SPIS TREŚCI PRZEDMOWA.................................................. 5 1. WSTĘP....................................................... 7 Historia jako nauka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Metoda historyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 HEURYSTYKA ................................................. 13 2. Literatura naukowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Literatura historyczna (typy naukowych opracowań historycznych). . . . . . . . . . . 14 Źródła historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Podział źródeł pisanych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . 21 3. BIBLIOTEKI................................................... 25 Zarys dziejów bibliotek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Największe biblioteki naukowe świata: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Biblioteki naukowe w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Korzystanie z biblioteki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 BIBLIOGRAFIA................................................. 34 Bibliografie ogólne polskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Historyczne bibliografie retrospektywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Bieżące bibliografie historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Czasopisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 DRUKOWANE WYDAWNICTWA ŹRÓDŁOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 ENCYKLOPEDIE I SŁOWNIKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 ARCHIWA..................................................... 53 MUZEA....................................................... 59 TECHNIKA PRACY Z KSIĄŻKĄ I ŹRÓDŁEM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 61 KRYTYKA ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Uwagiwstępne.............................................. 64 Krytyka zewnętrzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Krytyka autentyczności źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Krytyka wewnętrzna : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Nauki pomocnicze historii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ., . . . . 77 Ustalanie faktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Porządkowanie faktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Praca naukowa studenta historii 84 : : : : : : : : : : : : : : : : 87 LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA . . PRZEDMOWA Niniejszy skrypt przeznaczony jest dla studentów stacjonarnych i zaocznych Wyiszej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy studiujących historię. Zapewne będzie on też przydatny dla słuchaczy nauk społecznych i bibliotekoznawstwa. Reaktywowanie w WSP w Bydgoszczy (1989 r.) studiów historycznych stworzyło potrzebę przygotowania pomocy dydaktycznych dla n`łodzieży przyjętej na ten kierunek. Czternastoletnia przerwa w kształceniu nauczycieli w tej uczelni (w latach 1969-1975 przygotowywano nauczycieli do nauczania w szkołach podstawowych i zawodowych historii z wychowaniem obywatelskim lub przysposobieniem obronnym) spowodowała zaniechanie przygotowywania własnych skryptów ze wstępu do badań historycznych. Pracownicy katedry historii prowadzili usługowe zajęcia z tego przedmiotu na innych kierunkach studiów w oparciu o podręcznik Benona Miśkiewicza pt. "Wstęp do badań historycznych" Poznań 1963 r. Biblioteka WSP posiadała kilkanaście egzemplarzy tego podręcznika, głównie z tzw. "ogólnopolskich wydań" z lat 1969 i 1974, co zaspokajało potrzeby. Wznowienie kształcenia nauczycieli historii wymaga umożliwienia studentom (zwłaszcza zaocznym) nabycia skryptów, by mogli systematycznie przygotowywać się do zajęć. Aby przyspieszyć wydanie wspomnianego skryptu zrezygnowaliśmy z samodzielnego przygotowania go. Postanowiliśmy możliwie szybko wydać skrypt będący adaptacją do naszych potrzeb jednego ze skryptów obecnie używanych w naszym regionie. Za taki uznaliśmy "Podstawy badań historycznych. Skrypt dla studentów I roku historii" Jerzego Serczyka. Jego przydatność została potwierdzona w czasie ponad 25-letniego użytkowania go na UMK w Toruniu i w innych uczelniach. Za wydaniem skryptu "przemawiała" też jego skromna objętość (około 8 arkuszy wydawniczych), podczas gdy "konkurencyjny" B. Miśkiewicza liczy ich około 20. Uzyskaliśmy zgodę autora na wydanie jego podręcznika dla potrzeb WSP w Bydgoszczy, za co wyrażamy mu podziękowanie. J. Serczyk napisał swój skrypt w latach sześćdziesiątych (pierwsze wydanie w 1963 roku); poprawił i uzupełnił go w drugim wydaniu z 1967 roku, a następne wznowienia z 1970 i 1975 roku były przedrukami drugiego wydania. W niniejszym wydaniu autor dokonał w kilkunastu miejscach skrótów pierwotnego tekstu, usuwając sformułowania stanowiące swoiste koncesje na rzecz ówczesnych wymogów metodologicznych. Było ich w sumie niewiele: zebrane razem nie zajęłyby nawet jednej strony. Ponadto zaszła konieczność uaktualnienia informacji o bibliografiach, słownikach biograficznych i historyczno-geograficznych, czasopismach, bibliotekach, archiwach, muzeach itp. Wykonania tego zadania podjął się Marian Pawlak. Żywimy nadzieję, że ta kolejna, piąta już edycja, będzie mogła z pożytkiem służyć studentom historii zarówno w czasie studiów, jak też i po ich zakończeniu jako pomoc w pra cy naukowej i popularyzatorskiej, Bydgoszcz--Toruń, luty 1990 roku Historia jako nauka Wyraz "nauka" nie jest terminem jednoznacznym. W języku polskim, w mowie potocznej nauką często nazywamy sam proces uczenia się (o czym świadczą rozpowszechnione wyrażenia takie, jak "nauka własna", "nauka języka polskiego" i inne podobne). To znaczenie terminu "nauka" nie interesuje nas tutaj. Nauka, w tym sensie, w jakim będziemy się nią zajmowali, to zbiorowy dorobek intelektualny ludzkości - zdobyta i posiadana wiedza o przyrodzie, społeczeństwie i o człowieku, rozumianym zarówno jako część składowa przyrody, jak i część składowa społeczeństwa. W tym sensie nauka jest tylko jedna i tylko jedna być może. Czasem nazywamy również nauką samo badanie naukowe, czyli zespół czynności prowadzący do powiększenia zasobu naszej wiedzy o nowe elementy lub zastępujący elementy zdezaktualizowane, przestarzałe, elementami nowymi. W obu tych wypadkach posługujemy się zazwyczaj wyrazem "nauka" bez żadnych przymiotników. Możemy na koniec obydwa interesujące nas znaczenia wyrazu "nauka" łączyć ze sobą i mówiąc o nauce mieć na myśli zarówno zgromadzoną już wiedzę, jak i samą czynność jej gromadzenia. Nie każda wiedza, a przynajmniej nie wszystko to, co za wiedzę uchodzi, jest wiedzą rzeczywiście i - co za tym idzie - nie każdy zbiór wiadomości może pretendować do miana części składowej nauki. Również nie wszystkie rodząję poznawania rzeczywistości i jej przedstawiania mogą być uważane za badania naukowe. Nie jest nauką religia, ale także nie jest nią sztuka, technika i praktyka produkcyjna. Ścisłe zdefiniowanie nauki i badań naukowych nie jest możliwe, jakkolwiek wydaje się to paradoksalne. Jesteśmy natomiast w stanie wyliczyć kilka cech, co do których panuje zgodność, że przy ich pomocy da się odróżnić naukę od innych rodzajów działalności umysłowej człowieka. Cechy te są następujące: postępowanie badawcze zgodne z metodami właściwymi dla danej gałęzi nauki, czyli dyscypliny naukowej; terminologia jednoznaczna, zrozumiała i sprawdzalna; przyjmowanie za prawdziwe tylko takich twierdzeń, które dadzą się udowodnić, lub których prawdopodobieństwo jest wystarczająco uzasadnione; uporządkowanie wyników danej dyscypliny w powiązany logicznie system, który nie powinien zawierać wewnętrznych sprzeczności. Ponadto osoby zajmujące się badaniami naukowymi winna cechować postawa krytyczna wobec wypowiadanych przez siebie poglądów i wobec osiągniętych wyników. Wyniki te trzeba nieustannie kontrolować i w razie stwierdzenia ich niezgodności z obserwacjami - korygować, tak, aby każde wypowiadane zdanie pozostawało w zgodzie z dającymi się sprawdzić faktami. Działalność badawcza nie może wreszcie polegać na poznawaniu rzeczy już poznanych, lecz musi mieć charakter twórczy. Występujące czasem wielokrotnie, a niezależne od siebie odkrycia naukowe mogą być wytłumaczone trudnościami w przekazywaniu informacji, ale nie zmienia to faktu, że właściwie dokonano tylko jednego odkrycia. Ograniczone możliwości umysłu ludzkiego powodują, że równoczesne zajmowanie się wszystkimi dyscyplinami naukowymi nie jest możliwe. Dzieje się tak m.in. i z tego względu, że każda z nich, dążąc do poznania określonego wycinka rzeczywistości, bada inne kategorie zjawisk, wymagające różnych metod dla ich zaobserwowania, zrozumienia i włączenia w system danej dyscypliny naukowej. Pojęcie dyscypliny naukowej jako części składowej nauki, mającej swój własny, wybrany z całej rzeczywistości przedmiot badań i stosującej dla jego poznania właściwe sobie metody badawcze, nie wymaga dodatkowych wyjaśnień. Czasem zamiast o dyscyplinie naukowej mówimy o nauce z dodaniem odpowiedniego przymiotnika, np. nauka historyczna. Należy powiedzieć jeszcze kilka słów na temat klasyfikacji dyscyplin naukowych. Najczęściej wymienianym i najlepiej znanym systemem porządkującym dyscypliny naukowe jest ich sklasyfikowanie według przedmiotu badań. Dzielimy więc naukę na: a) nauki przyrodnicze (zajmujące się przyrodą i człowiekiem jako jej częścią), b) nauki humanistyczne, czyli społeczne (zajmujące się człowiekiem jako członkiem społeczeństwa), do których należy także historia. Można tu wspomnieć, że innym interesującym podziałem nauk jest rozróżnienie nauk formalnych i empirycznych. Pierwsze z nich mogą uzasadniać swoje twierdzenia i wynikające z nich systemy wyłącznie metodami dedukcyjnymi, bez odwoływania się do doświadczenia. Takimi naukami są logika formalna oraz matematyka (ze wszystkimi swoimi częściami składowymi, jak np. teoria gier, cybernetyka, teoria informacji itd.). Wszystkie pozostałe nauki są naukami empirycznymi uzasadniającymi swe twierdzenia zarówno przy pomocy indukcji, jak i dedukcji; według tego podziału zatem, w którym za kryterium przyjęto najogólniejsze cechy metody badań, historia naleźy do nauk empirycznych, czyli opartych na doświadczeniu. Chociaż w dalszym ciągu nie będziemy już wracali do problemów klasyfikacji nauk, warto uprzytomnić sobie, że w mysi zreferowanych systemów klasyfikacyjnych historia jest nauką społeczną i zarazem empiryczną. ' Wyraz "historia" bywa używany w dwojakim znaczeniu. Oznacza on bądź dzieje, tzn. wszystko to, co wydarzyło się w przeszłości, bądź też dyscyplinę naukową, dział nauki, zajmujący się badaniem dziejów. To drugie znaczenie wyrazu "historia", w znaczeniu n a u k i h i s t o r y c z n e j stanowić będzie przedmiot naszych dalszych rozważań. Historia nie jest nauką o przeszłości w ogóle, Są całe wielkie okresy przeszłości, których nie bada historia, lecz inne nauki, także przyrodnicze. Np. przeszłość świata roślinnego jest przedmiotem paleobotaniki, przeszłość zwierząt - paleozoologii, przeszłością naszej planety Ziemi zajmuje się geologia, itd. Historia natomiast bada przeszłość człowieka. Zdefiniowanie historii jako nauki badającej przeszłość ludzi nie jest jednak wystarczające, albowiem są jesz. eze inne dyscypliny naukowe, których przedmiotem jest człowiek w przeszłości, jak np. antropologia, badająca stanowisko człowieka w świecie istot żywych i jego pochodzenie oraz inne pokrewne zagadnienia. Do takich dyscyplin można by zaliczyć również archeologię, która nie jest nauką historyczną w węższym tego słowa rozumieniu; trzeba tu wszakże od razu podkres7ić, że istnieją również zwolennicy poglądu uznającego archeologię za część szeroko rozumianej historii. Pogląd ten jest o tyle uzasadniony, że dzieje ludzkości stanowią pewną całośe; badanie tej całości to właśnie nauka historyczna sensu Iargo (w szerokim znaczeniu). Konieczne jest zatem dalsze sprecyzowanie, uściślenie przedmiotu nauki historycznej. Człowiek jest istotą społeczną, podejmującą świadome działania w związku z grupą społeczną, w której żyje. Postępowanie jego, mające na celu zaspokojenie różnych potrzeb materialnych, emocjonalnych i intelektualnych (te dwie ostatnie kategorie bywają czasem określane łącznie jako potrzeby duchowe), może być bardziej lub mniej uświadomione, ale zawsze związane jest ze społeczeństwem - nawet wtedy, kiedy jest przeciw niemu skierowane. Co więcej, znaczna większość ludzkich poczynań, wyjąwszy elementarne popędy wspólne ze światem zwierzęcym (zdobywanie pożywienia, popęd płciowy itd. - ale już nawet nie sposób ich zaspokajania) staje się zrozumiała i jasna dopiero na tle społeczeństwa, w którym dana jednostka działa, Dlatego najwłaściwsze wydaje się określenie historii jako nauki zajmującej się przesz łością ludzi żyjących w społeczeństwie lub przeszłością człowieka jako istoty społecznej. Tym samym zajmują się jednak i inne nauki społeczne, np. socjologia, ekonomia, opie rająca wyniki swoich badali na tym sarnym materiale faktograficznym, tzn. uwzględniające Naj- te same fakty, co fakty będące przedmiotem badań historycznych. Na czym więc polega róż- jest nica pomiędzy tymi dyscyplinami naukowymi a historią ? W XIX wieku różnicę tę widziano przede wszystkim w ym, że historia miała być nauką opisową, doszukującą się co najwyżej prostych genetycznych związków pomiędzy poszczególnymi faktami (np.: "II wojna światowa ołe- rozpoczęła się na skutek uderzenia Niemiec hitlerowskich na Polskę" - zdanie to nie zawie- ra nieprawdy, ale jednocześnie nie tłumaczy w sposób wystarczający całego splotu okoliczno- nal- ści, które złożyły się na wybuch wojny), natomiast takie nauki społeczne, jak socjologia, zaj- ich mować się miały ustalaniem ogólnych prawidłowości przejawiających się w życiu grup i spo- imi łeczeństw ludzkich, przy czym nie było rzeczą całkowicie jasną, czy prawidłowości te ist- rni, nieją obiektywnie, niezależnie od tego, czy są przedmiotem badania, czy też nie, względnie, mi . czy nie są one tylko formą uporządkowania przez badacza (socjologa, ekonomisty) mateńału :ji; będącego chaosem nie powiązanych lub tylko luźno powiązanych ze sobą jednostkowych dy faktów. al- Historia będąca jedną z nauk społecznych również bada występowanie prawidłowości o_ w rozwoju społeczeństw ludzkich. Zadanie jej polega przede wszystkim na wykryciu, jak pra- a_ widłowości te przejawiają się w konkretnym czasie i miejscu i opis jednostkowych faktów oraz związków pomiędzy nimi nie przestają być istotnym elementem prac historycznych. r. Stanowią one niezbędną podstawę uogólnień teoretycznych będących celem zarówno badań j_ monograficznych, dotyczących poszczególnych zagadnień, jak i syntezy, stanowiącej ukorono- i wanie tych badań. .v. Tak więc powiedzieć możemy, że histońa jest nauką badającą dzieje społeczeństwa ludz- kiego w konkretnych formach jego rozwoju. Historyk, w odróżnieniu od przedstawicieli nauk przyrodniczych takich jak: fizyka, che- mia, czy nawet biologia, nie ma możliwości eksperymentowania, tzn. dowolnego odtwarzania w warunkach laboratoryjnych Faktów będących przedmiotem jego badań. Ów brak bezpośred- niego kontaktu z badanymi faktami powodował, że pojawiały się głosy odmawiające histońi charakteru nauki. Należy zatem zwrócić uwagę, że jakkolwiek historyk nie obcuje bezpośred- nio z faktem z przeszłości, to jednak ma do dyspozycji środki, pozwalające mu na weryfikację (sprawdzenie prawdziwości) faktów dziejowych w sposób dokładny i ścisły. Tym samym potwierdza się słuszność przyporządkowania histońi do kategońi nauk empirycznych, czyli opartych na doświadczeniu. Doświadczenie historyczne jest jednak szcze- gólnego rodzaju. Niemożność bezpośredniego kontaktu z faktami i zjawiskami stanowiącymi właściwy przedmiot jego badania zastępuje historyk kontaktem z pozostałościami po tych faktach i wydarzeniach. Pozostałości te lub siady mogą być, jak zobaczymy, bardzo różno- rodne. Mogą to być przedmioty mateńalne (np. narzędzia pracy, części odzieży, elementy uzbrojenia, ozdoby, budynki, przedmioty kultu), zapisane teksty (np. napisy nagrobne, tabli- ce pamiątkowe, kroniki, pamiętniki, gazety, czy wreszcie zwyczaje, tradycje, język. Wszy- stkie te i inne ślady i pozostałości działalności ludzkiej nazywamy źródłami historycznymi. Naszą definicję historii jako nauki uzupełnić możemy zatem w sposób następujący: historia jest nauką badającą na podstawie źródeł dzieje społeczeństwa ludzkiego w konkret- nych fomrach jego rozwoju. Metoda historyczna Opis rzeczywistych faktów jest podstawą poznania historycznego i był nim także w tzw. przednaukowym okresie historii. Stąd też metodę stosowaną w dziełach najdawniejszych historyków (których może słuszniej byłoby zwać dziejopisami), takich jak grecki historyk Tucydydes (ok. 460? -- ok. 400 p.n.e., autor dzieła o wojnie peloponeskiej), czy jego następca Ksenofont (430-354 p.n.e.) nazywamy metodą opisową. Charakterystyczną jej cechą jest ścisłe 10 trzymanie się w kolejności chronologicznej opisywanych wydarzeń. Obok metody opisowej, a często razem z nią występuje tzw. metoda pragmatyczna. Jest to metoda, którą bardzo chętnie posługiwali się historycy europejscy w wiekach średnich. Oprócz opisu wydarzenia dzieła napisane metodą pragmatyczną zawierają naiwnie przedstawione wnioski i nauki moralne. W Europie metoda pragmatyczna wiąże się często z tzw, prowidenejonalizmem, czyli poglądem, że istota boska (opatrzność = łac. providentia, stąd nazwa) bezpośrednio ingeruje w sprawy ludzkie, rozdzielając doraźne nagrody i kary (np. karząc monarchę przegraną wojną za rozpustne życie). Pewną odmianą metody opisowej jest metoda synchronistyczna polegająca na równoczesnym przedstawianiu ciągów wydarzeń, dziejących się wprawdzie równocześnie, ale w różnych miejscach. Wymienione tu metody: opisowa, pragmatyczna i synchronistyczna są charakterystyczne dla okresu przednaukowego w historii, który trwał od początków wszelkiej działalności historiograficznej (dziejopisarskiej) do XVII/XVIII wieku. Jednak już w tym okresie historycy wykształcili pewne elementarne umiejętności, które umożliwiły przeobrażenie historii z działu twórczości typu literackiego w poddaną rygorom metodycznym dyscyplinę naukową. Do takich umiejętności należało przede wszystkim łączenie opisywanych faktów w proste związki przyczynowe, a nawet w dłuższe ciągi przyczyn i skutków. Początkiem "unaukowienia" historii stało się wprowadzenie do niej metody filologicznej, czyli analizy tekstów pisanych źródeł historycznych. Nastąpiło to w większości krajów Buropejskich w pierwszej połowie X1X wieku i związane było z zapoczątkowanym na szeroką skalę wydawaniem drukiem zabytków piśmiennictwa z dawnych epok w postaci wielotomowych pomnikowych publikacji takich, jak ,"Monumenta Gern:aniae Historica". W tym samym stuleciu wytworzyła się w obrębie historii, uprawianej już jako nauka, metoda genetyczna, doszukująca się związków przyczynowych o bardziej złożonym charakterze niż proste związki wynikające z następstwa czasowego (metodę tę omawia szczegółowo M. Handelsman w obydwu wydaniach swojej "Historyki"J. Jako trzecie wreszcie osiągnięcie metodyczne X)x wieku wymieniamy metodę ewolucyjną, w której główną cechą charakterystyczną jest założenie, iż dzieje społeczeństw ludzkich są procesem rozwojowym podobnym do ewolucji odbywającej się w przyrodzie. Rozwój historii w XX wieku spowodował wzbogacenie warsztatu historyka o nowe metody. Pośród metod, które zostały wprowadzone do nauki historycznej w wieku XX czołowe miejsce zajmuje metoda socjologiczna, powstała we Francji wokół czasopisma "tlnnales". Metoda ta prowadzi do badania struktur społecznych przy zastosowaniu niektórych metod szczegółowych oraz wyników badań takich nauk społecznych, jak przede wszystkim socjologia, ale także etnografia czy ekonomia. Za głównych współtwórców metody socjologicznej uważani są Lucien Febvre (1878-1956), Marc Bloch (1886-1944); - autor "Pochwały historii", wyd. pol. Warszawa 1960 i Fernand Braudel, "Historia i trwanie", przedmowa B. Geremka i W. Kuli, Warszawa 1971. Szerokie zastosowanie w badaniach opartych na faktach masowych tzn. składających się z licznych, ale tożsamych faktów jednostkowych znalazła metod. statystyczna. Pozwala ona je ustalać, opisywać, wyjaśniać ich związki oraz precyzyjnie okreslić występujące w nich prawa. Zastosowanie metod statystycznych wymaga jednak uprzedniego przeprowadzenia badań nad wiarygodnością danych zawartych w źródłach poddawanych badaniom. Spośród różnych metod statystycznych w badaniach historycznych najczęściej są stosowane: obliczenia szacunkowe, wyczerpujące, reprezentacyjne i średnia arytmetyczna. Obliczenia szacunkowe są stosowane w badaniach nad takimi zbiorowościami, o których brak bezpośrednich informacji w źródłach historycznych np. podają tylko liczbę domów w mieście. Na podstawie innego rodzaju źródeł możemy dowiedzieć się o przeciętnej liczbie mieszkańców domu w badanej epoce. Mnożąc liczbę domów przez przeciętną liczbę mieszkańców otrzymujemy prawdopodobną liczbę ludności miasta. Obliczenia~wyczerpujące mogą być zastosowane w badaniach zachowujących wiarygodny i pełny mateńał statystyczny np. spisy powszechne ludności, jej majątku trwałego i ruchomego, sprawozdania statystyczne instytucji, organizacji, prcedsiębiorstw itp. Obliczenia reprezentacyjne są stosowane, gdy z jakichś powodów (np. pracochłonności) nie badamy zjawisk społecznych, gospodarczych lub innych zachodzących na jakimś większym terytorium, ale zastępujemy je badaniami na mniejszych jednostkach administracyjnych uznawanych za typowe dla badanego obszaru. Średnia arytmetyczna jest bardzo często stosowana w różnych badaniach historycznych np. przy oblicżaniu średnich obciążeń czynszami i innymi powinnościami gospodarstw chłopskich, zarobków okres'lonych grup pracowników, przeciętnej liczebności i uzbrojenia oddziałów wojska itp. Zastosowanie metod statystycznych w badaniach historycznych szeroko omówił J. Topolski w "Metodologii historii' ; Warszawa 1968 (wyd. 2 1972, wyd. 3 w 1984 r.). Obydwa wydania były przez autora uzupełniane i rozszerzane. We współczesnych badaniach historycznych nad masowymi zjawiskami stosuje się przy zbieraniu, klasyfikowaniu, przetwarzaniu i opracowywaniu danych maszyny cyfrowe (komputery). Zastosowanie metod matematycznych i technicznych (komputerów) znacznie przyspiesza wykonanie obliczeń potrzebnych w badaniach historycznych. Przy opracowywaniu przestrzennych faktów historycznych jak: wpływ warunków geograficznych na rozwój osadnictwa i towarzyszącej mu sieci komunikacyjnej, działalność gospodarczą różnych grup zawodowych, działania wojenne, stosowane są metody geograficzne (kartograficzne). Konieczność analizy życia społeczeństw w przestrzeni powoduje konieczność obecności metody geograficznej (kartograficznej) w warsztacie historyka. Metoda porównawcza może być stosowana przy opracowywaniu funkcjonowania instytucji, urzędów, przedsiębiorstw, a nawet i życia politycznego, zarówno w skali jednego państwa jak i międzynarodowej. Ułatwia wykrycie podobieństw i różnic w rozwoju badanych podmiotów. W niektórych badaniach, zwłaszcza dotyczących starożytności i średniowiecza - ubogich w źródła historyczne, są też stosowane metody: genealogiczna, progresywna, retrogresywna i z milczenia źródeł. Metoda genealogiczna ułatwia ustalenie związków rodzinnych wśród rodzin panujących (ale też i innych) i tym samym ułatwia poznanie kontaktów politycznych, kulturalnych, religijnych i innych. Metoda progresywna zakłada badanie faktów z epoki bogatej w źródła, a następnie rozpatrywanie tych samych problemów w następnych okresach uboższych w źródła. Jej odwrotnością jest metoda retrogresywna. Ostatnie z wymienionych źródeł nazywane wnioskowaniem z milczenia źródeł (argumentum ex silentio) polek na przyjęciu założeń: 1) w źródłach brak jest wiadomości o wydarzeniach, co świadczy, że nie wystąpiły one w rzeczywistości; 2) fakty miały miejsce, ale były one tak powszechne, że piszący nie uważał ich za warte zanotowania. Stosowanie tej ostatniej metody wymaga od badacza gruntownego opanowania warsztatu historycznego i dojrzałości badawczej. Specyficzny charakter nauki historycznej, pozbawionej - podobnie, jak np. geografia, astronomia, ekonomia - możności sprawdzania swych twierdzeń przez eksperymentowanie sprawiał, że przea długi czas odmawiano historii charakteru nauki lub, jak to jeszcze dziś głosi wielu historyków uwalano, że badanie historyczne może sięgać jedynie do ustalenia i klasyfikacji faktów, natomiast badanie prawidłowości występujących w procesie dziejowym wykracza poza granice historii jako nauki i co najwyżej może być przedmiotem dociekań filozofii spekulatywnej, nie uważanej za naukę w ścisłym tego słowa rozumieniu. Do najbardziej rozpowszechnionych poglądów tego rodzaju należała opinia niemieckich filozofów Wilhelma Diltheya i Heinricha Rickerta, że nauki historyczne i społeczne w przeciwieństwie do przyrodniczych nie formułują ogólnych prawidłowości rozwojowych i są tylko naukami idiograficznymi (opisowymi), podczas gdy tamte mają charakter monotetyczny tj. wykrywający prawa rozwoju. Wilhelm Dilthey (1833-1911) w swym dziele "Einleitung in die Geisteswissenschaften - Wprowadzenie do nauk humanistycznych" 1883, dowodził, że dyscypliny humanistyczne są pełnowartościowymi naukami, które różnią się od nauk przyrodniczych przede wszystkim przedmiotem swych dociekań. Specjalną rolę wyznaczył Dilthey w badaniach humanistycznych, a więc historycznych, psychologii. Psychologia według Diltheya, to nie psychologia opierająca się na badaniach typu przyrodniczego, lecz psychologia opisowo-analityczna, analizująca strukturę i typy psychiki ludzkiej. Zgodnie z tym poglądem Dilthey uważał, że konkretne dzieje jednostek i grup ludzkich nie mieszczą się w ramach ogólnych prawidłowości rozwojowych, a nawet wątpił w istnienie takich prawidłowości. Heinrich Rickert (1863-1936) uzupełnił pogląd Diltheya i innego jeszcze filozofa niemieckiego, Wilhelma Windelbanda (1848-1915) w ten sposób, że obok przedmiotu badań, różnego w naukach humanistycznych i przyrodniczych, za istotną różnicę pomiędzy tymi dwiema grupami nauk uznał metodę: nauki przyrodnicze są nomotetyczne - ustalają prawa, natomiast nauki humanistyczne są idiograficzne - ustalają tylko jednostkowe fakty i co najwyżej wykrywają związki pomiędzy nimi. Poglądy wymienionych trzech uczonych: Diltheya, Windelbanda i Rickerta przez długi czas wywierały wpływ na teorię nauk humanistycznych. Nie da się zaprzeczyć, że 'praca polegająca na gromadzeniu źródeł i ustalaniu na ich podstawie faktów przeszłości, a więc etap opisowy w badaniu historycznym, zajmuje bardzo dużo miejsca i wielu historyków w swych pracach analitycznych na tym tylko poprzestaje. Zarzuca się im wówczas "idiografizm", opisowość, ograniczanie się do opisu faktów lub "przyczynkarstwo". Praca badawcza jednak na tym się nie kończy. Dopiero po ustaleniu wystarczającej ilości jednostkowych faktów historyk przystępuje do właściwej pracy konstrukcyjnej; lepiej byłoby mówić o rekonstrukcyjnej, albowiem z reguły chodzi o rekonstrukcję myślową, czyli odtworzenie pewnego wycinka procesu dziejowego obejmującego klasyfikację faktów i ustalenie zachodzących pomiędzy nimi związków oraz zbadanie występujących w nich prawidłowości. W związku z tym metoda historyczna i nauka o niej, czyli metodologia historyczna, składa się z następujących działów, będących zarazem etapami pracy badawczej historyka: I ) h e u r y s t y k a od greckiego wyrazu h e u r i s k o - szukam, znajduję - umiejętność wyszukiwania i gromadzenia źródeł historycznych, zawierających informacje o faktach przeszłości; 2) k r y t y k a - umiejętność wydobycia ze źródeł tych informacji; 3) o p r a c o w a n i e - zwane także niekiedy syntezą - ustalenie faktów, ich uporządkowanie czyli klasyfikacja, wykrycie związków między nimi i uogólnienie (obejmujące m.in. badanie przejawienia się praw rozwojowych). Dwa pierwsze działy: heurystyka i krytyka, obejmują umiejętności typu technicznego, bywają też niejednokrotnie nazywane techniką badań historycznych. Stanowią one podstawę wszelkich dalszych badań, w znacznym stopniu niezależną od podstawy światopoglądowej badacza, która ujawnia się zasadniczo dopiero w opracowaniu, jeśli nie będziemy brali pod uwagę sarneno wyboru badanego tematu. Im też poświęcony jest przede wszystkim nasz skrypt. Heurystyka Praca heurystyczna, czyli zbieranie materiału potrzebnego do naukowego opracowania jakiegoś zagadnienia historycznego, składa się z dwóch równolegle podejmowanych czynności: 1 ) studiowania literatury naukowej zajmującej się zagadnieniami zbliżonymi lub identycznymi do przedmiotu naszych badań, 2) wyszukiwania i gromadzenia źródeł historycznych. Należy tu z naciskiem podkreślić równoległość i równoczesność obydwu tych czynności heurystycznych, które w praktycznej pracy badawczej przeplatają się i uzupełniają nawzajem. Oczywiście, praca nad źródłami ma znaczenie podstawowe, ale nie jest rzeczą dopuszczalną lekceważenie literatury naukowej, zawierającej wyniki dotychczasowych badań. Literatura naukowa O tym, co to jest źródło historyczne, jakie rozróżniamy rodzaje źródeł i jak do nich dotrzeć, będzie mowa niżej. 'Ilr trzeba tylko powiedzieć od razu, że opracowanie naukowe (książki, artykuły) jakiegoś problemu historycznego np. wojny trzynastoletniej z Zakonem Krzyżackim 1454-1466 czy powstania wielkopolskiego 1918 roku n i c s ą ź r ó d ł a m i do tych zagadnień, jakkolwiek bywają tak nazywane przez niehistoryków. Ale dla historyka, podejmującego badanie jakiegoś nowego zagadnienia, znajomość literatury zajmującej się tym zagadnieniem i problemami zbliżonymi jest z różnych powodów podstawową koniecznością. Pnede wszystkim, literatura naukowa wprowadza w problematykę badanej epoki i dostarcza - zwłaszcza początkującemu historykowi - wiadomości o źródłach jej dotyczących. Następnie, znajomość literatury naukowej pozwala na zorientowanie się, w jakim stopniu i w jaki sposób zbadane są poszczególne zagadnienia i umożliwia tym samym badaczowi podejmowanie kwestii nowych, naukowo płodnych oraz unikanie "wyważania otwartych drzwi". Dlatego dokładna, wyczerpująca znajomość literatury naukowej wiążącej się z badanym zagadnieniem, i to bez względu na język, w jakim została napisana, jest obowiązkiem każdego historyka. Brak tej znajomości, podobnie jak niedotarcie do źródeł drukowanych dyskwalifikuje pracę. Powoduje, że nie można uznać jej za pełnowartościowe dzieło naukowe. Gdybyśmy nie postawili tego - bez wątpienia rygorystycznego - wymogu, mogłoby się zdarzyć, że powstawałyby prace poprawne pod względem metody, ale powtarzające wyniki osiągnięte już w innych pracach na ten sam lub podobny temat. Pomijając nawet niecelowość takiego powtarzania tematów, stanęlibyśmy przed zagadnieniem oryginalności powtarzających się u dwóch lub więcej autorów twierdzeń; byłby to rodzaj nieświadomego plagiatu. Ponieważ zaś nie istnieje sposób pozwalający w sposób niezawodny odróżnić plagiat świadomy od nieświadomego, przeto mogłyby się tu wyłonić dalsze trudności, a nawet otwonyć możliwości dla swoistych naukowych nadużyć. Dlatego postulat znajomości literatury naukowej dotyczącej badanego przedmiotu jest tak ważny nie tylko z poznawczego, ale i z etycznego punktu widzenia. O tyra, co dotychczas opublikowano drukiem na interesujący badacza temat, badacz dowiedzieć się może ze specjalnych wydawnictw zawierających spisy tytułów czyli bibliografii (poświęcamy jej niżej osobny rozdział) i - jeśli chodzi o wydawnictwa wydane w ostatnun czasie - z recenzji, notek krytycznych i bibliograficznych oraz bibliografii bieżącej, zamieszczanej w historycznych czasopismach naukowych. Omówione one zostały w rozdziale o bibliografii. (typy naukowych opracowań historycznych) W historycznej literaturze naukowej spotykamy różne typy opracowań. Omówimy najważniejsze z nich i najczęściej spotykane. Opracowanie syntetyczne (synteza) przybiera najczęściej, choć nie wyłącznie, postać podręcznika naukowego. Podręczniki szkolne, używane w szkole podstawowej i średniej nie są podręcznikami naukowymi, ani tym bardziej syntezami. Nie znaczy to oczywiście, że zawierają one twierdzenia pozostające w niezgodzie z wynikami badań naukowych. Dobry podręcznik szkolny powinien opierać się na przyjętych poglądach obowiązujących w nauce, ale sposób przedstawiania w nim materiału przystosowany do celów dydaktycznych i wychowawczych, zbliża tg kategorię publikacji historycznych raczej do prac popularnonaukowych, niż do opracowań typu syntetycznego. Opracowanie syntetyczne obejmuje zazwyczaj dzieje narodu, państwa lub dzielnicy kraju w dłuższym okresie czasu i uwzględnia cały proces historyczny. Przykładem syntezy może być wielotomowa "Historia Polski"wydana przez Instytut Historii PAN pod redakcją Tadeusza Manteuffla, lub wydawana przez Zakład Historii Pomorza tegoż Instytutu "Historia Pomorza" pod redakcją Gerarda Labudy. Synteza stanowi zwykle rodzaj naukowego podsumowania, zebrania wyników badań monograficznych i dlatego co pewien czas powstają nowe opracowania syntetyczne, uwzględniające narosłe od momentu ogłoszenia poprzedniej syntezy wyniki badań naukowych. Np. w okresie międzywojennym istniały dwie podstawowe syntezy dziejów Polski przedrozbiorowej: wydana w 1923 r. przez Polską Akademię L3miejętności w Krakowie dwutomowa "Historia polityczna Polski do r. 1772" napisana przez dziewięciu autorów oraz R. Grodeckiego, St. Zachorowskiego i J. Dąbrowskiego "Dzieje Polski średniowiecznej do r. 1506" Kraków 1926 i pomyslana jako kontynuacja tego dzieła Wł. Konopczyńskiego "Dzieje Polski nowożytnej 1506-1795"wydane w 1936 roku. Rozpoczęte jeszcze w latach trzydziestych na szerszą skalę badania nad dziejami gospodarczymi i społecznymi oraz kulturą dawnej Polski, prowadzone od roku 1945 w znacznej mierze w oparciu o metodologię marksistowską, jak również pogłębienie wiedzy o dziejach politycznych spowodowały, że syntezy te stały się niewystarczające i przestarzałe - zaistniała potrzeba zastąpienia ich syntezami uwzględniającymi nowy etap rozwoju naukowego. Do takich wydanych w ostatnim dwudziestoleciu należą m.in.: J. Wyrozumski, Historia Polski do roku ISOS, Warszawa 1976; J. Gierowski, Historia Polski 1505-1864, cz. 1 i 2; J. Buszko, Historia Polski 1864-1948, Warszawa 1978 i nast. wyd. Podobny charakter mają jednotomowe syntezy, takie jak: Dzieje Polski, praca zbiorowa pod red J, Topolskiego, Warszawa i nast.wyd. Zarys historii Polski, prac.zb. pod red. J. Tazbira, Warszawa 1979; W. Czaplińskiego, Zarys dziejów do roku 1864, Kraków 1985; N. Daviesa, Boże igrzysko Historia Polski tłumaczyła E. Tabakowska, Kraków 1989. Od 1987 r. KAW rozpoczął wydawanie trzytomowej popularno-naukowej syntezy: Dzieje narodu i państwa polskiego. I one z czasem ustąpią miejsca innym, w ten bowiem sposób m.in. uwzględnia się postęp yr nauce. Opracowanie monograficzne (monografia, rozprawa) jest, zewnętrznie biorąc, również najczęściej książką. Jej zakres tematyczny jest ściśle ograniczony i węższy niż zakres syntezy, choć może być stosunkowo szeroki. Przykłady tytułów monografii: L. Kolankowski "Zygmunt August, wielki książę Litwy'; J. Tazbir "Reformacja a problem chłopski w Polsce"; T. Cieślak "Bismarckowska ustawa antysocjalistyczna 1878 r. ". Monografia jest pracą opartą na dokonanym przez autora zgodnie z wymogami metody naukowej badaniu źródeł i powinna przedstawiać wyniki badań nad problemem nowym, jeszcze przez naukę nie opracowanym, bądź też nad problemem już uprzednio podejmowanym, ale 15 rozwiązanym w sposób nie wystarczający. Monografia winna składać się z: 1) wstępu wyjaś- niającego znaczenie naukowe zbadanego zagadnienia, stan dotychczasowych badań w tym za- kresie i omawiającego źródła, stanowiące podstawę badawczą; 2) wykładu - podzielonego nad- na rozdżiały obejmujące zagadnienia szczegółowe, wchodzące w zakres tematu monografii, w tym zagadnienie krytyki źródeł; 3) zakończenia, rekapitulującego wyniki przeprowadzonych stać badań i stwierdzającego, jakich problemów, mieszczących się w temacie monografii nie udało się autorowi rozwiązać. Monografia winna także zawierać spis wykorzystanych źródeł druko- ie- wanych i niedrukowanych - por. niżej w rozdziale o źródłach i literaturze naukowej, spis tre- ez- ści i indeksy skorowidze: osobowy, nazw geograficznych i - w miarę potrzeby - rzeczowy. po- Artykuł naukowy bywa zwykle publikowany w czasopismach naukowych (o czasopi- smach zob. w rozdziale o bibliografii) lub w zbiorach artykułów np. "księgach pamiątkowych" wydawanych najczęściej dla uczczenia jubileuszów wybitnych uczonych i może być artykułem typu monograficznego analitycznego, syntetycznego, programowego lub polemicznego. Roz- ~u miary artykułu wynoszą zwykle 1-3 arkuszy ("arkusz wydawniczy" - 40000 znaków dru- że karskich = 20 stron druku). Artykuł m o n o g r a f i c z n y jest niewielką monografią przed- a stawiającą wyniki badań nad szczegółowym zagadnieniem. Artykuł syntetyczny stanowi próbę, często dyskusyjną, podsumowania stanu badań nad jakimś szerszym zagadnieniem, mo- gącym stanowić temat pracy syntetycznej i zwykle zawiera również postulaty programowe do- a tyczące dalszych badań mających doprowadzić do pełnej syntezy. Artykuł p r o g r a m o- w y stawia postulaty badawcze, wynikające z aktualnego stanu badań. Artykuł p o 1 e m i- c z n y stanowi pisaną formę dyskusji naukowej i może dotyczyć zagadnień będących przed- miotem ujęć syntetycznych lub badań monograficznych. Najczęściej w artykułach spotyka- my elementy wszystkich omówionych typów, z tym, że jeden z nich zdecydowanie dominuje nad pozostałymi. Recenzja jest krytycznym omówieniem wydanej drukiem publikacji historycznej: syntezy, monografii, mapy lub atlasu historycznego, wydawnictwa źródłowego, artykułu lub większej ilości opracowań naukowych stanowiących seńę tematyczną. Recenzje publikowane są w cza- sopismach naukowych. Rozmiary recenzji są różne, od kilku do kilkunastu stron druku. Napi- sanie wartościowej recenzji wymaga znajomości problemu przedstawionego w recenzowanej pracy, dorównującej znajomości tego problemu przez jej autora. Recenzja powinna obejmować opis bibliograficzny recenzowanej pracy, podanie jej treści z uwydatnieniem nowych ustaleń dokonanych przez jej autora oraz wskazanie braków np. nieuwzględnienie źródeł lub opraco- wań, czy błędy metodyczne i metodologiczne. Dobra recenzja stanowi pożyteczne uzupełnie- nie recenzowanego wydawnictwa. Formą pośrednią pomiędzy artykułem i recenzją jest polemika naukowa, przybierająca w praktyce najczęściej postać listu do redakcji czasopisma naukowego. List ten bywa odpo- wiedzią autora na zarzuty, postawione w recenzji wobec napisanej przez niego pracy, może także być wyrażeniem stanowiska autora wobec jakiegoś problemu naukowego. Może wreszcie stanowić element szerszej dyskusji naukowej prowadzonej w formie drukowanych wypowiedzi poszczególnych specjalistów. Prawidłowo prowadzona polemika naukowa winna ograniczać się do zagadnienia, będącego jej przedmiotem: w wypowiedziach polemicznych można i trze- ba krytykować poglądy niesłuszne, będące np. wynikiem niezrozumienia źródeł, niewystar- czającej znajomości przedmiotu, lecz zarazem należy unikać wycieczek osobistych pod adre- sem innych uczestników polemiki. Oprócz omówionych wyżej i stanowiących podstawowe rodzaje współczesnej twórczo- ści naukowej w zakresie histońi typów opracowani naukowych spotykamy jeszcze, zwłaszcza w literaturce dawniejszej, przyczynki i szkice historyczne, najbardziej zbliżone pod względem formy do artykułów. 16 Do prac naukowych w ścisłym znaczeniu nie należą natomiast, wbrew powszechnemu mniemaniu, wydawnictwa (książki, czasopisma i artykuły popularnonaukowe). W Polsce np. wydawnictwa Wiedzy Powszechnej, seria "Światowid'; miesięcznik "Mówią Wieki" i in., , których celem jest jedynie przedstawienie w postaci dostępnej dla nieprzygotowanego naukowo czytelnika wyników badań naukowych. Ich funkcja społeczna jest bardzo doniosła, ponieważ pomagają one w upowszechnieniu wiedzy naukowej. Same jednak nauki nie posuwają naprzód, nie to jest bowiem ich zadaniem. Zbliżony charakter do wyżej wymienionych prac popularnonaukowych ma esej. Różni się on od innych utworów z zakresu historii większym subiektywizmem ujęcia, swobodnym kojarzeniem pomysłów opartych często na paradoksie lub metaforze i nie podlegających naukowej weryfikacji oraz dużą dbałością o sugestywny sposób przekazu. We współczesnej polskiej literaturze dużym uznaniem miłośników historii Polski cieszą się eseje J. Kotta, K. Wyki, Z.K. Brandysa, L. Kołakowskiego, a zwłaszcza P. Jasienicy. Oczywiście powieści historyczne, będące w większym lub mniejszym stopniu produktem twórczej fantazji ich autorów i mogące nieraz mieć dużą wartość literacką i wychowawczą, nie mają nic wspólnego ani z nauką historyczną, ani z jej popularyzacją, a nierzadko nawet ją utrudniają jak np. powieści Józefa Kraszewskiego czy Henryka Sienkiewicza. Rzecz w tym, źe lektura powieści historycznej jest dla przeciętnego czytelnika przyjemniejsza i łatwiejsza od czytania książki nawet popularnonaukowej. Fabuła treści historycznej, w której z reguły występują obok siebie postacie fikcyjne i osoby wzięte z rzeczywistości historycznej, narzuca autorowi powieści konieczność rekonstruowania sytuacji, dla których brak odpowiednich danych źródłowych. Braki te autor uzupełnia fantazją twórczą, co z punktu widzenia walorów estetycznych utworu jest dopuszczalne i pożądane, ale z punktu widzenia poznawczego całkowicie bezwartościowe. Ponadto autor powieści historycznej reprezentuje pewne stanowisko wobec swych bohaterów: do jednych żywi sympatię, do innych niechęć. W opisie powieściowym odpowiednio do tego rozkłada światła i cienie, przy czym dokonuje tej operacji nie tylko na bohaterach fikcyjnych, lecz również na postaciach historycznych, tworząc - jeśli jest pny tym dobrym pisarzem - pewne wyobrażenia o tych postaciach i o sytuacjach, w jakich działały. Następnie wnikają one w świadomość społeczną, tworząc schematy myślowe powszechnie przyjmowane, chociaż oparte na fikcji literackiej. Źródła historyczne Elistoryk nie ma możliwości bezpośredniego badania zjawisk przeszłości. Poznać je może i zrekonstruować przebieg wypadków oraz wykryć występujące w nich prawidłowości jedynie pośrednio, przez badanie świadectw, z których przy zastosowaniu różnych metod może wydobyć potrzebne do tego informacje. Świadectwa przeszłości są bardzo różnorodne, choć w badaniu historycznym uwzględniamy te spośród nich, które zawierają wiadomości o działalności ludzi. Nazywamy je źródłami historycznymi. W nauce historycznej istnieje bardzo wiele prób zdefiniowania źródła historycznego, począwszy od uczonych XDC wieku, którzy, jak np. niemiecki historyk Johann Gustav Droysen (1808--1884) uważali za źródła historyczne jedynie teksty zapisane z myślą o przekazaniu wiadomości następnym pokoleniom, zaliczając do tzw, pozostałości wszystkie inne świadectwa o przeszłości, a skończywszy na bardzo prostym i przejrzystym określeniu, zastosowanym w 1962 roku przez uczonego francuskiego, Andre Leroi-Gourhan'a. Według niego świadectwa, na których opiera się badanie historyczne poszczególnych stadiów rozwoju społeczeństwa ludzkiego, są odbiciami zjawisk życia technicznego, gospodarezego, religijnego i estetycznego, lub krótko -- życia społecznego. 17 emu Aby zilustrować trudności, na jakie napotykało i dziś jeszcze napotyka zdefiniowanie pojęcia źródła historycznego, przytoczymy tu bardziej rozpowszechnione w P°Isce określe- nia: w° "Źródło, to materiał, z którego czerpie się poznanie historyczne. Materiał ten nie jest, inaczej, niż w większości innych nauk, zarazem bezpośrednim przedmiotem poznania, ponie- ód, waż przedmiotem tym są czynności ludzi, które z kolei są dostępne naszej bezpośredniej obser- wacji tylko w niewielkiej cząstce, tej mianowicie, którą sami przeżywamy" (Ernst Bernheim, nr 1850-I 942). °' "Źródłem historycznym nazywa się utrwalony i zachowany ślad myśli, działania, lub najogólniej życia ludzkiego" (Marceli Handelsman, 1882-1945). 1 "Źródło historyczne jest to wszelki ślad istnienia, czy działania ludzkiego w przeszło- ści, innymi słowy: wszelki ślad po fakcie dziejowym, służącym do poznania, do rekonstrukcji tego faktu" (Stanisław Kościałkowski, 1881---1960). "Źródłem historycznym może być wszystko, może być każda rzecz w najszerszym tego słowa znaczeniu. Ściślej mówiąc, źródłem historycznym staje się każda rzecz z chwilą, gdy rzecz tę poddamy obserwacji z punktu widzenia historycznego, tzn. w celu zdobycia danych empirycznych dla poznania faktu historycznego, który wzięliśmy sobie za przedmiot bada- nia" (Wanda Moszczeńska, 1896-1974). "Źródłem historycznym nazwiemy wszystkie pozostałości psychofizyczne i społeczne, które, będąc wytworem pracy ludzkiej, a zarazem uczestnicząc w rozwijaniu życia społeczeń- stwa, nabierają przez to zdolności odbijania tego rozwoju. Wskutek tych swoich właściwości tj. wyrwom pracy i zdolności odbijania źródło jest środkiem poznawczym, umożliwiającym naukowe odtworzenie rozwoju społeczeństwa we wszystkich jego przejawach" (Gerard Labuda, współczesny uczony). · Źródłem, na którym może opierać się badanie historyczne, może być zatem każdy przedmiot związany ze świadomą działalnością człowieka. Dotyczy to zarówno przedmiotów n ratetialnych codziennego użytku, jak np. narzędzia rolnicze lub rzemieślnicze, czy gotowe wytwory, np. odzież, budynki, osady miejskie i wiejskie, jak i zabytków pisanych, jak też wreszcie świadectwa prrc;szłości istniejących w zbiorowej świadomości grup ludzkich. Można najogólniej powiedzieć, że ze wszystkich stron otaczają nas źródła historyczne i że każdy przedmiot będący dziełem rąk ludzkich, i każdy przejaw działalności umysłu, z jakim się co- dziennie spotykamy, może stanowić przedmiot badania historycznego. Pióro, którym piszę, jest świadectwem określonej techniki wytwarzającej narzędzia pisarskie. Różni się ono od piór używanych w XIX wieku i samo z kolei coraz bardziej wypie- rane jest przez długopis. Dalsze badania nad sposobami pisania przy pomocy tych narzędzi mogą doprowadzić do bardzo interesujących wniosków, wykraczających nawet poza ranny dziejów technik pisarskich, a mogących dostarczyć informacji z zakresu szerzej rozumianej historii kultury materialnej. Np. pojawienie się piór wiecznych i długopisów z tworzyw sztucz- nych jest dowodem udoskonalenia metod chemii przemysłowej itd. Podobnie ustalenie roz- miarów produkcji narzędzi do pisania w XX wieku pozwala w zestawieniu z liczbą ludności na postawienie przypuszczenia, że umiejętność pisania stała się przynajmniej w niektórych krajach powszechna. Ogromna ilość źródeł stanowiących lub mogących stanowić przedmiot badania histo- rycznego zmusza do wprowadzenia w tym wielkim zbiorze rzeczy jakiegoś porządku, czyli Podział źródeł pisanych Źródła pisane stanowią zbiór bardzo różnorodny i dlatego konieczne jest wprowadzenie wewnątrz tej grupy dalszego, bardziej szczegółowego podziału. I tutaj, podobnie jak poprzednio, kryterium podziału, czyli zasada, w oparciu o którą podział taki winien zostać przeprowadzony, powinna być dobrana pod kątem widzenia jego praktycznej użyteczności w dalszej pracy badawczej. Z tego punktu widzenia najbardziej przydatny wydaje się podział źródeł pisanych na: - źródła o p i s o w e (narracyjne, opowiadające). Należą tu dzieła historiograficzne, biografie, hagiografie (żywoty świętych j, pamiętniki, wspomnienia, relacje oraz cała twórczość publicystyczna (czasopisma, gazety, dzienniki, ulotki, materiały propagandowe itp.). Zaliczyć tu również należy korespondencję prywatną. - źródła d o k u m e n t o w e i a k t o w e, obejmujące zarówno wszelkiego rodzaju dokumenty jak i zbiory akt powstałe w wyniku działalności urzędów i instytucji państwowych i społecznych (łącznie z instytucjami religijnymi); mogą również istnieć akta pochodzenia prywatnego, np. będące wynikiem działalności gospodarczej poszczególnych osób lub grup ludzkich. Należą tu zatem np. akta władz administracyjnych, skarbowe, sądowe, wojskowe, szkolne, kościelne, akta zrzeszeń i organizacji itd. Podział źródeł pisanych na opisowe i aktowe ma dwie zasaduicie zalety: ułatwia c~n pracę heurystyczną, czyli odnajdywanie materiału źródłowego, jak równiej. hmydatnv jest przy krytyce źródeł. 2 Wszelkie źródła nie wydane drukiem, czyli rękopisy (zaliczamy tu również nowożytne maszynopisy) przechowywane są w archiwach lub bibliotekach. Według powszechnie przyjętego zwyczaju rękopisy typu opisowego są przechowywane w bibliotekach, natomiast materiał aktowy - w archiwach. Od zasady tej zdarzają się niekiedy wyjątki, ale generalnie biorąc, stosowana jest ona na całym świecie, stanowiąc duże ułatwienie w pracy uczonych oraz bibliotekarzy i archiwistów. Znaczenie przytoczonego wyżej podziału źródeł pisanych dla celów krytyki historycznej polega na tym, że - znów traktując rzecz generalnie - źródło opisowe uchodzi, najczęściej słusznie, za mniej wartościowy materiał, na podstawie którego można ustalić fakty historyczne i odtwarzać przebieg procesu historycznego, niż źródło aktowe. Wynika to stąd, że źródło opisowe jest zazwyczaj dziełem jednej osoby, a nawet w wypadku, gdy współtwórcami jest większa liczba ludzi (np. redakcja gazety), są to zazwyczaj ludzie o zbieżnych poglądach i interesach. Na skutek tego źródło opisowe obciążone jest swoistym subiektywizmem, który wpływa na sposób przedstawienia zawartych w takim źródle informacji. Informacje te przedstawiane są czasem bez udziału świadomości autora w sposób tendencyjny, a więc zniekształcony, odbiegający od rzeczywistego przebiegu wydarzeń. Ponieważ punktem wyjścia pracy historyka rekonstruującego proces historyczny musi być ustalenie jednostkowych faktów, przeto musi on sobie zdawać sprawę z możliwego kierunku zniekształceń prawdy w badanym przezeń źródle. Zaliczenie źródła do kategorii opisów ułatwia wykrycie występujących w nim tendencji. Będzie o tym mowa obszerniej w rozdziale poświęconym krytyce źródeł historycznych. Materiał aktowy - zwłaszcza wtedy, gdy mamy do czynienia nie z pojedynczymi doku mentami, lecz z całymi zespołami akt, będącymi odbiciem ciągłej i długotrwałej działalno ści różnych instytucji - jest, na ogół bardziej wiarygodny i obiektywny. Wynika to conaj mniej z dwóch przyczyn: 1) akta sporządzane są nie w celu kształtowania wyobrażeń i po glądów czytelnika, jak to ma miejsce w wypadku źródeł opisowych, lecz bądź dla zarejestro wania pewnego stanu faktycznego, bądź też dla wprowadzenia w nim zmian. W obu tych wy padkach krąg potencjalnych czytelników aktu ogranicza się do niewielkiej liczby osób bezpo średnio zainteresowanych i na ogół zorientowanych w przedmiocie, którego akt dotyczy; cel powstania aktu jest czysto praktyczny, użytkowy i związany z codzienną działalnością zarówno osoby lub instytucji, która go wydała, jak też osoby lub instytucji, dla której jest przeznaczony; 2) w powstaniu aktu (akt sprawy) biorą udział co najmniej dwie strony. Obie kontrolują się nawzajem, przez co zmniejsza się możliwość zniekształcenia stanu faktycznego. Przykład źródła aktowego: Książę nadający klasztorowi wieś określa w dokumencie granice terytorialne nadania i inne uprawnienia przysługujące klasztorowi np. prawo połowu ryb, dbając o to, by nie były większe, niż je pierwotnie przeznaczył; odbiorca dokumentu - w naszym wypadku obdarowywany klasztor - pilnuje, by w dokumencie nadawczym znalazł się pełny opis darowizny, którą mu obiecano. Przykłady źródeł opisowych: Polityk piszący u schyłku życia pamiętniki, w których opisuje swą działalność jako męża stanu, będzie w sposób mniej lub bardziej świadomy starał się przedstawić swoją osobę w korzystnym świetle, co może prowadzić do odbiegania od prawdy. Redaktor gazety może pominąć pewne wiadomości, inne wyeksponować przez wydrukowanie na pierwszej stronie, większą czcionką itd. Może też zredagować je w sposób obliczony na budzenie sympatii lub niechęci czytelnika. Nawet w wypadku, gdy interes klasowy lub grupowy wytwórcy akt każe mu zniekształcić prawdę, zazwyczaj zapoznanie się z całym zespołem akt pozwoli na odtworzenie przebiegu 23 wypadków w sposób bardziej pewny, niż można by to uczynić na podstawie samych tylko źródeł opisowych. Np. w wypadku policyjnego śledzenia działaczy politycznych, które doprowadziło do ich aresztowania i skazania - możemy na podstawie akt śledztwa i procesu odtworzyć m.in. poglądy społeczne oskarżonych oraz ich działalność przed aresztowaniem - mimo że w powstaniu tych akt udział ich był tylko bierny, zaś formalni twórcy owych źródeł reprezentowali stanowisko przeciwstawne. Akta sądów referendarskich Polski przedrozbiorowej pozwalają na uzyskanie orientacji w sytuacji chłopów pańszczyźnianych. Wyższy w zasadzie stopień wiarygodności źródeł aktowych, powodujących, że historycy, zwłaszcza nowożytni, korzystają przede wszystkim z tego rodzaju źródeł, nie powinien jednak prowadzić u początkującego adepta nauki historycznej do powstania poglądu o całkowitym braku wartości i nieprzydatności źródeł opisowych w badaniach historycznych. Źródła te mają bowiem nad materiałem aktowym jedną zasadniczą przewagę: opowiadają o przebiegu wydarzeń w sposób ciągły, wiążąc poszczególne wypadki w większe całości i pokazujące zachodzące między nimi w opinii autora związki. Nawet jeśli opinia ta jest błędna lub wybitnie subiektywna, to wykrycie kierunku tendencji prowadzącego do zniekształcenia prawdy umożliwia często historykowi ustalenie rzeczywistych związków pomiędzy relacjonowanymi faktami. Opis bitwy pod Grunwaldem podany przez Jana Długosza w jego "Annales" jest opisem subiektywnym i jednostronnym, a ponadto nie wyszedł spod pióra naocznego świadka bitwy, gdyż Długosz urodził się w pięć lat po niej; mimo to stanowi jedno z podstawowych źródeł poznania przebiegu tzw. wielkiej wojny z Zakonem Krzyżackim, o której wiedzielibyśmy bardzo mało, gdyby zachował się np. tylko tekst kończącego ją traktatu pokojowego w Toruniu w 1411 roku. Dlatego obowiązkiem historyka jest uwzględnienie w badaniu wszelkich rodzajów źródeł, możliwie różnorodnych, gdyż dopiero wtedy uzyskać można pełne zrozumienie związków zachodzących pomiędzy jednostkowymi faktami i na tej podstawie wiązać je w większe całości. Historyków zajmujących się dziejami starożytności i średniowiecza oraz wcześniejszych okresów dziejów nowożytnych w historii Polski mniej więcej do końca XVIII wieku obowiązuje nawet wykorzystanie w s z y s t k i c h źródeł mogących zawierać wiadomości odnoszące się do badanego zagadnienia, ponieważ źródeł tych zachowało się stosunkowo niewiele i przebadanie ich w całości jest w zakresie węższej specjalizacji - możliwe dla badacza. Podział źródeł na opisowe i aktowe jest tylko wstępnym rozróżnieniem, ułatwiającym, jak to już zaznaczono, zarówno pracę heurystyczną, jak i przeprowadzenie krytyki źródeł. Pośród opisów i aktów można wyodrębnić szereg dalszych grup źródeł, różniących się między sobą zarówno sposobem przedstawiania zawartych w nich informacji, jak i stopniem wiarygodności. Pośród źródeł opisowych wyróżniamy: 1. Źródła h i s t o r i o g r a f i c z n e - są to dzieła historyczne z minionych epok, odzwierciedlające ówczesny stan wiedzy historycznej i przedstawiające wypadki najczęściej w formie ciągłego opisu, a nierzadko starające się uchwycić - w postaci odpowiadającej sposobowi myślenia historycznego w danej epoce - związki między faktami oraz przyczyny powodujące, że dzieje miały taki, a nie inny przebieg. Należą tu więc wszelkiego rodzaju roczniki i kroniki, dzieła biograficzne i hagiograficzne oraz dzieła historyczne z okresu przednaukowego w historii. Można tu dodać, że również dzieła naukowe z zakresu historii mogą być w pewnych przypadkach traktowane jako źródło - szukamy w nim jednak wówczas nie wiadomości o wypadkach, jakim jest poświęcone, lecz traktujemy je jako źródło mówiące o poglądach naukowych, filozoficznych i społecznych jego autora. 24 R o c z n i k a m i nazywamy występujące w starożytności i średniowieczu zapiski o ważniejszych wydarzeniach: roczniki średniowieczne prowadzone były na marginesie tablic paschalnych (wykazów ruchomych świąt kościelnych). Od dawna przyjęty był w nauce pogląd, że najstarsze roczniki polskie powstały w klasztorach (np. Rocznik świętokrzyski dawny, pochodzący z pierwszej połowy XII wieku ale zawierający zapiski z X wieku przeniesione tam z roczników starszych oraz Rocznik kapitulny krakowski z drugiej połowy XIII wieku. Najnowsze badania nad pochodzeniem tych źródeł wykazały, że powstały one nie w klasztorach, lecz na dworze książęcym i arcybiskupim czy biskupim. Dzieła h a g i o g r a f i c z n e (zaliczamy tu iywoty świętych vitae, opisy męczeństw czyli tzw. pasje - passiones, opisy cudów - miracula) są w Polsce kolejnym etapem rozwojowym twórczości dziejopisarskiej. Najstarsze żywoty św. Wojciecha powstały najprawdopodobnie] poza Polską i dopiero żywoty św. Stanisława z XIII wieku są tworami rodzimymi. Znaczniejsza liczba żywotów powstała w XIV wieku. B i o g r a f i e osób świeckich są znacznie późniejsze i rzadsze (biografia Piotra Włostowica - druga połowa XII wieku)datują się bowiem u nas właściwie dopiero od schyłku XV wieku. K r o n i k i są najwyższą formą twórczości dziejopisarskiej średniowiecza. Zawierają one zwarty, ciągły opis wydarzeń, związanych najczęściej z osobą panującego lub szeregu panujących. Najważniejsze kroniki polskie to kronika anonimowego autora, tzw. Galla z początku XII wieku, kronika mistrza Wincentego (Kadłubka) z pierwszej połowy XIII wieku, kroniki śląskie z XIV wieku, tzw. kronika polsko-sląska i kronika książąt polskich, kroniki: wielkopolska i Janka z Czarnkowa, również z XN wieku. Dzieło Długosza nazwane przez autora skromnie, "rocznikami", powstałe w drugiej połowie XV wieku, jest ostatnią wielką kroniką średniowieczną w Polsce. Dzieła historyczne z XVI--XVII wieku mają bardzo różnorodny charakter, autorzy ich niejednokrotnie znają wiele źródeł dawniejszych, głównie historiograficznych i próbują godzić ze sobą zawarte w nich sprzeczne wiadomości, dzieje się to jednak w sposób mało krytyczny. Ich wartość źródłowa jest stosunkowo niska, tym bardziej, że pochodzą one z czasów, z których zachowało się stosunkowo sporo materiału aktowego. 2. Źródła p a m i ę t n i k a r s k i e - są spisywanymi wspomnieniami o własnym życiu i działalności. Ten rodzaj twórczości, aczkolwiek sporadycznie uprawiany już dawniej ("Commentarii de bello Callico" i "De bello civili" Juliusza Cezara są w gruncie rzeczy też rodzajem pamiętnika), rozwinął się na szerszą skalę w XVIIII wieku i od tego czasu jest dość powszechnie uprawiany. Dla historyka interesujące są nie tylko pamiętniki polityków i mężów stanu, zawierające nierzadko przekręcenia i przeinaczenia, lecz również pamiętniki osób prywatnych, podające cenne szczegóły dla historii kultury materialnej i umysłowej. 3. Źródła p u b 1 i c y s t y c z n e - bardzo liczne w naszych czasach. Początki publicystyki uprawianej w postaci krótkich tekstów, przepisywanych i rozpowszechnianych jako odwołanie się do poparcia społecznego znane były sporadycznie i w średniowieczu (np. w czasie sporu cesarstwa z papiestwem o inwestyturę w XI wieku). Publicystyka rozwinęła się po wynalezieniu druku, w Europie szczególnie w okresie Reformacji. Z chwilą powstania periodycznie wydawanych gazet i czasopism ("La Gazette" w Paryżu w 1631 roku) publicystyka skoncentrowała się w nich; silnie uwydatniło się to w XVIII wieku, kiedy pisma periodyczne zaezęły uzyskiwać wpływ na bieżącą politykę przez kształtowanie opinii publicznej. Dalszy postęp techniczny, ulepszenie środków przekazywania informacji, które zaczęło się w XIX wieku (komunikacja kokjowa, telegraf, potem telefon, radio i telewizja) spowodowały ogromny rozwój prasy i wzrost jej znaczenia. Poszczególne ugrupowania społeczne i stronnictwa polityc2ne dąią do posiadania własnych organów prasowych, jednocześnie zaś prasa staje się :.. fi~ 25 elementem działalności gospodarczej, przynoszącej dochody; wszystkie te czynniki wpływają na treść publikowanych mateńałów i wymagają od historyka dużej ostrożności przy korzystaniu z prasy jako ze źródła. 4. K o r e s p o n d e n c j a u r z ę d o w a należy do materiału aktowego, natomiast korespondencja p r y w a t n a i p ó ł p r y w a t n a zawiera relacje o wydarzeniach i dlatego wypadnie ją zaliczyć do źródeł opisowych. Wartość korespondencji prywatnej jest bardzo różna i zależy od szeregu czynników, m.in. od tego, czy zachowała się w całości (listy otrzymane i wysłane), od wzajemnego stosunku korespondujących osób i dlatego nie można tu wydać generalnego sądu o przydatności tego rodzaju źródeł w badaniach historycznych. Źródła a k t o w e dzielimy, jak to już uprzednio zaznaczyliśmy, na d o k u m e n t y, będące jednostkami w pewnym stopniu samodzielnymi, oraz akta właściwe, stanowiące zespoły i różnej wielkości jednostki, z reguły zawierające większą ilość pojedynczych akt. Niezależnie od tego podziału oraz od podziału wynikającego z proweniencji, czyli pochodzenia akt (np. akta komisji rządowych Królestwa Polskiego, akta Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, akta departamentu szkół wyższych w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego), można tu wprowadzić podziały formalne, biorące za kryterium wygląd zewnętrzny aktu i sposób ich łączenia w jednostki. Podziały te dla historyka posiadają mniejsze znaczenie, ważniejsze są natomiast dla archiwisty zajmującego się porządkowaniem mateńału aktowego (por. uwagi na ten temat niżej w rozdziale o archiwach). podziału, systematyki lub klasyfikacji źródeł historycznych. Pierwsze podziały źródeł historycznych powstały równocześnie z pierwszymi próbami określenia, czym jest właściwie źródło historyczne. Najczęściej pnyjęcie pewnej definicji źródła pociągało za sobą również pewien sy em klasyfikacji źródeł, gdyż definicja określaj .~:~ 18 zakresy pojęciowe źródła mieści w sobie i zasady podziału. Np. podział Droysena przedstawiał się w ten sposób, że główne jego kryterium stanowiła świadomość twórców źródeł. Wszystkie materiały historyczne nazwał Droysen pozostałościami. Pojęcie to obejmowało zatem wszystkie możliwe źródła. Pośród pozostałości wyróżnił on zabytki, czyli źródła powstałe z myślą o służeniu bieżącym potrzebom ich twórców, jak np. dokumenty, inskry~,cje, pomniki, monety, wizerunki herbów - oraz źródła właściwe, czyli takie, które powstały z zamiarem bądź to poznania przeszłości, bądź przekazania wiadomości o teraźniejszości przyszłym pokoleniom, jak np. pieśni historyczne, sagi i mity, listy, czasopisma i gazety, pamiętniki i diariusze, kroniki i utwory dziejopisarskie. Jak stąd wynika, Droysen używał terminu źródło w znaczeniu znacznie węższym, niż to czynimy dzisiaj. Podział źródeł według Droysena da się przedstawić graficznie w sposób następujący: i zabytki Zakres dwóch okręgów wewnętrznych jest coraz mniejszy w porównaniu z okręgami źródła zewnętrznymi, a zarazem mieści się w nich. (we dług W. Bessom) Natomiast podział zaproponowany przez Ernsta Bernheima w jego podstawowym podręczniku metody historycznej ("Lehrbuch der historischen Methode", 1889) jest podziałem dychotomicznym, czyli dwuczłonowym, o zakresach wzajemnie się wykluczających. Według niego źródła dzielą się na pozostałości, czyli to, co bezpośrednio pozostało po minionych wydarzeniach, i na tradycję, czyli to, co przekazano nam w postaci przetworzonej przez świadomość ludzką jako wiadomości o tych wydarzeniach. Do pozostałości zaliczał Bernheim język, instytucje społeczne, polityczne i prawne, dokumenty, inskrypcje i pomniki, a do tradycji malarstwo historyczne, legendy, anegdoty i dziejopisarstwo. Ten podział źródeł można również przedstawić graficznie: Cały okrąg składa się z dwóch półokręgów o zakresach wzajemnie się wykluczających: co TRADYCJA POZOSTAŁO- należy do jednego, nie może tym samym nale ŚCI żeć do drugiego a więc źródło nie może być jednocześnie pozostałością i tradycją. (we dług W. Bessona) 19 dsta- Podział ten trafił również do polskiej nauki historycznej. Znalazł on swe odbicie przede " 'deł (I wydanie w 1921, II wydanie ~'~Ystkim w podręczniku Marcelego Handelsmana: "Historyka . w 1928 r.). Handelsman dzieli tu wszystkie źródła na bezpośrednie i pośrednie. Źródła bezpo- ~dła średnie "zachowane siady bezpośrednię istnienia i działania człowieka w przeszłości" to bern- " k - , natomiast źródła pośrednie "tradycja występująca w postaci ust- ry heimowskie "pozostałości " " to "tradycja u Bernheima. nej, obrazowej lub pisanej ow- Przyjmując ten podział, Handelsman zdawał sobie jednak sprawę z jego małej przydat- iej- ności w praktycznej pracy badawczej. ty' Są źródła historyczne, które dadzą się zaliczyć - w mysi przyjętych przez Handelsma- ał na kryteriów podziału - zarówno do źródeł pośrednich, jak i do bezpośrednich. Np. tablica nagrobna Filipa Buonacorsi, zwanego Kallimachem, w kościele dominikanów w Krakowie jest Y' źródłem bezpośrednim, jako wyraz zwyczajów epoki, w której takie tablice wybitniejszym osobom poświęcano i po prostu jako nagrobek konkretnej osoby; jest także źródłem pośred- nim, gdyż zawiera informacje dotyczące osoby zmarłego umieszczone wyraźnie w celu ich utrwalania i prcekazania tym wszystkim, którzy kościół dominikanów będą odwiedzali. Fakt, że mogą istnieć źródła dające się zaliczyć, w zależności od punktu widzenia, do jednej lub drugiej grupy klasyfikacyjnej, skłonił Handelsmana do opowiedzenia się za prostszą i w gruncie rzeczy mechaniczną zasadą podziału; a mianowicie według sposobu wykonania źródeł. W myśl tej zasady dzielimy wszystkie źródła historyczne na źródła pisane i źródła nie pisane. Bardzo prosty i jednoznaczny ten podział miał jednak zasadniczą z teoretycznego punktu widzenia wadę, polegającą na tym, że Handelsman za właściwe źródła historyczne uważał wyłącznic źródła pisane. One to miały stanowić podstawową domenę pracy historyka, natomiast źródła nie pisane w zasadzie powinni byli pozostawiać historycy innym dyscypli- nom naukowym: archeologii, antropologii, etnografii, etnologii itp. To ograniczenie możli- wości badawczych nauki historycznej nie mogło się długo utrzymać, bo trudno znaleźć hi- storyka, który by choć w pewnym stopniu nie opierał swych badań na źródłach nie pisanych. Np. historycy polscy zajmujący się dziejami wczesnego średniowiecza muszą uwzględniać wy- niki badań archeologicznych, jakkolwiek istotnie - sami badań archeologicznych nie prowadzą. W roku 1957 Gerard Labuda podjął próbę przeprowadzenia z gruntu nowej systematy- ki źródeł historycznych, za którą opowiada się również Benon Miśkiewicz w swoim skrypcie "Wstęp do badań historycznych" (Poznań 1963). Próba ta ma za zadanie dostosowanie klasy- fikacji źródeł historycznych do monistycznego rozumienia dziejów. Wprowadza on podział źródeł na następujące grupy: 1. Źródła e r g o t e c h n i c z n e - odbijające bezpośrednio gospodarczą, a pośrednio społeczną i psychiczną stronę życia ludzkiego. Należą tu "wszelkie zabytki kultury material- nej, a także źródła demograficzne, tzn, wszelkie szczątki kostne oraz źródła pisane odzwier- ciedlające przyrost i ubytek naturalny ludności". 2. Źródła s o c j o t e c h n i c z n e - odbijające bezpośrednio "wszelkie oddziaływa- nie człowieka na człowieka na płaszczyźnie życia rodzinnego, politycznego, narodowego i stosunków produkcji, pośrednio rejestrujące stronę fizyczną i psychiczną życia ludzkiego". 3. Źródła p s y c h o t e c h n i c z n e - są to "wszelkie pozostałości powstałe na gruncie materializowania się świadomości, dla przekazania innym myśli odzwierciedlających sprzeczności zachodzące w przyrodzie, środowisku społecznym i własnym myśleniu. Odbi- jają one bezpośrednio udział świadomości w przetwarzaniu materialnych i społecznych wa- runków bytu, pośrednio zaś fizyczną i społeczną stronę życia ludzkiego". T'e trzy podstawowe grupy ulegają dalszym kolejnym podziałom, w zależności od kr~~- tcriów dodatkowych, zgodnych jednak z kryterium naczelnym całego podziału, którym icat s 20 zasada, że każde źródło posiada zdolność odbijania całego procesu historycznego na konkretnym jego etapie rozwojowym - dzięki tej właściwości źródeł w ogóle możliwe są badania historyczne. Źródła informują nas jednak w sposób niejednąkowy. Pewne kategorie źródeł lepiej do k potrafią mówić o określonych aspektach, płaszczyznach, czy stronach procesu historycznego, swoi dominuje w nich zarazem w związku z tym okres7ona forma, gorzej natomiast informują o po zostałych aspektach tegoż procesu. dale I ten podział można przedstawić w postaci graficznej: uczynił to zresztą sam autor. Wy- nie kres ten powtarzamy w nieco uproszczonej formie: użY FORMA TRE ŚĆ ŹRÓDŁA FORMA su sm DOMINUJr~.CA ATEGORI DZIAŁ GRUPA ~'1'SP6ŁDZIAŁAJ.~ gł MATERIALNA ERGO- SPOŁECZNA uc TECHN. DEMOGRAF. I PSYCHICZNA dz ni SPOŁECZNA SOCJO- SOCJOGRAF. FAMILIJNE MATERIALNA t TECHN. INSTYTUCJON. ETNOGRAF. I PSYCHICZNA URZĘDOWE je PSYCHICZNA PSYCHO- MATERIALNA TECHN. I SPOŁECZNA r Poza obrębem powyższego podziału pozostają, według terminologii wprowadzonej przez G. Labudę, źródła będące syntezą, a zatem tradycja, czyli to wszystko, co w formie pamięci o minionych czasach przetrwało w żywych ludziach. System proponowany przez G. Labudę nie jest jedyną próbą klasyfikacji źródeł historycznych nawiązującą do materializmu historycznego. Radziecki historyk L.W. Czerepnin dzieli źródła historyczne w następujący sposób: 1. Źródła rzeczowe (w szczególności archeologiczne); 2. Źródła etnograficzne (przeżytki dawnych obyczajów, technik produkcyjnych itp.); 3. Źródła. lingwistyczne (zabytki językowe); 4. Źródła ustne (legendy, pieśni, przysłowia itp.); 5. Źródła pisane. Czerepnin stoi przy tym na stanowisku, że zadaniem źródłoznawstwa jest badanie źródeł pisanych, a więc - podobnie jak Handelsman - uważa źródła pisane za podstawę badań histotycznych, jakkolwiek nie wyraża tego wprost. Inny jeszcze podział źródeł zastosowano w wydanej pod redakcją Tadeusza Manteuffla "Historii Polski" (I wydanie w r. 1957) (przytaczamy przykładowo klasyfikację źródeł okresu feudalizmu w Polsce). Wyróżnia się tu grupy źródeł w zależności od tego, kto jest ich twórcą. Są to: 1. Źródła wytwarzane przez klasę panującą w związku z jej działalnością gospodarczą; 2. Źródła wytwarzane przez mieszczan i miasta oraz przez ludność chłopską; 3. Źródła wytwarzane w związku z działalnością wewnętrzną państwa; 4. Źródła wytwarzane w związku z działalnością zewnętrzną państwa; 5. Źródła wytwarzane przez kościół; 6. Historiografa nkret- 21 adania ~. Literatura naukowa i piękna; 8. Źródła materialne. lepiej Przyjęty tu podział wychodzi zatem od samego materiału źródłowego odnoszącego się do konkretnego miejsca i czasu i rezygnuje - w odróżnieniu od wszystkich poprzednich - ze nego, swoistego uniwersalizmu tamtych. o p°- Podział źródeł histo czn ch est wi c ak widzim za adnieniem d skus n m. W - ry Y j ę >j Y~ g Y Yj Y Y WY- daje się, że - mimo wszystko -'problem systematyki źródeł jest przede wszystkim zagadnie- niem praktycznym i że w związku z tym powinien on być rozstrzygany z punktu widzenia jego użyteczności w badaniu przeszłości. Należy pamiętać takżę o tym, że podział źródeł nie jest celem samym w sobie, lecz tylko środkiem mającym skutecznie ułatwić rekonstrukcję proce- su historycznego. Dlatego spośród przytoczonych podziałów systemy Bernheima i Handel- smana (podział na źródła bezpośrednie i pośrednie) oraz propozycja Labudy mają znaczenie głównie teoretyczne, natomiast bardziej praktyczne wydają się podziały uwzględniające łatwo uchwytną różnicę między źródłami pisanymi i nie pisanymi, gdyż, jakkolwiek historycy bar- dzo często korzystają z informacji zawartych w źródłach nie pisanych, to jednak wydobywa- niem tych informacji najczęściej nie zajmują się sami, lecz pozostawiają to reprezentantom takich dyscyplin naukowych., jak archeologia (nauka badająca dzieje społeczeństw pierwot- nych na podstawie wykopalisk), antropologia (nauka badająca pochodzenie człowieka oraz jego stanowisko pośród istot żywych), językoznawstwo (nauka badająca istotę, budowę i roz- wój języka), etnografia (nauka badająca kulturę społeczeństw pierwotnych oraz kulturę lu- dową wiejską i miejską), socjologia (nauka badająca procesy i zjawiska społeczne oraz prawa rządzące instytucjami społecznymi i społeczną działalnością człowieka). Systemy Czerepina j i Kościałkowskiego uwydatniające różnice między źródłami pisanymi i wszelkimi innymi oraz podkreślające fakt, że historyk opiera swoje poznanie przeszłości przede wszystkim na źród- łach pisanych, są zatem - z praktycznego punktu widzenia - lepsze od bardziej poprawnych logicznie, ale nie zawsze praktycznych systematyk proponowanych przez innych autorów. korzystanie z biblioteki Korzystanie z każdej biblioteki wymaga dokonania pewnych formalności wstępnych, które dają uprawnienia czytelnicze i które zazwyczaj nieco różnią się od siebie w poszczególnych bibliotekach. Większe biblioteki naukowe mają najczęściej własne regulaminy, z którymi trzeba się zapoznać przed dokonaniem wpisu i uzyskaniem prawa wstępu. Korzystanie z biblioteki naukowej różni się zasadniczo od korzystania z biblioteki oświatowej. Różnica polega przede wszystkim na tym, że czytelnik w bibliotece oświatowej najczęściej nie wie, co będzie czytał, natomiast czytelnik naukowy, także student, powinien dokładnie zdawać sobie sprawę z tego, czego w bibliotece poszukuje. Musi on zatem przychodzić do biblioteki z gotową listą tytułów wydawnictw jakie są mu potrzebne, opracowaną na podstawie bibliografii i nie powinien liczyć np. na pomoc bibliotekarza, lecz umieć poradzić sobie sam. Oczywiście, potrzebne do tego bibliografie znajdzie również w każdej większej bibliotece naukowej. Zbiory biblioteczne udostępniane są czytelnikom bądź w obrębie budynku biblioteki - w czytelniach i pracowniach, bądź przez wypożyczenie do domu. Ta ostatnia forma, jakkolwiek lubiana przez czytelników, jest jednak o tyle niekorzystna, że książka wypożyczona staje się niedostępna na pewien czas dla innych czytelników, będąc przy tym bardziej narażona na zagubienie lub zniszczenie. Dlatego cenniejszych książek biblioteki nie wypożyczają do domu, a niektóre wielkie biblioteki naukowe zezwalają na korzystanie ze swych zbiorów tylko na miejscu. Informacji o zawartości danej biblioteki dostarczają katalogi. Podstawową formą katalogu bibliotecznego jest kartkowy katalog alfabetyczny. Każda książka posiada w nim osobną kartkę, która zawiera następujące dane: 1) nazwisko i imię autora lub autorów, jeśli jest ich więcej; 2) tytuł i podtytuł książki; 3) miejsce i rok wydania; 4) firmę nakładcy; 5) ilość stron, tablic i ilustracji, map itp.; 6) sygnaturę książki, czyli jej numer biblioteczny pozwalający bibliotekarzowi na szybkie jej odnalezienie w zbiorach. Czasem mamy jeszcze dodatkowe wiadomości, jak np. oznaczenie serii wydawniczej, w skład której książka wchodzi, opis stanu posiadanego przez bibliotekę egzemplarza książki itd. Podobne karty katalogowe posiadają również czasopisma, z tym, że nie podaje się tu autorów, bo czasopisma zawierają prace bardzo wielu autorów, lecz tylko tytuł i miejsce wydania oraz wyliczenie znajdujących się w zbiorach numerów czasopism. Karty w katalogu alfabetycznym układa się według kolejności alfabetycznej nazwisk autorów. Jeśli książka ma 2 lub 3 autorów, decydujące jest nazwisko pierwszego. Jeśli autorów jest więcej niż trzech, wówczas książka zaszeregowana jest według tzw. hasła tytułowego, którym w nowoczesnych katalogach (np. w Bibliotece Głównej UMK w Toruniu) jest pierwszy wyraz tytułu, a w katalogach starszych (np. w Bibliotece Jagiellońskiej) główny rzeczownik tytułu. Tytuły książek wydrukowanych w alfabetach innych niż łaciński oraz nazwiska ich autorów są w katalogu transliterowane. Każdej literze obcej odpowiada litera lub kilka liter łacińskich. Podajemy obowiązującą w Polsce międzynarodową transliterację naukową stosowaną nie tylko w bibliotekach, lecz również w publikacjach naukowych alfabetu rosyjskiego. 34 TRANSLITERACJA ALFABETU ROSYJSKIEGO Aa =A Ee =E b6 = B XCNC= Ź Bs =V 3s =Z Tr =G I-1a=I Aq =D ~=J Kx = K IIn = p ~~ = F )uru = ŚC JIn = L Pp = R Xx = CH b MM =M Cc =S l~u=C HH = N TT = T ~Iy = C V Oo = O Yy = U Illtrr= S Hho= JU SIA = JA blbr = Y 1 ) "twardy znak" - ~ (nie transliteruje 3s = E się) Oprócz katalogu alfabetycznego obejmującego wszystkie druki nowoczesne (od 1800 do 1850 roku) i alfabetycznego katalogu czasopism, większe biblioteki mają również katalogi rzeczowe, w których karty książek ułożone są według kryterium ich treści. Mogą to być katalogi tzw. przedmiotowe, systematyczne lub działowe. Stanowią one pomoc w poszukiwaniu druków nie objętych istniejącymi bibliografiami. Dlatego poszukiwania bibliograficzne należy uzupełnić przejrzeniem katalogów rzeczowych w bibliotekach, mogących z racji swej specjalizacji naukowej zawierać potrzebne nam materiały. Nigdy jednak katalog rzeczowy nie może zastąpić bibliografii i dlatego sięgnięcie doń powinno być zakończeniem, a nie początkiem czynności heurystycznych. Zwykle katalogi zbiorów specjalnych (zob, wyżej) są osobno wydzielone, a katalogi rękopisów publikowane drukiem w postaci książek. Książki i inne zbiory przechowywane są w specjalnych pomieszczeniach (magazynach), do których dostęp mają tylko bibliotekarze i personel techniczny biblioteki. Zazwyczaj osobno pnechowuje się książki wydane po roku 1800, których jest najwięcej i których zbiór najszybciej się powiększa, gdyż stale przybywają książki wydane współcześnie. Książki i inne druki pochodzące z XVI, XVII i XVIII wieku noszą nazwę starodruków i stanowią oddzielną grupę magazynową. Książki wydrukowane w XV wieku stanowią dużą rzadkość i przechowywane są ze specjalną pieczołowitością. Noszą one nazwę inkunabułów ("incunabula" łac. kołyska) - inkunabuły są więc drukami pochodzącymi z okresu, gdy drukarstwo znajdowało się jeszcze w kolebce. Osobno również przechowywane są rękopisy, nuty, mapy i plany. Chcąc otrzymać potrzebną nam publikację do czytelni, dokonujemy zamówienia -zwykle przy pomocy tzw. rewersu, tj. kartki formularza, na której wypisujemy nazwisko autora, tytuł i sygnaturę, czyli biblioteczny numer książki. Z niektórych zbiorów bibliotecznych można korzystać tylko w specjalnych pracowniach; dotyczy to szczególnie rzadkich i cennych druków, rękopisów, nut, map i planów, a także mikrofilmów. BIBLIOGRAFIA Bibliografią nazywamy najczęściej spis tytułów prac wydanych iirukiem w postaci książek lub artykułów w czasopismach. W tym znaczeniu będziemy posługiwali się dalej tym terminem. Nazwą bibliografii bywa czasem oznaczana również sama metodyka zestawienia spisów bibliograficznych lub nawet jedna z dziedzin nauki o książce. Ściślej należałoby bibliografię określić jako ułożony według przyjętego kryterium zbiór opisów bibliograficznych druków. Opis bibliograficzny powinien zawierać co najmniej te elementy, które są konieczne do zidentyfikowania danego druku, np. w wypadku książki powinien on składać się z: nazwiska i imienia autora, tytułu, miejsca i roku wydania. Oprócz tego w opisie bibliograficznym mog~ 35 znajdować się następujące dane: podtytuł, wydawca i drukarz, format, ilość stron, ilustracji i map, a nawet informacje o treści i krótka ocena jej wartości. W przypadku druków rzadkich, zachowanych tylko w niewielkiej ilości egzemplarzy lub zgoła w jednym egzemplarzu (unikatów) podaje się również, gdzie znajdują się zachowane egzemplarze. Przykład opisu bibliograficznego starodruku: Hartknoch Krzysztof Respublica Polonica, duobus libris illustrata, quorum prior Historiae Polonicae memorabiliom ... complectitur, posterior veto Jus Publicum Rei publicae Polonicae, Lithuanicae, provinciarumque annexarum ... comprehendit. His adiecta est dissertatio historica de originibus Pomeranicis. Opera et studio M. Christophori H a r t k n o c h, Passenheimensis Prussi. Francofurti et Lipsiae, Impensis Mamini Hallervordii; Jenae, typis Johannis Nisi, 1678 16° s. 581 + 36 nlb + 99. Przykład pełnego opisu bibliograficznego książki współczesnej: Miśkiewicz Benon Wstęp do badań historycznych. Skrypt dla studiujących historię Poznań 1963 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Drukarnia Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, 8° s. 2 nlb + 161 + 1 nlb Ta sama książka w skróconym opisie bibliograficznym: Miśkiewicz Benon Wstęp do badań historycznych, Poznań 1963, s. 161 Jak widać, opis bibliograficzny jest bardzo podobny do opisu katalogowego. Różnica polega na tym, że opis bibliograficzny odnosi się do wszystkich egzemplarzy danego druku, natomiast opis katalogowy dotyczy tylko jednego egzemplarza - znajdującego się w skatalogowanej bibliotece; opis katalogowy może np. zawierać dane o stanie zachowania egzemplarza, jego oprawie, odręcznych dedykacjach i dopiskach czy glossach itp. W zależności od przyjętego kryterium podziału, wyróżniamy szereg typów bibliografii. Oto najczęściej spotykane: 1. Bibliografie o g ó 1 n e - obejmujące ogół wydanego drukiem piśmiennictwa zazwyczaj jednego kraju bez względu na treść zarejestrowanych pozycji. Bibliografie s p e c j a 1 n e (zagadnieniowe) - obejmujące piśmiennictwo z określonej dziedziny. Należą tu zarówno bibliografie obejmujące piśmiennictwo wielkich działów wiedzy (np. historii, biologii, etnografii), jak bibliografie poszczególnych dziedzin, stanowiących części wielkich działów wiedzy (np. Historia Polski, Śląska, Pomorza) oraz bżbliografie obejmujące piśmiennictwo dotyczące zagadnień jednostkowych, np. Mikołaja Kopernika, Diariuszy sejmowych z XVII wieku. 2. Bibliografie r e t r o s p e k t y w n e -- obejnrujące publikacje w określonym zamniętym okresie czasu. Bibliografie b i e ż ą c e - zazwyczaj ukazujące się periodycznie i rejestrujące publikacje ukazujące się w kolejnych okresach czasu. 3. Bibliografie "c z y s t e" - podające tylko pełne lub skrócone opisy bibliograficzne zarejestrowanych dmków. Nazywamy je też rejestrującymi. Bibliografie a d n o t o w a n e lub "r o z u m o w a n e" - podające oprócz opisu bibliograficznego także dalsze informacje o treści książki, przybierające nawet czasem postać krótkiej recenzji. 36 Ponadto można jeszcze mówić o bibliografiach kompletnych podających opisy wszystkich publikacji odńoszących się do danego zagadnienia i selekcyjnych (podających tylko wybór opisów bibliograficznych), o bibliografiach prymarnych (w których opisy sporządzone są na podstawie oględzin - autopsji - wszystkich zarejestrowanych druków) i pochodnych (sporządzonych na podstawie innych bibliografii - wiele bibliografii specjalnych sporządza się w oparciu o bibliografie ogólne). Łatwo zauważyć, że do jednej bibliografii można zastosować kilka z podanych wyżej określeń, pod warunkiem, że nie wykluczają się one nawzajem. Tak więc jedna i ta sama bibliografia może być jednocześnie np. specjalna, retrospektywna, adnotowana, selekcyjna i prymarna, natomiast nie do pomyślenia jest bibliografia, która byłaby zarazem ogólna i specjalna. Zebranie informacji bibliograficznych winno stanowić punkt wyjścia każdej pracy naukowej. Celem tej pracy - jak już poprzednio wspomniano - jest bowiem ustalenie nowych faktów lub wykrycie nowych związków pomiędzy znanymi już faktami. Potrzebne jest do tego nie tylko dotarcie do źródeł, ale i wiedza o tym, co w danej gałęzi wiedzy zostało już dokonane. Ważne jest to szczególnie w naukach humanistycznych, do których należy historia. Znajomość prac naukowych z jego własnej dziedziny oraz z dziedzin pokrewnych jego zainteresowaniom chroni historyka przed podejmowaniem zagadnień już zbadanych w przeświadczeniu, że przystępuje się do pracy na "nieznanym terenie". Bibliografie ogólne polskie Nie wszystkie bibliografie są historykowi potrzebne, a istnieje ich bardzo wiele, tak wiele, że istnieją również b i b 1 i o g r a f i e b i b 1 i o g r a f i i, tzn. wydawnictwa będące spisem tytułów bibliografii, stanowiące niezbędny wstępny etap poszukiwań bibliograficznych. Bibliografie bibliografii najczęściej mają charakter n a r o d o w y, obejmując bibliografie rejestrujące piśmiennictwo określonego kraju lub narodu. Istnieją również bibliografie bibliografii bibliografii, jak gdyby bibliografie "trzeciego stopnia", mające charakter międzynarodowy. Podstawowa polska bibliografia tego rodzaju została po raz pierwszy opracowana i wydana przez Wiktora Hahna w roku 1921. Ostatnie, trzecie jej wydanie z uzupełnieniami Henryka Sawoniaka ukazało się w roku 1966 i ono stanowi obecnie punkt wyjścia wszelkich kwerend bibliograficznych w zakresie piśmiennictwa polskiego, bez względu na przedmiot badań. Hahn Wiktor, Bibliografia bibliografii polskich, wydanie 3, Warszawa 1966 (poprzednie wydania z lat 1921 i 1953 są już dziś przestarzałe). Podstawową polską bibliografią ogólną jest "Bibliografia Polska" Karola E s t r e ic h e r a, opracowana jeszcze w X1X wieku i obejmująca w założeniu całe piśmiennictwo polskie i Polski dotyczące od chwili ukazania się pierwszego druku na ziemiach polskich w roku 1473 do końca XIX wieku. Autor jej (1827-1908) był dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie i opracował 23 tomy "Bibliografii': Wydawnictwo to kontynuował następnie jego syn, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, Stanisław E s t r e i c h e r (1869-1939), doprowadzając je do 36 tomów. W 1959 roku rozpoczęto nowe wydawanie "Bibliografii" pod kierunkiem prof. Karola Estreichera, wnuka twórcy "Bibliografii': Dotychczas ukazało się 14 tomów. Cała "Bibliografia" została też wydana techniką reprintu (1977) i to wydanie jest w powszechnym użyciu w ibliotekach naszego regionu. S6 LZ''-~ I ~6S 0) `lai 0 c~m 1 crnn~i 37 Układ "Bibliografii Polskiej" E s t r e i c h e r ó w jest nieco skomplikowany, gdyż wydawcy przyjęli zasadę dwukrotnego rejestrowania każdego druku: raz w układzie alfabetycznym, a drugi w chronologicznym, przy czym opisy dmków w układzie alfabetycznym są pełne, a opisy w układzie chronologicznym skrócone. Z grubsza układ "Bibliografii Polskiej"jest następujący: t. I-V: Stulecie XIX do 1880 r. (układ alfabetyczny), t. VI-VII: Dodatki do tomów I-V (układ alfabetyczny), t. VIII-IX: Stulecie XV-XVIII (układ chronologiczny), t. X: Lata 1800-1870 (układ chronologiczny), t. XI: Lata 1871-1880 (układ chronologiczny), t. XII-XXXIV: Stulecie XV-XVIII (układ alfabetyczny). Ponadto 4 tomy poza ogólni numeracją obejmujące lata 1881-1900 (układ alfabetyczny). Należy zwrócić uwagę na to, że we wszystkich tomach ;,Bibliografii" E s t r e i c h e r ó w umieszczone są na końcu uzupełnienia do tomów poprzedzających. Nieznalezienie więc tytułu jakiegoś druku w podstawowym spisie alfabetycznym lub chronologicznym nie oznacza jeszcze, że druk ten nie został w "Bibliografii" E s t r e i c h e r ó w zarejestrowa ny. Dla ułatwienia korzystania z "Bibliografii Polskiej" opracowany został specjalny prze wodnik po niej: T. Kalicki i A. Mikucka, Bibliografia Polska Karola Estreichera. Przewodnik dla korzystających. Kraków 1936. Oprócz opisu słownego książeczka ta zawiera również ujęty w formie bardzo przejrzystej tablicy schemat układu "Estreichera". Informacje o tej bibliografii i sposobie korzystania z niej czytelnik znajdzie też w pracach m.in. J. Korpały, Dzieje Bibliografii polskiej Karola Estreichera, Przegląd Biblioteczny, 1952, oraz M. Dembowskiej, Metoda bibliografii polskiej Karola Estreichera. Warszawa 1954. Wydanie 2 rozszerzone i uzupełnione. Warszawa 1970. Oprócz Estreichera jako swego rodzaju bibliografia ogólna służyć może Literatura polska Gabiela K o r b u t a, będąca zbiorem bibliografii osobowych podmiotowych pisarzy polskich i podająca również podstawowe wiadomości biograficzne. Obecnie w powszechnym użyciu jest drugie wydanie tej bibliografii przygotowane w Instytucie Badań Literackich PAN pod kierunkiem prof. dr Kazimierza Budzyka (zm. 1965). Została wydana pt.: Bibliografia literatury polskiej "N o w y K o r b u t': W latach 1963-81 ukazały się tomy 1-9 i 12-17. Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, T. I A-M, Warszawa 1985, T. II N-Ż, tamże, 1985, Uzupełnienia do wyd. I, tamże, 1986. Tylko w niektórych przypadkach może być pomocną bibliografia A. J o c h e r a, Obraz bibliograftczno-historyczny literatury i nauk w Polsce, wydana w latach 1840-54 - jest ona całkowicie przestarzała. Uzupełnieniem retrospektywnej bibliografii ogólnej, jaką jest Bibliografta Polska E s t r e i c h e r ó w, są ogólne bibliografie bieżące. W Polsce pełna i dokładna bibliografia bieżąca pojawiła się dopiero w roku 1928; zaczął 'się wtedy ukazywać Urzędowy wykaz druków wydanych w Rzeczypospolitej Polskiej rejestrujący w 28 działach rzeczowych wszystkie druki samoistne wydane na terenie państwa polskiego. Wydawanie Urzędowego wykazu druków przerwał wybuch II wojny światowej w 1939 roku. W roku 1946 wydawnictwo to wznowiono pod tytułem Przewodnik Bibliograficzny, urzędowy wykaz druków .. , pod którym wychodzi po dzień dzisiejszy. Oprócz tego ukazują się w Polsce następujące ważne bibliografie bieżące o charakterze ogólnym: Bibliografia zawartości czasopism od 1951, zaś w 1964 roku zmieniono zasady selekcji, dopuszczając tylko czasopisma naukowe i poważniejsze literacko-społeczne. 38 Bibliografia czasopism i wydawnictw zbiorowych: od r. 1958- wydany w roku 1960. Polonica Zagraniczne - rocznik wydawany na prawach rękopisu, od roku 1956 - wy dany w roku 1960. Bibliografia bibliografii i nauki o książce - wychodzi od roku 1948, publikując materiały od roku 1945. Należy pamiętać, że w polskiej bibliografii ogólnej istnieje luka czasowa, obejmująca lata 1901-1927. W pewnym stopniu tylko wypełniają ją czasopisma bibliograficzne takie, jak: Przewodnik Bibliograficzny, wydawany w latach 1878-1914 przez Władysława W is ł o c k i e g o, kontynuowany następnie z przerwami do 1933 roku. Nawiązując do jego tradycji, jako pierwszej polskiej ogólnej bibliografii bieżącej, nadano w roku 1946 "Urzędowemu wykazowi druków" tytuł "Przewodnika Bibliograficznego lub Ksiąika wydawana w latach 1901-1914, oraz Nowa Książka wydawana w latach 1934-1939. Dopiero obecnie częściowo lukę tę wypełniła wydana przez Ossolineum Bibliografia Polska 1901-1939 pod red. Janiny Wilgat, t. 1 (A-Bars), Wrocław 1986. Omówienie bibliografii ogólnej polskiej daje w swym artykule M. Biernacka, Dwadzieścia lat polskiej bibliografii 1944-1964, Przegląd Biblioteczny, R. 33:1965, z. 3. Historyczne bibłiografie retrospektywne Z bibliografii ogólnych korzystają jednak historycy rzadziej, niż ze specjalnych bibliografii historycznych, informujących o wydawnictwach źródeł i opracowań z zakresu historii. Bibliografie te stanowią czasem rozszerzone i uzupełnione wyciągi z bibliografii ogólnych, najczęściej jednak są samoistnymi dziełami przystosowanymi do potrzeb i celów badania historycznego. Pierwszą polską bibliografię historyczną opracował Joachim L e 1 e w e 1 pt. Bibliograficznych ksiąg dwoje (1823). Spośród polskich bibliografii retrospektywnych tego rodzaju najważniejsza jest: Ludwika F i n k 1 a, Bibliografia historii polskiej, cz. I-III, Lwów-Kraków 1891 -1914. Fotograficzny przedruk tej bibliografii, będący wierną, także pod względem wyglądu zewnętrznego, jej kopią, tzw. wydanie fotooffsetowe, ukazał się w Warszawie w 1955 roku. Zakres tej bibliografii obejmuje dzieła dotyczące historii Polski do roku 1815, wydane do roku 1910, tzn. dzieła dotyczące np. powstania listopadowego, Wielkiej Emigracji lub Wiosny Ludów, nie zostały przez F i n k 1 a odnotowane. Jest to już dziś bibliografia w znacznej mierze przestarzała. Wadą jej jest nadmiar pozycji błahych, artykułów drukowanych w tygodnikach, a nawet gazetach, o niskiej wartości naukowej już w chwili ogłoszenia, a tym bardziej po osiemdziesięciu pięciu latach. Jej miejsce zajęła: Bibliografia historii Polski, wydana przez Instytut Historii PAN T. I: cz. 1-3, do roku 1795 pod red. H. Madurowicz-Urbańskiej, Warszawa 1965 T. II: cz. 1-2 (1795-1918) pod red. H. Madurowicz-Urbańskiej, Warszawa 1967, T. III: cz. 1-2 (1918-1945) pod red. W. Bieńkowskiego, Warszawa 1974-78. Uwaga: tom I zawiera w swej części pierwszej obszerny dział ogólny, rejestrujący opracowania dotyczące całości dziejów Polski i źródeł wraz ze źródłoznawstwem i naukami pomocniczymi historii. Od zapoznania się z tą bibliografią należy rozpoczynać wszelkie badania nad dziejami Polski. OZ o~iMO~u~Ad `~ISdIl'~S OOZ-9/ 'Id ~ a ~ x..11 ~L ;: Bieżące bibliografie historyczne .6 - wy_ Bibliografia F i n k t a i inne bibliografie retrospektywne rejestrują publikacje wydane ąc mate- do momentu zakończenia prac redakcyjnych nad każdą z tych bibliografii. Skutkiem tego nie znajdziemy w nich wiadomości o źródłach i opracowaniach najnowszych, wydanych ostatnio. Dlatego konieczne jest, aby badacz korzystał nie tylko z bibliografii retrospektywnych, od ejmująca których oczywiście zawsze należy rozpoczynać poszukiwania, ale i z bibliografii bieżących, ne takie, ukazu c ch si na cz ście w owi zaniu z czaso ismami naukow mi b dź ako dodatki do Ją Y ~ J ę J P ą P Y ą J a W i- nich, bądź jako zawarte w nich w postaci recenzji, omówień i notek bibliograficznych inforjego tra- mujących o nowowydanych publikacjach. ~zędowe- Bibliografia bieżąca historii Polski zaczęła się ukazywać od 1902 roku w Kwartalniku na w la- historycznym. W latach 1929-34 wydawano ją w postaci osobnych zeszytów, dodawanych gnie czę- do Kwartalnika Historycznego. W roku 1952 Jan B a u m g a r t wydał, jako samoistną publipod red. kację, Bibliografię historii Polski za rok 1948. Od tego czasu ukazały się dalsze tomy tej bikiej daje bliografti w opracowaniu Jana B a u m g a r ta, obejmujące lata: 1944--47, 1949, 1950-51, t'rzegtąd 1952-53, 1954, 1955, a od 1956 roku przy współudziale Anny Malcówny. Od 1967 roku opracowała ją A. Malcówna przy współpracy Stanisława Cłuszka i Ireny Perzanowskiej. W latach osiemdziesiątych nastąpiły dalsze zmiany w zespole redakcyjnym m.in. w 1985 roku odeszła A. Malcówna. Jak z tego wynika, w bieżącej bibliografii historii Polski istniaje luka, obejmująca lata 1935-1943. W poszukiwaniach bibliograFzcznych dotyczących tych lat mu ~ biblio- simy sięgać do Bibliografii historii Polski t. III (1918-1945) pod red. W. Bieńkowskiego lub historii. do materiałów bibliograficznych rozsianych po różnych czasopismach naukowych. Specjalistyczne bibliografie historyczne Rozwój badań naukowych nad dziejami Polski spowodował konieczność opracowywania wyspecjalizowanych bibliografii poświęconych szczególnie ważnym dla badaczy epokom, problemom a nawet wybitnym postaciom. Na użytek historyków - regionalistów rozpoczęto przygotowywanie i publikowanie, zwłaszcza po 1950 roku, licznych bibliografii regionalnych rejestrujących publikacje dotyczące całych historycznych dzielnic, ziem i miast. W niniejszym skrypcie podajemy wykaz tylko najwalniejszych bibliografii, zwłaszcza przydatnych studentom regionu kujawsko-pomorskiego. Bibliografia druków socjalistycznych. Pod red. Ż. Kormanowej, T. 1, Warszawa 1960 Bibliografia historii Polski XIX w. Pod red. S. Płockiego. T. l, (1815-31), Wrocław 1958, T. 2, cz. 1~, (1832-64), Wrocław 1968-83 Bibliografia powstania narodu polskiego w 1830-1831, pod red. A. Hirschberga, Lwów 1882 Bibliografia wojskowa ll wojny światowej. Materiały za lata 1939-1958. Warszawa 1960 Bibliografia wojny wyzwoleńczej narodu polskiego 1939-1945. Problematyka wojskowa, materiały z lat 1939--1967 w opr. K. Szczepańskiej i B. Zielińskiej, Warszawa 1973 K. Budzyk, Bibliografia konstytucji sejmowych w XVII wieku w Polsce, Wrocław 1952 W. Chojnacki, K. Pospieszalski, E. Serwański, Materiały do bibliografii okupacji hitle rowskiej w Polsce 1939-1945, Warszawa 1957 W.Chojnacki, Bibliografia zwartych druków konspiracyjnych wydanych pod okupację hitlerowską w latach 1939-1945, Warszawa 1970 W. Chojnacki, J. Kowalik: Bibliografia niemieckich bibliografii dotvczgcych Polski 1900-1958, Poznań 1960 40 M. Cytowska, Bibliografia druków urzędowych XVI wieku, Wrocław 1961 E. Czermanowicz, M. Dąbrowski; Polska Partia Robotnicza w walce o utrwalanie władzy ludowej 1945-1948, Warszawa 1972 Deportacje ' przemieszczenia ludności polskiej w głęb ZSRR 1939-1945. Przegląd piśmiennictwa pod red T. Walichnowskiego, Warszawa 1988 K. Dolindowska, A. Haleba, Wydawnictwa socjalistyczne w Polsce 1918-1939 (druki zwarte), Warszawa t. 2: 1968, t. 5:1976 E. Duraczyński, S. Lewandowska, Centralny katalog relacji i wspomnień z lat 1939-1945. Indeksów, nazwisk, pseudonimów, nazw geograficznych, organizacji konspiracyjnych, t. I-2, Wrocław 1972 Dzieje parlamentaryzmu w Polsce XV-XX w. Materiały bibliograficzne w oprac. K. Zielińskiego, Warszawa 1985 J. Fńeske, Materiały do bibliografii okupacji hitlerowskiej w Polsce. Piśmiennictwo pol skie za lata 1944-1968, Warszawa 1978 R. Gupienieć, Bibliografia numizmatyki polskiej za lata 1945-1957, Warszawa 1959 W. Kiedrzyńska, Powstanie warszawskie w książce i prasie. Poradnik bibliograficzny, Warszawa 1972 K. Koranyi, Bibliografia historyczno-prawna za lata 1926-36. Cz. 1-2, Lwów 19381939, oraz przy współudziale J. Koranyiowej za lata 1937-1947, Toruń 1959 J. Kosicki, W. Kozłowski, Bibliografia piśmiennictwa polskiego za lata 1944-1953 o hitlerowskich zbrodniach wojennych, Warszawa 1955 E. Kozłowski, Bibliografia powstania styczniowego, Warszawa 1964 E. Maliszewski, Bibliografia pamiętników polskich i Polski dotyczących (druki i rękopisy), Warszawa 1928 J. Skrzypek, Bibliografia pamiętników polskich do 1964 r., Wrocław 1976 H. Lipka, A. Mroczkowska, E. Wyglenda, Ruch polski w Niemczech w latach 19221939, Opole 1972 Komisja Edukacji Narodowej. Bibliografia, oprac. K. Podlaszewska i inni, Wrocław 1979 Materiały do bibliografii dziejów emigracji oraz skupisk polonijnych w Ameryce Pół nocnej i Południowej w XIX i XX wieku pod red. I. Paczyńskiej i A. Pilcha, Kraków 1979 Materiały do bibliografii dziennikarstwa i prasy w Polsce w latach 1944-1954, pod red. J. Halperna, Warszawa 1957 S. Płaza, Źródła drukowane do dziejów wsi w dawnej Polsce. Studium bibliograficzno-źródłoznawcze. Zeszyty Naukowe U. J. 1974, Prace prawnicze z. 66 oraz Warsztat naukowy historyka wsi Polski feudalnej, Warszawa 1980 (rozprawa ta obejmuje zarówno stan bibliografii i wiedzy prasoznawczej jak i stan badań dyscyplin historycznych zajmujących się dziejami wsi). Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660. Bibliografia pod red. A. Przybosia, Warszawa 1957 100-lecie polskiego ruchu robotniczego (Materiały bibliograficzne) w oprac. I. Wronowskiej, K. Zielińskiego, Warszawa 1982 A. Suligowski, Bibliografia prawnicza polska XIX i XX wieku, Warszawa 1911 Wojna obronna Polski w 1939 r. Bibliografia pod red. W. Majewskiego, wyd. II, Warszawa 1971 u z aupo z ~IU~n~ou~z~~~lu u:~ul~ LL6I "~~'Z ~IÓ~I ., `6I ~S ZS X060) x~3 ~ itll~IrTV`T ne r., 41 Niektóre bibliografie regionalne Bibliografia Krakowa, w oprac. T. Bieńkowskiej i Z. Vogel, ukazuje się od 1970 r. Bibliografia regionu białostockiego, t. I (1944-1962), oprac. K. Lewicka i J. Pochodowicz, suplement do t. 5 Rocznika Białostockiego, Białystok 1964 Bibliografia regionalna Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej pod red. B. Świderskiego, wychodzi od 1959, od 1960 osobno dla Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej Bibliografia rzeszowszczyzny, w oprac. P. Pasławskiej, od 1864 Bibliografia Warszawy, pod red. J. Darko, t. I do 1864 r., druki zwarte, Wrocław 1958, t. II wydawnictwa ciągłe 1944-1952, Wrocław 1964, t. III, wyd. ciągłe 1864-1903, Wrocław 1971, t. IV wyd. ciągłe 1904-1918, Wrocław 1973, t. V wyd. ciągłe 1919-1928, Wrocław 1977, t. VI wyd. ciągłe 1929-1939, wojna i okupacja 1939-1944, Wrocław 1984 Bibliografia zachodnia, pod red. W. Chojnackiego, Poznań 1947 F. Czarnecki, Bibliografia ziem zachodnich 1945-1958, Poznań 1962 J. Dembski, S. Kubiak, Bibliografia kultury miasta Poznania 1945-1968, Poznań 1972 S. Kubiak, Bibliografia historii powstania wielkopolskiego 1918-1919, Poznań 1963 t,ódzka bibliografia regionalna 1945-1970, oprac. Wanda i Wacław Frontczakowie pod red. B. Świderskiego, Łódź 1976; od 1971 r. ukazuje się jako bibliografia bieżąca pt.: Bibliografia Łodzi i województwa łódzkiego K. Maleczyński, Bibliografia historii Śląska za lata 1939-1946, Wrocław 1954, oraz zalata 1948-1955, Wrocław 1961 M. Szymańska, Bibliografia historii Poznania, Poznań 1960 A. Wojtkowski, Bibliografia historii Wielkopolski, t. I-II, Poznań 1938 Regionalne bibliografie Kujaw, Pomorza, Warmii i Mazur Bibliografia historii Pomorza Wschodniego i Zachodniego, pod red. H. Baranowskiego od 1958 r. wychodzi w Toruniu jako bibliografia bieżąca, od 1968 r. pt. Bibliografa historii Pomorza ..., oraz krajów regionu Bałtyku, jako dodatek do Zapisek Historycznych Bibliografia Pomorza Gdańskiego za rok 1963 (województwo gdańskie) oprac. W. Andrusiak, M. Bielewicz, B. Ramotowska, Warszawa-Poznań 1972-1975 Bibliografia Pomorza Zachodniego, t. 1 (1945-1950), oprac. C. Gałczyńska, E. Gos, W. Nieznanowska, Szczecin 1971 Bibliografia polskiego piśmiennictwa morskiego 1801-1900, druki zwarte, oprac. A. Swiderska, Gdańsk 1986, 1901-1944, druki zwarte, oprac. J. Des Loges, Gdańsk 1986; 1945-1975, druki zwarte, oprac. M. Babnis, Gdańsk 1981 Morze i Pomorze. Książki - czasopisma - filmy. Oprac. J. Wadowski, Warszawa 1964 Polska bibliografia morza i Pomorza. Oprac. S. Zieliński, Warszawa 1935 Bibliografia Jaćwieży (Materiały z lat 1945-1975J, oprac. J. Matelska, J. Maj, Rozprawy U.W. nr 283, filia w Białymstoku, Białystok 1985 Bibliografia Mazur i Warmii w okresie dziesięciolecia 1945-1955, oprac. E. SukertowaBiedrawina, Olsztyn 1960, ukazywały się następne tomy do 1978 Warmia i Mazury. Poradnik bibliograficzny 1945-1984, oprac. B. Wasilewska, Olsztyn 1985 Materiały do bibliografii historycznej Ziemi Dobrzyńskiej, Włocławek 1986, oprac. M. Krajewski Bibliografia miasta Torunia, oprac. H. Baranowski, Poznań 1972 42 Bibliografia C7tojnic za lata 1945-1978. Praca magisterska E. Erdman wykonana pod opieką doc.dr H. Dubowika, Bydgoszcz 1979, (maszynopis w Bibliotece WSP w Bydgoszczy) Uwaga: Bibliografie innych miast Kujaw i Pomorza publikują lokalne czasopisma naukowe jak n.p. Rocznik Elbląski, Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie Bibliographie der Geschichte von Ost- und Westpreussen, bearb. E. Wermke, Kónigsberg Pr. 1933; Nachtrag bis 1929, Aalen 1962; ... fYlr die Jahre 1930-1938, Aalen 1964; ... fiirdieJahre. 1939-1970, Godesberg 1974;f.d. Jah. 1971-74, Marburg/Lahn 1978. Najważniejsze bibliografie narodowe Od 1926 r. ukazuje się, wydawana staraniem Międzynarodowego Komitetu Nauk Historycznych: International Bibliography of Histońcal Sciences zawierająca także potrzebne wstępne informacje o ważniejszych wydawnictwach bibliograficznych, wydawanych w poszczególnych krajach. Przykładowo wymienimy kilka ważniejszych bibliografii narodowych: G.M. Dutchher, H.R. Shipman, A Guide to Historical Literature, 2 wyd., New York 1949 Bibliographie d'oeuvres choisies de la science historique hongroise 1945-1959, Budapest 1960 Bibliography of British History, Oxford 1928-1959 Bibliografia stonca nazionale, t. 1-17, Roma-Bari 1942-1957 S.E. Bnng, Bibliografisk handbok till syeriges histona Stockolm 1934 F.Ch. Dahlman, G. Waitz, Ouellenkunde der deutschen Geschichte, wyd. 9, Leipzig 1931 G. Franz, Bficherkunde zur deutschen Geschichte, Miinchen 1951 Les Sources de 1'histoire de France depuis les origines jusqu'en 1815, t. 1-18, Paris 1901-1935 Bibliografija russkoj bibliografii po istońi SSSR. Annotirowannyj pierećen' bibliograficzeskich ukazatielej, izdannych do 1917goda, Moskwa 1957 Istorija SSSR. Ukazatiel sowietskoj litieratury za 1917-1952 g, t. 1-2, oraz uzupełnienia t. 1-2, Moskwa 1956-1958 Bieżące bibliografie historyczne .6 - wy_ Bibliografia F i n k t a i inne bibliografie retrospektywne rejestrują publikacje wydane ąc mate- do momentu zakończenia prac redakcyjnych nad każdą z tych bibliografii. Skutkiem tego nie znajdziemy w nich wiadomości o źródłach i opracowaniach najnowszych, wydanych ostatnio. Dlatego konieczne jest, aby badacz korzystał nie tylko z bibliografii retrospektywnych, od ejmująca których oczywiście zawsze należy rozpoczynać poszukiwania, ale i z bibliografii bieżących, ne takie, ukazu c ch si na cz ście w owi zaniu z czaso ismami naukow mi b dź ako dodatki do Ją Y ~ J ę J P ą P Y ą J a W i- nich, bądź jako zawarte w nich w postaci recenzji, omówień i notek bibliograficznych inforjego tra- mujących o nowowydanych publikacjach. ~zędowe- Bibliografia bieżąca historii Polski zaczęła się ukazywać od 1902 roku w Kwartalniku na w la- historycznym. W latach 1929-34 wydawano ją w postaci osobnych zeszytów, dodawanych gnie czę- do Kwartalnika Historycznego. W roku 1952 Jan B a u m g a r t wydał, jako samoistną publipod red. kację, Bibliografię historii Polski za rok 1948. Od tego czasu ukazały się dalsze tomy tej bikiej daje bliografti w opracowaniu Jana B a u m g a r ta, obejmujące lata: 1944--47, 1949, 1950-51, t'rzegtąd 1952-53, 1954, 1955, a od 1956 roku przy współudziale Anny Malcówny. Od 1967 roku opracowała ją A. Malcówna przy współpracy Stanisława Cłuszka i Ireny Perzanowskiej. W latach osiemdziesiątych nastąpiły dalsze zmiany w zespole redakcyjnym m.in. w 1985 roku odeszła A. Malcówna. Jak z tego wynika, w bieżącej bibliografii historii Polski istniaje luka, obejmująca lata 1935-1943. W poszukiwaniach bibliograFzcznych dotyczących tych lat mu ~ biblio- simy sięgać do Bibliografii historii Polski t. III (1918-1945) pod red. W. Bieńkowskiego lub historii. do materiałów bibliograficznych rozsianych po różnych czasopismach naukowych. Specjalistyczne bibliografie historyczne Rozwój badań naukowych nad dziejami Polski spowodował konieczność opracowywania wyspecjalizowanych bibliografii poświęconych szczególnie ważnym dla badaczy epokom, problemom a nawet wybitnym postaciom. Na użytek historyków - regionalistów rozpoczęto przygotowywanie i publikowanie, zwłaszcza po 1950 roku, licznych bibliografii regionalnych rejestrujących publikacje dotyczące całych historycznych dzielnic, ziem i miast. W niniejszym skrypcie podajemy wykaz tylko najwalniejszych bibliografii, zwłaszcza przydatnych studentom regionu kujawsko-pomorskiego. Bibliografia druków socjalistycznych. Pod red. Ż. Kormanowej, T. 1, Warszawa 1960 Bibliografia historii Polski XIX w. Pod red. S. Płockiego. T. l, (1815-31), Wrocław 1958, T. 2, cz. 1~, (1832-64), Wrocław 1968-83 Bibliografia powstania narodu polskiego w 1830-1831, pod red. A. Hirschberga, Lwów 1882 Bibliografia wojskowa ll wojny światowej. Materiały za lata 1939-1958. Warszawa 1960 Bibliografia wojny wyzwoleńczej narodu polskiego 1939-1945. Problematyka wojskowa, materiały z lat 1939--1967 w opr. K. Szczepańskiej i B. Zielińskiej, Warszawa 1973 K. Budzyk, Bibliografia konstytucji sejmowych w XVII wieku w Polsce, Wrocław 1952 W. Chojnacki, K. Pospieszalski, E. Serwański, Materiały do bibliografii okupacji hitle rowskiej w Polsce 1939-1945, Warszawa 1957 W.Chojnacki, Bibliografia zwartych druków konspiracyjnych wydanych pod okupację hitlerowską w latach 1939-1945, Warszawa 1970 W. Chojnacki, J. Kowalik: Bibliografia niemieckich bibliografii dotvczgcych Polski 1900-1958, Poznań 1960 40 M. Cytowska, Bibliografia druków urzędowych XVI wieku, Wrocław 1961 E. Czermanowicz, M. Dąbrowski; Polska Partia Robotnicza w walce o utrwalanie władzy ludowej 1945-1948, Warszawa 1972 Deportacje ' przemieszczenia ludności polskiej w głęb ZSRR 1939-1945. Przegląd piśmiennictwa pod red T. Walichnowskiego, Warszawa 1988 K. Dolindowska, A. Haleba, Wydawnictwa socjalistyczne w Polsce 1918-1939 (druki zwarte), Warszawa t. 2: 1968, t. 5:1976 E. Duraczyński, S. Lewandowska, Centralny katalog relacji i wspomnień z lat 1939-1945. Indeksów, nazwisk, pseudonimów, nazw geograficznych, organizacji konspiracyjnych, t. I-2, Wrocław 1972 Dzieje parlamentaryzmu w Polsce XV-XX w. Materiały bibliograficzne w oprac. K. Zielińskiego, Warszawa 1985 J. Fńeske, Materiały do bibliografii okupacji hitlerowskiej w Polsce. Piśmiennictwo pol skie za lata 1944-1968, Warszawa 1978 R. Gupienieć, Bibliografia numizmatyki polskiej za lata 1945-1957, Warszawa 1959 W. Kiedrzyńska, Powstanie warszawskie w książce i prasie. Poradnik bibliograficzny, Warszawa 1972 K. Koranyi, Bibliografia historyczno-prawna za lata 1926-36. Cz. 1-2, Lwów 19381939, oraz przy współudziale J. Koranyiowej za lata 1937-1947, Toruń 1959 J. Kosicki, W. Kozłowski, Bibliografia piśmiennictwa polskiego za lata 1944-1953 o hitlerowskich zbrodniach wojennych, Warszawa 1955 E. Kozłowski, Bibliografia powstania styczniowego, Warszawa 1964 E. Maliszewski, Bibliografia pamiętników polskich i Polski dotyczących (druki i rękopisy), Warszawa 1928 J. Skrzypek, Bibliografia pamiętników polskich do 1964 r., Wrocław 1976 H. Lipka, A. Mroczkowska, E. Wyglenda, Ruch polski w Niemczech w latach 19221939, Opole 1972 Komisja Edukacji Narodowej. Bibliografia, oprac. K. Podlaszewska i inni, Wrocław 1979 Materiały do bibliografii dziejów emigracji oraz skupisk polonijnych w Ameryce Pół nocnej i Południowej w XIX i XX wieku pod red. I. Paczyńskiej i A. Pilcha, Kraków 1979 Materiały do bibliografii dziennikarstwa i prasy w Polsce w latach 1944-1954, pod red. J. Halperna, Warszawa 1957 S. Płaza, Źródła drukowane do dziejów wsi w dawnej Polsce. Studium bibliograficzno-źródłoznawcze. Zeszyty Naukowe U. J. 1974, Prace prawnicze z. 66 oraz Warsztat naukowy historyka wsi Polski feudalnej, Warszawa 1980 (rozprawa ta obejmuje zarówno stan bibliografii i wiedzy prasoznawczej jak i stan badań dyscyplin historycznych zajmujących się dziejami wsi). Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660. Bibliografia pod red. A. Przybosia, Warszawa 1957 100-lecie polskiego ruchu robotniczego (Materiały bibliograficzne) w oprac. I. Wronowskiej, K. Zielińskiego, Warszawa 1982 A. Suligowski, Bibliografia prawnicza polska XIX i XX wieku, Warszawa 1911 Wojna obronna Polski w 1939 r. Bibliografia pod red. W. Majewskiego, wyd. II, Warszawa 1971 u z aupo z ~IU~n~ou~z~~~lu u:~ul~ LL6I "~~'Z ~IÓ~I ., `6I ~S ZS X060) x~3 ~ itll~IrTV`T ne r., 41 Niektóre bibliografie regionalne Bibliografia Krakowa, w oprac. T. Bieńkowskiej i Z. Vogel, ukazuje się od 1970 r. Bibliografia regionu białostockiego, t. I (1944-1962), oprac. K. Lewicka i J. Pochodowicz, suplement do t. 5 Rocznika Białostockiego, Białystok 1964 Bibliografia regionalna Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej pod red. B. Świderskiego, wychodzi od 1959, od 1960 osobno dla Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej Bibliografia rzeszowszczyzny, w oprac. P. Pasławskiej, od 1864 Bibliografia Warszawy, pod red. J. Darko, t. I do 1864 r., druki zwarte, Wrocław 1958, t. II wydawnictwa ciągłe 1944-1952, Wrocław 1964, t. III, wyd. ciągłe 1864-1903, Wrocław 1971, t. IV wyd. ciągłe 1904-1918, Wrocław 1973, t. V wyd. ciągłe 1919-1928, Wrocław 1977, t. VI wyd. ciągłe 1929-1939, wojna i okupacja 1939-1944, Wrocław 1984 Bibliografia zachodnia, pod red. W. Chojnackiego, Poznań 1947 F. Czarnecki, Bibliografia ziem zachodnich 1945-1958, Poznań 1962 J. Dembski, S. Kubiak, Bibliografia kultury miasta Poznania 1945-1968, Poznań 1972 S. Kubiak, Bibliografia historii powstania wielkopolskiego 1918-1919, Poznań 1963 t,ódzka bibliografia regionalna 1945-1970, oprac. Wanda i Wacław Frontczakowie pod red. B. Świderskiego, Łódź 1976; od 1971 r. ukazuje się jako bibliografia bieżąca pt.: Bibliografia Łodzi i województwa łódzkiego K. Maleczyński, Bibliografia historii Śląska za lata 1939-1946, Wrocław 1954, oraz zalata 1948-1955, Wrocław 1961 M. Szymańska, Bibliografia historii Poznania, Poznań 1960 A. Wojtkowski, Bibliografia historii Wielkopolski, t. I-II, Poznań 1938 Regionalne bibliografie Kujaw, Pomorza, Warmii i Mazur Bibliografia historii Pomorza Wschodniego i Zachodniego, pod red. H. Baranowskiego od 1958 r. wychodzi w Toruniu jako bibliografia bieżąca, od 1968 r. pt. Bibliografa historii Pomorza ..., oraz krajów regionu Bałtyku, jako dodatek do Zapisek Historycznych Bibliografia Pomorza Gdańskiego za rok 1963 (województwo gdańskie) oprac. W. Andrusiak, M. Bielewicz, B. Ramotowska, Warszawa-Poznań 1972-1975 Bibliografia Pomorza Zachodniego, t. 1 (1945-1950), oprac. C. Gałczyńska, E. Gos, W. Nieznanowska, Szczecin 1971 Bibliografia polskiego piśmiennictwa morskiego 1801-1900, druki zwarte, oprac. A. Swiderska, Gdańsk 1986, 1901-1944, druki zwarte, oprac. J. Des Loges, Gdańsk 1986; 1945-1975, druki zwarte, oprac. M. Babnis, Gdańsk 1981 Morze i Pomorze. Książki - czasopisma - filmy. Oprac. J. Wadowski, Warszawa 1964 Polska bibliografia morza i Pomorza. Oprac. S. Zieliński, Warszawa 1935 Bibliografia Jaćwieży (Materiały z lat 1945-1975J, oprac. J. Matelska, J. Maj, Rozprawy U.W. nr 283, filia w Białymstoku, Białystok 1985 Bibliografia Mazur i Warmii w okresie dziesięciolecia 1945-1955, oprac. E. SukertowaBiedrawina, Olsztyn 1960, ukazywały się następne tomy do 1978 Warmia i Mazury. Poradnik bibliograficzny 1945-1984, oprac. B. Wasilewska, Olsztyn 1985 Materiały do bibliografii historycznej Ziemi Dobrzyńskiej, Włocławek 1986, oprac. M. Krajewski Bibliografia miasta Torunia, oprac. H. Baranowski, Poznań 1972 42 Bibliografia C7tojnic za lata 1945-1978. Praca magisterska E. Erdman wykonana pod opieką doc.dr H. Dubowika, Bydgoszcz 1979, (maszynopis w Bibliotece WSP w Bydgoszczy) Uwaga: Bibliografie innych miast Kujaw i Pomorza publikują lokalne czasopisma naukowe jak n.p. Rocznik Elbląski, Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie Bibliographie der Geschichte von Ost- und Westpreussen, bearb. E. Wermke, Kónigsberg Pr. 1933; Nachtrag bis 1929, Aalen 1962; ... fYlr die Jahre 1930-1938, Aalen 1964; ... fiirdieJahre. 1939-1970, Godesberg 1974;f.d. Jah. 1971-74, Marburg/Lahn 1978. Najważniejsze bibliografie narodowe Od 1926 r. ukazuje się, wydawana staraniem Międzynarodowego Komitetu Nauk Historycznych: International Bibliography of Histońcal Sciences zawierająca także potrzebne wstępne informacje o ważniejszych wydawnictwach bibliograficznych, wydawanych w poszczególnych krajach. Przykładowo wymienimy kilka ważniejszych bibliografii narodowych: G.M. Dutchher, H.R. Shipman, A Guide to Historical Literature, 2 wyd., New York 1949 Bibliographie d'oeuvres choisies de la science historique hongroise 1945-1959, Budapest 1960 Bibliography of British History, Oxford 1928-1959 Bibliografia stonca nazionale, t. 1-17, Roma-Bari 1942-1957 S.E. Bnng, Bibliografisk handbok till syeriges histona Stockolm 1934 F.Ch. Dahlman, G. Waitz, Ouellenkunde der deutschen Geschichte, wyd. 9, Leipzig 1931 G. Franz, Bficherkunde zur deutschen Geschichte, Miinchen 1951 Les Sources de 1'histoire de France depuis les origines jusqu'en 1815, t. 1-18, Paris 1901-1935 Bibliografija russkoj bibliografii po istońi SSSR. Annotirowannyj pierećen' bibliograficzeskich ukazatielej, izdannych do 1917goda, Moskwa 1957 Istorija SSSR. Ukazatiel sowietskoj litieratury za 1917-1952 g, t. 1-2, oraz uzupełnienia t. 1-2, Moskwa 1956-1958 Czasopisma Rola czasopisma naukowego nie kończy się na dostarczeniu aktualnej informacji bibliograficznej, choć w tym punkcie naszych rozważań najbardziej nas interesują. Znaczenie ich polega ponadto na tym, że udostępniają one swe łamy dla drobniejszych publikacji historycznych - artykułów, polemik, recenzji i drobniejszych tekstów źródłowych oraz informują o bieżącym życiu naukowym w kraju i zagranicą. Dobrze redagowane pismo naukowe spełnia też ważną rolę organizatorską w nauce poprzez odpowiedni dobór autorów i ogłaszanych przez nich materiałów, stając się trybuną wymiany poglądów i dyskusji naukowych, a nierzadko same organizują nowe "szkoły historyczne". Zakres zainteresowań naukowego czasopisma historycznego w zasadzie powinien być określony wystarczająco jasno w jego tytule. Pośród wielu ukazujących się aktualnie czasopism istnieje bowiem swoisty podział pracy, wyrażający się w doborze tematów publikowanych prac. Zwykle w każdym kraju istnieje jedno lub dwa czasopisma o charakterze reprezentatywnym, zajmujące się problematyką dziejów danego kraju jako całości, czasopisma specjalistyczne poświęcone różnym dziedzinom nauki historycznej np. historia prawa, historia kultury itp. oraz czasopisma regionalne i lokalne. 43 W poszukiwaniach bibliograficznych, kiedy korzystamy z czasopism jako z bibliografii bieżącej, uwzględniać musimy x reguły wszystkie czasopisma o charakterze ogólnym, oraz wiążące się z tematyką badanego zagadnienia czasopisma specjalistyczne i regionalne. Spośród polskich czasopism historycznych wymienić należy: Czasopisma ogólne: Kwartalnik Historyczny - założony w roku 1887. Wydawany do roku 1939 przez Towarzystwo Historyczne (od momentu odzyskania niepodległości: Polskie Towarzystwo Historyczne) we Lwowie, w okresie okupacji, jak wszystkie czasopisma polskie, nie ukazywał się. W latach 1946-1951 wychodził w Krakowie, w roku 1951 został przejęty przez Instytut Histońi Polskiej Akademii Nauk i przeniesiony do Warszawy. Przegląd Historyczny (kwartalnik) - założony w roku 1906. Wydawany przez Warszawskie Towarzystwo Miłośników Histońi będące warszawskim oddziałem PTH. Publikuje mateńały głównie z zakresu histońi powszechnej. Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału historyczno-filozoficznego Akademii Umiejętności w Krakowie - założone w roku 1874, od roku 1891 do 1951 pod tytułem: Rozprawy Akademii Umiejętności (od 1918: Polskiej Akademii Umiejętności), wydział historyczno-filozoficzny. Obecnie nie ukazuje się. Roczniki Historyczne - wydawane od roku 1925 przez Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu. Acta Poloniae Historica - wydawane od roku 1958 przez Instytut Historii PAN w Warszawie, publikuje w językach obcych (francuskim, angielskim i niemieckim) artykuły przeglądowe, informujące czytelnika zagranicznego o aktualnym stanie badań w zakresie histońi w Polsce. Z tego względu czasopismo to może być wykorzystywane jako orientacyjna pomoc bibliograficzna, zwłaszcza w zakresie najnowszej literatury naukowej. Teki Historyczne - organ emigracyjnego Polskiego Towarzystwa Historycznego w Wielkiej Brytanii - od roku 1947 w Londynie. Czasopisma specjalistyczne: Studia Źródłoznawcze - wydawane od roku 1957 w Poznaniu przez Instytut Histońi PAN (Źródłoznawstwo, metodologia histońi, nauki pomocnicze histońi). Archeion - wydawany od roku 1927 przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych (poprzednio instytucja ta nosiła inne nazwy). (Archiwistyka i archiwoznawstwo). Slavia Antiqua - od roku 1948 w Poznaniu. (Histońa Słowiańszczyzny starożytnej i wczesnośredniowiecznej). Slavia Occidentalis - od roku 1921 w Poznaniu. (Histońa i filologia słowiańska). Studia wczesnośredniowieczne - ukazuje się w nieregularnych odstępach czasu od roku 1952 w Warszawie. Studia mediewistyczne - od roku 1958 w Warszawie. Mediaevalia - od roku 1957 w Warsxawie. Wiadomości numizmatyczne - od roku 1957 w Warszawie. (W latach 1889-1949 wychodziło w Krakowie czasopismo pt. Wiadomości numizmatyczno-archeologiczneJ. Archiwum do dziejów oświaty - od roku 1959 w Warszawie. (W latach 1878-1939 wychodziło w Krakowie Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce). Kwartalnik Historii Kultury Materialnej - od roku 1953 w Warszawie. (Historia narzędzi i sposobów produkcji - rolnictwo, rzemiosło, przemysł, budownictwo, osadnictwo, górnictwo itp.). 44 Kwartalnik Historii Nauki i Techniki - od roku 1955 w Warszawie. Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej - od roku 1953 w Warszawie. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego - od roku 1962 we Wrocławiu. Czasopismo Prawno-Historyczne - od roku 1948 w Poznaniu. Studia i Materiały z Historii Kultury Mateńalnej, z seriami: Studia z dziejów górnictwa i hutnictwa. Studia z dziejów gospodarstwa wiejskiego - od 1957 roku w Warszawie. Rocznik Historii Sztuki - od roku 1956 w Warszawie. Reformacja w Polsce - od 1921 roku (nieregularnie) w Warszawie. Odrodzenie i Reformacja w Polsce - od roku 1956 w Warszawie. Nasza Przeszłość - od roku 1946 w Krakowie, (historia kościoła). Przegląd Zachodni - od roku 1945 w Poznaniu (historia Niemiec, stosunki polsko-niemieckie). Wojskowy Przegląd Historyczny - od roku 1956 w Warszawie. Jego poprzednikiem przed wojną był Przegląd Historyczno-Wojskowy, wydawany w Warszawie w latach 1929-1938. Najnowsze Dzieje Polski - od roku 1957 w Warszawie, dwie serie pod tym samym tytułem, obejmujące dzieje Polski w okresie 1914-1939 i 1939-1945. Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych - od 1931 do 1938 roku we Lwowie, od 1946 roku w Poznaniu. Studia i Materiały do Historii Wojskowości - od roku 1954 w Warszawie, do r. 1956 pt.: Studia i Materiały do Historii Sztuki Wojennej. Z pola Walki - od roku 1958 w Warszawie, dzieje ruchu robotniczego. Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego - od roku 1950 w Warszawie (teistoria Żydów w Polsce (ze szczególnym uwzględnieniem eksterminacji Żydów w okresie okupacji 1939-1945). historyka - od roku 1969 w Krakowie (metodologia historii). Ważniejsze czasopisma regionalne Rocznik Krakowski - od roku 1898 w Krakowie Małopolskie Studia Historyczne - od roku 1958 w Krakowie Rocznik Przemyski - od roku 1909 w Przemyslu Rocznik Województwa Rzeszowskiego - od raku 1958 w Rzeszowie Rocznik Lódzki - od roku 1928 w Łodzi Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych - od roku 1950 w Łodzi Zaranie Śląskie - od roku 1907 w Katowicach Sobótka, Śląski Kwartalnik Historyczny - od roku 1946 we Wrocławiu Kwartalnik Opolski - od roku 1955 w Opolu Studia i Materiały z Dziejów Śląska - od roku 1957 we Wrocławiu Rocznik Wrocławski - od roku 1957 we Wrocławiu Archiwum Historyczne Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego - od roku 1958 we Wrocławiu Studia Śląskie - od roku 1958 w Opolu Biuletyn Niemczoznawczy - od 1958 roku w Opolu Rocznik Towarzystwa Naukowego w Płocku - od roku 1929 Notatki Płockie - od roku 1956 w Płocku Nadodrze - od roku 1959 jako regularne czasopismo (w Zielonej Górze) Rocznik Lubuski - od roku 1959 w Zielonej Górze Rocznik Białostocki - od 1962 roku w Białymstoku Rocznik Lubelski - od roku 1958 w Lublinie Rocznik Pilski - od roku 1960 w Pile Rocznik Ziemi Kłodzkiej - od roku 1960 w Kłodzku Studia i Materiały do Dziejów Ziemi Sieradzkiej - od roku 1962 w Sieradzu Rocznik Warszawski - od roku 1961 w Warszawie Ważniejsze czasopisma naukowe Kujaw, Pomorza, Warmii i Mazur 45 Komunikaty Mazursko-Watmińskie - Olsztyn od 1946 Pomerania AntiQua - Gdańsk od 1965 Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego - Bydgoszcz od 1961 Przegląd Zachodnio-Pomorski - Szczecin od 1957, w 1. 1957-1961 wychodził pod nazwą "Szczecin " Rocznik Elbląski - Elbląg od 1961 Rocznik Gdański - Gdańsk od 1927 Rocznik Gdyński - Gdynia od 1977 Rocznik Grudzigdzki - Grudziądz od 1960 Rocznik Koszaliński - Koszalin od 1965 Rocznik Kulturalny Kujaw i Pomorza - Bydgoszcz od 1968 Rocznik Olsztyński - Olsztyn od 1958 Rocznik Słupski - Słupsk od 1979 Rocznik Sopocki - Sopot od 1976 Rocznik Muzeum w Toruniu - Toruń od 1962 Rocznik Toruński - Toruń od 1966 Roczniki Toruńskiego Towarzystwa Naukowego - Toruń od 1878 Studia Maritima - Wrocław 1978 Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza - Poznań 1955 Studia Pelplińskie -Pelplin 1969 Studia Warmińskie - Olsztyn od 1964 Zapiski Historyczne poświęcone historii Pomorza - Toruń od 1908 Zapiski Koszalińskie - Koszalin 1958 Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie - Włocławek od 1978 Zeszyty Naukowe WSP w Bydgoszczy. Studia z Nauk Społecznych - Bydgoszcz od 1976; Historycznych, tamże od 1990 Zeszyty Naukowe UMK w Toruniu. Nauki Humanistyczno-Społeczne - Historia - Toruń od 1957 Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego, Historia - Gdańsk od 1971, Nauki Polityczne, tamże od 1972 Ziemia Dobrzyńska. Zeszyty Historyczne Dobrzyńskiego Oddziału WTN - Rypin od 1989 Ziemia Kujawska -- Inowrocław od 1963 Wainiejsze dawne i nowsze czasopisma niemieckie dotyczące historii Pomorza i Prus Altpreussische Monatsschrift - wychodziło w Królewcu w latach 1864-1944; poprzednio, w latach 1829--1863 pod nazwą "PreussischeProvinzial-Blatter" Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins - wychodziło w Gdańsku w latach 1890-1941 (historia Pomorza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej i Powiśla j. 46 Altpreussische Forschungen - wychodziło w Krdlewcu w latach 1924-1944 (historia Prus i Zakonu Krzyżackiego, bibliografia). Mitteilungen des Westpreussischen Geschichtsyereins - wychodziło w Gdańsku w latach 1902-1936, następnie kontynuowane w nieco zmienionym charakterze w latach 1937-1943 pod nazwą "Weichselland" (w pierwotnej wersji były to krótkie rozprawki i komunikaty o badaniach w zakresie historii Pomorza Gdańskiego). Mitteilungen des Coppernicus-Vereins zu Thorn - wychodziło w latach 1878-1919 w Toruniu, następnie w latach 1920-1939 w Elblągu, podając nadal Toruń jako miejsce wydania, (historia Torunia i Ziemi Chełmińskiej). Zeitschrift filr die Geschichte und Altertumskunde Ermlands - wychodziło w Braniewie w latach 1858-1939, a od 1956 roku wznowione zostało w Osnabruck. Po II wojnie światowej, począwszy od roku 1949, wznowiono na terenie Republiki Federalnej Niemiec działalność niemieckich instytucji naukowych zajmujących się badaniem dziejów dawnych ziem wschodnich byłej Rzeszy Niemieckiej. Wydają one również własne czasopisma, z których dla polskich badaczy historii Pomorza najważniejsze są: Zeitschrift fur Ostforschung - wychodzi od 1952 roku w Marburgu an der Lahn (teistoria Europy środkowej i wschodniej, wiele informacji bibliograftcznych, obszerny dział recenzji). Jahrbuch der Albertus - UniversitHt zu Ktinigsberg (Pr. - wychodzi w Getyndze (GtSttingen), (historia Prus i Zakonu Krzyżackiego, dodatki bibliograficzne). Ostdeutsche Wissenschaft - problemy różnych nauk humanistycznych zajmujących się tzw. niemieckim Wschodem. Najważniejsze czasopisma zagraniczne o znaczeniu międzynarodowym Woprosy Istorii (Voprosy Istorii) - ZSRR (ogólnohistoryczne: historia powszechna i Związku Radzieckiego) - od 1946 roku w Moskwie. Woprosy Istorii KPSS - ZSRR (Historia ruchu robotniczego w szczególności Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego) od 1957 roku w Moskwie. Nowaja i Nowiejszaja Istorija (Novaja i novejśaja istorija - ZSRR historia nowożytna i najnowsza powszechna i Związku Radzieckiego) - od 1957 roku w Moskwie. Srednie Wieka (Srednie Veka - ZSRR historia okresu feudalizmu ) - od 1945 roku w Moskwie. Wiestnik Drewniej Istorii ~Vesmik Drevnej IstoriiJ - ZSRR (historia antyczna) - od 1949 roku w Moskwie. Istoriczeskij Archiw (Istorićeskij Archiv - ZSRR, źródłoznawstwo, publikacje drobniejszych tekstów źródłowych) - od 1946 roku w Moskwie. Istoriczeskije Zapiski (Istori~eskie Zapiski - ZSRR, ogólnohistoryczne) - od 1937 roku w Moskwie. Ćesky ćasopis historiclc~ - do roku 1939 w Pradze (ogólnohistoryczne). Ć'eskoslovensky ćasopis historicky - (CS, od roku 1951 ogólnohistoryczne) w Pradze. Zeitschrift fur Geschichtswissenschaft - (NRD ogólnohistoryczne, z przewagą historii najnowszej) od 1953 roku w Berlinie. Nistorische Zeitschrift - RFN (ogólnohistoryczne) - od 1859 roku w Monachium. Revue historique - Francja (ogólnohistoryczne) - od 1876 roku w Paryżu. Revue d'histoire de la deuxieme guerre mondiala - Francja (Historia II wojny światowej) - od 1950 roku w Paryżu. 47 Annales - Francja (histońa społeczna, problemy graniczne historii i innych nauk spo łecznych, nowe metody badań) - od 1946 roku w Paryżu. Poprzednio, od 1929 roku, czasopismo to wychodziło pod tytułem Annales d historie economique et sociale. Mitteilungen des Instituts fur Osterreichische Geschichtforschung - Austria (ogólnohistoryczne) - od 1879 roku w Wiedniu. English Histońcal Review - Anglia (ogólnohistoryczne) - od 1885 roku w Londynie. The American Historical Review - Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (ogólno historyczne) - od 1926 roku w Richmond. DRUKOWANE WYDAWNICTWA ŹRÓDŁOWE Bardzo wiele spośród źródeł pisanych jest przedmiotem specjalnych publikacji zawierających ich teksty. Są to tzw. wydawnictwa źródłowe, które przygotowuje się do druku według ustalonych zasad; najważniejsze z tych zasad omówimy w rozdziale okrytyce zewnętrznej. Obecnie zastanowimy się tylko nad tym, jaki cel przyświeca wydawaniu źródeł drukiem. Naczelnym motywem jest chęć udostępnienia źródła, które w rękopisie lub maszynopisie istnieje zaledwie w jednym lub co najwyżej w niewielkiej ilości egzemplarzy, możliwie dużej liczbie badaczy, mogących wówczas prowadzić badania jednocześnie i to niezależnie od siebie. To samo bowiem źródło może dostarczać odpowiedzi na różnie formułowane pytania. Przez ogłoszenie drukiem źródła stają się ponadto dostępne dla badaczy obcych, oszczędzając im długich i uciążliwych podróży zagranicznych. Drugim celem publikacji jest chęć zachowania oryginalnego źródła przed zniszczeniem, które musiałoby nieuchronnie szybko nastąpić, gdyby bardzo często wykorzystywane mateńały źródłowe były zawsze udostępniane w oryginale. Należy przy tym pamiętać, że tekst źródła ogłoszonego drukiem, co przecież zawsze następuje w większej ilości egzemplarzy rozchodzących się następnie po różnych ośrodkach badawczych, jest zabezpieczony przed skulami zniszczeń, np. w wyniku pożaru lub działań wojennych. Po stratach, jakie poniosły archiwa i biblioteki polskie w II wojnie światowej, wiele tekstów źródłowych dostępne jest dziś dla badaczy tylko dzięki temu, że poprzednio zostały opublikowane w druku i w postaci drukowanej ocalały. Publikacja źródeł ułatwia także pracę heurystyczną, gdyż z reguły prowadzi do skupienia w jednym wydawnictwie większej ilości tekstów źródeł, dość często rozproszonych po różnych bibliotekach, archiwach i muzeach. Podstawowe typy wydawnictw źródłowych odpowiadają znanym nam już rodzajom źródeł, gdyż obowiązuje tu - z bardzo nielicznymi wyjątkami - zasada, że nie wolno w jednym wydawnictwie mieszać źródeł aktowych z opisowymi. Wprawdzie w praktyce spotykamy nieraz publikacje noszące najczęściej w tytule lub podtytule określenie "wybór tekstów źródłowych", gdzie fragmenty kronik przeplatają się z dokumentami, a wypisy z ajct z artykułami prasowymi, są to jednak zazwyczaj wydawnictwa źródeł podejmowane nie dla celów naukowo-badawczych, lecż dla popularyzacji nauki dla celów dydaktycznych, czy wreszcie dla celów bieżącej polityki, jak to się dzieje, z tzw. księgami kolorowymi (Biała księga, "Brunatna księga, etc.) wydawanymi obficie przez rządy poszczególnych państw, zwłaszcza w XX wieku. Wydawnictwa źródeł opisowych mogą w jednej publikacji zawierać tekst bądź jednego tylko źródła, np. kroniki, biografii, bądź też większej ilości źródeł podobnych, np. roczników średniowiecznych, suplik chłopskich, odezw. Zależy to od rozmiarów wydawanych źródeł. Jeśli tekstu wystarcza na książkę (kroniki średniowieczne, pamiętniki nowożytne), wówczas publikuje się go oddzielnie, jeżeli nie włącza się go do odpowiedniego zbioru. 48 W wydawnictwach aktowych i dokumentowych specjalne miejsce zajmują kodeksy dyplomatyczne. Są to wydawnictwa obejmujące dokumenty średniowieczne pochodzące z określonej kancelarii lub odnoszące się do określonego zagadnienia. Wydawcy kodeksów dyplomatycznych dążą do kompletności tych wydawnictw, tzn. starają się, aby żaden dokument z wyznaczonym zakresem kodeksu (rzeczowym, chronologicznym i terytorialnym) nic został w nim pominięty. Nazwa "kodeks dyplomatyczny" pochodzi od łacińskiego słowa codex, co oznaczało oprawną księgę i od greckiego słowa diploma, oznaczającego kartę, list, dokument. Nowożytne źródła aktowe obejmują, w odróżnieniu od wydawnictw źródeł pochodzących z okresu starożytności i średniowiecza, tylko najważniejsze akta i dokumenty oraz listy, z tym, że te ostatnie tworzą zwykle odrębne jednostki wydawnicze, zmierzające do kompletności. Poniżej przedstawiamy przykładowo szereg ważniejszych wydawnictw źródłowych do dziejów Polski. Źródła opisowe Monumenty Poloniae Histońca (MPH) (Pomniki dziejowe Polski), składają się z 6 tomów, z których 2 pierwsze wydał August B i e 1 o w s k i (Lwów 1864- 93), następne różni uczeni z ramienia Akademii Umiejętności w Krakowie. Zawiera większość źródeł opisowych polskiego i obcego pochodzenia dotyczących dziejów Polski średniowiecznej. W latach 1960-61 zostały metodą fotooffsetową wydane wszystkie tomy MPI-I. PAU po 1945 roku zainicjowała ponowne wydawanie źródeł opisowych, zgodnie ze współczesnymi wymogami nauk historycznych, jako seńa 2 Monumenty Poloniae Ilistorica. Zdołała wydać w lalach 1946--S1 w Krakowie tomy 1--3. I'o likwidacji PAU kontynuację wydawania serii 2 MPH podjęło się PWN, które w latach 1962-74 opublikowało tomy 4-10. Scriptores Rerum Polonicarum -- wielka seria wydawnictw źródłowych podjęta przez Akademię Unuejętności w Krakowie, zawierająca dzieła historiograficzne, diariusze sejmowe, pamiętniki różnych osób itp., głównie z XVI i XVII wieku. Scriptorcs Rerum Silesiacarum - podobna seria, obejmująca dzieła pisarzy śląskich, wydane przez uczonych niemieckich we Wrocławiu. Scriptores Rerum I'russicarum - 3 tomy, Leipzig (Lipsk) 1861- 1866 obejmuje źródła histońograficzne do dziejów Prus i Zakonu Krzyżackiego w średniowieczu. Kodeksy Codex diplomaticus Rcgni Poloniae et Magni Ducatus Lithumriae, wyd. Maciej D og i e 1 z zakonu pijarów, t. I-1732, potem T. IV i V. Tomy II i III w ogóle się nie ukazały. Codex diplonaatic~us Poloniae, wyd. R z y s z c z e w s k i, M u c z k o w s k i i li e 1c e l, Poznań 1847 - pod względem metody wydawniczej dziś całkowicie przestarz