić znając tak mało... przyznam się  rodzi-
        com,  że choć mnie tam dosyć oczywiście ciągniono,  nie  chciałem 
        zrobić  kroku,  póki bym się ich nie poradził. Narębscy  nie  tak 
        bardzo  daleko, w tej gdzieś okolicy mają majątek,  chciałem  się 
        coś o nich dowiedzieć.
                 -  Czekajże!  Narębscy? Feliks mu na  imię?  żona  spaz-
        matyczka? - przerwał Szwarc.
                 - Trochę.
                 -  Znam  ich  - rzekł propinator -  wiem,  wiem,  ludzie 
        majętni, parę wiosek mają ładnych, długów nic, nawet nie wiem czy 
        Towarzystwo - a córka jedynaczka?
                 - Jedynaczka.
                 - No! czegóż chcieć, to piękna partia! - dodał wpatrując 
        się  w syna. - Tego Narębskiego znam od wieków, człek  dobry  ale 
        miętki,  mówią,  że  nad  nim żona  przewodzi,  tak  jak  dawniej 
        przewodziła  matka, bo to była herod-baba, ale gospodyni,  jakich 
        już  nie widać! Jakbyś się kochał, nie ma co myśleć, jak się  nie 
        kochasz, to rób, co ci się zda, ot, rada krótka. Ale tylko jednej 
        rzeczy posłuchaj - powoli dodał Szwarc - już to nieczysta sprawa, 
        gdzie  jejmość spazmatyczka, a mąż z pozwoleniem flejtuch, tam  i 
        córka  wychowa się na taką panią, co cugli z rąk nie popuści.  Ja 
        myślę,  że  ty byś przecie sobie radę dał,  gdyby  ci  przewodzić 
        chciała,  ależ to, mosanie, robota jak z rozsypaną  beczką:  póki 
        klepki  pozbierasz, a obręcze naciągniesz, dziesięć razy  ci  się 
        rozsypie.           
                 - Mój ojcze - rzekł Adolf - w żadnym razie nie ożeniłbym 
        się  pewnie,  póki bym charakteru dobrze nie zbadał,  o  inną  mi 
        rzecz   chodzi.   Przystępując,  gdyby  do  tego   przyszło,   do 
        najważniejszego  kroku w życiu, nie chciałbym  nikogo  oszukiwać. 
        Mają mnie powszechnie za majętnych rodziców obywatelskiego  syna, 
        nie chcę w tym pożyczanym stroju iść do ołtarza.
                 Szwarc się zarumienił i głęboko zamyślił.
                 -  Słuchaj - rzekł - masz ty może słuszność, ale to  tak 
        coś jak na targu: przyprowadza chłop wołu, dają zań sto  złotych, 
        sztuka  niczego,  ano  z boku szepczą, że mu  na  podymne  grosza 
        trzeba, to już kupiec ofiaruje dziewięćdziesiąt, choćby sto warto 
        było. Jeśli oni ciebie poznawszy oszacują, przyjmą, podobasz się, 
        to  im sobie powiedz całą historię, kiedy chcesz,  wyprobujesz  i 
        rodziców, i pannę. Ale dodajże, mój kochany, to, że rodzice im  w 
        drogę  nie wlizą, że się pokazywać, chwalić i bratać  nie  myślą. 
        Raz jak Abraham ofiarowałem się Izaakiem dla twojego szczęścia  - 
        nie  cofnę mojej ofiary! stało się. Czym dobrze zrobił, czym  się 
        może  omylił,  Bogu wiadomo, a jakem uczynił, niech  tak  będzie. 
        Powiedz  im, kto jesteś, co masz, niech wprzódy  dobrze  poznają, 
        kim  jesteś, potem, jak dowiedziawszy się, żeś  syn  propinatora, 
        nosem  zakręcą, nie będzie czego tak dalece płakać i  desperować. 
        Alboś ty co wart sam przez się, albo nie, rodzice ci nie  dodadzą 
        ani ujmą, a psuć wam szczęścia nie będą. Ot i rzecz skończona.
                 Chwilkę  trwało milczenie, ale je zaraz  przerwała  pani 
        Szwarcowa natrętnym pytaniem.






                 -  Ale  no  mi ją opisz, jak wygląda,  bardzo  pańsko  i 
        wspaniale?
                 -  Nic  a  nic - rzekł Adolf zawsze  spokojnie  -  jeśli 
        chcecie, abym ją wam odmalował, doprawdy bardzo przypomina Basię, 
        tylko nie tak ładna.
                 Szwarc  na  to  ruszył ramionami,  sama  udała,  że  nie 
        słyszy, Adolf westchnął.
                 - Dziwna rzecz odezwał się na wpół do siebie - ile mi ta 
        chwila  przypomina,  jak mi dziś żal tego  kłamstwem  nieustannym 
        okupionego  życia mojego, gdy tu, z wami, tak by mi było  dobrze, 
        spokojnie. Dlaczego mi potrzeba było pójść tą drogą  dobrowolnego 
        sieroctwa, szukać niepewnego szczęścia, którego pewno nie znajdę?
                 - A dlaczegoż by? - odparł ojciec - co to mówić! Rodzice 
        nie  wieczni,  jużciż z twoim wychowaniem i głową trudno  ci  się 
        było  zakopać  gdzieś  w  takiej dziurze  i  życie  zmarnować  na 
        partykularzu! Kto wie, do czego możesz dojść!
                 -  Zapewne  -  rzekł Adolf - ale  szczęśliwym  nie  będę 
        nigdy.
                 -  Czemu?  -  odezwał się Szwarc -  nie  mów  mi  takich 
        rzeczy, bo mnie one bolą, a ja to jestem, com to wszystko zrobił. 
        Matka  się choć ze łzami zgodziła, sercem nigdy nie była za  tym, 
        na mnie to cięży. Ale, Bóg widzi, inaczej nie mogłem.
                 -  Ja się nie skarżę - rzekł Adolf - moja w tym  zapewne 
        wina, że niespokojne serce nie może sobie znaleźć przystani.
                 - A twoja ofiara, mój drogi - dodał ojciec - to  jeszcze 
        nic przy naszej! Tyś sierota, myśmy bezdzietni, młodość ma  jakie 
        takie  nadzieje, nasz wiek już żadnych. Dodaj, że matka dnia  nie 
        ma, by nie płakała, że mnie ciężko i duszno jak duszy w czyścu, a 
        my  się nie skarżemy. Tak było potrzeba dla twojego  dobra;  żeby 
        świat  nasz  był inny, a człowieka mierzono, tym co wart,  nie  z 
        tego, kto go rodzi, na cóż by nam było kłamać i ukrywać się,  ale 
        u  nas  żebyś Salomonem był, to ci  ojcowski  grzech  pierworodny 
        wyrzucać muszą do trzeciego pokolenia...
                Adolf zamilkł i spuścił głowę, a Szwarcowa płacząc  ujęła 
        go  za  rękę  w milczeniu, a gdy  podniósł  głowę,  ujrzał  przez 
        wpółotwarte drzwi z drugiego pokoiku ciekawie wyglądającą  Basię, 
        która   fartuszka  koniec  trzymała  przy  oczach  wlepionych   w 
        podróżnego.
                W  jej wzroku taka była siła rzewna i potęga uczucia,  że 
        Adolf,  spotkawszy go, zadrżał i wzruszony nie mógł już oczów  od 
        niej   odwrócić.  Obudziło  się  w  nim  niedogasłe   wspomnienie 
        młodości,  pogrzebione wrażeniami z innego świata i rozwiane  jak 
        dzieciństwo. Dziewczę wydało mu się w blasku tych pamiątek cudnie 
        piękne, a smutek jego dodawał jeszcze wdzięku jak rosa  świeżości 
        kwiatkowi.  Patrzali  na siebie długo, aż stary  Szwarc  przerwał 
        milczenie pytaniem.
                 - To ty tam u Narębskich bywasz?
                 -  Dotąd  nie, obawiałem się  związać  czymkolwiek,  nie 
        jestem  pewny,  jak postąpić. Z mowy rodziców i  panny  miarkować 
        mogę, że mnie mają za syna znakomitej rodziny... cóż będzie,  gdy 
        się dowiedzą?            
                 -  Jeżeli wyglądasz na dziecko znakomitej rodziny,  a  w 
        dodatku  i  starasz  się  tak żyć, jakbyś  miał  imię  sławne  do 
        poszanowania,  to  tak  jakbyś  był nim  -  rzekł  Szwarc  -  ale 
        oszukiwać się nie godzi. Weź, kiedy chcesz, ojca na bok i powiedz 






        mu,  jak jest. Zresztą co ja cię mam rozumu uczyć! to  już  twoja 
        rzecz, obyczajów tamtego świata nie znamy.
                 Zamilkł stary i cisza na chwilę trwała w pokoiku, cisza, 
        którą matka przerwała głębokim westchnieniem.      
                 - Ale mówże no nam - rzekła - mów, moje dziecko, jak  ci 
        jest?  szczęśliwyś?  nieprawdaż?  i  ludzie  cię  umieją  przecie 
        ocenić... i bywasz u najmożniejszych, i ocierasz się o pierwsze w 
        kraju osoby?       
                 -  Moja droga matko - rzekł Adolf- dziś już dobiłem  się 
        położenia  w świecie, nikt mnie nie posądza o pochodzenie,  które 
        by  odstręczało, bywam wszędzie, przyjmują mnie dobrze,  ale  czy 
        myślicie, że to zaspokaja serce? że to daje szczęście? Nie!  nie! 
        Są chwile, w których próżność połechtana odurza i cieszy, ale  to 
        trwa krótko, serca w tym nie ma i sercu wiecznie tęskno... Nieraz 
        powróciwszy  z  tłumnej zabawy, wśród której  sto  dłoni  zimnych 
        ścisnąłem  z uśmiechem grzeczności, gdy się znajdę sam na  sam  z 
        sobą,  gdy  pomyślę o was, gdy mi przyjdzie do głowy,  że  wy  tu 
        także czasem za mną tęsknicie, tak mi ciężko, tak mi smutno,  tak 
        pusto,  że gdyby bliżej było, uciekłbym pieszo tutaj  trochę  sił 
        nowych zaczerpnąć.
                Szwarc  otarł  ukradkiem rękawem łzę, której  nie  chciał 
        pokazać, a matka rozpłakała się na dobre i przybiegła znowu  syna 
        uściskać i całować.
                Ten objaw uczucia był zaraźliwy. Bartłomiej przysunął się 
        także  i oboje starzy ujęli go w ramiona każde ze swej strony,  w 
        milczeniu  obejmując dziecię... Jakkolwiek zahartowany  obyczajem 
        wielkiego  świata, który płakać nie pozwala nigdy,  Adolf  poczuł 
        łzy  na  powiekach,  pobladł  i  porwawszy  rękę  matki  i   ojca 
        przycisnął je razem do rozpalonego czoła.
                W tej chwili zza drzwi dał sie słyszeć wykrzyk mimowolnie 
        z   piersi  wybuchłego  łkania,  które   natychmiast   pohamowane 
        ucichło...  bo  Basia zakrywając oczy odbiegła za  parawan  tuląc 
        twarz  w  białą poduszkę... nikt tego głosu nie  posłyszał  prócz 
        Adolfa, ale na nim zrobił on dziwne wrażenie, przeniósł go w lata 
        pierwszej młodości, ścisnął serce, obudził gwałtowny żal za cichą 
        strzechą domową.
                Nierychło uspokoiły się żale i znowu powoli zawiązała się 
        rozmowa,  matka  i  ojciec zarówno o tysiąc  rzeczy  rozpytać  go 
        potrzebowali,  zarzucili troskliwymi badaniami o  drobnostki,  na 
        które syn ledwie odpowiedzieć umiał.
                Rozmowa przeciągnęła się tak długo i tyle razy  ukończona 
        rozpoczynała  znowu,  że dobrze już było po północy,  gdy  Adolf, 
        uprosiwszy  ojca i matkę, aby go nie odprowadzali, a  zapewniwszy 
        ich,  że nazajutrz rano zabiegnie jeszcze rodziców  pożegnać,  po 
        cichu wymknął się z pokoju i zwalniając kroku, bo mu  najmniejsza 
        rzecz młodość drogą przypominała, powlókł się zadumany do  swojej 
        izdebki.
                W  progu drzwi, które wiodły do sieni, stała,  jakby  nań 
        czekając  Basia... spłakana i rozgorączkowana, tak że kto  by  ją 
        ujrzał teraz, znając wesołym zwykle trzpiotem, zwątpiłby może czy 
        to  ona  lub domyślał się nadzwyczajnego wypadku,  który  ją  tak 
        przeistoczył.
                Inną  całkiem  była  teraz,  smutną,  ale  rozpromienioną 
        jakimś  zapałem, śmiałą do zuchwalstwa i z bojaźliwej  dzieweczki 
        teraz  niewiastą mężną. Adolf nawet, choć zadumany, postrzegł  na 






        niej ślad tego potężnego wzruszenia.
                 - Basiu - cóż ci to? - spytał łagodnie.
                 Dziewczę podniosło głowę i oczy zaczerwienione wlepiło w 
        niego.
                 - Adolfie - zawołała - czyż ty możesz o to pytać?
                 -  Moja droga Basiu; doprawdy... ja nie wiem... -  rzekł 
        stojąc brat.
                 -  Nic  mi,  nic... nic - powtórzyła  Basia  mocno  trąc 
        oczy... - no nic... ot tak sobie, przypomniało mi się Bóg wie co, 
        tom płakała.
                 Adolf, już nie wiem dlaczego i jak, ujął ją za rękę.
                 - Dobranoc ci, Basiu...
                 - Czekaj - rzekła, zatrzymując go wzruszona - niechże  i 
        ja się na ciebie popatrzę - wszak i ja mam do tego prawo? A!  tyś 
        już  całkiem o nas - nie! tylko o mnie zapomniał! Dla  ciebie  to 
        było dzieciństwo! zabawka... a dla mnie.
                 - Moja droga! moja śliczna Basiu.
                 Ale na te zimno wyrzeczone wyrazy kuzynka odepchnęła  go 
        i zmierzyła okiem prawie gniewnym.
                 - Cóż ci to znowu? 
                 Basia zaczęła płakać.
                Adolf był w wielkim zakłopotaniu, serce jego nie  przema-
        wiało, czuł, że z drugiej strony było uczucie, którego  podzielać 
        nie mógł, obrazić nie chciał i żywić był nie powinien.
                 - Basiu droga - rzekł czulej trochę - a! nie myśl, żebym 
        ja  o was, o tobie mógł kiedy zapomnieć... ale my żyjemy  tak  od 
        siebie daleko; widujemy się tak rzadko.
                 -  A  jednak ja, ja... wcale nie zapomniałam  dlatego  o 
        tobie - cicho odezwało się dziewczę.
                 I po przestanku dodała:
                 - Powiedz mi tylko, powiedz, bo ja tam nic dosłyszeć nie 
        mogłam, czyś ty przynajmniej szczęśliwy? czy... ja sama nie wiem, 
        co mówię... czy ci nigdy nie tęskno... czy...
                I  pochwyciła go za rękę, a zapomniawszy się...  poniosła 
        ją do ust i zaczęła całować z zapałem, który nie mógł nie przejąć 
        biednego  Adolfa... Ten dowód przywiązania zapominającego  się  i 
        szalonego  po  tylu  niewidzenia latach,  ta  szczerość  prostego 
        dziewczęcia, jego łzy i piękność obudziły w nim nareszcie zamarłe 
        młodych uczuć wspomnienie, serce zabiło silnie... uścisnął  Basię 
        i na jej czole gorącym gorętszy jeszcze złożył pocałunek. I  była 
        chwila  uroczystego  milczenia;  Basi  twarz  oblała  się   nowym 
        rumieńcem, Adolf pobladł, wyrwała się z jego ramion zapłoniona  i 
        wybiegła do swojego pokoiku, twarzą rzucając się na łóżko.
                 On postał chwilę, zadumał się głęboko i krok za  krokiem 
        pomalutku poszedł do izdebki, w której go dogorywająca oczekiwała 
        świeca.
                 Koguty piały właśnie swoją piosnkę stróżów  porannych... 
        gdy Adolf rzucił się na łóżko, by spocząć, ale sen nie zszedł  na 
        jego powieki.
                Przed   źrenicą   jego  wlepioną  machinalnie   w   sufit 
        przesuwały się dziwnie splecione obrazy, świat, ludzie, postacie, 
        rzeczy,  mowy tak sobie przeciwne i z dala od siebie stojące,  że 
        zdawały  się  najmniejszym nie wiązać ogniwem.  Basia  i  Elwira, 
        ojciec  i  Narębski,  wielcy ludzie stolicy  i  rozpłakana  twarz 
        matki, stara austeria i salonik własnego domu... uścisk siostry i 






        uśmiech  panienki  w  Saskim  Ogrodzie,  wszystko  to  starte   i 
        zmięszane  przebiegało, wracało, zdawało urągać mu i zaglądać  do 
        serca  próżnego niestety, w którym teraz tylko to uczucie,  jakie 
        widok rodzicielskiego domu obudził, panowało.
                Koguty  zaczynały  piać coraz  częściej  i  natarczywiej, 
        jakby ludzi pobudzić chciały, nareszcie ruch się zrobił w stajni, 
        woźnica  wstał do koni, stróż zapalił fajkę pierwszą, nie  mającą 
        wygasać  do  wieczora,  nawet pan  Artur  przebudzony  krzątaniną 
        poruszył  się i przeciągnął, dobywając repetiera  dla  ocenienia, 
        czyby mu już wstawać nie należało... zegarek wybił pół do szóstej 
        i młody człowiek uznał, że z powodu bardzo rannego wyjazdu już by 
        mu może podnieść się było potrzeba.
                Uczynił  to jednak nie bez widocznych  oznak  nieukonten-
        towania  i  narzekań na tę nieznośną służbę, która mu  się  nawet 
        wywczasować nie dawała, a chcąc choć trochę spędzić zły humor  na 
        kimś,  poszedł  do  izby szynkownej naglić o  samowar,  z  powodu 
        którego  spodziewał  się  mieć szerokie  pole  do  wylania  złego 
        humoru.
                Jakże się zdziwił, gdy nad wszelkie spodziewanie  znalazł 
        już  tu  wszystkich  na nogach, ogień  na  kominie,  samowar  na-
        stawiony, śniadanie przygotowane i pannę Barbarę tak ubraną,  jak 
        ją widział wczora.
                Na  widok  jednak  warszawiaka  znikła  natychmiast,  zo-
        stawując go sam na sam ze starą służącą i stróżem, już  powtórnie 
        nakładającym fajkę.
                Pan Artur siadł przy ogniu i gorzej jeszcze  usposobiony, 
        milczący   a  posępny  pogrążył  sie  w  zadumie  o   nigdy   nie 
        przewidzianych  losach  żywota... Bo dlaczegóż  samowar  już  był 
        nastawiony i ludzie obudzeni, gdy spodziewał się inaczej.
                 Ta  błaha na pozór okoliczność dała mu powód  do  prawie 
        filozoficznych rozmyślań o fatalizmie, który życiem rządzi.
                Zapalił  cygaro  i począł kiwać głową... Ale że  nie  był 
        zbyt przywykły do dialektyki, która sie swych praw dopominała,  a 
        nastręczające  się  myśli już poczynały brać się  do  szermierki, 
        splunął  tylko i otrzęsłszy się z marzeń niepotrzebnych,  poszedł 
        pana obudzić...
                Jakże  zwiększyło się jego zdziwienie i  humor  niedobry, 
        gdy  ujrzał pana Adolfa całkowicie ubranego i oczekującego  tylko 
        nań, aby zażądać śniadania.
                 Spodziewał się znowu surowej nagany za opóźnienie, ale i 
        tu się zawiódł, bo mu nie powiedziano słowa.
                 -  Każ  mi dać herbaty - rzekł Adolf po prostu  -  konie 
        przygotować,  za chwilę, gdy tylko trochę rozwidnieje,  jedziemy. 
        Ale tu zimno nieco -dodał po namyśle - pakuj rzeczy, ja pójdę  na 
        herbatę do gospodarza, musiał już wstać, to mój stary znajomy.
                Artur wyszedł, ale w sieni dobył zegarka, który go  nigdy 
        jeszcze  nie zdradził, posądzając go o omyłkę, siebie o  roztarg-
        nienie.
                Było  nie  więcej nad pół do siódmej,  na  dworze  ciemno 
        zupełnie.
                 Ruszył ramionami.
                 -  Pan Bóg wie, co to jest - rzekł do siebie - czego  on 
        wstał?  On,  co  tak w łóżku wylegać się  lubił?  Czego  się  tak 
        spieszy? Kto tam ich zrozumie? pańskie kaprysy i po  wszystkim... 
        diabeł nie dojdzie nigdy, czego oni chcą.






                Wtem  pan  Adolf  przesunął się  mimo  niego,  rozkazując 
        pakować i konie zaprzęgać, a sam spiesząc do pokoiku  gospodarza. 
        Artur popatrzał nań tylko i ziewnął. Stróż w tej chwili  poglądał 
        z  równą  ciekawością  na niego, nie mogąc sobie  zdać  sprawy  z 
        zadumania i odrętwienia tego pięknego sługi, który sobie pozwalał 
        tak głęboko dumać w chwili, gdy najpilniej było pakować tłumoki.
                 Konie zaprzęgano do koczyka.
                 W  pokoju Szwarców smutno jakoś zasiedli wszyscy,  chwi-
        lami  Bartłomiej  zrywał się czatując u drzwi, aby  ich  kto  nie 
        zszedł, oczy matki podnosiły się na okna, w których brzasku  dnia 
        mającego wyjazd syna oznajmić upatrywała lękliwie.
                 Sino  jakoś zaczęło się robić w szybach okienka i  serce 
        matki zadrżało... oczy zapłakały.
                 - Kiedy my się znów zobaczymy, Adolfie? - spytała.
                 - Kiedy mi pozwolicie i każecie - rzekł syn, całując  ją 
        w rękę.
                 -  Cicho, cicho - przerwał męsko Szwarc - nie  każemy  i 
        nie  pozwolimy,  pilnuj swego... zobaczym się, jak  Bóg  da,  już 
        trzeba  dokończyć,  jak się to zaczęło... Co ci  tam  tęsknić  za 
        starymi,  masz cały świat i całe życie przed sobą... nie mówmy  o 
        tym.
                 Ale chustką czerwoną otarł twarz biedny stary i  machnął 
        ręką.
                 Zatętniało w sieni i woźnica oznajmując gotowość  palnął 
        z  bata,  a  Artur w ogromnym  kołnierzu  niedźwiedzim  wpadł  do 
        izdebki przypominając natarczywie, że dzień się robi i konie przy 
        powozie.
                 Trzeba  było widzieć jak na widok obcego cofnął  się  do 
        drzwi stary i matka uciekła od syna w kąt pokoiku.
                 - Czekać - rzekł sucho Adolf.
                 Ale po chwili potrzeba się było pożegnać... Długo Szwar-
        cowa przytrzymywała go w objęciu milczącym szepcząc modlitwę  nad 
        jego głową schyloną.
                Nie  mogła wyjść za nim, ojciec tylko z pokorą i  odkrytą 
        łysiną  przeprowadził go na pozór obojętny i pożegnał  siedzącego 
        już w powozie niskim bardzo pokłonem.
                Basia z daleka, z daleka patrzała nań nie postrzeżona,  a 
        gdy  powóz  znikł im z oczów i zaturkotał po drodze  stężałej  od 
        mrozu, wszyscy poszli, każdy z osobna - nie wiem, modlić się  czy 
        płakać jeszcze.
             Koniec części pierwszej