217-218, najnowsza historia świata WL najnowsza historia świata konsultacja naukowa prof. dr hab. Andrzej Mania najnowsza historia świata 1945 pod redakcją Artura Patka, Jana Rydla, Janusza Józefa Węca Wydawnictwo Literackie (c) Copyright by Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000 Autorzy: Tadeusz Czekalski Jan Rydel Artur Gruszczak Irena Stawowy-Kawka | Andrzej Grzywacz | Wojciech Stepkiewicz Jacek Lachendro Krzysztof Strzałka Piotr Mikietyński Joanna Szarkowa Artur Patek Janusz Józef Węc Jakub Polit Konrad Wnęk Wojciech Rójek Zdzisław Zblewski Projekt okładki i stron tytułowych: Lech Przybylski Redakcja: Barbara Drwota Wybór ilustracji: Artur Patek Wszystkie książki Wydawnictwa Literackiego oraz bezpłatny katalog można zamówić pod adresem: ul. Długa l 31-147 Kraków teUfax: (+48-12) 422-46-44 e-mail: handel@wl.interkom.pl Bezpłatna linia informacyjna 0-800 42 10 40 Wydanie drugie Printed in Poland Wydawnictwo Literackie 2000 31-147 Kraków, ul. Długa l http://www.wl.net.pl Skład i łamanie: "Edycja", Kraków, pl. Matejki 8 Druk i oprawa: Drukarnia Narodowa S.A. Kraków, ul. Marszałka J. Piłsudskiego 19 ISBN 83-08-02906-X Uwagi wstępne Prezentowana książka stanowi próbę opisania dziejów powszechnych w latach 1945-1995. Przyjęcie wydarzeń związanych z zakończeniem II wojny światowej za punkt wyjścia niniejszej pracy nie wymaga uzasadnienia. Wątpliwości może budzić natomiast rok 1995 jako data końcowa. Autorzy zdają sobie sprawę z faktu, że przedstawienie dziejów powszechnych w ramach cezuralnych 1945-1991 byłoby może wyborem lepszym, ponieważ stanowiłoby ich ujęcie z punktu widzenia konfliktu Wschód-Zachód jako zamkniętej epoki historycznej. Jeżeli zdecydowano się jednakże na doprowadzenia wykładu do 1995 r., to kierowano się przede wszystkim troską o zaprezentowanie najważniejszych tendencji kształtującego się po 1991 r. nowego ładu międzynarodowego oraz globalnych wyzwań epoki. Synteza dziejów powszechnych ostatnich pięciu dziesięcioleci to przedsięwzięcie wymagające nie tylko przedstawienia i selekcji faktów historycznych, ale również uporania się z licznymi barierami badawczymi. Jedną z nich jest nadal ograniczony lub wręcz niemożliwy dostęp do źródeł archiwalnych. Z drugiej strony wszakże jest rzeczą zrozumiałą, że nie sposób opisywać dzieje świata, opierając się wyłącznie na źródłach. Kolejną trudność sprawia konieczność znalezienia genezy i sensu zasadniczych procesów w gąszczu zdarzeń i wśród zupełnie przeciwstawnych niekiedy opinii istniejących na ich temat w literaturze. W popularnej publikacji - jaką zamierza być ta 6 Uwagi wstępne praca - nie ma możliwości ich szczegółowego przedstawienia, podobnie jak nie ma miejsca na analizę całej bazy źródłowej i literatury wykorzystanej przez autorów poszczególnych opracowań. W związku z tym jej wybór umieszczony został na końcu książki. Praca składa się z trzech odrębnych części. Część I przedstawia dzieje powszechne w latach 1945-1963. Cezury części II wyznaczają lata 1963-1979. Wreszcie część III doprowadza wykład do 1995 r. Przyjęte przez autorów podziały zdarzeń podległych chronologii, ale i wzajemnym oddziaływaniom, zostały podporządkowane dynamice konfliktu między Wschodem a Zachodem. Utrudniło to wprawdzie przedstawienie wielu kwestii, w szczególności z problematyki wewnętrznego rozwoju poszczególnych państw lub organizacji międzynarodowych - w sposób nie budzący wątpliwości. Z drugiej jednak strony przedmiotem troski autorów było zapewnienie wewnętrznym dziejom omawianych państw jak największej autonomii i spoistości relacji. Dlatego dla zachowania toku narracji prezentacja ich w poszczególnych częściach wykracza niekiedy poza ustalone daty graniczne. Część I podzielona została na dwa rozdziały. Rozdział pierwszy poświęcony jest likwidacji skutków wojny (1945-1947) i początkom konfliktu Wschód-Zachód (1947-1949). W rozdziale drugim przedstawione zostały wydarzenia związane z przesileniem w zimnej wojnie (1949-1953), pierwsze inicjatywy odprężeniowe (1953-1957), a także nowe konflikty i kryzysy w stosunkach Wschód-Zachód (1958--1963). Przebieg tych kryzysów, zwłaszcza kubańskiego, który w dużej mierze groził wybuchem konfliktu nuklearnego, uświadomił Stanom Zjednoczonym i ZSRR palącą konieczność rozpoczęcia dialogu w sprawie zaprzestania wyścigu zbrojeń. Doprowadziło to do podpisania przez USA, Wielką Brytanię i Związek Radziecki układu o częściowym zakazie doświadczeń z bronią jądrową (1963 r.), a następnie zainicjowało epokę odprężenia w stosunkach między Wschodem a Zachodem. Jednocześnie lata 1960-1963 można śmiało uznać za punkt kulminacyjny procesu dekolonizacji. Rok 1963 miał również bardzo duże, jeśli nie przełomowe, znaczenie w historii Afryki z powodu utworzenia Organizacji Jedności Afrykańskiej, której aktywność koncentrowała się m.in. na integrowaniu krajów czarnego kontynentu w walce z neokolonializmem. Korespondowała z tym działał- Uwag) wstępne 7 ność ruchu państw niezaangażowanych z Europy, Afryki i Azji, który po pierwszej konferencji w Belgradzie (1961 r.) wszedł w fazę swojej największej aktywności. W dziedzinie ekonomicznej znaczenie roku 1963 polegało głównie na reorientacji polityki USA wobec jednoczącej się Europy Zachodniej i rozpoczęciu negocjacji GATT, zwanych Rundą Kennedy'ego. Z tych przede wszystkim powodów rok 1963 uznano za datę graniczną I części pracy. Na II część składają się również dwa rozdziały. Otwiera tę część rozdział przedstawiający początki odprężenia w cieniu trwającej nadal konfrontacji między Wschodem a Zachodem (1963-1969). Zamyka natomiast rozdział poświęcony ewolucji polityki międzynarodowej i wewnętrznym dziejom państw w kulminacyjnej fazie odprężenia (1969-1979). Za datę graniczną części II przyjęty został rok 1979. Autorzy zdają sobie sprawę z faktu, iż wybór ten nie jest wolny od subiektywizmu i może budzić zastrzeżenia. Jednak równie spora jest lista argumentów przemawiających za takim właśnie ujęciem ówczesnych wydarzeń. W 1979 r. doszło do zaostrzenia i nowych napięć w stosunkach między Wschodem a Zachodem. Były one spowodowane przede wszystkim rozmieszczaniem przez ZSRR, począwszy od 1976 r., na własnym terytorium i w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, broni nuklearnej średniego zasięgu oraz reakcją na to ze strony państw zachodnich. Przybrała ona postać tzw. podwójnej uchwały NATO z 12 grudnia 1979 r. i stanowiła o rozmieszczeniu w krajach Europy Zachodniej nieomal równorzędnej siły uderzeniowej. Ponad dwa tygodnie później ZSRR dokonał inwazji militarnej w Afganistanie, co doprowadziło do nowej konfrontacji z USA. W konsekwencji Waszyngton odmówił ratyfikacji podpisanego już układu SALT II. Koniec lat siedemdziesiątych miał wreszcie i w tym sensie przełomowy charakter, że w rozwoju gospodarczym ZSRR i innych państw bloku wschodniego pojawiły się szczególnie wyraźne symptomy kryzysu, który doprowadził wkrótce do upadku imperium. Część III obejmuje także dwa rozdziały. W pierwszym autorzy skoncentrowali się na przedstawieniu zarówno nowych napięć w stosunkach między Wschodem a Zachodem, jak i negocjacji zmierzających do ich złagodzenia. Przedstawili również proces pogłębienia i rozszerzenia integracji gospodarczej państw Europy Zachodniej, a także źródła i symp- 8 Uwagi wsttpne tomy agonii imperium radzieckiego i państw bloku wschodniego po 1979 r. Rozdział drugi poświęcony został natomiast ewolucji polityki międzynarodowej i dziejów wewnętrznych poszczególnych krajów pozaeuropejskich w latach 1980-1995, a także globalnym wyzwaniom epoki. Część III zamykają - poza wspomnianym już wyborem najważniejszej literatury - indeksy osobowy, geograficzny oraz partii, organizacji międzynarodowych, partii politycznych, a także konferencji i zjazdów omawianych w całości tej publikacji. Książka jest przede wszystkim popularną syntezą wydarzeń politycznych i gospodarczych ostatnich pięćdziesięciu lat. Zajmuje się również problemami demograficznymi i ekologicznymi. Zdecydowanie mniej uwagi poświęca się w niej dziejom nauki i kultury. Autorzy kierowali się bowiem założeniem, że choć historia polityczna i gospodarcza nie tworzą najważniejszych dziedzin wśród nauk historycznych, to jednak najistotniejsze zagadnienia materialnych dziejów ludzkości mają w gruncie rzeczy charakter polityczny i ekonomiczny. Praca została napisana przez piętnastu autorów, którzy postawili sobie za cel przedstawienie rzetelnego w miarę możliwości wszechstronnego obrazu minionych pięćdziesięciu lat. Z założenia zrezygnowano z odrębnego omówienia dziejów Polski, aczkolwiek najważniejsze wątki najnowszej historii naszego kraju zostały wkomponowane w tok narracji. Autorzy pragną mieć nadzieję, że książka pomoże Czytelnikowi w lepszym rozumieniu wielu zagadnień z zakresu historii i polityki ostatniego półwiecza. Autorzy pragną wyrazić wdzięczność Panu prof. dr hab. Marianowi Zgómiakowi za życzliwość okazaną idei napisania tej książki oraz za pomoc w opracowaniu jej koncepcji, Panu prof. dr hab. Andrzejowi Kastoremu za wnikliwą recenzję oraz cenne wskazówki, a Panu prof. dr. hab. Andrzejowi Mani za konsultację merytoryczną i metodologiczną. CZĘŚĆ I i. Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 l. Zakończenie i bilans II wojny światowej Konferencja teherańska, jałtańska i poczdamska Zasadnicze ustalenia w sprawie przyszłości powojennego świata zapadły podczas konferencji Wielkiej Trójki - Franklina D. Roosevelta (USA), Winstona Churchilla (Wielka Brytania) i Józefa Stalina (ZSRR) - w Teheranie, Jałcie i Poczdamie. Do 1943 roku Stany Zjednoczone i Wielka Brytania wyraźnie unikały wszelkich decyzji politycznych i terytorialnych dotyczących ładu powojennego aż do momentu zakończenia działań militarnych. Głównym architektem tej polityki był amerykański prezydent Roosevelt. Mimo iż jego uniwer-salistyczne poglądy i koncepcje cechowała niespójność, to jednak z niezachwianą konsekwencją dążył on w tym czasie do ukształtowania po wojnie ogólnoświatowego ładu terytorialnego, gwarantowanego przez bliżej wówczas nie określoną międzynarodową organizację bezpieczeństwa. Organizacja ta miała się opierać na zasadach De^ klaracji Narodów Zjednoczonych (1942 r.), a czołową rolę winny w niej odgrywać Stany Zjednoczone, ZSRR, Wielka Brytania i Chiny. W ślad za tym Amerykanie unikali uznawania zmian terytorialnych dokonanych w czasie wojny przy użyciu siły lub pod groźbą jej użycia. Nie zgadzali się również na zawieranie jakichkolwiek sojuszy regionalnych oraz sprzeciwiali się podziałowi Europy i świata na strefy wpływów. Polityka ta opierała się na założeniach paktu Brianda- Kellogga (1928 r.), doktrynie Stimsona (1932 r.) i na zasadach Karty Atlantyckiej (1941 r.). Zakończenie i bilans II wojny światowej 11 Polityce odraczania (postponement) towarzyszyły głębokie rozbieżności poglądów między USA a Wielką Brytanią w sprawach militarnych, zwłaszcza w kwestii otwarcia drugiego frontu w Europie. O ile Roosevelt zmierzał do przeprowadzenia inwazji wojsk alianckich poprzez Francję, o tyle Churchill początkowo nalegał na jej rozpoczęcie w rejonie Adriatyku i Bałkanów. Stanowisko prezydenta oparte było na opiniach szefa sztabu armii amerykańskiej generała George'a C. Mar-shalla, niechętnego rozpraszaniu sił alianckich na wielu teatrach działań wojennych. Lądowanie w zachodniej Francji (w Normandii) było dla Marshalla łatwiejsze od operacji w rejonie Adriatyku czy Półwyspu Bałkańskiego. Amerykański punkt widzenia determinowała ponadto niepewność co do udziału Turcji w działaniach wojennych, a bez niej kampania na Bałkanach wydawała się znacznie utrudniona. Decyzja o lądowaniu w Normandii (operacja "Overlord"), podjęta przez Roose-velta i Churchilla podczas konferencji w Waszyngtonie (12-25 maja 1943 r.), zakończyła w zasadzie kontrowersje wokół koncepcji drugiego frontu. Datę rozpoczęcia operacji ustalono na l maja, jednak zamiar ten udało się ostatecznie zrealizować dopiero 6 czerwca 1944 r. Politykę odraczania ważkich decyzji politycznych jako pierwsza porzuciła Wielka Brytania. W odróżnieniu od USA zainteresowanie Zjednoczonego Królestwa koncentrowało się wyraźniej na Europie. Działo się tak, ponieważ wraz ze wzrostem militarnego znaczenia ZSRR w 1943 r. coraz wy raźniej sze stawały się prawdziwe cele polityczne Moskwy na kontynencie europejskim. W Londynie wzbudzały one obawy o rozszerzenie wpływów radzieckich w Europie poza akceptowalne dla Wielkiej Brytanii granice z 1941 r. Z tego powodu, jak również w trosce o utrzymanie ZSRR w koalicji antyhitlerowskiej, Churchill - podczas konferencji Wielkiej Trójki w Teheranie (28 listopada - l grudnia 1943 r.) - zgodził się na proponowany przez Stalina przebieg polskiej granicy wschodniej wzdłuż linii Curzona z włączeniem do Polski części Prus Wschodnich, jednakże bez Królewca. Zgodził się również na przebieg zachodniej granicy Polski na Odrze z włączeniem Opolszczyzny'. Roosevelt, milcząc, przyjął tę propozycję do wiadomości. ' W nocy z 26 na 27 lipca 1944 r. ZSRR podpisał z PKWN tajny układ, ustalający przebieg polskiej granicy zachodniej na Odrze i Nysie (bez określenia, o którą Nysę chodzi) oraz przebieg granicy wschodniej zgodnie z postanowieniami teherańskimi. 12 Likwidacja skutków wojny l początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 Podczas konferencji teherańskiej strony uzgodniły ponadto dokonanie desantu wojsk alianckich w południowej Francji, dla wsparcia inwazji w Normandii. Projekt Churchilla - przewidujący mocniejsze wsparcie operacji "Overiord" przez ofensywę na Półwyspie Bałkańskim, Morzu Adriatyckim i w południowej Francji - został odrzucony przez Roosevelta i Stalina. Churchillowi - wskutek oporu Stalina - nie udało się ponadto przeforsować idei utworzenia na kontynencie europejskim federacji państw naddunajskich i włączenia do niej południowych Niemiec. Konferencja teherańska zakończyła się wydaniem l grudnia 1943 r. dwóch odrębnych deklaracji trzech mocarstw: na temat prowadzenia wspólnej polityki w okresie wojennym i powojennym oraz w sprawie utrzymania całkowitej suwerenności i integralności terytorialnej Iranu. Niemal w przededniu konferencji teherańskiej doszło do spotkania Roosevelta, Churchilla i Czang Kaj-szeka (Chiny) w Kairze (22-26 listopada 1943 r.). Obrady dotyczyły ustalenia celów i zasad działań wojennych przeciw Japonii. Jednym z rezultatów konferencji kairskiej była deklaracja opublikowana l grudnia, która przewidywała pozbawienie Japonii wszystkich wysp na Oceanie Spokojnym uzyskanych po I wojnie światowej oraz zwrócenie Chinom Mandżurii, Peskadorów (Wysp Rybackich) i Tajwanu (Formozy), a także przywrócenie niepodległości Korei. Przebieg i ustalenia konferencji teherańskiej oraz podpisanie radziecko-czechosłowackiego układu sojuszniczego 12 grudnia 1943 r. przyczyniły się do tego, że inicjatywa stworzenia w Europie Środ-kowo-Wschodniej nowego ładu powojennego przechodziła stopniowo do Moskwy. Rozwój wydarzeń na froncie wschodnim, w szczególności osiągnięcie w marcu 1944 r. przez wojska radzieckie granicy rumuńskiej, otwierał im drogę w kierunku Węgier, Czechosłowacji, Austrii i państw Półwyspu Bałkańskiego. Toteż od maja 1944 r. w Londynie dojrzewała coraz wyraźniej idea podziału stref wpływów w tej części Europy między mocarstwa anglosaskie a ZSRR. 9 października 1944 r. podczas pobytu delegacji brytyjskiej w Moskwie Churchill zaproponował Stalinowi, a ten przyjął do wiadomości, objęcie przez ZSRR odpowiedzialności za rozwój wydarzeń w Rumunii w 90%, Bułgarii w 75%, na Węgrzech i w Jugosławii w 50% oraz Zakończenie i bilans II wojny światowej 13 odpowiedzialności Wielkiej Brytanii i USA za losy Grecji w 90%. W ciągu dwóch następnych dni radziecki minister spraw zagranicznych Wiaczesław Mołotow, w oczywistym porozumieniu ze Stalinem, próbował skorygować na korzyść ZSRR propozycje dotyczące Bułgarii, Węgier i Jugosławii. 10 października Anthony R. Eden, brytyjski minister spraw zagranicznych, podjął dyskusję na ten temat. Jednak już w następnym dniu, po przedstawieniu przez Mołotowa ostatecznej wersji radzieckiego projektu, przewidującej 80% wpływów ZSRR w Bułgarii i na Węgrzech oraz 50% wpływów w Jugosławii, Eden sprzeciwił się kontynuowaniu rozmów i praktycznie - zerwał je. I chociaż nie uzgodniono wówczas żadnego formalnego porozumienia, to fakt, że Stalin przyjął do wiadomości propozycję Churchilla, a potem premier brytyjski zapewnił go o wiążącym charakterze procentowego podziału wpływów w okresie powojennym, oznaczał brytyjską aprobatę dla polityki ZSRR wobec Rumunii, Bułgarii i Węgier. Oznaczał również radziecką akceptację dla polityki Wielkiej Brytanii wobec Grecji oraz równy podział wpływów obu stron w Jugosławii. W czasie moskiewskiego spotkania Churchilla ze Stalinem w październiku 1944 r. omawiano również losy krajów bałtyckich i Polski. O ile przyszłość Litwy, Łotwy i Estonii premier brytyjski uznał za wewnętrzną sprawę ZSRR, o tyle kwestia Polski kładła się cieniem na przebiegu tych rozmów. 12 października 1944 r. przybyła do Moskwy delegacja polskiego rządu emigracyjnego z premierem Stanisławem Mikołajczykiem na czele. W dniu następnym strona polska została poinformowana - po raz pierwszy oficjalnie i to przez ZSRR (Mołotow) - o krzywdzących ją ustaleniach konferencji teherańskiej, dotyczących przebiegu wschodniej granicy Polski wzdłuż linii Curzona. Następnie Churchill w dość bezceremonialny sposób, acz bezskutecznie, próbował nakłonić Mikołajczyka do przyjęcia nowej granicy wschodniej i do zrekonstruowania rządu emigracyjnego. Sukcesy militarne aliantów na Półwyspie Apenińskim w drugiej połowie 1943 r. i szybkie postępy wojsk radzieckich na froncie wschodnim w drugiej połowie 1944 r. doprowadziły do rychłej kapitulacji Włoch i państw satelickich III Rzeszy. O ile układ rozejmowy 14 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 podpisany z Włochami (3 września 1943 r.2) był w głównej mierze re zultatem ustaleń, które Roosevelt i Churchill przyjęli w Casablance (14-24 stycznia 1943 r.), o tyle uzgodnienia rozejmowe z Rumunią (12 września 1944 r.), Finlandią (19 września 1944 r.), Bułgarią (28 października 1944 r.) i Węgrami (20 stycznia 1945 r.) były realizacją postanowień przyjętych na konferencji Wielkiej Trójki w Teheranie i w czasie spotkania Churchilla ze Stalinem w paździer niku 1944 r. w Moskwie. Konferencja jałtańska, obradująca w dniach od 4 do 11 lutego 1945 r., i zwołana kilka miesięcy później konferencja poczdamska - przyniosły dalsze ustalenia trzech mocarstw dotyczące ładu powojen nego w świecie. Uchwały konferencji jałtańskiej regulowały dziewięć spraw. Po pierwsze, mocarstwa uzgodniły treść Deklaracji o Wy zwolonej Europie, w której zobowiązały się do udzielania pomocy narodom wyzwolonym spod okupacji niemieckiej oraz narodom by łych państw satelickich Osi w Europie. Deklaracja zawierała, wprowa dzone przez Kartę Atlantycką, prawo wszystkich narodów do wyboru formy rządu według własnego uznania. Po drugie, podjęto decyzję o podziale Niemiec na strefy okupacyjne, po ich bezwarunkowej kapitulacji. Miały zostać utworzone brytyjska, amerykańska, radziecka ii - co było zmianą w stosunku do wcześniejszych ustaleń - francus ka strefa okupacyjna. Ta ostatnia miała być wyodrębniona z obszarów strefy brytyjskiej i amerykańskiej. Ustalenie granic nowej strefy przekazano Europejskiej Komisji Doradczej, powołanej do życia na mocy decyzji konferencji ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Trójki w Moskwie (19-30 października 1943 r.) i obradującej na szczeblu ambasadorów w Londynie3. Po trzecie, strony postanowiły 2 3 września 1943 r. podpisano zawieszenie broni dotyczące wyłącznie operacji wojskowych. 8 września 1943 r. ogłoszono je oficjalnie. Petną umowę rozejmową, zawierającą także polityczne i ekonomiczne warunki kapitulacji, podpisano 29 września 1943 r., utrzymując ją w tajemnicy na prośbę rządu Pietra Badoglio. Tekst tego dokumentu opublikowano dopiero w listopadzie 1945 r. 3 Pierwotny podział stref okupacyjnych w Niemczech i sektorów okupacyjnych w Berlinie zawarty został w protokole Komisji z 12 września 1944 r. i uzupełniony protokołem z 14 listopada 1944 r. Komisja opracowała również m.in. protokół o podziale stref okupacyjnych w Austrii i sektorów okupacyjnych w Wiedniu. Zakończenie i bilans II wojny światowej 15 powołać do życia Sojuszniczą Radę Kontroli jako najwyższą władzę w Niemczech, złożoną z naczelnych dowódców czterech mocarstw, z siedzibą w Berlinie. Po czwarte, ustalono, że podstawą do dyskusji na temat reparacji wojennych będzie suma 20 mld dolarów, w tym 10 mld dolarów dla ZSRR, płaconych w formie demontażu urządzeń produkcyjnych, konfiskaty niemieckich aktywów zagranicznych, dostaw towarów z produkcji bieżącej oraz pracy niemieckich jeńców wojennych. Po piąte, podjęto decyzję o zlikwidowaniu niemieckiego sztabu generalnego, usunięciu lub zniszczeniu wszelkich urządzeń wojskowych i ukaraniu wszystkich zbrodniarzy wojennych. Po szóste, postanowiono utworzyć w Polsce i Jugosławii rządy narodowe, w skład których wejść winni przedstawiciele krajowych rządów lewicowych, rządów emigracyjnych oraz uznane osobistości spoza sfer rządowych. Nowe rządy narodowe miały jak najszybciej uzyskać legitymizację poprzez przeprowadzenie wolnych wyborów. Po siódme, podjęto uchwałę o przesunięciu granic Polski na zachód. Polska, w zamian za ustalenie wschodniej granicy na linii Curzona z odchyleniami od 5 do 8 kilometrów na jej rzecz, miała uzyskać rekompensatę na zachodzie i północy w formie znacznego przyrostu terytorialnego kosztem Niemiec. Ostateczne ustalenie polskiej granicy zachodniej odroczono do konferencji pokojowej. Po ósme, postanowiono zwołać 25 kwietnia 1945 r. w San Francisco konferencję założycielską Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) w celu opracowania Karty Narodów Zjednoczonych. Podstawą do dyskusji miał być wstępny projekt utworzenia takiej organizacji uzgodniony 7 października 1944 r. przez ekspertów Wielkiej Trójki w Dumbarton Oaks na przedmieściach Waszyngtonu. Po dziewiąte, uzgodniono przystąpienie Związku Radzieckiego do wojny z Japonią w dwa lub trzy miesiące po zakończeniu działań wojennych w Europie i kapitulacji Niemiec. W zamian za udział w wojnie na Dalekim Wschodzie ZSRR zapewnił sobie powrót obszarów utraconych przez Rosję na rzecz Japonii przed i w 1905 r., tj. południowej części wyspy Sachalin, wszystkich wysp do niej przyległych oraz Wysp Kurylskich, umiędzynarodowienie portu Talien (roś. Dalnyj, jap. Dairen), ponowne wydzierżawienie Portu Artura jako radzieckiej bazy morskiej, a także wspólną z Chinami eksploatację kolei wschodniochińskiej i połu- 16 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 dniowomandźurskiej, dających dostęp do portu Talien. Jednocześnie trzy mocarstwa zgodziły się na zachowanie przez Chiny pełnej suwerenności w Mandżurii oraz, czemu szczególnie sprzeciwiała się później dyplomacja chińska, na utrzymanie status quo w Mongolskiej Republice Ludowej. Chiny - sojusznik trzech mocarstw w II wojnie światowej - zostały poinformowane o szczegółach tego krzywdzącego je porozumienia dopiero w czerwcu 1945 r. przez dyplomację amerykańską. Podczas obrad konferencji jałtańskiej siły zbrojne frontu wschodniego i zachodniego prowadziły nadal bezpośrednie walki o Niemcy. Po dwukrotnej kapitulacji armii niemieckiej 7 maja w Reims i w nocy z 8 na 9 maja 1945 r. w Berlinie dowódcy czterech zwycięskich armii - generał Dwight D. Eisenhower (USA), marszałek Bernard Montgomery (Wielka Brytania), marszałek Gieorgij Żuków (ZSRR) i generał Jean de Lattre de Tassigny (Francja) - wydali 5 czerwca 1945 r. cztery deklaracje. W pierwszej oznajmiali, iż w obliczu bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy rządy czterech mocarstw obejmują w Niemczech najwyższą władzę. Druga deklaracja mówiła o podziale Niemiec w granicach z 31 grudnia 1937 r. na cztery strefy okupacyjne. W trzeciej deklaracji stwierdzano, iż władzę zwierzchnią w Niemczech obejmie w imieniu rządów czterech mocarstw Sojusznicza Rada Kontroli. Czwarta deklaracja zapowiadała wzajemne konsultowanie się rządów czterech mocarstw z rządami innych państw sojuszniczych w sprawie wykonywania najwyższej władzy w Niemczech. W okresie od l do 4 lipca 1945 r. wojska amerykańskie i brytyjskie wycofały się z części Saksonii, Turyngii i skrawka Meklemburgii - przyznanych ZSRR na podstawie decyzji Europejskiej Komisji Doradczej z 12 września i 14 listopada 1944 r. - a w zamian za to wkroczyły do zajętych przez armię radziecką zachodnich sektorów Berlina. W dniach od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 r. z udziałem nowego prezydenta USA Harry'ego Trumana, premiera brytyjskiego Churchil-la, którego później zastąpił Clement Attiee, oraz Stalina obradowała w Poczdamie ostatnia w czasie II wojny światowej konferencja Wielkiej Trójki. W zamian za przesunięcie polskiej granicy wschodniej zgodnie z ustaleniami konferencji jałtańskiej oraz ustępstwa radzieckie w kwestii reparacji wojennych Stany Zjednoczone i Wielka Brytania zgodziły się na oddanie pod zarząd państwa polskiego byłych teryto- Zakończenie i bilans n wojny światowej 17 nów niemieckich leżących na wschód od linii Odry i Nysy Łużyckiej oraz byłego Wolnego Miasta Gdańska i południowo-zachodniej części Prus Wschodnich bez Królewca i obszaru przyległego. Pozostała część Prus Wschodnich z Królewcem została przekazana ZSRR. Byłe niemieckie terytoria wschodnie oddane pod zarząd państwa polskiego nie mogły stanowić części radzieckiej strefy okupacyjnej. Ostateczne określenie polskiej granicy zachodniej oraz zmian granicznych w Prusach Wschodnich zostało odroczone do przyszłej regulacji pokojowej całokształtu stosunków z Niemcami. USA i Wielka Brytania zobowiązały się do poparcia - w rokowaniach poprzedzających podpisanie takiej regulacji - tych uzgodnień konferencji, które dotyczyły byłych terytoriów niemieckich przekazanych Moskwie. Zobowiązania takiego nie podjęto wobec Polski. W myśl wspomnianego kompromisu ZSRR rezygnował z uzgodnień podjętych w Jałcie w sprawie bezwzględnych kwot reparacji i godził się na ich procentowe określenie. Zrzekał się również reparacji z bieżącej produkcji przemysłu niemieckiego. Roszczenia Moskwy miały zostać pokryte z demontażu urządzeń produkcyjnych w radzieckiej strefie okupacyjnej oraz z niemieckich aktywów zagranicznych w Finlandii, Rumunii, Bułgarii, na Węgrzech i we wschodniej Austrii. Roszczenia USA i Wielkiej Brytanii miały być pokryte przez demontaż urządzeń produkcyjnych w ich strefach okupacyjnych oraz przez niemieckie aktywa zagraniczne w pozostałych krajach świata i w zachodnich strefach okupacyjnych Austrii. Poza tym ZSRR miał otrzymać 10% reparacji przy^ padających na zachodnie strefy okupacyjne w Niemczech i dalsze 15% reparacji w zamian za dostawy żywności i surowców ze swojej strefy. Zobowiązywał się także do pokrycia z własnej puli polskich roszczeń reparacyjnych. Roszczenia pozostałych państw uprawnionych do odszkodowań miały zostać zaspokojone z puli mocarstw anglosaskich. Na konferencji poczdamskiej podjęto również decyzję o przymusowym wysiedleniu ludności niemieckiej z Polski, Czechosłowacji i Węgier. Największe znaczenie postanowienie to miało na terenach przyznanych Polsce. Ponieważ wysiedlenia były przymusowe i zalegalizowane przez USA, Wielką Brytanię i ZSRR, a później realizowane z pomocą Londynu i Moskwy, oznaczały faktyczne uznanie linii Odry i Nysy Łużyckiej jako polskiej granicy zachodniej, 2 - Najnowsza historia świata 18 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 mimo odroczenia ostatecznego jej określenia do czasu regulacji pokojowej4. Mocarstwa ustaliły poza tym polityczne i ekonomiczne zasady polityki okupacyjnej w Niemczech. Znalazły się wśród nich denazyfi-kacja, demilitaryzacja, dekartelizacja, demokratyzacja i decentralizacja ustroju politycznego. W odróżnieniu od ustaleń w sprawie Austrii - postanowiono nie powoływać centralnego rządu niemieckiego. Nie określono również, w jaki sposób należałoby utworzyć w przyszłości taki rząd, by mógł przyjąć i podpisać warunki przyszłej regulacji pokojowej. Zasady ekonomiczne dotyczyły traktowania Niemiec jako całości gospodarczej m.in. w zakresie produkcji przemysłowej i rolniczej, planów importu i eksportu, systemu finansowego i likwidacji przemysłu zbrojeniowego. Poziom stopy życiowej w Niemczech nie mógł przekraczać poziomu stopy życiowej w krajach ościennych, które najbardziej ucierpiały z powodu okupacji hitlerowskiej. Do ustaleń, które nie wywołały zasadniczych kontrowersji, należały decyzje podziału niemieckiej floty wojennej oraz handlowej między trzy wielkie mocarstwa, sporządzenia listy oskarżonych zbrodniarzy wojennych i rozwiązania Europejskiej Komisji Doradczej. Strony ustaliły ponadto ewakuację wojsk radzieckich z północnej, a brytyjskich z południowej części Iranu, stacjonujących tam od sierpnia 1941 r. na podstawie porozumień sojuszniczych. Zgodziły się na rewizję konwencji zawartej w 1936 r. w Montreux, która gwarantowała Turcji samodzielną kontrolę cieśnin Bosfor i Dar-danele. Zalecały jednak przeprowadzenie takiej rewizji drogą dwustronnych rokowań między każdym z trzech mocarstw a Ankarą. Sygnatariusze porozumieli się ponadto w sprawie umiędzynarodowienia Tangeru i obszaru przyległego. Uzgodnili, że sprawa byłych kolonii włoskich zostanie rozstrzygnięta przy okazji opracowywania traktatu pokojowego z Włochami. W celu niezwłocznego przygotowania traktatów pokojowych z Włochami, Rumunią, Bułgarią, Węgrami i Finlandią, a w przyszłości także regulacji pokojowej 4 26 marca 1946 r. Sojusznicza Rada Kontroli zdefiniowała pojęcie Niemiec w następujący sposób: "Niemcy składają się z obecnych terytoriów niemieckich położonych między linią Odry-Nysy a obecną granicą zachodnią". Zakończenie i bilans II wojny światowej 19 z Niemcami5, postanowiono utworzyć Radę Ministrów Spraw Zagranicznych. W skład Rady wchodzili ministrowie spraw zagranicznych USA, ZSRR, Wielkiej Brytanii, Francji i Chin. Oprócz tego Rada została upoważniona do opracowania propozycji uregulowania wszelkich spraw spornych w Europie powstałych w związku z zakończeniem wojny oraz innych kwestii przekazywanych jej na podstawie porozumienia między państwami członkowskimi. W czasie obrad szefów sztabów generalnych potwierdzone zostały postanowienia konferencji jałtańskiej w sprawie Japonii. Wstępnie uzgodniono tam również przebieg linii demarkacyjnej, mającej oddzielać wojska radzieckie i amerykańskie wyzwalające Koreę (wzdłuż 38 równoleżnika) oraz przebieg linii demarkacyjnej między chińskimi a brytyjskimi siłami zbrojnymi wyzwalającymi Półwysep Indochiński (wzdłuż 16 równoleżnika). W ślad za ustaleniami konferencji jałtańskiej ZSRR i Chiny zawarły 14 sierpnia 1945 r. na okres trzydziestu lat układ o przyjaźni i dobrosąsiedzkiej współpracy powojennej. Zobowiązywał on oba kraje do prowadzenia wspólnej wojny przeciw Japonii aż do zwycięstwa, niezawierania z nią jednostronnego zawieszenia broni lub traktatu pokojowego oraz do nieuczestniczenia w koalicjach wymierzonych przeciw którejkolwiek ze stron. Do układu dołączone były porozumienia dodatkowe. Dotyczyły one m.in. utworzenia chińsko-radzieckiego zarządu nad koleją wschodniochińską i południowomandżurską, przekształcenia Portu Artura w wojenną bazę morską Chin i ZSRR (na okres trzydziestu lat) oraz ogłoszenia Talienu wolnym portem, w którym ZSRR uzyskiwał prawo dzierżawienia nabrzeży i magazynów. Po upływie trzydziestu lat całe mienie radzieckie w rejonie Portu Artura miało być przekazane Chinom. Ponadto strony dokonały wymiany not dyplomatycznych dotyczących uznania niepodległości Mongolii pod warunkiem, że ludność tego kraju opowie się za nią w plebiscycie. Po odrzuceniu przez Japonię deklaracji USA, Wielkiej Brytanii i Chin z 26 lipca 1945 r., wzywającej ją do bezwarunkowej kapitula- 5 Trzy mocarstwa zrezygnowały z pojęcia traktatu pokojowego w odniesieniu do Niemiec, zastępując go nieco szerszym pojęciem regulacji pokojowej, obejmującym na ogół wszystkie czynności prowadzące do zawarcia traktatu oraz samą konferencję pokojową. 2* 20 Likwidacja skutków wojny l początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 cji, lotnictwo amerykańskie zrzuciło na Hiroszimę (6 sierpnia) i Nagasaki (9 sierpnia) dwie bomby atomowe. W tym samym dniu, tj. 9 sierpnia, do wojny z Japonią przystąpił ZSRR, zaś 14 sierpnia 1945 r. cesarz Hirohito podjął decyzję o bezwarunkowej kapitulacji. Akt kapitulacji podpisany został 2 września 1945 r. na pokładzie pancernika "Missouri" w Zatoce Tokijskiej. Tym samym II wojna światowa dobiegła końca. Bilans wojny II wojna światowa była największym i najbardziej krwawym konfliktem zbrojnym w historii. Wzięło w niej udział 61 krajów. Bezpośrednie działania militarne objęły państwa trzech kontynentów: Europy, Azji i Afryki. Zmobilizowano łącznie ponad 110 min żołnierzy. Największymi armiami - w szczytowych okresach mobilizacji - dysponowały: ZSRR (12,5 min), USA (12,3 min), III Rzesza (10,2 min), Japonia (6,095 min). Wielka Brytania (5,12 min), Francja (5 min), Chiny (5 min) i Włochy (3,75 min). Bilans wojny, zarówno strat ludzkich, jak też wydatków i strat ekonomicznych, był zatrważający, osiągnął nie znane dotąd wielkości. W działaniach militarnych decydującą rolę odegrało lotnictwo, lotniskowce i broń pancerna, wypierając na dalszy plan - tak znaczące jeszcze w czasie I wojny światowej - pancerniki i wielkie fortyfikacje. Pojawiły się zupełnie nowe rodzaje broni: m.in. samoloty odrzutowe, rakiety, broń atomowa. I chociaż dokładne ustalenie liczby poległych i zabitych w tej wojnie nie będzie chyba nigdy możliwe, to jednak opierając się głównie na danych brytyjskich i amerykańskich można przyjąć, że nie uwzględniając liczby zaginionych - było to przeszło 35,5 min ofiar (por. tabela I)6. Ponad cztery razy więcej aniżeli w okresie I wojny światowej (8,663 min osób)! Niepomiernie wzrósł też udział ludności cywilnej w ogólnej liczbie zabitych. Najwięcej wojskowych 6 Dane nie uwzględniają strat cywilnych Chin, Indii, Indii Holenderskich (Indonezji) i Indochin Francuskich (Wietnam, Laos, Kambodża). Zakończenie i bilans II wojny światowej 21 Tabela I STRATY OSOBOWE W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ Kraj Straty łączne Straty wojskowe (bojowe i niebojowe) Państwa alianckie Belgia Brazylia Brytyjska Wspólnota Narodów - Australia - Kanada - Indie - Nowa Zelandia - Związek Ptd. Afryki - Wielka Brytania - Kolonie Chiny Czechosłowacja Dania Filipiny Francja Grecja Holandia Jugosławia Norwegia Polska USA ZSRR Państwa Osi i ich satelici Bułgaria Finlandia Japonia Rumunia III Rzesza Węgry Włochy Inne państwa Albania Luksemburg 88 000 1000 467371 24000 38000 24338 10033 7000 357 000 7000 1310224 225000 4000 118000 563000 4)3 (HM) 211SIHHI 1505000 10000 5800000 298000 16800000 201NM) 84000 1972(MXI 5(111 IMNI 421MIIMN) 490 WIO 395000 28 mm 5000 12000 943 373372 23365 3747A 24338 10033 6840 264443 6877 1310224 10000 3006 27000 213324 883',[wltiri.?ti 191S-1991, pod red W Moidwskicgo Wals/dwa 1994, s 178 108 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 Tabela II WYSOKOŚĆ ŚWIADCZEŃ POSZCZEGÓLNYCH PAŃSTW NA RZECZ UNRRA (W MLN $) USA 271)0,000 Wielka Brytania 624,650 Kanada 138,738 Australia 76,800 Brazylia 40,000 Indie 24,042 Związek Południowej Afryki 18,112 Nowa Zelandia 16,640 Francja 5,538 Dania 5,510 Czechosłowacja 5,334 Kuba 5,271 Norwegia 4,415 ZSRR 4,2116 Turcja 4,0*7 Chile 3,074 Meksyk 2,938 Kolumbia 2,479 Chiny 2,410 Holandia 2,360 Urugwaj 2,09< Peru 2,067 Belgia 1,524 Egipt 1,446 Islandia 1,435 Polska 1,182 Wenezuela 1,030 Inne państwa 5,207 Razem 3702,571 Źródło UNRRA. Kupon, op. cit., s 58-59. o 41% niższa niż w 1938 r. Nakładał się na to brak rezerw złota i dewiz w dolarach, co zwiększało trudności płatnicze, a zmniejszało zdolności importowe w stosunkach ze strefą dolarową. Pod koniec 1947 r. deficyt krajów Europy Zachodniej w stosunkach z tą strefą wynosił za okres czterech lat - nie licząc pożyczek Banku Światowego - około 19 mld dolarów. Sytuację utrudniał fakt, iż waluty państw europejskich - z wyjątkiem franka szwajcarskiego i escudo portugalskiego - z powodu sytuacji ekonomicznych emitujących je państw nie były wymienialne2. 2 Funt szterling byt wymienialny jedynie w krajach strefy szterlingowej. USA i Europa Zachodnia 109 Na początku 1947 r. w Waszyngtonie coraz wyraźniej zaczęto zdawać sobie sprawę z tego, że amerykańskie wyobrażenia o sytuacji gospodarki europejskiej były zbyt optymistyczne. W opiniach instytucji rządowych, zwłaszcza Komitetu Koordynacyjnego Sekretariatów Stanu i Wojny oraz Sztabu Planowania przy Sekretariacie Stanu, coraz częściej przewijała się myśl o konieczności zainspirowania wewnątrzeuropejskiej współpracy gospodarczej jako metody wyjścia z kryzysu. Opinię tę podzielali również bezpośredni współpracownicy Marshalla, podsekretarze stanu Dean Acheson i William L. Clayton. 5 czerwca 1947 r. Marshall w krótkim przemówieniu wygłoszonym w Uniwersytecie Harvarda wezwał rządy państw europejskich do opracowania wspólnego programu gospodarczego w celu wzmocnienia kondycji i odzyskania pozycji starego kontynentu. Istota oferty amerykańskiej polegała na propozycji wykorzystania środków finansowych, towarów i urządzeń przemysłowych pochodzących z USA dla zapobieżenia dalszemu upadkowi gospodarki europejskiej, a następnie na uruchomieniu ścisłej współpracy ekonomicznej między państwami kontynentu. Marshall przestrzegł jednocześnie wszystkie rządy, partie i ugrupowania polityczne przed próbami wykorzystania kryzysu dla własnych celów politycznych. Zaapelował również do społeczeństwa amerykańskiego o poparcie inicjatywy rządowej. Brytyjski minister spraw zagranicznych, Ernest Bevin, który w ciągu następnych dni drogą dyplomatyczną zapoznał się ze szczegółami oferty amerykańskiej, przystąpił niezwłocznie do rozmów z szefem dyplomacji francuskiej Georges'emBidaultem. Z ich inicjatywy zwołana została do Paryża konferencja ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, Francji i Związku Radzieckiego (27 czerwca - 2 lipca 1947 r.). Celem tego spotkania miało być sformułowanie założeń wstępnych dla programu odbudowy gospodarki europejskiej. Delegacja radziecka nie była zainteresowana ogólnoeuropejskim programem odbudowy, lecz odrębnymi programami dla poszczególnych krajów, a także bezpośrednią pomocą finansową i ekonomiczną USA. Przede wszystkim jednak ZSRR sprzeciwił się ujawnieniu danych dotyczących własnego potencjału ekonomicznego. W związku z tym obecny na konferencji Wiaczesław Mołotow odrzucił propozycję 110 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 brytyjsko-francuską i 2 lipca 1947 r. delegacja radziecka demonstracyjnie opuściła obrady. Mimo to już w dniu następnym Bevin i Bidault skierowali do dwudziestu dwu państw europejskich, z wyjątkiem Hiszpanii, formalne zaproszenia do udziału w następnej konferencji zwołanej do Paryża. Miała ona być poświęcona opracowaniu wspólnej odpowiedzi na ofertę amerykańską. Państwa wschodnioeuropejskie rządzone przez partie komunistyczne podjęły pod naciskiem Moskwy decyzje, że nie będą reprezentowane na konferencji. Uczyniła to również Czechosłowacja, mimo iż 4 lipca 1947 r., jako jedyny kraj formowanego przez ZSRR bloku wschodniego, oficjalnie przyjęła zaproszenie do Paryża. Podobnie jak państwa komunistyczne postąpiła Finlandia. 12 lipca 1947 r. zebrali się w Paryżu przedstawiciele szesnastu państw europejskich: Austrii, Belgii, Danii, Francji, Grecji, Holandii, Irlandii, Islandii, Luksemburga, Norwegii, Portugalii, Szwajcarii, Szwecji, Turcji, Wielkiej Brytanii i Włoch. Powołali oni Komitet Europejskiej Współpracy Gospodarczej (CEEC). W marcu 1948 r. do udziału w pracach tego Komitetu zaproszone zostały zachodnie strefy okupacyjne Niemiec, reprezentowane przez tamtejsze władze okupacyjne i niemieckich ekspertów gospodarczych. Amerykański podsekretarz stanu William L. Clayton, uczestniczący w otwarciu konferencji paryskiej, zaproponował delegacjom państw europejskich podjęcie działań, w wyniku których w ciągu trzech, czterech lat miałby nastąpić wzrost produkcji, zrównoważenie budżetów, ograniczenie restrykcji dewizowych i handlowych aż do zupełnego zniesienia, w ciągu dziesięciu lat, taryf celnych. Stany Zjednoczone miałyby dostarczyć Europie konieczne surowce, towary i urządzenia przemysłowe w celu uruchomienia istniejących zakładów produkcyjnych. Propozycję Claytona poparły jedynie Belgia, Holandia i Luksemburg. Już 5 września 1944 r. podpisały one konwencję o unii celnej. Miała ona wejść w życie l stycznia 1948 r. Kraje te były zainteresowane szybką liberalizacją międzynarodowych transakcji płatniczych oraz redukcją taryf celnych i kontyngentów importowych. Pozostałe państwa, w szczególności Wielka Brytania i Francja, przedkładały własną suwerenność i interesy narodowe nad amerykańskie plany integracji europejskiej z udziałem Niemiec. Francja zgłosiła wprawdzie własny projekt unii celnej obejmujący państwa Europy Zachodniej, USA i Europa Zachodnia 111 ale - w przeciwieństwie do oczekiwań krajów Beneluxu - proponowała rozłożenie jego realizacji na wiele lat. Paryż był bowiem zwolennikiem stopniowej redukcji taryf celnych i utrzymania kontyngentów importowych. Państwa Beneluxu natomiast - w odróżnieniu od Francji - dążyły do odtworzenia i zwiększenia intensywności kontaktów gospodarczych z Niemcami. Holandii zależało także n& rozszerzeniu jej tradycyjnych powiązań gospodarczych z Wielką Brytanią. Sprzeczność interesów zachodziła również między Włochami a państwami skandynawskimi. O ile delegacja włoska była najbardziej zainteresowana utworzeniem unii celnej z Francją, o tyle delegacje krajów skandynawskich sprzeciwiały się wspomnianemu wyżej projektowi francuskiemu, preferując nordycką współpracę regionalną. Najbardziej powściągliwie na plany integracji państw europejskich reagowała Wielka Brytania, obawiając się utraty własnych przywilejów w państwach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Ponadto Londyn przeciwny był jakimkolwiek działaniom deflacyjnym lub mogącym spowodować dewaluację funta szterlinga. Oponował także przeciw liberalizacji międzynarodowych transakcji płatniczych, a w razie jej wprowadzenia żądał specjalnych uprawnień dla krajów strefy szterlingowej. Dopiero bezpośredni wpływ delegacji amerykańskiej na przebieg końcowej fazy konferencji przyczynił się do osiągnięcia kompromisu, który przyjęty został przez wszystkich z ogromną ulgą. 22 września 1947 r. Komitet Europejskiej Współpracy Gospodarczej przekazał administracji amerykańskiej projekt czteroletniego programu odbudowy gospodarki państw uczestniczących w konferencji paryskiej. Postulował w nim wzrost produkcji rolnej do poziomu z 1938 r. i produkcji przemysłowej powyżej poziomu z 1938 r.3, osiągnięcie wewnętrznej równowagi finansowej, rozwój integracji gospodarczej, likwidację deficytu dolarowego poprzez rozwój eksportu oraz pomoc finansową i gospodarczą USA w wysokości 19,3 mld dolarów4. 1 W 1947 r. ślednia produkcja przemysłowa Europy Zachodniej stanowiła 8! produkcja rolna zaś 83% - produkcji z 1938 r. 4 W pierwotnej wersji plOjektu Komitet postulował sumę 22 mld dolarów. 112 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 19 grudnia 1947 r. prezydent Truman przedstawił Kongresowi Stanów Zjednoczonych Europejski Program Odbudowy (ERP), opierający się w dużej mierze na projekcie CEEC. Program różnił się jednak od projektu europejskiego, obniżał bowiem m.in. wysokość pomocy amerykańskiej z 19,3 do 17 mld dolarów. 3 kwietnia 1948 r. Kongres uchwalił ustawę o współpracy gospodarczej, przewidującą przyznanie państwom europejskim pomocy finansowej i ekonomicznej na okres czterech lat. Ustawa nie określała wysokości przyznanych środków, co było równoznaczne z tym, iż administracja amerykańska musiała w każdym roku oddzielnie wnioskować o przyznanie odpowiednich kwot. Zwiększało to wpływ USA, w szczególności Kongresu, na dystrybucję przyznanych środków. Ustawa zalecała też utworzenie stałej organizacji, która miałaby koordynować współpracę państw europejskich. 4 kwietnia 1948 r. ustawa została podpisana przez prezydenta Trumana. W ten sposób rozpoczęła się realizacja Europejskiego Programu Odbudowy, który przeszedł do historii jako plan Marshalla. 16 kwietnia 1948 r. wszyscy członkowie CEEC zawarli w Paryżu umowę o utworzeniu Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC). W tym samym dniu do OEEC przyjęte zostały trzy zachodnie strefy okupacyjne Niemiec, a w 1949 r. Republika Federalna. Status specjalny przyznano w niej Wolnemu Terytorium Triestu i Jugosławii. Ponadto w 1959 r. do OEEC przyjęta została - w charakterze członka zwyczajnego - Hiszpania. Celem OEEC była liberalizacja handlu, podniesienie produkcji, stabilizacja pieniądza oraz doprowadzenie do wymienialności walut. Każde z państw objętych ustawą Kongresu z 3 kwietnia 1948 r., stanowiącą podstawę prawną planu Marshalla, dążyło do osiągnięcia kilku, niekiedy sprzecznych ze sobą celów. Po pierwsze, do zwiększenia produkcji, co było uwarunkowane wzrostem nakładów inwestycyjnych. Po drugie, do przezwyciężenia inflacji, wymuszającego ograniczenia inwestycyjne. Po trzecie, do odbudowy wewnętrznej równowagi finansowej, która była możliwa przede wszystkim przez zwiększenie eksportu. Groziło to jednak pozbawieniem rynków krajowych dóbr konsumpcyjnych, osłabieniem bodźców motywacyjnych i w konsekwencji niepokojami społecznymi. USA i Europa Zachodnia 113 Europejski Program Odbudowy realizowany był od 4 kwietnia 1948 r. do 30 czerwca 1952 r. W związku ze wzrostem napięcia w stosunkach międzynarodowych, spowodowanego głównie wojną koreańską. Kongres USA uchwalił nadto w 1951 r. program pomocy militarnej przeznaczonej dla krajów sojuszniczych, zwany Programem Wzajemnego Bezpieczeństwa (MSP). Wszedł on w życie l stycznia 1952 r. i objął m.in. uczestników planu Marshalla. W ten sposób od l stycznia do 30 czerwca 1952 r. państwa OEEC korzystały z podwójnej pomocy amerykańskiej - ekonomicznej i militarnej5. Łączna wysokość środków przyznanych do 30 czerwca 1952 r. poprzez oba programy zamykała się sumą ok. 13,9 mld dolarów, co stanowi dziś równowartość ok. 140 mld dolarów. Największą pomoc otrzymały: Wielka Brytania - 3,4 mld dolarów, Francja - 2,8 mld dolarów, Włochy - 1,5 mld dolarów oraz Republika Federalna Niemiec - 1,4 mld dolarów. Pozostałe 14 krajów, z wyjątkiem Szwajcarii, która nie skorzystała z pomocy amerykańskiej, uzyskały łącznie 4,8 mld dolarów. Jedynie państwa neutralne w czasie wojny: Irlandia, Portugalia i Szwecja, zobowiązane zostały do spłacenia otrzymanych kwot. Pomoc finansowa i ekonomiczna USA uchroniła kraje Europy Zachodniej przed dalszym upadkiem gospodarczym. Dzięki pomocy technologicznej, pobudzeniu inwestycji oraz reformom gospodarczym i walutowym zwiększała się produkcja przemysłowa tych krajów, osiągając w 1949 r. 110% wartości produkcji z 1938 r., a w 1951 r. 134% owej wartości. Już w 1949 r. ogólne obroty handlowe państw Europy Zachodniej osiągnęły przedwojenny poziom. W tym też czasie zdołały one zrównoważyć budżety, zredukować stopy inflacji i osiągnąć wewnętrzną stabilizację finansową. Plan Marshalla łączył-ponadto interesy amerykańskie z europejskimi, ponieważ środki przyznane przez USA były w zasadzie przeznaczone na zakup towarów i surowców amerykańskich. Plan Marshalla zawierał także ekonomiczne i polityczne przesłanki integracji państw europejskich. 5 Dystrybucją pomocy ekonomicznej zajmowała się Administracja Współpracy Gospodarczej (ECA), rozwiązana przez władze amerykańskie 31 grudnia 1951 r. Jej funkcje przejęła następnie Agencja Wzajemnego Bezpieczeństwa (MSA), rozdzielająca do 30 czerwca 1952 r. środki z MSP i ERP, a później wyłącznie z MSP. 114 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu WschAd-Zachód 1945-1949 16 października 1948 r. kraje OEEC podpisały układ w sprawie wewnątrzeuropejskich transakcji płatniczych i rozliczeniowych. Układ zobowiązywał każde z tych państw, które osiągnęło nadwyżki w bilansie płatniczym z innym państwem OEEC, do udzielania mu pomocy gospodarczej w wysokości własnego salda aktywnego. Dzięki temu kraje posiadające ujemny bilans handlowy nie musiały uciekać się do ograniczeń w celu jego zrównoważenia. Ingerencja USA polegała na tym, że w razie niedotrzymania warunków układu przez państwa, które z reguły udzielały pomocy gospodarczej, jak Wielka Brytania, Belgia, Luksemburg, Włochy i Republika Federalna Niemiec, musiały one liczyć się z możliwością ograniczenia amerykańskiej pomocy finansowej i ekonomicznej. 19 września 1950 r. państwa OEEC utworzyły Europejską Unię Płatniczą, która umożliwiała wielostronne rozliczenia w zakresie obrotów bieżących przy istniejących ograniczeniach dewizowych. Gdy w grudniu 1958 r. ważniejsze państwa członkowskie przywróciły pełną wymienialność swoich walut, Europejska Unia Płatnicza została rozwiązana. Pakt Brukselski i NATO Utworzenie Kominformu na posiedzeniu dziewięciu europejskich partii komunistycznych w Szklarskiej Porębie (we wrześniu 1947 r.), a także wygłoszone tam przemówienia Andrieja Żdanowa skłoniły państwa Europy Zachodniej do szukania form ściślejszej współpracy militarnej. Oskarżenia, z jakimi wystąpił wówczas Żdanow, zarzucając Stanom Zjednoczonym i innym państwom zachodnim prowadzenie polityki imperialistycznej, zmierzającej do wojny, wspierającej reżimy reakcyjne i profaszystowskie, a skierowanej przeciwko krajom komunistycznym - budziły niepokój w stolicach zachodnioeuropejskich. Moskwa, dzięki swojemu potencjałowi militarnemu, była w stanie wywierać skuteczne naciski polityczne na kraje Europy Zachodniej. Wedle szacunków amerykańskich ZSRR w 1947 r. utrzymywał nadal pod bronią dwa i pół miliona żołnierzy i czterysta tysięcy funkcjonariuszy bezpieczeństwa. Część radzieckich sił zbrojnych stacjonowała w Bułgarii, Rumunii, na Węgrzech, we USA i Europa Zachodnia 115 wschodniej strefie okupacyjnej Austrii i Niemiec oraz w Polsce. Radzieckiej przewadze w zakresie broni konwencjonalnej państwa zachodnie mogły wprawdzie przeciwstawić amerykański monopol na broń atomową, na początku 1947 r. USA nie posiadały jednak żadnej gotowej bomby nuklearnej, lecz jedynie technologię i surowce do jej produkcji6. W październiku 1947 r. francuski minister spraw zagranicznych Bidault wezwał kraje Europy Zachodniej do wspólnego przeciwstawienia się radzieckiej ekspansji na starym kontynencie. Dwa miesiące później, bezpośrednio po zakończeniu obrad Rady Ministrów Spraw Zagranicznych w Londynie, szef dyplomacji brytyjskiej Bevin w rozmowach z Marshallem i Bidaultem wystąpił z propozycją zawarcia przez państwa zachodnioeuropejskie paktu militarnego gwarantowanego przez Stany Zjednoczone. 5 stycznia 1948 r. rząd brytyjski zaakceptował propozycję Bevina. W toku dalszych konsultacji administracja amerykańska uzależniła swoje militarne zaangażowanie na kontynencie od uprzedniego skoordynowania współpracy sil zbrojnych krajów Europy Zachodniej. Z inicjatywy Bevina, działającego w porozumieniu z Bidaultem, doszło do wstępnych rozmów z przedstawicielami państw Beneluxu. Zasadniczym założeniem projektu brytyjskiego było oparcie przyszłego paktu militarnego na postanowieniach układu brytyjsko-francus-kiego zawartego 4 marca 1947 r. w Dunkierce. Ponieważ układ dunkierski był sojuszem militarnym, skierowanym przede wszystkim przeciw ewentualnej agresji niemieckiej, państwa Beneluxu sprzeciwiły się projektowi Bevina i zaproponowały zawarcie porozumienia, które nadawałoby przyszłemu układowi charakter paktu regionalnego podległego ONZ. Celem paktu byłaby współpraca sygnatariuszy zarówno w dziedzinie militarnej, jak i gospodarczej. Propozycja krajów Beneluxu spotkała się z dezaprobatą Francji. Gdy jednak w Czechosłowacji doszło do przejęcia władzy przez partię komunistyczną (20-25 lutego 1948 r.), Francja wycofała swój sprzeciw. Ułatwiło to 6 Według źródeł amerykańskich w połowie 1948 r. USA nie dysponowały takim potencjałem broni nuklearnej, który byłby wystarczający do zniszczenia samego tylko radzieckiego przemysłu naftowego. 8* 116 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 podjęcie oficjalnych rokowań dyplomatycznych w sprawie zawarcia nowego sojuszu. 17 marca 1948 r. Wielka Brytania, Francja i kraje Beneluxu podpisały w Brukseli pakt o współpracy militarnej, politycznej, ekonomicznej i kulturalnej na okres pięćdziesięciu lat. Pakt Brukselski zawierał klauzulę zobowiązującą państwa członkowskie do automatycznego udzielenia sobie wzajemnej pomocy militarnej w przypadku agresji zbrojnej na jedno z nich (art. IV) oraz odwoływał się do gwarantowanego przez artykuł 51 Karty Narodów Zjednoczonych prawa do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej w celu odparcia napaści zbrojnej (art. V i VI). Wskutek nacisku delegacji brytyjskiej do preambuły Paktu została wprowadzona odrębna klauzula, zobowiązująca sygnatariuszy do podejmowania wspólnych działań w wypadku wznowienia agresji przez Niemcy. Postanowienia Paktu dotyczące współpracy politycznej, ekonomicznej i kulturalnej przewidywały wzajemne konsultacje, podejmowanie wspólnych działań w celu odbudowy i wzrostu gospodarczego, a także intensywniejszą wymianę kulturalną (art. I-III). Najważniejszym organem Paktu była Rada Konsultacyjna, w której skład wchodzili ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich. Posiedzenia Rady odbywały się dwa, trzy razy w roku. Organem doradczym Rady był Stały Komitet z siedzibą w Londynie, zbierający się raz w miesiącu. W skład Komitetu wchodził podsekretarz stanu w brytyjskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych oraz ambasadorowie pozostałych państw członkowskich. Zadania militarne Paktu koordynował wspólny sztab z siedzibą w Fontainebleau, bieżącą współpracą ekonomiczną i kulturalną kierowały specjalne komitety ekspertów rządowych. Wkrótce po zawarciu Paktu Brukselskiego Bevin i Bidault zwrócili się do Marshalla z propozycją utworzenia szerszej wspólnoty obronnej państw Europy Zachodniej z udziałem USA. 11 czerwca 1948 r. Senat amerykański, większością sześćdziesięciu czterech głosów, przy czterech głosach przeciwnych, uchwalił tzw. rezolucję Arthura Yandenber-ga, przewodniczącego senackiej Komisji Spraw Zagranicznych. Zezwalała ona na przystąpienie USA w czasie pokoju do sojuszy regionalnych oraz układów samoobrony indywidualnej lub zbiorowej USA l Europa Zachodnia 117 poza kontynentem amerykańskim. Rezolucja Yandenberga symbolizowała ostateczny odwrót USA od polityki izolacjonizmu, wywodzącej się z dziewiętnastowiecznej doktryny Monroego. Stany Zjednoczone zdecydowały się na zaangażowanie swoich sił zbrojnych w Europie Zachodniej. Rokowania dyplomatyczne z udziałem USA, Kanady i państw Paktu Brukselskiego na temat współpracy militarnej rozpoczęły się 6 lipca 1948 r. w Waszyngtonie. Przyspieszyła je całkowita blokada Berlina Zachodniego wprowadzona przez ZSRR pod koniec czerwca 1948 r. W związku z nasileniem się kryzysu berlińskiego strony uzgodniły najpierw, w październiku 1948 r., zasady doraźnej współpracy militarnej. Jednocześnie kontynuowano prace nad projektem przewidującym utworzenie Paktu Północnoatlantyckiego. Podobnie jak w przypadku planu Marshalla, tak i tym razem USA zaproponowały, aby inicjatywa w tej sprawie wyszła od państw europejskich. Wstępny projekt utworzenia nowej organizacji został opracowany przez Radę Konsultacyjną Paktu Brukselskiego. Stał się on podstawą dla ostatecznego projektu, który zainteresowane strony uzgodniły w toku dalszych posiedzeń. W marcu 1949 r. negocjatorzy zaprosili pięć kolejnych państw: Norwegię, Danię, Włochy, Portugalię oraz Islandię, która nie posiadała sił zbrojnych. 4 kwietnia 1949 r. dziesięć wspomnianych państw europejskich oraz USA i Kanada podpisały w Waszyngtonie traktat o utworzeniu Paktu Północnoatlantyckiego (NATO). Pakt był międzynarodową umową bezterminową. Zawierał klauzulę o udzielaniu sobie wzajemnej pomocy w razie napaści zbrojnej na jedno lub kilka z państw członkowskich w celu przywrócenia i utrzymania bezpieczeństwa w strefie północnoatlantyckiej. Klauzula ta nie zobowiązywała jednak żadnej ze stron do udzielania pomocy w sposób automatyczny z chwilą napaści zbrojnej, lecz uzależniała pomoc i jej formy, nie wyłączając użycia siły militarnej, od decyzji poszczególnych krajów (art. 5). Strefa północnoatlantycka miała obejmować terytoria państw członkowskich, algierskie departamenty Francji7, wyspy podlegające zwierzchności terytorialnej każdego z państw 7 Algieria w chwili odzyskania niepodległości przestała wchodzić w skład obszaru działania NATO. 118 Likwidacja skutków wojny l początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 członkowskich na Morzu Śródziemnym i Atlantyku, na północ od Zwrotnika Raka, a poza tym te terytoria europejskie, na których w chwili wejścia w życie Paktu stacjonowały wojska okupacyjne któregokolwiek z sygnatariuszy (art. 6). Strony powoływały się na prawo do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej w celu odparcia napaści zbrojnej, zgodnie z artykułem 51 Karty ONZ (art. 5). Zobowiązywały się ponadto do utrzymywania i rozwijania swojej indywidualnej i zbiorowej zdolności do odparcia zbrojnej agresji (art. 3) oraz do wzajemnych konsultacji w razie zagrożenia suwerenności terytorialnej, niezależności politycznej i bezpieczeństwa (art. 4). Każda napaść zbrojna i wszelkie związane z nią przedsięwzięcia obronne miały być niezwłocznie zgłaszane Radzie Bezpieczeństwa ONZ, a wraz z podjęciem przez Radę stosownych środków w celu przywrócenia i utrzymania bezpieczeństwa międzynarodowego miały zostać zakończone (art. 5). Pakt zabraniał państwom członkowskim zaciągania jakichkolwiek zobowiązań międzynarodowych sprzecznych z jego treścią (art. 8). Ustanawiał Radę Północnoatlantycką, wyposażając ją w kompetencje powoływania organów pomocniczych, w szczególności Komitetu Obrony, którego zadaniem miało być zalecanie środków potrzebnych do wprowadzenia w życie postanowień zawartych w artykułach 3 i 5 (art. 9). Traktat przewidywał możliwość przyjmowania do NATO innych państw europejskich pod warunkiem jednomyślnej zgody wszystkich krajów członkowskich (art. 10). Ponadto zakładał, że każde z państw członkowskich mogłoby wystąpić z NATO dopiero dwadzieścia lat po wejściu w życie traktatu (art. 13). . , y.\ Najważniejszymi organami cywilnymi Paktu były: Rada Północnoatlantycka, zwana też Radą Ministerialną, złożona z ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich; Komitet Obrony, w którego skład wchodzili ministrowie obrony, oraz Komitet Fmansowo-Ekono-miczny, składający się z ministrów finansów. W maju 1951 r. oba te komitety zostały zlikwidowane, a Rada Ministerialna przejęła ich kompetencje. Odtąd w skład Rady wchodzili wymiennie ministrowie spraw zagranicznych, obrony i finansów w zależności od problematyki omawianej na jej posiedzeniach. W ważnych sprawach Rada zbierała się na szczeblu szefów państw i rządów. Obradowała ona co najmniej USA i Europa Zachodnia 119 dwa razy w roku na sesji wiosennej i zimowej. Uchwały podejmowane były jednomyślnie. W maju 1950 r. utworzona została Rada Stałych Przedstawicieli, złożona z wiceministrów spraw zagranicznych lub ambasadorów. Obradowała ona co najmniej raz w tygodniu w okresie między sesjami Rady Ministerialnej. 4 kwietnia 1952 r. generał Hastings L. Ismay (Wielka Brytania) wybrany został na stanowisko pierwszego sekretarza generalnego NATO. Sekretarz generalny przewodniczył zarówno obradom Rady Ministerialnej, jak i Rady Stałych Przedstawicieli. Najważniejszym organem wojskowym Paktu był Komitet Wojskowy. Obradował on co najmniej dwa razy w roku, zwykle przed posiedzeniami Rady Ministerialnej. W skład Komitetu wchodzili szefowie sztabów państw członkowskich i cywilny przedstawiciel Islandii. W lutym 1952 r. powołany został stale funkcjonujący organ militarny - Stały Komitet Wojskowy. Obradował on kilka razy w roku na szczeblu przedstawicieli szefów sztabów. Ruch Europejski. Rada Europy Plany paneuropejskie okresu międzywojennego, zwłaszcza najważniejszy z nich - tzw. plan Aristide'a Brianda, ogłoszony w maju 1930 r. - zmierzały przede wszystkim do utrwalenia wersalskiego porządku pokojowego w Europie. Koncepcje z okresu II wojny światowej natomiast dążyły bądź do podziału Europy powojennej na brytyjską i radziecką strefę wpływów, zgodnie z ideą utworzenia Rady Europy, zgłoszoną przez Winstona Churchilla w marcu 1943 r., bądź do ustanowienia przez wielkie mocarstwa kontroli nad Europą, jak chciał tego Roosevelt, lub też do odtworzenia wersalskiego ładu europejskiego przy znacznym osłabieniu Niemiec, jak proponował generał Charles de Gaulle. Idea jedności europejskiej nie była zatem w 1945 r. pomysłem nowym. Jeżeli jednak w latach międzywojennych i w czasie II wojny światowej pozostawała ona wyłącznie w sferze rozważań teoretycznych, to po 1945 r. wkroczyła w stadium praktycznej realizacji. Zakończenie wojny i paląca konieczność odbudowy gospodarczej 120 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 kontynentu nasiliły dążenia do realizacji tego oczekiwania. Istotną przesłanką integracji stała się ponadto obawa przed rozszerzeniem wpływów radzieckich na cały kontynent europejski. Wielu zwolen ników jedności europejskiej wiązało z nią nadzieje na stworzenie takiego ładu w powojennej Europie, aby ludzkość nigdy już nie musiała doświadczać ogromu nieszczęść i zbrodni, jakie przyniosła ze .sobą II wojna światowa. Idea jedności europejskiej skupiała wokół siebie zarówno oficjal nych, jak i nieoficjalnych przedstawicieli państw europejskich s, zrzeszo nych w licznych organizacjach proeuropejskich. Z punktu widzenia koncepcji integracyjnych asocjacje te wypadnie podzielić na dwie grupy: organizacje profederacyjne i organizacje prokonfederacyjne. Federaliści, stowarzyszeni głównie w Unii Europy, Europejskiej Unii Parlamentarnej i Europejskim Związku Federalistów, zmierzali do utworzenia federacji europejskiej, czyli europejskiego państwa związkowego. Konfederaliści, zrzeszeni przede wszystkim w Wielkiej Brytanii w Ruchu Zjednoczonej Europy, we Francuskiej Radzie na rzecz Europy Zjednoczonej, Niezależ nej Lidze Współpracy Europejskiej i Socjalistycznym Ruchu na rzecz Stanów Zjednoczonych Europy, postulowali utworzenie konfederacji europejskiej, a więc związku europejskich państw narodowych. W lipcu 1947 r. Europejski Związek Federalistów i wszystkie wspomniane wyżej organizacje prokonfederacyjne utworzyły tzw. Komitet Porozumiewawczy, który w październiku 1948 r. przekształ cił się w Ruch Europejski. Powstanie Ruchu Europejskiego było pierwszą, lecz nieudaną próbą przezwyciężenia dotychczasowego podziału występującego wśród organizacji proeuropejskich. Skalę rozbieżności i konfliktów między federalistami, reprezentującymi głównie Francję, Belgię, Holandię i zachodnie strefy okupacyjne Niemiec, a konfederalistami, wywodzącymi się przede wszystkim z Wielkiej Brytanii i państw skandynawskich, odzwierciedlił przebieg dwóch kongresów europejskich: Kongresu Europy zorganizowanego w maju 1948 r. w Hadze oraz Kongresu Ruchu Europejskiego zwoła nego w lutym 1949 r. do Brukseli. O ile przebieg kongresu haskiego 8 Jednym z głośniejszych wystąpień na rzecz "Stanów Zjednoczonych Europy" było przemówienie Churchilla wygłoszone we wrześniu 1946 r. w Zurychu. USA i Europa Zachodnia 121 wskazywał na przewagę federalistów, którzy w deklaracji końcowej zdołali przeforsować postulat utworzenia w przyszłości unii politycznej i gospodarczej w Europie, o tyle kongres brukselski uwidocznił silniejszą pozycję konfederalistów, postulujących utworzenie organizacji europejskiej o kompetencjach wyłącznie koordynacyjnych. W porozumieniu z Komitetem Studiów Jedności Europejskiej, działającym przy Pakcie Brukselskim, postanowiono powołać do życia Radę Europy. W okresie od lutego do marca 1949 r. - podczas londyńskiej konferencji ambasadorów pięciu państw Paktu oraz Danii, Irlandii, Norwegii, Szwecji i Włoch - opracowano statut Rady. Został on podpisany 5 maja 1949 r. przez ministrów spraw zagranicznych tychże państw i stanowił podstawę prawną jej działania. Sygnatariusze statutu stali się członkami założycielami Rady, jej siedzibą zaś został Strasburg. Zadania Rady ograniczono do koordynacji współpracy krajów europejskich w dziedzinie gospodarczej, społecznej, kulturalnej i prawnej. Z zakresu jej kompetencji wyłączono sferę współpracy militarnej. Dwoma głównymi organami Rady ustanowiono: Komitet Ministrów, składający się z przedstawicieli rządów krajów członkowskich, i Zgromadzenie Doradcze9, zrzeszające deputowanych wybieranych przez same parlamenty narodowe lub pochodzących z nominacji rządu. Wyposażenie Rady w organ rządowy i parlamentarny było przejawem kompromisu, polegającego na próbie pogodzenia ze sobą dwóch przeciwnych projektów statutu Rady - projektu brytyjskiego, bazującego na koncepcjach konfederalistów, oraz projektu francusko-belgijskiego, opartego na koncepcjach federalistów. Najważniejsze kompetencje przekazane zostały wszakże organowi rządowemu, kompetencje organu parlamentarnego ograniczono do funkcji czysto doradczych, czyli do inicjowania i zalecania określonych działań przez Komitet. Do Rady Europy mogło przystąpić każde demokratyczne państwo europejskie, pod warunkiem uzyskania zaproszenia ze strony Komitetu Ministrów powziętego kwalifikowaną większością dwóch trzecich głosów. Statut Rady rozróżniał członkostwo zwyczajne i stowarzyszone. Kolejnymi członkami zwyczajnymi, czyli reprezentowanymi w Zgromadzeniu Doradczym i Komitecie Ministrów zostały: Grecja (1949 r.), 9 Od 1974 r. nosi ono nazwę Zgromadzenia Parlamentarnego. INTEGRACJA EUROPEJSKA W LATACH 1947-1963 ----- KRAJE UCZESTNICZĄCE W PLANIE MARSHALLA CZŁONKOWIE OEEC - - - KRAJE WSPÓŁPRACUJĄCE Z OEEC j | KRAJE CZŁONKOWSKIE NATO [""""l DATA PÓŹNIEJSZEGO l -- l PRZYSTĄPIENIA DO NATO PB E KRAJE CZŁONKOWSKIE PAKTU BRUKSELSKIEGO KRAJE CZŁONKOWSKIE RADY EUROPY Eissn DATA PÓŹNIEJSZEGO PRZYSTĄPIENIA DO RADY EUROPY 1\\^ KRAJE CZŁONKOWSKIE ^\\1 EUROPEJSKIEJ WSPÓLNOTY WĘGLA l STALI EUROPEJSKIEJ WSPÓLNOTY GOSPODARCZEJ l EURATOMU K//1 KRAJE CZŁONKOWSKIE EFTA t-- ['",' ,'\ FINLANDIA STOWARZYSZONA'"'..,, I--E-J Z EFTA W 1961 R ; / N KRAJE CZŁONKOWSKIE /, RADY NORDYCKIEJ / RE(l949) MIEJSCE POWSTANIA ; ••' '-' RADY EUROPY "'d. |RE) SIEDZIBA RADY EUROPY USA i Europa Zachodnia 123 Turcja (1949 r.), Islandia (1950 r.), Austria (1956 r.), Cypr (1961 r.), Szwajcaria (1963 r.), Malta (1965 r.)10. Republika Federalna Niemiec przystąpiła do Rady Europy w 1950 r. jako członek stowarzyszony, czyli reprezentowany wyłącznie w Zgromadzeniu Doradczym. Już jednak w 1951 r. stała się ona członkiem zwyczajnym. Do momentu przyłączenia do Republiki Federalnej członkiem stowarzyszonym pozostawało także Zagłębie Saary. Status obserwatora w Radzie posiadały Finlandia, Izrael i Watykan. W Komitecie Ministrów każde państwo członkowskie miało jednego przedstawiciela, dysponującego jednym głosem. Komitet z własnej inicjatywy lub rekomendacji Zgromadzenia mógł uchwalać konwencje, umowy, rekomendacje i zalecenia. Konwencje i umowy - w odróżnieniu od rekomendacji i zaleceń - były wiążące. Nabierały jednak mocy, dopiero gdy państwo członkowskie je ratyfikowało. Fakt nieratyfikowa-nia konwencji lub umów nie wywoływał negatywnych skutków prawnych. W Zgromadzeniu Doradczym natomiast liczba deputowanych została uzależniona od liczby mieszkańców danego kraju. Poszczególne państwa mogły delegować do Zgromadzenia od dwóch do osiemnastu przedstawicieli. Zgromadzenie miało prawo uchwalania rekomendacji, rezolucji, opinii i zarządzeń. Rekomendacje przesyłane były do Komitetu Ministrów. Ich celem było skłonienie Komitetu do uchwalenia konwencji, umowy, rekomendacji lub zalecenia. Pozostałe uchwały Zgromadzenia miały charakter zaleceń wobec państw członkowskich (rezolucje i opinie) lub organów pomocniczych Rady Europy (zarządzenia). Najbardziej znanymi aktami prawnymi Rady Europy, mającymi status konwencji lub umowy, były: Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950 r.), stanowiąca zmodyfikowaną wersję Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ z 1948 r.; Karta Socjalna (1961 r.), gwarantująca m.in. prawo do pracy, 10 W latach 1969-1974 Grecja pozostawała poza Radą Europy. Następnymi członkami zwyczajnymi były: Portugalia (1976 r), Hiszpania (1977 r.), Liechtenstein (1978 r), San Marino (1988 i.), Finlandia (1989 r), Węgry (1990 r), Czechosłowacja (1991 r , a od 1993 r. Czechy, Słowacja) i Polska (1991 r ) Ponadto do 1996 r. dalszymi członkami zwyczajnymi stały się Bułgaria, Słowenia, Estonia, Litwa, Rumunia, Chorwacja, Andoia, Łotwa, Ukraina, Albania, Mołdawia, Macedonia oraz Rosja. 124 Likwidacja skutków wojny i początki konfliklu Wschód-Zachód 1945-1949 ubezpieczeń społecznych, ochrony rodziny i tworzenia związków zawodowych; kodeks ubezpieczeń (1964 r.), zawierający przepisy prawne o opiece medycznej, m.in. w przypadku bezrobocia, macierzyństwa, wypadku przy pracy, inwalidztwa i podeszłego wieku; konwencja w sprawie międzynarodowego arbitrażu handlowego (1962 r.) oraz umowa w sprawie osób uczestniczących w postępowaniu przed Europejską Komisją Praw Człowieka i Europejskim Trybunałem Praw Człowieka (1969 r.). Obie te instytucje mogły - w sposób niezależny od stanowiska organów państw członkowskich - przyjmować skargi i rozstrzygać sprawy o naruszanie Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Europejska Komisja Praw Człowieka rozpatrywała skargi pochodzące od państw członkowskich, osób prawnych i fizycznych. Natomiast Europejski Trybunał Praw Człowieka rozstrzygał skargi przesłane mu do ostatecznego rozpatrzenia przez Komisję lub skargi państw członkowskich. Orzeczenia Trybunału były wiążące dla stron sporu. Państwa członkowskie Rady Europy były wprawdzie zobowiązane do uwzględniania orzeczeń w granicach wszystkich swoich możliwości konstytucyjnych, ale Komitet Ministrów nie miał pełnego prawa do sprawowania kontroli nad ich przestrzeganiem, co powodowało, iż skuteczność orzeczeń organów Rady Europy była ograniczona. Stany Zjednoczone Ameryki. Pierwsza kadencja Trumana Już w początkach 1945 r. stało się oczywiste, że przejście od wojny do pokoju będzie wiązało się z poważnymi kłopotami. Niektórzy ekonomiści wręcz głosili tezę, że gdy przemysł straci zamówienia wojenne, liczba bezrobotnych sięgnie 8, a nawet 10 min. Przewidywania te okazały się jednak chybione. Dzięki rychłym i drastycznym cięciom wydatków budżetowych oraz niespodziewanie szybkiej demobilizacji, która spowodowała wzmocnienie rynku pracy byłymi żołnierzami, tuż po wojnie nastąpił okres niespotykanego boomu ekonomicznego. Główną przyczyną obserwowanego wówczas ożywienia gospodarki było to, że ograniczane do tej pory potrzeby konsumpcyjne, a także USA i Europa Zachodnia 125 narosłe w czasie wojny oszczędności stały się siłą napędową gospodarki. Oprócz tego w niemałym stopniu do utrzymania koniunktury przyczyniły się liczne racjonalne posunięcia rządu federalnego, takie jak: redukcja podatków, pożyczki dla przedsiębiorstw, sprzedaż po okazyjnych cenach rządowych fabryk i zapasów materiałów wojennych oraz utrzymanie dotacji do produktów rolnych. Także ustawa o zaopatrzeniu żołnierzy z 1944 r., potocznie zwana ustawą o prawach szeregowców, przewidywała pomoc finansową dla byłych żołnierzy, zwłaszcza w zakresie kształcenia i szkolenia oraz przy zakładaniu własnej firmy czy też farmy. Jakkolwiek nie sprawdziły się przepowiednie o recesji, to odnowa ekonomiki przyniosła inflację i niepokoje wśród załóg zakładów przemysłowych. Niestabilna pozycja ekipy Trumana pogorszyła jeszcze sytuację. Po kapitulacji Japonii prezydent osłabił kontrolę państwa nad gospodarką, lecz gdy ceny poczęły wzrastać, próbował przywrócić elementy wojennego systemu gospodarczego. Pod naciskiem lobby przemysłowego oraz rolnego Kongres nie zgodził się na takie posunięcie. Jednak w lutym 1946 r. przyjął on ustawę, której głównym celem była maksymalizacja zatrudnienia, produkcji oraz wzrost siły nabywczej. Również w oparciu o tę ustawę utworzono Radę Doradców Ekonomicznych. Miała ona wypracowywać konkretne posunięcia podatkowe. Tymczasem ustawa z czerwca 1946 r. tak dalece pozbawiła uprawnień Biuro Cen Urzędowych, że Truman postawił weto. Spowodowało to gwałtowny wzrost cen, braki w dostawach mięsa, a nawet powstanie "czarnego rynku" w tej dziedzinie. Zmusiło to prezydenta do ustępstw, i tak do listopada 1946 r. zniesiona została wszelka kontrola cen. W rezultacie jednak w drugiej połowie tegoż roku koszty utrzymania wzrosły o 30 procent. "Bitwa o ceny" rozegrała się na tle głębokich konfliktów w sektorze przemysłowym. Już w drugiej połowie 1945 r. doszło do potężnych strajków w przemyśle samochodowym, elektrycznym i stalowym, a w 1946 r. do unieruchomienia kopalń i kolei. Najczęściej strajkujący powracali do pracy pod wpływem działań prezydenckich komisji mediacyjnych. Szczególnie trudna sytuacja wytworzyła się jednak w górnictwie, gdzie działał bardzo bojowy Zjednoczony Związek Pracowników Kopalń, z nieprzejednanym Johnem L. Lewi- 126 Likwidacja skutków wojny l początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 sem na czele. Dopiero orzeczenie sądu federalnego, który nałożył wielkie grzywny na tę organizację, spowodowało normalizację tej gałęzi przemysłu. | Polityka Trumana wobec tych zjawisk była nader niekonsekwentna. W sierpniu 1945 r. prezydent, twierdząc, że gospodarka kraju wytrzyma znaczne podwyżki płac, spowodował wzmożenie żądań związków zawodowych. Gdy jednak strajk w przemyśle węglowym sparaliżował gospodarkę, gwałtownie zwrócił się przeciwko przywódcom związkowym. Następnie, gdy mimo prób przejęcia kontroli nad kolejami nie udało mu się uniknąć krajowego strajku kolejowego, w maju 1946 r. sugerował Kongresowi militaryzację kolei. Propozycja ta zaszokowała nawet konserwatystów. Prestiż administracji Trumana został też nadszarpnięty przez odejście z niej prominentnych zwolenników i wykonawców tak zwanego Nowego Ładu (New Deal)". Kampania wyborcza do Kongresu w 1946 r. koncentrowała się wokół trudnej sytuacji gospodarczej i społecznego niezadowolenia. Demokrata Truman był wtedy politykiem tak bardzo niepopularnym, że za radą przywódców swojej partii nie wziął udziału w kampanii wyborczej. Nawet sami republikanie byli zaskoczeni rozmiarami własnego zwycięstwa. Po raz pierwszy od 1930 r. mieli większość w obu izbach Kongresu. W tym stanie rzeczy republikanie, poparci przez wielu demokratów z Południa, obcięli wydatki publiczne i dokonali znaczącej redukcji podatków. Kongres przyjął także - ratyfikowaną w 1951 r. - dwudziestą drugą poprawkę do Konstytucji, która ograniczała liczbę kadencji prezydenckich do dwóch. Republikanie nie przywiązywali jednak specjalnej wagi do demontażu Nowego Ładu. Jedynym znaczącym wyjątkiem była ustawa o ogólnokrajowych stosunkach w zarządzaniu z czerwca 1947 r., będąca próbą przywrócenia właściwych relacji pomiędzy pracobiorcami a pracodawcami. Wykluczała ona na przykład instytucję "closed shop", to jest dostępność danego zakładu pracy wyłącznie dla członków związku zawodowego. Przywódcy " Polityka ekonomiczna prezydenta F D Roosevelta polegająca na zwiększeniu ingerencji państwa w gospodarkę, pizez kreowanie popytu i ograniczanie podaży. USA i Europa Zachodnia 127 związkowi okrzyknęli ten dokument "ustawą o pracy niewolniczej" i wszczęli ostrą kampanię sprzeciwu. Truman, który starał się odzyskać popularność oraz kontrolę nad ruchem związkowym, założył weto. Zostało ono jednak obalone przez Kongres. Generalnie rzecz biorąc, mimo tego i kilku innych niepowodzeń prezydenta w zakresie proponowanych przezeń posunięć ekonomicznych nie doszło w gospodarce amerykańskiej do masowego bezrobocia i spadku siły nabywczej. Dało to administracji Trumana pewne atuty. Doradcy zwracali też prezydentowi uwagę na znaczenie głosów ludności murzyńskiej w nadchodzącej kampanii prezydenckiej. W rezultacie Truman zaczął aspirować do roli rzecznika praw obywatelskich Murzynów. W lutym 1948 r. w specjalnej odezwie do Kongresu postulował położenie kresu segregacji rasowej, uznanie linczu za zbrodnię federalną oraz ustanowienie stałej komisji do spraw uczciwego zatrudnienia. Żadna z tych propozycji nie przeszła przez Kongres, a jedyne, co wynikło z ich ogłoszenia, to gwałtowne protesty na Południu. Truman użył jednak swej władzy wykonawczej, by złamać prawne podstawy segregacji rasowej. W lipcu 1948 r. została ona zniesiona w siłach zbrojnych. Wiosną 1948 r. wydawało się, iż wewnętrzne podziały w Partii Demokratycznej przekreślą jej szansę w nadchodzących wyborach prezydenckich. Podczas gdy prawica tego ugrupowania odcinała się od prezydenckiego programu praw obywatelskich, lewica ostro krytykowała jego politykę zagraniczną. Ponadto czołowy orędownik miękkiej linii wobec Związku Radzieckiego, zdymisjonowany wcześniej ze stanowiska sekretarza handlu Henry Wallace, przygotowywał się do kandydowania z ramienia Partii Postępowej. Ostatecznie jednak podczas konwencji w Filadelfii demokraci ponownie nominowali Trumana. Ośmieleni chaosem panującym w obozie przeciwnika republikanie także postawili na "starego" kandydata, Thomasa E. Dweya, który stawał już w wyborach przeciwko Rooseveltowi w 1944 r. Pewni łatwego zwycięstwa taktycznie akceptowali w swej kampanii Nowy Ład, lecz zarazem zapowiadali większą efektywność administracji federalnej. Truman natomiast prowadził bardzo aktywną kampanię wyborczą. W czasie jej trwania przebył trzydzieści jeden tysięcy mil i wygłosił 128 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 ponad trzysta pięćdziesiąt przemówień. Republikanom nadał miano "Partii Ciężkich Czasów", a osiemdziesiąty Kongres nazwał "nic nie robiącym Kongresem". W rezultacie ostrej, lecz, jak się okazało, skutecznej kampanii uzyskał on nieco ponad 24 min głosów i aż 304 głosy elektorów, podczas gdy jego rywal prawie 22 min głosów, lecz zaledwie 189 głosów elektorów. Ów podział głosów wynikał z faktu, że wyboru kolegium elektorów (bo formalnie rzecz biorąc, wyborcy wybierają to właśnie ciało, a nie prezydenta) dokonuje się w myśl zasady większościowej. Warto ponadto pamiętać, iż teoretycznie nikt nie może zmusić danego elektora do oddania głosu na zwycięzcę w jego stanie, ale moralnie jest on do tego (w zasadzie) zobligowany. Wybór Trumana był dużym zaskoczeniem dla obserwatorów amerykańskiej sceny politycznej. Najprawdopodobniej stało się tak za sprawą przejściowego zjednoczenia niegdysiejszych wyborców Roosevelta: robotników, farmerów i mniejszości etnicznych z wielkich miast. Wielka Brytania 1945-1950: zwrot w dziejach mocarstwa Już 23 maja 1945 r., to jest w niewiele ponad dwa tygodnie po zakończeniu wojny w Europie, Labour Party opuściła koalicję parlamentarną, stanowiącą podstawę dla wojennego gabinetu Winstona S. Churchilla. Tego samego dnia Churchill stworzył gabinet oparty wyłącznie na konserwatystach; równocześnie zarządzono wybory na dzień 5 lipca 1945 r. Ze względu na głosowanie żołnierzy brytyjskich przebywających w różnych częściach świata urny otwarto dopiero 25 lipca. Wówczas, ku zaskoczeniu opinii międzynarodowej, okazało się, że Partia Pracy odniosła wielki sukces wyborczy, zdobywając 393 miejsca w Izbie Gmin, podczas gdy konserwatyści uzyskali zaledwie 213 mandatów, a liberałowie 12. Źródłem tryumfu laburzystów było dokonane w ciągu długich dziewięciu lat, jakie upłynęły od ostatnich wyborów, przesunięcie ich sympatii politycznych na lewo. Na konserwatystach natomiast ciążyła negatywna opinia o ich polityce gospodarczej w okresie wielkiej depresji gospodarczej w latach trzydziestych, a z osobą Churchilla USA l Europa Zachodnia 129 łączono ogromne wyrzeczenia i ofiary, jakie poniosło społeczeństwo w czasie II wojny światowej. Na lewicę brytyjską opinia publiczna przenosiła także powszechne wówczas nastroje proradzieckie i pewne zafascynowanie komunizmem, które wiązało się głównie z rzeczywistymi i domniemanymi zasługami ZSRR w wojnie z Niemcami. Partia Pracy przedstawiła wyborcom atrakcyjny program odbudowy gospodarki i reform społecznych (bazujący na tzw. raporcie Williama Beverid-ge'a z 1942 r.). Silnym atutem laburzystów był także proponowany skład rządu, do którego miało wejść kilku sprawdzonych i popularnych ministrów z wojennego gabinetu Churchilla. 27 lipca 1945 r. powstał rząd Clementa Attlee'ego. Stanął on przed trudnym zadaniem, jakim była likwidacja ekonomicznych następstw wojny. Wojna pochłonęła prawie całe brytyjskie rezerwy kruszców i walut oraz zmusiła rząd do wyzbycia się większości kapitałów ulokowanych za granicą. Zadłużenie zagraniczne, głównie wobec USA, wynosiło około 3,3 mld funtów (13,4 mld dolarów), a handel zagraniczny wykazywał olbrzymi deficyt. Spadły dochody z ubezpieczeń i frachtów, liczne gałęzie przemysłu posiadały przestarzały i zużyty park maszynowy, trzecia część tonażu floty handlowej uległa zniszczeniu. Sytuacja płatnicza rządu brytyjskiego była tak zła, że konieczne okazały się natychmiastowe negocjacje finansowe z Amerykanami. Zakończyły się one znacznym sukcesem Brytyjczyków, którzy uzyskali nie tylko poważną redukcję zadłużenia, lecz także nową pożyczkę w wysokości 3,75 mld dolarów (a ponadto 1,25 mld dolarów od Kanady). Środki te pozwoliły w 1946 r. nie tylko na przestawienie przemysłu na produkcję pokojową oraz na znaczne ożywienie eksportu (osiągnął on poziom z 1938 r.), ale nawet na zapoczątkowanie radykalnych reform, wśród których najważniejsze było wprowadzenie systemu kompleksowych, powszechnych ubezpieczeń społecznych i uspołecznionej służby zdrowia. Gdy jednak w 1947 r. kredyty uległy wyczerpaniu, pomyślna koniunktura minęła, rząd zaś, próbując (na żądanie USA) przywrócić wymienialność funta na złoto, doznał całkowitej porażki - gospodarka brytyjska ponownie znalazła się o krok od załamania. W tej sytuacji rząd Attlee'ego szukał ratunku w tzw. polityce surowości (austerity) oznaczającej bardzo drastyczne 130 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 ograniczenia konsumpcji i silne popieranie eksportu. Konsekwentnym realizatorem tej polityki był nowo mianowany minister skarbu, sir Stafford Cripps. Już w 1948 r. gospodarka brytyjska wykazała się minimalnie dodatnim bilansem handlowym, jednak prawdziwe ożywienie nastąpiło dopiero w 1949 r. Taki stan rzeczy był wynikiem znacznej dewaluacji funta w stosunku do dolara (wrzesień 1949 r.) oraz skutkiem napływu pomocy z puli planu Marshalla, która do 1951 r. wyniosła nieco ponad 3 mld dolarów. Trudności finansowe nie odwiodły rządu brytyjskiego od wcielania w życie zaplanowanych reform. Stworzono uspołecznioną służbę zdrowia, unowocześniono ustrój samorządów lokalnych i regionalnych, zdemokratyzowano system brytyjskich szkół wyższych itd. Rząd Attlee'ego przystąpił ponadto do nacjonalizacji pewnych gałęzi gospodarki, wykazując przy tym godną uwagi ostrożność, i tak np. jedyną interwencją w brytyjski system finansów była nacjonalizacja Banku Anglii (1946 r.). Upaństwowiono górnictwo węglowe, energetykę, gazownictwo, kolejnictwo i inne działy transportu. Były to gałęzie gospodarki pracujące na granicy rentowności i wymagające wielkich inwestycji ze strony państwa. Pierwsza nacjonalizacja zdrowej i dochodowej gałęzi gospodarki nastąpiła dopiero w latach 1949-1950, objęła ona przemysł stalowy. Resortem spraw zagranicznych w rządzie Attlee'ego kierował umiarkowany laburzysta Ernest Bevin. Pomimo nacisków ze strony lewicy partyjnej, która optowała za tym, aby Wielka Brytania w polityce światowej poszła "trzecią drogą", pomiędzy ZSRR i USA, Bevin - przynajmniej w zakresie stosunków ze Związkiem Radzieckim i z Ameryką - kontynuował politykę Churchilla. Oznaczało to przede wszystkim bliską współpracę ze Stanami Zjednoczonymi, dążenie do utrzymania ich politycznej i wojskowej obecności w Europie (kwestia Grecji i Turcji oraz doktryny Trumana), koordynację brytyjskiej i amerykańskiej polityki wobec problemu niemieckiego, a także aktywny współudział w tworzeniu NATO. Rząd Attlee'ego w 1947 r. zainicjował własny, stosunkowo rozległy program zbrojeń nuklearnych, czym podkreślił wolę Wielkiej Brytanii utrzymania się w grupie głównych mocarstw. USA i Europa Zachodnia 131 Nowym tematem w brytyjskiej polityce zagranicznej stała się kwestia integracji europejskiej. Londyn był nią początkowo bardzo zainteresowany, a w ruchy i działania zjednoczeniowe angażowały się zarówno koła rządowe, jak i opozycja (rola Churchilla). Zaangażowanie to wynikało jednak głównie z przemyśleń strategicznych, to jest z chęci wzmocnienia pozycji Zachodu. Toteż gdy w 1949 r. znaleziono optymalne ze strategicznego punktu widzenia rozwiązanie, jakim było NATO, politycy brytyjscy stracili zainteresowanie procesami integracyjnymi, i w konsekwencji, pomimo zaproszeń, nie włączyli się do Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Rządy Partii Pracy przyniosły natomiast - w porównaniu z linią Churchilla - wielki zwrot w polityce imperialnej. Już w czasie II wojny światowej w kołach zbliżonych do Partii Pracy idea likwidacji imperium była głęboko zakorzeniona. Jak tego dowodzi niekonsekwencja brytyjskiej polityki wobec Indii i Birmy (o czym będzie jeszcze mowa), laburzystom brakowało początkowo jasnej koncepcji dekolo-nializacji. Dopiero w 1947 r. rząd Attlee'ego rozpoczął konsekwentny proces doprowadzenia kolonii do niepodległości w ramach Common-wealthu, jeśli ich mieszkańcy będą mieli zagwarantowany godziwy standard życia i wolność od wszelkiego ucisku. Tak więc rząd brytyjski starał się zachować podstawowe gospodarcze i polityczne struktury Wspólnoty Brytyjskiej oraz pozostawić po sobie w krajach zamorskich uporządkowaną gospodarkę i pewien ład konstytucyjny. Francja - początki IV Republiki Od czerwca do listopada 1944 r. zostało wyzwolone praktycznie całe terytorium Francji, poza częścią Alzacji oraz kilkoma portami położonymi nad Atlantykiem i kanałem La Manche. Wyzwoleniu towarzyszył narastający konflikt pomiędzy lewicą i prawicą. Członkowie ruchu oporu przejęli de facto władzę i od razu przystąpili do rozprawy z kolaborantami oraz zbrodniarzami wojennymi. Usiłowali także realizować socjalistyczne reformy społeczne. Tymczasem w Algierze Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego 3 czerwca 1944 r. przeobraził się w Rząd Tymczasowy. Zakładał on, iż to jego przedsta- 9. 132 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 wiciele rządzić będą Republiką. Doszło do pierwszych nieporozumień. We wrześniu powstał w Paryżu pierwszy na ziemi francuskiej rząd generała Charles'a de Gaulle'a. Weszło doń także dwu ministrów komunistycznych. Rząd ten stanął przed poważnymi trudnościami we wszystkich dziedzinach życia. Bezpośrednie zniszczenia wojenne nie były co prawda znaczne, lecz Niemcy wywieźli z kraju większość zapasów żywności i surowców. Poważnego uszczerbku doznał park maszynowy, zdewastowano system transportu i łączności. W związku z tym tuż po wojnie produkcja spadła do poziomu 35-40% w porównaniu z 1938 r. Równie skomplikowana była ówczesna sytuacja polityczna. Realizm komunistów ułatwił jednak procesy stabilizacyjne. W październiku rząd rozwiązał oddziały milicji ludowej. Doprowadziło to do pierwszego poważniejszego rozdźwięku między generałem de Gaul-le'em a lewicującymi kręgami społeczeństwa. Generał, doskonale zdając sobie sprawę z nastrojów, zdecydował się na ułaskawienie skazanego za dezercję Mauricea'a Thoreza, sekretarza generalnego Francuskiej Partii Komunistycznej, który od 1939 r. przebywał w Moskwie. Tak więc władzę, którą dotychczas posiadały organy kreowane w trakcie wyzwalania kraju przez ruch oporu, stopniowo zastępowano strukturami podległymi generałowi de Gaulle'owi. Spore grono związanych z nim działaczy politycznych weszło w skład quasi-parlamentu, tzw. Zgromadzenia Doradczego. Zdając sobie sprawę ze stopnia radykalizacji społeczeństwa, generał de Gaulle postanowił zrealizować szereg reform społecznych, aby przeciwstawić się rosnącym wpływom lewicy. W grudniu 1944 r. znacjonalizowano kopalnie na północy kraju, w lutym 1945 r. w fabrykach powołano rady zakładowe, w styczniu 1946 r. upaństwowiono Bank Francji, a nieco później przedsiębiorstwa energetyczne i zakłady kredytowe; transport lotniczy także znalazł się wkrótce w gestii państwowego przedsiębiorstwa Air France. Stworzono też system zasiłków rodzinnych, co miało przyczynić się do podwyższenia przyrostu naturalnego. Nie udało się natomiast doprowadzić do powstrzymania inflacji. De Gaulle sprzeciwił się sugestiom ministra finansów Pierre'a Mendes-France'a, by poprzez wymianę waluty USA i Europa Zachodnia 133 unieważnić znaczniejsze kwoty pieniędzy będących w obiegu. W rezultacie minister ustąpił ze stanowiska w kwietniu 1945 r., a już w grudniu tegoż roku nieodzowna okazała się radykalna dewaluacja franka. Równie trudne okazało się znalezienie zadowalającego rozwiązania kwestii kolaboracji. Współpraca z okupantem niemieckim stanowiła dla społeczeństwa francuskiego - zważywszy na jej szeroki w tym kraju zakres - niezmiernie poważny i trudny problem. Oficjalne źródła podają, iż po wyzwoleniu Francji byli członkowie ruchu oporu zgładzili bez sądu około 4,5 tysiąca kolaborantów. Sądy w późniejszym okresie wydały nieco ponad 4,7 tysięcy wyroków śmierci. Niektóre rozprawy, zwłaszcza proces jednego z premierów Yichy, Pierre'aLavala, były niemal farsą, a wyrok wykonano tutaj pośpieszne, zapewne dlatego, by nie ujrzały światła dziennego dowody kolaboracji innych wybitnych polityków francuskich. Generał de Gaulle ułaskawił natomiast 1303 innych skazanych, między nimi marszałka Philippa Petaina. Rozpatrzono około 170 tysięcy spraw przeciw kolaborantom, na kary więzienia skazano około 120 tysięcy osób. Już po kilku latach wiele z tych osób powróciło do czynnego życia publicznego i z czasem piastowało znaczące stanowiska. Gdy mowa o rozwiązaniu kwestii kolaboracji, niewątpliwą zasługą generała de Gaulle'a było racjonalne ograniczenie rozmiarów powojennych represji i wygaszanie dążeń do odwetu. Tymczasem pilnego rozwiązania wymagały bieżące problemy polityczne, na które ogromny wpływ miał rozwój gospodarczy i demograficzny Republiki w dziewiętnastym wieku. Industrializacja sprawiła, że od początku dwudziestego wieku systematycznie rosła liczba ludności Lotaryngii, zagłębia północnego i regionu paryskiego. W rezultacie dotychczasowy podział na Francję zachodnią i wschodnią z wolna tracił na znaczeniu na rzecz układu północ (gdzie doszło do wyraźnej radykalizacji nastrojów społecznych) - południe (stanowiące oparcie dla centroprawicy). Do osłabienia prawicy przyczyniło się także poparcie, jakiego udzieliła ona podległemu okupantowi Państwu Francuskiemu (Vichy). Jedynie nieliczne jej odłamy były związane z ruchem oporu. Taka postawa prawicy sprawiła, że w 1945 r. była ona organizacyjnie i moralnie całkowicie rozbita. Najważniejszy z ośrodków jej kon- 134 Likwidacja skutków wojny i początki kuniliktu Wschód-Zachód 1945-1949 solidacji tworzyli w tym czasie działacze byłej Federacji Republikańskiej, drugi - aktywiści Alliance Democratique. Warto również pamiętać, iż politycy prawicowi często występowali pod szyldem "umiarkowanych" czy też "niezależnych", a w szerszych kręgach społeczeństwa poglądy lewicowe nierzadko sprowadzały się do okazywania wrogości wobec Kościoła katolickiego i podejrzliwości wobec polityki rządu. Także radykałowie byli wewnętrznie skłóceni. Cały ten obóz zmierzał do przeciwstawienia się "rewolucji ruchu oporu" i socjalizacji gospodarki. Po przeciwnej stronie układu politycznego stała wywodząca się z ruchu oporu koalicja rządząca: komuniści (FPK), socjaliści (SFIO) i chadecy (MRP). MRP była nowym elementem francuskiej sceny politycznej. Powstała wiosną 1944 r. Dwa zasadnicze założenia jej programu sprowadzały się do demokratyzacji życia społecznego i odrodzenia moralnego. W sferze ustrojowej opowiadała się za systemem parlamentarno-gabinetowym, a w dziedzinie gospodarczo-społecznej optowała za planowaniem, szeroko zakrojoną nacjonalizacją, interwencjonizmem państwowym i rozbudowaną opieką społeczną. W październiku 1945 r. odbyły się pierwsze powojenne wybory powszechne. Komuniści zdobyli w nich 5 min głosów (26%), socjaliści 4,6 min głosów (24%), a chadecy nieco ponad 4,5 min głosów (23,5%). Łącznie partie te zdobyły około 80% mandatów, przy czym już same FPK i SFIO miały bezwzględną większość. Z innych ważniejszych ugrupowań radykałowie otrzymali 1,1 min (5,8%), a umiarkowani 2,9 min głosów (15%). Równocześnie przeprowadzono referendum konstytucyjne. Za tym, aby nowo wybrany parlament miał charakter konstytuanty, głosowało 96,4% wyborców, co oznaczało definitywne i jednoznaczne zerwanie z III Republiką. Niemniej jednak około dwie trzecie wyborców poparło koncepcję generała de Gaulle'a, aby kadencja nowego zgromadzenia była ograniczona w czasie (do siedmiu miesięcy) i zakresie prac (jedynie projekt nowej konstytucji). Powstały po wyborach nowy rząd, na którego czele nadal pozostawał generał de Gaulle, miał charakter trójpartyjny, lecz nie zabrakło w nim przedstawicieli innych ugrupowań. Rychło jednak, bo już w grudniu, doszło do sporu między generałem de Gaulle'em a nowym USA i Europa Zachodnia 135 Zgromadzeniem o wielkość budżetu wojskowego. Nie usatysfakcjonowany proponowanymi rozwiązaniami, generał złożył dymisję w styczniu 1946 r. Oceniając ten okres rządów de Gaulle'a można stwierdzić, iż zasadniczym jego celem było powstrzymanie wzrostu wpływów komunistów. Byli oni podówczas groźnym przeciwnikiem politycznym, zważywszy na znaczną rolę, jaką odegrali w ruchu oporu. Peregrynując do Moskwy w grudniu 1944 r. i zawierając pakt ze Stalinem, de Gaulle wytrącił im jednak broń z ręki, Kreml bowiem brał odtąd poważniej w swych rachubach interesy Paryża. Tymczasem w kwietniu 1946 r. Zgromadzenie przyjęło projekt nowej konstytucji, który był wynikiem uzgodnień pomiędzy komunistami i socjalistami. Zasadniczym jego elementem było powołanie jednoizbowego parlamentu i podporządkowanie mu władzy wykonawczej. Prezydent Republiki miał mieć czysto reprezentacyjny zakres uprawnień. Projekt ów został odrzucony w majowym referendum (9,5 min za; 10,6 min głosów przeciw). W tej sytuacji w czerwcu 1946 r. doszło do nowych wyborów parlamentarnych. Generalnie rzecz ujmując, układ sił politycznych w Republice nie uległ zmianie, jedynie inaczej rozłożyły się akcenty (dane dotyczą metropolii): FPK miała 5,2 min głosów (26,2%, 146 mandatów), SFIO 4,2 min głosów (21,2%, 115 mandatów), MRP 5,6 min głosów (28,1%, 160 mandatów), radykałowie 2,3 min głosów (11,5%), a umiarkowani 2,5 min głosów (12,8%). Zgromadzenie to powołało nową komisję konstytucyjną, która zmodyfikowała dotychczasowy projekt. Pod naciskiem MRP przywrócono w nim drugą izbę parlamentu, funkcjonującą pod nazwą Rada Republiki, nieznacznie ograniczono kompetencje Zgromadzenia Narodowego oraz wzmocniono uprawnienia prezydenta, przyznając mu między innymi prawo do rozwiązywania Zgromadzenia Narodowego. Tak zmieniony projekt Zgromadzenie uchwaliło we wrześniu, a w październiku 1946 r. odbyło się referendum, w którym za projektem opowiedziało się nieco ponad 9 min wyborców (36%), przeciw 7,8 min (31,2%), lecz wstrzymało się od głosu blisko 7,9 min (31,4%) obywateli. W sumie optowało za nim mniej osób niż podczas pierwszego referendum konstytucyjnego. Przeciwny takiej ustawie 136 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 zasadniczej był również generał de Gaulle. Wejście w życie nowej konstytucji zapoczątkowało formalnie IV Republikę. Jesienią 1946 r. sytuacja gospodarcza kraju była nadal trudna. Co prawda wskaźnik produkcji przemysłowej wynosił już 87% poziomu z 1938 r., lecz finanse państwa pozostawały w katastrofalnym stanie. W obiegu było aż 722 mld franków, podczas gdy w 1939 r. zaledwie 142 mld. Wiosna 1947 r. przyniosła dalsze obniżenie poziomu życia, rozkwitał czarny rynek. Zarówno MRP, jak i SFIO widziały wtedy ratunek w przywróceniu równowagi budżetowej, co zamierzały osiągnąć poprzez zamrożenie płac i wzrost cen. Na przełomie kwietnia i maja 1947 r. komuniści stanęli na czele licznych strajków. W tej sytuacji socjalistyczny premier Pauł Ramadier 4 maja usunął komunistów z gabinetu. Równocześnie próbę konsolidacji własnych szeregów podjęła prawica. W kwietniu 1947 r. powstało gaullistowskie Zrzeszenie Ludu Francuskiego (RPF). Generał określił komunistów mianem "wroga publicznego nr l", a równocześnie opowiedział się za współpracą z USA. Jego partia odniosła w wyborach samorządowych w październiku 1947 r. sukces, uzyskując ponad 40% głosów. Ostatecznie jednak u steru rządów we Francji znalazła się w latach 1947-1951 tzw. "trzecia siła" - koalicja socjalistów, radykałów i MRP. Jej oficjalne hasło brzmiało: "ani reakcja, ani rewolucja", lecz faktycznym celem tej koalicji było separowanie FPK. Nowa koalicja była formacją bardzo zróżnicowaną. Socjaliści niechętnie odnosili się do liberalnych założeń planu Marshalla, podczas gdy radykałowie w sferze gospodarki byli właśnie zwolennikami tego kierunku. W polityce zagranicznej natomiast ciążyli oni wyraźnie ku SFIO. MRP wahało się i próbowało godzić te sprzeczne tendencje. Rosły trudności gospodarcze, wynikające z braku reformy walutowej, kosztów wojny w Wietnamie, rezygnacji z reparacji niemieckich. Na przełomie lat 1947 i 1948 strajkowało około 2,5 min ludzi. Początek 1948 r. przyniósł kolejną, tym razem osiemdziesięcioprocen-tową dewaluację franka, a jesienią 1948 r. płace realne spadły do 39% płacy z 1937 r. Zaczęło już jednak coraz bardziej być widoczne pozytywne oddziaływanie kredytów napływających z USA. Do marca 1948 r. Francja i Włochy otrzymały łącznie 580 min dolarów, USA i Europa Zachodnia 137 a następnie - w ramach planu Marshalla - 2,8 mld dolarów. Pomoc ta umożliwiła szybką modernizację przemysłu i przyciągnęła do Francji znaczny kapitał zagraniczny, głównie zresztą amerykański. Włochy Walka o demokratyczne Włochy Włochy były pierwszym pań-1943-1945 stwem spośród sojuszników III Rzeszy, które wycofało się z wojny. 25 lipca 1943 r. król Wiktor Emanuel III zdymisjonował Benito Mussoliniego i powołał nowy rząd marszałka Pietra Badoglio, który potajemnie nawiązał kontakt z aliantami i doprowadził do zawieszenia broni (3 września 1943 r.). Ogłoszenie tego faktu (8 września) spowodowało wkroczenie wojsk niemieckich na terytorium Włoch, rząd królewski przeniósł się na (opanowane już przez aliantów) południe i 13 października 1943 r. wypowiedział wojnę Niemcom. Na terenach okupowanych przez Niemców od razu uaktywniły się silne podziemne ośrodki władzy, nie uznające rządu Badoglia. Były to Komitety Wyzwolenia Narodowego, grupujące stronnictwa antyfaszystowskie, z których najsilniejsze miały siedziby w Mediolanie i Rzymie. Znaleźli się w nich coraz mocniejsi, kontrolujący znaczną część ruchu partyzanckiego komuniści, socjaliści - o potężnej tradycji i słabej organizacji, katolicy, którzy na bazie Partii Ludowej organizowali swoje stronnictwo pod nazwą Chrześcijańskiej Demokracji, bardzo uszczupleni liberałowie oraz powstałe w okresie konspiracji Partia Czynu i Demokracja Pracy. Wszystkie te stronnictwa stały na gruncie odnowy państwa, aczkolwiek każdemu z nich przyszłość Wioch rysowała się inaczej. Po wyzwoleniu Rzymu w czerwcu 1944 r., na mocy wcześniejszego porozumienia między rządem Badoglia a stronnictwami tworzącymi Komitety Wyzwolenia, powstał koalicyjny rząd z socjalistą Ivanoe Bo-nomim jako premierem. Skompromitowany uległością wobec faszyzmu Wiktor Emanuel III abdykował (w maju 1946 r.), wyznaczając swoim następcą syna Humberta II. Tymczasem północne Włochy, wyzwolone przez aliantów do końca kwietnia 1945 r., przeszły pod ich administra- 138 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 cję państwową. Dzięki takiemu rozwiązaniu nie doszło do komunistycznego zamachu stanu, którego groźba była bardzo realna wiosną i latem 1945 r. Anglosasi doskonale sobie radzili z problemami wynikającymi z faktu, że większe miasta Lombardii, Piemontu i Ligu-rii zostały wyzwolone przez powstania kierowane przez komunistów, którzy do czasu nadejścia wojsk alianckich sprawowali władzę w lokalnych Komitetach Wyzwolenia wraz z socjalistami i Partią Czynu. Zarówno komuniści, jak i socjaliści zdawali sobie sprawę, że z chwilą gdy podejmą próbę przejęcia władzy, do akcji wkroczą wojska amerykańskie i brytyjskie. Z tego powodu przybyły z ZSRR przywódca komunistów Palmiro Togliatti mimo hałaśliwej propagandy wybrał demokratyczne formy działania. Lata rozstrzygnięć Wyzwolenie nie rozwiązało wewnęt-1945-1948 rznych problemów Italii, kraj bowiem był zniszczony, w bardzo szybkim tempie rosła inflacja, wzrastała przestępczość, a większość Włochów głodowała. Rząd Bonomiego był słaby, nie cieszył się uznaniem i nie najlepiej radził sobie z rekonstrukcją gospodarczą kraju. Współpraca partii tworzących dawne komitety i rząd stawała się toraz bardziej iluzoryczna. Istota sporu dotyczyła tego, jaki aparat władzy należy budować: zupełnie nowy, oparty na istniejących komitetach czy też kontynuować system przedfaszystowski. Pierwszy wariant próbował realizować od czerwca 1945 r. rząd radykalny, kierowany przez przywódcę Partii Czynu - Ferruccio Parriego. Wraz z komunistami i socjalistami, którzy odgrywali w jego gabinecie główną rolę, spowodował jeszcze większe zamieszanie i anarchię swoimi nieudanymi reformami ekonomicznymi i finansowymi. Na Sycylii i Sardynii pojawiły się ruchy separatystyczne, a komuniści pod pretekstem rozliczeń z faszystami wymordowali ponad trzydzieści tysięcy osób, często nie mających nic wspólnego z faszyzmem. Nieudolny rząd Parnego upadł, jego radykalizmu nie podzielali bowiem ani chadecy, ani liberałowie. W grudniu 1945 r. na czele nowego rządu stanął wybitny przywódca Chrześcijańskiej Demokracji i twórca Włoch powojennych - Alcide de Gasperi. Zapoczątkował on rządy chadecji, mimo iż w jego USA i Europa Zachodnia 139 gabinecie reprezentowani byli nadal komuniści i socjaliści. De Gasperi, porównywany do innych przywódców chadeckich Europy Zachodniej (do Konrada Adenauera i Roberta Schumana), był człowiekiem o ogromnej uczciwości i przenikliwości politycznej. Przywrócił autorytet państwa w całym kraju i pozostał na stanowisku szefa rządu aż do 1953 r., mimo zmieniających się gabinetów. Pomimo sprzeciwów lewicy zostawił na stanowiskach urzędników starej administracji, a także urzędników zawodowych, których działalność wyłączył spod kontroli Komitetów Wyzwolenia. Kwestię ustroju Włoch powojennych rozstrzygnęło referendum, które przeprowadzono równocześnie z wyborami do Zgromadzenia Ustawodawczego 2 czerwca 1946 r. Nieznaczna większość Włochów (54% głosujących) wypowiedziała się za republiką, w wyniku czego Humbert II zmuszony został do rezygnacji z tronu. Wybory ukazały wyraźną przewagę partii masowych. Najwięcej mandatów zdobyła chadecja (35,2%), socjaliści (20,7%) i komuniści (18,9%), natomiast dla Partii Czynu wybory te okazały się zupełną klęską (zaledwie 2% głosów). Po ogłoszeniu republiki Zgromadzenie Ustawodawcze powierzyło funkcję prezydenta wybitnemu prawnikowi Enrico de Nicola i rozpoczęło pracę nad przygotowaniem konstytucji. Uchwalona ona została 22 grudnia 1947 r. i zgodnie z duchem kompromisu łączyła, niekiedy w sposób sztuczny, założenia doktryny katolickiej, marksistowskiej i liberalnej. Konstytucja ustalała rządy parlamentarno-gabinetowe, z dwuizbowym parlamentem, składającym się z Izby Deputowanych, wybieranej co pięć lat w głosowaniu powszechnym, i Senatu, do którego wybory odbywały się co sześć lat. Do parlamentu należała władza ustawodawcza, ale istniała również możliwość odwołania się do referendum ogólnonarodowego. Prezydent, reprezentujący jedność narodową, miał być wybierany przez parlament, a jego kadencja trwałaby siedem lat. Miał on pełnić funkcję głowy państwa, lecz przyznano mu ograniczone kompetencje. Rząd, odpowiedzialny przed parlamentem, sprawował władzę wykonawczą. W wyniku starań Chrześcijańskiej Demokracji obok gwarancji podstawowych swobód i wolności obywatelskich wprowadzono do konstytucji pakty laterańs-kie z 1929 r., regulujące stosunki państwo-Kościół, oraz rozwiązano problem samorządu terytorialnego (podział Włoch na dwadzieścia 140 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 regionów - pięć specjalnych i piętnaście zwykłych), co przy dużych różnicach historycznych i kulturowych miało swoje uzasadnienie. Włoska ustawa zasadnicza wraz z proporcjonalną ordynacją wyborczą poważnie zaciążyła nad życiem politycznym powojennych Włoch. Spowodowała, że partie polityczne i parlament miały olbrzymi wpływ na życie kraju przy słabszej pozycji rządu, zwykle koalicyjnego i niestabilnego. Trudności ze stworzeniem i utrzymaniem odpowiedniej większości parlamentarnej były powodem częstych kryzysów rządowych i zmian gabinetu (do marca 1994 r. rządy zmieniały się pięćdziesiąt dwa razy). W atmosferze zaostrzającej się sytuacji międzynarodowej (początki "zimnej wojny") po długiej zwłoce podpisany został 10 lutego 1947 r. traktat pokojowy między Włochami a aliantami. W jego wyniku Włochy straciły wszystkie kolonie w Afryce, musiały oddać Grecji Dodekanez, Jugosławii - tereny z większością słowiańską i Rijeką, Francji zaś odstąpić kilka miejscowości na granicy w Alpach (dolina Aosty). Triest miał pozostać Wolnym Miastem, ale na mocy porozumienia włosko-jugosłowiańskiego z października 1954 r. wrócił do Italii. Niemieckojęzyczny Tyrol Południowy (Górna Adyga) pozostał w granicach Włoch. Region ten stał się wkrótce źródłem nieustannych sporów z Austrią, które rozwiązano dopiero w 1992 r. przez zapewnienie władzom regionalnym Tyrolu Południowego szerokiej autonomii w sferze gospodarczej i finansowej, zaś ludności niemieckojęzycznej zagwarantowanie prawa grupy językowej. Szczególnie dotkliwe dla Włoch były jednak postanowienia dotyczące ograniczenia liczebności sił zbrojnych oraz konieczność wypłacenia odszkodowań wojennych. Wraz z podpisaniem pokoju, dzięki poparciu udzielonemu przez Stany Zjednoczone, Włochy wychodziły z izolacji międzynarodowej, w której znalazły się po zakończeniu wojny. Politykę neutralności zastąpiła wkrótce orientacja prozachodnia i atlantycka, skierowana na współpracę z Wielką Brytanią, Francją i Stanami Zjednoczonymi. Rzecznikiem takiej polityki był de Gasperi, który po uzyskaniu znacznej pomocy finansowej z USA w styczniu 1947 r. starał się powoli, lecz skutecznie wyeliminować z rządu komunistów i socjalistów. Sprzyjała mu sytuacja międzynarodowa i rozłam, do jakiego USA i Europa Zachodnia 141 doszło wśród socjalistów. Partia podzieliła się na lewe skrzydło z Piętrem Nennim na czele, opowiadające się za dalszą współpracą z komunistami, oraz prawe - kierowane przez Giuseppe Saragata, które wkrótce przybrało charakter partii socjaldemokratycznej. W maju 1947 r. de Gasperi bardzo zręcznie wyeliminował z gry lewicę, podając się do dymisji, a następnie utworzył jednopartyjny rząd, w skład którego weszli jedynie chadecy i znani eksperci (Carlo Sforza został ministrem spraw zagranicznych, a Luigi Einaudi ministrem skarbu). Protesty komunistów na niewiele się zdały - ich czas skończył się wraz z wygaśnięciem rewolucyjnych nastrojów. De Gasperi słusznie sądził, że po wytyczeniu ogólnej linii w polityce zagranicznej Włochy będą potrzebowały przede wszystkim stabilnego rządu, który potrafiłby rozwiązać najważniejsze problemy gospodarcze. Jego gabinet rzeczywiście spełnił powyższe założenia. Zasadniczym problemem gospodarki włoskiej była bardzo wysoka inflacja, spowodowana głównie katastrofalną sytuacją żywnościową, dlatego też minister Einaudi zdecydował się ograniczyć dostęp do kredytów i zmniejszyć ilość pieniądza na rynku. Wkrótce ceny żywności obniżyły się, nastąpiła stabilizacja finansowa, chociaż wzrosło bezrobocie. Do sukcesu tej deflacyjnej polityki przyczyniła się też zagraniczna pomoc finansowa, przede wszystkim pożyczki uzyskane w USA (ok. 2 mld dolarów) oraz pomoc uzyskana w ramach planu Marshalla (w sumie ok. 1,5 mld dolarów). Sumy te przeznaczono na pokrycie deficytu budżetowego, zahamowanie inflacji i odbudowę przemysłu. Utrzymano stabilność waluty, a w 1949 r. produkcja osiągnęła poziom przedwojenny i tym samym odbudowa włoskiej gospodarki była ukończona. Sukces rządu de Gasperiego w polityce gospodarczej zaważył na wynikach wyborów, które odbyły się w kwietniu 1948 r., w atmosferze niezwykle zaciętej i bezwzględnej kampanii wyborczej. Chadecja, która uzyskała niewątpliwe wsparcie ze strony katolików i Watykanu, odniosła ogromne zwycięstwo, zdobywając 48,5% głosów. Lewica (komuniści i socjaliści Nenniego), zgrupowana we Froncie Ludowym, uzyskała tylko 31%, zaś partia Saragata - 7%. Wyborczy sukces chadecji był najważniejszym wydarzeniem powojennych Włoch - ukształtował bowiem ich oblicze na następne lata. 142 Likwidacja skutków wojny l początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 Grecka wojna domowa W wyniku rozmów brytyjsko-radzieckich, prowadzonych w 1944 r., ustalono, że Grecja znajdzie się w brytyjskiej strefie wpływów. Decyzje te nie odpowiadały aspiracjom politycznym najliczniejszego z ugrupowań greckiego ruchu oporu - lewicowego EAM-ELAS. Zajęcie Aten przez brytyjskie oddziały generała Ronalda Scobie (październik 1944 r.) nie zapobiegło wybuchowi krwawej wojny domowej, której pierwsza faza przypadła na grudzień 1944 r., a następna na lata 1946-1949. W konflikcie tym bazą operacyjną dla greckich komunistów stały się sąsiednie kraje: Albania, Bułgaria i Jugosławia, pomoc dla rządu w Atenach zadeklarował zaś początkowo Londyn, a od 1947 r. Stany Zjednoczone. W grudniu 1947 r. na terytorium Albanii powstał komunistyczny rząd grecki generała Markosa. Nieudana próba opanowania przewidzianego na jego siedzibę miasta Konica oznaczała przełom w wojnie. Między czerwcem a sierpniem 1948 r. greckie wojska rządowe opanowały masyw Grammos, zmuszając resztki rebeliantów do wycofania się na terytorium Albanii. Reorganizacja armii greckiej, pomoc finansowa dla chłopów, a wreszcie odsunięcie Markosa na rzecz mniej popularnego, ale bardziej posłusznego Stalinowi Nikolaosa Zachariadi-sa przesądziły o wyniku wojny. Kiedy zablokowano drogę przerzutową z Jugosławii, Komunistyczna Partia Grecji poleciła w październiku 1949 r. przerwanie działań zbrojnych. Dla Grecji rozpoczął się od 1950 r. okres dominacji politycznej marszałka Aleksandra Papagosa. Kraje Beneluxu po II wojnie światowej Kraje Beneluxu - Belgia, Holandia, Luksemburg - położone w przeważającej mierze na obszarze historycznych Niderlandów, stworzyły wyodrębniającą się w Europie Zachodniej jednostkę społeczno-ekono-miczną wzajemnie powiązanych państw o poważnym znaczeniu w światowej polityce i gospodarce. Po zakończeniu II wojny światowej państwa te podjęły się dokonania gruntownych zmian w dotychczasowych zasadach swojej polityki USA i Europa Zachodnia 143 zagranicznej, zmian, które miały polegać na zastąpieniu ówczesnej neutralności szeroką integracją z państwami zachodnimi. Dla Belgii, Holandii i Luksemburga z czasem stawało się oczywiste, że są zbyt małymi państwami, by w złożonych uwarunkowaniach współczesnego świata samotnie sobie poradzić z licznymi problemami społecznymi i gospodarczymi. Stąd za cenę łatwiejszego rozwiązania owych problemów kraje Beneluxu gotowe były zrezygnować z części swej niezależności na rzecz federacji zachodnioeuropejskiej. Szczególnie spektakularny charakter polityka integracyjna przybrała w Holandii, gdzie już w 1953 r. wprowadzono do konstytucji poprawkę pozwalającą na ograniczenie suwerenności w imię "zjednoczenia Europy". Wyrazem dążeń integracyjnych tych trzech krajów stała się przede wszystkim ścisła unia gospodarcza zwana Beneluxem. Jej początki sięgają już okresu międzywojennego, konkretne kroki podjęto jednak dopiero we wrześniu 1944 r., gdy przebywające na emigracji rządy tych krajów podpisały w Londynie skonstruowaną z myślą o przyszłości konwencję celną. Konwencja ta po początkowych rozbieżnościach ostatecznie weszła w życie l stycznia 1948 r. Zakładała wzajemne znoszenie opłat celnych oraz ustanowienie wysokiej taryfy w stosunku do państw trzecich. Po dziesięciu latach unia celna na mocy porozumień haskich została rozszerzona na unię gospodarczą z ważnością na pięćdziesiąt lat (weszła w życie w 1960 r). Celem nowego porozumienia stało się stworzenie wspólnego rynku trzech krajów, ze swobodną wymianą towarów, kapitałów i siły roboczej, prowadzenie wspólnej polityki handlowej oraz koordynowanie wewnętrznej polityki gospodarczej i socjalnej państw członkowskich. W 1968 r. wprowadzono stałe konsultacje w zakresie polityki zagranicznej. Na siedzibę głównych organów unii, m.in. w sprawie Komitetu Ministrów i Rady Unii (organ wykonawczy), wybrana została Bruksela. Benelux powszechnie uważany jest za prototyp integracyjnych wspólnot zachodnioeuropejskich na czele z EWG. Belgia, Holandia i Luksemburg wypracowały wspólne stanowisko w wielu kwestiach, m. in. w sprawie aktywnego udziału w NATO, działania na rzecz ograniczenia wyścigu zbrojeń, odprężenia i współpracy międzynarodowej, rozwijania dialogu Wschód-Zachód, pomocy dla państw Trzeciego Świata, realizacji postanowień Aktu Końcowego KBWE, czy ostatnio - powołania do życia Unii Europejskiej. 144 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 Państwa Beneluxu znalazły się ponadto wśród inicjatorów Paktu Brukselskiego. Tradycyjnie dużą wagę Belgia i Holandia przykładały do rozwoju stosunków ze swoimi dawnymi koloniami. Dzięki korzystnemu położeniu geograficznemu oraz potencjałowi ekonomicznemu i konsekwentnej polityce zagranicznej Belgia, Holandia i Luksemburg odgrywały w europejskich strukturach niewspółmiernie większą rolę, niżby to mogło wynikać z zajmowanego przez nie obszaru (74,3 tyś. km2) oraz zaludnienia (25,3 min u progu lat dziewięćdziesiątych, z czego na Holandię przypadało 15,1 min, na Belgię - 9,8 min i Luksemburg - 0,4 min; w 1950 r. łącznie prawie 19 min). Kraje Beneluxu po II wojnie światowej zanotowały znaczny rozwój gospodarczy i wzrost poziomu życia, porównywalny z wysoko uprzemysłowionymi państwami Europy. Na taki stan rzeczy miały wpływ między innymi stosunkowo nieduże, z wyjątkiem Holandii, zniszczenia wojenne. Zwłaszcza Belgia - która jako jeden z nielicznych krajów wyszła z wojny bez długów, a nawet posiadała spore wierzytelności w USA i Wielkiej Brytanii z tytułu dostaw surowców strategicznych z Konga oraz opłat za stacjonowanie wojsk amerykańskich, przy dodatkowo dużym w tym czasie zapotrzebowaniu wyniszczonej Europy na wyroby hutnicze i węgiel - stanęła przed wielką szansą. Przez blisko dziesięć lat Belgia była w zasadzie najlepiej prosperującym gospodarczo krajem europejskim. Ta bardzo korzystna koniunktura nie została jednak wykorzystana. Niski w porównaniu z innymi państwami poziom inwestycji i modernizacji oraz związany z tym spadek konkurencyjności produkcji, w znacznym stopniu przecież przeznaczonej na eksport, trudności kopalń i przemysłu hutniczego, utrata Konga w 1960 r., zależność od wahań koniunkturalnych i zmian na rynku światowym, jak również last but not least pogłębiające się sprzeczności między Flaman-dami i Walonami (zob. niżej) zadały poważny cios belgijskiej gospodarce, która mniej więcej od połowy lat pięćdziesiątych zaczęła coraz wyraźniej ustępować gospodarce holenderskiej. Dynamiczny rozwój tej ostatniej był przede wszystkim wynikiem podjętej w porę gruntownej przebudowy jej struktury, koniecznej w obliczu utraty kolonii. Szczególnie ważną rolę w ekonomice kraju odegrały także mające tu swoje siedziby potężne światowe koncerny, takie jak naftowy Royal Dutch-Shell, spożywczy Unilever czy elektrotechniczny Philips, których roczne USA i Europa Zachodnia 145 obroty sięgały dziesiątków miliardów dolarów. Podobne znaczenie gospodarcze posiadały w Belgii m.in. końcem chemiczny Solvay i specjalizująca się w produkcji materiałów fotograficznych i filmów Agfa Gaevart, w Luksemburgu zaś hutniczo-stalowy końcem Arbed. Duże znaczenie miała pomoc USA w ramach planu Marshalla. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych gospodarki państw Beneluxu, a zwłaszcza Belgii i Holandii, miały trudności wewnętrzne, będące w znacznym stopniu odbiciem szerszych zjawisk kryzysowych, które ujawniły się w tym czasie w ekonomice światowej. Zjawiska te uwidoczniły się m.in. w spadku tempa produkcji i dochodu narodowego krajów Beneluxu, we wzroście deficytu budżetowego, stopy inflacji oraz bezrobocia, którego poziom w latach osiemdziesiątych należał do najwyższych w EWG. Drogi wyjścia z kryzysu widziano w realizacji szeroko zakrojonych rygorystycznych programów oszczędnościowych, z poważnym ograniczeniem wydatków na cele socjalne, z zamrożeniem płac i zastosowaniem tzw. "polityki zaciskania pasa". Mimo niewątpliwych sukcesów środki te spotkały się jednak ze strony społeczeństwa z wyraźnym sprzeciwem w postaci żywiołowej bądź zorganizowanej akcji strajkowej. Szczególnie spektakularny charakter przybrał protest, nazwany później "czerwonym piątkiem", największy od ponad półwiecza strajk generalny, który 26 listopada 1993 r. sparaliżował niemal całą Belgię. Znamienną cechą systemu politycznego Belgii, Holandii i Luksemburga, trzech monarchii konstytucyjnych, było poważne rozbicie sceny politycznej. Szczególnie jaskrawym przykładem była Holandia, gdzie działało ponad sto różnych partii politycznych, spośród których zaledwie 7-15 posiadało stałą reprezentację w parlamencie. W rezultacie władzę w tych krajach sprawowały rządy koalicyjne. Taka struktura parlamentu niezmiernie utrudniała formowanie gabinetów, wpływając na ogół na ich nietrwałość i powtarzające się coraz dłuższe kryzysy rządowe. Miały one miejsce w Holandii w latach 1972-1973 i w 1977 r. czy w Belgii na przełomie lat 1987 i 1988, za każdym razem trwały ponad sto pięćdziesiąt dni. Wynikiem charakterystycznego dla krajów Beneluxu rozwoju historycznego i społecznego był utrzymujący się swoisty podział życia politycznego: według kryteriów etniczno-językowych w Belgii (Fla- 146 Likwidacji! skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 mandowie i Walonowie) oraz wyznaniowych w Holandii (katolicy - ok. 37,5%; protestanci - ok. 30,5%; 1981 r.). W Holandii podział ten jednak tracił już z czasem na znaczeniu, czego wyrazem było między innymi utworzenie w 1946 r. ponadwyznaniowej socjaldemokratycznej Partii Pracy oraz powołanie w 1976 r. wspólnego sojuszu wyborczego (później ugrupowania) trzech partii konserwatywnych: kalwińskiej, luterańskiej i katolickiej, pod nazwą Apelu Chrześcijańsko-Demo-kratycznego, jednej z głównych sił w krajobrazie politycznym kraju. Ton życiu politycznemu państw Beneluxu nadawało w zasadzie kilka najsilniejszych partii, na czele z konserwatystami, socjaldemokratami i liberałami. Ugrupowania te od lat dzieliły między sobą ster władzy w różnych kombinacjach i konfiguracjach personalnych. Charakterystycznym zjawiskiem był zaznaczający się wzrost wpływów ugrupowań prawicowych, będący reakcją na szereg nowych zjawisk występujących w życiu społeczno-gospodarczym (m.in. problem integracji europejskiej, kwestia wciąż rosnącej liczby robotników cudzoziemskich i uchodźców, trudności gospodarcze itp.). Przykładem tego był poważny sukces skrajnie prawicowego Vlaams Blok, który zbijając kapitał na tlącym się wciąż sporze walońsko-flamandzkim, stal się w wyniku wyborów z listopada 1991 r. jednym z silniejszych ugrupowań politycznych w Belgii. W pierwszych latach po wojnie znaczną popularnością cieszyli się komuniści, zdobywając liczącą się reprezentację w parlamencie (w Belgii i Holandii około 10%), do 1947 r. zaś wchodząc w skład rządu belgijskiego. W następnych jednak latach, wraz z narastaniem psychozy zimnej wojny i stabilizacją życia mieszkańców Niderlandów, ich wpływy gwałtownie się skurczyły. Z czasem podzielone wewnętrznie partie komunistyczne znalazły się właściwie na marginesie życia politycznego, w latach osiemdziesiątych stopniowo dystansując się od ZSRR. Istotną rolę w powojennej polityce Belgii i Holandii odgrywał problem posiadłości zamorskich. W przeciwieństwie do wielu innych metropolii Belgia wraz z pojawieniem się trudności wycofała się z Konga, przyznając mu niepodległość w 1960 r., a w dwa lata później zrzekła się sprawowanego z ramienia ONZ mandatu nad dwiema byłymi koloniami niemieckimi: Urundi (obecnie Burundi) i Ruandą (Rwandą). Inaczej sytuacja wyglądała w przypadku Holandii, która nie zamierzała dobrowolnie rozstać się ze swymi ważnymi z gospodar- USA i Europa Zachodnia 147 czego i strategicznego punktu widzenia tzw. Holenderskimi Indiami Wschodnimi, czyli z dzisiejszą Indonezją. Dziewięcioletnie wysiłki polityczne i dyplomatyczne połączone z działaniami wojennymi i kilkakrotnymi interwencjami zbrojnymi zakończyły się fiaskiem, i w 1954 r. Haga zmuszona została do uznania pełnej suwerenności swej dawnej kolonii (faktyczną niezależność Indonezja uzyskała już w grudniu 1949 r., do 1954 r. istniała tzw. Unia Holendersko--Indonezyjska z królem Holandii na czele). Ostatnia, wciąż podporządkowana Hadze holenderska posiadłość zamorska (po wyjściu z Irianu Zachodniego w 1962 r. i przyznaniu niepodległości Surinamowi, dawnej Gujanie Holenderskiej, w 1975 r.) - Antyle - otrzymała na podstawie statutu z grudnia 1954 r., proklamującego "Królestwo Nowego Stylu", autonomię wewnętrzną. Utrata kolonii pociągnęła za sobą szereg komplikacji w sytuacji wewnątrz kraju. Jedną z nich był problem Molukań-czyków, kilkudziesięciotysięcznej grupy mieszkańców wysp Seram i Ambon z archipelagu indonezyjskiego, którzy inspirowani przez Holandię ogłosili w 1950 r. powstanie Republiki Południowych Moluków. Po stłumieniu przez Indonezję ich wystąpień znaleźli schronienie w Holandii, gdzie jednak żyjąc w izolacji, na marginesie społeczeństwa, zaczęli, w późniejszych latach, demonstrować swe niezadowolenie poprzez spektakularne akcje terrorystyczne (np. we wrześniu 1970 r. opanowali na dwadzieścia cztery godziny indonezyjską ambasadę w Hadze, aby zamanifestować przeciwko oficjalnej wizycie generała Suharto). W pierwszych latach po II wojnie światowej w obliczu trudnych, rodzących poważne konflikty zjawisk społeczno-politycznych stanęła także Belgia, której powojenna historia należała do najbardziej skomplikowanych spośród krajów Europy Zachodniej. Wyznaczał ją zadawniony antagonizm dwóch podstawowych wspólnot etniczno-języko-wych: flamandzkiej i walońskiej. Stanowią one w zasadzie różniące się kulturą, obyczajami i mentalnością odrębne narodowości: zamieszkujących na północy Flamandów, którzy posługują się narzeczami flamandzkimi języka holenderskiego (a właściwie niderlandzkiego, jak brzmi jego oficjalna nazwa), oraz żyjących na południu i w środkowej części kraju Walonów, mówiących po francusku. Decydujące znaczenie miało i ma nadal kryterium językowe, zasadniczy czynnik podziału państwa i główna determinanta jego życia 10* 148 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 politycznego i zmian ustrojowych. Źródeł konfliktu doszukiwać się można już u zarania państwowości belgijskiej, gdy Walonowie opanowali dwór i aparat rządowo-administracyjny, zajmując czołową pozycję w kluczowych dziedzinach życia kraju, który odtąd dość powszechnie uchodził za francuskojęzyczny. Z takim stanem rzeczy korespondowały istotne różnice w poziomie życia i wykształcenia obu społeczności. Na tym tle u Flamandów, którzy przeważnie byli chłopami, zaczęło rodzić się poczucie historycznej krzywdy. W społeczności flamandzkiej notowano stosunkowo szybki przyrost naturalny, znacznie większy niż u Walonów, i w rezultacie istotnym zmianom zaczęły ulegać ich wzajemne proporcje. Jeśli w latach 1946--1986 w prowincjach flamandzkich zanotowano wzrost liczby ludności z 4,5 min do 5,7 min, to w walońskich jedynie z 2,9 min do 3,2 min przy prawie nie zmieniającej się liczbie mieszkańców dwujęzycznego okręgu Brukseli (odpowiednio 950 tyś. i 976 tyś.). Aktualnie udział ludności niderlandzkojęzycznej w całej populacji Belgii szacuje się na blisko 60% mieszkańców (dla ścisłości należy także wspomnieć o niewielkiej - sześćdziesięciokilkutysięcznej - społeczności niemieckojęzycznej, która głównie zamieszkuje wschodnie przygraniczne rejony Eupen i Malmedy, przyłączone do Belgii po I wojnie światowej), a Wydarzenia II wojny światowej znacznie zaostrzyły stosunki flamandzko-walońskie. Postawa niektórych środowisk flamandzkich, a zwłaszcza nacjonalistycznego Flamandzkiego Związku Narodowego, stała się pretekstem do wyraźnie tendencyjnego postawienia zarzutu kolaboracji i germanofilstwa wszystkim Flamandom. Owo zaostrzenie stosunków wzmocnił jeszcze kryzys konstytucyjny o podobnym podłożu wokół osoby króla Leopolda III, któremu zarzucano kompromisową postawę wobec Niemców i milczące uznanie okupacji kraju przez III Rzeszę, oddanie się zaś w hitlerowską niewolę przez wielu było odczuwane jako policzek dla narodu. Coraz powszechniej domagano się abdykacji króla. Monarcha natomiast, po uwolnieniu z internowania, przeniósł się do Szwajcarii, skąd wyraził zamiar ponownego objęcia tronu, którego ewentualne zrzeczenie się uzależniał jedynie od wyraźnej woli narodu. Taka postawa króla jeszcze bardziej zaostrzyła sytuację w kraju. Spór wokół "kwestii królewskiej" rozbudził ogromne namiętności, stając się jedną z zasadniczych kwestii politycznych USA i Europa Zachodnia 149 w powojennej Belgii. Doprowadził do poważnych podziałów, będących wynikiem nie tylko różnych orientacji politycznych, ale także przynależności etniczno-językowej. W istocie bowiem konflikt ten był przede wszystkim wyrazem opozycji ludności walońskiej i zwiększającej swe wpływy lewicy przeciwko Flamandom i ugrupowaniom konserwatywnym. Przedłużający się kryzys rozwiązać miało przeprowadzone w marcu 1950 r. referendum. Dało ono jednak wynik mało przekonujący, a co więcej, kryło w sobie bardzo poważne niebezpieczeństwo. Choć blisko 58% ogółu wyborców wypowiedziało się za powrotem króla, to jednak zdecydowane poparcie uzyskał monarcha tylko wśród Flamandów (72%), podczas gdy aż 58% Walonów wystąpiło przeciwko niemu. Decyzja parlamentu o przywróceniu Leopolda III na tron spotkała się z szeregiem zorganizowanych przez lewicę demonstracji i strajków, w Brukseli zaś doszło do zamieszek. W obawie przed nie kontrolowanym rozwojem sytuacji Leopold III został zmuszony w lipcu 1951 r. do abdykacji na rzecz swego syna Baudouina I. Oznaczało to zakończenie długotrwałego kryzysu, który wywarł silne piętno na świadomości politycznej mieszkańców Belgii. Nie dotyczyło to jednak zlikwidowania antagonizmu walońsko--flamandzkiego, który wkrótce nabrał nowego, poza językowym, charakteru, a mianowicie ekonomiczno-społecznego. Zaczął się on uzewnętrzniać na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, a doprowadził do niemal równoległego podupadania gospodarki Walo-nii i szybkiego rozwoju Flandrii. Przyczyny takiego stanu rzeczy były bardzo różne. Utrata Konga, które dostarczało tanich surowców i stanowiło chłonny rynek zbytu, a także popyt na gaz i tanie paliwa płynne, wypierające w coraz większym stopniu tradycyjny węgiel, wysokie koszty jego wydobycia, przestarzały charakter produkcji wpłynęły najbardziej na recesję południa, doprowadzając do zamknięcia części zakładów i wzrostu bezrobocia. Wykorzystując natomiast dogodne położenie Flandrii w bezpośrednim sąsiedztwie morza, znaczny dynamizm regionalny oraz duże rezerwy siły roboczej zainwestowano poważne środki w północ, dzięki czemu region ten przeżył prawdziwy boom gospodarczy. Taka sytuacja stała się źródłem ogromnego wzrostu napięcia, które szczególnie groźne rozmiary przybrało na początku lat sześćdziesiątych. W kraju wybuchały strajki i demonstra- 150 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu WseMd-Zachód 1945-1949 cje, a nawet odbywały się marsze na Brukselę. Towarzyszył temu wciąż żywy flamandzko-waloński konflikt językowy. Stawało się oczywiste, że narastających napięć nie uda się rozładować bez zasadniczych zmian w dotychczasowym ustroju państwa. Już w 1962 r. wprowadzono tzw. granice językowe, wyznaczające strefy flamandzką (niderlandzką), francuską, niewielką niemieckojęzyczną, dwujęzyczny okręg Brukseli (co stanowiło rozwiązanie kompromisowe) oraz tereny z ułatwieniami językowymi (obszary mieszane, z zagwarantowaną ochroną praw mniejszości obcojęzycznej). W ten sposób Belgia znalazła się na drodze ku państwu federalnemu. Krokami przełomowymi były nowelizacje konstytucji w 1970 r. i 1980 r., które wprowadziły nowe struktury do ustroju politycznego. W 1970 r. kraj został podzielony na cztery obszary językowe: flamandzkojęzyczny, francuskojęzyczny i niemieckojęzyczny, oraz wydzieloną dwujęzyczną Brukselę, ale trzy wspólnoty kulturalne - flamandzką, francuską i niemiecką - z uprawnieniami m.in. regulowania spraw językowych na poszczególnych obszarach, przy zachowaniu specjalnego statusu Brukseli. W 1980 r. natomiast utworzono trzy regiony gospodarcze - Flandrię, Walonię i Brukselę - którym przekazano prowadzenie spraw społeczno-gospodarczych. Zarówno wspólnoty kulturowe, jak i regiony gospodarcze dysponowały znaczną autonomią. W dalszym ciągu jednak nie została rozstrzygnięta sporna kwestia Brukseli położonej na terenie obszaru flamandzkojęzycznego. Po wprowadzeniu w maju 1993 r. aż 34 zmian w konstytucji Belgia stała się federacją (monarchią federalną), złożoną z trzech regionów gospodarczych i trzech wspólnot kulturowych z własnymi organami władzy. Czas pokaże, czy te przekształcenia i zmiany ustrojowe wpłyną na zlikwidowanie długotrwałego antagonizmu dwóch podstawowych grup społeczeństwa belgijskiego. Jest to problem tym ważniejszy, że wewnętrzne spory wśród Belgów prowadziły nie tylko do paraliżu państwa, ale wręcz uniemożliwiały osiągnięcie na wzór gospodarczej, ścisłej unii politycznej Belgii, Holandii i Luksemburga, do której predestynowało je tak wiele, dzięki czemu kraje te mogły stać się niemal równorzędnym partnerem czołowych potęg europejskich. 6. Podział stref wptywów na Dalekim Wschodzie Kapitulacja i okupacja Japonii Kapitulacja 2 września 1945 r. na pokładzie pancernika "Mis souri" naczelny wódz Wojsk Sprzymierzonych na Dalekim Wschodzie, generał Douglas MacArthur, przyjął kończącą II wojnę światową bezwarunkową kapitulację Japonii. Mimo roszczeń Stalina do okupacji Hokkaido cały obszar kraju, prócz zajętych przez ZSRR niewielkich Wysp Kurylskich, obsadzony został przez Amerykanów, przy pewnym udziale oddziałów Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. W Japonii, w przeciwieństwie do Niemiec, nie doszło do podziału na strefy okupacyjne. Rząd cesarski mimo ograniczenia kompetencji wciąż funkcjonował, a decyzje ustanowionej w Tokio Sojuszniczej Rady (USA, ZSRR, Wspólnota Brytyjska, Chiny) nie były wiążące dla generała MacArthura, dysponującego ogromną i niemal nieograniczoną władzą na wyspach. Pozwoliło to uniknąć obstrukcji, która paraliżowała poczynania Sojuszniczej Rady Kontroli w Niemczech. Jednocześnie zaś okupacyjna przebudowa Japonii, będąca dla niej de facto drugą rewolucją (po dziewiętnastowiecznych reformach Meiji), stała się w nie spotykanym dotąd stopniu dziełem jednego człowieka. Era reform W tzw. Karcie Praw z 5 października 1945 r. Mac Arthur przywrócił i rozszerzył zniesione przez obalony totalitaryzm swobody obywatelskie; oddzielnymi dekretami zlikwidowano cenzurę i przyznano prawa wyborcze kobietom. Rozwiązano 152 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 sto czterdzieści osiem nacjonalistycznych organizacji, a usunięcie ze stanowisk dwieście tysięcy prominentów poprzedniego reżimu przyczyniło się do unowocześnienia i odmłodzenia aparatu władzy. Główni zbrodniarze wojenni stanęli w Tokio przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym dla Dalekiego Wschodu, który 12 listopada 1948 r. skazał siedmiu z nich (w tym byłych premierów, Hirotę Koki i Tojo Hideki) na karę śmierci. W późniejszych procesach osądzono jeszcze pięć tysięcy Japończyków, z których stracono ponad dziewięćset. Natomiast cesarz Hirohito, którego skazania lub choćby abdykacji domagały się Chiny, ZSRR i ogromna większość społeczeństwa Stanów Zjednoczonych, pozostał na tronie, grając rolę swoistego "zakładnika demokracji", którą wymyślił dla niego amerykański namiestnik. Dzięki hasłu "przyślijcie mi żywność lub kule" MacArthur doprowadził do zwiększenia pomocy gospodarczej USA dla Japonii, ratując przed głodem kraj zniszczony bombardowaniami i obarczony ponad trzema milionami repatriantów z utraconych obszarów zamorskich. W latach 1946-1951 pomoc ta, głównie bezzwrotna, wyniosła ogółem 2,5 mld dolarów. Jednocześnie wcielana w życie począwszy od 11 października 1946 r. reforma rolna, czyniąca 4,7 min chłopów właścicielami ich działek ziemi, oraz reforma związków zawodowych stworzyły wewnętrzny rynek masowej konsumpcji. Nowy porządek usankcjonowała ogłoszona 3 listopada 1946 r. konstytucja. Powstała ona w sztabie MacArthura, przy znacznym udziale samego generała. W jej bezprecedensowym artykule 9 Japonia "po wieczne czasy" wyrzekała się prawa do prowadzenia wojny i utrzymywania sił zbrojnych. Artykuł 11 potwierdzał i wymieniał "podstawowe prawa człowieka" zapisane w Karcie Praw, akcentując wręcz rewolucyjną, jeśli chodzi o stosunki japońskie, równość obu płci; wiązało się to z podkreślaną przez MacArthura rolą rodziny, uważanej przezeń za najlepszą odtrutkę na "zarazę totalitaryzmu". Prerogatywy cesarza, który uprzednio w specjalnym orędziu wyrzekł się swego boskiego statusu ("fałszywej koncepcji, że cesarz jest boski i że Japończycy stoją wyżej od innych ras"), ograniczono do "symbolu państwa i jedności narodu". Wprowadzono odpowiedzialność rządu przed parlamentem i szeroki samorząd terytorialny, a wszelkie poprawki konstytucyjne musiały być zatwierdzane w drodze referendum. Podział stref wpływów na Dalekim Wschodzie 153 Po pierwszych po wojnie wyborach, w kwietniu 1946 r. premierem został Yoshida Shigeru, dyplomata więziony przez poprzedni reżim jako liberał i pacyfista. Jego rządy, trwające z krótką przerwą do 1954 r., były wstępem do długotrwałej hegemonii Partii Liberalno--Demokratycznej (formalnie powstała w 1955 r.). Odbudowa Klęska kuomintangowskich Chin oraz eskalacja zim nej wojny skłoniły USA do zakończenia w 1948 r. pierwszej, restrykcyjnej, fazy okupacji i zezwolenia na odbudowę japońskiego potencjału gospodarczego. Wiosną 1949 r. wstrzymano demontaż instalacji przemysłowych, któremu od początku sprzeciwiał się MacArt-hur. Dzięki jego staraniom wartość wydanego aliantom parku maszynowego wyniosła tylko 20 min dolarów, ledwie 2% tego, co wywiózł ZSRR ze zdobytej Mandżurii, a globalna wartość zdemontowanych urządzeń nie przekroczyła 40 min dolarów. Na reparacje przeznaczono aktywa japońskie w krajach neutralnych i ongiś z Tokio sprzymierzonych. Wstrzymanie odszkodowań rozwiało poczucie niepewności, krępujące dotąd prywatną inicjatywę gospodarczą, i zdopingowało inwestycje w dziedzinie odbudowy kraju. Na rynek wpłynęły zasoby ukrywane do tej pory w obawie przed konfiskatą ze strony zwycięzców. Dozwolone od 1947 r. obroty handlowe z zagranicą i dalsza pomoc Stanów Zjednoczonych, pewnych już teraz, że ich obecność na Wyspach nie jest jedynie epizodem, dopełniły reszty. Japonia, wedle Stalina ,,wlokąca nędzny żywot pod butem imperializmu amerykańskiego", dźwigała się szybko z ruin, choć prawdziwy gospodarczy boom zapoczątkować miały dopiero amerykańskie zamówienia po wybuchu wojny koreańskiej. Wojna domowa w Chinach Rokowania w Czungkingu Pod naciskiem Amerykanów genera- lissimus Czang Kaj-szek - kreowany przez Waszyngton na szefa wielkiego mocarstwa, stałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ i głównego partnera USA w Azji - rozpoczął w sierpniu 1945 r. rozmowy z przywódcami partii komunistycznej. Rozmowy te miały zapobiec wznowieniu przerwanej inwazją 154 Likwidacja skutków wojny i początki koniliklii Wschód-Zachód 1945-1949 japońską wojny domowej. W negocjacjach, które toczyły się najpierw w Czungkingu, a potem w Nankinie, partnerami Czanga byli Mao Tse-tung i Czou En-laj, rolę mediatora natomiast odgrywał późniejszy sekretarz stanu USA, generał George Marshall, którego misja zakończyła się jednak całkowitym fiaskiem. Komuniści nie godzili się na rozwiązanie swych armii, generalissimus, pewien swej przewagi, postawił więc na szybkie rozstrzygnięcie militarne. Wobec zdecydowanego poparcia Waszyngtonu i zawarcia z ZSRR 14 sierpnia 1945 r. "układu o przyjaźni" możliwość zbrojnej interwencji Kremla po stronie komunistów wydawała się nieprawdopodobna. Ofensywa Kuomintangu W lipcu 1946 r. armia Kuomintangu (KMT), licząca 4,3 min żołnierzy (wobec 1,2 min żołnierzy przeciwnika), rozpoczęła natarcie, likwidując "czerwone bazy" w środkowych i północnych Chinach: 18 marca 1947 r. padł Yenan, serce i symbol chińskiego komunizmu, a uciekający z bombardowanego miasta Mao cudem uszedł z życiem. Czang Kaj-szek, przekonany, że wynik wojny tym samym został przesądzony, zarządził w listopadzie 1947 r. przeprowadzenie wyborów do parlamentu, który 29 marca 1948 r. ponownie wybrał go prezydentem Chin. Aczkolwiek posłów z okręgów ogarniętych wojną domową zwyczajnie mianowano, reżim nacjonalistyczny uzyskał - przynajmniej w mniemaniu swoich przywódców - dowód, iż wyłoniła go demokratyczna procedura. Te błyskotliwe, zdawałoby się, sukcesy stały się wstępem do całkowitej klęski. Sięgające 70% budżetu wydatki wojenne doprowadziły do hiperinflacji. Relacja między dolarem chińskim a amerykańskim wzrosła z 400: l (koniec 1945 r.) do 12000000:1 w sierpniu 1948 r., przy czym zdarzało się, że ryż drożał o 600% w ciągu jednego dnia. Finansowa pomoc USA, z pozoru olbrzymia, bo szacowana ogółem na od 2 do 6 mld dolarów, okazała się zbyt mała wobec potrzeb naj ludniej szego kraju świata, kierowany zaś do Chin strumień dostaw wojskowych zasilił w 75% stronę komunistyczną, gdyż żołnierze KMT, otrzymujący bezwartościowe banknoty, płacili bronią i sprzętem za kupowaną żywność. Jednocześnie panujące w szeregach korpusu oficerskiego nepotyzm i korupcja zrujnowały morale wojsk nacjonalistycznych. Podział stref wpływów na Dalekim Wschodzie 155 156 Likwidacja skutków wojny l początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 Katastrofa finansowa i będący jej następstwem spadek produkcji zraziły do Czanga wspierające go dotąd warstwy średnie. Tymczasem partia Mao, piętnując monopartyjną dyktaturę KMT, podkreślała nie komunistyczny jakoby, lecz "burżuazyjno-demokratyczny" charakter rewolucji, której przewodziła, szermując hasłem "frontu ludowego", mającego objąć także drobnomieszczaństwo i "narodową" (tzn. wrogą "imperialistom") burźuazję. Wreszcie grabieże dokonywane przez źle opłacane wojsko doszczętnie pogrążyły Kuomintang w oczach chłopów, którzy stanowili olbrzymią większość narodu. Żołnierze armii komunistycznej natomiast, pochodzący niemal wyłącznie ze wsi, zdobywali żywność grabiąc miasta, a od 1946 r. rozpoczęli w dodatku rozparcelowywanie między wieśniaków ziemi obszarniczej. Klęska Czang Kaj-szeka Do końca 1947 r. armie KMT straciły 2,6 min żołnierzy, w znacznej mierze na skutek dezercji, przy czym jeńcy, pozbawieni żywności i pieniędzy, z reguły wcielani byli w szeregi przeciwnika. Najlepsze siły rządowe skapitulowały l listopada 1948 r. w Mandżurii, którą Czang uważał za niezbędne centrum przemysłowe i klucz do Chin Północnych, a która okazała się strategicznym potrzaskiem. Przenikający aż do sztabu KMT komunistyczny wywiad uprzedzał wszelkie próby odzyskania inicjatywy. W finalnej tzw. kampanii Hwai-Hai (styczeń 1949 r.) wojska komunistyczne, przeważające już liczbą i pędzące przed sobą jako żywe tarcze tłumy cywilnych uchodźców, rozbiły doszczętnie 39 dywizji KMT. Waszyngton, którego siły zbrojne na Dalekim Wschodzie uległy po kapitulacji Japonii błyskawicznej i niemal całkowitej demobilizacji (z ponad półtora miliona stacjonujących tam żołnierzy pozostało nieco ponad pięćdziesiąt tysięcy ludzi), nie miał zbyt wielu możliwości wsparcia swojego alianta, bardzo długo zresztą nie zdawał sobie sprawy z rozmiarów katastrofy. 31 stycznia 1949 r. padł Pekin; na wysuniętą przez Czanga propozycję rokowań odpowiedzią było żądanie bezwarunkowej kapitulacji i wydania "wojennych zbrodniarzy", których listę otwierali sam Czang i jego żona Soong May-ling. l października 1949 r. Mao Tse-tung, jako przewodniczący Rady Państwowej, proklamował na placu Tiananmen w Pekinie powstanie Chińskiej Republiki Ludowej. Czang, wraz z trzystu Podział stref wpływów na Dalekim Wschodzie 157 tysiącami najlepszych żołnierzy, dwoma milionami uchodźców i rezerwami złota, ewakuował się na wyspę Tajwan, gdzie dwa lata wcześniej stłumiono separatystyczne wrzenie. Choć izolowane oddziały KMT walczyć miały do początku lat sześćdziesiątych, całe Chiny kontynentalne dostały się w ręce komunistów. "Utrata Chin" "Utrata Chin", jak określono w Waszyngtonie katastrofę, jaka spotkała czołowego sojusznika USA w Azji, i wyrośnięcie na jego miejscu komunistycznego kolosa, wywarła na Zachodzie przygnębiające wrażenie. Dotychczasowy układ sił na Dalekim Wschodzie uległ całkowitej zmianie. Są powody, by przypuszczać, że Stalin, którego rola w triumfie komunistów chińskich była raczej nikła (duże znaczenie miało tylko przekazanie pewnej ilości broni w zdobytej Mandżurii), wolał widzieć ogromnego sąsiada słabego oraz podzielonego i nie zachwycał się bynajmniej zwycięstwem partii Mao, mimo jej werbalnej czołobitności wobec Kremla. Jednakże w odczuciu całego niemal świata triumf totalitaryzmu w Chinach oznaczał obrócenie ich w "słowiańskie Mandżukuo" (jak określił ChRL późniejszy sekretarz stanu USA, Dean Rusk) i sukces przede wszystkim Stalina i Związku Radzieckiego. Problem koreański Korea, anektowana przez Japonię w 1910 r., podzielona została wzdłuż 38 równoleżnika 15 sierpnia 1945 r. przez aliantów, którzy tak rozgraniczyli strefy działania swych armii. Część południową (99 tyś. km2, 20 min mieszkańców), ze stolicą w Seulu, zajęły wojska USA, północną (121 tyś. km2, 10 min mieszkańców), w której znalazła się większość zbudowanych przez Japończyków obiektów przemysłowych, Armia Czerwona. (Podział ten potwierdził 2 września 1945 r. akt kapitulacji Japonii). Ciągnące się od grudnia 1945 r. rokowania w sprawie zjednoczenia Korei pod egidą ONZ sparaliżowała postawa Kremla, który utrzymywał, że problem koreański pozostaje wyłącznie w gestii wielkich mocarstw. W tej sytuacji wybory pod nadzorem komisji Narodów Zjednoczonych odbyły się 10 maja 1948 r. tylko na 158 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 południu kraju, a wyłonione wówczas władze uznane zostały przez ONZ za "jedyny rząd narodowy zjednoczonej Korei". Na jego czele stanął Li Syng-man (Syngman Rhee), były więzień japoński i premier rządu emigracyjnego z 1919 r., potem emigrant w USA (miał doktorat z Princeton), zdecydowany antykomunista. Na północy Korei Związek Radziecki wyniósł na szczyty władzy, pominąwszy lidera komunistów koreańskich Park Hon-yonga (okrzykniętego rychło "zdrajcą" i "agentem imperializmu"), bliżej nie znanego Kim Ir Sena, kapitana Armii Czerwonej. Po likwidacji przeciwników politycznych (także i wewnątrz partii) i przeprowadzeniu wyborów, które były równoległe do wyborów nadzorowanych przez ONZ, Kim Ir Sen proklamował 2 września 1948 r. utworzenie Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej (KRL-D) ze stolicą konstytucyjną w Seulu, i sam stanął na czele rządu. Zapis o stolicy - sprzeczny z rzeczywistością (faktyczną siedzibą władz Północy był Phenian) - stanowił wyzwanie wobec rządu Li Syng-mana. Na linii demarkacyjnej rychło doszło do incydentów granicznych, a jesienią 1948 r. komuniści wzniecili na Południu partyzantkę w maoistowskim stylu, zlikwidowaną drakońskimi środkami po prawie dwóch latach walki. W grudniu 1948 r. wojska Związku Radzieckiego wycofały się z Korei, uzbroiwszy uprzednio blisko ćwierćmilionową armię KRL-D, której trzonem były oddziały uczestniczące wcześniej w chińskiej wojnie domowej (Koreańczycy stanowili prawie 20% wojsk Mao w Mandżurii). 29 czerwca 1949 r. wycofali się również Amerykanie, pozostawiając Południe niemal bezbronne i - nie licząc prywatnych obietnic MacArthura - bez żadnych gwarancji pomocy w razie ataku Północy. 7. Świat arabski. Izrael Zarys sytuacji politycznej na Bliskim Wschodzie po zakończeniu II wojny światowej W momencie zakończenia wojny na obszarach arabskiego Wschodu istniało sześć niezależnych państw. Cztery z nich były monarchiami: Egipt, Irak, Arabia Saudyjska i Jemen, a Syna i Liban miały ustrój republikański. W 1946 r. niepodległość uzyskało jeszcze Królestwo Transjordanii, do tej pory formalnie niezależny emirat pod ścisłą kontrolą Wielkiej Brytanii. Pozostałe tereny znajdowały się pod bezpośrednimi wpływami brytyjskimi jako mandat, kolonia lub protektorat (Palestyna, Cypr, Aden, Oman, szejkanaty nad Zatoką Perską). Stosunkowo największą suwerennością cieszyły się jedynie Arabia Saudyjska i Jemen, podczas gdy pozostałe, formalnie niepodległe państwa pozostawały w ścisłym związku politycznym i wojskowym z Wielką Brytanią oraz z Francją (Syria i Liban, gdzie do 1946 r. stacjonowały jej oddziały). II wojna światowa w olbrzymim stopniu przyczyniła się do wzrostu aktywności politycznej i rozwoju świadomości narodowej społeczeństw arabskich. Stworzyła konkretne przesłanki do ich wyzwolenia spod obcej dominacji oraz wywarła silny wpływ na zbliżenie między krajami arabskimi, które dostrzegały realne korzyści, wynikające ze wspólnego działania. Nastąpił gwałtowny wzrost znaczenia ideologii panarabskiej, głoszącej hasła odrodzenia narodowego i jedności wszystkich Arabów stanowiących jeden naród, który powinien tworzyć zjednoczone państwo wbrew sztucznym granicom wprowadzonym po I wojnie światowej przez Anglię i Francję. 160 Likwidacja skutków wojny i początki konfliklu Wschód-Zachód 1945-1949 Panarabizm. Liga Państw Arabskich U genezy panarabizmu legło pojawienie się w drugiej połowie XIX stulecia ogólnoarabskiego nacjonalizmu, którego prekursorami byli Dżamal al-Din al-Afghani i Abd ar-Rahman al-Kawakibi. Ideologia tego kierunku znalazła oparcie w takich elementach, jak wspólnota językowa, historyczna i religijna, jedność terytorialno-geograficzna, wspólne pochodzenie etniczne, tradycje, mentalność i interesy. W latach czterdziestych ruch panarabski zyskiwał coraz większe znaczenie. Wtedy rozpoczął się etap praktycznych jego posunięć, mających na celu realizację głoszonych haseł. Swego rodzaju bodźcem dla tej działalności były deklaracje brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Anthony Edena, z maja 1941 r. i lutego 1943 r., popierające zjednoczeniowe aspiracje Arabów. W rzeczywistości jednak stanowiły one wyraz brytyjskich dążeń do przejęcia kontroli nad szybko rozwijającym się ruchem narodowym na Bliskim Wschodzie. Idea jedności państw arabskich zaczęła nabierać bardziej realnych kształtów dopiero wraz z przejęciem inicjatywy przez Egipt, który stopniowo zaczął wyrastać na rzecznika świata arabskiego. W rezultacie długotrwałych i trudnych konsultacji międzypaństwowych, we wrześniu 1944 r. zwołano konferencję przygotowawczą w Aleksandrii. Jej końcowy komunikat (tzw. Protokół Aleksandryjski) stał się podstawą zawartego po dalszych pertraktacjach Paktu Ligi. Pakt ten podpisało ostatecznie 22 marca 1945 r. w Kairze siedem państw: Egipt, Arabia Saudyjska, Irak, Jemen, Liban, Syria i Transjordania. Powstała w ten sposób Liga Państw Arabskich. W późniejszych latach, w miarę jak uzyskiwały niepodległość, jej członkami zostały również Libia, Sudan, Maroko, Tunezja, Kuwejt, Algieria, Jemen Południowy, Katar, Oman, Bahrajn, Federacja Zjednoczonych Emiratów Arabskich, Mauretania, Somalia, Dżibuti i Komory oraz Organizacja Wyzwolenia Palestyny (od 1976 r.). Za cel nowo powstałej organizacji, której siedzibą został Kair, uznano zacieśnianie współpracy politycznej, gospodarczej, kulturalnej i społecznej oraz rozstrzyganie konfliktów i sporów wewnątrzarabskich. Duże zróżnicowanie polityczno-ustrojowe krajów członkowskich, odmienność interesów, a także ambicje dynastyczne i personalne działały hamująco na rozwój organizacji, zwłaszcza na płaszczyźnie Świat arabski. Izrael 161 wewnątrzarabskiej. Więcej osiągnięć odnotowano natomiast w polityce zagranicznej, gdzie niejednokrotnie udawało się wypracować wspólne stanowisko wobec głównych problemów regionu. Jednym z najważniejszych wszakże aspektów działalności Ligi pozostawało konsolidowanie akcji przeciwko państwu Izrael i jego polityce. Powstanie Ligi Arabskiej stanowiło całkowicie nowy element życia politycznego na Bliskim Wschodzie i zapoczątkowało okres jego gruntownych przemian. Podstawowe znaczenie Ligi polegało na tym, że stała się ona rzecznikiem interesów świata arabskiego na arenie międzynarodowej i jej liczącym się składnikiem. Problem Palestyny. Powstanie państwa Izrael Wraz z zakończeniem II wojny światowej w Palestynie na nowo rozgorzały walki wewnętrzne między ludnością arabską a wciąż liczniejszą, dzięki imigracji, społecznością żydowską oraz brytyjskimi władzami mandatowymi. Spotęgował je jeszcze tzw. Program Bilt-more, przyjęty na Kongresie Amerykańskiej Organizacji Syjonistycznej w Nowym Jorku w maju 1942 r., który zakładał m.in. utworzenie państwa żydowskiego, obejmującego całą Palestynę, i nieograniczoną imigrację żydowską tamże. W obawie o własne pozycje na Bliskim Wschodzie i stosunki z Arabami, w tym także o dostęp do bogatych zasobów ropy naftowej. Wielka Brytania bardzo niechętnie godziła się na te postulaty, wszelkimi sposobami utrudniając przybywanie nowych grup uchodźców. Na tym tle spotęgował się antybrytyjski ruch wśród Żydów w Palestynie, rozwinęły aktywną działalność podziemne organizacje: Lechi (Bojownicy o Wolność Izraela), zwana również od nazwiska przywódcy Grupą Stema, oraz znacznie większa Irgun Cwai Leumi (Narodowa Organizacja Wojskowa), dowodzona od 1944 r. przez późniejszego premiera Menachema Begina. Ta ostatnia odegrała zasadniczą rolę w wycofaniu się Brytyjczyków z Palestyny, do czego skłoniły ich powtarzające się akty dywersji, odwetowe egzekucje żołnierzy brytyjskich, a przede wszystkim wysadzenie w lipcu 1946 r. hotelu "King David" w Jerozolimie, gdzie zakwaterowana była większość urzędników administracji mandatowej. 162 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 W obliczu zaostrzenia walk arabsko-żydowskich i działań anty-brytyjskich oraz fiaska rozmaitych powoływanych komitetów badawczych i konferencji okrągłego stołu Wielka Brytania przekazała 14 lutego 1947 r. sprawę Palestyny do ONZ. Zwołana w tym celu nadzwyczajna sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ wyłoniła specjalny komitet jedenastu państw (tzw. UNSCOP), który jednakże, nie osiągnął jednomyślności występując z dwiema koncepcjami: z tak zwanym projektem mniejszościowym, postulującym utworzenie dwu-narodowego państwa federacyjnego, i z projektem większościowym zalecającym podział Palestyny na dwa państwa złączone unią gospodarczą. Ostatecznie w wyniku głosowania w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ 29 listopada 1947 r. większością dziesięciu głosów, przy wydatnym zaangażowaniu USA, zatwierdzono drugi projekt, tworząc dwa państwa: żydowskie o obszarze 14447 km2 (56% terytorium) i z 905 tysiącami mieszkańców (w tym 407 tysięcy Arabów, czyli 45%) oraz arabskie o obszarze 11655 km2 (42%) i z 735 tysiącami mieszkańców (w tym zaledwie 10 tysięcy Żydów). Jerozolima i Betlejem uzyskały status międzynarodowy pod nadzorem ONZ. Mandat brytyjski nad Palestyną wygasł o północy 14 maja 1948 r. Kilka godzin wcześniej odbyła się w Tel Awiwie krótka uroczystość proklamowania państwa Izrael. Nowo powstałe państwo wpłynęło zasadniczo na zmianę układu sił w tym rejonie, przyczyniając się do zantagonizowania stosunków na Bliskim Wschodzie. Nie bez znaczenia było także postrzeganie przez Arabów w państwie Izrael przyczółka świata i kultury europejskiej, a przeciw dominacji tego świata skierowany był ich proces emancypacji. Utworzenie Izraela było możliwe dzięki przychylnemu stanowisku dwóch potęg światowych - USA i ZSRR. W swym poparciu wychodziły one jednak z odmiennych założeń. O ile nacisk prezydenta Trumana i jego ekipy był w znacznej mierze podyktowany potrzebą zdobycia głosów silnych organizacji żydowskich w zbliżających się wyborach prezydenckich, o tyle ZSRR kierował się chęcią wyparcia wpływów brytyjskich z Bliskiego Wschodu i zastąpienia ich własnymi poprzez ustabilizowanie się Izraela jako państwa komunistycznego. Pozytywny oddźwięk, z jakim spotkała się u wielu społeczeństw i rządów świata idea Świat arabski. Izrael 163 powołania "Erec Israel", płynął ze świadomości ogromu tragedii, jaka spotkała ten naród w czasie II wojny światowej. Powstanie Izraela wywołało ogromną falę imigracji z różnych krajów świata. Tylko w ciągu czterech pierwszych lat przybyło tu więcej reemigrantów (łącznie 687 tysięcy), niż wynosiła przedtem cała żydowska ludność Palestyny, a w latach 1948-1979 ich liczba przekroczyła 1726000 osób. Spośród 3218000 Żydów izraelskich w 1979 r. bez mała 1,5 min urodziło się poza granicami swego państwa: m.in. w Maroku - 218 tysięcy, ZSRR - 201 tysięcy, Rumunii - 187 tysięcy, Polsce - 178 tysięcy, Iraku - 105 tysięcy oraz w Jemenie, Iranie, Niemczech z Austrią i w Turcji (w każdym z nich po około 50 tysięcy). Silna liczebnie imigracja była wyrazem izraelskiej racji stanu, dążącej do zapewnienia tak krajowi, jak i wszystkim Żydom siły i bezpieczeństwa poprzez maksymalne ich skoncentrowanie na jego terytorium. Stąd już w 1950 r. Tel Awiw wydał tzw. "prawo powrotu", na mocy którego każdy Żyd mógł osiedlić się w "Ziemi Obiecanej" jako swojej ojczyźnie. Znaczną rolę w ukształtowaniu i rozwoju Izraela odegrali Żydzi wywodzący się z ziem dawnej Rzeczypospolitej, którzy przez długi czas stanowili jego elitę polityczną i kulturalną oraz nadawali ton życiu społecznemu (np. prezydent Chaim Weizmann, premierzy David Ben Gurion, Menachem Begin, Golda Meir, Szimon Peres, Icchak Szamir, minister spraw zagranicznych Icchak Griinbaum). Przez wiele lat język polski należał do najbardziej rozpowszechnionych języków wśród mieszkańców tego państwa. Już od pierwszych dni istnienia Izraela dało się zauważyć wśród jego ludności żydowskiej, mimo wspólnego poczucia narodowego i religijnego, ogromne zróżnicowanie kulturowe, cywilizacyjne oraz językowe, co było wynikiem jej pochodzenia z różnych stron świata. Ludność Izraela dzieliła się (i wciąż dzieli) na trzy zasadnicze grupy: Aszkenazyjczyków (od słowa Aszkenaz, jakim w średniowieczu nazywano Niemcy) - pochodzących ze środkowej i wschodniej Europy, których łączył niegdyś wspólny język jidysz, Sefardyjczyków (od słowa Sfarad - Hiszpania) - potomków Żydów wypędzonych z Hiszpanii i Portugalii w końcu XV wieku, w późniejszych czasach osiadłych m.in. na południu Europy oraz na Bliskim Wschodzie 164 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 i w północnej Afryce, posługujących się głównie własnym językiem spaniolskim (inna nazwa ladino), oraz wywodzących się z krajów arabskich i z Afryki tzw. Żydów Orientalnych. Istniały między nimi silne kontrasty, szczególnie wyraźne między Aszkenazyjczykami reprezentującymi na ogół wyższy poziom kwalifikacji, w większości zajmującymi stanowiska kierownicze, a pozostałymi grupami o znacznie niższym poziomie życia, wykształceniu i statusie społeczno--zawodowym. Owe kontrasty doprowadzały do poważnych antagonizmów wewnętrznych w państwie. Specyficznym odłamem wykazującym duże trudności w procesie adaptacji stała się kilkusettysięczna, stale rosnąca grupa Żydów z ZSRR, z drugiej zaś strony kilkunastotysięczna rzesza Żydów etiopskich o czarnym kolorze skóry, zwanych Pałaszami, sprowadzonych tajnym mostem powietrznym (w latach osiemdziesiątych) z przeżywającej czas zamętu wewnętrznego i klęsk głodowych, rządzonej przez marksistów Etiopii. Izrael ukształtował się jako państwo o ustroju republikańskim z parlamentarnym systemem rządów i dużym rozdrobnieniem sceny politycznej. Duży wpływ na losy Izraela zaczęła wywierać religia, dzięki której Żydzi zachowali swoją tożsamość. Wspomniane rozdrobnienie życia politycznego było przyczyną stosunkowo częstych zmian w składzie rządzących koalicji, których podstawy niejednokrotnie okazywały się kruche, uzależnione od poparcia słabszych partnerów politycznych, pełniących z powodzeniem rolę "języczka u wagi". Sytuację wewnętrzną kraju komplikowały powtarzające się kłopoty społeczno-gospodarcze oraz niepewna sytuacja polityczna, będąca wyrazem geopolitycznego położenia Izraela. Do 1977 r. władzę w kraju sprawowała koalicja z socjaldemokratyczną partią Mapai na czele (od 1968 r. pod nazwą Izraelskiej Partii Pracy - Mai; kolejni premierzy: Dawid Ben Gurion 1948-1953 i 1955-1963, Mosze Szaret 1953-1955, Levi Eszkol 1963-1969, Golda Meir 1969-1974, Icchak Rabin 1974-1977, Szimon Peres 1977), później ster rządów przejął blok partii prawicowych Likud (Menachem Begin 1977-1983, Icchak Szamir 1983-1984), zaś w 1984 r. koalicja Likud-Mai (S. Peres 1984-1986, I. Szamir 1986-1990). Po dwulet- Świat arabski. Izrael 165 nich rządach prawicowych (I. Szamir) w 1992 r. władzę objęła ponownie Mai w koalicji z lewicowym blokiem Merec i ortodoksyjnym ugrupowaniem Szas (I. Rabin 1992-1995, S. Peres 1995-1996). W 1996 r. ster rządów przejął ponownie Likud (Benjamin Netaniahu). Pierwszym prezydentem państwa został długoletni przewodniczący Światowej Organizacji Syjonistycznej Chaim Weizmann (1949-1952). Swą siłę i znaczenie Izrael czerpał z poważnego wsparcia finansowego i politycznego ze strony wpływowych środowisk żydowskich w wielu krajach świata. Pierwsza wojna arabsko-żydowska Dokonany przez ONZ podział Palestyny spotkał się ze sprzeciwem ze strony państw arabskich. Gwałtowną kampanię antyżydowską rozpoczęła Liga Arabska oraz powstały jeszcze w 1936 r. Wysoki Komitet Arabski, główny ośrodek ruchu narodowego Palestyńczyków. Już 29 listopada 1947 r. doszło do otwartej konfrontacji zbrojnej, gdy Palestyńczycy przypuścili atak na osiedla żydowskie, znaczną ich część niszcząc, a ludność mordując. Na początku 1948 r. do walki włączyli się ochotnicy z sąsiednich państw arabskich. Wkrótce zostali jednak powstrzymani w wyniku rozpoczętej w kwietniu ofensywy Hagany - żydowskich oddziałów samoobrony. Punktem przełomowym stała się dokonana 9 kwietnia 1948 r. przez Irgun i Grupę Sterna (w odwecie za zniszczone pobliskie osady żydowskie) masakra arabskiej wsi Deir Jassin, która pociągnęła za sobą śmierć około 250 osób. Wieść o tej masakrze rozeszła się błyskawicznie, przyczyniając się do masowych ucieczek ludności palestyńskiej. Niemal nazajutrz po proklamowaniu przez Izrael niepodległości Egipt, Syria, Liban, Transjordania, Irak i Arabia Saudyjska zbrojnie zaatakowały ten nowy kraj. Ich siły znacznie przewyższały liczebnie armię żydowską, która jeszcze na początku 1948 r. praktycznie pozbawiona była broni pancernej, ciężkich dział i samolotów. Z pomocą w postaci wyposażenia, poza niektórymi krajami zachodnimi, przyszedł zwłaszcza ZSRR i blok komunistyczny, chcąc w ten sposób 166 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 zainicjować próbę zdobycia przyczółka na Bliskim Wschodzie. Wojna trwała z przerwami ponad pół roku, ale od samego niemal początku jej przebieg był dla skłóconych Arabów, pozbawionych wspólnej strategii militarnej, a nawet dowództwa - niekorzystny. Pewien wyjątek stanowił tu jedynie front jordański, na którym operował wyćwiczony i dowodzony przez Anglików tzw. Legion Arabski Glubb Paszy (formacja wojskowa utworzona w 1921 r. w celu wspierania brytyjskich oddziałów mandatowych). Kilkakrotne próby mediacji ze strony ONZ nie przynosiły efektu. Fiaskiem zakończyła się również misja przewodniczącego Szwedzkiego Czerwonego Krzyża, hrabiego Folke Bernadotte, zastrzelonego we wrześniu przez członka Żydowskiej Grupy Stema. Niepomyślny przebieg dalszych działań wojennych zmusił w końcu państwa arabskie do wstrzymania ognia. Prowadzone na wyspie Rodos pod auspicjami ONZ rozmowy mediacyjne doprowadziły wreszcie do zawarcia rozejmu: najpierw z Egiptem (24 lutego 1949 r.), potem z Libanem (23 marca), Transjordanią (3 kwietnia) oraz z Syrią (20 lipca). Do rokowań nie przystąpiły natomiast Irak i Arabia Saudyjska, od początku przeciwne jakimkolwiek negocjacjom. Ustalone zawieszeniem broni linie demarkacyjne powiększyły terytorium Izraela o blisko 1/3, tj. do 20,7 tysięcy km2, co stanowiło prawie ^ 77% obszaru całej Palestyny. Pozostałą część dawnego obszaru mań- ^ datowego podzielono: tzw. Zachodni Brzeg Jordanu (Cisjordania) - wbrew stanowisku innych państw arabskich - przypadł Transjordanii (od 1949 r. oficjalna nazwa: Haszymidzkie Królestwo Jordanii), zaś niewielki nadmorski skrawek strefy Gazy dostał się pod administrację Egiptu. Do zawarcia ostatecznego układu pokojowego nie doszło. Wynik wojny spowodował pojawienie się problemu tzw. uchodźców palestyńskich. W 1951 r. ich liczba wynosiła już ponad 900 tysięcy osób, a w następnych latach sukcesywnie wzrastała, dochodząc do blisko 3 min w połowie lat osiemdziesiątych (z tego 1,2 min w Jordanii, 600 tysięcy w Libanie i ponad 200 tysięcy w Syrii i Kuwejcie). Problem palestyński w niemałej części był rezultatem polityki państw arabskich, które przeciwstawiały się naturalnej asymilacji przybyszów z Palestyny, jak również osiedlaniu ich na terenach opuszczonych przez Żydów, którzy w liczbie bez mała 570 tysięcy osób byli zmuszeni do wyjazdu po 1948 r. Państwa arabskie zdecydo- Świat arabski. Izrael 167 POCZĄTKI IZRAELA Q TERENY PRZYZNANE ŻYDOM O & \ r- TERENY PRZYZNANE ARABOM ł. j» n* JEROZOLIMA - STREFA MIĘDZYNARODOWA GRANICE IZRAELA 1948 R. łL AKABA KIERUNKI UDERZEŃ WOJSK ARABSKICH 168 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 wały się jednak trzymać uchodźców wraz z całymi rodzinami i coraz liczniejszym potomstwem w obozach, gdzie poniekąd pełnili rolę widomego dowodu "niegodziwości" polityki izraelskiej. Palestyńczycy żyjący w obozach dla uchodźców w krótkim czasie stawali się obywatelami drugiej kategorii i jako tacy łatwo poddawali się manipulacji wszelkich ekstremistów, stanowiąc niekiedy zagrożenie dla stabilizacji krajów, które ich przyjęły. 8. Początki dekolonizacji 1945-1948 Początki rozpadu Imperium Brytyjskiego Rząd Labour Party, borykający się z problemem przezwyciężenia skutków II wojny światowej, nie miał ani woli, ani sił do walki o ocalenie Imperium Brytyjskiego. Abstrahując od Transjordanii (Brytyjczycy zrezygnowali z mandatu 22 marca 1946 r.), jako pierwsze niepodległość uzyskały Indie Brytyjskie, gdzie dążenia do uniezależnienia się od Londynu trwały już od wielu dziesięcioleci. Przygotowania do przekazania pełni władzy nad subkontynentem jego mieszkańcom rozpoczęły się właściwie już w czasie II wojny światowej. Okazało się wówczas, że w procesie tym szczególną przeszkodą będzie antagonizm między hindusami i muzułmanami. W maju 1946 r. Brytyjczycy przedstawili projekt konstytucji dla niepodległych Indii, które miały stać się dominium i członkiem Wspólnoty Brytyjskiej. Projekt ów zakładał, że ten olbrzymi kraj zachowa jedność, jako luźna konfederacja prowincji, które miałyby zresztą prawo z konfederacji tej wystąpić. Liga Muzułmańska - kierowana przez Mohammeda Ali Jinnaha - projekt odrzuciła, domagając się od Wielkiej Brytanii wyznaczenia granic przyszłego państwa muzułmanów, Pakistanu, jeszcze przed nadaniem mu niepodległości. Dla podkreślenia swej determinacji Liga zaczęła bojkotować proces przekazywania władzy przez Brytyjczyków. W tej sytuacji wicekról Indii, lord Archibald Wavell, we wrześniu 1946 r. powołał do Rady Wykonawczej, czyli tymczasowego rządu, wyłącznie polityków Indyjskiego Kongresu Narodowego z charyzmatycznym Ja- 170 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 waharlalem Nehru na czele. Stało się to przyczyną wybuchu gwałtownych zamieszek między muzułmanami i wyznawcami hinduizmu. Wprawdzie Liga Muzułmańska powróciła do stołu obrad, jednak nie odstąpiła już od swego zasadniczego żądania. W związku z tym nowo mianowany, a zarazem ostatni wicekról Indii, lord Louis Mount-batten, działając także pod naciskiem Londynu, przedstawił w czerwcu 1947 r. projekt podziału Indii. Nie był on w pełni dopracowany ani pod względem przebiegu granic, ani zasad podziału. Nie zdołano też przygotować społeczeństwa do oczekujących je przemian. Mimo to już 15 sierpnia 1947 r. lord Mountbatten ogłosił zakończenie rządów brytyjskich. Równocześnie proklamowano powstanie Unii Indyjskiej i Pakistanu, które stały się członkami Wspólnoty Brytyjskiej. Nehru został premierem rządu w Indiach. Władzę w Pakistanie, które to państwo składało się z dwóch członów terytorialnych, a mianowicie Pakistanu Zachodniego i oddalonego o około 1500 km Pakistanu Wschodniego (dawniej Bengal Wschodni), objęli przywódcy Ligi Muzułmańskiej, M. A. Jinnah, a po jego rychłej śmierci Nawabzada Liaquat Ali Khan (zginął w zamachu w 1951 r.). Po ogłoszeniu niepodległości na terenie obydwu krajów na nowo wybuchły zamieszki na tle religijnym i etnicznym. W czasie pogromów M i dokonywanych przemocą wzajemnych wysiedleń muzułmanów i wy- ~ znawców hinduizmu (łącznie ok. 12 milionów osób) życie straciło ponad 500 tysięcy osób. Mahatma Gandhi, który dla powstrzymania przelewu J krwi rzucił na szalę cały swój autorytet, zginął w styczniu 1948 r. z ręki swego fanatycznego współwyznawcy. Już w październiku 1947 r. doszło do pierwszego indyjsko-pakistańskiego konfliktu granicznego na terenie Kaszmiru. Zakończył on się rozejmem (styczeń 1949 r.), na mocy A którego przeważająca część tego obszaru znalazła się w Indiach, mimo » iż większość jego mieszkańców stanowili muzułmanie. W 1950 r. w Indiach, w których do tego czasu głową państwa był król Jerzy VI, proklamowano republikę. Indie nadal jednak uznawały monarchę brytyjskiego za głowę Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, dzięki czemu pozostały jej członkiem. Powstał wówczas ważny precedens, który pozwolił wielu dawnym koloniom brytyjskim cieszyć się ustrojem republikańskim i wszystkimi atrybutami suwerenności przy równoczesnym zachowaniu szczególnych, instytucjonalnych więzi z Londynem. Początk' dekolonizacji 171 Wkrótce po Indiach, w lutym 1948 r., niepodległość i status dominium brytyjskiego uzyskał Cejlon. Na czele rządu stanął Don Stephen Senanayake. Cejlon, który w okresie międzywojennym pełnił po trosze rolę pola eksperymentalnego ze stopniowo rozszerzaną samorządnością "tubylców", wykazywał - zarówno w pierwszym okresie po uzyskaniu niepodległości, jak i w następnych dziesięcioleciach - znaczną stabilność i przywiązanie do zasad demokracji. Birma natomiast nie była do niepodległości przygotowana w najmniejszym nawet stopniu. Pomimo to rząd brytyjski już w styczniu 1947 r. uznał utworzony bez porozumienia z nim rząd birmański. Jego premier, U Nu, wynegocjował przyznanie swemu krajowi pełni niepodległości, co nastąpiło 4 stycznia 1948 r., przy czym Birma zrezygnowała z możliwości wstąpienia do Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Jeszcze przed formalnym ogłoszeniem niepodległości do walki z rządem birmańskim przystąpiły stosunkowo silne na tym terenie ugrupowania komunistyczne. Wkrótce potem do wojny domowej włączyły się dążące do secesji plemiona (m.in. Karenowie) oraz armia Kuomintangu, która wkroczyła do Birmy w 1948 r. uchodząc przed komunistami. Z wojny tej Birma wyszła jako izolowana, bardzo represyjna i skorumpowana (centrum produkcji heroiny w tzw. Złotym Trójkącie) dyktatura wojskowa. Uważa się, że przedwczesne nadanie niepodległości! Birmie było jednym z najpoważniejszych błędów rządu Attlee'ego podczas dekolonizacji. Symptomy kryzysu w posiadłościach Francji Władze francuskie w 1944 r. ustami generała de Gaulle'a w tzw. deklaracji z Brazzaville zobowiązały się do wprowadzenia poważnych zmian ustrojowych w swym imperium kolonialnym. Miały one obejmować m.in. powołanie lokalnych ciał przedstawicielskich, prawie całkowite równouprawnienie "tubylców" oraz ich uczestnictwo w wyborach do Zgromadzenia Narodowego. Zobowiązania te potwierdzone zostały w konstytucji z 1946 r., na mocy której powołano do życia Unię Francuską. Pomimo interesującej wizji przyszłości swego imperium, Francuzi natrafili na olbrzymie trudności w restytucji rządów w Azji Połu-dniowo-Wschodniej. Już 24 marca 1945 r. Paryż obiecał "wolność 172 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 własną" Indochinom okupowanym przez Japończyków. Na obszar ten składały się wówczas protektoraty Laosu i Kambodży oraz Wietnam, podzielony sztucznie na protektorat Annamu z wydzielonym tzw. Tonkinem (ze stolicą w Hanoi) i na kolonię Kochinchina (ze stolicą w Sajgonie). Po kapitulacji Japonii jej wojska stacjonujące na terenie Wietnamu rozbroiły armie chińska i brytyjska, które rozdzieliła linia 16 równoleżnika. Władze francuskie, gdy od września 1945 r. zaczęły przejmować od Brytyjczyków swą posiadłość, spotkały się z oporem ze strony silnej, zaprawionej w walkach z Japończykami, organizacji Viet Minh (Liga Niepodległości Wietnamu) kierowanej przez komunistów, Ho Szi Mina i Vo Nguyen Giapa. Viet Minh całkowicie kontrolował północ kraju (Tonkin i Annam) z Hanoi jako centrum, gdzie 2 września 1945 r. ogłoszono powstanie Demokratycznej Republiki Wietnamu. Obecność armii Czang Kaj-szeka, wrogiej tak komunistom, jak i rządom kolonialnym, oraz zdecydowanie Francuzów skłoniły Ho Szi Mina do poszukiwania kompromisowego modus vivendi z władzami IV Republiki, której wicepremierem był wówczas komunista Thorez. Owocem tych zabiegów był podpisany 6 marca 1946 r. w Fontainebleau układ, w którym Paryż uznał DRW za "państwo wolne, posiadające swój rząd, parlament i finanse". Ho Szi Min godził się z kolei na wprowadzenie swego kraju do Unii Francuskiej i tworzonej wówczas przez Francuzów Federacji Indochińskiej. Do realizacji układu w zasadzie nie doszło, gdyż oddziały wojskowe obydwóch stron dopuszczały się licznych prowokacji, a francuskie władze kolonialne podjęły w czerwcu 1946 r. bardzo niezręczną próbę oderwania od Wietnamu Kochinchiny. Ho Szi Min, który z góry zakładał tymczasowość kompromisu z Paryżem, przygotowywał swoje ugrupowanie do wojny, prowadząc jednocześnie w jego szeregach brutalne czystki, które dały komunistom z jego frakcji nieograniczoną władzę na całe dziesięciolecia. Lokalne utarczki francusko-wietnamskie przerodziły się w wojnę, gdy 23 listopada 1946 r. flota francuska zbombardowała port Hajfong zabijając wiele tysięcy osób cywilnych. W pierwszej fazie wojny francuski korpus ekspedycyjny odniósł sporo sukcesów. W grudniu 1946 r. Francuzi zdobyli Hanoi i zmusili Viet Minh do podjęcia wojny partyzanckiej. W 1949 r. Francuzi, próbując odebrać Ho Szi Minowi monopol na tworzenie państwowości wietnamskiej, powołali w Saj- Początki dek.ilonizacji 173 gonie całkowicie zależny od siebie rząd. Głową nowego państwa został były cesarz z dynastii Nguyenów, Bao Dai, który do tej pory - po wymuszonej przez Viet Minh detronizacji w sierpniu 1945 r. - przebywał na emigracji. Wietnam Bao Daia wszedł wraz z Laosem i Kambodżą w skład Unii Francuskiej. Holenderskie Indie Wschodnie. Filipiny W tym samym okresie rozstrzygnął się los Holenderskich Indii Wschodnich. Okupujący je Japończycy pozwolili w ostatnich tygodniach wojny (17 sierpnia 1945 r.) na proklamowanie Republiki Indonezji, na czele której, za ich zgodą, stanął Achmed Sukamo. Brytyjczycy, którzy rozbrajali Japończyków na terenie Holenderskich Indii Wschodnich, nie chcąc dodatkowo komplikować swojej sytuacji, uznali de facto rząd Sukamo. Krok ten bardzo utrudnił powrót Holendrów, którzy nie mogli pogodzić się z utratą swej cennej kolonii. W listopadzie 1945 r. doszło do ugody indonezyjsko-holenderskiej. Utworzono wówczas Stany Zjednoczone Indonezji pozostające w niejasno określonym związku z Holandią. W ciągu następnych kilkunastu miesięcy Holendrzy częściowo odzyskali swe pozycje w Indonezji i w lipcu 1947 r. zaczęli operacje wojskowo-policyjne na wielką skalę. Przyniosły one wprawdzie znaczny sukces (m.in. zajęcie Dżakarty), ale spotkały się z ostrym potępieniem międzynarodowym. Ostatecznie w lecie 1949 r. Holendrzy zdecydowali się całkowicie opuścić Indonezję, która 27 grudnia tego roku formalnie uzyskała niepodległość. Sukarno wkrótce narzucił krajowi scentralizowaną formę i ustrój tzw. demokracji kierowanej, który z każdym rokiem coraz bardziej upodabniał się do dyktatury. Odmienne okoliczności towarzyszyły przyznaniu niepodległości Filipinom przez USA. Już w 1934 r. Amerykanie zadecydowali, iż utworzona wówczas Wspólnota Filipińska, twór o sporej autonomii, stanie się po upływie dziesięciu lat suwerennym państwem. II wojna światowa, w czasie której Filipińczycy odznaczyli się organizując silny ruch antyjapoński, nie zmieniła tych planów i 4 lipca 1946 r. prezydentem kraju został proamerykański polityk Manuel Roxas. Wycofujący się Amerykanie zapewnili sobie uprzywilejowaną pozycję 174 Likwidacji) skutków wojny l początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 gospodarczą i wojskową, wydzierżawili ponadto od Filipin liczne bazy wojskowe, które wraz ze wzrostem napięcia między Wschodem a Zachodem nabierały coraz większego znaczenia. Stosunki, jakie zapanowały wówczas między USA a Filipinami, uważane są za pierwowzór układu neokolonialnego. Wkrótce po uzyskaniu niepodległości władze filipińskie, jak większość rządów w tej części świata, stanęły przed problemem komunistycznego ruchu oporu. Do wybuchu wojny domowej doszło, gdy Luis Taruc, przywódca prokomunistycznej Ludowej Armii Antyjapońskiej, która była w czasie II wojny światowej główną siłą w filipińskim ruchu oporu, odmówił złożenia broni. Walki obejmujące głównie wyspę Luzon trwały aż do 1954 r. 9. Ameryka Łacińska 1945-1948: pod auspicjami Stanów Zjednoczonych Koniec II wojny światowej był w Ameryce Łacińskiej czasem próby dla oligarchicznych i wojskowych dyktatur ustanowionych w okresie "wielkiego kryzysu". Masowe wystąpienia ludności doprowadziły do ich upadku w Gwatemali, Salwadorze, Wenezueli, Argentynie i Brazylii. W tych oraz innych krajach nasiliły się powszechne żądania reform społeczno-ekonomicznych i politycznych, których wyrazicielami były przede wszystkim partie i ruchy polityczne oraz związki zawodowe o orientacji lewicowej. Sytuacja ta budziła niepokój Stanów Zjednoczonych, które nie kryły zamiaru przekształcenia Ameryki Łacińskiej we własną strefę wpływów. Od końca XIX wieku systematycznie rozszerzały obszary swych wpływów politycznych i gospodarczych w regionie Karaibów, a następnie Ameryki Środkowej i Południowej. Stany Zjednoczone, reaktywując na początku XX wieku doktrynę Monroego (1823 r.), rościły sobie prawo do interwencji w krajach Ameryki Łacińskiej pod pretekstem ochrony swych interesów ekonomicznych i politycznych. Kilkakrotnie Waszyngton dokonywał bezpośrednich interwencji zbrojnych (Panama 1903 r., Gwatemala 1906 r. i ł920 r., Nikaragua 1912--1925 i 1926-1933, Haiti 1915-1934). W okresie międzywojennym USA stały się głównym partnerem handlowym oraz inwestorem zagranicznym dla krajów latynoamerykańskich, dystansując Wielką Brytanię. Zainicjowana przez prezydenta H. Hoovera, a realizowana przez F. D. Roosevelta polityka "dobrego sąsiedztwa" dała początek próbom zjednoczenia państw Ameryki Łacińskiej pod przywództwem USA. 176 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 Konkretne kroki w tym kierunku podjęte zostały po wybuchu II wojny światowej, kiedy pod naciskiem Stanów Zjednoczonych kraje latynoamerykańskie zadeklarowały neutralność wobec konfliktu wojennego w Europie, a po japońskim ataku na Peari Harbor przyjęły Deklarację o Wzajemnej Pomocy i Współpracy Obronnej oraz zobowiązały się do zerwania stosunków dyplomatycznych z państwami Osi. Ogólnoamerykańska Konferencja w sprawie Wojny i Pokoju w Chapultepec (21 lutego - 8 marca 1945 r.) uchwaliła rezolucję o reorganizacji i umocnieniu systemu międzyamerykańskiego, głównie w aspekcie bezpieczeństwa militarnego i ekonomicznego. W Chapultepec uzgodniono też wspólne stanowisko przed zbliżającą się konferencją założycielską ONZ. Nowa, zaproponowana przez USA, formuła systemu międzyamerykańskiego polegała na wprowadzeniu ogólnych zasad regulujących stosunki polityczne, wojskowe i ekonomiczne między państwami półkuli zachodniej oraz powołaniu specjalnych instytucji umożliwiających wprowadzenie w życie tych zasad. Były to: l) Organizacja Państw Amerykańskich (OPA), utworzona 2 maja 1948 r. podczas IX konferencji państw amerykańskich w Bogocie, jako organizacja regionalna służąca współpracy, rozwojowi oraz obronie suwerenności i integralności terytorialnej. 2) Międzyamerykański Traktat o Pomocy Wzajemnej (TIAR), podpisany 2 września 1947 r. w Rio de Janeiro (zwany też Paktem z Rio), zobowiązujący sygnatariuszy do solidarności i pomocy wzajemnej w razie agresji ze strony innego państwa. 3) Ogólnoamerykański Układ o Pokojowym Rozstrzyganiu Sporów (tzw. Układ Bogotański) z 30 kwietnia 1948 r., ustanawiający normy i sposoby regulacji oraz rozstrzygania sporów i konfliktów między krajami półkuli zachodniej. 4) System dwustronnych sojuszy politycznych i wojskowych między USA i krajami latynoamerykańskimi. Ustanowiony pod auspicjami Stanów Zjednoczonych system mię-dzyamerykański w pierwszych latach funkcjonowania miał za zadanie zapewnić bezpieczeństwo państw amerykańskich, zwłaszcza w obliczu światowej ekspansji Związku Radzieckiego oraz nasilenia tendencji lewicowych na arenie politycznej wielu krajów Ameryki Łacińskiej. 10. Pierwsze dekady ONZ Genew Organizacji Pomysł powołania powszechnej organi-Narodów Zjednoczonych zacji międzynarodowej, mającej zastąpić Ligę Narodów, zrodził się w wyniku spotkań przedstawicieli Wielkiej Brytanii, USA i ZSRR w Moskwie (19-30 października 1943 r.) i Teheranie (28 listopada - l grudnia 1943 r.). Jej celem miało być stworzenie instytucjonalnych ram współpracy tzw. Wielkiej Trójki, by umożliwić realizację idei nakreślonych przez Kartę Atlantycką (14 sierpnia 1941 r.) i Deklarację Narodów Zjednoczonych (l stycznia 1942 r.). Ten ostatni dokument nadał nazwę nowej organizacji, w Teheranie określonej jeszcze ogólnikowym mianem "światowej rodziny narodów demokratycznych". Zasady funkcjonowania przyszłej ONZ wstępnie zostały ustalone przez ekspertów Wielkiej Trójki w Dumbarton Oaks w dniach od 21 sierpnia do 7 października 1944 r. Dopiero jednak konferencja jałtańska (4-11 lutego 1945 r.) przyniosła rozstrzygnięcie kluczowej kwestii trybu głosowania w skupiającej największe mocarstwa Radzie Bezpieczeństwa, przyznając każdemu z nich prawo weta. Nieśmiałe sugestie Roosevelta, by uprawnienie to nie dotyczyło dysput, w których dane mocarstwo jest stroną, zostały stanowczo odrzucone przez Stalina. Zgodnie z ustaleniami z Jałty konferencja założycielska ONZ rozpoczęła się 25 kwietnia 1945 r. w San Francisco. Jej owocem stała się przyjęta 26 czerwca Karta Narodów Zjednoczonych, sygnowana przez pięćdziesiąt jeden państw-założycieli; przedstawiciel Polski, nie mającej 12 - Najnowsza historia świata 178 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 wówczas rządu uznanego przez wszystkie mocarstwa, podpisał dokument w nieco późniejszym czasie. Obradom przewodniczyli na zmianę szefowie dyplomacji czterech mocarstw: Edward Stettinius, Wiaczesław Mołotow, Anthony Eden i Tse Ven Soong (pominięcie Francji było skutkiem tarć na linii Paryż-Waszyngton). Sekretarzem generalnym konferencji został Amerykanin Alger Hiss, były doradca Roosevelta i jednocześnie - o czym Biały Dom wówczas nie wiedział - agent radziecki. Karta i główne organy ONZ Sformułowana wzniosie, lecz nieja sno Karta Narodów Zjednoczonych za główne cele ONZ uznawała utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa, ochronę praw człowieka, poszanowanie zobowiązań międzynarodowych JE i wspieranie rozwoju narodów świata. Realizację tych zasad stawiała wszelako pod znakiem zapytania sławna klauzula "nieingerencji", zawarta w art. II, ust. 7 ("żadne postanowienie niniejszej Karty nie upoważnia Narodów Zjednoczonych do ingerencji w sprawy, które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej jakiegokolwiek państwa"), która, przy braku wyjaśnienia, czym są "wewnętrzne sprawy", czyniła postanowienia Karty niegroźnymi dla państw totalitarnych. • Spośród sześciu ustalonych przez Kartę głównych organów ONZ Zgromadzenie Ogólne, zbierające się na corocznych sesjach, pozbawione zostało de facto wszelkiej realnej władzy. Jego decyzje ograniczono do spraw budżetu, wyboru nowych członków Organizacji, niestałych członków Rady Bezpieczeństwa i innych organów ONZ (do czego była wymagana większość dwóch trzecich głosów), a oprócz tego do wydawania zaleceń, których wszelako mocarstwa nie musiały respektować. W Zgromadzeniu każde państwo dysponowało jednym głosem, jednak zasada owa nie obowiązywała ZSRR, uhonorowanego dodatkowymi miejscami, przyznanymi "suwerennym" radzieckim republikom Białorusi i Ukrainy. W tej sytuacji cała odpowiedzialność za bezpieczeństwo świata oraz prawo do nakładania ekonomicznych i politycznych sankcji, włącznie z użyciem siły, spoczęły na Radzie Bezpieczeństwa. Tworzy- ; ło ją pięciu członków stałych (Chiny, Francja, USA, Wielka Brytania, , ZSRR), dysponujących prawem weta wobec wszelkich decyzji prócz • proceduralnych, oraz dziesięciu (do 1963 r. - sześciu) członków Pierwsze dekady ONZ 179 niestałych, wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na okres dwóch lat. Radzie służyć miał "radą i pomocą" Wojskowy Komitet Sztabowy, niemniej ONZ nie posiadała własnych wojsk, a korzystać miała w razie potrzeby z sił zbrojnych państw członkowskich. Mniejsze znaczenie posiadały: Rada Społeczno-Gospodarcza, rozpatrująca poprzez swe wyspecjalizowane komisje i organizacje problemy ekonomiczne i społeczne, oraz Rada Powiernicza, decydująca o losach podległych ONZ terytoriów niesamodzielnych (w 1945 r. istniało jedenaście takich obszarów, liczących 20 min mieszkańców, lecz w miarę przyznawania im niepodległości działalność Rady stopniowo zamierała). Natomiast Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, złożony z piętnastu sędziów, wybieranych na dziewięć lat przez Zgromadzenie Ogólne, rozstrzygać miał międzynarodowe spory i opracowywać dla ONZ ekspertyzy. Jego wyroki były ostateczne, ale - bez ewentualnej pomocy jednomyślnej Rady Bezpieczeństwa - nie istniała żadna możliwość ich egzekwowania. Wreszcie Sekretariat z sekretarzem generalnym na czele, wyłanianym przez Zgromadzenie Ogólne na wniosek Rady Bezpieczeństwa, był strukturą biurokratyczną, powołaną do zarządzania majątkiem, zbierania składek członkowskich i sygnalizowania mocarstwom problemów groźnych dla pokoju. W intencji Roosevelta, wierzącego, że wojny powodowane są ambicjami małych państw, wciągających w konflikty wielkie mocarstwa, ONZ miała stać się forum współpracy ,,pięciu policjantów świata", strzegących skutecznie ładu i bezpieczeństwa. Natomiast Stalin uważał nową organizację jedynie za "trybunę, z której moglibyśmy głosić takie opinie, jakie chcemy". Pogląd ten, wzmocniony faktem, że dokumenty dostarczone przez jakąkolwiek delegację stawały się od razu oficjalnymi dokumentami ONZ, miał się okazać znacznie bliższy rzeczywistości. Siedziba i pierwsze dylematy Organizacji I sesja Zgromadzenia Ogólnego otwarta została 11 stycznia 1946 r. w Londynie. Przesądzono wtedy o umiejscowieniu siedziby ONZ w USA, co miało przypieczętować kres izolacji tego kraju. Terytorium, położone na Manhattanie w Nowym Jorku, odstąpił za sumę 8,5 min dolarów John D. Rockefeller. Pierwszym sekretarzem generalnym wybrano norweskiego dyplomatę 12* 180 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 Trygve Lie, ustalając na mocy nieoficjalnego gentlemen's agreement, że stanowisko to winien piastować przedstawiciel kraju nie związanego z żadnym z mocarstw (Norwegia miała się znaleźć w NATO dopiero za trzy lata), co było sprzeczne z tradycją przedwojennej Ligi Narodów. Sama Liga, której główną winą było wykluczenie ze swych szeregów ZSRR po jego agresji na Finlandię, rozwiązała się na ostatniej sesji w kwietniu 1946 r., przekazując cały majątek ONZ. Określona przez Trumana mianem "ośrodka nadziei człowieka", była ONZ od początku spętana przez wyłączenie spod jej kompetencji spraw dotyczących państw pokonanych podczas ostatniej wojny, przez klauzulę nieingerencji i wreszcie przez prawo weta, które, wobec przyznania go totalitarnemu ZSRR, niweczyło istniejącą początkowo w Zgromadzeniu Ogólnym przewagę państw Zachodu. Do 1955 r. Kreml - i tylko on - skorzystał z owego uprawnienia 101 razy, unicestwiając wszelkie, niezbyt zresztą energiczne, próby ingerencji ONZ w wydarzenia za żelazną kurtyną. Jednocześnie Moskwa - co miało stać się regułą - ogłaszała z nowojorskiej trybuny szereg radykalnych i przemawiających do publiczności projektów (zwłaszcza rozbrojeniowych), pozbawionych wszelako jakichkolwiek instrumentów nadzorowania ich postanowień. Przykładowo: ZSRR skwapliwie w 1946 r. wyszedł naprzeciw tzw. projektowi Barucha, postulującemu zniszczenie arsenałów jądrowych i przekazanie w ręce międzynarodowe istniejących zapasów materiałów rozszczepialnych, odmówił jednak stanowczo poddania się przewidywanym przez ten plan mechanizmom kontrolnym. Z kolei podniosła w treści, lecz pozbawiona klauzul wykonawczych Powszechna Deklaracja Praw Człowieka uchwalona została (10 grudnia 1948 r.) przy wstrzymaniu się od głosu państw bloku radzieckiego (oraz Arabii Saudyjskiej i ZPA), przy czym delegat ZSRR, osławiony oskarżyciel z moskiewskich procesów pokazowych, Andriej Wyszyński, wyjaśnił, że "praw jednostki ludzkiej nie można rozpatrywać w oderwaniu od prerogatyw ustrojowych, a samo rozumienie praw człowieka jest koncepcją ustrojową". Koncepcja ta, rzecz jasna, czyniła z "niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej" całkowitą fikcję. Stało się szybko oczywiste, że w razie zagrożenia pokoju ONZ nie będzie bynajmniej "policjantem świata", lecz bezsilnym obserwatorem prześladowań i agresji. Pierwsze dekady ONZ 181 Bezsilność ONZ Bezsiły tej dowiodła wojna koreańska (1950- -1953), kiedy to tylko szczególna taktyka Kremla nieuczestniczenia w posiedzeniach Rady Bezpieczeństwa pozwoliła na użyczenie błękitnej flagi armii MacArthura. Fakt, że żaden z agresorów z 1950 r. nie został ukarany i że jedyną osobą, której karierę polityczną konflikt unicestwił, stał się właśnie dowódca wojsk ONZ, wróżył jak najgorzej nadchodzącym latom. Spadkiem po wojnie pozostał problem, kto właściwie (Tajwan czy ChRL) reprezentować winien Chiny w Radzie Bezpieczeństwa; kwestia ta miała obciążać Narody Zjednoczone przez ponad dwadzieścia lat. Niedługo po rozejmie w Korei rok 1956 potwierdził, że o losach świata decyduje już nawet nie Rada Bezpieczeństwa, ale supermocarstwa niezależnie od struktur ONZ. Radziecki sprzeciw uniemożliwił wówczas jakąkolwiek międzynarodową akcję na rzecz Węgier, z drugiej zaś strony podwójne weto w Radzie Bezpieczeństwa, założone przez Francję i Wielką Brytanię w czasie akcji sueskiej nie zdołało uchronić ich od klęski, będącej wynikiem postawy Moskwy i Waszyngtonu. Zmierzch przewagi Zachodu Jednakże właśnie rok poprzedzały ONZ ' jacy konflikt sueski, naznaczony konferencją w Bandungu, zapoczątkował powolną, lecz nieustanną zmianę układu sił w ONZ na korzyść bloku radzieckiego. W pewnej mierze było to rezultatem przyjęcia w 1955 r. kolejnych szesnastu państw, a wśród nich pięciu satelitów Kremla, nie dopuszczonych uprzednio do Organizacji jako eks-sojuszników III Rzeszy (weto Tajwanu uniemożliwiło wówczas przyjęcie skrajnie, nawet na radzieckie stosunki, marionetkowej Mongolii). Głównych jednak sprzymierzeńców znaleźć miał ZSRR w szeregach uzyskujących właśnie niepodległość dawnych krajów kolonialnych, których elity nastawione były zwykle wrogo do byłych metropolii, szukając teraz przeciwwagi w obozie komunistycznym. Orężem w rękach Moskwy stała się uchwalona z jej inicjatywy Deklaracja w sprawie Przyznania Niepodległości Krajom i Narodom Kolonialnym (14 grudnia 1960 r.), używana tylko przeciw krajom Zachodu; gdy przedstawiciel Filipin ośmielił się wezwać Kreml do wyzwolenia także radzieckich "kolonii", obecny na sali Chruszczow 182 Likwidacja skutków wojny i początki konfliklii Wschód-Zachód 1945-1949 nazwał go "mazgajem, miernotą, błaznem, lokajem imperializmu amerykańskiego". Retoryka tego rodzaju, wzbogacona czasem o gesty (słynne walenie butem w pulpit przez tegoż Chruszczowa), przestała wkrótce dziwić na posiedzeniach ONZ, choć nie tak dawno - w Lidze Narodów - skandalem okrzyknięto jedno tylko lekkie uderzenie pięścią w stół przez delegata Niemiec Gustawa Stresemanna. Zmieniony układ sił ujawnił się podczas konfliktu kongijskiego (1960-1965), kiedy to blok komunistyczny i tworzący się afroazjatycki zgodnie wystąpiły w Zgromadzeniu Ogólnym przeciw mającej jakoby miejsce w Afryce "imperialistycznej agresji". Obiektem ataku Rosjan stał się wówczas znany ze swej bezstronności sekretarz generalny Dag Hammarskjold, od 1953 r. następca Trygve Lie, będącego notabene celem podobnej kampanii w dobie wojny koreańskiej. 15 lutego 1961 r. ZSRR zażądał usunięcia Hammarskjolda "jako współuczestnika i organizatora mordu dokonanego na mężach stanu Republiki Kongo"; wkrótce po tym (18 września 1961 r.) Hammarskjold zginął podczas katastrofy lotniczej w Rodezji - przypuszczalny udział radziecki w niej do dziś nie został wyjaśniony. Moskwie nie udało się natomiast zastąpić urzędu sekretarza generalnego kolegialnym ciałem reprezentującym "Trzy Światy", co miało sparaliżować jedyny sprawny organ ONZ i dać w nim przewagę siłom antyzachodnim. Nowym kierownikiem Sekretariatu został Birmańczyk U Thant. W latach sześćdziesiątych Narody Zjednoczone, mimo pokazowych i kosztownych operacji w Kongo, na Cyprze i na Synaju, stawały się strukturą coraz bardziej bezsilną. Rosła też w nich przewaga ZSRR, w miarę przyjmowania do Organizacji kolejnych, z reguły lewicowych i dyktatorskich, reżimów. II. Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 l. Apogeum zimnej wojny Wojna koreańska Sytuacja międzynarodowa 16 grudnia 1949 r. Mao Tse-tung rozpoczął swą pierwszą w życiu wizytę w Moskwie, której owocem stał się podpisany 14 lutego 1950 r. chińsko-radziecki traktat sojuszniczy. Nieco wcześniej na Kremlu gościł też Kim Ir Sen; aczkolwiek szczegóły tych rozmów nie są znane, pewne jest (m. in. dzięki relacji Nikity Chruszczowa), że przesądziły one o inwazji na Koreę Południową. Według Chruszczowa "zaproponował to nie Stalin, ale Kim Ir Sen, on, że tak powiem, był inicjatorem tego posunięcia. No a Stalin oczywiście nie powstrzymywał go (...), bo to przecież odpowiadało i jego poglądom, jego przekonaniom jako komunisty". Bierna postawa Zachodu wobec przewrotu w Pradze w lutym 1948 r., defensywne zachowanie w czasie kryzysu berlińskiego, a przede wszystkim brak reakcji na katastrofę Czang Kaj-szeka w Chinach zdawały się zachęcać do tworzenia siłą faktów dokonanych, zwłaszcza gdy nie zachodziła konieczność bezpośredniej ingerencji radzieckiej. Przekonanie to ugruntowały lekkomyślne wypowiedzi czołowych polityków USA (w tym sekretarza stanu Deana Achesona ze stycznia 1950 r.), iż Tajwan i Korea Południowa "nie mają znaczenia dla bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych". "Rosja - oznajmił w maju 1950 r. przewodniczący senackiej Komisji Spraw Zagranicznych Tom Conally - może zająć bez interwencji amerykańskiej Koreę Południową, ponieważ nie ma ona większej wartości". Apogeum zimnej wojBy 185 Mimo utworzenia NATO i posiadania przez Kreml broni nuklearnej Amerykanie kontynuowali powojenną demobilizację armii, zredukowanej z 8,2 min ludzi w 1945 r. do 670 tysięcy na progu 1950 r. ZSRR posiadał wówczas pięć razy tyle żołnierzy co Waszyngton, równą liczbę samolotów (choć miały one znacznie gorsze osiągi) i trzydzieści dywizji pancernych wobec jednej w USA. W Japonii, leżącej najbliżej Korei, siły amerykańskie liczyły 36 tysięcy żołnierzy, a z uwagi na słabość mostów na Wyspach wyposażone były tylko w lekkie czołgi. Atak północnokoreański Armia Kim Ir Sena (223 tysiące żoł nierzy, 120 czołgów T-34, 180 samolotów) uderzyła 25 czerwca 1950 r. o świcie, opanowując po trzech dniach Seul, a wkrótce potem niemal 90% terytorium Korei Południowej, której wojska - 98 tysięcy ludzi pozbawionych lotnictwa, broni pancernej i ciężkiej artylerii - zostały zaskoczone i rozbite. Nie przeszkodziło to zresztą Kimowi oskarżyć Li Syng-mana o rozpoczęcie wojny. Wersja ta stała się natychmiast obowiązującą w całym bloku radzieckim. Jednakże nieobecność w Radzie Bezpieczeństwa ONZ przedstawiciela ZSRR (bojkotującego posiedzenia z powodu reprezentowania Chin przez Tajwan), mająca w mniemaniu Stalina sparaliżować jej poczynania, pozwoliła na uniknięcie radzieckiego weta i rzucenie przeciw agresorom wojsk Narodów Zjednoczonych, głównie amerykańskich, choć złożonych z kontyngentów siedemnastu państw. Dowództwo objął generał Douglas MacArthur. Jednocześnie Truman rozkazał VII Flocie USA osłonić Tajwan, argumentując, iż "atak na Koreę wyjaśnia ponad wszelką wątpliwość, że komunizm przeszedł od podminowywania do podboju niepodległych narodów i będzie się teraz uciekać do zbrojnych napaści i wojen". Natychmiastowa pomoc amerykańska ocaliła ostatni skrawek Południa, port Pusan, ale wyposażone w przestarzałą broń i niedoświadczone (tylko co piąty żołnierz walczył przeciwko Japonii) oddziały 24 Dywizji zostały rozbite pod Taejon. Ich dowódca, generał William F. Dean, dostał się do niewoli. 186 Od apogeum zimny wojny do fazy kryzysów 1949-1963 WOJNA KOREAŃSKA 1950-1953 ^S **V^3pA?iBuNDZON ISEUL CZON >-* INTERWENCJA ODDZIAŁÓW CHIŃSKICH f , -^ P MIEJSCE ROKOWAŃ ROZEJMOWYCH $ ( LINIA FRONTU ( » I -- 15 IX 1950 R. ^ ^JlTpUSAN t4-ł 25 X 1950 R. ^ rt^Ó^Yl MLJ 1 VIII 1951 R. •ła •-"'•^ ' • • • • LINIA DEMARKACYJNA 27 VII 1953 R. Ofensywa MacArthura Odpowiedzią MacArthura było lądowa nie w połowie września na tyłach przeciwnika, pod Inchon (30 km na zachód od Seulu), w miejscu uznawanym przez ekspertów za nieosiągalne dla desantu z morza. Jednocześnie nastąpił kontratak spod Pusanu. Okrążona armia KRL-D, podwojona w międzyczasie przymusowym zaciągiem na Południu, została całkowicie niemal zniszczona, straciła Seul, 135 tysięcy jeńców i 200 tysięcy zabitych. 30 września wojska ONZ, jeszcze przed formalnym zezwoleniem ze strony Zgromadzenia Ogólnego, prze- Apogeum zimnej wojny 187 kroczyły linię demarkacyjną. 20 października spadochroniarze zajęli Phenian, Kim Ir Sen uszedł do Sinuiji nad granicą chińską, usłyszawszy wcześniej od MacArthura żądanie bezwarunkowej kapitulacji. KRL-D de facto przestała istnieć: 21 października 7 pułk 6 Dywizji południowokoreańskiej osiągnął granicę z Chinami na rzece Jału. Interwencja chińska 25 października 1950 r., po przekazanych za pośrednictwem Indii "poważnych ostrzeżeniach", na Koreę runęła dowodzona przez Lin Piao, a potem Peng Te-huaia armia chińska, którą Pekin, nie uznając za stosowne wypowiedzieć wojny, określił mianem "ochotników". Zaskoczenie atakiem, uzgodnionym zresztą ze Stalinem, było całkowite: jeszcze w czasie spotkania z prezydentem Trumanem na wyspie Wake (15 października 1950 r.) MacArthur określił groźby chińskie jako "gigantyczny bluff". Wobec olbrzymiej przewagi (500 tysięcy przeciwko 200 tysiącom) siły ONZ wycofały się, częściowo drogą morską, na linię Pionthek-Samczok, ewakuując 4 stycznia Seul. Odbito go dopiero 14 kwietnia 1951 r. w operacji "Ripper" ("Rozpruwacz"). Groźba konfiktu Inwazja chińska postawiła ludzkość na kra-światowego wędzi III wojny światowej. Na konferencji prasowej 30 listopada 1950 r. Truman zagroził użyciem broni nuklearnej. Przywrócony do służby czynnej Dwight D. Eisenhower został mianowany naczelnym dowódcą wojsk NATO. Wcześniejsze redukcje sil zbrojnych mściły się teraz dotkliwie: przyjęty na początku 1950 r. plan wojny z ZSRR ("Dropshot") przewidywał rozstrzygający atak atomowy, ale z potrzebnych w tym celu trzystu bomb atomowych gotowych było jedynie sto. W odpowiedzi Stalin skoncentrował nad granicą koreańską pięć dywizji, próbując jednocześnie paraliżować poczynania Zachodu poprzez działania sterowanej z Kremla Światowej Rady Pokoju, której tzw. Apel Sztokhoimski, potępiający broń jądrową, podpisało 500 min ludzi, w tym cała (sic!) dorosła ludność ZSRR. Oskarżenia Rady, podobnie jak i obradującego w Warszawie od 16 do 22 listopada 1950 r. Światowego Kongresu Pokoju, czerpały obfity materiał z zeznań jeńców z wojsk ONZ, poddanych przez Chińczyków intensywnemu 188 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 "praniu mózgów". 7 października 1950 r. Chiny, korzystając ze zwróconej na Koreę uwagi świata, wkroczyły do Tybetu, zmuszając 14-letniego dalajlamę do podpisania traktatu wcielającego jego kraj do ChRL. 24 marca 1951 r. MacArthur, prowadzący de facto własną politykę na Dalekim Wschodzie, zażądał pomocy dla Czang Kaj-szeka w inwazji na kontynent i domagał się rozpoczęcia nuklearnego ataku na Mandżurię, który "postawiłby Czerwone Chiny przed groźbą rychłego krachu militarnego". Generał uważał narzuconą przez Biały Dom koncepcję "wojny ograniczonej", w imię której w celu uniknięcia eskalacji konfliktu zakazano atakowania bazujących za rzeką Jału samolotów przeciwnika, za jałowe szaleństwo narażające życie tysięcy żołnierzy: "byłoby to zabawne - stwierdzał - gdyby w grę nie wchodziło życie ludzkie". "My - oznajmiał w liście odczytanym na forum Kongresu 5 kwietnia - walczymy tu o Europę zbrojnie, podczas gdy dyplomaci ciągle walczą jedynie na słowa. Jeśli przegramy wojnę z komunizmem w Azji, upadek Europy będzie nieunikniony, jeśli zaś wygramy, Europa najprawdopodobniej uniknie wojny i zachowa wolność (...). Wygrać musimy. Nie ma substytutu dla zwycięstwa". Postawa MacArthura wywołała poruszenie wśród sojuszników USA: rząd brytyjski, który ze względu na Hongkong' uznał ChRL jeszcze w 1950 r. i którego nowe dominia azjatyckie były stanowczo przeciwne uderzeniu na Chiny, zażądał wyjaśnień. W tej sytuacji Truman, przekonany, że samowola generała doprowadzi do interwencji ZSRR i tym samym do wojny światowej, zdymisjonował go 11 kwietnia 1951 r., co wobec popularności "zwycięzcy Pacyfiku" było niewątpliwie aktem odwagi. Rozejm w Panmundionie 23 czerwca 1951. przedstawiciel ZSRR w ONZ Jaków Malik zaproponował rozpoczęcie rozmów pokojowych. Toczone od 10 lipca najpierw w Keson-gu, a potem w Panmundżonie, miały za tło dalsze walki pozycyjne na 38 równoleżniku, w których zginęła ponad połowa poległych w całej ' Część imperium kolonialnego Wielkiej Brytanii o powierzchni 1,045 tyś. km2, l VII 1997 r. Hongkong przeszedł w posiadanie ChRL. Apogeum zimnej wojny 189 wojnie żołnierzy. Kością niezgody w czasie negocjacji stała się sprawa jeńców, których Amerykanie - pomni losu czerwonoarmistów deportowanych ongiś w ręce Stalina - nie mieli zamiaru wydawać komunistom. Ostatecznie powierzono ich neutralnej komisji pod przewodnictwem przedstawiciela Indii. Rozejm, przyspieszony marcowym zgonem Stalina, podpisano 27 lipca 1953 r. - w milczeniu, bez podania rąk i udziału przedstawicieli Li Syng-mana, który warunki układu, utrzymującego przedwojenny podział kraju, uważał za zdradę. Bezpieczeństwa Południa, na mocy osobnego porozumienia z jego rządem z l października 1953 r. strzec miały odtąd garnizony amerykańskie. Wśród milionów ofiar wojny, głównie cywilów (ich liczby nigdy dokładnie nie ustalono) znalazło się ponad 33 tysiące Amerykanów, 520 tysięcy żołnierzy Północy, 415 tysięcy żołnierzy Południa i 900 tysięcy Chińczyków, wśród nich generał Mao An-ying, syn Mao Tse-tunga. Dla Korei największą klęską było jednak przetrwanie na Północy totalitarnego reżimu Kim Ir Sena, utrzymującego się niezmiennie przez kolejne dziesięciolecia, podczas których autorytamie rządzone Południe przebyło drogę od głodującego kraju Trzeciego Świata do dynamicznie rozwijającego się "azjatyckiego tygrysa". Wobec całkowitego fiaska rozmów w sprawie Korei podczas genewskiej konferencji (26 kwietnia - 16 czerwca 1954 r.) przewidywanego układu politycznego, mającego zjednoczyć kraj, nie zawarto: formalnie więc wojna koreańska nie zakończyła się nigdy. Skutki wojny Wojna ujawniła bezsiłę Organizacji Narodów Zje dnoczonych, która mogła patronować wojskom MacArthura tylko wskutek specyficznej taktyki Moskwy. Była pierwszą ,,wojną ograniczoną", w której świadomie zrezygnowano z militarnego zwycięstwa wobec groźby użycia broni nuklearnej (choć ZSRR nie miał jeszcze środków jej przenoszenia), a prócz okresu jesiennej ofensywy 1950 r. realizowano defensywną "doktrynę powstrzymywania", broniącą status quo. Pogłębiając wrogość między Waszyngtonem a Pekinem ocaliła Tajwan, przedłużyła też - choć nie na długo - sojusz radziecko-chiński. Wydaje się również niemal pewne, że grożące światowym konfliktem starcie na Dalekim Wscho- 190 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów W9-19S3 Apogeum zimnej wojny 191 (P)1961 PORTUGALSKIE (c)1954 FRANCUSKIE 1963 HOLENDERSKIE | ZAMIESZKI RELIGIJNE W INDIACH 1947 R. ^y WOJNY DOMOWE •^f POWSTANIA KOMUNISTYCZNE 1960 > INTERWENCJE ZBROJNE CHIN 192 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 dzie uratowało Jugosławię przed projektowaną inwazją Armii Czerwonej. Zbrojna pomoc, udzielona Amerykanom przez ich aliantów, scementowała NATO, lecz nikłe jej rozmiary przesądziły o hegemonii USA w ramach tego sojuszu. Największego jednak znaczenia nabrało będące dziełem Stalina zantagonizowanie Chin ze Stanami Zjednoczonymi, pozwalające radzieckiemu dyktatorowi na zdystansowanie się od wojny, skierowanie całego gniewu Ameryki na Pekin i wykreowanie ponad dwudziestoletniego, a absurdalnego w świetle interesów obu stron konfliktu, z którego polityczne zyski miał ciągnąć przede wszystkim ZSRR. W USA wojna koreańska przyniosła całkowitą zmianę stosunku do wydatków na zbrojenia: w lutym 1951 r. amerykańska produkcja lotnicza wróciła do szczytowego poziomu z 1944 r., a rosnące wydatki na obronę (w roku finansowym 1950 - 17,7 mld dolarów, w 1952 r. już 44 mld) umożliwiły realizację project panda - budowy bomby wodorowej. Jednocześnie symbolizowana dymisją MacArthura obawa Waszyngtonu przed eskalacją konfliktu przekonała Chiny, iż broń nuklearna jest - wedle określenia Mao - "papierowym tygrysem", i zachęciła je do dalszych agresywnych poczynań w Azji. Traktat pokojowy z Japonią Wybuch wojny w Korei przyspieszył zawarcie traktatu pokojowego z Japonią, stającą się - po katastrofie Chin nacjonalistycznych - bastionem wpływów Zachodu na Dalekim Wschodzie. Podpisali go 8 września 1951 r. na konferencji w San Francisco przedstawiciele czterdziestu ośmiu państw alianckich i rząd premiera Shigeru Yoshidy; Birma, Indie i Jugosławia nie przyjęły zaproszenia, a uczestniczące w obradach delegacje ZSRR, Polski i Czechosłowacji odmówiły złożenia podpisów. W traktacie, będącym dziełem amerykańsko-bry-tyjskim, Japonia uznawała niepodległość Korei oraz zrzekała się praw i roszczeń do Tajwanu, Wysp Kurylskich, Rybackich i południowego Sachalinu, lecz bez określenia, komu przypadną te obszary. Traciła dawne tereny mandatowe na Pacyfiku, a wyspy Riukiu z Okinawą na Apogeum zimnej wojny 193 czele przekazywała USA jako terytorium powiernicze; do Japonii wrócić miały dopiero w maju 1972 r. Na konferencję nie zaproszono przedstawicieli żadnego z państw chińskich. Osobny traktat pokojowy z Tajwanem rząd Yoshidy podpisał 25 kwietnia 1952 r. Porozumienie z ChRL, likwidujące stan wojny i ustanawiające stosunki dyplomatyczne, zawarto dopiero 29 września 1972 r. Równocześnie z traktatem pokojowym Japonia podpisała z USA traktat o bezpieczeństwie. Zezwalał on na stacjonowanie na jej terytorium amerykańskich garnizonów w celu "utrzymania międzynarodowego ładu i bezpieczeństwa na Dalekim Wschodzie i zabezpieczenia Japonii przed zbrojnym atakiem z zewnątrz". Wkrótce potem rząd tokijski przekształcił swe rezerwy policji w liczące 152 tysiące ludzi Narodowe Siły Samoobrony; ponieważ formalnie nie była to armia, nie złamano artykułu 9 konstytucji. Nie chcące się wiązać z Tokio państwa Pacyfiku zawarły w przeddzień konferencji osobne układy obronne ze Stanami Zjednoczonymi. Filipiny uczyniły to 30 sierpnia 1951 r., natomiast sojusz USA z Australią i Nową Zelandią (tzw. ANZUS) podpisano l września 1951 r. Kwestią otwartą pozostało zagadnienie stosunków japońsko-radzie-ckich. Wymiana ambasadorów nastąpiła w 1956 r., lecz normalizację uniemożliwiło niezmiennie wysuwane przez Tokio żądanie zwrotu Wysp Kurylskich, uważanych - w przeciwieństwie do innych utraconych obszarów - za terytorium macierzyste Japonii. Jest rzeczą znamienną, że ZSRR nie zdołał zbić kapitału politycznego na podtrzymywanej pamięcią losu Hiroszimy i Nagasaki japońskiej alergii na broń nuklearną, a przekonanie o konieczności zwrotu Kuryli podzielali na Wyspach nawet komuniści. Faktyczny brak wydatków zbrojeniowych (poniżej 1% budżetu, gdy przed wojną sięgały 80%) oraz dostarczające cennych dewiz amerykańskie zamówienia w czasie wojny koreańskiej stały się w Japonii początkiem boomu, wiodącego do narodzin późniejszego "cudu gospodarczego". Przez najbliższe dwadzieścia lat wskaźnik rocznego wzrostu przemysłowego przekraczać miał na Wyspach 9%, mniej więcej dwukrotnie przewyższając analogiczną wartość w przemysłowych krajach Zachodu. 194 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Koncentracja sit militarnych Nowa doktryna NATO Podczas nowojorskiej sesji Rady Mini sterialnej we wrześniu 1950 r. przyjęta została pierwsza doktryna wojenna NATO, zwana strategią wysuniętych rubieży. Obowiązujące dotychczas plany obrony peryferyjnej przewidywały wycofanie sił zbrojnych Paktu na obrzeża Europy Zachodniej lub linię Renu. Strategia wysuniętych rubieży zakładała natomiast skoncentrowanie działań i sił obronnych na granicy z blokiem wschodnim. Uchwalenie nowej doktryny wojennej zostało powiązane ze zmianami w sferze geopolitycznej i militarnej. Zmiany w dziedzinie geopolitycznej polegały na rozszerzeniu Paktu na nowe państwa członkowskie. 18 lutego 1952 r. do NATO zostały przyjęte Grecja i Turcja, 9 maja 1955 r. zaś Republika Federalna Niemiec2. Obydwa skrzydła Paktu rozdzielała neutralna Szwajcaria oraz Austria, która 15 maja 1955 r. w zamian za odzyskanie pełnej suwerenności przyjęła również status państwa neutralnego. Zmiany w dziedzinie militarnej zostały uchwalone w lutym 1952 r. podczas posiedzenia Rady Ministerialnej w Lizbonie. Siły zbrojne NATO podzielono na dwie kategorie. Rolę tzw. tarczy miały odgrywać lądowe wojska konwencjonalne (ok. pięćdzięciu dywizji), lotnictwo taktyczne i marynarka wojenna - stacjonujące na kontynencie europejskim i podporządkowane Dowództwu Połączonych Sił Zbrojnych NATO w Europie (ACE). Ich zadanie polegało na powstrzymywaniu sił zbrojnych przeciwnika na wschodnich rubieżach strefy północnoatlantyckiej. Funkcję tzw. miecza miało spełniać strategiczne lotnictwo bombowe USA, nie podlegające ACE. Jego zadaniem było przeprowadzanie uderzeń jądrowych na terytorium przeciwnika. W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych nastąpił w Stanach Zjednoczonych niezwykle szybki rozwój technologii nuklearnej i środków przenoszenia broni jądrowej. Efektem tego było zbudowanie 2 31 marca 1954 r. ZSRR, proponując zawarcie ogólnoeuropejskiego paktu o bezpieczeństwie zbiorowym z udziałem USA, zgłosił swoją gotowość przystąpienia do NATO. 7 maja 1954 r. mocarstwa zachodnie odrzuciły tę propozycję. STRUKTURA POLITYCZNA l WOJSKOWA NATO Władze Narodowe __Stali Przedstawiciele | (Ambasadorzy przy NATO) Przedstawiciele Wojskowi przy NATO KOMITET RADA GRUPA PLANOWANIA PÓŁNOCNO- PLANOWANIA OBRONY ATLANTYCKA NUKLEARNEGO KOMITET WOJSKOWY INNE SEKRETARZ KOMITETY GENERALNY Sekretariat Międzynarodowy -s, i;;,. ^ Międzynarodowy) Sztab Wojskowy Wyższe Dowództwa NATO DOWÓDZTWO DOWÓDZTWO DOWÓDZTWO GRUPA 3 POŁĄCZONYCH POŁĄCZONYCH POŁĄCZONYCH PLANOWANIA " SIŁ ZBROJNYCH SIŁ ZBROJNYCH SIŁ ZBROJNYCH REGIONALNEGO 3 NATO STREFY NATO NATO KANADA USA 3 KANAŁU LA MANCHE1 W EUROPIE NA ATLANTYKU ^ Zintegrowana Struktura Dowodzenia ^ źródło NATO Handbook Brussels 1995 s 95 M von Baratta J U CIauss Internatlonale Organisationen Ein Handbuch F/M 1991 s 342 i_i 11 Vf 1994 r zostało rozwiązane a Jego funkcje przejęto Dowództwo Połączonych Sit Zbrojnych NATO w Europie Ul 196 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 194!>-19(i3 strategicznej floty powietrznej, składającej się z trzystu bombowców międzykontynentalnych B-36 i tysiąca czterystu bombowców średniego zasięgu B-47. Lotnictwo strategiczne mogło przeprowadzać zadania bojowe skierowane przeciw ZSRR z baz amerykańskich znajdujących się w pobliżu granic radzieckich. Amerykański arsenał nuklearny powiększył się o taktyczną broń jądrową, przewidywaną do użycia bezpośrednio na polu walki (m.in. granaty artyleryjskie, torpedy, rakiety krótkiego zasięgu). Od 1955 r. Stany Zjednoczone dysponowały już bombowcami B-52, pozwalającymi na przeprowadzanie z własnego terytorium operacji bojowych skierowanych przeciw ZSRR. Siły zbrojne całego Paktu Północnoatlantyckiego wzrosły wówczas z dwunastu dywizji w 1949 r. do stu dywizji w 1954 r. W latach 1949-1955 Waszyngton wydał na uzbrojenie i utrzymanie swojej armii 172 mld dolarów, zaś na pomoc wojskową dla swoich sojuszników 11 mld dolarów. Istotny postęp w technologii nuklearnej i środków przenoszenia broni jądrowej przyczynił się do zmiany doktryny wojennej Stanów Zjednoczonych i NATO. W październiku 1953 r. Eisenhower zaaprobował, opracowaną przez Radę Bezpieczeństwa Narodowego (NSC), nową doktrynę militarną USA, zwaną strategią zmasowanego odwetu. Współgrała ona z nową doktryną polityczną, określaną jako doktryna odpychania komunizmu i wyzwalania krajów Europy Wschodniej, ogłoszoną przez Eisenhowera dziesięć miesięcy wcześniej, przy obejmowaniu urzędu prezydenta. W marcu 1957 r. państwa NATO przyjęły strategię zmasowanego odwetu jako własną doktrynę militarną. W razie konfliktu wojennego doktryna przewidywała przeprowadzenie zmasowanego uderzenia jądrowego na cele przeciwnika przy użyciu strategicznego lotnictwa bombowego USA (siły tzw. miecza). Działania osłonowe miały przeprowadzać lądowe wojska konwencjonalne, lotnictwo taktyczne i marynarka wojenna - wzmocnione taktyczną bronią jądrową (siły tzw. tarczy). Jedną z zasadniczych przesłanek strategii zmasowanego odwetu była wszakże przewaga Stanów Zjednoczonych nad Związkiem Radzieckim w dziedzinie międzykontynentalnego lotnictwa bombowego. Apogeum zimnej wojny 197 Aż do 1957 r. terytorium amerykańskie znajdowało się poza zasięgiem radzieckiego uderzenia jądrowego, ponieważ Moskwa nie posiadała takich jak Waszyngton baz wojskowych i nie dysponowała żadną bronią międzykontynentalną. Pierwsze bombowce międzykontynental-ne zaczęto produkować w Związku Radzieckim na przełomie lat 1956 i 1957. W sierpniu 1957 r. została tam przeprowadzona pierwsza próba z międzykontynentalną rakietą balistyczną, stanowiącą zupełnie nowy rodzaj broni. Wystrzelenie pierwszego radzieckiego sputnika 4 października 1957 r. było potwierdzeniem osiągnięć Moskwy w dziedzinie zbrojeń międzykontynentalnych. Od tej pory terytorium amerykańskie mogło się znaleźć w zasięgu rakiet radzieckich wyposażonych w głowice nuklearne. Zdolność obu stron do wzajemnego zniszczenia postawiła pod znakiem zapytania strategię zmasowanego odwetu. Nie powstrzymało to jednak dalszego wyścigu zbrojeń. W 1958 r. USA poinformowały o wprowadzeniu do uzbrojenia NATO pierwszych rakiet międzykontynentalnych, a w 1959 r. zwodowały pierwszy okręt podwodny o napędzie atomowym do przenoszenia rakiet wyposażonych w pociski typu Polaris. Od 1962 r. Waszyngton posiadał liczebną przewagę nad Moskwą w dziedzinie broni o zasięgu międzykon-tynentalnym. Układ Warszawski Układ Warszawski powstał 14 maja 1955 r. w wyniku podpisania w Warszawie przez przedstawicieli Albanii (opuściła układ de facto w 1961 r., a formalnie w 1968 r.), Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR dwudziestoletniego Układu o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej. Układ był przedłużany w 1975 i 1985 r. Organizację utworzono w końcowym okresie "zimnej wojny"; wynikała z lansowanej przez ekipę Nikity Chruszczowa w polityce zagranicznej koncepcji "pokojowej koegzystencji", polegającej na wykorzystywaniu przez ZSRR i jego kraje satelickie wewnętrznych rozdźwięków w gronie państw świata zachodniego. Dla podpisania układu władze na Kremlu wykorzystały umiejętnie fakt włączenia RFN w struktury polityczno-militarne Paktu Północnoatlantyckiego (NATO). Stworzyły zarazem nowe zasady uregulowania stosunków z krajami Europy 198 Od apogeum zimnej wojny do tezy kryzysów 1949-1963 Środkowo-Wschodniej, których zależność od Moskwy miała być w pełni utrzymana, mimo rezygnacji z dotychczasowej instytucji "doradców" radzieckich w resortach obrony i bezpieczeństwa poszczególnych krajów. Według artykułu 3 statutu państwa-strony układu miały obowiązek konsultowania się we wszystkich ważniejszych sprawach międzynarodowych, artykuł 4 zaś stanowił o udzielaniu natychmiastowej pomocy państwu-stronie Układu w razie napaści z zewnątrz. Głównym organem Układu Warszawskiego było Zjednoczone Dowództwo Państw-Stron z radzieckim marszałkiem na czele (1955-1960 marszałek Iwan Koniew, 1960-1967 marszałek Andriej Grieczko, 1967-1976 marszałek Iwan Jakubowski, 1976-1989 marszałek Wiktor Kulików, 1989-1991 generał armii Piotr Łuszew), co ograniczało w poważnym stopniu względną nawet niezależność w działaniu poszczególnych armii. Obok Zjednoczonego Dowództwa ważnym organem stał się Doradczy Komitet Polityczny, formalnie koordynujący kierunki polityki zagranicznej i obronnej państw członkowskich, taktycznie natomiast służący dodatkowemu osłabieniu pozycji krajów satelickich w stosunku do ZSRR, dla którego władz organ ten był miejscem wyznaczania obowiązujących wszystkie kraje członkowskie kierunków planowania strategicznego. W jego pracach uczestniczyli szefowie partii, rządów, MSZ i ministerstw obrony państw członkowskich oraz naczelny dowódca Zjednoczonych Sił Zbrojnych i sekretarz Doradczego Komitetu Politycznego. Najwyższym kolegialnym organem wojskowym Układu Warszawskiego był Komitet Ministrów Obrony (KMO), utworzony jednak dopiero w 1969 r., po inwazji armii państw-stron Układu Warszawskiego na Czechosłowację w sierpniu 1968 r. Utworzenie Układu Warszawskiego miało też usankcjonować obecność wojsk radzieckich na terytoriach państw członkowskich, którą dodatkowo zatwierdzono oddzielnymi układami ZSRR z Polską (17 grudnia 1956 r.) oraz z NRD, Rumunią i Węgrami (1957 r.). Oficjalnie zadaniem Układu Warszawskiego była jednolita polityka militarna wobec NATO, w rzeczywistości Układ stał się potężnym i wygodnym instrumentem ingerencji Moskwy w wewnętrzne sprawy państw bloku wschodniego, czego dowodem stała się rychło Apogeum zimnej wojny 199 inwazja na Czechosłowację w 1968 r. (bez udziału Rumunii, która wraz z Jugosławią potępiła agresję przeciwko Pradze i zażądała wycofania ze swojego terytorium wojsk radzieckich stacjonujących od 1944 r.) czy przygotowania do podobnej akcji przeciw Polsce w okresie 1980-1981. Konflikt indochiński "Brudna wojnę/' Po początkowych sukcesach wojsk francuskich w wojnie w Wietnamie nastąpił zwrot. Jego główną przyczyną było zwycięstwo chińskich komunistów w wojnie domowej, gwarantujące partyzantce wietnamskiej bezpieczne zaplecze, obozy szkoleniowe i wzbierający strumień broni i sprzętu (w 1951 r. 20 ton miesięcznie, w 1953 r. - 2000 ton). Już w 1950 r. rząd Demokratycznej Republiki Wietnamu uznany został przez ZSRR i Chiny. W odpowiedzi Stany Zjednoczone, potępiające dotąd ostentacyjnie kolonializm i widzące w konflikcie indochińskim powstanie lokalne, a nie rękę Moskwy czy Pekinu, nawiązały stosunki dyplomatyczne z proklamowanym w Sajgonie 5 czerwca 1948 r. ,, stowarzyszony m z Francją Państwem Wietnamskim". Jego władca, przebywający na francuskiej Riwierze cesarz Bao Dai, nie posiadał jednakże żadnego niemal autorytetu wśród Wietnamczyków, zaś żołnierze Korpusu Ekspedycyjnego nie mieli zamiaru umierać za jego monarchię. Położenie armii francuskiej pogarszały dodatkowo nieustanne zmiany głównodowodzących (przez cały okres wojny zmieniło się ich ośmiu), będące konsekwencją upadania kolejnych gabinetów IV Republiki, i inspirowane głównie przez komunistów strajki przeciw transportom wojska i broni do Indochin, do jakich doszło w portach metropolii w grudniu 1949 r. i styczniu 1950 r. Poparcie społeczne dla wojny, określanej często mianem "brudnej", okazywało się nad Sekwaną znikome. Jest nader znamienne, że do końca wojny Paryż nie zdecydował się na wysłanie do Azji poborowych, posługując się głównie arabskimi oddziałami z Afryki Północnej i Legią Cudzoziemską. 200 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Ofensywa Viet Minhu 16 września 1950 r. dowodzący Wietnam czykami generał Vo Nguyen Giap przeszedł do działań zaczepnych, wypierając stopniowo oddziały francuskie znad granicy chińskiej i wkraczając na teren Laosu, gdzie doszło wówczas do powstania komunistycznej partyzantki Pathet Lao. Rozpoczęte w roku następnym natarcie na linię umocnień w delcie Mekongu przyniosło wprawdzie klęskę Wietnamczykom, bezsilnym wobec energii francuskiego naczelnego wodza, sławnego generała Jeana de Lattre de Tassigny, jednakże niebawem, w związku z zakończeniem wojny koreańskiej, popłynęły do Indochin wielkie dostawy broni, kierowanej dotąd dla "ochotników" Peng Te-huaia. Następca zmarłego nagle de Lattre'a, generał Henri Navarre, podjął w tej sytuacji desperacką próbę przecięcia linii komunikacyjnych przeciwnika z Chinami i Laosem oraz związania i zniszczenia możliwie największych jego sił przez ataki z położonego na zachód od Hanoi obozu warownego w kotlinie Dien Bien Phu. Dien Bien Phu Baza Dien Bien Phu, obsadzona w listopa dzie 1953 r. przez desant powietrzny i opasana szeregiem drewniano-ziemnych fortów, okazała się rychło pułapką: górujący nad nią łańcuch wzgórz wykorzystała dla swych stanowisk artyleria wietnamska, a tego Francuzi w ogóle nie brali pod uwagę. 13 marca 1954 r. piętnastotysięczny garnizon zaatakowała dzie-więćdziesięciotysięczna armia generała Giapa. Wobec zniszczenia pasów startowych twierdzy jedyną szansą Francuzów stała się interwencja amerykańskiego lotnictwa z Tajwanu, jednakże prośby o pomoc, sugerujące nawet atak nuklearny, zostały odrzucone przez Waszyngton, skądinąd ponoszący wówczas 75% kosztów wojny. Decyzję tę podjęto mimo wcześniejszego oświadczenia Eisenhowera, iż utrata Indochin spowoduje "efekt domina", oddający w ręce komunistów Birmę, Indonezję i Malaje. Na tych ostatnich komunistyczne powstanie, pod wodzą Chin Penga, wrzało już zresztą od 1948 r., podobnie jak na wstrząsanych rebelią partii Hukbałahap Filipinach. Dien Bien Phu padło ostatecznie 7 maja 1954 r., a z kapitulującego garnizonu, zdziesiątkowanego już "marszem śmierci" do obozów jenieckich w Viet Bać, przeżyła niewolę zaledwie połowa. Apogeum zimnej wojny 201 Konferencja genewska Upadek twierdzy Dien Bien (26 kwietnia - 21 lipca 1954 r.) Phu, mimo ograniczonego zna czenia militarnego (jej załoga stanowiła 5% sił walczących z Viet Minhem), złamał francuską wolę walki i przesądził o wyniku toczących się w Genewie rokowań pokojowych. Zagadnieniami dominującymi w Genewie były konflikty rozgrywające się w Azji, a zwłaszcza problem Indochin. Prócz czterech wielkich mocarstw i ChRL w spotkaniu nad Lemanem uczestniczyły także delegacje: Państwa Wietnamskiego, Demokratycznej Republiki Wietnamu, Królestwa Kambodży i Królestwa Laosu. Pierwsza faza konferencji poświęcona była kompletowaniu listy uczestników, gdyż cesarz Bao Dai dopiero 3 maja wyraził zgodę na udział DRW w planowanych obradach. Zasadnicza część narad rozpoczęła się w pięć dni po inauguracji konferencji. 10 maja DRW zaprezentowała plan, który zakładał uznanie przez Francję niepodległości Wietnamu (na całym terytorium), Kambodży i Laosu, wycofanie wszystkich obcych wojsk z tych państw, przeprowadzenie w nich wolnych wyborów, przystąpienie DRW do Unii Francuskiej na zasadzie dobrowolności oraz uznanie gospodarczych i kulturalnych interesów Francji w tych państwach, a także wzajemne wyrzeczenie się prześladowania osób walczących po stronie przeciwnej i wymianę jeńców wojennych. Postanowienia powyższe byłyby poprzedzone rozejmem kontrolowanym przez komisje złożone z przedstawicieli obu stron. 17 maja zainaugurowano serię posiedzeń konferencji przy drzwiach zamkniętych. W tej fazie prac Mołotow przedłożył plan rozwiązania zagadnień wojskowych. Zakładał on zawieszenie broni, wytyczenie stref dyslokacji wojsk obu stron, uzgodnienie sposobów uniemożliwiających sprowadzanie posiłków spoza Indochin, utworzenie organu kontroli, wreszcie określenie gwarancji wykonania porozumienia. 29 czerwca, w przerwie prac konferencji, Anglosasi sprecyzowali zasady, na jakich skłonni byliby zaakceptować ewentualne porozumienie. Domagali się zapewnienia integralności Kambodży i Laosu oraz wycofania wojsk DRW z tych krajów, zatrzymania co najmniej połowy Wietnamu, nienakładania na Kambodżę, Laos i "zatrzymaną" 202 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-19A3 część Wietnamu ograniczeń militarnych, co zmierzało wyraźnie do ochrony niekomunistycznych rządów, podobnie jak domaganie się eliminacji klauzul politycznych, które godziłyby w te rządy. Dalsze postulaty dotyczyły odejścia od negowania możliwości zjednoczenia Wietnamu na drodze pokojowej i stworzenia nieograniczonych możliwości przejścia ludności z jednej strefy Wietnamu do drugiej oraz skutecznego systemu kontroli międzynarodowej nad wykonaniem porozumienia. Ostatecznie rezultatem konferencji było przyjęcie 20 lipca trzech układów dwustronnych o zakończeniu działań wojennych w Wietnamie, Kambodży i Laosie, sześciu deklaracji jednostronnych (po dwie deklaracje Kambodży, Laosu i Francji) oraz wielostronnej deklaracji końcowej wraz z jednostronnym oświadczeniem USA, w którym uchylały się one od przyszłych konsultacji i wyrażały zaniepokojenie możliwością wznowienia agresji - w domyśle: ze strony DRW. Układy dwustronne podpisane przez dowódców wojskowych miały de facto cechy układów pokojowych. Nie regulowały wyłącznie zagadnień militarnych, a postanowienia ich nie miały charakteru tymczasowego. Deklaracja końcowa zawierała natomiast gwarancje prawidłowej realizacji układów oraz interpretacje i uzupełnienia niektórych klauzul. Zarówno układy i deklaracje jednostronne, jak i (przyjęta, choć nie podpisana) deklaracja końcowa zmierzały do zapewnienia pokoju na obszarze Indochin. Do najistotniejszych postanowień dokumentów genewskich zaliczyć należy uznanie przez Francję jedności terytorialnej Wietnamu i jego niepodległości, uznanie niepodległości i terytorialnej integralności Kambodży i Laosu, przyjęcie tych państw oraz Państwa Wietnamskiego na rok do Unii Francuskiej, utworzenie Międzynarodowej Komisji Kontroli i Nadzoru (jej kompetencje obejmowały zarówno zagadnienia polityczne, jak i wojskowe) w składzie: Kanada, Polska i Indie. Wietnam miał być zjednoczony w ciągu dwóch lat, zjednoczenie poprzedzać miały demokratyczne ogólnokrajowe wybory. W sferze militarnej zakazano tworzenia na obszarze Wietnamu, Kambodży i Laosu obcych baz wojskowych, zabroniono też tym państwom zawierania sojuszów wojskowych. Tak istotna później linia 17 równoleżnika była traktowana jedynie jako linia demarkacyjna dwu obszarów przegrupowania wojsk. Apogeum zimnej .wojny 203 Skutki Rosnące zaangażowanie Francuzów w kon-"brudnej wojny" flikt indochiński zmniejszyło w istotny spo- . sób ich wkład w NATO i spotęgowało obawy przed ewentualną konfrontacją z ZSRR w Europie. Widoczna w czasie "brudnej wojny" zależność Paryża od pomocy USA i upokarzający finał zmagań wykazały jasno, że Francja przestała być mocarstwem pierwszej kategorii, oraz przyczyniły się, wraz z kolejnymi porażkami w Suezie i Algierii, do przyszłego upadku IV Republiki. Dla rządu DRW częściowy sukces z 1954 r. był tylko etapem w walce o opanowanie całego Wietnamu, a nawet Indochin. Obawa Waszyngtonu przed takim obrotem wypadków, a zwłaszcza przed trwałym usadowieniem się ZSRR lub Chin w tym rejonie świata zapoczątkowała - na razie tylko polityczną - obecność Amerykanów w Wietnamie. Powstanie SEATO Odpowiedzią Stanów Zjednoczonych na indo- chińską klęskę Francji stało się powołanie do życia 8 września 1954 r. Organizacji Paktu Południowo-Wschodniej Azji (SEATO), mającej powstrzymać postępy komunizmu w tym rejonie świata. Utworzona na konferencji w stolicy Filipin, Manili, skupiała osiem państw (Australię, Filipiny, Francję, Nową Zelandię, Pakistan, Tajlandię, USA i Wielką Brytanię), przy czym protokół do Paktu rozciągał jego działanie także na nie należące do sojuszu Wietnam Południowy, Kambodżę i Laos. By nie zaogniać stosunków z ChRL, parasol SEATO nie objął Tajwanu, co nie przeszkodziło zresztą Pekinowi i Moskwie uroczyście zaprotestować przeciw utworzeniu Paktu. Jego efektywność osłabiała znacznie formuła mówiąca, że sygnatariusze będą udzielać sobie pomocy nie automatycznie, ale zgodnie "ze swoimi konstytucyjnymi procedurami", co miało ich m.in. zabezpieczyć przed wplątaniem się w ewentualną wojnę pakistańsko-indyjską. Siedzibą władz bloku, notabene pozbawionego zjednoczonego dowództwa i stałych sił zbrojnych, stał się Bangkok, a jego pierwszym sekretarzem generalnym został tajlandzki dyplomata Pote Sarasin. Wyzwaniem, któremu SEATO nie potrafiło sprostać, stać się miała później wojna Stanów Zjednoczonych z Wietnamem. W szczytowym momencie walk, w których wzięły udział oddziały USA, Filipin, 204 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 19W-19S3 Tajlandii, Australii i Nowej Zelandii, Francja i Pakistan ogłosiły wystąpienie z organów wojskowych sojuszu (1967 r.); na decyzję tę, prócz antyamerykańskiej fobii, wpłynęły nadzieje tych krajów na zbliżenie z ChRL. Wycofanie wojsk SEATO z Indochin i nieco wcześniejszy rozpad Pakistanu (1971 r.) przypieczętowały ruinę Paktu, formalnie rozwiązanego 30 czerwca 1977 r. 2. Częściowe odprężenie Śmierć Stalina i zmiany w polityce zagranicznej ZSRR Ostatni okres rządów Stalina doprowadził do niebywałego napięcia w stosunkach międzynarodowych, grożącego wybuchem DI wojny światowej. Sam Stalin zresztą myślał poważnie o takiej możliwości pragnąc jeszcze za swojego życia ujrzeć całą Europę w orbicie radzieckich wpływów. Plany te przekreśliła śmierć dyktatora (5 marca 1953 r.). Po jego zgonie w ZSRR rozgorzała walka o władzę, której efektem było zmniejszenie aktywności i agresywności radzieckiej polityki zagranicznej. Odprężenie Nowe kierownictwo dokonało w stosunkach międzynarodowych zdecydowanego zwrotu w poli-1953-1956 tyce zagranicznej ZSRR. Głów nym jego inicjatorem był Ław-rientij Beria, szef połączonych resortów bezpieczeństwa i spraw wewnętrznych, zwolennik zawarcia pokoju w Korei oraz - podobnie jak Stalin - zjednoczenia i neutralizacji Niemiec. Nową politykę popierał również premier Gieorgij Malenkow i pierwszy wicepremier Bułganin (funkcję premiera objął w lutym 1955 r.). Nikita Chrusz-czow - I sekretarz KC - także uczestniczył w posunięciach, które przyczyniły się do międzynarodowego odprężenia. Nową linię realizował również Wiaczesław Mołotow będący od 1953 r. ponownie szefem MSZ, w wielu kwestiach zajmował jednak pozycję konserwatywną, np. 206 Od apogeum zimne} wojny do fazy kryzysów 1949-1963 podczas rokowań wokół traktatu z Austrią dał się poznać jako zwolennik pozostawienia pewnej ilości wojsk w tym kraju, a także zachował nieprzejednaną postawę wobec Jugosławii. Już pierwsze oficjalne przemówienie premiera Malenkowa z 15 marca 1953 r. zawierało pośrednią deklarację o gotowości do niezwłocznej poprawy stosunków ze Stanami Zjednoczonymi. Wydarzenia będące znakiem odprężenia następowały niemal lawinowo. W maju 1953 r. ZSRR zrezygnował z roszczeń terytorialnych wobec Turcji, (dotyczących tureckich prowincji Kars i Ardahan). W lipcu 1953 r. nawiązano zerwane przez Stalina w lutym tegoż roku stosunki z Izraelem. Dzięki poparciu ZSRR zawarto 27 lipca 1953 r. rozejm w Korei. Nowa tendencja w radzieckiej polityce zagranicznej umożliwiła zakończenie wojny pomiędzy Francją a państwami Indochin (postanowienia genewskiej konferencji pokojowej z lipca 1954 r.). W październiku 1954 r. zawarto układ radziecko-chiński, na mocy którego ZSRR wycofał się z baz nad Morzem Żółtym (Port Artur, Dalien). W maju 1955 r. został podpisany traktat państwowy z Austrią, dzięki czemu m.in. wycofano z jej terytorium armię radziecką. Już w październiku 1954 r. ustała kampania antyjugosłowiańska - wyrazem nowego kursu stała się wizyta delegacji radzieckiej (z udziałem m.in. Chruszczowa i Bułganina) w Belgradzie w maju 1955 r. I sekretarz KC KPZR oficjalnie przeprosił Josipa Broz-Titę za skierowaną przeciw Jugosławii krucjatę, prowadzoną przez Kreml w latach ubiegłych. Pomimo oficjalnego pogodzenia Tito odrzucił propozycję takiego zbliżenia między KPZR a Związkiem Komunistów Jugosławii, by odtworzyć układ, jaki obowiązywał przed zerwaniem stosunków. W grze dyplomatycznej Jugosławia zajmowała jednak odtąd z reguły stanowisko bliskie intencjom Moskwy, czego przykładem było uznanie przez nią NRD w 1957 r. W sierpniu 1955 r. rząd radziecki ogłosił dekret o redukcji sił zbrojnych do końca roku o 640 tysięcy osób. Po deklaracji ZSRR ze stycznia 1955 r. o zakończeniu stanu wojny z Niemcami, we wrześniu tegoż roku wizytę w Moskwie złożyli Konrad Adenauer i minister spraw zagranicznych Niemiec Zachodnich - Hein-rich von Brentano. ZSRR i RFN nawiązały stosunki dyplomatyczne, a pozostali przy życiu jeńcy niemieccy mogli wrócić do ojczyzny. Częściowe odprężenie 207 We wrześniu 1955 r. Związek Radziecki zgodził się na zwrócenie Finlandii dzierżawionej bazy marynarki wojennej Porkkala-Udd i wycofanie z niej swojej załogi. W roku następnym prowokacyjna wobec Finlandii (w swej nazwie i przez związkowy status) Karelo-Fińska Republika Radziecka weszła w skład Rosyjskiej FSRR jako Karelska Autonomiczna SRR. Wreszcie, w 1956 r. pozwolono wrócić do ojczyzny jeńcom japońskim. Konferencje wielkiej czwórki Konferencja berlińska Sytuacja polityczna w pierw-(25 stycznia - 18 lutego 1954 r.) szej połowie 1953 r. skłaniała mocarstwa zachodnie do wznowienia starań o rozwiązanie problemu niemieckiego. Rzecznikiem tych dążeń stał się nowy prezydent USA D.D. Eisenhower. W rezultacie, w nocie z 15 lipca 1953 r., sugerowano ZSRR zwołanie konferencji ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw w sprawie Niemiec. Tymczasem w Moskwie, po śmierci Stalina w marcu 1953 r., wrzała walka o sukcesję. Osłabiało to skuteczność Kremla w polityce zagranicznej i skłamało do zajęcia bardziej ugodowej postawy. Równocześnie zabiegano o poprawę stosunków z ChRL. W odpowiedzi z 4 sierpnia Rosjanie zaproponowali dążenie do złagodzenia napięcia międzynarodowego w wyniku narad na forum pięciu mocarstw, z udziałem Chin, oraz (w nocie z 15 sierpnia) zwołanie konferencji pokojowej w sprawie traktatu pokojowego z Niemcami (bez udziału Chin). Mocarstwa zachodnie nie godziły się jednak na zwołanie konferencji pięciu mocarstw (czemu definitywnie dały wyraz w nocie z 16 listopada 1953> r.), bowiem ich zdaniem prowadziłoby to do przewlekłej i jałowej wymiany poglądów. W tej sytuacji ZSRR pogodził się z koncepcją czterostronnego spotkania. Ostatecznie konferencja w sprawie Niemiec obradowała w Berlinie od przełomu stycznia do połowy lutego 1954 r. Podczas obrad mocarstwa zachodnie 29 stycznia przedłożyły tzw. plan Edena. Zakładał on uregulowanie problemu Niemiec poprzez ogólnoniemieckie 208 Od apogeum zimnej 'wojny do fazy kryzysów 1949-1963 wolne wybory (pod kontrolą czterech mocarstw), zwołanie zgromadzenia narodowego, uchwalenie konstytucji, powołanie rządu, a także opracowanie i podpisanie traktatu pokoju, l lutego, w myśl sugestii szefa dyplomacji francuskiej Georges'a Bidault, uzupełniono projekt klauzulą, stanowiącą że przyszły rząd ogólnoniemiecki miałby pełną swobodę działań na arenie międzynarodowej, a więc nie byłby obarczony zobowiązaniami zaciągniętymi poprzednio. 4 lutego Mołotow przedłożył radziecką kontrpropozycję. Sprowadzała się ona do planu utworzenia przez parlamenty RFN i NRD ogólnoniemieckiego rządu tymczasowego i przeprowadzenia przez to ciało ogólnoniemieckich wyborów, przy czym do zadań tego rządu należałoby również reprezentowanie Niemiec w czasie negocjowania traktatu pokojowego, niedopuszczenie do wciągnięcia Niemiec do sojuszu wojskowego skierowanego przeciw jakiemukolwiek z państw biorących udział w wojnie po stronie koalicji, uregulowanie niemieckiej przynależności państwowej, umacnianie demokracji i niedopuszczenie do odrodzenia się faszyzmu oraz rozwijanie we wszystkich dziedzinach kontaktów pomiędzy NRD a RFN. Mocarstwa zachodnie nie zaakceptowały powyższych sugestii. Mimo to każde z państw wysuwało pewne propozycje zmierzające do pogodzenia tych dwu stanowisk. Usiłowania te zakończyły się jednak niepowodzeniem, co oznaczało fiasko konferencji. Jedynym pozytywnym rezultatem była zapowiedź kontynuowania spotkań. Konferencja genewska Wyraźny spadek napięcia międzynarodo-(18-23 lipca 1955 r.) wego w latach 1954-1955 spowodował, iż stały się możliwe dalsze poczynania w kierunku normalizacji sytuacji międzynarodowej, a zwłaszcza rozwiązania kwestii niemieckiej. Jednym z nich była konferencja szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw w Genewie. 10 maja 1955 r. państwa zachodnie (z inicjatywy brytyjskiej) zaprosiły Moskwę do wzięcia udziału w tym spotkaniu. Doszło do niego w lipcu 1955 r. Ze strony inicjatorów uczestniczyli w nim: premier Anthony Eden i minister spraw zagranicznych Harold Macmillan, USA reprezentowali prezydent Eisenhower i sekretarz stanu John F. Dulles, Francję - premier Edgar Faure i minister spraw Czuciowe odprężenie 209 zagranicznych Antoine Pinay, a ZSRR pierwszy sekretarz KC KPZR Nikita Chruszczow, premier Mikołaj Bułganin, minister spraw zagranicznych Wiaczesław Mołotow, a także minister obrony marszałek Gieorgij Żuków. Formalnie rzecz biorąc zakres tematów tego spotkania był dość szeroki, obejmował bowiem zagadnienia zjednoczenia Niemiec, problematykę bezpieczeństwa europejskiego, wynikający z niej problem rozbrojenia i wreszcie (co stanowiło pewne nowum), możliwość intensyfikacji kontaktów pomiędzy Wschodem i Zachodem. W praktyce konferencja nad Lemanem zdominowana została przez wymianę poglądów na sprawę dalszego losu Niemiec. To stosunkowo krótkie spotkanie z formalnoprawnego punktu widzenia nie przyniosło co prawda konkretnych rezultatów, lecz jego uczestnicy przejawiali wyraźną intencję powrotu do wzajemnej współpracy - pamiętanej i cenionej z czasów II wojny światowej. W związku z tym przez czas jakiś nawet mówiło się o "duchu Genewy" jako o synonimie "odwilży". Konferencja zakończyła się wydaniem 23 lipca kompromisowej deklaracji intencji. Deklaracja zawierała dyrektywy dla ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw, zobowiązując ich do podjęcia działań w celu rozwiązania problemu niemieckiego. Dyrektywy genewskie stanowiły, że rozwiązanie kwestii niemieckiej i zjednoczenie Niemiec winno nastąpić w drodze wolnych wyborów w zgodzie zarówno z interesami narodu niemieckiego, jak i bezpieczeństwa europejskiego. Oznaczało to, że obydwa problemy należy rozstrzygać symultanicznie. Była to zmiana istotna i znacząca, bo do tej pory mniemano, iż rozwiązanie kwestii Niemiec jest warunkiem wstępnym dalszych poczynań. Nowa doktryna stosunków międzynarodowych: współistnienie i ekspansja Po trzech latach nowego kursu radzieckie kierownictwo, w którym zdecydowanie już dominował Chruszczow, sformułowało nową doktrynę stosunków międzynarodowych i nowe założenia radzieckiej dyplo- 210 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 macji. W świetle uchwał XX zjazdu KPZR (luty 1956 r.), uznano za dopuszczalne pokojowe współistnienie dwóch przeciwstawnych systemów społecznych konkurujących na płaszczyźnie ekonomicznej i kulturalnej. Zwycięstwo komunizmu na całym świecie miało nastąpić nie w rezultacie "eksportu rewolucji", lecz w wyniku rozwoju wewnętrznych sprzeczności i antagonizmów klasowych w państwach kapitalistycznych. Uznano, że w niektórych z nich istnieje możliwość przejścia do komunizmu bez użycia przemocy. Wojny nie miałyby być więc nieuchronne, choć dopóki istniał imperializm, istniały przyczyny powodujące ich występowanie. XX zjazd podtrzymał również postulat nasilania walki ideologicznej z państwami kapitalistycznymi, a ponadto potwierdził wolę niesienia pomocy ruchom narodowowyzwoleńczym na całym świecie. Mimo więc niewątpliwie nowych tendencji, jakie przyniósł XX zjazd - jego postanowienia w dalszym ciągu świadczyły o duchu i potrzebie ekspansji. Radziecka polityka zagraniczna choć mało zręczna, była bardzo konsekwentna. Stanowiła kombinację zasad współistnienia indoktrynacji oraz skrywanej zazwyczaj ingerencji, przy czym najczęściej wykorzystywano pierwszą dla zakamuflowania drugiej. Od 1955 r. polityka ta przybierała coraz bardziej ofensywny charakter. Wszędzie na świecie, gdzie dochodziło do destabilizacji, uaktywniała się radziecka dyplomacja. ZSRR wykorzystywał wszystkie okazje do wspierania krajów Trzeciego Świata, występujących przeciw interesom zachodnich mocarstw, i do zdobycia tam wpływów. Traktat pokojowy z Austrią Od czasu nieudanych negocjacji w 1947 r. nie odnotowano najmniejszego postępu w sprawie traktatu pokojowego z Austrią. Potrzeba wycofania obcych wojsk stawała się z punktu widzenia Austriaków coraz pilniejsza, gdyż po 1950 r., w okresie doskonałej koniunktury gospodarczej, uwidoczniły się niepokojące różnice tempa i kierunku rozwoju pomiędzy radziecką strefą okupacyjną i zachodnimi częściami kraju. Warunki do rozmów na ten ważny temat powstały dopiero po śmierci Stalina. Negocjacje okazały się jednak trudniejsze, niż się spodziewano. Rzutowały na nie walki o władzę w ZSRR, a ponadto Częściowe odprężenie 211 Rosjanie próbowali powiązać je z kwestią niemiecką. Dodatkowym powodem, dla którego nie spieszono się z opuszczeniem Austrii, był fakt, że utrzymywanie oddziałów okupacyjnych nad Dunajem było pretekstem do stacjonowania wojsk radzieckich na Węgrzech i w Rumunii. Ostatecznie gdy Austria zobowiązała się do neutralności, a Moskwa chcąc rozwiązać kwestię zjednoczenia Niemiec demonstrowała swą dobrą wolę, Mołotow w lutym 1955 r. oznajmił gotowość do zawarcia traktatu. Został on podpisany w Wiedniu 15 maja 1955 r. przez ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw i Austrii. W dniu 26 października 1955 r. z chwilą wejścia w życie postanowień traktatu, w tym ostatecznego opuszczenia kraju przez wojska okupacyjne, parlament uchwalił ustawę konstytucyjną o neutralności Austrii. Na mocy tego aktu Austria na zawsze wyrzekła się zawierania sojuszy militarnych i utrzymywania obcych baz wojskowych na swym terytorium. Zobowiązała się również do obrony swej niepodległości (zakaz Anschlussu). W zamian za zgodę na suwerenność Austrii ZSRR otrzymał 150 min dolarów rekompensaty za oddane Austrii "mienie poniemieckie" i 10 min ton austriackiej ropy naftowej. W grudniu 1955 r. Austria przyjęta została do ONZ. Konferencje rozbrojeniowe przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Mimo intensywnych rozmów, zwłaszcza w sprawach broni konwencjonalnych, prowadzonych w latach 1954-1957, w rokowaniach rozbrojeniowych nie udało się osiągnąć żadnego postępu. W tym też czasie szczególnego znaczenia nabrał problem ograniczenia doświadczeń z bronią jądrową i rzeczywistej kontroli w tym zakresie. Od jej wprowadzenia mocarstwa zachodnie uzależniały zawarcie jakiegokolwiek znaczącego układu rozbrojeniowego. llJk 4 października 1957 r. ZSRR umieścił na orbicie okołoziemskiej » pierwszego sztucznego satelitę. Fakt ten podważał celowość dalszego posługiwania się przez Zachód doktryną "zmasowanego odwetu". Wydarzenie to wywołało szok w amerykańskiej opinii publicznej i poważne zaniepokojenie w kierowniczych gremiach Zachodu. Po- 212 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 wstało nawet pojęcie tzw. "luki rakietowej". W rzeczywistości jednak sytuacja nie była aż tak groźna. W 1960 r. wprowadzono w skład uzbrojenia armii Stanów Zjednoczonych rakiety międzykontynentalne "Atlas", a w dwa lata później "Titan" o zasięgu ponad 14 tysięcy km. W tym czasie i pod wpływem tych niepokojów powstawały projekty utworzenia w Europie stref bezatomowych. Pierwszy taki projekt wysunął jeszcze w lipcu 1955 r. premier Wielkiej Brytanii Anthony Eden. Następnie, w marcu 1957 r., uczynił to ZSRR, sugerując, by strefa taka obejmowała również państwa niemieckie oraz niektóre z państw ościennych. Wreszcie w październiku tegoż roku minister spraw zagranicznych PRL Adam Rapacki oświadczył na forum ONZ, że gdyby oba państwa niemieckie zgodziły się na wprowadzenie u siebie zakazu produkcji i składowania broni jądrowej, wówczas Polska uczyni to samo. Rychło przyłączyła się do tej propozycji Czechosłowacja. 14 lutego 1958 r. rząd PRL przedłożył formalną propozycję w sprawie utworzenia w Europie Środkowej strefy bezatomowej. Zachód zajął w tej sprawie powściągliwe stanowisko. Dał do zrozumienia, że państwa Układu Warszawskiego dążą do uzyskania jednostronnych korzyści militarnych. Analogicznie potraktowano inicjatywy radzieckie z listopada 1959 r. w sprawie utworzenia strefy bezatomowej na Bałkanach i w rejonie Morza Adriatyckiego oraz propozycję z 1963 r. w sprawie nierozmieszczania broni jądrowej na wybrzeżach Morza Śródziemnego. W kwietniu 1958 r. Nikita Chruszczow zaproponował zwołanie konferencji rzeczoznawców w celu opracowania projektu układu o zaprzestaniu doświadczeń z bronią jądrową. Do spotkania doszło w Genewie od l lipca do 21 sierpnia 1958 r. Wzięli w nim udział reprezentanci Francji, Kanady, Wielkiej Brytanii i USA z jednej strony oraz Czechosłowacji, Polski, Rumunii i ZSRR z drugiej. Oznaczało to spełnienie postulatu Moskwy, by Wschód i Zachód reprezentowała równa liczba państw. W czasie tej konferencji opracowano katalog metod pozwalających na wzajemną kontrolę przestrzegania postanowień przyszłego układu. Drugim ważnym wydarzeniem tego roku była - zwołana także do Genewy i obradująca od 10 listopada do 18 grudnia 1958 r. - konferencja ekspertów w sprawie środków zapobiegania niespodziewanej Częściowe odprężenie 213 napaści. W jej trakcie ZSRR zaproponował zmniejszenie o 1/3 liczebności wojsk stacjonujących w Europie i rezygnację z rozmieszczenia broni jądrowej w Niemczech. Delegaci Zachodu uznali, że rozpatrywanie propozycji politycznych przekracza ich pełnomocnictwa i w rezultacie spotkanie zakończyło się fiaskiem. 7 września 1959 r. ogłoszono komunikat oznajmiający wznowienie rokowań rozbrojeniowych na forum Komitetu Rozbrojeniowego Dziesięciu Państw (po pięciu członków NATO i Układu Warszawskiego). Rozpoczął on narady w marcu 1960 r. Tymczasem Chruszczow, przebywający w USA na zaproszenie Eisenhowera, 18 września 1959 r. wygłosił na forum ONZ przemówienie, w którym posłużył się pojęciem "powszechnego i całkowitego rozbrojenia". Podjęta podówczas próba osiągnięcia porozumienia w tej sprawie pomiędzy Eisenhowe-rem a Chruszczowem nie powiodła się jednak. Ze swej strony Zachód 16 marca 1960 r. przedstawił zarys "Planu powszechnego i pełnego rozbrojenia w wolnym i pokojowym świecie". W pierwszym rzędzie zamierzano powołać do życia międzynarodową organizację rozbrojeniową stojącą na straży przestrzegania powziętych ograniczeń, a zwłaszcza umieszczania broni jądrowej w kosmosie. W drugim etapie siły zbrojne ZSRR i USA zostałyby zredukowane do 2,1 min żołnierzy. W trzecim, po powstaniu Międzynarodowej Organizacji Zapobiegania Agresji i Obrony Pokoju, następowałoby dalsze zmniejszanie armii supermocarstw. Działania te prowadzić miały do osiągnięcia celu ostatecznego, tj. do powszechnego i całkowitego rozbrojenia. W kwietniu 1960 r., w związku z planowaną na 16 maja tegoż roku konferencją przywódców czterech mocarstw w Paryżu, nastąpiła przerwa w pracach Komitetu. Nieoczekiwane zestrzelenie szpiegowskiego samolotu U-2 nad ZSRR i wywołany tym skandal o zasięgu międzynarodowym (samolot wykonywał lot wywiadowczy startując z bazy USA) spowodowały jednak zerwanie konferencji. Wkrótce jednak, 2 czerwca 1960 r., ZSRR wylansował nowy plan rozbrojeniowy. Było to uzupełnienie propozycji Moskwy z listopada 1959 r. Proponowano w nim rozpoczęcie rozbrojenia od zakazu posiadania wszystkich środków przenoszenia broni jądrowej oraz zniszczenie ich pod kontrolą międzynarodową, a następnie zniszczenie wszystkich 214 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1»4!>-19(>3 rodzajów broni masowej zagłady oraz redukcję sił zbrojnych ZSRR i USA do 1,7 min żołnierzy. Kolejnym posunięciem byłoby całkowite rozbrojenie wszystkich armii, a formacje policyjne znalazłyby się m w gestii Rady Bezpieczeństwa ONZ. Zachód zarzucił Kremlowi "f nieszczerość w rokowaniach, bowiem jego zdaniem Rosjanie zdecydo wanie zaniżali rozmiary własnych zbrojeń. Obie strony były jednak do tego stopnia zainteresowane dalszymi kontaktami, że 3 i 4 czerwca 1961 r. doszło do spotkania Chruszczowa i Kennedy'ego w Wiedniu. ZSRR zaproponował tam zawarcie traktatu pokojowego z Niemcami, uprawomocnienie granic w Europie oraz szkic porozumienia o powszechnym i całkowitym rozbrojeniu. Stany Zjed noczone uznały jednak, iż propozycje te pozostaną nierealne tak długo, jak długo Kreml będzie rozprzestrzeniał siłą idee komunizmu, a głównym jego instrumentem w tej sprawie będą nadal rzekome wojny narodowowy zwoleńcze, prowadzone przez agresywne mniejszości. W tym stanie rzeczy i to spotkanie zakończyło się bez pozytywnych rezultatów. Mimo to w początkach lat sześćdziesiątych doszło do kilku istotnych wydarzeń. Po pierwsze, jeszcze 18 kwietnia 1961 r. USA i Wielka Brytania zgłosiły projekt traktatu o zaprzestaniu doświadczeń z bronią jądrową. Kontrolę przestrzegania jego postanowień zapewnić miała stosowna, odpowiednio umocowana organizacja. Po drugie, doszło do opublikowania wspólnego amerykańsko-radzieckiego oświa dczenia o zasadach dalszych rokowań rozbrojeniowych. W następstwie tego Stany Zjednoczone 25 września 1961 r. przedłożyły pakiet propozycji rozbrojeniowych zakładający między innymi podpisanie przez wszystkie państwa traktatu o zakazie doświadczeń z bronią jądrową, zaprzestanie produkcji materiałów rozszczepialnych do celów militarnych, zakaz przekazywania kontroli nad bronią jądrową państ wom pozbawionym takich możliwości, nieumieszczanie broni jądrowej w kosmosie, wstrzymanie prac badawczych nad środkami przenoszenia ' broni jądrowej, a następnie stopniowe ich niszczenie. Nazajutrz, 26 września, ZSRR zaproponował zawarcie układu o zaprzestaniu doświadczeń z bronią jądrową. Rosjanie postulowali nadto, by kwestię tę powiązać z innymi problemami wielkiej polityki, a przede wszystkim z zawarciem z Niemcami traktatu pokoju. Zażeg nanie drugiego kryzysu berlińskiego umożliwiło zwołanie kolejnego Częściowe odprężenie 215 forum dyskusji rozbrojeniowych. Był nim powołany 20 grudnia 1961 r. Komitet Rozbrojeniowy Osiemnastu Państw. Temu to gremium ZSRR 15 marca 1962 r. przedłożył kolejny projekt traktatu o powszechnym i całkowitym rozbrojeniu pod kontrolą międzynarodową. 18 kwietnia Amerykanie przedstawili swoje kontrpropozycje. Inicjatywa spaliła jednak na panewce wobec braku zgody Moskwy na pełną kontrolę od początku procesu redukcji sił zbrojnych. Mimo iż kryzys kubański w 1962 r. i narastające wokół niego napięcia stanowiły najbardziej istotne zagrożenie dla pokoju - to już w jego końcowej fazie rozpoczęła się ponowna wymiana listów pomiędzy Kennedym i Chruszczowem w kwestii przerwania prób z bronią jądrową. Procesowi temu sprzyjała rezolucja ONZ z 6 listopada 1962 r. w sprawie zaniechania tego rodzaju doświadczeń. Ostatecznie, po trudnych rokowaniach, w trakcie których kluczową rolę odgrywała kwestia kontroli, układ o częściowym zakazie doświadczeń z bronią jądrową (zwany układem moskiewskim) 5 sierpnia 1963 r. podpisali na Kremlu przedstawiciele USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR. Uczynili to w obecności sekretarza generalnego ONZ U Thanta. Układ wszedł w życie 10 października 1963 r. Do podpisu wyłożono go również w Londynie i Waszyngtonie. W niedługim czasie przystąpiło doń ponad sto państw. Znamiennym wyjątkiem były jednak dwa mocarstwa: Chiny i Francja. Realizacja postanowień Układu oznaczała przerwanie doświadczeń szkodliwych dla środowiska naturalnego w atmosferze, pod wodą i w przestrzeni kosmicznej oraz zawężenie kręgu państw dysponujących bronią jądrową. Zakaz doświadczeń oznaczał bowiem w praktyce poważne utrudnienia w próbach jej pozyskania. Stanowił on istotny krok w stronę dalszych porozumień ograniczających poziom zbrojeń, zawieranych zwłaszcza między mocarstwami. 3. Tendencje integracyjne w świecie zachodnim Integracja europejska 1949-1962. Od planu Schumana do planów Foucheta Zasadniczym celem polityki USA wobec Europy w latach 1945-1947 była pomoc w odbudowie jej gospodarki i przeciwdziałanie podziałowi kontynentu. Do najważniejszych amerykańskich inicjatyw tego rodzaju należało powołanie Komisji Gospodarczej dla Europy i ogłoszenie planu Marshalla. Komisja utworzona została 28 marca 1947 r. przez Radę Gospodarczo-Społeczną ONZ. Członkami jej miały być zainteresowane państwa europejskie i USA. Wkrótce okazało się, że sprzeczności interesów między Stanami Zjednoczonymi a ZSRR przeniesione zostały i do tej organizacji. Uniemożliwiło to w gruncie rzeczy jej funkcjonowanie. Plan Marshalla natomiast zapowiadał nie tylko pomoc gospodarczą, ale zawierał również ekonomiczne i polityczne przesłanki integracyjne. Formalnie był przeznaczony dla wszystkich państw europejskich, chociaż od samego początku kolidował z celami i interesami ZSRR w Europie, zmierzającego bez ogródek do sowietyzacji krajów środkowoeuropejskich i utrwalenia tam swoich wpływów. Odrzucenie planu Marshalla przez Moskwę i działające pod jej naciskiem kraje Europy Środkowo-Wschodniej było równoznaczne z ograniczeniem stabilizacji gospodarczej do Europy Zachodniej, polityki integracyjnej zaś do świata zachodniego. W latach 1948-1949 inicjatywy zmierzające do współpracy lub integracji europejskiej czy euro-atlantyckiej, jak utworzenie Paktu Brukselskiego, Organizacji Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 217 Europejskiej Współpracy Gospodarczej, Paktu Północnoatlantyckiego i Rady Europy w odróżnieniu od lat 1945-1947 - odnosiły się już tylko do Zachodu. Europejska Wspólnota Stanowiska USA, Wielkiej Brytanii i Fran-Węgla i Stali cji wobec integracji europejskiej lub atlantyckiej różniły się znacznie. W latach 1949-1962 w administracji amerykańskiej i w Kongresie rozważano ideę rozszerzenia polityczno-militamej wspólnoty interesów USA i Europy Zachodniej (NATO) - na inne obszary. Zrodziła się wówczas myśl utworzenia federacji atlantyckiej, która miała obejmować swym zasięgiem państwa Ameryki Północnej i Europy graniczące z Atlantykiem1. Aczkolwiek rząd brytyjski popierał niekiedy plany integracyjne, kierując się względami taktycznymi, to jednak do końca lat pięćdziesiątych w istocie nie uczestniczył w integracji Europy Zachodniej. Brytyjska polityka zagraniczna opierała się na sformułowanej przez Churchilla doktrynie "trzech kręgów koncentrycznych", zgodnie z którą Londyn miał być punktem przecięcia trzech wielkich obszarów świata: USA, Brytyjskiej Wspólnoty Narodów i Europy Zachodniej. U jej źródeł leżało przekonanie Churchilla, iż Wielka Brytania jest jedynym państwem posiadającym globalne wpływy, odpowiednie doświadczenia dyplomatyczne i liczne powiązania z tymi obszarami. Celem polityki europejskiej Londynu było unikanie jednostronnych związków z Europą Zachodnią, takich, w których nie uczestniczyłyby Stany Zjednoczone, troska o własne przywództwo we Wspólnocie Narodów i niedzielenie się nim z ponadpaństwowymi instytucjami zachodnioeuropejskimi oraz kontrola przebiegu procesów integracyjnych w Europie. ' Punktem kulminacyjnym było uchwalenie w styczniu 1962 r. deklaracji intencji przez zebraną w Paryżu Atlantycką Konwencję Narodów NATO. Deklaracja zawierała propozycję powołania do życia Unii Atlantyckiej. Organami Unii miałyby być m.in. Stała Wysoka Rada, Zgromadzenie Atlantyckie i Atlantycki Trybunał Sprawiedliwości. Filarem obronnym nowego ciała pozostałaby NATO. Propozycje te, znajdujące swoich zwolenników również na kontynencie europejskim, nie przybrały jednak nigdy postaci oficjalnego programu rządowego żadnej ze stron. Ich nierealność wynikała z obaw zachodnioeuropejskich partnerów USA przed hegemonią amerykańską w ramach takiej wspólnoty. . 218 W apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Najpoważniejsze inicjatywy dyplomatyczne zmierzające do integracji Europy Zachodniej pochodziły z Paryża. Gdy urzeczywistnienie francuskich planów w Niemczech już w połowie 1946 r. okazało się nierealne, rząd francuski dokonał reorientacji swej polityki. Przejawami nowego podejścia były: plan ministra spraw zagranicznych Roberta Schumana z 9 maja 1950 r., przewidujący utworzenie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWS), plan premiera Renę Plevena z 24 października 1950 r. postulujący powołanie do życia Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO) oraz zgłoszony l lipca 1952 r. przez Schumana projekt Europejskiej Wspólnoty Politycznej (EWP). Właściwym inicjatorem powołania do życia EWWS był Jean Monnet, ekonomista francuski i zwolennik utworzenia federacji europejskiej. Po II wojnie światowej z rekomendacji de Gaulle'a Monnet objął funkcję koordynatora procesu odbudowy gospodarki francuskiej. Po zakończonych niepowodzeniem dążeniach Francji do umiędzynarodowienia Zagłębia Ruhry, po pierwszej rewizji Statutu Okupacyjnego na mocy Protokołu petersberskiego z 22 listopada 1949 r. - Monnet zaczął powątpiewać w skuteczność i trwałość kontroli nad Republiką Federalną Niemiec wykonywaną przez Wysoką Komisję Sojuszniczą. Obawy te wypływały z faktu, że ewentualne przerwanie dostaw węgla zachodnioniemieckiego do Lotaryngii zagrażałoby powojennej odbudowie francuskiej gospodarki. Drugim źródłem niepokoju Monneta były dążenia państw anglosaskich do zniesienia ograniczeń nałożonych na produkcję zachodnioniemieckiej stali, co Republice Federalnej stwarzało możliwość osiągnięcia przewagi gospodarczej nad Francją. Monnet opracował zatem plan, którego doraźnym celem było zagwarantowanie dostaw zachodnioniemieckiego węgla do Francji na najbardziej korzystnych warunkach oraz zapewnienie przybliżonej równowagi między poziomami produkcji przemysłowej w obu krajach. Celem długoterminowym natomiast miało być stworzenie międzynarodowego mechanizmu kontroli nad rozwojem przemysłu zachodnioniemieckiego. Wygodnym pretekstem była dla Monneta konwencja o unii celnej państw Beneluxu, wprowadzona w życie l stycznia 1948 r., zaproponował więc rozszerzenie jej o Francję, Wielką Brytanię i Republikę Federalną oraz utworzenie przez te państwa Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Zadaniem Wspólnoty miało być stworzenie Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 219 wspólnego rynku na surowce oraz produkty przemysłu węglowego i stalowego. Środkiem służącym do jego realizacji było stopniowe znoszenie ceł i ograniczeń ilościowych oraz subsydiów rządowych dla obu tych gałęzi przemysłu w obrotach wewnętrznych EWWS. Wspólnota traktowana była jako skuteczna forma integracji poszczególnych sektorów gospodarki oraz pierwszy etap na drodze do całościowej integracji ekonomicznej jej uczestników. Głównym jej organem miała być Wysoka Władza (Haute Autorkę, Hohe Behórde) posiadająca uprawnienia o charakterze ponadpaństwowym. Inicjatywa francuska skonsultowana została z kanclerzem Ade-nauerem na krótko przed jej ogłoszeniem. Odniósł się on do niej z pełnym entuzjazmem, gdyż integracja Republiki Federalnej z Europą Zachodnią stanowiła najważniejszy cel jego polityki zagranicznej. Już 7 marca 1950 r. kanclerz wypowiedział się za stworzeniem realnej unii między RFN a Francją, mogącej być fundamentem późniejszych Stanów Zjednoczonych Europy. W skład unii w pierwszej kolejności miały wejść Wielka Brytania i państwa Beneluxu. Warunkiem, od którego Adenauer uzależniał swą zgodę na utworzenie unii, był powrót Saary do Republiki Federalnej. Opracowany przez Monneta plan Schumana poparły USA, Wielka Brytania, Republika Federalna i Włochy. Z zastrzeżeniami przyjęły go kraje Beneluxu. Ponieważ jednak plan nie dotyczył USA, Wielka Brytania zaś nie zamierzała partycypować w jego realizacji, najistotniejsze okazały się stanowiska Republiki Federalnej Niemiec, Włoch i państw Beneluxu. Republika Federalna zaaprobowała plan, spodziewała się bowiem, że utworzenie EWWS pozwoli na rozszerzenie jej suwerenności politycznej, a także - chociaż może to brzmieć paradoksalnie - suwerenności ekonomicznej. Realizacja projektu miała jej zapewnić równouprawnienie z innymi członkami Wspólnoty w zakresie produkcji stali i węgla oraz zniesienie kontroli nad Zagłębiem Ruhry. Utrata dotychczasowych posiadłości kolonialnych przez Holandię (Indonezja) i Włochy (Libia, Erytrea) zmuszała te kraje do rozszerzania swoich rynków zbytu w Europie. Poza tym Włochy liczyły na wyjście z izolacji politycznej, w jakiej znalazły się po wojnie. Państwa Beneluxu, udzielając swego poparcia, żądały utworzenia Specjalnej Rady Ministrów, składającej się z przedstawicieli państw członkowskich 220 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 na szczeblu rządowym. Rada miałaby ograniczać ponadpaństwowe uprawnienia Wysokiej Władzy. W najważniejszych sprawach Wysoka Władza nie mogłaby decydować bez porozumienia z Radą. 20 czerwca 1950 r. pod przewodnictwem Monneta rozpoczęły się w Paryżu rokowania przedstawicieli sześciu państw w sprawie utwo- j» rżenia EWWS. Zakończyły się one podpisaniem 18 kwietnia 1951 r. J traktatu powołującego do życia Wspólnotę. Do jej głównych organów - obok Wysokiej Władzy (od 1967 r. Komisji Wspólnot Europejskich) i Specjalnej Rady Ministrów (od 1967 r. Rady Ministrów) - należeć miało Wspólne Zgromadzenie i Trybunał Sprawiedliwości. Wysoka Władza składała się z obywateli państw członków- ;'. skich (maksymalnie dwóch z jednego kraju), nie związanych instrukcjami swych rządów i posiadających status funkcjonariuszy międzynarodowych. Specjalną Radę Ministrów tworzyli przedstawiciele rządów - po jednym z każdego kraju członkowskiego - na szczeblu ministerialnym. Natomiast w skład Wspólnego Zgromadzenia na okres jednego roku wchodzili delegaci parlamentów narodowych. Poszczególne państwa delegowały w zależności od liczby swych mieszkańców od czterech do osiemnastu deputowanych. Siedzibą wszystkich głównych organów EWWS został Luksemburg. Wysoka Władza mogła podejmować - w najważniejszych sprawach za zgodą Rady - trzy typy uchwał: decyzje, zalecenia i opinie. Decyzje i zalecenia miały być wiążące dla państw członkowskich. Członkowie Wysokiej Władzy nie mogli być odwoływani przez własne rządy, lecz jedynie przez Trybunał na wniosek Specjalnej Rady Ministrów lub Wysokiej Władzy. Z kolei Zgromadzenie mogło odwoływać Wysoką Władzę in corpore. Integracja militarna. Przełamanie przez Związek Od projektu Radziecki monopolu USA na Europejskiej Wspólnoty Obronnej broń atomową (1949 r.) oraz do traktatów paryskich przejęcie władzy przez partię komunistyczną w Chinach (1949 r.), ale przede wszystkim wybuch wojny koreańskiej (1950 r.) spowodowały radykalny wzrost napięcia międzynarodowego i w dużej mierze przyspieszyły procesy integracji Zachodu. W USA rozważane były dwa warianty powołania do życia zachodnioeuropejskiego sys- Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 221 temu bezpieczeństwa. Pierwszy z nich opracowany w Departamencie Stanu zakładał utworzenie w ramach NATO w pełni zintegrowanych Europejskich Sił Obronnych, do których wchodziłyby również amerykańskie, kanadyjskie i zachodnioniemieckie oddziały wojskowe. Drugi wariant przygotowany przez Pentagon, nawiązujący częściowo do tajnego planu JCS z kwietnia 1950 r., ograniczał integrację militarną do utworzenia w NATO - klasycznym wielostronnym sojuszu wojskowym - wspólnych struktur dowodzenia i planowania. Przewidywał ponadto wysłanie do Europy Zachodniej około sześciu dywizji amerykańskich, pomoc finansową USA przeznaczoną na dozbrojenie i modernizację europejskich sił zbrojnych w ramach NATO, w tym utworzenie dziesięciu dywizji zachodnioniemieckich, pozbawionych jednakże własnego ministerstwa obrony, sztabu generalnego, sił powietrznych i ciężkiego uzbrojenia. 8 września 1950 r. prezydent Truman zatwierdził projekt Pentagonu. Rząd brytyjski popierał koncepcję USA. Nie podzielała jej natomiast opozycja parlamentarna z Churchillem na czele. Ten ostatni postulował bowiem utworzenie samodzielnej armii zachodnioeuropejskiej. Podczas sesji Zgromadzenia Doradczego Rady Europy w sierpniu 1950 r. Churchill przedłożył projekt rezolucji, która przyjęta została zdecydowaną większością głosów. Rezolucja wzywała państwa Europy Zachodniej do utworzenia własnej armii, w której partycypowałaby Republika Federalna. Armia ta ściśle współpracowałaby z siłami zbrojnymi USA, Kanady i Wielkiej Brytanii na kontynencie. Dyskusja na temat bezpieczeństwa europejskiego objęła również Bonn. Sprawa utworzenia armii zachodnioniemieckiej wiązała się tutaj nie tylko z perspektywami integracji militarnej Zachodu. Remilitaryza-cja Republiki Federalnej mogła być także instrumentem w dążeniu rządu federalnego do zniesienia Statutu Okupacyjnego i odzyskania całkowitej suwerenności. 29 sierpnia 1950 r. Adenauer, inspirowany przez władze amerykańskie, przekazał udającemu się do USA wysokiemu komisarzowi McCIoyowi - w ścisłej tajemnicy i za pośrednictwem specjalnego kuriera - dwa memoranda. Pierwsze z nich odnosiło się do polityki obronnej, drugie dotyczyło stosunków między Republiką Federalną a mocarstwami zachodnimi. Memorandum w sprawie polityki obronnej zawierało propozycję zwiększenia 222 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 stanu liczebnego wojsk mocarstw zachodnich w Republice Federalnej, utworzenia paramilitarnych oddziałów policyjnych oraz sformowania zachodnioniemieckiego kontyngentu wojskowego. Oddziały policyjne miałyby podlegać bezpośrednio rządowi federalnemu, kontyngent wojskowy zaś stanowić część ewentualnej armii zachodnioeuropejskiej. Byłby to wkład Republiki Federalnej w podniesienie zdolności obronnej Zachodu. W drugim memorandum Adenauer postulował zakończenie stanu wojny z Niemcami oraz zastąpienie Statutu Okupacyjnego pakietem traktatów międzynarodowych, które zmieniłyby status militarnych sił mocarstw zachodnich stacjonujących w Republice Federalnej z wojsk okupacyjnych na jednostki obronne oraz gwarantowałyby odzyskanie suwerenności przez Republikę Federalną. W odpowiedzi na memoranda Adenauera ministrowie spraw zagranicznych mocarstw zachodnich 19 września 1950 r., po zakończeniu kilkudniowej konferencji w Nowym Jorku, wydali deklarację, w której postanowili podjąć kroki legislacyjne niezbędne do zakończenia stanu wojny z Niemcami; przyznać rządowi Republiki Federalnej, jako utworzonemu w wyniku wolnych wyborów, prawo do wyłącznej reprezentacji Niemiec, upoważnić go do utworzenia własnego ministerstwa spraw zagranicznych, zastrzegając sobie prawo do ewentualnej dezaprobaty dla jego polityki międzynarodowej, przyjąć do wiadomości stanowisko rządu federalnego w sprawie udziału Republiki Federalnej w armii zachodnioeuropejskiej, nie godząc się jednak na utworzenie zachodnioniemieckiej armii narodowej, oraz wyrazić swą zgodę na utworzenie paramilitarnych sił policyjnych w liczbie trzydziestu tysięcy ludzi podległych bezpośrednio rządowi federalnemu. Warunkiem wejścia w życie większości postanowień tej deklaracji miała być gotowość Republiki Federalnej do przejęcia długów przedwojennych III Rzeszy oraz zapewnienia surowców niezbędnych dla przemysłu zbrojeniowego państw zachodnich. O ile w Wielkiej Brytanii i Republice Federalnej amerykański plan integracji militarnej mógł liczyć na poparcie, o tyle Francja postanowiła wystąpić z własną inicjatywą. 24 października 1950 r. premier rządu francuskiego Pleven ogłosił - opracowany przez Mon-neta - plan utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO). W jej ramach powstać miała wspólna armia państw członkowskich. Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 223 W skład armii wchodziłyby również siły zbrojne Republiki Federalnej. Integracja sił zbrojnych państw członkowskich miałaby nastąpić na szczeblu pułku. Armia ta winna podlegać wspólnemu ministrowi obrony odpowiedzialnemu przed Dyrektorium Ministrów Obrony krajów członkowskich i specjalnie do tego celu utworzonym Zgromadzeniem. W skład Zgromadzenia wchodziliby delegaci parlamentów narodowych lub posłowie wybrani w wyborach bezpośrednich. Pozostałe organy EWO miały być ściśle wzorowane na EWWS. Mimo ogłoszenia planu Plevena administracja amerykańska dążyła do przeforsowania własnego projektu. Na początku grudnia 1950 r. udało się jej, częściowo dzięki poparciu Londynu, pozyskać przychylne wobec projektu stanowisko Francji. Nie oznaczało to jednak rezygnacji Paryża z planu Plevena. 19 grudnia 1950 r., podczas sesji Rady Ministerialnej NATO, została podjęta decyzja o utworzeniu naczelnego dowództwa połączonych sił zbrojnych w Europie. Na stanowisko naczelnego dowódcy powołano generała Eisenhowera. Siedzibę dowództwa postanowiono umieścić w Paryżu. Rada doszła również do jednomyślnego porozumienia w sprawie przyłączenia Republiki Federalnej Niemiec do NATO. 2 kwietnia 1951 r. Dowództwo Połączonych Sil Zbrojnych NATO w Europie (ACE) zainaugurowało swoją działalność2. Podlegał mu obszar obejmujący wszystkie europejskie państwa członkowskie Paktu, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii i Portugalii. Nieco później państwa podlegające ACE oddały do jego dyspozycji część swoich sił zbrojnych. ACE decydowało o ich rozmieszczeniu i użyciu bojowym, podczas gdy w zakresie wyszkolenia siły te podlegały nadal dowództwom narodowym. Niemal równolegle z decyzjami podjętymi przez NATO zainicjowane zostały rokowania przedstawicieli sześciu państw EWWS na temat utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej. Rokowania połą- 2 W 1952 r. utworzono Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych Atlantyku (ACLANT) z siedzibą w Norfolk (USA) oraz Dowództwo Kanału La Manche (ACCHAN) z siedzibą w Northwood (Wielka Brytania). ACLANT podlegał obszar od Arktyki do Zwrotnika Raka i od brzegów Ameryki Północnej do brzegów Europy, z wyjątkiem kanału La Manche i południowej części Morza Północnego. Te ostatnie podlegały z kolei ACCHAN. Natomiast obrona terytoriów USA i Kanady znajdowała się od 1949 r. w gestii Grupy Planowania Regionalnego Kanada-Stany Zjednoczone (CUSRPG) z siedziba w Ariington (USA). ACE, ACLANT, ACCHAN i CUSRPG podlegały bezpośrednio Komitetowi Wojskowemu NATO. 224 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 czono z pertraktacjami trzech mocarstw zachodnich i Republiki Federalnej w sprawie zawarcia tzw. układu niemieckiego (Deutsch-landvertrag). Został on podpisany 26 maja 1952 r. w Bonn przez ministrów spraw zagranicznych D. G. Achesona (USA), A. E. Ede-na (Wielka Brytania),. R. Schumana (Francja) i K. Adenauera (Republika Federalna). Na jego mocy Republika Federalna uzyskała zgodę na zniesienie Statutu Okupacyjnego, przywrócono jej ograniczoną suwerenność oraz zgodzono się na udział jej oddziałów w przyszłej armii zachodnioeuropejskiej. W zamian za to rząd federalny w tajnej notatce protokolarnej, której treść 21 listopada 1951 r. uzgodniona została przez Adenauera i Achesona, zobowiązał się do rezygnacji z roszczeń wobec terytoriów położonych na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej. 27 maja 1952 r. ministrowie spraw zagranicznych sześciu państw EWWS: Belgii - Pauł van Zeeland, Francji - R. Schuman, Holandii - Dirk Stikker, Luksemburga - Joseph Bech, RFN - K. Adenauer, oraz Włoch - Alcide de Gasperi, podpisali w Paryżu układ o utworzeniu EWO. Sygnatariusze układu decydowali się na utratę prawa do posiadania własnych sił zbrojnych, z wyjątkiem oddziałów stacjonujących w koloniach lub przeznaczonych do utrzymania porządku publicznego. Siły zbrojne EWO miały liczyć czterdzieści trzy dywizje, w tym dwanaście zachodnioniemieckich. Ponieważ EWO miała być ściśle podporządkowana NATO (art. 5), prawo dysponowania jej siłami militarnymi na wypadek konfliktu zbrojnego przechodziło na Pakt Północnoatlantycki. Republika Federalna, formalnie nie będąca członkiem NATO, stałaby się wówczas jej członkiem faktycznym. Integracja sił zbrojnych państw członkowskich miate nastąpić na szczeblu korpusu. Siły te dysponowałyby jednolitym umundurowaniem, uzbrojeniem, programem szkolenia oraz objęte byłyby wspólną taktyką i strategią wojenną. 1 lipca 1952 r. francuski minister spraw zagranicznych Schuman wystąpił z propozycją utworzenia Europejskiej Wspólnoty Politycznej (EWP). Podczas inauguracyjnego posiedzenia Rady Ministrów EWWS w Luksemburgu (8-10 września 1952 r.) zapadła decyzja zalecająca Wspólnemu Zgromadzeniu EWWS opracowanie projektu układu o EWP. We wrześniu 1953 r. projekt był gotowy, choć państwa EWWS nie osiągnęły zgody w sprawie wspólnej polityki zagranicznej i obronnej. Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 225 30 sierpnia 1954 r. Zgromadzenie Narodowe Francji podjęło uchwałę o niedopuszczeniu układu o Europejskiej Wspólnocie Obronnej, a tym samym powiązanego z nim prawnie układu niemieckiego, pod obrady izby. Uchwała ta, przyjęta głosami komunistów, gaullistów oraz częściowo socjalistów i liberałów przeciw głosom chrześcijańskich demokratów, zaciążyła nad dalszymi losami integracji. Oponenci rządu zakwestionowali zasadność tworzenia armii ponadnarodowej przy braku ponadnarodowej polityki zagranicznej i obronnej. Żywotne okazały się ponadto obawy przed hegemonią Republiki Federalnej w zjednoczonej Europie. Na wynik głosowania rzutował również kryzys zaufania, jaki po klęsce w Indochinach dotknął ugrupowania rządowe, w tym zwłaszcza chrześcijańsko-demokratyczne (MRP), a właśnie z MRP wywodziła się większość zwolenników federacyjnej jedności Europy. Po 30 sierpnia 1954 r. Francja utraciła inicjatywę w polityce integracyjnej. Od 28 września do 3 października 1954 r. obradowała w Londynie konferencja ministrów spraw zagranicznych USA, Wielkiej Brytanii, Kanady i sześciu państw EWWS. Jej decyzje zostały następnie skody-fikowane w pakiecie kilku układów podpisanych 23 października 1954 r. w Paryżu. Były to m.in.: protokół w sprawie zakończenia w Republice Federalnej Niemiec stanu okupacji, wprowadzający nieznaczne zmiany do układu niemieckiego z 26 maja 1952 r. i jego załączników; protokół do Paktu Północnoatlantyckiego w sprawie przystąpienia doń Republiki Federalnej Niemiec; cztery protokoły dodatkowe do Paktu Brukselskiego z 17 marca 1948 r. oraz statut europejski dla Zagłębia Saary. Pierwszy z protokołów dodatkowych - oparty na projekcie brytyjskim - przewidywał przyjęcie Republiki Federalnej i Włoch do Paktu Brukselskiego, a następnie przekształcenie go w Unię Zachodnioeuropejską (UZE). Protokół uchylał zawartą w preambule Paktu klauzulę, zobowiązującą sygnatariuszy do podejmowania wspólnych działań w wypadku wznowienia agresji przez Niemcy. Ponadto ustanawiał Radę Unii Zachodnioeuropejskiej, w której skład wchodzili przedstawiciele państw członkowskich na szczeblu ministrów, a także powoływał do życia Zgromadzenie UZE składające się z parlamentarnych delegatów państw członkowskich. Byli to ci sami deputowani, których parlamenty narodowe lub rządy delegowały do Zgromadzenia 15 - Najnowsza historia świata 226 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Doradczego Rady Europy. Drugi protokół stanowił o wielkości i rodzajach sił zbrojnych Unii Zachodnioeuropejskiej, w tym armii zachodnio-niemieckiej, oraz o ich podporządkowaniu NATO. Trzeci protokół wprowadzał system ograniczeń i kontroli zbrojeń obejmujący wszystkie państwa Unii, a także zakazywał Republice Federalnej Niemiec produkcji broni ABC3. Ostatni protokół ustanawiał Agencję Kontroli Zbrojeń. Statut europejski dla Zagłębia Saary podpisany został przez kanclerza Adenauera i premiera Francji Mendes-France'a. Układ ten nadawał Zagłębiu Saary status obszaru europejskiego w ramach Unii Zachodnioeuropejskiej. Ponadto dopuszczał do działalności publicznej na obszarze Zagłębia - zakazane tam dotąd - niemieckie partie polityczne CDU, SPD i FDP, wypowiadające się otwarcie za przyłączeniem Saary do Republiki Federalnej. Układ utrzymywał równocześnie w mocy unię celną, finansową i gospodarczą Zagłębia Saary z Francją. Statut ten miał obowiązywać do ostatecznej regulacji pokojowej, ale warunkiem jego wejścia w życie było zaakceptowanie go w plebiscycie przez mieszkańców Saary. Z chwilą złożenia dokumentów ratyfikacyjnych przez wszystkich sygnatariuszy - 5 maja 1955 r. - układy paryskie weszły w życie. Na mocy układu niemieckiego w wersji z 1954 r. Republika Federalna uzyskała zgodę na zniesienie Statutu Okupacyjnego, odzyskanie ograniczonej suwerenności i przystąpienie do NATO oraz Unii Zachodnioeuropejskiej. Ograniczona suwerenność miała polegać na zachowaniu przez mocarstwa zachodnie praw i odpowiedzialności związanych z Berlinem i Niemcami jako całością (art. 2) oraz praw do ochrony i bezpieczeństwa sił zbrojnych stacjonowanych w RFN, włącznie z prawem przeciwstawienia się poważnemu zakłóceniu bezpieczeństwa i porządku publicznego - aż do momentu uzyskania przez kompetentne władze niemieckie odpowiednich pełnomocnictw od niemieckiego ustawodawstwa, a tym samym możliwości podjęcia skutecznych kroków w tym zakresie (art. 5, ust. 2). W układzie niemieckim z 23 października 1954 r. - podobnie jak w jego pierwszej wersji z 26 maja 1952 r. - mocarstwa zachodnie i Republika Federalna zgodziły się, iż kryterium ostatecznego uregulowania granicy na Odrze 3 W maju 1955 r. utworzony został Stały Komitet Zbrojeń, którego celem była standaryzacja uzbrojenia oraz wspólna produkcja broni. Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 227 i Nysie Łużyckiej będzie w przyszłości zasada utrzymania trwałego pokoju, nie zaś prawo narodów do samostanowienia (art. 7, ust. l). W zamian za zgodę na aliancką koncepcję zjednoczenia Niemiec, w których skład miałyby wejść RFN, NRD i Berlin (protokół Acheson-Adenauer z 21 listopada 1951 r.). Republika Federalna uzyskała gwarancje USA, Wielkiej Brytanii i Francji w sprawie swego udziału w regulacji pokojowej (art. 7, ust. l), a także współdziałania mocarstw zachodnich w doprowadzeniu do zjednoczenia Niemiec oraz ich zintegrowania z państwami Europy Zachodniej (art. 7, ust. 2). 23 października 1955 r. ludność Zagłębia Saary 67,7 procentami głosów odrzuciła statut europejski. W wyniku wyborów do tamtejszego parlamentu, przeprowadzonych 18 grudnia tegoż roku, partie niemieckie uzyskały 33 na ogólną liczbę 50 mandatów. 31 stycznia 1956 r. parlament Saary 48 głosami niemieckich i - co było paradoksalne - francuskich partii politycznych uchwalił deklarację przyłączenia do Republiki Federalnej. 27 października tegoż roku rządy boński i paryski zawarły układ w Luksemburgu przewidujący powrót Zagłębia Saary do RFN z dniem l stycznia 1957 r. Europejska Wspólnota Gospodarcza. Gdy plany federacyjne Schu-Euratom mana, Adenauera i de Gas- periego - czołowych działaczy chrześcijańsko-demokratycznych w swoich krajach - poniosły porażkę, inicjatywę w polityce integracyjnej przejęli neofunkcjonaliści. Postulowali oni pragmatyczną wspólnotę interesów polegającą na tworzeniu powiązań i zależności między gospodarkami poszczególnych państw. W konsekwencji tego procesu miałoby dojść do utworzenia federacji zachodnioeuropejskiej, lecz nie drogą radykalnego przejmowania uprawnień państwowych, jak chcieli tego federaliści, ale poprzez stopniową erozję suwerennych struktur państwa. Wiosną 1955 r. podczas posiedzenia Rady Ministrów EWWS Holandia zgłosiła tzw. plan Beyena, holenderskiego ministra spraw zagranicznych, zawierający propozycję utworzenia wspólnego rynku. Wspólne memorandum państw Beneluxu, oparte na tym planie, przedłożone zostało następnie - razem z memoriałami Francji i Republiki Federalnej - konferencji ministrów spraw zagranicznych krajów 15* 228 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 194!>-19<>3 EWWS obradującej od l do 3 czerwca 1955 r. w Messynie. Powołany przez konferencję komitet ekspertów, na którego czele stanął belgijski minister spraw zagranicznych Pauł Henri Spaak, opracował raport zalecający utworzenie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (Euratom). O ile Francja z uwagi na swoją przewagę w zakresie technologii nuklearnej i Belgia z powodu dostępu do kongijskich złóż uranu zainteresowane były głównie utworzeniem zachodnioeuropejskiej wspólnoty atomowej, o tyle Republika Federalna, Włochy, Holandia i Luksemburg kładły nacisk na utworzenie wspólnoty gospodarczej. Republika Federalna i kraje Beneluxu mogły liczyć na korzyści ekonomiczne wynikające z otwarcia dla ich przemysłów rynków pozostałych państw członkowskich. Z kolei Francja, w której ceny produktów rolnych były stosunkowo niskie, mogła spodziewać się korzyści wynikłych z otwarcia rynków pozostałych krajów Wspólnoty. Raport Spaaka stał się podstawą rokowań państw EWWS. Zakończyły się one 25 marca 1957 r. zawarciem w Rzymie traktatów w sprawie utworzenia EWG i Euratomu. Zostały one podpisane przez ministrów spraw zagranicznych: Christiana Pineau (Francja), P. H. Spaaka (Belgia), Josepha Lunsa (Holandia), Josepha Becha (Luksemburg), oraz premiera Włoch Antonia Segni i kanclerza RFN K. Adenauera. Traktaty rzymskie weszły w życie l stycznia 1958 r. Siedzibą głównych organów EWG i Euratomu stała się Bruksela. Traktat o EWG przewidywał utworzenie przez państwa członkowskie od l stycznia 1958 r. do 31 grudnia 1969 r. lub do 31 grudnia 1972 r. pełnej unii celnej dla towarów przemysłowych i rolnych oraz - nie przewidywanej przez EWWS - wspólnej zewnętrznej taryfy celnej w obrotach z państwami trzecimi, a także wspólnego rynku dla towarów przemysłowych i rolnych. Traktat ustanawiający Euratom przewidywał przede wszystkim koordynację rozwoju inwestycji i programów badawczych w dziedzinie energii atomowej oraz utworzenie w przyszłości wspólnego rynku atomowego. Do traktatu o EWG dołączony został protokół o handlu wewnątrz-niemieckim, który godząc przynależność Republiki Federalnej do Wspólnoty z brakiem granicy celnej między obu krajami niemieckimi, podnosił w istocie NRD do roli ,,tajnego" członka Wspólnoty. W zamian Francja, Belgia, Holandia i Włochy wprowadziły do traktatu Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 229 protokoły regulujące specjalne potraktowanie ich terytoriów zamorskich. Jeden z nich określał warunki pomocy finansowej EWG dla wszystkich terytoriów zamorskich, drugi zasady obrotów handlowych z tymi spośród nich, które posiadały umowy celne z państwami EWG. Organami EWG i Euratomu były odrębne dla obu wspólnot Rady Ministrów i Komisje oraz wspólne dla wszystkich trzech wspólnot - Zgromadzenie (od 1962 r. Parlament Europejski) i Trybunał Sprawiedliwości. Rady Ministrów - organa władzy ustawodawczej i zarazem najwyższe organa Wspólnot - składały się z przedstawicieli rządów państw członkowskich na szczeblu ministerialnym. Każde państwo delegowało jednego przedstawiciela, ale przedstawiciele ci dysponowali zróżnicowaną liczbą głosów. Podział głosów w Radzie Ministrów był następujący: Francja, Republika Federalna i Włochy miały po cztery głosy, Belgia i Holandia po dwa, Luksemburg jeden głos. W skład organów władzy wykonawczej wchodzili funkcjonariusze międzynarodowi wybierani na podstawie jednomyślnego porozumienia rządów państw członkowskich i nie związani instrukcjami swych rządów. Francja, Republika Federalna i Włochy delegowały po dwóch swoich przedstawicieli, natomiast kraje Beneluxu po jednym. Członkowie Komisji - podobnie jak członkowie Wysokiej Władzy EWWS - nie mogli być odwoływani przez własne rządy, lecz jedynie przez Trybunał na wniosek Rady Ministrów lub Komisji. Mogli być także odwoływani in corpore przez Zgromadzenie. W odróżnieniu od EWWS najwyższymi organami EWG i Euratomu nie były organa ponadpaństwowe, lecz międzyrządowe, co uwidaczniało się zwłaszcza w wyposażeniu krajów członkowskich w kompetencje stanowienia budżetu Wspólnot. Traktaty rzymskie przewidywały jednakże zwiększenie ponadpaństwowej roli organów EWG i Euratomu. Dowodziła tego m.in. zapowiedź podejmowania w przyszłości przez Radę Ministrów decyzji kwalifikowaną większością głosów oraz przeprowadzania wyborów bezpośrednich do Zgromadzenia. Po zdobyciu władzy w maju 1958 r. przez de Gaulle'a inicjatywę dyplomatyczną w procesie integracyjnym przejęła ponownie Francja. Od połowy 1959 r. de Gaulle pracował nad własną wizją porządku europejskiego. W odróżnieniu od Monneta odczuwał on niechęć do współpracy z państwami anglosaskimi. Obca mu była również żarliwość, z jaką Monnet odnosił się do rozwiązań ponadnarodowych. 230 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Chociaż de Gaulle w oficjalnych deklaracjach opowiadał się od 1960 r. za ożywieniem współpracy między wszystkimi państwami europejskimi - od Atlantyku po Ural - to równocześnie nie odrzucał definitywnie koncepcji federacyjnej. W jego przekonaniu polityka europejska jego rządu miała być narzędziem ochrony interesu narodowego Francji. De Gaulle spodziewał się, że dzięki udziałowi Francji w procesach integracyjnych możliwe będzie kontrolowanie ekonomicznego, politycznego i militarnego rozwoju Republiki Federalnej, zagwarantowanie dla Francji roli arbitra w jednoczącej się Europie Zachodniej, a w dalszej perspektywie przezwyciężenie podziału kontynentu. Podczas pierwszej sesji państw EWG z udziałem premierów i prezydentów (Francja) w dniach od 10 do 11 lutego 1961 r. w Paryżu de Gaulle i Adenauer wystąpili z propozycją współpracy politycznej między państwami Wspólnoty. Jej zasady miał opracować specjalny komitet, na którego czele stanął bliski współpracownik de Gaulle'a- Christian Fouchet. 2 listopada 1961 r. delegacja francuska zgłosiła tzw. pierwszy plan Foucheta, postulujący utworzenie Unii Państw Zachodnioeuropejskich, która pełniłaby funkcję swojego rodzaju permanentnej konferencji krajów członkowskich gwarantującej utrzymanie odrębności państw narodowych. Celem jej byłaby koordynacja polityki zagranicznej i obronnej sześciu państw. Plan został odrzucony przez Holandię, która uzależniła swoją zgodę od przyjęcia Wielkiej Brytanii do Wspólnot Europejskich. Wniosek brytyjski w tej sprawie został złożony 9 sierpnia 1961 r. 18 stycznia 1962 r. strona francuska wystąpiła z tzw. drugim planem Foucheta, w którym kompetencje Unii w zakresie koordynacji przekształcone zostały w ten sposób, że polityka ekonomiczna zastąpiła politykę obronną. Wskutek sprzeciwu Holandii i Belgii również i ten plan został odrzucony, rokowania zaś zakończyły się niepowodzeniem w połowie 1962 r. Europejskie Stowarzyszenie Wielka Brytania przyjęła wprawdzie Wolnego Handlu zaproszenie do udziału w pracach Komitetu Spaaka, ale po czterech miesiącach opuściła obrady. Rząd brytyjski kierował się tu obawą przed rozluźnieniem specjalnych stosunków z USA i utratą tradycyjnych preferencji w handlu z krajami Commonwealthu. Obroty hand- Tendencje integracyjne w kwiecie zachodnim 32^ Iowę z tymi krajami były wtedy około dwukrotnie wyższe od obrotów z państwami EWG. Utworzenie EWG groziło jednak utratą rynków zbytu dla eksportu brytyjskiego w sześciu państwach Wspólnoty. Już 17 października 1957 r. Wielka Brytania zainicjowała więc rozmowy z przedstawicielami państw członkowskich OEEC na temat utworzenia szerokiej strefy wolnego handlu, do której EWG weszłabyjako członek kolektywny. Projekt brytyjski poparły kraje, które z powodów politycznych nie były zainteresowane integracją o charakterze ponadnarodowym. Były to Szwecja i Szwajcaria ze względu na ich tradycyjną neutralność oraz Austria z uwagi na układ pokojowy nakładający na nią obowiązek neutralności. Spośród państw EWG zainteresowanie projektem brytyjskim okazywała przede wszystkim Holandia, posiadająca tradycyjne powiązania gospodarcze z Wielką Brytanią. Najbardziej krytyczne stanowisko wobec projektu zajęła Francja, ponieważ najwięcej obiecywała sobie po wprowadzeniu w EWG wspólnego rynku i wspólnej polityki rolnej oraz wspólnej zewnętrznej taryfy celnej, co wykluczał właśnie plan brytyjski. Francja też przyczyniła się do ostatecznego zerwania rokowań w połowie grudnia 1958 r. W tej sytuacji kraje skandynawskie wystąpiły z inicjatywą utworzenia zrzeszenia wolnego handlu, które miałoby objąć wszystkie państwa OEEC nie wchodzące w skład EWG. 20 listopada 1959 r. w Sztokholmie podpisano traktat o utworzeniu Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA). Traktat wszedł w życie 3 maja 1960 r. Siedzibą EFTA stała się Genewa. W skład Stowarzyszenia weszły Wielka Brytania, Norwegia, Dania, Szwecja, Austria, Szwajcaria i Portugalia. Cztery najsłabsze gospodarczo państwa OEEC - Irlandia, Islandia, Grecja i Turcja - nie zostały przyjęte do EFTA, ponieważ bez specjalnych koncesji ze strony pozostałych członków Stowarzyszenia nie byłyby w stanie podołać warunkom proponowanej liberalizacji handlu. Wejście trzech spośród pięciu państw Rady Nordyckiej do EFTA przyczyniło się do zaniechania dążeń państw skandynawskich do utworzenia wspólnego rynku nordyckiego. Przyjęcie Finlandii w charakterze członka stowarzyszonego EFTA na podstawie układu z 27 marca 1961 r. zostało zrównoważone przez przyznanie ZSRR w układzie z l kwietnia 1961 r. analogicznych przywilejów handlowych jak te, których Finlandia udzieliła Stowarzyszeniu. 232 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Francja - schyłek IV Republiki Do poważnych zmian na francuskiej scenie politycznej doszło po wyborach z czerwca 1951 r. Ich ogólne rezultaty były następujące: FPK (komuniści) - 5 min głosów (25,4%), SFIO (socjaliści) - 2,7 min głosów (14,3%), MRP (chadecy) - 2,3 min głosów (12,8%), Republikańska Partia Wolności (PRL) - 2,6 min (13,5%), gaullistow-skie RPF - 4,1 min (21,5%). Nowe Zgromadzenie uchwaliło tzw. prawo Barangego, czyli ustawę zakładającą dotacje państwowe dla prywatnych szkół wyznaniowych. W tej sytuacji socjaliści odeszli z rządu jesienią tego roku, a we wrześniu nastąpił faktyczny rozłam w partii. W rezultacie władzę przejęła równie niejednolita koalicja MRP, radykałów i konserwatywnych "niezależnych". Ministrowie gaullistowscy (RPF) weszli w skład gabinetu dopiero w 1953 r. Największe osiągnięcia odnotował w tym czasie konserwatywny premier Antoine Pinay, który powstrzymał inflację i podwyżkę cen. Udało mu się również uprościć system podatkowy i obniżyć obowiązujące dotychczas progi. Społeczeństwo było jednak nadal podzielone, nie tylko za sprawą wyraźnych nierówności społecznych, lecz również w swoim stosunku do integracji z Europą Zachodnią (Europejska Wspólnota Węgla i Stali, Europejska Wspólnota Obronna). Warto pamiętać, iż autorami koncepcji stworzenia tych organizacji byli politycy francuscy. Równocześnie nasiliła się kampania antykomunistyczna, która sięgnęła apogeum, gdy pod zarzutem kierowania demonstracją na rzecz obcego mocarstwa (ZSRR) aresztowany został szef partii Jacques Duclos. Paradoksalnie zaowocowało to współpracą terenowych struktur FPK i SFIO oraz wzrostem ich wpływów w kolejnych władzach samorządowych. Równocześnie gwałtownie (do 15% głosów) spadło poparcie dla RPF, wobec czego w 1953 r. de Gaulle rozwiązał tę partię. W sierpniu 1953 r. przez Francję przetoczyła się potężna fala strajków, w trakcie której pracę przerwało parę milionów robotników i pracowników służb publicznych. Do akcji włączyli się także chłopi. Po nieudanych próbach pacyfikacji przy pomocy policji strajki te owocowały później wieloma koncesjami w sferze społecznej - w tym m.in. ustaleniem nominalnego wzrostu płac robotniczych, rozbudową systemu opieki społecznej, wydłużeniem płatnych urlopów. Tendencje integracyjne w f wiecie zachodnim 233 Klęski armii francuskiej w Wietnamie sprawiły, iż w czerwcu 1954 r. premierem został przywódca lewicowej grupy radykałów (tzw. jakobinów) Pierre Mendes-France. Uchodził za zdolnego ekonomistę, zwolennika Johna M. Keynesa, krytykował dotychczasową politykę kolonialną, niedorozwój francuskiej gospodarki oraz zaniedbania w sferze polityki społecznej. Już w lipcu udało mu się doprowadzić do zawarcia korzystnych dla Republiki układów genewskich w sprawie Indochin. Niepowodzenie podjętych przezeń prób rewizji traktatu o EWO spowodowało z kolei niedopuszczenie przez parlament pod obrady w sierpniu 1954 r. zarówno tego traktatu, jak i układu niemieckiego. Mimo wielkiej wagi przywiązywanej do polepszenia gospodarczej sytuacji kraju Mendes-France nie odniósł sukcesów w tej dziedzinie. Prawica postrzegała w nim ,,likwidatora Francji zamorskiej". MRP i część socjalistów zarzuciła mu hamowanie integracji europejskiej, komuniści oskarżali o zgodę na remilitaryzację Niemiec. Spowodowało to rychły upadek jego gabinetu. Gdy kolejne rządy nie były w stanie ustabilizować sytuacji w kraju, prezydent Renę Coty zdecydował się u schyłku 1955 r. (po raz pierwszy od 1877 r.!) na rozwiązanie parlamentu. W wyborach styczniowych 1956 r. dokonał się dalszy zwrot na lewo. Komuniści uzyskali 5,4 min głosów (25,4%), socjaliści 3,2 min (14,8%), radykałowie 2,8 min (zyskali około l min głosów), PRL 3,0 min (14,4%). Spadły wpływy MRP (o 0,5 min, uzyskali 2,5 min, tj. 11%) oraz Zrzeszenia dla Obrony Handlu i Rzemiosła (o mglistym, pełnym frazesów, acz radykalnym programie) Pierre'a Poujade'a, które uzyskało 2,5 min (12%) głosów. Nowy rząd sformował przywódca SFIO Guy Mollet w sojuszu z radykałami (Front Republikański). Dokonał on pewnych reform społecznych. W tym okresie życie polityczne, a w znacznym stopniu również gospodarcze Francji znalazło się w cieniu wojny algierskiej. Republiką wstrząsały demonstracje różnych odcieni. Przejściowe uspokojenie sytuacji przyniósł gabinet socjalisty Felixa Gaillard d'Aime, będący spóźnioną o parę lat wersją ,,trzeciej siły". Inflacja ustąpiła, a finanse publiczne zostały czasowo uratowane. Ponowny wzrost napięcia nastąpił w związku z fiaskiem angielsko-francuskiej ekspedycji do Egiptu na przełomie października i listopada 1956 r. Formalnym jej powodem była próba przeciwdziałania nacjonaliza- 234 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 194»-19(3 cji Kanału Sueskiego bez odszkodowań, lecz zasadniczym motywem Paryża był - jak się wydaje - zamiar odcięcia egipskiej pomocy dla powstańców algierskich. Jednak polityczna klęska desantu pogłębiła jedynie antyarabski szowinizm znacznej części wojskowych i kolonów. W efekcie w kręgach tych pojawiło się hasło "wojny aż do zwycięstwa", co doprowadziło Francję do kolejnej fali znacznych trudności gospodarczych. Sytuacja uległa dalszemu zaognieniu, gdy w lutym 1958 r. lotnictwo francuskie zaatakowało miasteczko Sakheit-Sidi Jussef w Tunezji, a w wyniku nalotu śmierć poniosło kilkadziesiąt osób cywilnych. Dopiero pośrednictwo Anglosasów na forum Rady Bezpieczeństwa zażegnało wybuch nowego konfliktu. Nie zapobiegło jednak poważnym wstrząsom politycznym w samej Francji. Wobec wyczuwalnej bezradności Paryża, 13 maja 1958 r. w wyniku wojskowego puczu utworzono w Algierze radykalny Komitet Ocalenia Publicznego z generałem Jacques'em Massu na czele. W tym stanie rzeczy do życia publicznego powrócił generał Charles de Gaulle, deklarując 15 maja gotowość przejęcia władzy w Republice. Jego zwolennicy obwołali go mężem opatrznościowym, człowiekiem ponad podziałami politycznymi. Zarówno armia, jak i przywódcy większości stronnictw w Zgromadzeniu opowiedzieli się za de Gaulle'em i prowadzili z nim bezpośrednie rozmowy. Tymczasem na ulicach Paryża doszło do masowych demonstracji w obronie Republiki, a przeciw zbuntowanemu generałowi Massu. Manifestacje te miały wielkie znaczenie, gdyż rozeszły się właśnie pogłoski o planach przejęcia władzy przez oddziały wojskowe stacjonujące w Algierii i RFN. Przygotowania do zamachu były istotnie bardzo zaawansowane. 24 maja buntownicy z Algierii wylądowali na Korsyce. Okazało się wówczas, iż generał de Gaulle, nie pełniący jeszcze żadnej oficjalnej funkcji, panuje nad sytuacją, co pokrzyżowało puczystom plany opanowania Paryża. Dopiero jednak formalne przejęcie władzy przez generała pozwoliło na całkowite opanowanie sytuacji, 1 czerwca został on premierem. Za jego kandydaturą opowiedziało się w Zgromadzeniu 329 deputowanych, przeciw - 224. Był to ostatni akt ówczesnego Zgromadzenia, które całą władzę przelało na nowego premiera. Ten zobowiązał się zaś, że w ciągu półrocznego posiadania nadzwyczajnych pełnomocnictw przygotuje projekt nowej konstytucji, którą podda następnie pod głosowanie ludowe. Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 235 De Gaulle przyrzekł nadto, że w ustawie zasadniczej zachowane zostaną podstawowe zasady demokracji, takie jak wybory powszechne, podział władzy, odpowiedzialność polityczna gabinetu i niezawisłość sądów. 28 września tegoż roku odbyło się zapowiedziane referendum. Oceniana konstytucja była zbliżona do zasad ustrojowych III i IV Republiki. System władz został w niej jednak zhierarchizowany odmiennie. Największe prerogatywy przyznawała władzy wykonawczej, podczas gdy poprzednio rolę czynnika decydującego grał parlament, co sprawiło, że w czasie istnienia IV Republiki funkcjonowały aż dwadzieścia cztery gabinety. Przy wysokiej frekwencji, za nowym projektem opowiedziało się prawie 17,7 min głosujących (79,2%). Oznaczało to formalne narodziny V Republiki. Wielka Brytania w latach 1950-1964: powrót konserwatystów Drugie powojenne wybory do Izby Gmin (23 lutego 1950 r.), pomyślane jako test w sprawie nacjonalizacji przemysłu stalowego, przyniosły ponowny sukces Partii Pracy. Było to jednak zwycięstwo tak nikłe (315 posłów wobec 298 z Partii Konserwatywnej), że pozycja premiera Attlee'ego stała się nader niepewna. Na domiar wkrótce po wyborach odeszli z gabinetu Stafford Cripps i Ernest Bevin (obydwaj poważnie chorzy) oraz reprezentanci lewicy partyjnej: Aneurin Bevan (popularny twórca uspołecznionej służby zdrowia) i Harold Wilson. Wkrótce potem nastąpiła fatalna seria błędów i upokarzających porażek rządu. Za błąd powszechnie poczytywano pośpieszne zaangażowanie się Wielkiej Brytanii w wojnę w Korei. Głośnym echem odbiło się upaństwowienie przez Iran wielkiej brytyjskiej rafinerii ropy naftowej w Abadanie oraz podjęta przez Egipt próba usunięcia Brytyjczyków z Sudanu. Wrażenie klęski politycznej rządu Attlee'ego pogłębiła recesja. Równocześnie proponowany budżet przewidujący pewne cięcia w programach socjalnych, przy podwojeniu wydatków na obronę, spotkał się z miażdżącą krytyką ze strony lewicy partyjnej i potężnych związków zawodowych. W konsekwencji już 25 października 1951 r. odbyły się ponowne wybory do Izby Gmin, w których konserwatyści zdobyli 321, a laburzyści 295 mandatów. 236 Od apogeum zimnej wojny do .fazy kryzysów 1949-1963 Urzędowanie na Downing Street podjął ponownie Winston S. Churchill. Miał wówczas siedemdziesiąt siedem lat. Oprócz Antho-ny'ego Edena jako ministra spraw zagranicznych i Richarda Austina Butlera jako ministra skarbu w gabinecie znaleźli się liczni przedstawiciele nowej generacji konserwatystów. Rządy Churchilla trwały do 1955 r. Upłynęły pod znakiem boomu gospodarczego i stałego wzrostu stopy życiowej. Rząd niebawem usunął pozostałości reglamentacji w handlu, zniósł restrykcje dotyczące wywozu dewiz, reprywatyzował przemysł stalowy itd. Uwalniając gospodarkę z licznych ograniczeń i obciążeń, jakie nałożył na nie gabinet laburzystowski, nie próbował bynajmniej cofnąć reform społecznych wprowadzonych przez poprzedników, a nawet realizował ambitny, zorientowany socjal-nie program masowego budownictwa mieszkaniowego. Polityka ta spowodowała, że Brytyjczycy właśnie za rządów Churchilla poznali dobrodziejstwa państwa opiekuńczego (welfare state). Churchill zbierał to, co zasiał Attiee. Nastroje w kraju były jak najlepsze, panował powszechny optymizm. W 1952 r. w związku ze zmianą na tronie mówiło się o nastaniu nowej epoki elżbietańskiej. Zarówno w zakresie polityki zagranicznej, jak i kolonialnej rząd Churchilla działał w ramach wyznaczonych przez poprzedni gabinet, aczkolwiek postępowanie Brytyjczyków w ich posiadłościach zamorskich cechować zaczęło większe zdecydowanie (Malaje, ruch Mau-Mau). Od 1952 r. Wielka Brytania posiadała własną broń atomową (a od 1957 r. także bombę wodorową), co utrwaliło jej pozycję na arenie międzynarodowej. W tak sprzyjających okolicznościach 5 kwietnia 1955 r. Churchill wycofał się z życia politycznego. Jego następcą został Anthony Eden. Wkrótce potem (26 maja 1955 r.) odbyły się wybory, które potwierdziły silną pozycję konserwatystów. Uzyskali oni 344, a laburzyści 277 mandatów. Gabinet Edena - ku zaskoczeniu opinii publicznej - nie przetrwał jednak nawet dwóch lat. Jego pozycję podkopały najpierw krótkotrwałe i w gruncie rzeczy niegroźne trudności gospodarcze w 1955 r., a następnie przeprowadzony 31 października 1956 r. wspólnie z Francją i we współpracy z Izraelem atak na rejon Kanału Sueskiego. Operacja będąca wielkim militarnym sukcesem okazała się klęską polityczną, gdyż Anglia i Francja z powodu braku poparcia ze strony USA nie osiągnęły na Bliskim Wschodzie żadnego z zamierzonych istotnych Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 237 celów. W dodatku, w nie zamierzony sposób, stworzono dogodne warunki dla interwencji ZSRR na Węgrzech. Tak jak upadek funta szterlinga jako waluty światowej w latach 1947-1949 przypieczętował ostateczną utratę przez Wielką Brytanię pozycji światowej potęgi gospodarczej, tak blamaź związany z operacją sueską w niepodważalny sposób świadczył, że Wielka Brytania przestała być "supermocarstwem". Tego rodzaju katastrofy Eden jako premier przetrwać nie mógł i podał się do dymisji 9 stycznia 1957 r. Następny gabinet utworzył Harold Macmillan. Wkrótce po objęciu przez niego urzędu premiera Wielka Brytania stanęła wobec nowego, brzemiennego w skutki wyzwania. Było nim powstanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, wśród której członków zabrakło Zjednoczonego Królestwa. Konserwatyści, tak jak poprzednio laburzyści, podkreślali znaczenie pełnej suwerenności oraz prymatu związków Wielkiej Brytanii z rynkami zamorskimi, w tym szczególnie z krajami Commonwealthu, nad związkami z kontynentem. Życie jednak prędko zadało kłam tej strategii; już bowiem w latach 1950-1956 okazało się, jak bardzo dynamiczny - w porównaniu z Wielką Brytanią - jest rozwój gospodarczy sześciu krajów członkowskich Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Ich eksport wzrósł w tym okresie o 116%, gdy eksport brytyjski tylko o 48%. Powagę sytuacji uświadamiał sobie początkowo jedynie wąski krąg brytyjskich fachowców, natomiast elektorat obserwujący dalszy wzrost zamożności - udzielił konserwatystom silnego poparcia w wyborach 1959 r. (365 miejsc w Izbie Gmin dla konserwatystów, 258 dla laburzystów). W odpowiedzi na utworzenie EWG Londyn powrócił do lansowanej od dawna koncepcji strefy wolnego handlu. Podchwyciły ją jednak jedynie kraje znajdujące się na obrzeżu kontynentu i z ich udziałem 3 maja 1960 r. powstała EFTA. Organizacja ta od początku postrzegana była jako namiastka EWG i JUŻ 9 sierpnia 1961 r. rząd Macmillana złożył wniosek o przyjęcie Zjednoczonego Królestwa do EWG, jednak na początku 1963 r. został on odrzucony. Ostatnie lata rządów Macmillana, który był zdecydowanym zwolennikiem teorii angielskiego ekonomisty J. M. Keynesa, oraz krótki okres urzędowania Aleca Douglas-Home'a (październik 1963 r. -październik 1964 r.) cechowała bezskuteczna walka z negatywnymi 238 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 tendencjami w gospodarce brytyjskiej. Wzrost realnych dochodów ludności okazał się zdecydowanie szybszy od wzrostu wydajności, przedsiębiorstwa były przeciążone wydatkami socjalnymi i skrępowane uprawnieniami związków zawodowych, co powodowało, że produkty brytyjskie coraz rzadziej wygrywały konkurencję na rynkach światowych. I to zarówno ze względu na cenę, jak i na technologię. Prowadziło to do załamania brytyjskiego bilansu płatniczego (1960 r., 1964 r.), osłabienia funta szterlinga i powolnego, lecz nieustannego wzrostu bezrobocia. Mocną stroną rządu Macmillana była natomiast polityka zagraniczna (błąd w sprawie EWG nie obciąża w zasadzie tego gabinetu). Stosunki z USA zarówno za kadencji republikanina D. D. Eisenhowera, jak i należącego do innej generacji demokraty J. F. Kennedy'ego miały charakter partnerski i były serdeczne. Osiągnęły one swoje apogeum w grudniu 1962 r., gdy Kennedy i Macmillan zawarli na wyspie Nassau (Wyspy Bahama) porozumienie o przekazaniu Wielkiej Brytanii pocisków rakietowych "Polaris" (bez głowic nuklearnych), przeznaczonych do wystrzeliwania z okrętów podwodnych. Pewną ręką przeprowadził też Macmillan Wielką Brytanię przez szczytową fazę dekolonizacji. Rząd jego w tym zakresie uprawiał politykę wolną od uprzedzeń rasowych i dalekowzroczną (o czym świadczą stosunki z RPA i Rodezją). Republika Federalna Niemiec 1949-1963 Porządek konstytucyjny Utworzona 20 września 1949 r. Republika Federalna Niemiec była zgodnie z Ustawą Zasadniczą demokratycznym i socjalnym państwem federalnym (art. 20, ust. 1-3). W miejsce klasycznego podziału władzy, zapewniającego równowagę między ciałem ustawodawczym a władzą wykonawczą i sądownictwem, wprowadzono jeden z jego wariantów zbliżony do brytyjskiego systemu demokracji parlamentarnej. Istota systemu władzy w RFN polega na wyraźnym ograniczeniu kompetencji prezydenta, na ścisłym powiązaniu rządu federalnego z większością parlamentarną oraz na wyposażeniu go w kompetencje ustawodawcze. Doprowadziło to do wykształcenia się w Republice Federalnej systemu rządów parlamentarno-gabinetowych, w odróżnieniu od funk- Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 239 cjonującego w Republice Weimarskiej systemu rządów prezydencko--parlamentamych. Istniejący na szczeblu federacji system władzy obejmuje oczywiście organa władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej - w przedstawionych wyżej układach i relacjach. Władzę ustawodawczą sprawuje parlament federalny (Bundestag), wybierany na cztery lata. Organem władzy wykonawczej jest rząd federalny, składający się z kanclerza federalnego i ministrów federalnych. Kanclerza wybiera parlament na wniosek prezydenta federalnego, ministrów zaś powołuje prezydent na wniosek kanclerza. Rząd posiada inicjatywę ustawodawczą, przede wszystkim wyłączne prawo do wnoszenia projektów ustaw budżetowych i ustaw akceptujących umowy międzynarodowe. Za swą działalność polityczną kanclerz ponosi odpowiedzialność przed parlamentem, a ministrowie przed kanclerzem. Głową państwa jest prezydent, pełniący funkcje reprezentacyjne. Posiada on prawo rozwiązywania parlamentu i wnioskuje w sprawie powoływania i odwoływania kanclerza. Prezydent wybierany jest na pięć lat przez Zgromadzenie Federalne (Bundesversammlung), w którego skład wchodzą deputowani do Bundestagu i w równej liczbie deputowani do parlamentów krajowych (Landtagów), wybierani przez te parlamenty na zasadach proporcjonalności. Władzę sądowniczą sprawuje Federalny Trybunał Konstytucyjny oraz sądy federalne. Zasada federalizmu nadała Republice Federalnej charakter dwuczłonowego państwa związkowego. Składa się ono z federacji i jedenastu krajów federacji (Bundeslander)4. Dysponują one niektórymi atrybutami państwowości, posiadając władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Kraje federacji mogą również współdziałać w ustawodawstwie i administracji federacji za pośrednictwem Rady Federalnej (Bundesrat). W skład Rady Federalnej wchodzą delegaci rządów krajowych, w tym premierzy. Delegaci, związani instrukcjami rządów krajowych, są powoływani i odwoływani przez te rządy. Bundesrat nie stanowi drugiej izby parlamentu federalnego. Jest organem niezależnym od kadencji Bundestagu. W określonych sytuacjach pełnić jednak może rolę organu 4 Po przyłączeniu Wirtembergii-Hohenzollern i Badenii Południowej do Wirtembergii-Badenii w 1951/52 r. liczba krajów zmniejszyła się do dziewięciu. Od 1957 r. dziesiątym krajem federacji stała się Saara, od zjednoczenia zaś w 1990 r. RFN składa się z szesnastu krajów federacji. 240 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 194°-19o3 ustawodawczego. Stosunkowo silna pozycja ustawodawcza Bundesratu polega na tym, iż część ustaw federalnych, łącznie ze zmianą konstytucji, wymaga dla swej ważności jego akceptacji, wobec reszty zaś ma on prawo do zgłaszania sprzeciwu zawieszającego, który Bundestag może przełamać bezwzględną lub kwalifikowaną większością głosów. Prawo wyborcze Zasadnicze zręby prawa wyborczego wprowadzone zostały w Republice Federalnej w latach 1949-1956. Ustawa wyborcza z czerwca 1949 r. stanowiła, że 60% deputowanych wyłonionych zostanie w okręgach jednomandatowych w trybie większości względnej, 40% zaś w trybie proporcjonalnym z list krajowych. Ustawa zakazywała łączenia list krajowych (list krajów federacji) tej samej partii politycznej oraz wprowadzała zasadę, że uzyskanie co najmniej 5% głosów (tzw. klauzula zaporowa) na listach krajowych lub jednego mandatu bezpośredniego w okręgu - kwalifikowało partię polityczną do uczestniczenia w podziale mandatów parlamentarnych. Zakaz łączenia list krajowych był równoznaczny z brakiem listy federalnej. Ograniczało to wymóg pokonywania klauzuli zaporowej tylko do jednego kraju federacji. Wystarczyło zatem uzyskać co najmniej 5% głosów w jednym kraju federacji lub wygrać wybory w jednym okręgu, aby wejść do Bundestagu. Czynne prawo wyborcze posiadały osoby, które ukończyły dwadzieścia jeden lat. Granicę biernego prawa wyborczego określono na dwadzieścia pięć lat. Nowa ustawa wyborcza z lipca 1953 r. rozszerzyła klauzulę zaporową na cały obszar federacji. Ustawa wprowadzała również podział głosów wyborczych na tzw. głosy pierwsze, funkcjonujące w trybie większości względnej, oraz tzw. głosy drugie, oddawane na listy krajowe. Każdy wyborca dysponował zatem dwoma głosami, z których jeden oddawał na kandydata w okręgu, a drugi na kandydata na liście krajowej. Rozdzielenie głosów oznaczało, że głosujący mogli dzielić swe preferencje między dwiema różnymi partiami politycznymi. Warunkiem wejścia do Bundestagu było uzyskanie co najmniej 5% tzw. drugich głosów w skali federacji lub wygranie wyborów w jednym okręgu tzw. głosami pierwszymi. Oprócz tego ustawa z 1953 r. stanowiła, że 50% deputowanych pochodzić winno z okręgów jednomandatowych, a dalszych 50% z list krajowych. Kolejne zmiany w prawie wyborczym wprowadzała Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 241 ustawa uchwalona w maju 1956 r. Zezwalała ona partiom politycznym na łączenie list krajowych oraz podnosiła alternatywny wobec klauzuli zaporowej wymóg uzyskania jednego mandatu bezpośredniego - do trzech. Aby wejść do Bundestagu, należało zatem uzyskać co najmniej 5% tzw. drugich głosów w skali federacji lub wygrać wybory w przynajmniej trzech okręgach wyborczych tzw. głosami pierwszymi. O ile ustawy wyborcze z 1949 r. i 1953 r. zostały uchwalone jedynie na okres poszczególnych kadencji Bundestagu, o tyle ustawa wyborcza z 1956 r. obowiązuje z nieznacznymi zmianami aż do chwili obecnej. Efektem zmian w prawie wyborczym oraz sukcesów Republiki Federalnej w rozwoju gospodarczym była ewolucja labilnego systemu wielopartyjnego niemal weimarskiej proweniencji w tzw. system alternatywny. W sensie konstytucyjno-politycznym jest on zbliżony do systemu dwupartyjnego i charakteryzuje się znaczną stabilnością. Począwszy od 1957 r. łączna liczba głosów oddawanych przez wyborców w kolejnych wyborach federalnych na dwie największe partie polityczne - CDU/CSU i SPD - wynosiła każdorazowo powyżej 80%. Oznacza to, iż zmiana koalicji rządowej na szczeblu federacji może dokonać się jedynie przy udziale co najmniej jednej z tych dwóch partii. Jeżeli w 1949 r. do Bundestagu zdołało wejść jedenaście partii politycznych, to w 1961 r. po raz pierwszy już tylko trzy partie polityczne: CDU/CSU, SPD i FDP. Protokół petersberski 20 września 1949 r. kanclerz Konrad Ade- nauer przedłożył w Bundestagu opracowaną przez siebie i zaakceptowaną wcześniej przez innych członków gabinetu deklarację programową. Deklaracja nie stanowiła dokumentu, w który wpisana byłaby jakaś spójna koncepcja polityczna, zawierała raczej krótkoterminowe i dalekosiężne cele rządu federalnego w polityce zagranicznej i wewnętrznej. Pierwszym krótkoterminowym celem było uzyskanie przez Republikę Federalną suwerenności. Odzyskiwanie uprawnień i swobody działania w polityce międzynarodowej miało następować stopniowo, w ścisłym porozumieniu z Wysoką Komisją Sojuszniczą. Równolegle z tym należało dążyć - i był to drugi cel krótkofalowy - do integracji Republiki Federalnej z państwami Europy Zachodniej. Podstawowym celem długoterminowym rządu federalnego 16 - Najnowsza historia Świata 242 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 stawało się natomiast dążenie do zjednoczenia Niemiec. Przezwyciężenie podziału Niemiec było - zgodnie z tezą Adenauera głoszoną od 1947 r. - warunkiem zlikwidowania napięć i konfliktów w Europie. Jednak prawo do reprezentowania całych Niemiec miała wyłącznie Republika Federalna, jako jedyna struktura państwowa posiadająca legitymację narodu niemieckiego. Adenauer odmawiał takiego prawa NRD z powodu panującego tam totalitarnego systemu władzy. Kanclerz, odwołując się do postanowień Karty Atlantyckiej z 1941 r., zapowiedział nadto dochodzenie praw rządu federalnego do byłych terytoriów niemieckich położonych na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej oraz uregulowanie konfliktu o Zagłębie Saary z Francją w ramach integracji europejskiej. Deklaracja programowa rządu, stanowiąca odzwierciedlenie poglądów politycznych Adenauera, wskazywała na bezwzględny priorytet polityki zachodniej przed polityką niemiecką5. Najważniejszym celem w polityce zagranicznej, aż do odzyskania suwerenności przez Republikę Federalną, pozostawała integracja z Europą Zachodnią. Zjednoczenie miało być odsunięte na dalszy plan, w nadziei na ukształtowanie się w przyszłości konstelacji geopolitycznej korzystniejszej dla zintegrowania całych Niemiec z Europą Zachodnią. Ówczesne uwarunkowania międzynarodowe sprzyjały bowiem co najwyżej zjednoczeniu Niemiec za cenę ich militarnej neutralności. Następnego dnia po przedłożeniu przez Adenauera expose rządowego wszedł w życie Statut Okupacyjny oraz rozpoczęła działalność Wysoka Komisja Sojusznicza. Statut przynosił znaczne ograniczenie uprawnień władz okupacyjnych. Zawierał również klauzulę rewizyjną, przewidującą zniesienie niektórych ograniczeń okupacyjnych po dwunastu, najpóźniej zaś po osiemnastu miesiącach od jego wejścia w życie. Rząd federalny, ale przede wszystkim Adenauer, liczący na pierwszy sukces w polityce zagranicznej, był zainteresowany wcześniejszą rewizją Statutu Okupacyjnego. Stanowisko kanclerza spotkało się ze zrozumieniem i poparciem Waszyngtonu, ale w Londynie i Paryżu wzbudziło początkowo poważne wątpliwości. 5 Polityka niemiecka (Deutschlandpolitik) stanowiła aż do zjednoczenia dwóch państw niemieckich w 1990 r. autonomiczny kierunek w polityce międzynarodowej RFN. Jej celem było właśnie przezwyciężenie podziału Niemiec. Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 243 O ile polityka Stanów Zjednoczonych wobec Niemiec, najpóźniej od wprowadzenia w życie planu Marshalla, sprowadzała się w zasadzie do zgody na integrację Republiki Federalnej z krajami zachodnioeuropejskimi i wkomponowanie tak zintegrowanej Europy Zachodniej do globalnej strategii Waszyngtonu w konflikcie Wschód-Zachód, o tyle politykę dwóch pozostałych mocarstw charakteryzowało dążenie do jak najdłuższego utrzymywania ograniczeń nałożonych na gospodarkę Republiki Federalnej. Zmiana, jaka nastąpiła w polityce Londynu i Paryża wobec Niemiec jesienią 1949 r., wynikała głównie z kalkulacji ekonomicznych, wskazujących na znaczącą rolę Republiki Federalnej, zwłaszcza zaś Zagłębia Ruhry, w procesie integracji Europy Zachodniej. Kolejną przyczyną zmiany było zaufanie, jakie wzbudzała postawa kanclerza, od 1946 r. jednoznacznie wypowiadającego się za integracją polityczną, ekonomiczną i militarną Republiki Federalnej z Europą Zachodnią. Ponadto pewien wpływ na stanowisko Londynu i Paryża miało przeświadczenie o potrzebie stworzenia trwałych związków Republiki Federalnej z Zachodem, zanim do władzy w Bonn dojdzie sprzeciwiająca się temu opozycyjna SPD. Podczas konferencji ministrów spraw zagranicznych mocarstw zachodnich, obradującej od 9 do 10 listopada 1949 r. w Paryżu, ustalone zostały wytyczne w sprawie rewizji Statutu Okupacyjnego. Zostały one przekazane Wysokiej Komisji Sojuszniczej. 22 listopada 1949 r. trzej wysocy komisarze, wspólnie z kanclerzem Adenauerem, podpisali w siedzibie Wysokiej Komisji Sojuszniczej na wzgórzu Petersberg w pobliżu Bonn protokół w sprawie rewizji Statutu Okupacyjnego. Protokół zezwalał Republice Federalnej na podejmowanie stosunków konsularnych i handlowych z państwami trzecimi. Wprowadzał ponadto daleko idące ograniczenia demontażu zakładów i urządzeń przemysłowych, w tym całkowity zakaz demontażu w Berlinie Zachodnim. Rozluźniał też ograniczenia w zakresie rozbudowy floty handlowej. Przewidywał również przyjęcie Republiki Federalnej do organizacji międzynarodowych, w tym, w charakterze członka stowarzyszonego, do Rady Europy. Republika Federalna uznawała Międzynarodowy Zarząd Zagłębia Ruhry i zobowiązywała się doń przystąpić. Ponadto kanclerz w imieniu rządu federalnego przyjął zobowiązanie o przyszłym włączeniu Niemiec do pokojowej i trwałej 16* 244 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 europejskiej wspólnoty narodów. W mocy utrzymane zostały natomiast postanowienia Statutu Okupacyjnego dotyczące demilitaryzacji, dekar-telizacji, denazyfikacji oraz stanu wojny z Niemcami. Nadal miały też obowiązywać ograniczenia produkcji stali do 11,1 min ton rocznie, wprowadzone w trzech strefach zachodnich od 13 kwietnia 1949 r. Podpisanie Protokołu petersberskiego stało się przyczyną kontrowersji między rządem a opozycją parlamentarną SPD. Spór przerodził się w otwarty konflikt polityczny, gdy stało się jasne, że Adenauer świadomie zaniechał informowania o przebiegu rokowań z wysokimi komisarzami zarówno deputowanych opozycyjnej SPD, jak też znacznej części polityków należących do elity partyjno-parlamentamej CDU/CSU. Doprowadziło to do burzliwej debaty parlamentarnej w nocy z 24 na 25 listopada 1949 r. Frakcja parlamentarna SPD domagała się nawet ratyfikacji Protokołu przez Bundestag. Przewodniczący SPD i zarazem przewodniczący frakcji parlamentarnej tej partii Kurt Schuma-cher (1949-1952) dopatrywał się w przystąpieniu Republiki Federalnej do Międzynarodowego Zarządu Zagłębia Ruhry dobrowolnej rezygnacji Adenauera z Zagłębia na rzecz państw zachodnich, zarzucając kanclerzowi zdradę niemieckich interesów narodowych. Właśnie podczas tej debaty padła chyba najsłynniejsza obelga w historii zachodnioniemieckiego parlamentaryzmu, kiedy to Schumacher nazwał Adenauera "kanclerzem federalnym aliantów". Doprowadziło to do wykluczenia przewodniczącego frakcji parlamentarnej SPD z posiedzeń Bundestagu na okres dwudziestu dni. Kontrowersje wokół Protokołu petersberskiego przesłonięte zostały w pierwszej połowie 1950 r. sporami o kierunek rozwoju ekonomicznego Republiki Federalnej. "Cud gospodarczy" Sytuację ekonomiczną w zachodnich strefach okupacyjnych po II wojnie światowej charakteryzowały w głównej mierze trzy czynniki: ogromna inflacja, bardzo duży deficyt w bilansie płatniczym oraz dotkliwe obniżenie zdolności produkcyjnych. Produkcja przemysłowa trzech zachodnich stref okupacyjnych razem wziętych wynosiła w 1946 r. 34%, w 1947 - 40%, w 1948 r. - 63%, a latem 1949 r. - 90% produkcji przemysłowej obszaru obejmującego te strefy w 1936 r. Zmniejszenie Zdolności produkcyjnych było przede wszystkim wynikiem zachwiania Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 245 równowagi rynkowo-pienięźnej oraz polityki okupacyjnej czterech mocarstw, zwłaszcza demontażu zakładów i urządzeń przemysłowych. W pewnym stopniu przyczyniły się do tego również straty demograficzne i terytorialne oraz dewastacje zakładów produkcyjnych. Dewastacje te były jednak nieznaczne, gdyż większość zniszczeń wojennych dotknęła raczej budownictwo mieszkaniowe i administracyjne. Według danych zachodnioniemieckich dewastacje zakładów produkcyjnych objęły ok. 10-15% mocy produkcyjnych posiadanych przez III Rzeszę w ostatnich latach przed wojną. Możliwości produkcyjne trzech stref zachodnich były w dalszym ciągu duże, większe aniżeli w 1936 r. Wynikało to z rozbudowy i modernizacji gospodarki niemieckiej w czasie II wojny światowej. Już od połowy 1948 r. w niemieckim języku ekonomicznym i politycznym zaczęło funkcjonować pojęcie tzw. społecznej gospodarki rynkowej. W czerwcu 1948 r. Rada Gospodarcza przyjęła projekt ustawy w sprawie polityki ekonomicznej przygotowany przez jej dyrektora do spraw ekonomicznych i późniejszego ministra gospodarki RFN Ludwiga Erharda (1949-1963). Zgodnie z tym dokumentem społeczna gospodarka rynkowa miała się opierać na dwóch równorzędnych filarach: ekonomicznym i społecznym. Wychodząc z założenia, iż centralne planowanie i kierowanie gospodarką jest sprzeczne z wolnością człowieka, Erhard opowiedział się za nieskrępowaną inicjatywą ekonomiczną i r konkurencją. Domagał się ponadto wprowadzenia w życie ustawodawstwa socjalnego i antykartelowego. Reforma walutowa z 1948 r. przyczyniła się do wzmocnienia rynku pieniężnego. Była również impulsem dla przedsięwzięć inwestycyjnych. Pomoc technologiczna i przypływ kapitału zagranicznego w ramach planu Marshalla umożliwiały odbudowę gospodarki. Wprowadzenie reformy walutowej nie powstrzymało jednak wystarczająco ani inflacji, ani wzrostu bezrobocia. Nakładały się na to strukturalne problemy energetyki, zwłaszcza przemysłu węglowego, wynikające z niedostatecznej modernizacji oraz rabunkowej gospodarki w latach III Rzeszy. Zmuszało to rząd federalny do importu węgla. To z kolei pochłaniało znaczną część dochodów z eksportu i przyczyniało się do wzrostu deficytu w bilansie płatniczym. Deficyt ten groził zniweczeniem osiągnięć wynikających z pomocy otrzymywanej w ramach planu Marshalla. 246 Od apogeum zimnej wojny do tey kryzystw 1949-190 Do stałych krytyków federalnego ministra gospodarki Erharda, wywodzących się z SPD i związków zawodowych, dołączyli przedstawiciele partii rządzących i Wysokiej Komisji Sojuszniczej. Żądali oni wzmocnienia w gospodarce roli państwa, które miało - ich zdaniem - podjąć szereg działań zmierzających do ożywienia produkcji przy pomocy polityki kredytowej i likwidacji bezrobocia (SPD i związki zawodowe) oraz kontroli cen i priorytetów w produkcji przemysłowej (Wysoka Komisja Sojusznicza). Pod ich wpływem Erhard zdecydował się na modyfikację dotychczasowej polityki i zgodził się na rozszerzenie ekonomicznej aktywności państwa. Znalazło to swój wyraz w uchwaleniu i wprowadzeniu w życie czterech ustaw: w sprawie małej reformy podatkowej z kwietnia 1950 r.; o współdecydowaniu w przemyśle górniczym i hutniczym z kwietnia 1951 r.; w sprawie pomocy inwestycyjnej ze stycznia 1952 r. oraz o kompensacie strat z maja 1952 r. Pierwsza z nich, wprowadzona w życie mimo początkowego sprzeciwu aliantów, zobowiązywała państwo do aktywnej roli w polityce podatkowej. Doprowadziło to do znacznego obniżenia wielu podatków bezpośrednich oraz ustanowienia preferencji podatkowych dla inwestorów i osób oszczędzających. Zastrzeżenia aliantów, zwłaszcza USA, wynikały stąd, iż mała reforma podatkowa wprowadzona została w tym samym momencie, w którym rząd federalny zabiegał w Waszyngtonie o zwiększenie amerykańskiej pomocy gospodarczej. Ustawa o współdecydowaniu wprowadzała we wszystkich przedsiębiorstwach zajmujących się górnictwem lub produkcją żelaza i stali, a zatrudniających powyżej tysiąca pracowników - zasadę wspólnego decydowania właścicieli zakładów i załóg pracowniczych o wszelkich sprawach przedsiębiorstwa. Kierowanie przedsiębiorstwem powierzone zostało dwu organom: radzie nadzorczej i zarządowi6. Ustawa o współ- 6 Rada nadzorcza, pełniąca funkcje legislacyjne, składała się z jedenastu członków, przy czym czterech z nich reprezentowało właściciela lub właścicieli przedsiębiorstwa, czterech kolejnych reprezentowało załogę, dwóch dalszych członków, nie związanych w żaden sposób z zakładem, wybierały obie strony, jedenasty zaś członek rady mianowany był przez pięciu przedstawicieli przedsiębiorstwa i pięciu reprezentantów załogi na zasadzie parytetu. Tylko dwóch przedstawicieli załogi, jeden robotnik i jeden urzędnik, musiało pracować w przedsiębiorstwie. Pozostali mogli być działaczami Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 247 decydowaniu, uchwalona wbrew głosom FDP, DP i BP, była ogromnym osiągnięciem związków zawodowych i SPD, uzyskanym m.in. w zamian za ich wcześniejszą zgodę na przejściowe zamrożenie płac. Ustawa o pomocy inwestycyjnej zobowiązywała - i w tym zawierał się element interwencji państwa - pozostałe gałęzie przemysłu do dotowania przemysłu surowców podstawowych, zwłaszcza przemysłu górniczego i stalowego. W latach 1953-1954 wszystkie zobowiązane tą ustawą gałęzie przemysłu dokonywały wpłat na konto Banku Kredytowo-Przemysłowego w wysokości 3,5% swoich rocznych dochodów. Ustawa kompensacyjna przewidywała wypłatę odszkodowań dla osób przymusowo wysiedlonych z Polski, Czechosłowacji, Węgier i Austrii, dla byłych emigrantów politycznych, którzy w obawie przed represjami opuścili Niemcy przed lub po 1933 r., dla mieszkańców Republiki Federalnej poszkodowanych w czasie II wojny światowej oraz dla tych obywateli, którzy, jako wieloletni posiadacze rachunków oszczędnościowych, zostali dotknięci skutkami reformy walutowej. Odszkodowania miały być wypłacane w formie rent, kredytów, pomocy mieszkaniowej i tzw. zasadniczego odszkodowania na zagospodarowanie, które naliczane było progresywnie, na przykład dla strat rzędu 500-1500 marek Rzeszy (RM) odszkodowanie to wynosiło co najmniej 800 marek niemieckich (DM), a dla strat rzędu l min RM wynosiło 50 tysięcy DM. Źródłem odszkodowań były subwencje z budżetu federalnego i krajów federacji oraz podatek nałożony na wszystkie majątki o wartości w dniu wprowadzenia reformy walutowej przekraczającej 5 tysięcy DM. Wysokość tego podatku ustalona została na horrendalnym wprost poziomie 50% wartości majątku. Jego spłatę rozłożono na równe pod względem wielkości raty, uiszczane przez trzydzieści lat, począwszy od l kwietnia 1949 r. Podatek objął około 3 min obywateli i do końca realizacji ustawy przyniósł wraz z odsetkami związków zawodowych, które wraz z radami zakładowymi decydowały o każdej kandydaturze pracobiorców do rady nadzorczej. Zarząd, stanowiący doraźne i bezpośrednie kierownictwo zakładu, tworzyło trzech równouprawnionych dyrektorów: dyrektor handlowy, dyrektor techniczny oraz dyrektor do spraw personalnych i społecznych. Nominacja lub zwolnienie tego ostatniego wymagały zgody większości reprezentantów załogi w radzie nadzorczej. 248 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 ok. 37 mld DM. Subwencje państwowe wypłacone na mocy tej ustawy wyniosły do 1979 r. ok. 74 mld DM, zaś do 1996 r. ok. 100 mld DM. Jedną z najbardziej spornych spraw w polityce Erharda było uchwalenie przez Bundestag ustawy antykartelowej. Ustawa, mająca stanowić dopełnienie pakietu ustaw stwarzających ramy dla społecznej gospodarki rynkowej i przeciwdziałać monopolizacji rynku przez największe koncerny, napotykała sprzeciw i ustawiczne trudności ze strony Federalnego Związku Przemysłu Niemieckiego (BDI). Był on bowiem zainteresowany odbudową tradycyjnych struktur koncernów niemieckich. Pierwszy projekt ustawy antykartelowej opracowany został przez Erharda jeszcze w 1948 r., parlament jednak obradował nad nim - zresztą bez skutku - dopiero w czerwcu 1952 r. Drugi projekt wszedł pod obrady Bundestagu w 1955 r., lecz dopiero w lipcu 1957 r. parlament uchwalił ustawę antykartelową. Była ona wyraźnym kompromisem między stanowiskami pracodawców i pracobiorców. Ustawa upoważniała wprawdzie Federalny Urząd Kartelowy do interwencji w razie nadużycia przez przedsiębiorstwo jego pozycji na rynku, jednak wszelkie fuzje dokonywane przez przedsiębiorstwa nie wymagały zgody tego organu. Podlegały jedynie obowiązkowi rejestracji. Ustawa weszła w życie w momencie, kiedy pozycje tradycyjnych koncernów na rynku niemieckim, zachwiane po II wojnie światowej, zostały już odbudowane. W przemyśle chemicznym dominowały Hoechst, Bayer i BASF - sukcesorzy IG-Farbenindustrie. W przemyśle węglowym i stalowym, po zlikwidowaniu Międzynarodowego Zarządu Zagłębia Ruhry, dominującą pozycję zachowali Thyssen i Krupp. W przemyśle elektrotechnicznym na czele znajdowały się w dalszym ciągu Siemens, AEG i Bosch, w przemyśle samochodowym zaś - DaimIer-Benz, BMW, Volkswagen, Opel i Ford. Skutki konfliktu koreańskiego (1950-1953) - podobnie jak plan Marshalla i plan Schumana - zaważyły w decydujący sposób na rozwoju ekonomicznym kraju. Wybuch wojny w Korei 25 czerwca 1950 r. doprowadził do znacznego ożywienia zachodnioniemieckiego handlu zagranicznego. Ponieważ Republika Federalna nie była włączona w produkcję zbrojeniową, mogła z powodzeniem wypełniać lukę eksportową, zwłaszcza tę na dobra inwestycyjne, powstałą w wyniku zaangażowania się konkurentów w produkcję broni i handel nią. Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 249 Umożliwiło to z kolei wzrost importu i stało się dodatkowym bodźcem dla rozwoju całej gospodarki. Na konsekwencje nie trzeba było długo czekać. W 1952 r. po raz pierwszy w historii Republiki Federalnej pojawiła się niewielka nadwyżka w bilansie handlowym - 0,188 mld dolarów. W 1961 r. nadwyżka ta osiągnęła już 6,6 mld dolarów. Ożywienie popytu ze strony zagranicznych kontrahentów wyzwoliło istniejące, a nie wykorzystane dotąd, zdolności produkcyjne i przyczyniło się do zredukowania bezrobocia z 11,4% (l ,58 min) we wrześniu 1950 r. do 0,45% (0,095 min) we wrześniu 1961 r. Liczba ludności czynnej zawodowo wzrosła w tym czasie z 13,827 min do 20,933 min, wchłaniając m.in. kilkumilionową rzeszę uciekinierów z NRD. Rozwój ekonomiczny Republiki Federalnej do 1963 r. najlepiej obrazuje ewolucja stopy wzrostu produktu wewnętrznego brutto. Ilustruje ją tabela I. Do sukcesu gospodarczego przyczyniło się również i to, że Republika Federalna nie ponosiła do 1956 r. kosztów utrzymywania własnej armii, wydatkowane zaś do 1955 r. kwoty na rzecz wojsk okupacyjnych obejmowały, jak się szacuje, niewielką stosunkowo sumę 7,2 mld DM w skali roku. W wyniku podpisania w grudniu 1958 r. Europejskiego Układu Walutowego Republika Federalna uzyskała pełną wymienialność swej waluty. Kurs marki zachodnioniemieckiej, ustalony w ramach systemu z Bretton Woods (l dolar = 4,5 DM), był wyraźnie zaniżony, wręcz protekcjonistyczny. Ułatwiało to eksport, a utrudniało import. Osiągnięta w ten sposób znaczna nadwyżka w bilansie płatniczym doprowadziła do rewaluacji marki w marcu Tabela I STOPA WZROSTU PRODUKTU WEWNĘTRZNEGO BRUTTO W LATACH 1951-1963 (w %)• 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1(1,4 8,9 V 7,4 12,0 7,3 5,7 1958 1959 1960 1961 19A2 19A3 3,7 7,3 9,0 4,9 4,4 3,0 * Pruccniowc /miiiny produktu wewnętrznego brullo w stosunku do roku poprzedniego w cenuch stałych x 1970 r., (id 1960 r. w cenach /. 19SO r. ŹródU): Wiri.vcfitift. Kifnjunktur-Wtłchstum-Struklurwanilet, Nr. 177, Hrg. von der BundeszenITiilc Ilir polilischc Bildung, Bunn 1990, s. l. 250 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 1961 r. o 4,75%. Sukcesy w rozwoju gospodarczym, które przeszły do historii jako tzw. "cud gospodarczy", ułatwiły Republice Federalnej stopniowe odzyskiwanie suwerenności. Przyczyniły się również w znacznej mierze do umocnienia pozycji Adenauera jako kanclerza i CDU/CSU jako partii sprawujących władzę w Bonn. W wyborach do Bundestagu z 6 września 1953 r. CDU/CSU uzyskały 45,2% głosów, SPD otrzymała 28,8% głosów, na FDP zaś głosowało 9,5% wyborców. W porównaniu z wyborami do Bundestagu z 14 sierpnia 1949 r. partie chadeckie poprawiły swój rezultat wyborczy o 14,2%, SPD i FDP zaś pogorszyły go o 0,4% i 2,4%. Nową partią polityczną, której udało się wejść do Bundestagu, był Związek Wypędzonych z Ojczyzny i Pozbawionych Praw (BHE), zrzeszający przedstawicieli ludności przymusowo wysiedlonej z Polski, Czechosłowacji i Węgier. Odzyskanie suwerenności Wybuch wojny koreańskiej przyczynił się - obok zliberalizowania alianckich ograniczeń w handlu zagranicznym - do drugiej rewizji Statutu Okupacyjnego. Obejmowała ona m.in. sprawy tak zasadnicze, jak polityka zagraniczna i obronna Republiki. Dyskusja wokół polityki obronnej wzbudziła wszakże głębokie emocje. O ile uwagę opinii publicznej zwracał sam zamiar remilitaryzacji nowo powstałego państwa, o tyle przedmiotem sporu w łonie gabinetu były metody działania kanclerza. Na wpół konspiracyjne przekazanie 29 sierpnia 1950 r. obu wspomnianych już memorandów w sprawie polityki bezpieczeństwa i stosunków Republiki Federalnej z mocarstwami okupacyjnymi nastąpiło z pominięciem pozostałych członków Wysokiej Komisji Sojuszniczej oraz wielu ministrów rządu federalnego. Doprowadziło to do kryzysu gabinetowego, w którego wyniku 9 października 1950 r. minister spraw wewnętrznych Gustav Heinemann (CDU) podał się do dymisji. Uzasadniając swoją decyzję, Heinemann wypowiedział się przeciw udziałowi Republiki Federalnej w armii zachodnioeuropejskiej, ponieważ stanowiłoby to -jego zdaniem - obciążenie dla sfery wydatków socjalnych, dla nie okrzepłej jeszcze młodej demokracji oraz dla stosunków z ZSRR. Stanowisko Adenauera poparła większość polityków z koalicji rządowej i opozycji parlamentarnej z SPD na czele, lecz przeciw remilitaryzacji występował równie szeroki front Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 251 polityków i działaczy reprezentujących wszystkie większe partie polityczne, związki zawodowe i Kościoły. Konsekwencją deklaracji nowojorskiej z 19 września 1950 r. była wymiana listów między Wysoką Komisją Sojuszniczą a kanclerzem Adenauerem, dokonana 6 marca 1951 r. Adenauer zadeklarował w imieniu rządu gotowość Republiki Federalnej do spłaty długów przedwojennych III Rzeszy i niemieckich długów powojennych oraz zobowiązał się do zapewnienia dostaw surowców niezbędnych dla przemysłu zbrojeniowego państw zachodnich. W tym samym dniu Wysoka Komisja Sojusznicza ogłosiła wejście w życie deklaracji nowojorskiej. Oznaczało to drugą już z kolei rewizję Statutu Okupacyjnego. Deklaracja upoważniała Republikę Federalną do utworzenia ministerstwa spraw zagranicznych oraz do nawiązywania stosunków dyplomatycznych z państwami trzecimi. Tydzień później utworzone zostało ministerstwo spraw zagranicznych RFN, na którego czele stanął Adenauer (1951-1955). Sekretarzem stanu w ministerstwie został Walter Hallstein. 9 lipca 1951 r. Wielka Brytania zakończyła stan wojny z Niemcami. Francja uczyniła to cztery dni później, Stany Zjednoczone zaś 19 października 1951 r. W związku z podpisaniem przez Republikę Federalną Niemiec 18 kwietnia 1951 r. w Paryżu traktatu o utworzeniu EWWS doszło do zniesienia ograniczeń, które należały do skutków wojny, ale nie wynikały z postanowień Statutu Okupacyjnego. W sierpniu 1951 r. zlikwidowane zostały wszelkie ograniczenia w zakresie produkcji stali, a w grudniu tego roku zniesiono Statut Zagłębia Ruhry i zlikwidowano Międzynarodowy Zarząd Zagłębia Ruhry. 27 lutego 1953 r. Republika Federalna zawarła w Londynie układ z osiemnastoma wierzycielami7 o spłacie długów przedwojennych i powojennych. Ogólna kwota zwrotów uzgodniona w układzie wyniosła 13,7 mld DM, czyli 3,27 mld dolarów według kursu z 1938 r. Długi przedwojenne stanowiły ok. 3,5 mld DM, powojenne zaś ok. 10,2 mld DM - głównie z tytułu pomocy ekonomicznej USA, udzielanej w latach 1946-1952 przez Organizację Zarządu i Pomocy na Terenach 7 Wierzycielami tymi byli: Belgia, Cejlon, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Jugosławia, Kanada, Liechtenstein, Luksemburg, Norwegia, Pakistan, Szwajcaria, Szwecja, USA, Wielka Brytania oraz Związek Południowej Afryki (od 1961 r. Republika Południowej Afryki). 2S'i Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Okupowanych (GARIOA). W znacznie mniejszej części natomiast były spłaceniem pomocy ekonomicznej Wielkiej Brytanii (por. tabela II). Ponadto układ londyński zawieszał spłatę reparacji wojennych, czyli odszkodowań na rzecz państw, i odkładał załatwienie tej sprawy do regulacji pokojowej (art. 5). 22 sierpnia 1953 r. Wiaczesław Mołotow i Otto Grotewohl podpisali w Moskwie protokół, na mocy którego ZSRR zrezygnował z dniem l stycznia 1954 r. z dalszego pobierania reparacji wojennych z całych Niemiec. W dniu następnym na mocy podobnego w treści dokumentu, podpisanego z ZSRR w Moskwie, reparacji wojennych zrzekła się również Polska. Według danych Międzysojuszniczej Agencji Reparacyjnej (IARA) z siedzibą w Brukseli wartość reparacji pobranych przez państwa zachodnie w latach 1946-1953 wyniosła 0,517 mld dolarów. Natomiast wysokość reparacji przejętych w tym samym czasie przez ZSRR wyniosła 4,272 mld dolarów (wg niektórych danych ZSRR i NRD), lub 15,789 do 23,717 mld dolarów (wg niektórych danych RFN)8. Odrębnym zagadnieniem były odszkodowania indywidualne dla osób, które na skutek przekonań politycznych, rasy, wyznania lub światopoglądu poniosły szkody na zdrowiu, wolności i własności, oraz dla spadkobierców tych, którzy stracili życie. Wskutek nacisku i zabiegów dyplomatycznych zainteresowanych państw, zwłaszcza Izraela, podjętych w Waszyngtonie, Londynie i Paryżu, Republika Federalna podpisała z mocarstwami zachodnimi traktat regulujący sprawy wynikające z wojny i okupacji (Uberleitungsvertrag) oraz stanowiący umowę dodatkową do układu niemieckiego z 1952/1954. Rząd federalny zobowiązywał się w nim do wypłaty odszkodowań indywidualnych. W latach 1952-1964 zawarte zostały z Izraelem i dwunastoma państwami europejskimi9 umowy dotyczące takich odszkodowań. Największą kwotę wypłacono Izraelowi (3,0 mld DM) i Światowemu Kongresowi Żydowskiemu (0,45 mld DM). Umów w sprawie odszkodowań in- 8 Podstawę prawną dla działalności IARA stanowił układ o reparacjach wojennych podpisany 14 stycznia 1946 r. przez osiemnaście państw. Stronami układu były: Albania, Australia, Belgia, Czechosłowacja, Egipt, Dania, Francja, Grecja, Holandia, Indie, Jugosławia, Kanada, Luksemburg, Norwegia, Nowa Zelandia, USA, Wielka Brytania i Związek Południowej Afryki. 9 Były to: Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Holandia, Luksemburg, Norwegia, Szwajcaria, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy. Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 253 Tabela U WYDATKI MOCARSTW ZACHODNICH NA RZECZ STREF OKUPACYJNYCH l REPUBLIKI FEDERALNEJ NIEMIEC W LATACH 1945-1952 (W MLN DOLARÓW) 1945/46 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1. Pomoc cywilna 19S 2. GARIOA 75 237 788 503 177,8 11,9 4 3. ERP eta. 142 420 302,6 415,8 114,1 4. inne 3 Łączna pomoc USA 273 237 930 923 4811,4 427,7 114,5 Pomoc Wielkiej Brytanii 264 3*3 90 32 1 Łączna pomoc mocarstw zachodnich 537 «00 1020 955 481,4 427,7 1143 Źródło: H. Berger, A. Ritschl. Die Itekonstniklion der Arbeitsieilms in Europu, w: fwnsijahrshefw fUr Zeitfeschichte, 1995, H. 3, s. 479. dywidualnych nie podpisano z państwami bloku wschodniego, głównie dlatego, że Bonn traktowało odszkodowania za prześladowania ze względów czysto narodowych jako część składową reparacji wojennych, a poza tym nie utrzymywało wówczas stosunków dyplomatycznych z tymi krajami (z wyjątkiem ZSRR). Natomiast wypłatę odszkodowań dla ludności niemieckiej regulowały dwie wielokrotnie nowelizowane ustawy z maja 1951 r. i września 1953 r. Na mocy tych ustaw do końca lat sześćdziesiątych wypłacono z tytułu odszkodowań ok. 30 mld marek. Spór o remilitaryzację rozgorzał z nową siłą w 1952 r. i osiągnął punkt kulminacyjny w 1954. Integracja ekonomiczna oraz militarna i polityczna z Zachodem wiązała się ze złożonym problemem zjednoczenia Niemiec. Najbardziej zdecydowanymi rzecznikami i architektami integracji Republiki Federalnej Niemiec z państwami Europy Zachodniej byli politycy CDU/CSU z Adenauerem na czele. Jednocześnie w latach 1946-1952 grupa Jacoba Kaisera w CDU usiłowała bezskutecznie forsować koncepcję takiej polityki, której celem była militarna neutralizacja zjednoczonych Niemiec i przejęcie przez nie roli pomostu między Europą Zachodnią a Wschodnią. Koncepcja Kaisera pokrywała się z poglądami wielu polityków SPD. Nie utożsamiał się z nimi wszakże przewodniczący SPD - Kurt Schumacher. Jego negatywne stanowisko wobec wizji Niemiec jako pomostu między Wschodem a Zachodem było zbieżne z poglądami Adenauera. Jeżeli jednak Adenauer, jako klasyczny pragmatyk, stawiał 254 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 na jedyną realną drogę, czyli stopniowe odzyskiwanie suwerenności przy pomocy mocarstw zachodnich, to Schumacher, bardziej ideolog aniżeli pragmatyk, każde posunięcie w polityce integracyjnej oceniał z punktu widzenia jego skutków dla polityki zjednoczeniowej. Już na przełomie lat 1946/1947 sformułował tezę o możliwości magnetycznego oddziaływania ewentualnego państwa zachodnioniemieckiego na radziecką strefę okupacyjną. To nowe państwo miałoby w przyszłości, dzięki swej atrakcyjności politycznej, ekonomicznej i społecznej, przyciągnąć jak magnes Niemcy Wschodnie i doprowadzić do zjednoczenia. Aż do końca lat pięćdziesiątych zjednoczenie Niemiec było dla SPD zdecydowanie ważniejsze niż ewentualna integracja z Europą Zachodnią. Traktując politykę rządu federalnego jako przeszkodę do zjednoczenia, SPD, wspólnie z KPD, głosowała przeciw ratyfikacji traktatu o utworzeniu EWWS (11 stycznia 1952 r.), wspólnie zaś z KPD, częścią Partii Bawarskiej i Partii Centrum oraz skrajną prawicą - przeciw ratyfikacji układu niemieckiego i układu o utworzeniu EWO (19 marca 1953 r.). Deputowani SPD, wraz z deputowanymi Partii Bawarskiej i Partii Centrum, w trakcie i po zakończeniu debaty ratyfikacyjnej nad tymi układami próbowali stwarzać trudności proceduralne, których celem było doprowadzenie do wydania przez Federalny Trybunał Konstytucyjny orzeczenia o niezgodności układów z Ustawą Zasadniczą, a co za tym idzie, do konieczności ich ratyfikacji większością 2/3 głosów. Zwycięstwo partii chadeckich w wyborach do Bundestagu w 1953 r. oraz utworzenie drugiego rządu koalicyjnego CDU/CSU/FDP/DP/BHE, z Adenauerem na czele, udaremniło jednak te wysiłki. Układ sił między koalicją rządową a opozycją w Bundestagu ułatwił rządowi federalnemu przeforsowanie pakietu układów paryskich z 23 października 1954 r. Zostały one ratyfikowane 27 lutego 1955 r. głosami CDU/CSU, DP, FDP i BHE - przeciw głównie głosom SPD. Najwięcej kontrowersji wzbudził tym razem nie układ niemiecki lub układ o remilitaryzacji, lecz statut europejski dla Zagłębia Saary. 5 maja 1955 r. układy paryskie weszły w życie. W tym samym dniu przestał obowiązywać w Republice Federalnej Statut Okupacyjny oraz rozwiązana została Wysoka Komisja Sojusznicza. Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 255 Równocześnie Republika Federalna uzyskała ograniczoną suwerenność. 6 czerwca 1955 r. utworzone zostało Ministerstwo Obrony, na którego czele stanął Theodor Blank (1955-1956), a następnie Franz Josef Strauss (1956-1962). Dwa dni później stanowisko ministra spraw zagranicznych objął Heinrich von Brentano (CDU). 7 lipca 1956 r. Bundestag uchwalił ustawę o obowiązku służby wojskowej. Rozpoczął się okres tworzenia nowej armii niemieckiej (Bundeswehry). Uzyskanie ograniczonej suwerenności oraz przystąpienie Republiki Federalnej Niemiec do Unii Zachodnioeuropejskiej (7 maja 1955 r.) i NATO (9 maja 1955 r.), przyłączenie Zagłębia Saary (l stycznia 1957 r.), powrót do kraju 9629 niemieckich jeńców wojennych, w wyniku nawiązania stosunków dyplomatycznych z ZSRR (13 września 1955 r.) podczas wizyty kanclerza w Moskwie, a także podpisanie przez rząd federalny 25 marca 1957 r. traktatów rzymskich oraz trwająca nadal koniunktura ekonomiczna - postawiły Adenauera i partie chadeckie na szczycie ich popularności. Widocznym tego efektem były wyniki wyborów do Bundestagu 15 września 1957 r. CDU/CSU uzyskały w nich - jedyną w historii parlamentaryzmu zachodnioniemieckiego - absolutną większość 50,2% głosów. SPD otrzymała 31,8% głosów, FDP zaś osiągnęła 7,7% głosów. Jeżeli różnica głosów między CDU/CSU a SPD wynosiła w 1949 r. 1,8% głosów, to w 1953 r. osiągnęła 16,4%, natomiast w 1957 r. 18,4% na korzyść partii chadeckich. Utworzony 24 października 1957 r. trzeci gabinet Adenauera był koalicją rządową CDU/CSU/DP. Od l lipca 1960 r. partie chadeckie rządziły samodzielnie, ponieważ dwaj ministrowie rządu federalnego z ramienia DP przeszli do CDU. Kontrowersje między CDU/CSU a FDP na temat polityki zagranicznej i projektu nowej ustawy wyborczej stały się przyczyną przejścia FDP do opozycji w lutym 1956 r. Pozostawała w niej do 1961 r. Gdy w wyniku przezwyciężenia, w latach 1961-1962, drugiego kryzysu berlińskiego i kryzysu kubańskiego w polityce USA i ZSRR uwidoczniła się tendencja do respektowania europejskiego status quo oraz obustronnych stref wpływów i interesów - gremia kierownicze SPD i FDP zmieniły swój stosunek do polityki integracyjnej i niemieckiej CDU/CSU. Pogodziły się bowiem z myślą, że zjednoczenie Niemiec jest niemożliwe w najbliższej przyszłości. Dążyły one odtąd 256 Od apogeum zimnąj wojny do fazy kryzysów 1949-1963 do poszukiwania takich rozwiązań, które umożliwiałyby pogodzenie integracji Europy Zachodniej z unifikacją Niemiec. Przełomowe znaczenie w powojennej historii SPD miały przebieg i ustalenia zjazdu federalnego w Bad Godesberg (13-15 listopada 1959 r.). Zjazd dokonał reorientacji programowej partii w polityce wewnętrznej. Kilka miesięcy później ogłoszona została również zmiana programu w polityce zagranicznej. 30 czerwca 1960 r. wiceprzewodniczący frakcji tejże partii w Bundestagu Herbert Wehner (1949-1966) zadeklarował gotowość SPD do respektowania wszelkich zobowiązań międzynarodowych Republiki Federalnej oraz do prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej z CDU/CSU. FDP uczyniła to samo w 1961 r., wchodząc do czwartego gabinetu rządowego Adenauera. Dwa lata później zjazd federalny tej partii w Monachium (1-3 lipca 1963 r.) przyjął uchwałę, zgodnie z którą gospodarcza integracja Europy Zachodniej nie stanowiła już przeszkody dla polityki niemieckiej. Do 1959 r. Adenauer cieszył się wielkim autorytetem w Republice Federalnej jako mąż stanu. Był bezspornym kandydatem swej partii na stanowisko kanclerza. Po 1959 r. jego przeciwnicy polityczni przypisywali mu winę za pogorszenie stosunków z Wielką Brytanią i zarzucali zaniedbywanie niemieckich interesów gospodarczych. Koncepcja brytyjska w sprawie utworzenia strefy wolnego handlu wydawała się im bardzo korzystna dla ekspansywnej gospodarki zachodnioniemiec-kiej. Podstawowy zarzut dotyczył wszakże polityki niemieckiej i wschodniej. Jednostronna polityka zachodnia przyczyniła się bowiem - zdaniem adwersarzy kanclerza- do pogłębienia podziału Niemiec. Zbudowanie 13 sierpnia 1961 r. muru berlińskiego umocniło przeciwników kanclerza i osłabiło pozycję polityczną Adenauera. Rzeczą niezrozumiałą dla opinii publicznej był zwłaszcza fakt, iż kanclerz nie udał się w tym dniu do Berlina, lecz kontynuował własną kampanię wyborczą. Brak zdolności innowacyjnych w polityce rządu federalnego po 1959 r., częste rotacje personalne, a także reorientacja programowa SPD w latach 1959-1960 - spowodowały zmianę preferencji wyborczych dotychczasowego elektoratu CDU/CSU. Podczas wyborów do Bundestagu 17 września 1961 r. po raz pierwszy od 1949 r. nastąpił Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 257 znaczny przepływ wyborców między CDU/CSU a SPD, a także między obu tymi partiami i FDP. CDU/CSU uzyskały 45,3% głosów, powtarzając w zasadzie rezultat wyborczy z 1953 r., ale SPD i FDP osiągnęły swe najlepsze jak dotąd wyniki wyborcze (36,2% i 12,8% głosów). Przyczyniło się to do zmniejszenia różnicy głosów między największymi partiami politycznymi o połowę, z 18,4% do 9,2%. W listopadzie 1961 r. utworzony został czwarty z kolei gabinet z Adenauerem jako kanclerzem na czele. Najbardziej wymownym znakiem czasu był fakt, iż Adenauer, formując swój gabinet - oparty na koalicji CDU/CSU/FDP - wskutek nacisku zwłaszcza Ericha Mendego, przewodniczącego FDP (1960-1968), zgodził się na rezygnację z urzędu kanclerskiego w połowie kadencji parlamentarnej. Symbolicznego znaczenia nabierała również inna okoliczność. W gabinecie tym zabrakło miejsca - znowu wskutek sprzeciwu FDP - dla von Brentano, który od ponad sześciu lat pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych. Był on postrzegany zarówno w stolicach mocarstw zachodnich, jak i w Republice Federalnej, szczególnie w SPD i FDP, jako "zużyty model" polityki niemieckiej i wschodniej, nie dorastający do nowych uwarunkowań międzynarodowych powstałych po wybudowaniu muru berlińskiego. Stanowisko ministra spraw zagranicznych objął teraz Gerhard Schróder (CDU). Pod koniec 1962 r. doszło do kryzysu gabinetowego spowodowanego tzw. aferą Spiegla. 26 października 1962 r. Prokuratura Federalna wydała nakaz aresztowania wydawcy tygodnika "Der Spiegel" Rudolfa Augsteina, eksperta do spraw wojskowych Conrada Ahlersa oraz kilku innych współpracowników czasopisma. Bezpośrednim powodem aresztowania był opublikowany w "Der Spiegel" krytyczny artykuł na temat polityki obronnej rządu. Według opinii Ministerstwa Obrony miały się w nim znaleźć informacje objęte tajemnicą państwową. Aresztowanym postawiono zarzut zdrady stanu. Wkrótce potem afera przekształciła się w kryzys rządowy. Okazało się bowiem, że postępowanie przeciw redakcji tygodnika nastąpiło z pominięciem ministra sprawiedliwości Wolfganga Stammbergera (FDP), natomiast żar rzuty postawione aresztowanym były nieprzekonywające. Ministrowi"' obrony Straussowi udowodniono przekroczenie kompetencji i poświadczenie nieprawdy w parlamencie. 19 listopada na znak protestu FDP 17 - Najnowsza historia świata 258 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 wycofała swoich pięciu ministrów z rządu. Doprowadziło to do upadku całego gabinetu i dymisji Straussa. 14 grudnia 1962 r. zaprzysiężony został piąty i ostatni gabinet Adenauera - oparty ponownie na koalicji CDU/CSU/FDP. Rok później, 15 października 1963 r., Adenauer ustąpił ze stanowiska kanclerza. Rządy "Centrum" we Włoszech 1948-1958 Nowy rząd de Gasperiego, utworzony na zasadzie koalicji chadeków, socjalistów Saragata, liberałów i republikanów, miał większość w parlamencie i rozpoczął zdecydowaną politykę wewnętrzną i zagraniczną. Wybitna osobowość premiera wpływała na kształt włoskiej polityki. Dzięki jego zabiegom Włochy wzięły udział w realizacji planu Marshalla, a w kwietniu 1949 r. przystąpiły do NATO. De Gasperi był rzecznikiem zjednoczenia Europy, toteż wkrótce Italia znalazła się wśród sygnatariuszy utworzonej w 1951 r. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Wydarzenia te (wraz z przyjęciem Włoch do ONZ w 1955 r.) przyczyniły się do umocnienia ich międzynarodowej pozycji. W polityce wewnętrznej jednak de Gasperi musiał godzić z sobą różne odłamy własnej partii, która tylko pozornie była monolitem. Odsunięta od bezpośredniego wpływu na rząd i znajdująca się J^ w opozycji lewica próbowała wykorzystać trudności z przeprowadzę- T niem niektórych reform w sposób niedemokratyczny, wywołując niepokoje i zamieszki. Skutecznie poskramiał je chadecki minister spraw wewnętrznych Mario Scelba. Najważniejszy problem reformy agrarnej rozwiązano jednak tylko połowicznie (w 1950 r.) poprzez przyjęcie szeregu ustaw, które pozwalały na wywłaszczenie majątków powyżej określonej wielkości (od 300-1000 ha) w dolinie Padu i na południu. Rolnictwo pozostawało w dalszym ciągu główną sferą interwencji państwa. Ogromne znaczenie dla zlikwidowania dysproporcji między rozwiniętą północą Włoch a zacofanym południem miało utworzenie w 1950 r. państwowej Kasy dla południa. Aktywna polityka państwa, pomoc w ramach planu Marshalla oraz współpraca zachodnioeuropejska wpłynęły na intensywny rozwój gos- Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 259 podarczy Włoch. Wyjątkowo szybko zaczął rozwijać się przemysł stalowy, mechaniczny, chemiczny, elektryczny oraz naftowy, związany z państwową firmą ENI. Ważnym czynnikiem ożywienia koniunktury gospodarczej stał się wybuch wojny koreańskiej i związane z tym zamówienia zbrojeniowe. W latach 1951-1955 produkcja przemysłowa wzrastała rocznie o ok. 10%, a w pozostałych branżach o 5,6%. Głównymi problemami nadal jednak pozostawały bezrobocie i emigracja związana ze znacznym wzrostem liczby ludności. Wraz z powodzeniem reform gospodarczych rząd de Gasperiego podjął próbę wzmocnienia pozycji rządu poprzez zmianę ordynacji wyborczej. Nowa przewidywała 65% miejsc w parlamencie dla partii lub bloku, który zdobyłby więcej niż 50% głosów. W wyborach w czerwcu 1953 r., które odbywały się w atmosferze ataków lewicy na większościową ordynację, partie koalicji rządowej nie uzyskały jednak upragnionej większości (49,85%). Przywrócono poprzednią ordynację, a sam de Gasperi, rozczarowany niepowodzeniem tak ważnej dla Włoch reformy, wycofał się z życia politycznego. Odtąd chadecja zmuszona była tworzyć słabe rządy w koalicji ze stronnictwami centrowymi. Następcy de Gasperiego starali się kontynuować jego linię polityczną i wprowadzać nowe reformy gospodarcze. Tzw. plan ministra finansów Enzio Yanoniego, obliczony na lata 1955-1965, zmierzał do likwidacji nędzy i bezrobocia poprzez wysoką stopę inwestycji we wszystkich sektorach. Zamierzał w ten sposób stworzyć dodatkowo cztery miliony miejsc pracy. Poza rozwojem inwestycji publicznych przewidywał również ożywienie sektora prywatnego metodą bodźców kredytowych i ulg podatkowych. Widoczny już na początku sukces planu, wyrażający się wysokim tempem wzrostu dochodu narodowego, podwojeniem produkcji i eksportu, był jednocześnie początkiem "włoskiego cudu gospodarczego". Reformom ekonomicznym chadecji sprzyjała atmosfera międzynarodowa po 1956 r. Dzięki inicjatywie rządu włoskiego, w 1957 r. podpisano traktaty rzymskie powołujące do życia EWG i Euratom, co stworzyło dodatkowe możliwości rozwoju dla włoskiej gospodarki. Gwałtowna opozycja komunistów nie miała już większego znaczenia. 17* 260 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 W wyniku wydarzeń 1956 r. (XX zjazd KPZR, powstanie na Węgrzech) Włoska Partia Komunistyczna przeżywała znaczny spadek popularności i znalazła się w stanie ostrego kryzysu wewnętrznego. Ponadto socjaliści Nenniego zaczęli odchodzić od ścisłej współpracy z komunistami, zbliżając się do socjaldemokratów. Stworzyło to możliwość realizacji podstawowego hasła sekretarza generalnego Chrześcijańskiej Demokracji Amintore Fanfaniego "otwarcia na lewo" i sformowania rządu centrolewicowego. Słuszność takiej polityki potwierdziły wybory z maja 1958 r., które przyniosły znaczny sukces chadecji (ponad 40% głosów) i socjalistom ok. 14%), podczas gdy komuniści utrzymali się na dotychczasowym poziomie (23%).^ Państwa nordyckie po II wojnie światowej ^ Szwecja, Dania, Norwegia, Finlandia i Islandia - połączone szeregiem więzów historycznych - określane są nazwą państw nordyckich. Z uwagi jednak na odrębność Finlandii w sferze języka, pochodzenia etnicznego i kultury słuszne wydaje się zawężenie terminu "kraje skandynawskie" do ściśle ze sobą spokrewnionych Danii, Szwecji, Norwegii i Islandii oraz duńskich terytoriów autonomicznych: Wysp Owczych i Grenlandii. Na najnowsze dzieje Półwyspu Skandynawskiego i przyległych krajów duży wpływ miał przebieg II wojny światowej. Swoistość losów poszczególnych państw (okupowane Dania i Norwegia, neutralna Szwecja, Finlandia będąca obiektem agresji ze strony ZSRR, a później walcząca po stronie Niemiec, stojąca w obliczu inwazji hitlerowskiej Islandia związana z Danią unią personalną), w połączeniu z sytuacją geopolityczną pierwszych lat powojennych, stała się główną przyczyną odmienności ich międzynarodowych sojuszy i powiązań gospodarczo-politycznych. Dania, Norwegia i Islandia stały się członkami NATO. Zerwały z koncepcją neutralności na rzecz zbiorowego bezpieczeństwa. Poważną rolę odegrały tu lutowe wydarzenia w Czechosłowacji w 1948 r. oraz zawarcie w kwietniu tego roku układu o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy między ZSRR Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 261 a Finlandią, a więc obawa przed rozprzestrzenieniem się wpływów radzieckich na pozostałe kraje regionu. Szwecja natomiast zachowała aktywną neutralność i nie związała się z żadnym blokiem militarnym. Finlandia, narażona na bezpośrednie naciski ZSRR, zmuszona była do ograniczenia swego zaangażowania i niezależności w stosunkach międzynarodowych. W rezultacie stała się jedynym krajem regionu, który m.in. nie korzystał z szerokiej pomocy amerykańskiej w ramach planu Marshalla (plan ten, jak wiadomo, zakładał m.in. ścisłą współpracę państw uczestniczących, co stało się zasadniczym powodem sprzeciwu Moskwy w sprawie uczestnictwa Finlandii w tej inicjatywie). W 1973 r. Dania weszła w skład EWG, Szwecja, Norwegia i Islandia (od 1970 r.) stały się członkami EFTA. Finlandia także przystąpiła do EFTA (jako członek stowarzyszony), współpracując jednocześnie z RWPG. Jak wykazuje historia, Skandynawowie wyróżniali się zawsze silnym indywidualizmem. Wyrazem tego stała się" m.in. niechęć do wchodzenia w większe struktury międzynarodowe, które mogłyby skutecznie ograniczać ich niezależność. Stąd ich ewentualne członkostwo w NATO czy EWG przez długie lata było przedmiotem kontrowersji. Spektakularnym tego przykładem stało się postawienie przez Norwegów w ogólnonarodowym referendum we wrześniu 1972 r. weta przeciwko przystąpieniu ich kraju do Wspólnot Europejskich (53% przeciw), w czym, poza względami patriotycznymi związanymi z suwerennością, doniosłą rolę odegrały obawy przed konkurencją zachodniego rolnictwa, dopuszczeniem flotylli innych członków Wspólnot do własnych terenów rybołówczych (rybołówstwo jest jednym z zasadniczych działów gospodarki państwa), a także redukcją zdobyczy socjalnych. Zastrzeżenia te nie były obce i pozostałym krajom, czego dowiodło duńskie referendum z czerwca 1992 r. przeciwko traktatowi z Maastricht. W ostatnich jednak latach zdaje się przeważać świadomość niewątpliwych korzyści płynących z faktu członkostwa we Wspólnym Rynku, na co wskazywały przeforsowane w Szwecji, Finlandii i Norwegii (w 1992 r.) wnioski o przystąpienie do Wspólnot Europejskich. O ile jednak Finlandia i Szwecja stały się ostatecznie w 1995 r. członkami Unii Europejskiej, to Norwegowie po raz kolejny odrzucili wniosek rządu o przystąpienie ich kraju do Wspólnot. 262 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Równocześnie wzajemne powiązania krajów nordyckich należą do najbardziej wszechstronnych i najsilniej rozwiniętych we współczesnym świecie. Choć geneza ich sięga jeszcze ubiegłego stulecia, to ich pełny rozwój przypadał na okres po II wojnie. Udziałem tych państw stała się znaczna integracja ich struktur i działań administracyjnych, socjalnych, prawnych, oświatowych, naukowych i artystycznych. Wyrazem pogłębiającej się współpracy była przede wszystkim powstała w 1952 r. Rada Nordycka, która jednak początkowo (do 1955 r.) nie mogła objąć Finlandii, z powodu jej powiązań z ZSRR i ograniczeń w polityce zagranicznej. Organizacja ta, znana również jako Rada Północna lub Rada Konsultatywna Państw Skandynawskich, rozszerzyła się na wszystkie państwa regionu z chwilą odprężenia w stosunkach międzynarodowych i modyfikacji dotychczasowej polityki ZSRR. Rada Nordycka jest wspólnym organem parlamentów krajów członkowskich, w tym także trzech terytoriów autonomicznych: duńskich Wysp Owczych i Grenlandii oraz fińskich Wysp Alandzkich. Zgodnie ze statutem, w jej skład wchodzą zarówno deputowani do poszczególnych ciał ustawodawczych, jak i przedstawiciele rządów w randze ministrów. Jako organ o charakterze konsultacyjnym i doradczym, nie może ona podejmować zobowiązujących decyzji, ograniczając się jedynie do wskazań i zaleceń w wielu dziedzinach, z wyjątkiem problematyki wojskowej i politycznej. Jeżeli początkowo Rada zajmowała się głównie sprawami oświaty, kultury, prawa, opieki socjalnej, budownictwa, transportu czy łączności, to w następnych latach podejmowała również kwestie gospodarcze i handlowe. Choć znacząca, organizacja ta - jako jedynie organ parlamentów - napotykała pewne ograniczenia swych możliwości. W związku z tym zdecydowano się poczynić dalsze kroki w dziedzinie integracji, w postaci m.in. podpisanego w 1962 r. układu o współpracy państw nordyckich (tzw. "konwencja nordycka"), a w latach siedemdziesiątych powołania (w 1971 r.) Nordyckiej Rady Ministrów (jej stronami zostały rządy poszczególnych krajów) czy utworzenia Nordyckiego Banku Inwestycyjnego (w 1976 r.). Nie udało się jednak stworzyć unii celnej ani "wspólnego rynku", podejmowane zaś w tym zakresie (pod koniec lat sześćdziesiątych i w latach siedemdziesiątych) plany Nordyckiej Unii Gospodarczej (NORDEK) oraz Skandynawskiej Unii Gospodarczej Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 263 (SKANDEK, bez Finlandii) nie zostały ostatecznie zrealizowane. Okazało się bowiem, że niektóre z ważnych dziedzin życia gospodarczego w każdym z tych państw (głównie rolnictwo i rybołówstwo) obciążone byłyby zbyt dużymi kosztami. Stosunkowo najmniejsze postępy - ze zrozumiałych względów - poczyniono na płaszczyźnie politycznej. Niepowodzeniem skończyły się wysuwane przez Szwecję propozycje północnego sojuszu obronnego, szczególnie żywe w latach 1948-1949. Mimo to przez długie lata kraje te prowadziły zbieżną w wielu sprawach politykę zagraniczną, z inicjatywami na rzecz międzynarodowego bezpieczeństwa na czele. Szczególną rolę odegrała tu działalność długoletniego socjaldemokratycznego premiera Szwecji Olofa Palmego, z którego inicjatywy w 1980 r. powstała Niezależna Komisja do Spraw Rozbrojenia i Bezpieczeństwa (tzw. "Komisja Palmego"), w latach następnych zaś upowszechniona została idea strefy bezatomowej w Europie Północnej. Szacunek światowej opinii publicznej i rządów wzbudziły szeroka pomoc humanitarna dla krajów Trzeciego Świata, liczne pokojowe inicjatywy wysuwane zwłaszcza przez Szwecję i Finlandię oraz ich udział w akcjach mediacyjnych i rozjemczych w najbardziej zapalnych rejonach globu. Trudną do przecenienia rolę odegrała Finlandia w przygotowaniach do Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, której końcowa faza z udziałem szefów rządów odbyła się w Helsinkach od 30 lipca do l sierpnia 1975 r. Nie było również dziełem przypadku, że aż dwóch polityków skandynawskich kierowało pracami ONZ (Norweg Trygve Lie i Szwed Dag Hammarskjóld). Duża aktywność krajów nordyckich sprawiła, że stanowiły one liczący się czynnik we współczesnych stosunkach międzynarodowych. Po II wojnie światowej Skandynawia poczyniła ogromne postępy gospodarcze i społeczne. Kraje Północy osiągnęły jeden z najwyższych poziomów życia, zbudowały skuteczny system kształcenia powszechnego, przodują również w ochronie praw człowieka i w zakresie tworzenia niemal doskonałego modelu państwa opiekuńczego. Model ten szczególnie spektakularny charakter przybrał w Szwecji, o której mówiono, że otaczała obywateli kuratelą od kołyski aż po grób. Ogromne środki przeznaczano na cele socjalne, m.in. emerytury, oświatę, świadczenia zdrowotne, wysokie zasiłki dla bezrobotnych 264 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 i zasiłki rodzinne, nawet zniżki świąteczne dla niepracujących żon, co jednak nie pozostało bez wpływu na stabilność i prężność szwedzkiej gospodarki. Przez dłuższy czas do krajów o najwyższym poziomie życia zaliczały się jedynie Szwecja i Dania, pozostałe zaś, jak na miejscowe warunki, były stosunkowo ubogie, dodatkowo upośledzone zniszczeniami i następstwami wojny. Stan ten zaczął ulegać zmianie w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, gdy prosperity stała się udziałem również Finlandii i Islandii, utrwalającej swą pozycję jednego z czołowych eksporterów ryb. Największy jednak sukces osiągnęła Norwegia, która dzięki odkryciu na Morzu Północnym znacznych zasobów ropy naftowej i gazu stała się potęgą gospodarczą w skali europejskiej. Równocześnie jednak pierwsze symptomy stagnacji zaczęła przeżywać Dania, która przeszła następnie przez okres osłabienia koniunktury, wzrostu bezrobocia i inflacji. Narastające problemy gospodarcze w latach osiemdziesiątych dały się zauważyć również w Szwecji, w czym niepoślednią rolę odegrał, coraz bardziej kosztowny, system świadczeń społecznych. Powszechnie podziwiany szwedzki model państwa opiekuńczego na dłuższą metę nie zdał egzaminu. W swym egalitaryzmie posuwał się - jak się zdaje - zdecydowanie za daleko. Podjęte w Szwecji w ostatnim czasie radykalne kroki sanacyjne oznaczać mogą poważne zmiany w tej, będącej do niedawna przedmiotem dumy, dziedzinie. Cechą charakterystyczną życia wewnętrznego krajów nordyckich było znaczne zainteresowanie ich obywateli polityką, przejawiające się m.in. w wysokiej na ogół frekwencji wyborczej (w Islandii sięgała ona 90%). Dużą rolę odgrywał masowy ruch spółdzielczy. Wyrazem mocnego przywiązania do własnej historii i tradycji było zachowanie aż w trzech państwach: Danii, Norwegii i Szwecji, ustroju monarchicz-nego. W każdym z nich jednak rola króla ograniczała się do funkcji niemal wyłącznie reprezentacyjnych. Najdalej proces ten zaszedł w Szwecji, gdzie konstytucja z 1973 r. odebrała monarsze realny wpływ na politykę kraju. W Danii natomiast przyjęta w 1953 r. ustawa zasadnicza gwarantowała królowi jeszcze pewne formalne uprawnienia, jak przyjmowanie rezygnacji premiera i desygnowanie jego następcy, przewodniczenie posiedzeniom rządu czy sprawowanie na- Tendencje Integracyjne w.świecie zachodnim 265 czelnego dowództwa. Rzeczywista władza w tych krajach, będących przykładnymi demokracjami parlamentarnymi, spoczywała w rękach parlamentu i rządu z premierem na czele. Warto zaznaczyć, że panujący w Skandynawii monarchowie są ze sobą blisko spokrewnieni, a domy królewskie duński i norweski wywodzą się z tej samej dynastii Oldenburgów (panujący do 1947 r. w Danii i do 1957 r. w Norwegii Chrystian X i Haakon VII byli rodzonymi braćmi). W dwóch pozostałych krajach nordyckich: Finlandii i Islandii, istnieje republikański system rządów z szerokimi uprawnieniami prezydenta. We wszystkich państwach północnych, z wyjątkiem Islandii, czołową rolę odgrywają silne partie socjaldemokratyczne, podczas gdy pozostałe siły polityczne są na ogół podzielone. Szczególnie mocną pozycję posiadają socjaldemokraci w Szwecji i Norwegii, gdzie poparcie społeczne dla nich, mierzone liczbą oddanych głosów w wyborach powszechnych, często sięga nawet 40-45%; również w Danii uzyskiwali oni na ogół ponad 30%. W rezultacie prawie bez przerwy po II wojnie socjaldemokraci sprawują tu władzę, tworząc rządy albo samodzielnie, albo jako główny członek koalicji. Najdłużej w Szwecji (do 1976 r., 1982-1991 i od 1994 r.) i Norwegii (w zasadzie do 1965 r., potem z trzema kilkuletnimi przerwami od 1971 r.), krócej w Danii (do 1968 r., z wyjątkiem trzyletniego okresu na początku lat pięćdziesiątych, 1971-1982 z krótką przerwą w połowie dekady i od 1993 r.), gdzie zresztą stosunkowo wcześnie socjaldemokracja utraciła większość w parlamencie, co oznaczało polityczny impas, znamionujący przez długie lata najnowsze dzieje tego kraju. Z jej szeregów wywodzili się; znani politycy skandynawscy - premierzy Szwecji: Tage Erlander (1946-1969, jeden z najdłużej spośród demokratycznie wybranych rządzących w Europie) i Olof Palmę (1969--1976 i 1982-1986), oraz Norwegii - Einar Gerhardsen (1945-1951, 1955-1963, 1963-1965) i Gro Harlem Brundtland (1980-1981 i od 1986 r. z kilkumiesięczną przerwą w 1990 r.). Najważniejsza rola wśród nich przypadła Olofowi Palmemu, jednemu z najbardziej dynamicznych mężów stanu drugiej połowy XX wieku, pod którego rządami Szwecja w istocie zbliżyła się do ruchu państw niezaangażowanych. Jego postawę znamionowało przywiązanie do demokratycznego socjalizmu jako systemu sprawiedliwości i równości społecznej, dbałość 266 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-19(3 o realizację koncepcji "państwa dobrobytu", wrogość wobec komunizmu i liberalizmu, antyamerykanizm i sympatia dla Trzeciego Świata. Śmierć Olofa Palmego w wyniku nie wyjaśnionego zamachu w lutym 1986 r. odbiła się w świecie szerokim echem. Duże znaczenie mają socjaldemokraci również w Finlandii, zdobywając w wyborach poparcie około 20-25% głosujących. Mimo to przez dłuższy czas ich bezpośrednie oddziaływanie na sprawy państwa było ograniczone, albowiem nie ufający im ZSRR wyraźnie nalegał na odsuwanie ich od władzy. W warunkach reprezentacji wielu partii w fińskim parlamencie niezwykle komplikowało to sytuację wewnętrzną, uniemożliwiając stworzenie jakiejkolwiek stabilnej większości. W rezultacie powoływane gabinety okazywały się nietrwałe. Poważny wzrost znaczenia tej partii datuje się od 1966 r., tj. od czasu jej wejścia do koalicji rządzącej. W latach osiemdziesiątych osiągnęła ona, jak dotąd, apogeum wpływów, obsadzając urzędy prezydenta (Mauno Koivis-to) i premiera (Kalevi Sorsa) oraz osiem stanowisk ministerialnych. Mniejsza rola Partii Socjaldemokratycznej w Islandii (10-20% głosów w wyborach) wynikała głównie z wewnętrznego rozbicia tworzącego ją ruchu i istnienia kilku partii o zbliżonym profilu. Stąd największe znaczenie miały tu konserwatywna Partia Niepodległości, uzyskująca poparcie 30-45% głosów, oraz liberalna Partia Postępowa. Również i w pozostałych państwach nordyckich istotne wpływy miały ugrupowania konserwatywne i liberalne oraz centrowe, które niejednokrotnie, w różnych konfiguracjach, stanowiły podstawę rządzącej koalicji. Ciekawym wyjątkiem była Finlandia, gdzie dość mocną pozycję miała Komunistyczna Partia Finlandii (KPF) oraz inne siły lewicowe, skupione w utworzonym w listopadzie 1944 r., a kierowanym przez KPF Demokratycznym Związku Narodu Fińskiego. Przez wiele lat głosowało na niego ponad 20% wyborców. W rezultacie organizacja ta stała się istotnym elementem życia politycznego. O jej znaczeniu świadczyło m.in. obsadzenie w latach 1946-1948 urzędu premiera i ministra spraw wewnętrznych, a w latach 1966-1971 i 1975-1982 (z przerwami) członkostwo w rządzącej koalicji centrolewicowej. Finlandia była w tym czasie jedynym w Europie krajem niekomunis-tycznym, w którego rządzie zasiadali komuniści. Na ten stan rzeczy decydujący wpływ miały szczególne stosunki, jakie łączyły to państwo Tendencje integracyjne w jwlecie zachodnim 267 z ZSRR. Poważne zmiany w polityce międzynarodowej w latach osiemdziesiątych, upadek ZSRR oraz wewnętrzne rozbicie w szeregach KPF ograniczyły znacznie wpływy komunistów, sam zaś Demokratyczny Związek Narodu Fińskiego uległ w 1990 r. rozwiązaniu. W pozostałych krajach regionu partie komunistyczne po początkowym okresie wzrostu popularności, czego przykładem był m.in. udział w pierwszych powojennych rządach duńskim i norweskim oraz spora reprezentacja w parlamentach Szwecji, Danii i Norwegii, notowały spadek swych wpływów. Z czasem uległy one wewnętrznym podziałom, tracąc, z wyjątkiem Szwecji, znaczenie polityczne. Znamienną cechą życia politycznego państw skandynawskich były powtarzające się secesje i rozłamy w partiach oraz powstawanie nowych ugrupowań. Szczególne rozmiary zjawisko to przybrało w Danii w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, komplikując w poważnym stopniu wielopartyjny układ sił. Najbardziej spektakularny charakter miało pojawienie się w 1972 r. populistycznej prawicowej Partii Postępu Mogensa Glistrupa, która nieoczekiwanie w przeprowadzonych rok później wyborach stała się najsilniejszym po socjaldemokratach ugrupowaniem w Danii. Szczególne losy po II wojnie światowej stały się udziałem Finlandii. Uznana za stronę współdziałającą z III Rzeszą, musiała podpisać 10 lutego 1947 r. traktat pokojowy z krajami koalicji antyhitlerowskiej. Jego postanowienia, właściwie zgodne z żądaniami ZSRR, stanowiły powtórzenie rozejmu moskiewskiego z września 1944 r. W rezultacie ZSRR uzyskał potwierdzenie swej granicy z marca 1940 r. (z częścią Karelii i regionem Petsamo na północy) oraz odszkodowania wojenne na sumę 300 min dolarów. Ogromne znaczenie miało wydzierżawienie przezeń na pięćdziesiąt lat bazy morskiej Porkkala Udd na południe od Helsinek. (Baza została zwrócona Finlandii już w 1955 r., co było, jak się zdaje, nie tyle wynikiem współpracy Helsinek z ZSRR - ile, podobnie jak ustępstwa w sprawie Austrii, próbą Związku Radzieckiego wywarcia wpływu na niekorzystny dla niego rozwój wydarzeń na zachodzie Europy - z wejściem RFN do NATO na czele -oraz wyrazem propagandowej ofensywy Kremla). Początkowo rodziło się podejrzenie, że w kraju zainstalowany będzie posłuszny Moskwie rząd złożony z miejscowych komunistów. Kroki takie zostały wprawdzie podjęte, czego przejawem były próby 26S Od apogeum zimnej wojny do .fazy kryzysów 1949-^963 podporządkowania policji partii komunistycznej przez jej członka, ministra spraw wewnętrznych Yrjó Leina, oraz przygotowania do zamachu stanu (maj 1948 r.), zakończyły się one jednak niepowodzeniem. Nie zyskały też wsparcia ze strony ZSRR. Niepoślednią rolę odegrały tu zapewne obawy Stalina, że uzależnienie Finlandii może doprowadzić do porzucenia przez Szwecję dotychczasowej neutralności i związania jej z mocarstwami zachodnimi. W ten sposób Finlandia zachowała niepodległość, choć była ona obwarowana pewnymi zastrzeżeniami. Dało to początek epoce tzw. "finlandyzacji", która przez wiele lat określała odtąd charakter kraju. Jej wyrazicielem był wybrany w 1946 r. prezydent Juho Kusti Paasikivi, rzecznik współpracy z ZSRR, przy zachowaniu pełnej neutralności i swobody w polityce wewnętrznej (tzw. "linia Paasikivi"). Za cenę uznania interesów wojskowych ZSRR, poważnych ustępstw w polityce zagranicznej (m.in. niewiązania się z ugrupowaniami zachodnimi) oraz ścisłej współpracy gospodarczej ze wschodnim sąsiadem Finlandia uzyskała poszanowanie swego wewnętrznego ładu. Wyraziło się to w zachowaniu wielopartyjnej demokracji parlamentarnej i gospodarki wolnorynkowej. Na mocy podpisanego w kwietniu 1948 r. układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej, zakładającego m.in. wspólną obronę i konsultacje na wypadek zagrożenia militarnego, ZSRR stał się gwarantem ustroju (neutralności) Finlandii, otwierając sobie w praktyce możliwość wprowadzenia do niej oddziałów Armii Czerwonej. Kontynuatorem polityki ,,finlandyzacji" po ustąpieniu Paasikiviego był Urho Kaleva Kekkonen, długoletni prezydent Finlandii (1956- 1981), którego znaczenie daleko wykroczyło poza rządzony przez niego kraj. Kres tej linii przyniosły gruntowne zmiany w stosunkach międzynarodowych lat osiemdziesiątych, z kryzysem komunizmu na czele. Na początku następnej dekady Finlandia zdawała się już dokonywać odwrotu od tradycyjnej neutralności, czego wyrazem był m.in. wniosek o przyjęcie do Wspólnot Europejskich oraz o status obserwatora w Radzie Północnoatlantyckiej, czyli na forum dyskusyjnym państw NATO i członków byłego Układu Warszawskiego. Symboliczne znaczenie miał podpisany w 1992 r. nowy układ polityczny z Rosją, oparty na dobrosąsiedzkich i równoprawnych stosunkach, który zastąpił traktat z 1948 r. Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 269 Chociaż jedną z konsekwencji "finlandyzacji" było zachowanie struktur właściwych demokratycznym państwom zachodniej Europy, to przez długie lata Finlandia pozostawała pod silnym pośrednim naciskiem ZSRR. Traktował on ją jak swoją strefę wpływów, niejednokrotnie angażując się w jej wewnętrzne sprawy. Spektakularnym tego przejawem był przez długi czas wybór fińskiego prezydenta czy premiera, uzależniony faktycznie od zgody Kremla. Jakiekolwiek próby zbliżenia z Zachodem wywoływały zdecydowaną kontrakcję ZSRR (jak w 1958 r., gdy interwencja dyplomatyczna Moskwy spowodowała upadek rządu socjaldemokraty Karia-Augusta Fagerholma). Kreml oddziaływał też na charakter koalicji rządowych oraz wspierał finansowo różne organizacje i osobistości fińskiego życia politycznego. Neutralność kraju pozwoliła jednak na zapewnienie stosunkowo szybkiego rozwoju gospodarczego, w wyniku którego już w latach siedemdziesiątych znalazł się on w czołówce państw europejskich. Istotną rolę w stosunkach międzynarodowych lat sześćdziesiątych odegrała znajdująca się na uboczu i słabo zaludniona (około 260 tyś. ludności na 103 tyś. km2) Islandia. Podstawowe jej bogactwo, ryby, przyciągało flotylle z całego niemal świata, te jednak, poławiając kilkakrotnie więcej niż flota islandzka, wyjaławiały w bardzo szybkim tempie tamtejsze łowiska. Znalazłszy się w ten sposób niemal na krawędzi krachu gospodarczego, kraj zdecydował się na radykalne posunięcia. Polegały one na rozszerzaniu strefy wód przybrzeżnych, oznaczających wyłączność połowów, z trzech mil do dwunastu w 1958 r., pięćdziesięciu mil w 1972 r. i wreszcie dwustu mil w 1975 r. Kolejne te decyzje, o poważnym znaczeniu dla światowej gospodarki morskiej, wywoływały ogromne napięcia międzynarodowe. Stały się też przyczyną ostrych konfliktów z Wielką Brytanią, głównym eksploatatorem wód islandzkich (prawie 65% połowów do 1959 r.), konfliktów zwanych "wojnami dorszowymi". Rozwój sytuacji doprowadził nawet w 1976 r. do zerwania stosunków dyplomatycznych, co przy członkostwie obu tych krajów w tej samej organizacji militarnej (NATO) było szczególnie groźnym zjawiskiem. Obydwa państwa znalazły się niemal na krawędzi zatargu zbrojnego. Spór został ostatecznie zakończony ustępstwami ze strony Wielkiej Brytanii, co było w dużej mierze wynikiem wpływu, jaki wywarły na nią USA, 270 Od apogeumzimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 zaniepokojone groźbą Islandii opuszczenia NATO w wypadku nie-uznania jej decyzji. Islandia bowiem stanowi istotne ogniwo Paktu Północnoatlantyckiego z racji swojego strategicznego położenia i zlokalizowania na jej obszarze ważnej lotniczej amerykańskiej bazy wojskowej w Keflavik, której przyszłość była zresztą od dawna przedmiotem częstych kontrowersji i głównym problemem politycznym na wyspie (podobnie jak i członkostwo w NATO). Wewnętrzną sytuację regionu nordyckiego bezpośrednio po wojnie komplikował radziecko-norweski zatarg w sprawie Svalbardu, norweskiej prowincji w Arktyce o specjalnym statusie, obejmującej archipelag Spitsbergen, pobliskie wyspy i znacznie dalej leżącą Wyspę Niedźwiedzią. Już jesienią 1944 r. ZSRR, doceniając walory strategiczne i gospodarcze tego terytorium, wystąpił z rewizją traktatu z 1920 r. Żądał przekazania mu Wyspy Niedźwiedziej oraz ustanowienia wspólnej norwesko-radzieckiej administracji nad całym Svalbardem. Propozycja ta została ponowiona w styczniu 1947 r. i mimo zachowania status quo (równouprawnienie wszystkich sygnatariuszy traktatu w wykorzystaniu zasobów naturalnych archipelagu, przy równoczesnej jego demilitaryza-cji i neutralności, z uznaniem suwerenności Norwegii) pozostawiła pewien osad w stosunkach norwesko-radzieckich. Wyrazem zainteresowania ZSRR regionem skandynawskim była także okupacja do wiosny 1946 r. duńskiej wyspy Bomholm na Morzu Bałtyckim. Kraje nordyckie należą do najbardziej jednolitych pod względem etnicznym państw Europy. Jedyne mniejszości narodowe to właściwie zamieszkujący na dalekiej północy, w łącznej liczbie około 40 tyś., Lapończycy oraz kilkudziesięcioty sieczna grupa niemiecka występująca w Danii przy granicy z RFN. Istotne znaczenie ma również na ogół wykształcona i silna ekonomicznie szwedzka mniejszość językowa w Finlandii, pozostałość wielowiekowego panowania Szwecji, stanowiąca około 6,5% ludności Finlandii (po II wojnie światowej grupa ta na skutek procesów asymilacyjnych i emigracji wykazywała tendencję malejącą). Pod względem przynależności narodowej identyfikowało się ją ze wspólnotą fińską, a obydwa języki, fiński i szwedzki, określane były jako macierzyste i równouprawnione. Pozostałością złożonego dziedzictwa było także oficjalne występowanie w Norwegii dwóch odmian języka: bardziej rozpowszechnionej, tzw.riksmal (od Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 271 1929 r. pod nazwą bokmal), rozwiniętej pod znacznym wpływem duńskiego, i landsmal (od 1929 r. pod nazwą nynorsk) - pochodzącej od dialektów ludowych i bliższej dawnemu językowi norweskiemu. W ostatnich latach obraz etniczny całego skandynawskiego regionu uległ pewnym zmianom wskutek masowego napływu (zwłaszcza do Szwecji) zagranicznej siły roboczej, co stanowi dziś jeden z istotniejszych problemów życia wewnętrznego tego kraju. Dla całości obrazu konieczne wydaje się również przedstawienie pewnych informacji o zamorskich posiadłościach Danii, tradycyjnie wiązanych z regionem nordyckim. Położone na Morzu Norweskim, między Wielką Brytanią a Islandią, Wyspy Owcze stanowią od 1948 r. kraj autonomiczny o powierzchni 1,4 tysięcy km2 i blisko 50 tysiącach ludności, z własnym parlamentem i lokalnymi organami władzy, flagą i prawem używania w administracji i szkolnictwie własnego języka faroerskiego (bliski islandzkiemu i staronorweskiemu). W kompetencji rządu duńskiego znajdują się natomiast sprawy obrony, polityki zagranicznej i sądownictwa. Wyrazem łączności z Danią jest również reprezentacja Wysp w parlamencie duńskim, każdorazowo przez dwóch deputowanych. W życiu wewnętrznym kraju odczuwa się jednak wyraźne dążenia do poszerzenia zakresu autonomii. Grenlandia - największa wyspa świata (2,175 tyś. km2, 55 tyś. ludności) - do 1953 r. stanowiła duńską posiadłość kolonialną. Przyznany jej wówczas samorząd lokalny został w 1979 r. znacznie rozszerzony, sam kraj zaś otrzymał autonomię wewnętrzną. W latach następnych samorząd przejął szereg uprawnień, m.in. w zakresie gospodarki, finansów, oświaty i kultury, język grenlandzki natomiast uznano za pierwszy i podstawowy język oficjalny; dokonano również zmian w nazewnictwie geograficznym. W gestii Danii pozostały w dalszym ciągu polityka zagraniczna, obronność i sprawy walutowe. Zachowano także reprezentację Grenlandii w parlamencie duńskim (dwóch deputowanych). W latach osiemdziesiątych na wyspie zaczęły narastać tendencje do pełnej niezależności. Ich wyrazem było m.in. wystąpienie kraju z EWG w 1985 r., w czym kluczową rolę odegrały obawy przed konkurencją nowocześniejszych statków rybackich z państw EWG oraz troska o zachowanie własnej tożsamości narodowej i dziedzictwa historyczno-kulturowego. 272 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysfiw 1949-1963 ; Stany Zjednoczone 1949-1963 Tt h Truman, po wygraniu wyborów prezydenckich, wznowił naciski na n Kongres, aby przyjął szeroki program reform społecznych, które u zaczęto podówczas określać mianem Sprawiedliwego Ładu (Fair B Deal), mającego być kontynuacją Nowego Ładu. Jego zarys prezydent v przedstawił Kongresowi w styczniu 1949 r. Kongres, zdominowany I przez republikanów i konserwatywnych demokratów z Południa, j przyjął tylko niektóre jego propozycje: wzrost płacy minimalnej, i < rozszerzenie zakresu ubezpieczeń społecznych oraz przyznanie fun- j duszy na rozwój taniego budownictwa mieszkaniowego. Odrzucił jednak resztę punktów Sprawiedliwego Ładu. Kraj był w fazie wzrostu gospodarczego i głębsze reformy nie wydawały się potrzebne. Był to okres narastającej konfrontacji z ZSRR, co rzutowało także na stosunki wewnętrzne w USA. Komitet Izby Reprezentantów do spraw Działalności Antyamerykańskiej, powołany do życia jeszcze w 1938 r., by przeciwstawić się nazistowskiej penetracji w Stanach Zjednoczonych, zmierzał w kierunku eliminacji komunistów ze związków zawodowych, Hollywood i rządu. Komitet stał się głośny z powodu cynicznych prób zbicia kapitału na antykomunistycznej histerii. Sam Truman przeforsował wcielenie w życie programu bezpieczeństwa i lojalności urzędników federalnych. Pozwalał on na pozbawianie pracy wielu osób mimo nie sprecyzowanego kryterium lojalności i braku konfrontacji "oskarżyciela" i "oskarżonego". Prezydent mniemał, iż posunięcie to zneutralizuje "polityczne błoto", którym obrzucali go jego oponenci. Jednak nie wszystkie jego ofiary były niewinne. Szpiegiem radzieckim okazał się były wysokiej rangi urzędnik Departamentu Stanu Alger Hiss, skazany w styczniu 1950 r. Republikanie nie przegapili tej okazji i w swej propagandzie utożsamiali Nowy Ład z kryptokomunizmem. Wkrótce nałożyła się na to kwestia szpiegostwa atomowego. W lutym 1950 r. ujawniono, że naukowiec brytyjski dr Klaus Fuchs systematycznie przekazywał Rosjanom w latach 1943-1947 materiały na ten temat. Jego współpracownikami amerykańskimi mieli być Julius i Ethel Rosenbergowie, straceni w 1953 r. We wrześniu 1950 r. Kongres przyjął, kilkoma zaledwie głosami przewagi, drastyczną ustawę o bezpieczeństwie wewnętrznym, zwaną Tendencje integracyjne w kwiecie zachodnim 273 również McCarran Bili. Nakazywała ona rejestrację komunistycznych lub kryptokomunistycznych organizacji, zakazywała zatrudniania komunistów w sferach powiązanych z obronnością oraz domagała się ujawnienia wszystkich, którzy należeli do tychże organizacji, od momentu przybycia do USA. Truman, argumentując, iż stoi ona w sprzeczności ze swobodami obywatelskimi, postawił weto, lecz Kongres uchwalił ową ustawę ponownie rok potem'°. Liderem ruchu antykomunistycznego stał się pod koniec lat czterdziestych obsesyjnie antylewicowy republikański senator z Wisconsin Joseph R. McCarthy. Szczyt jego działalności przypadł na lata 1950-1954. Twierdził on, iż setki komunistów pracują nadal w Departamencie Stanu. Jakkolwiek nigdy tych oskarżeń nie udowodnił, zdobył dość szeroką popularność na Środkowym Zachodzie, a także pośród niedawnych emigrantów ze wschodniej Europy i w katolickich środowiskach robotniczych. Jakkolwiek czołowi republikanie nie podzielali demagogicznych metod McCarthy'ego, to jednak wykorzystywali jego posunięcia w walce z ekipą Trumana. Szala przechyliła się na niekorzyść senatora dopiero w 1954 r., kiedy to zaatakował on sekretarza obrony Roberta T. Stevensa, a pośrednio samego prezydenta. W odpowiedzi do szerokich kręgów opinii publicznej dotarły wiadomości, że podczas służby wojskowej senator wyzyskiwał własną pozycję do zapewnienia sobie nieformalnych przywilejów. W grudniu 1954 r. spotkało go za to oficjalne potępienie ze strony Senatu, co pociągnęło za sobą rychły kres kariery politycznej McCarthy'ego. Zmarł w osamotnieniu w maju 1957 r. Kampania prezydencka w 1952 r. przypadła na okres, gdy Amerykanie wyraźnie już tęsknili za bezpieczeństwem, spokojem i pragnęli położenia kresu stronniczym utarczkom. Najwłaściwszym kandydatem okazał się Dwight David Eisenhower, piastujący od 1951 r. stanowisko dowódcy NATO. Był on dość powszechnie utożsamiany ze zwycięstwem nad Niemcami, a następnie z oporem przeciw radzieckiej ekspansji (doktryną powstrzymywania, containement). Personifikował żołnierskie cnoty, nie dając jednocześnie podstaw do oskarżeń o mili-taryzm. Eisenhower zdobył, jako kandydat republikanów, prawie 10 Stanowisko Trumana zostało, nawiasem mówiąc, poniewczasie podtrzymane przez Sąd Najwyższy w 1965 r. 18 - Najnowsza historia Świata 274 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 34 min głosów wyborców i 442 głosy elektorów, podczas gdy jego rywal Adiai E. Stevenson nieco ponad 27 min głosów wyborców, ale zaledwie 89 głosów elektorskich. Eisenhower pojmował prezydenturę w nieco węższych ramach niż jego poprzednicy. Opowiadał się za wyraźnym rozdzieleniem władzy wykonawczej i ustawodawczej, twierdził, że tak Roosevelt, jak i Tru-man uzurpowali sobie uprawnienia Kongresu. Zarazem jednak głosił pogląd, że administracja winna współdziałać ze strukturami legislacyjnymi. W sprawach wewnętrznych ekipa Eisenhowera starała się, w imię pragmatyzmu, godzić liberalizm z konserwatyzmem, unikając wszelkiego doktrynerstwa. Koncepcję tę określono mianem "dynamicznego konserwatyzmu". W praktyce oznaczało to zmniejszenie zakresu interwencji państwa w gospodarkę przy jednoczesnym nacisku na indywidualny wzrost zamożności. Starano się jednak kontynuować powstałe w okresie Nowego Ładu programy opieki społecznej, podkreślano też odpowiedzialność rządu za stwarzanie warunków do rozwoju gospodarczego. Próbowano wreszcie uprościć i zredukować biurokrację federalną, a także powstrzymać "pełzający socjalizm". W gabinecie znalazło się wielu ludzi businessu: między innymi John F. Dulles, George Humphrey i Charles E. Wilson - poprzednio członek zarządu Generał Motors. Większość Amerykanów odniosła się do tych nominacji pozytywnie. Zniesienie nadzoru państwa nad gospodarką, możliwe po militarnym przełomie wojny w Korei, oraz obietnice redukcji podatków to główne posunięcia, które miały owoco- « wać ożywieniem gospodarczym. I tak na przykład w 1953 r. prezydent ł skłonił Kongres do przyjęcia ustawy o przekazaniu w prywatne ręce roponośnych złóż w Zatoce Meksykańskiej i na wybrzeżu Pacyfiku, by zwiększyć efektywność tych przedsięwzięć. Nie była to jednak bynajmniej próba cofnięcia się do lat dwudziestych. Obcięto co prawda wydatki federalne, zwłaszcza na obronę (dokonując przy tej okazji radykalnej redukcji stanu liczebnego sił zbrojnych) i pomoc zagraniczną, zarazem jednak przyjęto programy prowadzące do zwiększenia bezpieczeństwa socjalnego oraz zabiegano o wzrost płac minimalnych i zmniejszenie bezrobocia. Służył temu np. plan regulacji Rzeki św. Wawrzyńca łączącej Wielkie Jeziora z Oceanem Atlantyckim, czy też dziesięcioletni program budowy autostrad, Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 275 którego koszty miały wynieść około 25 mld dolarów. USA odzyskały społeczną stabilność. W kwietniu 1953 r. utworzono Departament Zdrowia, Edukacji i Opieki Społecznej. W trakcie kolejnej przedwyborczej konwencji Eisenhower został mianowany kandydatem przez aklamację, a w wyborach 1956 r. jeszcze wyraźniej niż poprzednio pokonał Stevensona. Na prezydenta głosowało ponad 35,5 min ludzi, co dało mu 457 głosów elektorskich, podczas gdy na demokratę 26 min wyborców, a w przeliczeniu na głosy elektorskie - 73. Obie kadencje Eisenhowera wypełnione były staraniami o utrzymanie koniunktury gospodarczej. Prezydent zrealizował obietnice zniesienia kontroli cen i płac, przybrzeżne tereny roponośne zostały przekazane pod kontrolę stanów, prywatyzowano te sektory gospodarki (np. zakłady produkujące syntetyczny kauczuk), z którymi rynek winien sobie radzić lepiej. Zlikwidowano Korporację do spraw Rekonstrukcji Finansów. Rozwijano również intensywnie współpracę między sferą publiczną i prywatną. W ramach tego programu Departament Handlu przejął komisje przemysłowe (utworzone w czasach wojny koreańskiej), co pozwoliło na powstanie struktur gospodarczych i informacyjnych, w ramach których rząd odstępował część swych uprawnień administracyjno-organizacyjnych prywatnym korporacjom. Druga kadencja przyniosła jednak pewien spadek popularności Eisenhowera, na co wpływ miało parę co najmniej przyczyn. Wkrótce po powtórnym wyborze kraj przeżył krótką, lecz ostrą depresję gospodarczą, a agitacja dotycząca praw obywatelskich wywołała serię rozruchów na Południu. Wystrzelenie przez ZSRR w październiku 1957 r. sputnika było dla Amerykanów poważnym ciosem, zwłaszcza w sensie psychologicznym. Nadto w administracji stwierdzono przypadki korupcji, głośna była sprawa głównego doradcy prezydenta Sher-mana Adamsa. Podstawową kwestią społeczną stała się w tym okresie walka czarnoskórych Amerykanów o prawa obywatelskie. Przełomowe znaczenie w tej mierze miało orzeczenie Sądu Najwyższego z maja 1954 r., kiedy to stwierdzono, że segregacja rasowa tak długo nie narusza czternastej poprawki do konstytucji, jak długo daje wszystkim równe szansę. Równocześnie jednak uznano, iż ogranicza ona możliwości dzieci 18» 276 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 w szkołach przeznaczonych dla czarnych uczniów. Zarazem sąd oznajmił szczerze, że nie wie, jak dokonać desegregacji, gdyż nie jest to problem ani prosty, ani jasny. W kolejnym orzeczeniu z 1955 r. sąd domagał się, aby segregacja została zniesiona. Stanął też na stanowisku, że najsensowniejszym rozwiązaniem byłoby powierzenie desegregacji okręgowym sądom federalnym jako tym, które są najbliżej odpowiednich okręgów szkolnych. Realizacja tej zasady okazała się w praktyce zagadnieniem wielce złożonym. Po upływie dwu lat od orzeczenia sądu zaledwie 12% z 6300 okręgów szkolnych na Południu było zintegrowanych, a w siedmiu stanach południowych w "białych" szkołach średnich nie było ani jednego czarnego ucznia. W 1957 r. Eisenhower, jakkolwiek do tej pory starał się unikać otwartego angażowania władz federalnych w ochronę praw obywatelskich, zmuszony był wysłać pododdziały spadochroniarzy do Littie Rock w stanie Arkansas, by eskortować murzyńskie dzieci do zintegrowanych szkół. W sierpniu tegoż roku Kongres ustanowił Komisję Praw Obywatelskich do badania wykroczeń przeciw rzeczonym prawom, a w trzy lata później rozszerzono jej uprawnienia. Innym nie mniej istotnym problemem polityczno-społecznym była bardzo niska aktywność Murzynów jako wyborców. Chociaż w 1956 r. liczba ich wzrosła do 1,2 min, to oznaczało to zaledwie podwojenie w zestawieniu z 1947 r. i stanowiło jedynie 1/4 uprawnionych do głosowania. Równocześnie Murzyni z Południa rozpoczęli walkę o prawa obywatelskie na własną rękę. W niemałym stopniu, zwłaszcza w odniesieniu do młodszych z nich, przyczyniła się do tego II wojna światowa. Służba w siłach zbrojnych podniosła poziom ich wykształcenia, jak również spowodowała wzrost zainteresowania sferami życia uważanymi dotąd za domenę białych. Także upowszechnienie telewizji w latach pięćdziesiątych pokazało Murzynom "prawdziwą białą" Amerykę. Do radykalizacji nastrojów przyczyniło się ponadto powstanie pierwszych niepodległych czarnych państw. Doprowadziło to do masowych demonstracji, których uczestnicy sprzeciwiali się stanowczo kontynuacji segregacji rasowej. Najbardziej znaną z nich był marsz w grudniu 1955 r. bojkotujący autobusy miejskie w Montgomery w stanie Alabama. Wzięło w nim Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 277 udział pięćdziesiąt tysięcy osób pod przewodnictwem wybitnego działacza murzyńskiego, pastora Martina Luthera Kinga Jr. Starał się on konsekwentnie wykorzystywać w Ameryce metody stosowane swego czasu przez Mahatmę Gandhiego. Mimo dość szeroko zakrojonych represji marsze były organizowane na Południu aż. do listopada 1956 r., kiedy to Sąd Najwyższy uznał, iż segregacja rasowa w autobusach jest niezgodna z konstytucją. Ogólnokrajowy rozgłos metodom i istocie protestu przyniósł, przeprowadzony w końcu stycznia 1956 r., zamach bombowy na siedzibę Kinga. Obyło się bez ofiar, ale prasa donosiła o nim obszernie. Tymczasem w latach 1958-1960 nastąpił spadek koniunktury w gospodarce. Pojawiły się zarzuty, że potencjał gospodarczy kraju nie jest w pełni wykorzystywany. Żądano nowych inwestycji publicznych oraz programów kształcenia dla bezrobotnych. Krytycy prezydenta uznali, iż propagowana przezeń "droga środka" prowadziła do niszczenia środowiska naturalnego, narastającej alienacji i związanego z tym poczucia bezradności. Pojawiły się pierwsze zapowiedzi późniejszej kontrkultury, przy czym dotknęło to nie tylko środowiska profesjonalistów, lecz także szersze kręgi społeczeństwa. W czasie trzech pierwszych powojennych kadencji prezydenckich ludność USA wzrosła ze 140 do 180 min. Ludzie stali się znacznie produktywniejsi i bogatsi. Otwierały się nowe dziedziny nauki i techniki, pojawiło się wiele wynalazków, które radykalnie modyfikowały dotychczasową rzeczywistość. Jednocześnie jednak wielu konfliktów społecznych nie można było rozwiązać półśrodkami. Lansowana przez Eisenhowera idea narodowego konsensusu nie potrafiła im zaradzić. Coraz mocniejsze było przekonanie o konieczności przeprowadzenia bardziej radykalnych zmian. W kampanii prezydenckiej 1960 r. nominację z ramienia republikanów uzyskał Richard M. Nixon. W obozie demokratów pojawiło się kilku liczących się pretendentów, lecz ostatecznie ich kandydatem został wywodzący się z zamożnej rodziny irlandzkiej John F. Kennedy. Kampania była ostra. Minimalne zwycięstwo odniósł Kennedy. Uzyskał on nieco ponad 34,2 min głosów wyborców, ale aż 303 głosy elektorów, podczas gdy jego rywal wprawdzie około 34,1 min głosów wyborczych, lecz tylko 219 głosów elektorskich. Kennedy był 278 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 pierwszym w historii Stanów Zjednoczonych katolikiem piastującym ten urząd. Aczkolwiek w trakcie kampanii prezydenckiej Kennedy występował z hasłami kontynuacji i rozwoju Nowego Ładu i Sprawiedliwego Ładu, to jednak jego prezydentura przytłoczona została natychmiast problemami polityki zagranicznej oraz rywalizacji z Rosjanami. Z nich wynikały programy budowy rakiet międzykontynentalnych, ale i rozwoju sił konwencjonalnych. W tym kontekście najistotniejszym chyba, a z pewnością najbardziej przemawiającym do wyobraźni przeciętnego Amerykanina, był - realizowany od 1961 r. - program badań nad Księżycem. Ukoronowaniem owego niezwykle kosztownego przedsięwzięcia (24 mld dolarów) miało być lądowanie astronautów amerykańskich na Srebrnym Globie. Prócz czysto naukowych aspektów program ów spełniał także istotną rolę psychologiczno-propagandową, gdyż potraktowano go jak wyzwanie rzucone (z pełnym powodzeniem, jak to się później okazało) Rosjanom. W polityce wewnętrznej Kennedy przyjął początkowo ostrożniejszy kurs. Przede wszystkim chciał mieć pewność efektywnego poparcia w Kongresie. Mimo formalnej większości demokratów w obu izbach nie było to tak oczywiste, jako że konserwatywnie nastawieni południowi demokraci głosowali często razem z republikanami. Kennedy uważał, że nowoczesne metody zarządzania gospodarką pozwolą na równoczesne stymulowanie wzrostu i zduszenie inflacji oraz zapewnią pełne zatrudnienie. Początkowo odniósł on na tym polu znaczące sukcesy. Kongres bowiem poparł jego projekty ustaw o płacy minimalnej, o emeryturach i bezpieczeństwie socjalnym, o budownictwie państwowym oraz o pomocy dla obszarów wiejskich dotkniętych kryzysem. Konieczność sprostania rywalizacji z ZSRR podważyła jednakże to przekonanie. Już bowiem podczas swych pierwszych dwóch lat na urzędzie Kennedy był zmuszony poświęcić się głównie zwalczaniu groźby inflacji. Do najbardziej dramatycznej interwencji prezydenckiej doszło w 1962 r., kiedy to Kennedy skłonił przemysł hutniczy do wycofania się z podwyżek cen. Nie powiódł się natomiast zamiar obniżenia podatków w 1963 r., gdy zawiodły nadzieje na wzrost gospodarczy, a bezrobocie zaczęło się powiększać. Kongres odrzucił także propozycje Kennedy'ego dotyczące ubezpieczeń społecznych. Tendencje Integracyjne w świecie zachodnim 279 Źródłem zasadniczych problemów była nadal kwestia praw obywatelskich. Po śmierci Kennedy postrzegany był jako zdecydowany orędownik postępu w tej dziedzinie. Należy wszakże pamiętać, iż bojąc się o legislacyjne losy swego programu socjalnego, nie tylko nie wniósł odpowiedniego projektu ochrony praw obywatelskich pod obrady Kongresu, lecz nawet nie poparł jego wersji opracowanej przez kongresowych liberałów. Zabiegał natomiast skutecznie o nominowanie Murzynów na wysokie stanowiska w administracji. Starał się również, by przestrzegane były już przyjęte prawa. I tak w 1962 r. wysłał wojsko do Missisipi, by wyegzekwować wyrok sądu dający Murzynom prawo wstępu na uniwersytet stanowy, a w rok później do Alabamy, by chronić pracowników działających na rzecz praw obywatelskich. Jeszcze bardziej odeń zaangażowany w te kwestie był jego brat Robert, pełniący funkcję prokuratora generalnego. Wspomniane wyżej spektakularne sukcesy w dziedzinie desegregacji nie doprowadziły jednak do znaczącego postępu, zwłaszcza na Południu. Jeszcze w lutym 1960 r. ruszyła, bez jakichkolwiek wcześniejszych oznak, kolejna fala protestów. Rozpoczęły się strajki okupacyjne czarnych studentów przeciwko miejscom zastrzeżonym dla białych oraz innym przejawom segregacji w miejscach publicznych. Kampania protestu stopniowo przybierała na sile, podsycana od czasu do czasu starciami ulicznymi obu stron, z których najbardziej pamiętne miały miejsce wiosną 1963 r. w Birmingham w stanie Alabama. Kulminacją tego procesu był 28 sierpnia tegoż roku w Waszyngtonie marsz protestacyjny, liczący dwieście tysięcy uczestników, zakończony mową oskarżycielską wygłoszoną pod pomnikiem Lincolna przez M. L. Kinga. Mimo ostrożnego postępowania Kennedy'ego z Kongresem, program zmian socjalnych zmierzających do tego, by "Ameryka ponownie posuwała się do przodu", a znany pod hasłem Nowego Pogranicza (New Frontier), nie doznał w tej instytucji dobrego przyjęcia. Jego kluczowe elementy, takie jak ubezpieczenia medyczne osób starszych, federalna pomoc dla szkolnictwa, reforma prawa imigracyjnego, powołanie Departamentu Spraw Miejskich, zostały przez Kongres albo zablokowane, albo odrzucone. Przeciw jego koncepcjom oponowali zwłaszcza południowcy (przeciwni wymuszaniu integracji rasowej), protestanci i żydzi (obawiający się dotowania szkolnictwa katolickiego z pieniędzy 280 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 podatnika) oraz ci, którzy przeciwstawiali się centralnemu nadzorowi rządu federalnego nad programami szkół lokalnych. Jesienią 1963 r, cały program polityki wewnętrznej znalazł się w martwym punkcie. Prezydent, świadomy swej popularności, mniemał, że wybory w roku następnym nie tylko pozostawią go na urzędzie, lecz także wyłonią bardziej dlań przyjazny Kongres. Badania opinii publicznej wykazywały podówczas, że większość obywateli USA jest przeciwna kontynuowaniu polityki segregacji na Południu. W tym kontekście, w odpowiedzi na apel M. L. Kinga, Kennedy w wystąpieniu telewizyjnym w czerwcu 1963 r. apelował do Kongresu o przyjęcie ustawy zakazującej segregacji w miejscach i budynkach użyteczności publicznej. Kongres natychmiast rozpoczął debaty w tej sprawie, a jesienią dwupartyjna koalicja wypracowała, przy czynnym udziale prezydenta i jego brata Roberta, projekt kompleksowej ustawy o ochronie praw obywatelskich, ustawy, która notabene weszła w życie latem 1964 r. Zbliżająca się kampania wyborcza sprawiła, że kolejnym posunięciem Kennedy'ego była seria przemówień, które miał wygłosić na Florydzie i w Teksasie. W trakcie tej podróży został jednak, w dniu 22 listopada 1963 r., zastrzelony w Dallas przez Lee H. Oswalda, który z kolei sam stał się ofiarą zamachu w dwa dni potem. Warto pamiętać, iż wydarzenia w Dallas do dzisiejszego dnia kryją w sobie wiele zagadek, a osoba zabójcy, lub zabójców (wbrew oficjalnym deklaracjom), bynajmniej nie została ustalona z całą pewnością. Wkrótce wokół postaci tego charyzmatycznego i bezsprzecznie wiele znaczącego we współczesnej historii USA prezydenta narosła legenda. Był on - jak mówiono - bardziej opłakiwany niż Abraham Lincoln. Śmierć sprawiła, że rychło jego wizerunek uległ istotnej przemianie: z kontrowersyjnego polityka w uosobienie cnót wszelakich. W polityce wewnętrznej był de facto politykiem ostrożnym, momentami wręcz konserwatywnym, jednakże jego dokonania tak na tym polu, jak i na arenie międzynarodowej wyolbrzymiano do tego stopnia, że można by go uznać za jednego z największych prezydentów. Jednak jego prezydentura była bogatsza obietnicami niż praktycznymi sukcesami. Krytycy dorzucali także, iż jego sugestywna retoryka rozbudziła oczekiwania niemożliwe do spełnienia. 4. Blok wschodni ZSRR w ostatnich latach rządów Stalina i w dobie Chruszczowa ZSRR od schyłku lat czterdziestych Ostatnie lata rządów Stalina do śmierci Stalina cechowała wzmagająca się walka wysoko postawionych funkcjonariuszy o pozycję w otoczeniu dyktatora oraz potęgująca się fala antysemickiej kampanii. Coraz wyraźniejszy był przy tym powzięty przez Stalina zamiar przeprowadzenia kolejnej wielkiej czystki kadr partyjnych. Po nieco zagadkowej śmierci Żdanowa (sierpień 1948 r.) Stalin zdecydował się zezwolić Malenkowowi i Berii na rozprawienie się z ich partyjnymi konkurentami, sojusznikami zmarłego ideologa. Spreparowali oni oskarżenia wobec leningradzkiej organizacji partyjnej, na której czele stał Piotr Popkow. Początkowo formalne zarzuty dotyczyły jedynie drobnych uchybień w pracy. Z czasem doszły jednak oskarżenia o frakcyjność i próbę przejęcia władzy. Prawdziwym celem było zniszczenie Nikołaja Wozniesienskiego i innych wysokich funkcjonariuszy aparatu partyjno-państwowego pochodzących z Leningradu, gdzie w swoim czasie działał Żdanow. Fala pomówień, nasilająca się od początku 1949 r., doprowadziła w sierpniu do aresztowań (m.in. N. Wozniesienskiego, P. Popkowa, sekretarza KC do spraw bezpieczeństwa Aleksieja Kuzniecowa i premiera RFSRR - Michaiła Rodionowa). Tajny proces zakończył się na jesieni 1950 r. wyrokami 282 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 ZSRR W CZASACH STALINA l CHRUSZCZOWA Blok wschodni 283 WIECZNA ZMARZLINA REJONY INTENSYWNEJ EKSPLOATACJI WIĘŹNIÓW OBSZARY WŁĄCZONE DO ZSRR PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ (TUWA ZOSTAŁA WŁĄCZONA DO ZSRR W 1944 R.) POLIGONY ATOMOWE TAJNE OŚRODKI PRODUKCJI BRONI ATOMOWEJ ' 284 pd apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 śmierci dla głównych oskarżonych i ich straceniem. Dalsza fala represji z lat 1951-1952 doprowadziła do aresztowania około dwustu działaczy partyjnych (wykonano kilkadziesiąt wyroków śmierci) i dwóch tysięcy dymisji w łonie leningradzkiej organizacji partyjnej. W ten sposób, wykorzystując konflikty wśród działaczy najwyższego szczebla, Stalin rozpoczął kolejną "czystkę". Dzięki sprawie leningradzkiej Malenkow i Beria zyskali dominującą pozycję w Biurze Politycznym, a wpływy starej grupy współpracowników Stalina osłabły bardzo wyraźnie. Nawet Mołotow utracił w 1949 r. stanowisko szefa resortu spraw zagranicznych. By zrównoważyć układ sił, Stalin sprowadził z Kijowa do Moskwy Nikitę Chruszczowa (grudzień 1949 r.) i Michaiła Susłowa, który zwrócił na siebie uwagę bezwzględnością w pacyfikowaniu Litwy. Jak się wydaje, odrodzenie wpływów Berii było w zamyśle dyktatora jedynie tymczasowe, gdyż planował on najprawdopodobniej fizyczną eliminację wieloletniego zwierzchnika aparatu terroru, do czego przygrywką była tak zwana sprawa mingrelska (na przełomie lat 1951/1952 aresztowano i rozstrzelano wielu wysokich działaczy partyjno-państwowych w Gruzji, którym zarzucono próbę oderwania tej republiki od Związku Radzieckiego). Zastraszeni represjami członkowie partii pozostawali ślepo posłuszni woli dyktatora, który po trzynastu latach przerwy zwołał zjazd WKP(b) na październik 1952 r. Skład delegatów (robotnicy - 7,6%, chłopi - 7,8%) świadczył, że partia stała się organizacją partyjnych i państwowych biurokratów, specjalistów z różnych dziedzin i intelektualistów. Na wspomnianym XIX zjeździe dokonano reorganizacji kierowniczych organów partii: naczelną egzekutywą, w praktyce wyznaczającą strategiczne kierunki dla partii i państwa, było odtąd Prezydium KC, które utworzono w miejsce Biura Politycznego. Nowy organ kierowniczy miał znacznie szerszy skład: dwudziestu pięciu członków i jedenastu zastępców. Poszerzono także Komitet Centralny, w którym 60% członków utrzymało swe posady, co świadczyło o formowaniu się stabilnej elity. Z drugiej strony jednak aż jedenastu zastępców w Prezydium KC było niejako rezerwą Stalina dla pierwszego garnituru działaczy, który według wszelkiego prawdopodobieństwa przeznaczony był do likwidacji (typowym przedstawicielem nowego pokolenia wysokich funkcjonariuszy-- beneficjentów planowanej ; Blok wschodni 285 czystki - był Leonid Breżniew, od 1952 r. sekretarz KC i zastępca członka Prezydium KC, w latach 1950-1952 I sekretarz w Mołdawii). Zjazd zatwierdził zmianę nazwy partii: poprzednią - Wszechzwiąz-kowa Komunistyczna Partia (bolszewików) - zastąpiono nową: Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego (KPZR). W sferze ideologii kontynuowano po śmierci Żdanowa politykę "czujności", której kierunki wytyczali G. Malenkow, M. Susłow i oczywiście sam Stalin. Walka z "kosmopolitami bez ojczyzny" prowadziła już nie tylko do dyskryminacji Żydów, lecz także do ich sądzenia i wyroków śmierci. W 1949 r. aresztowano członków Antyfaszystowskiego Komitetu Żydowskiego, których stracono trzy lata później. Jeszcze przed ich aresztowaniem funkcjonariusze bezpieczeństwa państwowego zamordowali przewodniczącego wspomnianej organizacji - znanego aktora, Salomona Michoelsa (styczeń 1948 r.) Proces członków Komitetu był przeprowadzony na podstawie fałszywych oskarżeń - o próbę utworzenia z Krymu burżuazyjnej republiki żydowskiej ("afera krymska"). W styczniu 1953 r. oskarżono zespół lekarzy kremlowskich (w większości Żydów) o spisek mający na celu zgładzenie przywódców partii i państwa (tzw. "sprawa lekarzy-morderców" lub "morderców w białych kitlach"). Były to tylko najgłośniejsze z setek sfingowanych oskarżeń związanych ze zmasowaną kampanią antysemicką, która szczególnie powszechny charakter przybrała na Ukrainie'. Rozwijająca się antyżydowska krucjata miała mieć, według jednej z hipotez, następujący scenariusz: l. Publiczne powieszenie lekarzy kremlowskich na Placu Czerwonym w Moskwie. 2. Żydowskie pogromy w całym kraju. 3. Apel znanych przedstawicieli inteligencji żydowskiej do Stalina z prośbą o ochronę przed pogromami oraz zezwolenie na opuszczenie dużych miast i osiedlenie się na wsi. 4. Masowa deportacja Żydów "na ich własną prośbę" we wschodnie regiony kraju (do leżącego nad Amurem Żydowskiego Obwodu Autonomicznego ze stolicą w Birobidżanie). Proces lekarzy kremlowskich, jak i zmasowaną kampanię antysemicką przerwała śmierć Stalina. ' Wyraźne elementy kampanii antysemickiej pojawiły się również w czystkach, jakie w tym okresie odbywały się w większości krajów bloku radzieckiego. 286 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Kontrola partii nad kulturą i nauką sięgnęła szczytów absurdu w epoce Trofima Łysenki. W 1948 r. udało mu się uzyskać akceptację Stalina dla swych pseudonaukowych teorii - partia opowiedziała się na przykład za tezą negującą istnienie genów. Od tej pory najwybitniejsi radzieccy uczeni byli zmuszeni publicznie przyznawać rację Łysence i potępiać genetykę jako "obcy i wrogi mendlizm-morganizm" (chodziło o teorie Johanna Gregora Mendla i Thomasa Morgana). W schyłkowym okresie rządów Stalina nasiliły się również prześladowania i rusyfikacja narodów bałtyckich, Ukraińców i Białorusinów (deportacja "kułaków" w 1949 r.). Gorliwością w tej dziedzinie wykazywał się zwłaszcza I sekretarz KC KP Ukrainy - Rosjanin Leonid Miel-nikow, za którego rządów (1950-1953) na zachodzie kraju zrusyfikowano w znacznej mierze kadry partyjne i placówki szkolnictwa wyższego. Rosjanie sprawujący funkcje I sekretarzy KC partii byli gwarantami realizacji podobnych trendów we wszystkich trzech republikach nadbałtyckich. Gospodarka państwa, pomimo ogłoszenia końca odbudowy w 1950 r., nie była w stanie zaspokoić podstawowych potrzeb ludności. Skolek-tywizowane rolnictwo cechowało się nadal skrajną niewydolnością. Zwiększanie potencjału przemysłowego ZSRR odbywało się pod dyktando potrzeb sektora zbrojeniowego, tym bardziej że wyprodukowanie bomby atomowej (1949 r.) i wodorowej (1953 r.) wymagało ogromnych nakładów. Walka o władzę po śmierci Stalina Po śmierci dyktatora (5 marca 1953 r.) Prezydium KC KPZR zdecydowało się w ogóle nie obsadzać stanowiska szefa partii oraz rozdzielić funkcje partyjne i państwowe (ustanowienie zasady kolegialnego kierownictwa). Najmocniejszą pozycję w nowej sytuacji zyskał początkowo wzajemnie popierający się duet: Ławrientij Beria (zawiadujący Ministerstwem Spraw Wewnętrznych - MWD) i Gieorgij Malenkow (nowy przewodniczący Rady Ministrów). Dużą rolę w nowym kierownictwie odgrywał Wiaczesław Mołotow (ponownie na czele MSZ). Chwilowo zepchnięty do defensywy Nikita Chruszczow (bez stanowiska ministerialnego) miał skupić się wyłącznie na pracy w sekretariacie KC KPZR. Właśnie w oparciu o partyjny aparat rozbudowywał on swe wpływy, rugując równocześnie z KC Malen- Blok wschodni 287 kowa (pozostała mu funkcja premiera). Stronnikami Chruszczowa w rządzie byli powołani na jego wniosek do kierownictwa resortu obrony Nikołaj Bułganin i Gieorgij Żuków (wiceminister). Najaktywniejszym pretendentem do przejęcia maksimum władzy był niewątpliwie Ławrientij Beria, zwłaszcza że po przyłączeniu do MWD Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego stał na czele jednorodnej centrali aparatu terroru. Większość nominowanych w latach 1952--1953 wysokich funkcjonariuszy partyjnych została zdegradowana lub odesłana na prowincję - na przykład Leonid Breżniew trafił do kierownictwa partii w Kazachstanie. W czerwcu 1953 r. z inicjatywy Chruszczowa aresztowano (po czym stracono) Berię, którego nie bez podstaw podejrzewano o dążenie do ustanowienia dyktatury. Od tego momentu pozycja Chruszczowa zaczęła dynamicznie zwyżkować, Malenkowa zaś stopniowo odsuwano na drugi plan. Sprawa Berii unaoczniła przywódcom ZSRR, że niezbędnym czynnikiem stabilizacji władzy jest przywrócenie stanowiska szefa partii, I sekretarza. Nastąpiło to we wrześniu 1953 r. Szefem takim, I sekretarzem KC KPZR, został Nikita Chruszczow. W 1954 r. powołano nową policję polityczną KGB (Komitet Bezpieczeństwa Państwowego), która miała poddać tajne służby bezpośredniej kontroli partii i oczyścić je ze zwolenników zgładzonego ministra spraw wewnętrznych. Na czele KGB stanął popierający Chruszczowa Iwan Sierow, organizator deportacji z okupowanych polskich Kresów Wschodnich w latach 1939-1941 oraz aresztowania szesnastu przywódców polskiego państwa podziemnego. Przywódca partii doprowadził wkrótce do usunięcia Malenkowa ze stanowiska premiera (w lutym 1955 r.). Szefem rządu został Nikołaj Bułganin, a ministrem obrony marszałek Żuków. W 1955 r. powrócił do Prezydium KC (po przejściowym odsunięciu w latach 1953-1954) Michaił Susłow. Ubocznym rezultatem walki o władzę było przekazanie w 1954 r. Ukrainie Krymu, wchodzącego dotychczas w skład Rosyjskiej FSRR. Formalną, okolicznościową przyczyną tej darowizny była rocznica ugody perejasławskiej. Decyzję tę przeforsował Chruszczow chcąc zapewnić sobie poparcie silnej grupy działaczy z Ukrainy. Notabene I sekretarz KC KPU od XIX zjazdu wchodził automatycznie w skład Prezydium KC KPZR. 288 Od apogeom zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-19SS Liberalizacja w polityce wewnętrznej W marcu 1953 r. premier Malenkow stwierdził, że obowiązkiem rządu jest troska o autentyczny dobrobyt narodu. Natychmiast zwiększono nakłady na rozbudowę przemysłu lekkiego i spożywczego. Bardzo wydatnie obniżono też podatki płacone przez chłopów i właścicieli działek przyzagrodowych. Umorzono zadłużenia w zakresie podatku rolniczego. Zniesiono podatek od posiadania krów i świń. Rezultaty wymienionych posunięć były natychmiastowe: wsie i miasta położone w regionach słabiej zurbanizowanych przestały odczuwać chroniczny brak żywności. Przyczyniła się do tego przede wszystkim większa swoboda uprawy działek przyzagrodowych - mimo że stanowiły one zaledwie 2% całości uprawianych ziem. Z inicjatywy Beńi zwolniono z łagrów członków rodzin kierownictwa partyjno-państwowego (m.in. żonę Mołotowa), ogłoszono amnestię dla kryminalistów. Minister spraw wewnętrznych wydał sensacyjny komunikat, w którym padło stwierdzenie o łamaniu praworządności w czasach Stalina. Beria złamał tabu - do prokuratury napłynęły tysiące podań o rewizję procesów i rehabilitację. Rozpoczął się proces uwalniania więźniów politycznych (w latach 1953-1955 zwolniono ich ok. 12 tysięcy). W łagrach zelżał rygor, co przyniosło serię buntów (m.in. w łagrach Workuty, Norylska, Karagandy i nad Kołymą - wszystkie w 1953 r.). Nieustająca rywalizacja w łonie elity partyjno-państwowej skłoniła Nikitę Chruszczowa do użycia drastycznych instrumentów w walce o pełnię władzy. Zdecydował się on na częściowe zdemaskowanie zbrodni okresu minionego i selektywną rehabilitację ofiar, na co naciskały rodziny wpływowych działaczy partyjnych i oficerów represjonowanych w latach trzydziestych i czterdziestych. Przy KC partii utworzono specjalną komisję do spraw rehabilitacji, na której czele stanął partyjny ideolog - Piotr Pospiełow. Wyniki jej prac zostały przedstawione na XX zjeździe KPZR. XX zjazd KPZR Zaplanowany na luty 1956 r. XX zjazd KPZR i jego następstwa nie zapowiadał się jako wydarzenie rewolucyjne. Przebiegał też według dotychczasowego rytuału do chwili, gdy Chruszczow uzyskał zgodę Prezydium KC KPZR na ogłoszenie na zamkniętym posiedzeniu wyników prac Blok wschodni 289 komisji Pospiełowa. Referat Chruszczowa, wygłoszony w nocy 25 lutego 1956 r., ograniczał się tylko do omówienia przestępstw Stalina popełnionych na wiernych członkach partii (m.in. niedwuznacznie ukazał rolę Stalina w zabójstwie Kirowa). Pomimo tak wąskiego spojrzenia raport ten dostatecznie wyraźnie przedstawił mechanizm terroru i system samowoli. Obarczył także Stalina pewną odpowiedzialnością za kompromitujące klęski pierwszej fazy wojny z Niemcami. Chruszczow przedstawił ponadto bezprawny charakter masowych deportacji całych narodów w latach 1943-1944 (m.in. Tatarów krymskich, Kałmuków, Bałka-rów, Czeczeńców i Inguszy). Za błąd uznał zerwanie stosunków z Jugosławią. Pozytywnie natomiast została oceniona walka Stalina z wewnątrzpartyjną opozycją (Trockim, Kamieniewem, Zinowiewem itd.). Decyzja Chruszczowa o częściowym napiętnowaniu zbrodni Stalina była bardzo ryzykowna dla samego autora wspierającego przecież i realizującego osobiście stalinowski system przemocy w latach trzydziestych i czterdziestych. Był on między innymi w czasie wielkiego terroru sekretarzem moskiewskiej organizacji partyjnej, a w okresie 1938-1949 (z przerwą w 1947 r.) stał na czele KP Ukrainy i był odpowiedzialny za jej pacyfikację. Referat I sekretarza pomimo klauzuli tajności uzyskał szeroki rezonans, wywołując ogólne wzburzenie, ożywienie i konsternację jako najwyższej miary sensacja polityczna. Ludzie po raz pierwszy od wielu lat nie kryli się z wyrażaniem swych poglądów. Powstały zalążki opinii publicznej. Aktywność społeczną rozbudzali w znacznej mierze powracający z łagrów więźniowie polityczni. Jeden z nich - Aleksiej Śniegów (siedemnaście lat łagrów), zwolniony jeszcze w 1953 r., były wysoki funkcjonariusz partyjny, został zastępcą naczelnika wydziału politycznego Głównego Zarządu Obozów (GUŁag). Jego działalność w znacznym stopniu przyczyniła się do zwolnienia większości więźniów w latach 1956-1957. Śniegów publicznie występował jako zwolennik odkłamania historii partii. Po XX zjeździe KPZR w różnych częściach ZSRR powstawać zaczęły nieformalne grupy i organizacje stawiające sobie za cel przeciwdziałanie powrotowi kultu jednostki, respektowanie demokratycznych norm prawnych oraz poszanowania swobody twórczej, co określano zrazu jako nawrót do "norm leninowskich". Formujące się 19 - Najnowsza historia Świata 290 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 w ten sposób zalążki opozycji były jednak natychmiast zmuszane do zejścia do podziemia. Tak narodził się ruch, zwany na Zachodzie dysydenckim, który w swej walce posługiwał się m.in. samizdatem - publikacjami wydawanymi poza zasięgiem cenzury. Fenomen samiz-datu pojawił się w 1959 r. wraz z czasopismem "Syntaksis" redagowanym przez Aleksandra Ginzburga (zawierało ono publikacje utworów literackich m.in. Bułata Okudżawy). Na 1957 r. przypadło pierwsze wystąpienie Andrieja Sacharowa, twórcy radzieckiej bomby wodorowej, wzywające władze do zaprzestania prób z bronią niekonwencjonalną. Nowym zjawiskiem stało się wydawanie na Zachodzie utworów zakazanych przez cenzurę (szczególnie spektakularny był sukces wydawniczy powieści Borysa Pasternaka Doktor Żywago). W 1961 r. duży rozgłos (głównie na Zachodzie) zyskało wystąpienie generała-majora Petra Hryhorenki, wykładowcy Akademii Wojskowej w Moskwie, na temat poszanowania norm leninowskich, a zwłaszcza ograniczenia przywilejów partyjnych. Po przeniesieniu na Daleki Wschód Hryhorenko założył tam Związek Walki o Odrodzenie Leninizmu. XX zjazd przyniósł niezwykłe ożywienie wśród młodzieży i kręgów twórczych. W Moskwie na przykład upowszechniła się tradycyja deklamowania wierszy i prowadzenia dyskusji ideowych pod odsłoniętym w 1958 r. pomnikiem Majakowskiego. Jednym z organizatorów tych spotkań był znany w późniejszych latach dysydent - Władi-mir Bukowski. Skończył się monopol realizmu socjalistycznego w literaturze i sztuce. W 1962 r. opublikowano powieść Aleksandra Sołżenicyna Jeden dzień Iwana Denisowicza, w której znalazł się opis dnia powszedniego radzieckiego skazańca. Sam Sołżenicyn stał się sztandarową postacią odradzającego się realizmu rosyjskiego. Wszystkie opisane powyżej wydarzenia, trendy i zjawiska stanowiły o istocie krótkiego okresu liberalizacji (od 1953 r.), który bardzo trafnie poczęto określać mianem "odwilży" (wziętym z tytułu powieści Ilji Erenburga). Jej nieodłącznym aspektem były również zmiany w polityce narodowościowej i odrodzenie wśród nierosyjskich narodów ZSRR, jak również poruszenie w krajach bloku, o czym szerzej w stosownych podrozdziałach. Blok wschodni 291 Walki o władzę ciąg dalszy. Reżim Chruszczowa wobec społeczeństwa doby "odwilży" Wkrótce po XX zjeździe KPZR przystąpili do kontrataku konserwatywni działacze partyjni najwyższego szczebla, czego jaskrawym przejawem była uchwała plenum KC KPZR z czerwca 1956 r. "O przezwyciężaniu kultu jednostki i jego następstw". Jej inspiratorzy (Mołotow, Woroszyłow, Kaganowicz, Malenkow) przeforsowali zapis podkreślający przede wszystkim zalety i zasługi Stalina, piętnujący zaś tylko jedną jego wadę - "nadużywanie władzy". W czerwcu 1957 r. Chruszczow zderzył się z opozycją zorganizowaną na szczytach władzy. Wrogo nastawieni do destalinizacji Mołotow, Malenkow i Kaganowicz zdołali przeciągnąć na swoją stronę Bułganina i Woroszyłowa i przeforsowali uchwałę Prezydium KC KPZR o zwolnieniu Chruszczowa z dotychczasowych obowiązków. Szef partii nie ugiął się jednak i dzięki pomocy Susłowa i Żukowa oraz poparciu ze strony szefa KGB, Sierowa, odzyskał większość na posiedzeniu plenum Komitetu Centralnego partii. W konsekwencji głównych przeciwników Chruszczowa (m.in. Mołotowa, Malenkowa i Kaganowicza) uznano jednomyślnie za antypartyjną opozycję ("grupa antypartyjna") i usunięto ich ze składu kierownictwa. W kilka miesięcy potem, w październiku 1957 r., z inspiracji Chruszczowa pozbawiono wszystkich stanowisk nadmiernie popularnego marszałka Żukowa, którego oskarżono o "bonapartyzm". W tym samym roku zasłużony przy tłumieniu rewolucji węgierskiej ówczesny ambasador w Budapeszcie Jurij Andropow wszedł w skład KC (od 1962 r. pełnił tam funkcję sekretarza), a Leonid Breżniew został członkiem Prezydium KC i z ramienia partii sprawował kontrolę nad kompleksem wojskowo--przemysłowym. Po usuniętym z MSZ jeszcze w 1956 r. Mołotowie tekę ministra spraw zagranicznych objął Andriej Gromyko (1957 r.). W 1958 r. Chruszczow - po odsunięciu Bułganina - został premierem, kończąc tym samym okres kolektywnego kierownictwa. Dwa lata później funkcję pierwszego zastępcy premiera objął - ocalały z pogromu sojusznik Zdanowa - Aleksiej Kosygin, który koordynował politykę gospodarczą. 292 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-19(3 * * * Wobec przejawów rozbudzonej aktywności politycznej i kulturalnej społeczeństwa władze ZSRR nie reagowały natychmiast, a aparat represji nie ujawniał całej swej potęgi. Powszechnie stosowaną metodą stała się natomiast kampania oszczerstw i kalumni wobec osób "nieprawomyślnych". Typowym jej przykładem była nagonka na Borysa Pastemaka rozpętana po wydaniu we Włoszech (1957 r.) Doktora Żywago, co m.in. zmusiło pisarza do publicznego wyrzeczenia się Nagrody Nobla. Nie zrezygnowano jednak z bezpośrednich form represji. W latach rządów Chruszczowa aresztowano setki członków grup nieformalnych, ferując jednak łagodne jak na ZSRR - zaledwie kilkuletnie - wyroki. KGB, na którego czele od 1958 r. stał Aleksandr Szelepin, z łatwością infiltrowało środowisko dysydenckie. W 1961 r. skazano pierwszego praktyka samizdatu Aleksandra Ginzburga. W tymże roku rozbito aresztowaniami środowisko organizujące spotkania pod pomnikiem Majakowskiego w Moskwie. W 1963 r. aresztowano Petra Hryhorenkę. Zdegradowano go i osadzono w klinice psychiatrycznej. Wykorzystywanie psychiatrii do brutalnej walki z opozycją było możliwe dzięki znowelizowaniu w 1961 r. kodeksu karnego, który pozwalał traktować dysydentów jako przestępców kryminalnych ("rozpowszechnianie oszczerczych wymysłów szkalujących radziecki ustrój"), bądź jako osoby niezrównoważone psychicznie (najczęściej stawiana diagnoza: schizofrenia bezobjawowa). Reżim Chruszczowa, odrzucając permanentny terror i masowe aresztowania, popierał równocześnie społeczną kontrolę nad działalnością i życiem obywateli. Wykorzystywał do tego celu członków partii i komsomołu - młodzieżowej organizacji, których szeregi stale powiększano. Szeregowi komuniści mieli więc organizować w całym kraju zadekretowaną przez najwyższe władze kampanię przeciw "darmozjadom". W założeniach miała ona uderzać w spekulantów, alkoholików itp., a w konsekwencji zwróciła się przeciw malarzom, poetom i innym przedstawicielom tradycyjnie wolnych zawodów. Jej efektem było m.in. skazanie w 1964 r. poety Josifa Brodskiego. Blok wschodni 293 W 1959 r. powołano tak zwane drużyny ludowe, delegowane przez zakłady pracy, a mające sprawować nadzór nad przestrzeganiem porządku publicznego. Ta ochotnicza rezerwa aparatu represji rychło przerodziła się w bandy zastraszające ludność, używane często do terroryzowania dysydentów. Polityka narodowościowa Po śmierci Stalina za sprawą Berii nastąpił zwrot w polityce narodowościowej. Na Ukrainie plenum KC KPU usunęło ze stanowiska I sekretarza Rosjanina Leonida Mielnikowa za - jak podano oficjalnie - pomijanie rodzimych kadr w zachodnich obwodach republiki i rusyfikację tamtejszego szkolnictwa wyższego. Analogiczne zarzuty wytoczono na plenum KC KP Litwy wobec tamtejszego szefa partii, Anastasa Sniećkusa. Jednak nie jego usunięto ze stanowiska, lecz II sekretarza - Rosjanina. Analogicznie postępowano w Estonii, na Łotwie i Białorusi. Na wniosek Berii prezydium KC KPZR zaaprobowało te zmiany i zwolniło Rosjan z wysokich funkcji w innych republikach oraz wyznaczyło na ich miejsce przedstawicieli odpowiednich narodów. Dodatkowo podjęto decyzję, że stanowiska te mają być piastowane przez działaczy rodzimego aparatu partyjnego także w przyszłości. Śmierć Stalina wywołała początek spontanicznej migracji na ziemie ojczyste narodów zesłanych podczas wojny. Postawiony przed faktami dokonanymi Komitet Centralny KPZR przywrócił narodową autonomię Czeczeńcom, Inguszom, Kałmukom, Karaczajom i Bał-karom (1956 r.). Resztę deportowanych narodów pominięto milczeniem - ich dramat trwa do dziś (m.in. Tatarzy krymscy, Turcy meschetyńscy). Liberalizacja ta przyniosła rychło odrodzenie ruchów narodowych w republikach związkowych -zwłaszcza na Ukrainie. Powstało tu kilka organizacji o charakterze niepodległościowym, z których najbardziej oryginalny program posiadał Ukraiński Związek Robotniczo--Chłopski (przewodniczył Łewko Łukianenko). Program tej organizacji - powołując się na artykuły konstytucji ZSRR i Ukraińskiej SRR, przewidujące prawo republiki do wystąpienia ze Związku, głosił potrzebę walki o niepodległą, komunistyczną Ukrainę. Władze z nie 294 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 spotykaną w tamtych latach surowością rozprawiły się w 1961 r. z członkami grupy. Łukianenko otrzymał wyrok śmierci, zamieniony później na piętnaście lat łagrów. Innym przejawem odrodzenia narodowego było ożywienie kulturalne na Ukrainie towarzyszące pojawieniu się nowego pokolenia poetów, pisarzy i publicystów, nazwanego "szestydesiatnykamy" - pokoleniem lat sześćdziesiątych. Do najwybitniejszych jego przedstawicieli zalicza się Linę Kostenko, Wasyla Symonenkę, Iwana Dracza i Wia-czesława Czomowiła. Rychło okazało się jednak, że częściowe ustępstwa na rzecz nierosyjskich narodów w bezpośrednio postalinowskim okresie miały nader krótki żywot. Począwszy od XX zjazdu KPZR partia oficjalnie zadeklarowała wolę działania na rzecz wzajemnego zbliżenia narodów ZSRR - i zacierania różnic między nimi. Na przełomie lat 1958-1959 przeprowadzono reformę szkolną o zasięgu ogólnozwiązkowym w wyraźnym zamiarze krzewienia rosyjskości w nierosyjskich republikach ZSRR. Nowa regulacja prawna dała rodzicom możność decydowania, do jakich szkół chcą posłać swe dzieci: do tych z ojczystym językiem wykładowym czy z rosyjskim. Przy trwającym od początku lat trzydziestych krzewieniu rosyjskości, przy publicznym deprecjonowaniu kultur i języków narodowych, w czasie, gdy nie ustawały oskarżenia o burźuazyjny nacjonalizm narodów nierosyjskich, a istniejące już szkoły rosyjsko-języczne miały wyraźnie wyższy poziom i lepsze wyposażenie, wspomniana reforma otworzyła szeroko drzwi tzw. dobrowolnie przymusowej rusyfikacji. W konsekwencji coraz większa część młodego pokolenia w republikach związkowych i autonomicznych (także w obwodach autonomicznych) przestała stykać się z mową ojczystą, przez co mowa ta najwyraźniej i nader skutecznie -• wychodziła z użycia (wschodnia Ukraina, miasta centralnej Ukrainy, Białoruś). Począwszy od XXII zjazdu KPZR (1961 r.) rozpoczęto propagowanie mitu .jednego narodu radzieckiego", który tworzy się w wyniku stałego braterskiego zbliżenia się ludzi i kultur, co prowadzi do trwałego ich zbratania i w rezultacie utworzenia wielkiej i jedno-narodowej radzieckiej wspólnoty. Język rosyjski w owym czasie był Blok wschodni 295 nie tylko instrumentem porozumiewania się między narodowościami, lecz pełnił także funkcję drugiego języka ojczystego nie-Rosjan. Najbardziej spektakularnymi przykładami skuteczności owej dobrowolnej rusyfikacji są dane statystyczne z 1979 r. Przykładowo: jedynie 74,2% Białorusinów podało język białoruski jako ojczysty; 57% swobodnie władając rosyjskim - używało go na co dzień! Dla Ukraińców dane te kształtowały się odpowiednio: 82,8% i 49,8%. W niektórych obwodach Białorusi (witebski, mohylowski) i Ukrainy (m.in. charkowski, doniecki) język rodzimy stał się w praktyce językiem martwym. Innym następstwem reformy szkolnej i towarzyszącym jej reorientacjom była rusyfikacja szkolnictwa średniego i wyższego, wprowadzenie obowiązkowego nauczania języka rosyjskiego do przedszkoli w całym ZSRR oraz upowszechnienie się tej mowy nie tylko w instytucjach partyjnych, ale i publicznych. Rusyfikacji sprzyjała ponadto odpowiednia polityka oświatowo-wydawnicza. Jeśli jeszcze w 1953 r. w ogólnej liczbie podręczników akademickich używanych na Ukrainie pozycje ukraińskojęzyczne stanowiły 67,1%, to już w 1965 r. liczba ta wynosiła 28,5%, by dziesięć lat później spaść do poziomu 17,4%. Podobne tendencje rejestrowano na całym rynku wydawniczym. W 1962 r. na Ukrainie jedynie 46% tytułów ukazywało się w rodzimym języku; na Białorusi zaledwie 27,5%. Wartości te w kolejnych dziesięcioleciach wykazywały dalszą tendencję spadkową. Za rządów Chruszczowa nie ustał napływ Rosjan do ośrodków przemysłowych w republikach związkowych. Rzeczywisty przyrost liczby Ukraińców na Ukrainie w latach 1959-1970 wyniósł 9,7%, Rosjan zaś w tej republice 28,7%; w 1933 r. mniejszość rosyjska stanowiła 9,2% ludności, a w 1959 r. już 16,9%. Realizacja planów gospodarczych prowadziła do odpływu milionów Ukraińców, Białorusinów, Łotyszy i in. na Syberię i do Kazachstanu, gdzie zmieszani z Rosjanami ulegali szybkiej rusyfikacji. Konsekwencje takiej polityki były katastrofalne - szczególnie dla Kazachstanu, gdzie Kazachowie stali się mniejszością we własnej republice, i Łotwy, gdzie Łotysze stanowili poniżej 60% mieszkańców republiki. 296 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Gospodarka Doba Chruszczowa przyniosła nie kończący się ciąg reform i innowacji w zarządzaniu gospodarką, które były pochodną inwencji generalnego sekretarza. W lutym 1956 r. XX zjazd zatwierdził szósty pięcioletni plan rozwoju gospodarczego. Już w grudniu stało się jednak oczywiste, że jest on całkowicie oderwany od realiów. Pospiesznie opracowano plan przejściowy na okres 12-24 miesięcy, po czym pojawił się nowy - tym razem siedmioletni - na lata 1959-1965. Potrzebę siedmiolatki Chruszczow motywował szkodami gospodarczymi powstałymi w wyniku działalności "grupy antypartyjnej". W rzeczywistości chodziło o zdobycie maksymalnej ilości czasu na wykazanie się sukcesami gospodarczymi. Przez pewien czas mocną podporą władzy Chruszczowa był aparat terenowy, którego prerogatywy wzrosły na skutek częściowej decentralizacji zarządzania gospodarką. W 1956 r. utworzono w republikach ministerstwa o charakterze branżowym: na przykład w Azerbejdżanie - Ministerstwo Przemysłu Naftowego, w Kazachstanie - Hutnictwa Metali Nieżelaznych, kilka ministerstw na Ukrainie. W 1957 r. zmodyfikowano strukturę zarządzania poprzez utworzenie rad gospodarki narodowej (sownarchozów) - ogółem 105 w całym ZSRR. Zwierzchnictwo nad nimi sprawowali przewodniczący rad ministrów republik związkowych. W wyniku reform Komitet Planowania ZSRR (Gospłan) zaczął odpowiadać tylko za ogólne planowanie, koordynację planów i podział ważniejszych funduszy pomiędzy poszczególne republiki. Jedynie ministerstwa odpowiedzialne za przemysł zbrojeniowy zachowały swą centralną, dominującą pozycję. Decentralizacja stała jednak w sprzeczności z naturą radzieckiej biurokracji. Sownarchozy, powołane do kierowania rozwojem gospodarczym całych regionów, nie były w stanie wykrzesać oczekiwanej inicjatywy - skoncentrowały się więc na stereotypowym zarządzaniu lokalnym przemysłem. Już w 1959 r. rozpoczęła się spontaniczna akcja przyłączania się "słabych" sownarchozów do większych. Chrusz-czowowskie reformy systemu zarządzania przemysłem skończyły się powrotem do bardziej scentralizowanego modelu. Ich pozostałością była rozbudowana administracja i niejasne rozgraniczenie kompetencji pomiędzy centralnymi a terenowymi organami zarządzania. Blok wschodni 297 Pomimo niedoskonałości systemu w latach 1953-1964 udało się rozbudować znacznie bazę energetyczną ZSRR. Wybudowano wówczas m.in. trzy gigantyczne elektrownie wodne: Kujbyszewską, Stalin-gradzką i Bracką. W energetyce zaczęto wykorzystywać ropę naftową i gaz ziemny. Produkcja energii elektrycznej wzrosła we wspomnianym okresie przeszło trzykrotnie. Podobną dynamikę wykazywało hutnictwo żelaza, górnictwo węglowe i wydobycie ropy naftowej. Po śmierci Stalina zerwano z doktrynerskimi uprzedzeniami wobec genetyki i cybernetyki. Wyłożono ogromne środki na badania naukowe, w tym na realizację radzieckiego programu kosmicznego. W tej ostatniej dziedzinie ZSRR doby Chruszczowa wiódł prym w skali światowej (wystrzelenie pierwszego sztucznego satelity Ziemi 4 października 1957 r., odbycie pierwszego załogowego lotu na orbicie okołoziemskiej 12 kwietnia 1961 r.). Związek Radziecki zdystansował USA w konstrukcji rakiet nośnych, które można było wykorzystać nie tylko do wynoszenia satelitów szpiegowskich, lecz także do przenoszenia głowic atomowych. Nikita Chruszczow dokładał starań, by zaspokoić głód mieszkaniowy. Realizowany w latach jego rządów plan dał mieszkania milionom rodzin, choć ani wówczas, ani w okresie późniejszym nie uporano się definitywnie z tym problemem. Rozbudzone potrzeby konsumpcyjne i złagodzenie terroru przyniosło w rezultacie szereg wystąpień robotniczych o podłożu socjalnym. Do najsłynniejszych należało krwawo stłumione wystąpienie robotników w Nowoczerkasku w czerwcu 1962 r. Niezadowolenie społeczne wzbierało ponadto na skutek ponownego pojawienia się chronicznych braków artykułów żywnościowych. W niektórych latach, latach nieurodzaju (1955 r., 1963 r.), artykułem deficytowym stawał się chleb, a przez cały czas pozostawało nim mięso. Począwszy od 1955 r. kołchozy razem ze stacjami maszynowo--traktorowymi miały samodzielnie decydować o rodzaju i porze zasiewów. Rozbudowany aparat partyjno-państwowy nie był jednak w stanie powstrzymać się od nacisków, kontroli, sugestii itp. Sam I sekretarz dawał przykład gloryfikując uprawę kukurydzy, nieustannie domagając się zwiększenia jej areału. Gospodarstwa rolne, uginając się pod naciskiem aparatu partyjno-państwowego, obsiewały kukurydzą 298 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 pola nawet w regionach, których klimat był zdecydowanie za chłodny. Straty wynikłe z tej praktyki są trudne do oszacowania. Nierealne wyzwania Chruszczowa ("dogonimy i przegonimy Amerykę" - przez m.in. realizację uchwalonego w 1959 r. planu siedmioletniego...) prowadziły do tak kuriozalnych przypadków, jak tzw. "cud w Riazaniu", gdzie sekretarz tamtejszego komitetu obwodowego A. Łarionow zobowiązał się do czterokrotnego zwiększenia produkcji mięsa w 1959 r. Chcąc za wszelką cenę przypodobać się I sekretarzowi KC, zobowiązania dotrzymał... wybijając całe bydło w swoim obwodzie i jego okolicach. O ociężałości i niedowładzie machiny państwowej świadczy to, że potrzeba było całego roku, aby zdemaskować riazańskie oszustwo i zdymisjonować sprawcę. W 1958 r. Chruszczow doprowadził do likwidacji stacji maszynowo--traktorowych, nakazując gospodarstwom rolnym wykupić cały ich sprzęt. W ten sposób popadły one na kilka lat w długi, pogarszające ich - i bez tego tragiczną - sytuację finansową. W latach 1959-1960 zniesiono wprowadzone przez Malenkowa ulgi dla właścicieli działek przyzagrodowych, przez co straciły one swoje uprzednie znaczenie w liczącej się w skali kraju produkcji płodów rolnych i hodowli. Zmian na lepsze nie przyniosła również prowadzona przez całą chruszczowowską dekadę akcja scalania gospodarstw rolnych i przekształcania kołchozów w sowchozy (gospodarstwa państwowe), w których chłopi stawali się po prostu pracownikami najemnymi. Pomimo szczerej chęci zwiększenia produkcji artykułów żywnościowych Nikita Chruszczow osiągnął skutek odwrotny do zamierzonego. Uwikłane w karuzelę reform rolnictwo zdane zostało na kaprysy klimatu, lata nieurodzaju, zmuszając władze do interwencyjnych zakupów za granicą. Stosunek do religii W 1958 r. z inspiracji Chruszczowa rozpoczęto w całym kraju zmasowaną kampanię antyreligijną. Była ona odpowiedzią/na rosnące zainteresowanie religią wśród ludności. W 1961 r. zreorganizowano zarządzanie parafiami rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Łamiąc prawo o związkach religijnych z 1929 r. postanowiono, że sprawami parafii kierować Blok wschodni 299 będzie nie walne zgromadzenie wspólnoty, lecz dwudziestu jej członków z zatwierdzanym przez władze lokalne (w tym KGB) starostą. Posunięcie to spotkało się ze sprzeciwem niektórych duchownych, m.in. ojca Gleba Jakunina. Pomimo prób oporu ze strony wiernych zlikwidowano w latach 1958-1965 większość świątyń. Ich liczba zmalała z ponad dwudziestu tysięcy na początku wspomnianego okresu do około ośmiu tysięcy przy jego końcu. Surowym zakazem objęto działalność charytatywną Cerkwi, pielgrzymki oraz ceremonie religijne urządzane na świeżym powietrzu i w mieszkaniach prywatnych. Kościół prawosławny ponownie został sprowadzony do rygorystycznie rozumianych ram kultowo-liturgicznych. Praca katechetyczna wśród dzieci i młodzieży traktowana była jako czyn o charakterze kryminalnym. W dobie Chruszczowa kontynuowano surowe prześladowania Ukraińców nie uznających zwierzchności moskiewskiego patriarchy. W niezwykle trudnym położeniu znajdował się od czasów wojny Kościół rzymskokatolicki. O ile na Litwie i Łotwie udało się utrzymać w szczątkowej formie hierarchię duchowną, o tyle katolicy obrządku rzymskiego na Białorusi i Ukrainie oraz w Rosji i Kazachstanie, gdzie miażdżącą większość wierzących stanowili Polacy, zostali jej pozbawieni. Administrację apostolską nad tymi rozległymi terenami sprawował arcybiskup Rygi. Również z ryskiego seminarium wychodzili nieliczni polscy księża, którzy nie byli jednak w stanie uzupełnić zdziesiątkowanych szeregów duchowieństwa. Poprawie sytuacji polskich katolików nie sprzyjał również antagonizm litewsko--polski. Litwini nie ułatwiali Polakom zamieszkałym w ich republice kształcenia nowych księży. Prześladowania nie ominęły również innych wyznań chrześcijańskich: baptystów, zielonoświątkowców i adwentystów. Chruszczowowski wojujący ateizm nie oszczędzał również islamu. Z tysiąca dwustu meczetów istniejących w 1959 r. pozostało dwadzieścia lat później około trzydziestu. Muzułmanie znaleźli jednak nowe formy kultywowania swoich przekonań religijnych. Obok oficjalnego islamu - reglamentowanego przez władze - pojawił się islam alternatywny, rozwijający się poprzez tajne bractwa - tarikaty. 300 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 KPZR w dobie Chruszczowa Nikita Chruszczow w swoich zabiegach o władzę w 1953 r. oparł się głównie na centralnym aparacie partyjnym. W następnym roku zintensyfikował starania o pozyskanie poparcia jego ogniw terenowych. Prezent w postaci Półwyspu Krymskiego zapewnił mu oddanie ze strony wysokich funkcjonariuszy biurokracji kijowskiej. Nie mniej istotnym posunięciem było oddanie zwierzchności nad nowo utworzonymi terenowymi agendami KGB sekretarzom obwodowych komitetów partii. Umocniło to niezmiernie ich pozycję - stali się odtąd swego rodzaju namiestnikami, autentycznymi gospodarzami na swym terenie. Oni też właśnie będą tworzyć rdzeń aparatu partyjno-państwo-wego ZSRR, którego życzliwe nastawienie umożliwiło Chruszczowo-wi pokonanie skonsolidowanej opozycji ("grupy antypartyjnej") w czerwcu 1957 r. Poparcie to zrodziło się w znacznej mierze na skutek wspomnianych innowacji z lat 1956-1957 zwiększających prerogatywy działaczy lokalnych. Późniejszy nie kończący się pochód reform, niosących zmiany kompetencji władz centralnych i terenowych, spowodował niezadowolenie w szeregach aparatu partyjnego. Szczególnie brzemienny w konsekwencje był XXII zjazd KPZR (październik 1961 r.). Chruszczow zdecydował się przeprowadzić na nim gruntowną destalinizację. Przypomniał nie tylko zbrodnie Stalina, ale i współudział w nich Mołotowa, Malenkowa, Kaganowicza, Woroszyłowa. Ze zjazdowej trybuny potępiono Żdanowa. Na wniosek moskiewskiej organizacji partyjnej zwłoki Stalina usunięto z mauzoleum i pochowano pod murem kremlowskim. Dla większości delegatów na zjazd jego przebieg był całkowitym zaskoczeniem. Funkcjonariusze partyjni, których większość zrobiła karierę w okresie rządów Stalina, nie mieli pewności, czy destaliniza-cja nie obejmie w przyszłości ich samych. XXII zjazd, obok programu zbudowania komunizmu do roku 1980, uchwalił także nowy statut partii. Chruszczow pragnąc przywrócić "leninowskie normy", wprowadził doń zasadę obowiązkowej wymiany [ jednej trzeciej składu osobowego organów partyjnych przy każdych kolejnych wyborach. Oznaczało to nieuniknioną rotację osób na eksponowanych stanowiskach, czyli pozbawienie przywilejów i poczucie niepewności. Na fali niezadowolenia wywołanej tymi innowa- Blok wschodni 301 cjami zawiązano w kuluarach zjazdu podwaliny antychruszczowows-kiego spisku, którego spiritus movens był Michaił Susłow, sekretarz KC do spraw ideologii. W 1962 r. Chruszczow, niezadowolony z wyników gospodarczych, rozdzielił organizację partyjną na dwie części: pierwsza miała kierować rolnictwem, druga - przemysłem. Równocześnie na szczeblu obwodu nastąpiło rozbicie władz partyjnych i administracyjnych, które zaczęły popadać ze sobą w konflikty. Tego było już za wiele dla sekretarzy obwodowych, którzy - uwolnieni po śmierci Stalina od strachu przed czystką - pragnęli spokoju i stabilizacji. Miotany żądzą reform Chruszczow stał się dla aparatu osobą w najwyższym stopniu niepożądaną. Apogeum stalinizmu w krajach satelickich 1949-1956 Uwagi wstępne Pojęcie "strefy wpływów" oznacza najczęściej obszar obejmujący jedno lub większą liczbę państw, których suwerenność w zakresie polityki zagranicznej, obronnej lub ekonomicznej została częściowo lub całkowicie ograniczona na rzecz danego mocarstwa. W tym sensie Związek Radziecki już w 1948 r. zakończył budowę własnej strefy wpływów w Europie Środkowej i na Bałkanach. Stalin nie zamierzał jednak poprzestać na politycznym podporządkowaniu państw tego regionu. Jego celem stało się, można by rzec, "organiczne ich wcielenie" w system imperium radzieckiego. Tendencja ta pierwszy swój wyraz znalazła na konferencji przywódców dziewięciu partii komunistycznych, która odbyła się w dniach 22-27 września 1947 r. w Szklarskiej Porębie i stała się m.in. rzeczywistą przyczyną konfliktu pomiędzy Związkiem Radzieckim a Jugosławią, której przywódca J. Broz-Tito, akceptując w zasadzie radziecki model komunizmu, zdecydowanie przeciwstawił się koncepcjom całkowitego podporządkowania Belgradu decyzjom Moskwy. W rezultacie uchwał podjętych podczas narady w Szklarskiej Porębie państwa Europy Środkowej oraz Bałkanów zostały poddane, 302 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 na nie spotykaną do tej pory skalę, procesowi wielkiej unifikacji w dziedzinie ustrojowej (fasadowe konstytucje), politycznej (rządy monopartyjne lub pseudokoalicyjne, terror policyjny), wojskowej (podporządkowanie armii państw satelickich planom strategicznym Armii Radzieckiej, obecność "doradców" radzieckich), społecznej (likwidacja "klas posiadających", masowa indoktrynacja, totalna kontrola społeczeństwa przez aparat państwowy, propaganda jako narzędzie sprawowania władzy), a nawet naukowej i kulturalnej (socrealizm, ujednolicenie metod badawczych, promocja języka rosyjskiego). W tym kontekście należy jednak podkreślić, że unifikacja ideologiczna wbrew pozorom nie była celem polityki radzieckiej, ale jednym ze środków ułatwiających zespalanie państw bałkańskich i środkowoeuropejskich z imperium radzieckim. Tworzenie takiego monolitu wchodziło w zakres przygotowań Moskwy na wypadek wybuchu globalnego konfliktu militarnego pomiędzy ZSRR a państwami anglosaskimi. Właśnie aspekt strategiczny, dominujący w planach rosyjskich w stosunku do tego regionu Europy, spowodował, że wspomniane procesy integracyjne zostały przez Stalina przyspieszone po wybuchu wojny koreańskiej, ich wyhamowanie zaś nastąpiło w ramach "odwilży", zainicjowanej przez kierownictwo KPZR po śmierci generalissimusa. Czechosłowacja 14 czerwca 1948 r. nowym prezydentem Czechosłowacji został Klement Gottwald, którego na stanowisku premiera zastąpił Antonin Zapotocky. Nowa ekipa objęła kontrolą całość czechosłowackiego życia publicznego, posługując się specjalnie do tego celu utworzonym (w maju 1950 r.) Ministerstwem Bezpieczeństwa Narodowego z Ladislavem Koprivą na czele. Podobnie jak w innych krajach bloku radzieckiego rzeczywiści i domniemani przeciwnicy polityczni byli represjonowani przez pozbawianie pracy, przymusowe wysiedlenia (tzw. akcja B), a także aresztowania i pokazowe procesy polityczne. Początkowo represje dotykały głównie działaczy dawnych partii opozycyjnych: w 1949 r. aresztowano łącznie kilkuset byłych polityków Partii Narodowo--Socjalistycznej, Ludowej oraz Socjaldemokratycznej, po czym na początku lata 1950 r. części z nich wytoczono proces, w którym Blok wschodni 303 zapadły cztery wyroki śmierci. Z czasem represjami objęty został również Kościół katolicki, w sierpniu 1949 r. zaś nadzór policyjny roztoczono nad samym prymasem Czech i Moraw arcybiskupem Pragi Josefem Beranem. Stopniowo, zgodnie z tezą o narastaniu walki klasowej w miarę budowy komunizmu, prześladowania dotknęły również członków KPCz; przeprowadzona w pierwszej połowie 1949 r. czystka zakończyła się usunięciem w partii blisko 360 tysięcy osób, nierzadko z tzw. wilczym biletem (opinią utrudniającą lub uniemożliwiającą znalezienie pracy). Apogeum represji przypadło na 1952 r., kiedy to w listopadowym procesie czternastu wysokich funkcjonariuszy partyjnych oraz urzędników państwowych oskarżonych o szpiegostwo, zdradę interesów państwa oraz o powiązania z międzynarodowym ruchem syjonistycznym (tzw. proces kierownictwa antypaństwowego ośrodka spiskowego lub po prostu proces bandy Slanskiego) zapadło aż jedenaście wyroków śmierci, na podstawie których stracono m.in.: wicepremiera i byłego sekretarza generalnego KPCz Rudolfa Slanskiego, zastępcę sekretarza generalnego tej partii, kierownika Wydziału Zagranicznego jej Komitetu Centralnego, a także ministra spraw zagranicznych Yladimira Clemen-tisa i czterech wiceministrów czechosłowackiego rządu. Obok terroru policyjnego czechosłowacki stalinizm charakteryzował się szybkim tempem przemian społeczno-ekonomicznych. W maju 1949 r. odbył się zjazd KPCz, podczas którego przedstawiono koncepcję dalszego rozwoju gospodarczego kraju. Koncepcja ta oparta została na modelu ściśle scentralizowanej gospodarki radzieckiej i zakładała forsowne uprzemysłowienie głównie poprzez rozbudowę przemysłu ciężkiego, surowcowego, energetycznego oraz zbrojeniowego. W następnych latach gospodarka czechosłowacka popadła w daleko idącą zależność od ekonomiki Związku Radzieckiego. Symbolem tej podległości stała się, prowadzona od 1945 r. wyłącznie na potrzeby radzieckie, rabunkowa eksploatacja czeskich złóż uranu w pobliżu Jachymova. Od 1948 r. w sposób mniej lub bardziej przymusowy, realizowano również program kolektywizacji rolnictwa drogą tworzenia tzw. spółdzielni produkcyjnych. W efekcie, w latach 1950-1955 produkcja rolnicza wzrosła zaledwie o 6%, czechosłowackie rolnictwo zaś 304 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 borykało się z poważnymi problemami - w 1952 r. z powodu złej organizacji pracy nie udało się nawet zebrać z pól części uzyskanych plonów (!). Budowa systemu totalitarnego odbiła się również na coraz trudniejszym położeniu mniejszości narodowych. Stopniowo ograniczano lokalne uprawnienia władz słowackich, represjonowano uczestników powstania z 1944 r., podjęto walkę ze słowackimi tradycjami narodowymi, określanymi jako "burżuazyjny nacjonalizm". Szykany spotkały również zamieszkującą Zaolzie mniejszość polską, uległo natomiast polepszeniu położenie mniejszości niemieckiej i węgierskiej, których przedstawicielom w indywidualnych przypadkach zaczęto przywracać odebrane w 1945 r. obywatelstwo. Umożliwiano także tym dwóm mniejszościom wydawanie pojedynczych tytułów prasowych oraz tworzenie odrębnych stowarzyszeń. Systematyczne pogarszanie się warunków pracy, braki w aprowizacji oraz wszechogarniający terror wywoływały powszechne niezadowolenie społeczne. Jego wyrazem stały się masowe demonstracje uliczne i starcia ludności z policją po ogłoszeniu 30 maja 1953 r. reformy walutowej, zniesienia systemu kartkowego oraz drastycznej podwyżki cen żywności. Największy zasięg zajścia te miały w Pilznie, gdzie według oficjalnych danych l czerwca 1953 r. śmierć poniosło sześciu manifestantów, a także w Pradze, Trzyńcu oraz w kopalniach węgla w rejonie Ostrawy. Wszystkie te wydarzenia zostały poprzedzone znaczącymi zmianami personalnymi na najwyższych szczeblach władzy. Po śmierci Klementa Gottwalda (14 marca 1953 r.) nowym prezydentem Republiki został Antonin Zapotocky, szefem rządu mianowano Yiliama Sirokiego, a stanowisko I sekretarza KC KPCz objął Antonin Novotny. W przeciwieństwie do innych krajów obozu radzieckiego, nowa ekipa nie zdecydowała się na bardziej radykalne odejście od totalitarnego modelu sprawowania władzy. 4 maja 1953 r. ogłoszono co prawda amnestię, nie objęła ona jednak szerokiego kręgu więźniów politycznych, zaś w kwietniu 1954 r. przed sądem w Bratysławie odbył się kolejny pokazowy proces "wywrotowej grupy słowackich burżuazyjnych nacjonalistów" z Gustavem Husakiem na czele. Blok wschodni 305 Węgry Równocześnie ze zdobyciem władzy politycznej na Węgrzech komuniści rozciągnęli swoją kontrolę nad pozostałymi dziedzinami życia społecznego. 26 marca 1948 r. parlament uchwalił ustawę nacjonalizującą wszystkie przedsiębiorstwa zatrudniające ponad stu pracowników, w czerwcu 1948 r. zaś dokonano upaństwowienia ponad trzech tysięcy prywatnych szkół katolickich. To ostatnie posunięcie wywołało ostry konflikt z prymasem Węgier, kardynałem Józsefem Mindszentym, który ostatecznie został aresztowany i w lutym 1949 r. skazany na dożywotnie więzienie pod zarzutem zdrady i nadużyć finansowych. Wkrótce represje policji do spraw bezpieczeństwa (AVH) kierowanej przez Gabora Petera dotknęły nie tylko rzeczywistych lub domniemanych przeciwników politycznych, ale objęły również czołowych działaczy komunistycznych. W rezultacie zaciekłej walki frakcyjnej w łonie WPP, toczącej się pomiędzy grupą komunistów, działających w czasie wojny na Węgrzech, a środowiskiem przebywającym wówczas w ZSRR i skupionym wokół Ma-tyasa Rakosiego, w maju 1949 r. aresztowano i w cztery miesiące później, na podstawie fałszywego zarzutu szpiegostwa na rzecz Jugosławii i USA, skazano na śmierć przywódcę frakcji krajowców, byłego ministra spraw wewnętrznych oraz zagranicznych Laszló Rajka. Tuż po jego śmierci do więzień trafili inni aktywiści partyjni, m.in. Janos Kadar, na samych zaś Węgrzech społeczeństwo poddane zostało ogromnym, nie spotykanym w innych państwach bloku wschodniego, represjom, w dużej mierze wynikającym ze specyficznych poglądów Rakosiego, który preferował bardzo brutalne metody walki z "reakcją". Pierwszy sekretarz WPP lubił określać się mianem "najlepszego ucznia Stalina", toteż śmierć generalissimusa poważnie osłabiła jego pozycję. Pod wpływem informacji o powstaniu w Berlinie Wschodnim w czerwcu 1953 r. Rakosi zdecydował się na złożenie samokrytyki na posiedzeniu plenarnym KC, które podjęło uchwałę piętnującą "wypaczenia socjalizmu" i desygnowało na stanowisko premiera Imre Nagya, uważanego za zwolennika łagodniejszego kursu. Nowy szef rządu doprowadził m.in. do likwidacji obozów pracy przymusowej, wstrzymał realizowaną w brutalny sposób kolektywizację rolnictwa, zliberali-zował politykę rządu w stosunku do inicjatywy prywatnej a także, kosztem osłabienia tempa rozwoju przemysłu ciężkiego, zwiększył 20 - Najnowsza historia Świata 306 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 produkcję dóbr konsumpcyjnych. Zmiany te okazały się jednak nietrwałe; w kwietniu 1955 r., wkrótce po upadku reformatorskiego premiera ZSRR Gieorgija Malenkowa, Rakosiemu udało się pozbawić Nagya funkcji premiera oraz usunąć go ze składu KC WPP, a w grudniu 1955 r. nawet wyrzucić z partii pod zarzutem "propagowania własnej drogi [do komunizmu]". Rozbudzone społeczne oczekiwania na liberalizację, podsycone dodatkowo wystąpieniem Chruszczowa na XX zjeździe KPZR, a także stopniowym ujawnianiem kulisów procesu Laszló Rajka, który w marcu 1956 r. został ostatecznie zrehabilitowany, spowodowały pojawienie się pierwszych inicjatyw obywatelskich, postulujących likwidację "wypaczeń" i wprowadzenie zasad demokratycznych. Najaktywniejszym tego typu środowiskiem stał się dyskusyjny Klub im. Petófiego, zamknięty w lipcu 1956 r. Coraz bardziej odczuwalny nacisk społeczny, a także stopniowa "odwilż" w innych krajach bloku wschodniego spowodowały, że 18 lipca 1956 r. ostatecznie zmuszono Rakosiego do ustąpienia. Nowym sekretarzem wybrano wówczas jego najbliższego współpracownika, równie jak on dogmatycznego komunistę, Ernó Geró. Nie zdołał on jednak powstrzymać biegu wypadków. 7 października 1956 r. odbył się manifestacyjny pogrzeb zrehabilitowanego pośmiertnie Laszló Rajka oraz trzech innych ofiar procesów politycznych, w którym wzięło udział około 150 tysięcy osób. W kilka dni później pod zarzutem "naruszania praworządności socjalistycznej" aresztowano pierwszego wysokiego funkcjonariusza WPP Mihałya Farkasa, zaś ,(tm) członkostwo partii przywrócono Imre Nagyowi. Pod wpływem tych ^ wydarzeń budapeszteńscy studenci 23 października 1956 r. zorganizowali manifestację solidarności z reformatorskimi postanowieniami warszawskiego VIII plenum KC PZPR, pośrednio domagając się w ten sposób zastosowania na Węgrzech polskich rozwiązań politycznych. Zgromadzeni pod pomnikiem generała Bema manifestanci, wzburzeni prowokacyjnym przemówieniem E. Geró, skierowali się w stronę radiostacji, zostali jednak ostrzelani przez funkcjonariuszy AVH (tzw. awoszy). Zapoczątkowało to starcia zbrojne, które szybko nabrały charakteru powstania narodowego. Komuniści próbowali odzyskać kontrolę nad sytuacją, wysuwając w nocy z 23 na 24 października 1956 r. na stanowisko premiera Blok wschodni 307 popularnego w społeczeństwie Imre Nagya. Ten jednakże początkowo usiłował zdławić powstanie, wprowadzając stan wyjątkowy i podtrzymując decyzję swego poprzednika o wezwaniu na pomoc wojsk radzieckich (tzw. pierwsza interwencja). Walki jednak nie tylko nie ustały, ale stopniowo ogarnęły również miasta prowincjonalne. W tych okolicznościach 25 października 1956 r., w obecności Anastasa Mikojana i Michaiła Susłowa, kierownictwo WPP usunęło z funkcji I sekretarza Emó Gerd, powołując na to stanowisko Janosa Kadara. Jednocześnie ze strony przywódców KPZR uzyskano zgodę na roz" wiązanie konfliktu bez udziału wojsk radzieckich. Wkrótce jednak okazało się, że chcąc utrzymać się na fali przemian politycznych, Nagy pod naciskiem żądań społecznych, rozpoczął politykę ustępstw. 28 października 1956 r. ogłoszono likwidację AVH, dzień później poinformowano o zniesieniu na Węgrzech systemu jednopartyjnego, a 30 października 1956 r. Imre Nagy utworzył nowy, koalicyjny rząd z udziałem przedstawicieli dawnych partii opozycyjnych. Przemiany demokratyczne uzyskały poparcie ze strony uwolnionego z więzienia prymasa Józsefa Mindszentyego, a także przedstawicieli autentycznych organów samorządu pracowniczego - tworzonych spontanicznie rad zakładowych. Jednocześnie następował rozkład dotychczasowych struktur władzy; l listopada 1956 r. skompromitowana WPP została rozwiązana, a w jej miejsce utworzono Węgierską Socjalistyczną Partię Robotniczą z Janosem Kadarem na czele. Rozwój sytuacji na Węgrzech wzbudzał poważne obawy kierownictwa ZSRR. Brutalną interwencję zbrojną Moskwy przyspieszyło jednak z całą pewnością ogłoszenie przez Nagya (l listopada 1956 r.) deklaracji o wystąpieniu Węgier z Układu Warszawskiego oraz skierowanie w dniu następnym do sekretarza generalnego ONZ prośby o pomoc w otrzymaniu statusu państwa neutralnego. W tych warunkach Rosjanie, uzyskawszy aprobatę dla inwazji na Węgry ze strony władz polskich, rumuńskich, czechosłowackich, bułgarskich i jugosłowiańskich, 3 listopada 1956 r. aresztowali podstępnie delegację węgierską z ministrem obrony generałem Palem Maleterem na czele, przybyłą dla przeprowadzenia rozmów w sprawie wycofania wojsk ZSRR z terytorium Węgier. W tym samym dniu oficjalnie w miejscowości Szolnok, faktycznie zaś w Użgorodzie na terytorium Ukraińskiej 398 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 SRR, Janos Kadar utworzył samozwańczy Węgierski Rewolucyjny Rząd Robotniczo-Chłopski, który 4 listopada 1956 r. zwrócił się do władz Związku Radzieckiego o pomoc w walce z "kontrrewolucyjnym powstaniem". Prośba ta stanowiła formalny pretekst dla zbrojnej inwazji ze strony oddziałów Armii Radzieckiej, które jeszcze tego samego dnia rozpoczęły regularne walki z powstańcami. Wobec miażdżącej przewagi agresora zorganizowany opór armii węgierskiej szybko został przełamany, trwające zaś do 15 listopada 1956 r. walki nabrały charakteru wojny partyzanckiej. Sam Nagy, utraciwszy możność kierowania państwem, wraz ze swymi najbliższymi współpracownikami schronił się na terenie ambasady jugosłowiańskiej, faktyczną zaś władzę przejęła na Węgrzech ekipa Kadara. Ogółem w trakcie powstania zginęło około sześciu tysięcy osób. Tyle samo zostało aresztowanych i wywiezionych w głąb ZSRR, dwieście tysięcy zaś wyemigrowało lub po prostu uciekło na Zachód. W wyniku walk powstały poważne straty materialne, szacowane na 22 mld forintów, czyli około 1/4 rocznego dochodu narodowego Węgier. Interwencja na Węgrzech stanowiła pierwsze dobitne potwierdzenie istnienia w Europie Środkowej radzieckiej strefy wpływów. Okazało się również, że wbrew nadziejom społeczeństwa węgierskiego istnienie takiej strefy zostało zaakceptowane przez mocarstwa zachodnie, które nie miały najmniejszej ochoty ryzykować konfliktu zbrojnego z Rosjanami, przychodząc na pomoc powstańcom w Budapeszcie. Przez następne kilkadziesiąt lat przykład węgierski wykorzystywany był w tym regionie świata jako argument na rzecz konieczności rezygnacji z wysuwania postulatu niepodległości w imię tzw. realizmu politycznego. NRD - sowietyzacja Powołanie do życia Republiki Federalnej wschodnich Niemiec Niemiec i Niemieckiej Republiki Demokratycznej było równoznaczne z przyznaniem, iż zjednoczenie Niemiec nie będzie w najbliższym czasie możliwe. Ta niewątpliwa porażka kierownictwa radzieckiego i komunistów niemieckich oznaczała perspektywę szybkiego zrównania stosunków w nowo powstałym państwie z wzorcami i praktykami w pozostałych krajach radzieckiej strefy wpływów. Do tej pory Blok wschodni 309 bowiem (szczególnie do wybuchu pierwszego kryzysu berlińskiego) komuniści starali się wykazać społeczeństwu niemieckiemu, że reprezentowana przez nich opcja jest poważną alternatywą dla polityki Zachodu. Prezentowali się więc jako zwolennicy pluralizmu w życiu politycznym i społecznym. W samej SED obowiązywała początkowo programowa teza o niewłaściwości przenoszenia do Niemiec wzorców radzieckich. Proces formowania się partii politycznych postępował w radzieckiej strefie okupacyjnej szybciej niż na Zachodzie, a spektrum programowe było bardzo szerokie. Znalazło się w nim miejsce nie tylko dla wschodnioniemieckiej CDU i liberalnej LDPD, ale nawet dla powstałej z inicjatywy SED organizacji "drobnomieszczaństwa" i... mniej skompromitowanych narodowych socjalistów pod nazwą Naro-dowo-Demokratycznej Partii Niemiec (utworzona w czerwcu 1948 r.). Denazyfikacja sensu stricto w radzieckiej strefie okupacyjnej prowadzona była energicznie i miała względnie szeroki zasięg (objęła ok. 520 tysięcy osób). Cechowały ją jednak brak koordynacji i chaos organizacyjny. Byłych hitlerowców, ale także nie powiązanych z nazizmem przeciwników politycznych więziono w radzieckich obozach internowania na terenie strefy okupacyjnej (m.in. Sachsenhau-sen-Oranienburg i Buchenwald). Znalazło się w nich 122 tysiące więźniów, spośród których do 1950 r. zmarło 43 tysiące, a 12 700 osób wywieziono do ZSRR. Rosjanie jako pierwsi ogłosili zakończenie denazyfikacji na zarządzanym przez siebie obszarze. Nastąpiło to już w lutym 1948 r. Pluralizm polityczny w NRD był w istocie rzeczy pozorny, gdyż partie wschodnioniemieckie tworzyły od początku Jednolity Front Antyfaszystowsko-Demokratyczny (od 1949 r. Blok Demokratyczny), w którym w pełni dominowała SED. Ostatnie oznaki niezależności ze strony ,,sojuszniczych" CDU i LDPD miały miejsce przed wyborami w 1950 r., kiedy to próbowano sprzeciwić się jednolitej liście wyborczej układanej pod dyktando komunistów. Polityka kulturalna i oświatowa pierwszych lat powojennych w radzieckiej strefie okupacyjnej cechowała się dużą otwartością i odnotowano na tym polu wiele autentycznych sukcesów. Zachowując pewną powściągliwość w kwestiach polityki i kultury, komuniści nie powstrzymali się jednak od poważnych ingerencji w struktury społecz- 310 Od apogeum limnej wojny do fasy kryzysów 1949-1963 ne i gospodarcze kraju. Uzasadniając te przemiany, kładli nacisk raczej na konieczność rozliczenia się z hitlerowską przeszłością niż na wymogi ideologii komunistycznej. We wrześniu 1945 r. ogłoszono reformę rolną, w wyniku której wywłaszczono bez odszkodowania majątki o powierzchni ponad stu hektarów, kładąc kres jakże dotąd wpływowej grupie ziemiaństwa pruskiego. Uzyskane 2, l min hektarów rozdzielono pomiędzy pół miliona osób. W październiku 1945 r. radziecka administracja wojskowa przeprowadziła nadzwyczaj szerokie rekwizycje w przemyśle wschodnioniemieckim, przejmując na własność wszystkie fabryki będące własnością Rzeszy, NSDAP i armii. Część przejętych zakładów znalazła się, jako tzw. radzieckie spółki akcyjne, w ręku okupantów. Reszta uległa nacjonalizacji jako Volks-eigene Betriebe (zakłady będące własnością ludu). Sektor znacjonali-zowany poszerzył się wkrótce o wywłaszczane przedsiębiorstwa należące do zwolenników reżimu hitlerowskiego, przy czym określanie przynależności do tej kategorii było nacechowane sporą dowolnością. W sumie, w 1948 r. około 40% produkcji przemysłowej pochodziło z sektora upaństwowionego, 20% z radzieckich spółek akcyjnych i 40% z przedsiębiorstw prywatnych. Pierwsze zwiastuny zmiany kursu pojawiły się w styczniu 1949 r. jeszcze podczas trwania kryzysu berlińskiego. Kierownictwo SED uznało wówczas swą organizację za "marksistowsko-leninowską partię nowego typu", czyli odeszło od początkowej koncepcji wspólnej, otwartej organizacji komunistów i socjaldemokratów, i przyjęło wzorzec radziecki. Wkrótce potem w SED rozpoczęły się czystki, podczas których usunięto z partii około 150 tysięcy osób, najczęściej pod zarzutem hołdowania socjaldemokratyzmowi. W sumie w latach 1949-1951 liczba członków SED wskutek czystek, ucieczek do RFN lub złożenia legitymacji zmniejszyła się z ok. 1,75 min do 1,22 min, a partia niemiecka uchodzić zaczęła za wzór uległości wobec Stalina. Zmiana kursu nastąpiła również w stosunku do Kościoła ewangelickiego, do którego należało wówczas ok. 90% chrześcijan wschod-nioniemieckich, i wobec Kościoła katolickiego. Władze podjęły radykalną propagandę antyreligijną i zastosowały dyskryminującą wiernych politykę personalną. Starały się w ogóle usunąć Kościoły z życia Blok wschodni 311 publicznego. W 1949 r. zniesiono nauczanie religii w szkołach i przystąpiono do likwidacji związanego z Kościołem ewangelickim ruchu młodzieżowego Junge Gemeinde (Młoda Gmina), będącego swego rodzaju przeciwwagą dla prężnej i odgórnie popieranej organizacji Freie Deutsche Jugend (FDJ), która od 1949 r. stała się w istocie młodzieżową organizacją SED. Szczególne nasilenie akcji antykościelnych, włącznie z aresztowaniem i procesami aktywistów Junge Gemeinde, nastąpiło w 1952 r. W sumie jednak ani czystki wewnątrzpartyjne, ani działania antykościelne nie były tak brutalne, jak w innych krajach radzieckiej strefy wpływów. Wraz z powstaniem NRD przemiany strukturalne w gospodarce wschodnioniemieckiej nabrały rozmachu. W znacznie ostrzejszym tempie przebiegła nacjonalizacja przemysłu (w 1955 r. już 83% produkcji pochodziło z tego sektora) i handlu (w 1955 r. 70% obrotów dokonywało się w obrębie handlu uspołecznionego). W 1952 r. rozpoczęła się kolektywizacja rolnictwa. W 1955 r. sektor spółdzielczy i państwowy obejmował 23% użytków rolnych. Nowo powstały aparat centralnego kierowania gospodarką skupił się całkowicie na forsownej rozbudowie przemysłu ciężkiego, w związku z czym w NRD pojawiły się trudności związane z zaopatrzeniem rynku w żywność i artykuły przemysłowe. Równocześnie surowe ustawodawstwo wprowadziło rygorystyczną dyscyplinę pracy, system norm itp. W społeczeństwie wschodnioniemieckim zaczęła się wznosić fala niezadowolenia. Warto pamiętać, że społeczny sprzeciw wobec poczynań okupantów i polityki niemieckich komunistów w tej części Niemiec nie ustawał i manifestował się nieprzerwanym strumieniem uchodźców opuszczających NRD pomimo surowych zakazów i coraz szczelniej zamkniętej granicy wewnątrzniemieckiej. Do momentu powstania NRD radziecką strefę okupacyjną opuściło na stałe 440 tysięcy osób, w następnym czteroleciu, do połowy 1953 r. "zagłosowało nogami" nie mniej niż 795 tysięcy Niemców. Śmierć Józefa Stalina 5 marca 1953 r. ogół społeczeństwa wschod-nioniemieckiego uznał za moment, w którym powinien się zacząć zwrot w kierunku liberalizacji politycznej i poprawy zaopatrzenia. Tymczasem kierownictwo SED nie zamierzało korygować swej polityki, a pod koniec maja 1953 r. ogłosiło nawet podwyższenie norm 312 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 pracy o 10%. Pod wpływem powtarzających się wezwań Moskwy Biuro Polityczne SED 11 czerwca 1953 r. zapowiedziało wprowadzenie "nowego kursu", oznaczające pewne złagodzenie ekonomicznej presji na ludność, w tym rezygnację z ogłoszonego podwyższenia norm pracy. Obietnice Waltera Ulbrichta miały jednak czysto taktyczny charakter, bo już w pięć dni później, 16 czerwca, prasa opublikowała pochwałę podwyższonych norm. Taka postawa władz rozwścieczyła robotników budowlanych w Berlinie. Porzucili oni pracę i rozpoczęli demonstracje uliczne. Następnego dnia fala strajków objęła całą NRD. Do strajków i zamieszek doszło w 270 miejscowościach. Do żądań czysto ekonomicznych dołączono żądania polityczne (ustąpienie rządu i Ulbrichta, wolne wybory). Falę rozruchów, lub powstanie - wedle terminologii niemieckiej - stłumiły wojska radzieckie. Liczba ofiar śmiertelnych nie jest znana i waha się od 21 (wedle oficjalnych danych) do ok. 300 (wedle ustaleń nieoficjalnych). Uwięziono i skazano prawie 1400 osób. Walter Ulbricht wykorzystał czerwcowe rozruchy do rozprawy z opozycyjną frakcją w łonie kierownictwa SED, skupioną wokół ministra bezpieczeństwa państwowego Wilhelma Zeissera, ministra sprawiedliwości Maksa Fechnera i redaktora naczelnego "Neues Deutschland" Rudolfa Herrnstadta. Działacze ci krytykowali dog-matyzm Ulbrichta i nakłaniali do reform. Jak się wydaje, konflikt w łonie SED był echem podobnej walki o władzę, jaka w tym czasie toczyła się w Moskwie, a opozycjoniści powiązani z grupą Ławrientija Bern upadli równocześnie ze swym moskiewskim protektorem. Po zwycięstwie Ulbricht zadbał o to, by "nowy kurs" stał się martwą literą, a wcielone w życie zmiany miały jedynie kosmetyczny charakter (złagodzenie norm pracy, zaniechanie najostrzejszych represji wobec Kościołów). Poważną ulgę wstrząsanej kryzysem gospodarce przyniosła decyzja ZSRR o ostatecznej likwidacji własnego, tj. prowadzonego przez okupanta, sektora gospodarczego (tzw. radzieckich spółek akcyjnych), który w 1954 r. przeszedł na własność państwa. W następnych latach kontynuowano dotychczasową politykę gospodarczą. Składały się na nią postępująca nacjonalizacja handlu, kolektywizacja rolnictwa (zakończona w 1960 r.) i ustawiczna rozbudowa przemysłu ciężkiego. W wielu dziedzinach NRD stała się Blok wschodni 313 czołową potęgą bloku wschodniego. W 1956 r. w związku z XX zjazdem KPZR doszło w SED do kolejnego przesilenia. W jego wyniku Ulbricht usunął z władz partyjnych oponentów domagających się destalinizacji, głębszych reform i zbliżenia z RFN. Czystki i procesy odszczepieńców trwały do 1958 r. Dla zapobieżenia ewentualnym wybuchom niezadowolenia podniesiono w 1956 r. płace i emerytury, a wkrótce potem zniesiono utrzymywane od czasu wojny racjonowanie żywności. Jednak przy pomocy tego rodzaju połowicznych działań nie można było rozwiązać żadnego z dotkliwych problemów społecznych i "głosowanie nogami" trwało nadal: od czerwca 1953 r. do sierpnia 1961 r. z NRD uciekło 1,87 min osób. Ubytek ludności (od 1945 do 1961 r. z terenu strefy radzieckiej i NRD przeszło na zachód ok. 16% mieszkańców), w ogromnej większości młodej i wykształconej, wpływał negatywnie na życie gospodarcze kraju. Niezdolność władz NRD do powstrzymania strumienia uciekinierów, a także fiasko rosyjskich inicjatyw dotyczących Berlina spowodowały, że Walter Ulbricht, uzyskawszy zgodę Chruszczowa, który z kolei porozumiał się z Amerykanami - zdecydował się na uszczelnienie ostatniej względnie dostępnej drogi ucieczek do RFN, czyli granicy między sektorami okupacyjnymi Berlina. W niedzielę o świcie 13 sierpnia 1961 r. oddziały wojska i policji zablokowały granicę Berlina Wschodniego, a "robotnicze grupy bojowe" rozpoczęły budowę muru, który wkrótce stał się widomym symbolem podziału Niemiec i Europy. Rumunia 1948-1956 W latach 1948-1953 politykę wewnętrzną władz rumuńskich zdominował proces likwidacji grup społecznych "zagrażających porządkowi społecznemu" lub "blokujących rozwój ekonomiczny kraju". Ustawa z początków 1949 r. wyznaczyła karę śmierci za przestępstwa zagrażające bezpieczeństwu państwa czy rozwojowi gospodarczemu. Symbolem rumuńskiej polityki represyjnej stała się budowa liczącego 70 km kanału Dunaj-Morze Czarne wykonywana rękoma stu tysięcy więźniów, w zabagnionym terenie (rozpoczęta w 1949 r.). Niezwykle wysokie tempo prac (cztery razy szybsze niż przy Kanale Sueskim) doprowadziło do wielu ofiar. 314 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Rok 1948 przyniósł początek dobrowolnej kolektywizacji, ale już od marca 1949 r. zdecydowano się na bardziej drastyczne środki. Na mocy ustawy skonfiskowano gospodarstwa 50-hektarowe (lub większe), a oddziały policji usunęły byłych właścicieli z domów kierując ich z niewielką resztką dobytku do najbliższych miast. Ziemie zagrabione pozwoliły stworzyć system "gospodarstw państwowych". Od lipca 1949 r. wprowadzono nowe podatki; uderzyły one szczególnie w grupę kułaków (cziabur), którym to mianem określano posiadających co najmniej 20 hektarów. Pełna kolektywizacja zakończyła się w 1964 r. Przedłużyła ją znacznie działalność antykomunistycznego ruchu oporu, walczącego do 1956 r. w Banacie i Siedmiogrodzie. Na mocy dekretu z 16 lutego 1952 r. podjęto masowe deportacje ze stolicy oraz z terenów Transylwanii i Wołoszczyzny rodzin zbrodniarzy wojennych, nielegalnych emigrantów oraz więźniów. Mieli oni zrobić miejsce napływającej do miast, w związku z industrializacją, ludności wiejskiej. Usiłujący uniknąć deportacji, złapani, zasilali obozy specjalne w stepach Baragan albo byli kierowani do budowy kanału czarnomorskiego. W 1952 r. milicja rozpoczęła masowe aresztowania dzieci w wieku 9-17 lat, których rodzice zostali uznani za niepewnych politycznie. 10% zmobilizowanych do armii jako "nieprzystosowanych społecznie" skierowano do obozów pracy. Policja przejęła pełną kontrolę nad cudzoziemcami i ich kontaktami. W 1950 r. uwięziono i. skazano inżynierów i techników, którzy przed wojną pracowali dla spółki amerykańsko-rumuńskiej. Opóźnienia w realizacji wielkich inwestycji tłumaczono sabotażem inspirowanym przez USA i Wielką Brytanię. Takie przesłanki dominowały podczas procesu inżynierów kanału czarnomorskiego (lipiec 1953 r.), na którym pięciu oskarżonych skazano na karę śmierci. 2 czerwca 1952 r. stanowisko premiera objął Gheorghe Gheorghiu--Dej. W tym samym miesiącu odsunięto od władzy komunistów nierumuńskiego pochodzenia, zamieszanych w usunięcie w 1944 r. Istvana Forisa, w tym Anę Pauker i Vasile Luca. Po śmierci Stalina Rumunia, jako pierwsze po ZSRR państwo w bloku radzieckim, uchwaliła amnestię (4 kwietnia 1953 r.). Z dobrodziejstw amnestii nie skorzystał stracony w kwietniu 1954 r. za "burżuazyjny nacjonalizm" były minister sprawiedliwości Lucretiu Patrascanu, który mógł stano- Blok wschodni 315 wić konkurencję polityczną dla Gheorghiu-Deja. Dawną elitę partii zastąpili lokalni działacze partyjni, tzw. baroni Deja. 24 września 1952 r. przyjęto nową konstytucję, w której szczególnie podkreślono rolę przyjaznych stosunków z ZSRR dla utrzymania integralności i rozwoju kraju. Listopadowe wybory w 1952 r. przyniosły 99% poparcia dla kandydatów Frontu, a ponad 90% posłów zasiadało w parlamencie od 1946 r. W polityce narodowościowej Rumunia przyjęła radzieckie rozwiązanie tworzenia okręgów autonomicznych, na przykładzie powstałego w 1950 r. Węgierskiego Rejonu Autonomicznego, z licznymi instytucjami kulturalnymi i edukacyjnymi. Ograniczoną autonomię kulturalną mieli Niemcy w Banacie. W znacznie gorszej sytuacji, zwłaszcza od 1951 r., znaleźli się masowo wysiedlani Serbowie, Chorwaci i oskarżani o syjonizm Żydzi. W 1948 r. powstała Centralna Komisja Planowania. Po okresie chaosu ekonomicznego spowodowanego zniszczeniem kraju przez rekwizycje radzieckie rozpoczął się okres szybkiego rozwoju gospodarczego, który w latach pięćdziesiątych przekraczał 10%. Największe inwestycje z tego okresu to hydroelektrownia w Bicaz, wspomniany kanał czarnomorski i nowe rafinerie. Program Deja znany jako "nowy kurs" ogłoszono dopiero 23 sierpnia 1953 r., co oznaczało zwolnienie tempa rozwoju przemysłu ciężkiego na rzecz inwestycji w przemyśle spożywczym i rolnictwie. Do 1955 r. podwojono fundusze na ten cel. Bułgaria 1948-1956 W lutym 1949 r. rozwiązano dwa ostatnie niezależne ugrupowania polityczne - Partię Radykalną i grupę Zweno. Po śmierci Georgi Dymitrowa (2 lipca 1949 r.) represje dotknęły także szeregi partii komunistycznej. 14 czerwca 1949 r. został usunięty z partii komunistycznej za "odmowę uznania swoich błędów" Trąjczo Kostow, a 16 grudnia stracony w Sofii. Śmierć Kostowa poprzedziła falę czystek w organizacjach partyjnych dokonywanych pod hasłem usuwania jego zwolenników. Czystka dotknęła ministrów, którzy jak Jugow składali samokrytykę, przyznając się do ,,politycznej ślepoty", albo byli usuwani jak minister edukacji Kirił Dramaliew. Ogółem w latach 1949-1950 co czwarty członek partii został usunięty ze swojego stanowiska. Nowe 316 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Zgromadzenie Narodowe wybrane w grudniu 1949 r. było złożone wyłącznie z komunistów i ich zwolenników. Przyjęło ono nową konstytucję i opracowało pierwszy dwuletni plan ekonomiczny. Dominującą pozycję w partii i państwie po usunięciu Kostowa i śmierci Dymitrowa uzyskał Wyłko Czerwenkow. Dopiero VI zjazd partii w 1954 r. odsunął Czerwonkowa od kierowania partią przekazując jego stanowisko Todorowi Ziwkowowi. Jeszcze przez dwa lata Czerwenkow utrzymał się przy władzy pełniąc funkcję premiera, do czasu kiedy Żiwkow zaczął odsuwać wszystkich, którzy brali udział w usunięciu Kostowa. Sprawa Kostowa miała także aspekty międzynarodowe. W styczniu 1950 r. władze komunistyczne podały, że poseł amerykański Donald Heath był zamieszany w tę sprawę. W konsekwencji 20 lutego doszło do zerwania stosunków dyplomatycznych między USA i Bułgarią, a następnie do aresztowania bułgarskiego personelu poselstwa amerykańskiego. Najpoważniejszym problemem w stosunkach bułgarsko-tureckich pozostawała kwestia emigracji Turków bułgarskich. Mimo gestów dobrej woli ze strony Sofii Ankara zahamowała ruch ludności, zarzucając Sofii konfiskatę majątku emigrantów i umieszczanie wśród nich agentów policji. Po zamknięciu granicy przez Turcję (wrzesień 1950 r.) Bułgarzy oskarżyli Ankarę o rasizm i korupcję przy wyborze tych, którzy mogli otrzymać azyl w Turcji. W październiku prasa bułgarska ogłosiła, że pięć tysięcy Turków koczuje w pobliżu granicy, czekając na decyzje władz tureckich. Konsensus osiągnięto 2 grudnia 1950 r. W myśl porozumienia możliwość emigracji musiała być potwierdzona przez turecką wizę wjazdową, a emigranci mieli prawo zachowania majątku. Ponownie Turcy zamknęli granicę w listopadzie 1951 r., twierdząc, że Bułgarzy próbowali przemycić przez nią nielegalnie tysiąc pięciuset Cyganów. Pozostałej w Bułgarii mniejszości tureckiej przyznano szeroki zakres autonomii kulturalnej, tworząc nawet osobny wydział na Uniwersytecie Sofijskim z tureckim językiem wykładowym. Propaganda bułgarska podkreślała rozwój edukacji i lecznictwa wśród Turków bułgarskich. W lecie 1952 r. doszło do poważnego konfliktu z Grecją wywołanego zajęciem przez wojska bułgarskie dwóch wysp na granicznej Blok wschodni 317 rzece Maricy. Sytuacja grożąca wojną została rozstrzygnięta dzięki mediacji ONZ. Wrażenie presji ze strony sąsiadujących z Bułgarią państw wywołało przystąpienie w 1952 r. Grecji i Turcji do NATO, oraz podpisanie w lutym 1953 r. Paktu Bałkańskiego. Gwarancją bezpieczeństwa stało się zbliżenie z Grecją, początkowo poprzez układ o wymianie handlowej (30 grudnia 1953 r.), a od maja 1954 r. przez ponowne nawiązanie stosunków dyplomatycznych między dwoma krajami. Od 1947 r. komuniści rozpoczęli usuwanie swoich oponentów z kręgów wyższego duchowieństwa. We wrześniu 1948 r. egzarcha Stefan, mianowany przez Konstantynopol, został zmuszony do ustąpienia, a następnie internowano go w klasztorze. Znanego z antykomunistycznych przekonań arcybiskupa Borisa zamordowano przed cerkwią. Podobnie jak w innych krajach bloku reżim skonfiskował dobra kościelne, zamknął wszystkie seminaria (poza jednym w Płowdiw) i zaczął cenzurować publikacje kościelne. Dekret z marca 1949 r. zabronił duchownym utrzymywania kontaktów z zagranicą i groził więzieniem tym spośród księży, którzy ośmielą się krytykować rząd. W maju 1953 r. Kongres Narodowy Bułgarskiego Kościoła Prawosławnego wybrał przychylnego komunistom metropolitę Sofii Cyryla na pierwszego patriarchę Bułgarii. Dla Czerwonkowa stanowiło to ważny akt polityczny w obliczu zagrożenia Paktem Bałkańskim. Niewielka wspólnota katolicka została bowiem pozbawiona hierarchii jesienią 1952 r., po procesie biskupa E. Bosilkowa i jego współpracowników. Zamknięto szkoły katolickie i większość świątyń, w pozostałych służbę liturgiczną pełnili lojalni księża. W maju 1949 r. rozpoczęto "łagodną kolektywizację" przez negocjowany wykup gruntów. Dominujące w lokalnych organizacjach partyjnych niezadowolenie z powolnego tempa kolektywizacji wywoływało oskarżenia o lekceważenie problemu przez władze centralne. Jeszcze w maju 1950 r. władze centralne wypowiadały się przeciwko zmuszaniu do sprzedaży ziemi i ograniczały się do ataków propagandowych na kułaków. Ustępstwa wobec chłopów (możliwość zachowania przez nich części ziemi i inwentarza) spowodowały gwałtowny wzrost tempa kolektywizacji w drugiej połowie roku. Wraz z nasileniem działalności w 1951 r. chłopskich oddziałów zbrojnych i wy- 318 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 stepowaniem ze spółdzielni zabroniono w kołchozach indywidualnej własności ziemi. Brak siły roboczej spowodował, że zarówno intelektualiści, jak i wojsko ,,ochotniczo" pracowali w kołchozach. Do początku 1953 r. skolektywizowano ponad 60% ziemi uprawnej. Z pomocą radziecką na początku lat pięćdziesiątych zbudowano wielkie zbiorniki wodne i hydroelektrownie, z których największą rolę odgrywał zbiornik nazwany imieniem Stalina na rzece Iskar, zaopatrujący stolicę w energię elektryczną. Wśród największych inwestycji lat pięćdziesiątych należy wymienić także kompleks przemysłu maszynowego w Dimitrowie, czy jedne z największych na Bałkanach zakładów tekstylnych w Gabrowie. Podobieństwo języków bułgarskiego i rosyjskiego ułatwiało kontakt ze specjalistami radzieckimi, którzy współpracowali przy uprzemysłowieniu kraju. "Nowy kurs" ogłoszony w 1953 r. przez Czerwonkowa oznaczał inwestowanie w wytwarzanie dóbr konsumpcyjnych i zwolnienie tempa rozwoju przemysłu ciężkiego. Albania 1948-1961 Po usunięciu Jugosławii z Kominformu Albania pozostała do 1949 r. główną bazą greckich rebeliantów, służąc także za schronienie wygnanym z Jugosławii przeciwnikom Josipa Broz-Tity. Nie mając wspólnej granicy z państwami bloku radzieckiego, graniczyła z wrogą Grecją i Jugosławią oraz Włochami, członkiem zachodniej wspólnoty narodów. Rosjanie utrzymywali kontakt z Tiraną drogą morską, a koszty transportu, jak też sporo "zobowiązań" radzieckich w innych częściach świata powodowały, że Albania mogła czuć się osamotniona. 14 września 1949 r. Departament Stanu USA postulował, by rząd amerykański zmierzał do ograniczenia bądź wyeliminowania wpływów radzieckich w Albanii. Wywiad brytyjski już od 1947 r. prowadził rozmowy z albańską emigracją, szukając odpowiedniej osoby, która mogłaby zastąpić Envera Hodźę. Raporty wywiadu kwestionowały trwałość państwa, twierdząc, że 90% Albańczyków jest nastawionych wrogo wobec rządu. Główną rolę w ewentualnej operacji desantowej mieli odegrać szkoleni na Cyprze i w Niemczech emigranci albańscy oraz agenci brytyjscy, z których większość w czasie II wojny światowej przebywała na terytorium Albanii. Próby takie trwały do Blok wschodni 319 1952 r. i zakończyły się serią niepowodzeń, do czego w znacznej mierze przyczynili się rosyjscy specjaliści od zwalczania ruchu oporu. W listopadzie 1951 r. albański MSZ wystosował notę do ONZ, oskarżając USA, Wielką Brytanię i Grecję o wrogie działania. W latach 1948-1950 Zgromadzenie Narodowe opracowało 345 ustaw dostosowujących albański system prawny do radzieckiego. We wrześniu 1952 r. przyjęto nowy kodeks karny, wzorowany na radzieckim, ale znacznie rozszerzający zakres przestępstw podlegających karze śmierci. Do 1960 r. około 7% ludności Albanii padło ofiarą "psychozy zagrożenia", w tym dziesięć tysięcy zostało straconych lub zmarło w więzieniach. Szczególnie ostre represje nastąpiły po wybuchu bomby 19 lutego 1952 r. w poselstwie radzieckim w Tiranie. Rosjanie po stwierdzeniu, iż w sprawę zamachu mogli być zamieszani oficerowie, nakazali czystkę w albańskich siłach zbrojnych. Na początku lat pięćdziesiątych czystka w szeregach partii objęła też ministrów, którzy krytykowali opóźnienia w radzieckich dostawach. Po powołaniu RWPG w styczniu 1949 r. kraje członkowskie zaczęły wspomagać gospodarkę albańską. Z początkiem lat pięćdziesiątych Rosjanie opracowali program intensywnego rozwoju ekonomicznego Albanii, zwłaszcza przemysłu ciężkiego, górnictwa i hydroenergetyki. Wartość eksportu ciągle jednak stanowiła około 10% wartości importu i Albania nie była w stanie spłacić kredytów długoterminowych. Od 1954 r. rząd radziecki przestał być zainteresowany kosztownym przemysłem ciężkim, nalegając na rozwój rolnictwa i przemysłu wydobywczego. W ślad za tą zmianą nastąpiła redukcja dostaw. Jej skutki miało załagodzić zawarcie układu handlowego z Chinami (październik 1954 r.). Monopol radziecki na ,,zaopatrzenie" Albanii zmienił się w rywalizację chińsko-radziecką, która gwałtownie zwiększyła budżet kraju. Poczucie bezpieczeństwa, którego gwarantem dla reżimu albańskiego był ZSRR, stanowiło czynnik określający trwałość stosunków albańsko-radzieckich. W 1953 r. zmienił się trwający od 1948 r. układ sił na Bałkanach. 28 lutego 1953 r. Jugosławia, Grecja i Turcja podpisały układ o przyjaźni i współpracy. Zawierał on deklarację potwierdzenia niepodległości Albanii, która stanowi ważny czynnik stabilizacji i pokoju na Bałkanach. Deklaracja nie uznawała 320 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 jednak integralności granic Albanii, co odczytano w Tiranie jako w powrót do polityki roszczeń terytorialnych. Mimo oświadczeń rządu g radzieckiego z sierpnia 1953 r., iż zareaguje na każdą próbę zmiany b układu sił na Bałkanach, Albańczycy po śmierci Stalina obawiali się n zmian w polityce radzieckiej. Zmian mogących pociągnąć za sobą p reorientację radzieckiej polityki na Bałkanach. Niepokój, iż walkę c o władzę w Moskwie mogą wykorzystać sąsiedzi Albanii, aby dokonać | ^ agresji, stał się powodem nawiązania stosunków dyplomatycznych l z Jugosławią (21 grudnia 1953 r.), l W 1953 r., kiedy po raz pierwszy w historii Albanii wartość produkcji przemysłowej przekroczyła wartość produkcji rolnej, nadal 70% ludności pracowało na roli. Tworzenie dobrowolnych kołchozów rozpoczęto w 1949 r., ale do kwietnia 1954 r. "socjalistyczny sektor rolnictwa" objął zaledwie 12,8%, ziemi i plenum partii zdecydowało się na kolektywizację przymusową. Odbyła się ona w dwóch etapach - do 1959 r. skolektywizowano 63% ziemi uprawnej, a w drugiej fazie, trwającej do 1967 r., tereny górskie, gdzie opór przeciwko | kolektywizacji był największy. W 1954 r. Stany Zjednoczone zadeklarowały pomoc żywnościową dla Albanii w związku z klęską głodu, jaka dotknęła kraj. Rząd albański odrzucił jednak ofertę amerykańską, oczekując na dostawy radzieckie. Jednak ZSRR, również odczuwający skutki nieurodzaju, znacznie je ograniczył. Także w 1954 r. specjalna komisja KC KPZR Szepiłowa doszła do wniosku, że kampania antyjugosłowiańska była błędem, a Jugosławia nadal pozostaje państwem komunistycznym. Kiedy podważone zostały nadzieje na pomoc żywnościową, a także na obronę przeciwko Jugosławii, Hodża traktował współpracę z ZSRR jedynie jako gwarancję przetrwania obecnej ekipy. Ostatecznie złudzenia co do polityki Rosjan rozwiała wizyta delegacji radzieckiej w Belgradzie pod koniec maja 1955 r. Celem jej stało się nakłonienie Jugosławii do powrotu do obozu komunistycznego. Jednym z warunków Tity było usunięcie kilku jego osobistych wrogów. Do tych ostatnich zaliczył Rakosiego na Węgrzech, Czerwonkowa w Bułgarii oraz Hodżę. XX zjazd KPZR w lutym 1956 r. pogłębił nieufność Albanii do Chruszczowa. W przeciągu paru miesięcy Hodża i jego najbliżsi Blok wschodni 321 współpracownicy dostrzegli, że zrehabilitowano ich śmiertelnego wroga Titę, w niełaskę popadł zaś "dobroczyńca Albanii" - Stalin. Hodża był przekonany, że oskarżenia, jakie wysuwano pod adresem stalinizmu, inspirował Belgrad. W kwietniu i maju 1956 r. dyplomaci radzieccy sugerowali Hodży pośmiertną rehabilitację Dzodze. Hodża odmówił, zdając sobie sprawę, jaką rolę w usunięciu Rakosiego na Węgrzech odegrała rehabilitacja Rajka. W kręgach albańskiego establishmentu powstała grupa licząca na korzyści w związku ze spodziewanym obaleniem Hodży. Wydawało się, że albański dyktator bez poparcia Stalina nie będzie mógł utrzymać się przy władzy. Miejscem otwartej konfrontacji stała się konferencja komitetu miejskiego partii w Tiranie (kwiecień 1956 r.), na której w sposób niezwykle ostry zaatakowano autokratyczne metody zarządzania partią oraz niewłaściwą politykę gospodarczą, domagając się rehabilitacji Koczi Dzodze, T. Jakova i innych ofiar czystek politycznych. Tych, którzy spodziewali się ustępstw ze strony Hodży, spotkał jednak zawód. Przywódca albański polecił aresztować 27 członków partii oskarżając ich o próbę wywołania rebelii. Część działaczy partyjnych schwytano w czasie próby przekroczenia granicy z Jugosławią i tylko nielicznym udało się uciec z kraju. Rozczarowanie przyniosła też wizyta Chruszczowa w Tiranie w maju 1959 r., kiedy w rozmowie z Hodźą podkreślał on konieczność polepszenia stosunków z Jugosławią i zasadniczej zmiany polityki albańskiej. Na początku czerwca 1960 r. Chruszczow przyjął greckiego liberała S. Yenizelosa i wysłuchał jego uwag, dotyczących traktowania mniejszości greckiej w południowej Albanii, i zaakceptował żądanie szerszej dla niej autonomii. Hodża potraktował tę rozmowę jako groźbę rozbioru Albanii. Fakt ten przekonał część kierownictwa albańskiego, iż obalenie Hodży i pozostanie w bloku radzieckim nie gwarantuje integralności terytorialnej kraju. Jedyną szansą dla Hodży wydawało się poparcie chińskiej partii komunistycznej rywalizującej z partią radziecką. Latem 1960 r. Albania przeżyła klęskę suszy, co spowodowało brak podstawowych artykułów żywnościowych. Moskwa zwlekała z odpowiedzią na albańskie prośby o pomoc, aby ostatecznie odmówić. W tej trudnej sytuacji Chińczycy dokonali zakupu zboża we Francji i przesłali je następnie do Albanii. Wraz z ograniczeniem pomocy ekonomicznej Chruszczow podjął 21 - Najnowsza historia świata 322 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 194»-1963 działania w celu przeprowadzenia w Tiranie zamachu stanu. Hodżę i Szehu mieli zastąpić K. Taszko i L. Beliszowa. Opozycja coraz ostrzej krytykowała politykę gospodarczą rządu i domagała się demokratyzacji partii. Odpowiedzią była fala aresztowań grupy prosowiec-kiej w połowie 1960 r.; objęła ona również ścisłe kierownictwo partyjne. Proces spiskowców, w wyniku którego czterech oskarżonych skazano na karę śmierci, odbył się w maju 1961 r. Na konferencji partii komunistycznych w Moskwie, w listopadzie 1960 r., doszło do bezpośredniego spotkania Chruszczow-Hodża. Stało się ono jedynie wymianą wzajemnych zarzutów, w tym o zaprzestanie pomocy ekonomicznej i inspirowanie próby obalenia władz albańskich. Podpisane w lutym 1961 r. porozumienie handlowe z Chinami uniezależniło gospodarkę albańską od dostaw radzieckich. Na arenie międzynarodowej konflikt albańsko-radziecki ujawnił dopiero w październiku 1961 r. XXII zjazd KPZR, na który nie zaproszono delegacji albańskiej. Po odwołaniu personelu radzieckiego, w grudniu 1961 r. doszło do zerwania stosunków dyplomatycznych między dwoma krajami. Jugosławia 1948-1955. Odejście w 1948 r. Tity od Stalina nie Konflikt z ZSRR oznaczało dla Jugosławii jej odejścia od komunizmu. Było ono jednak tak dla samych komunistów, jak i większości społeczeństwa ogromnym i nieoczekiwanym wydarzeniem. Tito nie przygotowany dostatecznie do nowej sytuacji musiał zabiegać o szerokie poparcie społeczne dla swych decyzji, również wśród samych członków partii komunistycznej. Z konfliktu z Moskwą wyszedł jednak jako zwycięzca, zręczny taktyk, który dzięki poparciu Zachodu doprowadził do konfrontacji komunistycznej Jugosławii z systemem radzieckim. Udowodnił, że do komunizmu można dążyć w sposób niezależny. Z pomocą gospodarczą dla Tity pospieszyły wówczas kraje Zachodu i USA. Zachód obiecywał pomoc militarną, gdyby ZSRR i jego satelici chcieli obalić Titę. Ostatecznie Jugosławia przestała udzielać pomocy komunistom greckim, a 2 lutego 1951 r. doszło do podpisania między Grecją a Jugosławią umowy o ruchu komunikacyjnym i telekomunikacyjnym. W lutym 1953 r. Jugosławia podpisała z Grecją i Turcją układ Blok wschodni 323 o przyjaźni i współpracy, a 9 sierpnia 1954 r. te trzy kraje zawarły Pakt Bałkański. Dnia 17 stycznia 1951 r. Belgrad nawiązał też stosunki dyplomatyczne z Austrią, z którą znajdował się do tej pory w stanie wojny ze względu na zgłaszanie wobec Austrii roszczeń do części Karyntii. Na współpracy Jugosławii z zachodnimi partnerami ciążyła jeszcze nie do końca unormowana sprawa Triestu. Rokowania londyńskie, w których udział brały USA, Wielka Brytania i Jugosławia, przyniosły rozstrzygnięcie 5 października 1954 r.: sporne terytorium podzielono między Włochy i Jugosławię. Włochy otrzymały znaczną część strefy A z Triestem, Jugosławia strefę B i skrawki strefy A (zostało to potwierdzone umową międzynarodową między obu partnerami, tj. Włochami i Jugosławią, w październiku 1975 r.). Od 1950 r. zaczęto w gospodarce poszukiwać nowych rozwiązań, które przełamałyby znaczenie aparatu biurokratycznego, spowodowałyby szeroki udział społeczeństwa w sprawowaniu władzy i ograniczałyby rolę scentralizowanego państwa. Początkowo były to zmiany niewielkie, polegające na ograniczeniu kolektywizacji, zniesieniu dużej części obowiązkowych dostaw, poszerzeniu bazy społecznej lokalnych władz. Dnia 27 czerwca 1950 r. Skupstina uchwaliła ustawę o zarządzaniu przedsiębiorstwami państwowymi i zrzeszeniami gospodarczymi przez kolektywy pracownicze (tzw. samorządy). Nadal kierowniczą funkcję w państwie sprawowała partia komunistyczna. Na VI kongresie tej partii w 1952 r. nastąpiło ostateczne zerwanie z radzieckim komunizmem, a KPJ przekształcona została w Związek Komunistów Jugosławii (ZKJ). Partia przyjęła też nową koncepcję programową, tzw. "jugosłowiańską drogę do socjalizmu". Nigdy potem w Jugosławii nie powrócono do radzieckiego modelu gospodarczego. Powstanie systemu samorządowego było równoznaczne z przezwyciężeniem stalinizmu. Zakładał on oddolne zarządzanie przez samorządy robotnicze, tworząc tzw. system "samouprawy", który zaczął dominować nie tylko w fabrykach, ale we wszystkich instytucjach. Samorządowe zarządzanie miało pełnić funkcję demokratyzującą w całym państwie. Kolejne reformy gospodarcze w latach 1964-1965 i 1974-1975 miały za zadanie oddanie samorządom większej wolności w podejmowaniu decyzji i wprowadzenie mechanizmów rynkowych. 21* 324 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 ; W ten sposób Jugosławia wybrała w gospodarce tzw. "trzecią i drogę" pomiędzy państwowym komunizmem typu radzieckiego a za- S chodnią gospodarką wolnorynkową, co przyniosło jej uznanie zarówno ', w opinii Wschodu, jak i Zachodu. Uruchomienie tych mechanizmów i nie uszczuplało jednak rzeczywistego zakresu władzy ZKJ i Tity | osobiście. Dało też sposobność do pokazania "trzeciej drogi" krajom [ rozwijającym się. Miało to być logicznym uzupełnieniem polityki ; niezaangażowania, to jest polityki nieuczestniczenia w żadnych blo- | kach polityczno-gospodarczych i polityczno-wojskowych. Przełomowym wydarzeniem stała się konferencja w Bandungu w Indonezji w kwietniu 1955 r. (o której będzie jeszcze mowa). Głównym zadaniem ruchu było rozwiązywanie sporów drogą pokojową, przez bezpośrednie rozmowy lub przy udziale innych państw należących do ruchu. Sam Tito chlubił się faktem przynależności do twórców nowego prądu, wielokrotnie oferował swą mediacyjną pomoc. Ruch niezaangażowania stał się potężną siłą, zyskując mocną pozycję tak wobec Moskwy, jak i mocarstw zachodnich. Przejawiło się to zwłaszcza w pracach na forum ONZ. W praktyce oznaczało to ograniczenie kooperacji z Zachodem i szukanie porozumienia z ZSRR. Mimo że w 1948 r. stosunki między blokiem radzieckim i samym ZSRR a Jugosławią groziły wybuchem wojny, Tito przetrwał wówczas dzięki pomocy mocarstw zachodnich. W 1955 r. doczekał się nawet wizyty Nikity Chruszczowa w Belgradzie. Spotkanie to zakończyło się wydaniem deklaracji (tzw. Deklaracja Belgradzka), która zawierała swego rodzaju akceptację titoizmu przez ZSRR. Oznaczało to, że w powojennym świecie Jugosławia zamierza kroczyć własną drogą, drogą niezależności, którą na Zachodzie określano często mianem komunizmu narodowego. 5. Ponowny wzrost napięcia Drugi kryzys berliński 1958-1961 Wraz z włączeniem RFN do NATO i Wspólnot Europejskich, a NRD do Układu Warszawskiego i RWPG podział Niemiec uległ dalszemu pogłębieniu. Nie oznaczało to jednak, iż cztery mocarstwa uważały problem niemiecki za ostatecznie rozwiązany. Przeważała raczej tendencja do odroczenia sprawy zjednoczenia Niemiec na czas nieokreślony, w nadziei na taki rozwój sytuacji międzynarodowej, że jedna ze stron uzyska wyraźną przewagę. W ślad za ustaleniami konferencji genewskiej z lipca 1955 r. mocarstwa zachodnie aż do 1959 r. oceniały politykę ZSRR wobec Niemiec według kryterium wolnych wyborów oraz wykluczały możliwość przyłączenia się do jakiegokolwiek porozumienia rozbrojeniowego, które stanęłoby na przeszkodzie zjednoczeniu. Jednak uzgodnienia genewskie już wkrótce okazały się nierealne, ponieważ strony nie zdołały osiągnąć porozumienia zarówno co do metody zjednoczenia Niemiec, jak też sposobu utworzenia ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeństwa. Podczas konferencji ministrów spraw zagranicznych Johna Fostera Dullesa (USA), Harolda Macmillana (Wielka Brytania), Antoine Pinaya (Francja) i Wiaczesława Mołotowa (ZSRR), zwołanej ponownie do Genewy (27 października - 16 listopada 1955 r.) delegacje nie zabiegały już nawet o znalezienie podstaw kompromisu. Mocarstwa zachodnie wypowiedziały się za zjednoczeniem Niemiec w oparciu o zmodyfikowaną wersję tzw. planu 326 Od apogeum zimnej wojny do fały kryzysów 1949-1963 Edena, przedstawionego podczas konferencji berlińskiej w 1954 r., i za równoczesnym podpisaniem układu o europejskim bezpieczeństwie. Jego podstawę stanowiłoby utworzenie strefy ograniczonych zbrojeń po obu stronach granicy zjednoczonych Niemiec i ich wschodnich sąsiadów. ZSRR także zaproponował zawarcie układu o zbiorowym bezpieczeństwie w Europie, ale swoją zgodę na jedność Niemiec uzależnił tym razem od uprzedniego porozumienia obu państw niemieckich co do warunków, sposobu i formy zjednoczenia. Moskwa oddzieliła zatem problem traktatu pokojowego z Niemcami od sprawy ich zjednoczenia. Taktyka ta była obliczona na obejście wolnych wyborów jako zachodniego kryterium zjednoczeniowego, podkreślenie faktu istnienia dwóch państw niemieckich i podważenie roszczeń Republiki Federalnej do wyłącznej reprezentacji narodu niemieckiego. W praktyce było to równoznaczne z odroczeniem zjednoczenia na czas nieokreślony. Niezmienne pozostały też strategie obu stron w polityce niemieckiej. O ile mocarstwa zachodnie dążyły do zabezpieczenia swych interesów poprzez integrację Republiki Federalnej, a w dalszej przyszłości także zjednoczonych Niemiec w systemie sojuszy zachodnich, o tyle ZSRR zmierzał do usankcjonowania podziału Niemiec lub ich zjednoczenia i militarnej neutralizacji, ale za cenę znacznego osłabienia lub wyparcia wpływów amerykańskich z Europy. W ślad za tym rząd NRD począwszy od grudnia 1956 r. kilkakrotnie proponował rządowi federalnemu zjednoczenie obu państw niemieckich w formie konfederacji. Aż do 1959 r. mocarstwa zachodnie nie okazywały większego zainteresowania tymi projektami. W Bonn napotykały one natomiast ustawiczny sprzeciw rządu federalnego. Obawiał się on bowiem, że już same pertraktacje z NRD na ten temat mogłyby doprowadzić do wzrostu jej znaczenia w polityce międzynarodowej, uznania tego państwa de facto, a tym samym podważenia doktryny Hallsteina', prawa Republiki Federalnej do wyłącznej reprezentacji i uznania podziału Niemiec. ' Po ustanowieniu stosunków dyplomatycznych z ZSRR kierownik Wydziału Politycznego w MSZ Wilhelm Grewe opracował na zlecenie sekretarza stanu Waltera Hallsteina memorandum, którego treść sprowadzała się do tezy, że rząd federalny winien odtąd traktować każde nawiązanie przez państwa trzecie stosunków dyplomatycznych z NRD za akt nieprzyjazny wobec RFN. Tezę tę zaczęto wkrótce potem nazywać doktryną Hallsteina. Ponowny wzrost napięcia 327 Od początku stycznia do końca września 1958 r. między ZSRR a USA, Wielką Brytanią i Francją trwała intensywna wymiana not dyplomatycznych w sprawie zwołania, zaproponowanej przez Moskwę, konferencji na szczycie państw Układu Warszawskiego, NATO i krajów niezaangażowanych. ZSRR zmierzał do tego, aby przedmiotem konferencji uczynić sprawę redukcji zbrojeń, w szczególności zbrojeń nuklearnych. Jednym z zasadniczych motywów radzieckiej propozycji było zapobieżenie realizacji decyzji Rady Ministerialnej NATO z maja i grudnia 1957 r. o wyposażeniu sił zbrojnych paktu, w tym Bundeswehry, w taktyczne środki przenoszenia broni nuklearnej. Od lata 1958 r. Moskwa zabiegała również o włączenie do porządku obrad kryzysów na Bliskim (Liban, Jordania), Środkowym (Irak) i Dalekim Wschodzie (Tajwan). Jednocześnie wyraźnie sprzeciwiała się omawianiu podczas konferencji kwestii zjednoczenia Niemiec, argumentując, że jest to w pierwszym rzędzie wewnętrzna sprawa dwóch państw niemieckich. Stany Zjednoczone, a wkrótce potem Wielka Brytania i Francja, wyraziły gotowość do wzięcia udziału w konferencji. Uzależniły ją wszakże od włączenia do porządku obrad sprawy zjednoczenia Niemiec, zgodnie z dyrektywami genewskimi z 23 lipca 1955 r., oraz podjęcia dyskusji nad rozwojem sytuacji w krajach Europy Środkowo--Wschodniej. Choć przygotowania do zwołania konferencji zawisły w próżni to jednak nic nie wskazywało na to, że wkrótce może dojść do gwałtownego zaostrzenia konfrontacji w stosunkach między obu stronami. Polityczna pozycja Berlina uzależniona była coraz bardziej od rozwoju wydarzeń międzynarodowych. Krzyżowały się tam zarówno interesy czterech mocarstw, jak też dwóch państw niemieckich. Po 1949 r. oba rządy niemieckie podjęły działania, które spowodowały, że do końca lat pięćdziesiątych doszło do niemal zupełnego politycznego, ekonomicznego, prawnego i kulturalnego wcielenia obu części miasta do NRD lub RFN. Już 29 listopada 1955 r. Komendantura radziecka zakwestionowała potrzebę dalszego przestrzegania praw i odpowiedzialności czterech mocarstw za Berlin jako całość. Stwierdziła ona jednocześnie, iż Berlin Wschodni winien być odtąd traktowany wyłącznie jako stolica NRD. 328 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Stanowisko radzieckie spotkało się z dezaprobatą Komendantury amerykańskiej i krytyczną reakcją Senatu Berlina Zachodniego. W odpowiedzi 28 listopada 1956 r. rząd federalny przyjął uchwałę przyznającą Berlinowi prawo pełnienia roli miasta stołecznego zjednoczonych Niemiec, a 21 maja 1957 r. Federalny Trybunał Konstytucyjny wydał orzeczenie, stwierdzające, że Berlin Zachodni - niezależnie od ograniczeń wynikających z obowiązującego tam nadal prawa okupacyjnego mocarstw zachodnich - jest de iure częścią składową Republiki Federalnej. Mocarstwa zachodnie nie ukrywały swego niezadowolenia, ale tolerowały politykę Republiki Federalnej wobec Berlina Zachodniego w ramach możliwości prawnych. ZSRR i NRD oceniały ją krytycznie i oskarżały Republikę Federalną o inspirowanie prowokacji politycznych. Jednak najistotniejsze znaczenie dla zaostrzenia konfrontacji w stosunkach międzynarodowych z powodu Berlina Zachodniego miał stale wzrastający i masowy exodus mieszkańców NRD oraz Berlina Wschodniego do zachodnich sektorów miasta, a stamtąd do Republiki Federalnej. O ile w latach 1945-1949 ok. 440 tysięcy mieszkańców radzieckiej strefy okupacyjnej uciekło do Berlina Zachodniego, a następnie do Republiki Federalnej, o tyle od utworzenia NRD w paź-dzieniku 1949 r. do połowy sierpnia 1961 uczyniło to prawie 2,687 min osób, w tym ok. 50% w wieku poniżej 25 lat. Nieskuteczne okazywały się kolejne restrykcje władz NRD, mające na celu ograniczenie lub zlikwidowanie masowych ucieczek. Nie zapobiegła temu ani ścisła kontrola, ani zmniejszenie liczby przejść granicznych między wschodnim a zachodnimi sektorami miasta (z 227 do 80), ani nawet wprowadzone w 1957 r. zagrożenie sankcją karną do trzech lat więzienia za samo tylko przygotowywanie ucieczki. 27 listopada 1958 r. Nikita Chruszczow - w porozumieniu z władzami NRD - wystosował do mocarstw zachodnich ultymatyw-nie sformułowane noty dyplomatyczne, w których domagał się nadania Berlinowi Zachodniemu statusu "wolnego miasta", w szczególności zaś jego demilitaryzacji, gwarantowanej przez cztery mocarstwa, obydwa państwa niemieckie lub ONZ. Jednocześnie Chruszczow wypowiedział protokoły Europejskiej Komisji Doradczej z 12 września i 14 listopada 1944 r. Zagroził również, iż niespełnienie jego żądań Ponowny wzrost napięcia 329 przez mocarstwa zachodnie w ciągu sześciu miesięcy spowoduje przekazanie NRD na mocy specjalnego porozumienia radzieckich praw i odpowiedzialności za Berlin i Niemcy jako całość. Każde naruszenie granic NRD przez stronę zachodnią miałoby pociągnąć za sobą niezwłoczną reakcję państw Układu Warszawskiego. Ultimatum Chruszczowa, które nie odznaczało się ani nadmiernym pragmatyzmem, ani delikatnością, zostało odrzucone przez Republikę Federalną i mocarstwa zachodnie, 31 grudnia 1958 r. podtrzymały one swe prawa okupacyjne w Berlinie Zachodnim. Najbardziej wymowna była jednak reakcja mieszkańców miasta. W wyborach do tamtejszego parlamentu - Izby Posłów (Abgeordnetenhaus), przeprowadzonych 7 grudnia 1958 r., SED, która w kampanii wyborczej jako jedyna partia polityczna poparła ultimatum Chruszczowa, poniosła prawdziwą klęskę. Przy frekwencji wyborczej powyżej 90% uzyskała ona niecałe 2% głosów. ZSRR zareagował ogłoszeniem 10 stycznia 1959 r. projektu traktatu pokojowego z obu państwami niemieckimi lub ich konfederacją, skierowanego m.in. do mocarstw zachodnich. Republiki Federalnej i NRD. Był on utrzymany w tonie słynnej noty dyplomatycznej Stalina skierowanej 10 marca 1952 r. do USA, Wielkiej Brytanii i Francji2 W odróżnieniu od niej nie zawierał jednak propozycji zjednoczenia Niemiec, lecz jedynie traktatowe zobowiązanie sygnatariuszy do udzielenia NRD i RFN wszelakiego poparcia w dążeniach zjednoczeniowych. Aż do zjednoczenia Berlin Zachodni miał posiadać status zdemilitaryzowanego wolnego miasta. Niemcy miały prawo do posiadania własnych sił zbrojnych, ale musiały również podjąć zobowiązanie, że nie będą należeć do żadnych sojuszy militarnych skierowanych przeciw jednemu z sygnatariuszy traktatu pokojowego lub sojuszy, w których nie uczestniczyłyby wszystkie cztery mocarstwa łącznie. W dniu wejścia w życie traktatu pokojowego NRD i Republika 2 Nota i załączony do niej projekt traktatu pokojowego zawierały propozycję zjednoczenia i militarnej neutralizacji Niemiec w granicach poczdamskich. Zjednoczone Niemcy miały dysponować własnymi siłami zbrojnymi, lecz nie mogły być członkiem żadnego z sojuszy militarnych. USA, Wielka Brytania i Francja odrzuciły wówczas propozycję radziecką, uznając ją za manewr taktyczny, mający powstrzymać integrację RFN z Zachodem. 330 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Federalna musiałyby wystąpić z Układu Warszawskiego względnie NATO i UZE, najpóźniej zaś w ciągu roku miałyby zostać wycofane z ich terytoriów wszystkie stacjonowane tam obce siły zbrojne. Pięć dni później Walter Ulbricht wystąpił z kolejną w ciągu ostatnich trzech lat propozycją zjednoczenia obu państw niemieckich w formie konfederacji. Plan jej utworzenia był ściśle powiązany z radzieckim projektem traktatu pokojowego. Głównym warunkiem powołania konfederacji do życia była militarna neutralizacja RFN i NRD. 16 lutego mocarstwa zachodnie odrzuciły radziecki projekt traktatu pokojowego. Równie jasna była jednak w ich stanowisku chęć niezamykania ostatniej furtki dla dalszych pertraktacji. W Waszyngtonie, Londynie i Paryżu nie godzono się co prawda na ograniczenie własnych uprawnień w Berlinie Zachodnim, ale jednocześnie zgłoszono gotowość do rokowań na temat wszystkich aspektów problemu niemieckiego. Tymczasem Chruszczow nakręcał dalej spiralę konfrontacji. 17 lutego zagroził on, że w razie nieosiągnięcia porozumienia z mocarstwami zachodnimi ZSRR podpisze separatystyczny traktat pokojowy z NRD. Jednocześnie na horyzoncie politycznym zaczęły się rysować zapowiedzi znaczących zmian w polityce niemieckiej Zachodu. Już w dzień po otrzymaniu ultimatum Chruszczowa premier brytyjski Macmillan skierował do Foreign Office tajną instrukcję, w której wypowiedział się za powiązaniem rokowań w sprawie Berlina Zachodniego z pertraktacjami na temat wszystkich aspektów problemu niemieckiego i planami redukcji zbrojeń w Europie. Żywił on nadzieję, iż tego rodzaju nacisk na rząd federalny, który od 1953 r. konsekwentnie sprzeciwiał się jakimkolwiek rokowaniom w sprawie ograniczenia zbrojeń, umożliwi pozyskanie go dla brytyjskiego projektu utworzenia szerokiej strefy wolnego handlu na kontynencie. 27 stycznia 1959 r. amerykańską i międzynarodową opinię publiczną zaskoczyła wypowiedź sekretarza stanu Dullesa, znanego ze swej nieustępliwości wobec Moskwy. Podczas zorganizowanej przez siebie konferencji prasowej dał on do zrozumienia, że konfederacja dwóch państw niemieckich mogłaby być alternatywą wobec wolnych wyborów. Niespełna dwa miesiące później 25 marca 1959 r. prezydent de Gaulle Ponowny wzrost napięcia 331 wypowiedział się zarówno przeciw neutralizacji Niemiec, jak i uznaniu NRD jako suwerennego państwa. Jednocześnie uznał on prawo narodu niemieckiego do zjednoczenia, ale pod warunkiem, że zjednoczone Niemcy nie będą kwestionować swych obecnych granic, samo zjednoczenie zaś nastąpi w przyszłości w ramach ogólnoeuropejskiego ładu pokojowego. Wypowiedzi te wzbudziły konsternację w Bonn, ale jednocześnie przyspieszyły decyzje rządu i opozycji o konieczności przygotowania alternatywnych propozycji. W styczniu 1959 r. grupa robocza w Federalnym Urzędzie Kanclerskim z sekretarzem stanu Hansem Globke na czele opracowała tajny plan w kwestii niemieckiej. Jego najistotniejszymi elementami były: ustanowienie stosunków dyplomatycznych między obu państwami niemieckimi; wprowadzenie w NRD swobód obywatelskich3; przekształcenie Wielkiego Berlina w zdemilitaryzo-wane Wolne Miasto; plebiscyt w sprawie zjednoczenia Niemiec i równoczesne ogólnoniemieckie wybory parlamentarne (pięć lat po wejściu w życie planu Globkego); wybór sojuszu militarnego przez zjednoczone Niemcy (NATO lub Układ Warszawski). Jednocześnie obie partie opozycyjne FDP i SPD przygotowały, a w marcu 1959 r. opublikowały własne plany w kwestii niemieckiej, których celem była militarna neutralizacja zjednoczonych Niemiec oraz ich przystąpienie do ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeństwa z udziałem czterech mocarstw (FDP) lub USA i ZSRR (SPD). W dniach od 11 maja do 20 czerwca oraz od 13 lipca do 5 sierpnia 1959 r. obradowała w Genewie konferencja ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw z udziałem Christiana Hertera (USA), Selwyna Lioyda (Wielka Brytania), Maurice'a Couve de Murville'a (Francja) i Andrieja Gromyki (ZSRR). Uczestniczyli w niej również w charakterze doradców minister spraw zagranicznych NRD Lothar Bolz oraz pełnomocnik ministra spraw zagranicznych RFN Wilhelm Grewe. 14 maja sekretarz stanu USA Herter przedłożył w imieniu 3 Już w marcu 1958 r. Adenauer zaproponował ZSRR za pośrednictwem ambasadora radzieckiego Mikołaja Smirnowa tzw. austriackie rozwiązanie dla NRD. Miałoby ono polegać na wprowadzeniu tam ustroju demokracji parlamentarnej, bez zamykania drogi do zjednoczenia Niemiec w przyszłości. ZSRR w ogóle nie zareagował na tę propozycję. 332 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysAw 1949-1963 delegacji mocarstw zachodnich czterofazowy plan w sprawie zjednoczenia Niemiec i bezpieczeństwa europejskiego. Plan przewidywał zjednoczenie Berlina drogą wolnych wyborów, proklamację demokratycznej ordynacji wyborczej, przyjętej w ogólnoniemieckim plebiscycie lub dwóch niezależnych plebiscytach w RFN i NRD, wolne wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego, powołanie rządu ogólno-niemieckiego i układ w sprawie statusu militarnego zjednoczonych Niemiec oraz regulację pokojową. Państwa zachodnie rezygnowały z wolnych wyborów jako punktu wyjścia procesu zjednoczeniowego i przewidywały ich przeprowadzenie najpóźniej dwa i pół roku od podpisania przez cztery mocarstwa układu w sprawie Niemiec opartego na planie Hertera. Nowemu suwerenowi ogólnoniemieckiemu pozostawiały swobodny wybór sojuszy militarnych. Delegacja radziecka odrzuciła plan Hertera i zaproponowała przyjęcie styczniowego projektu traktatu pokojowego. Było to równoznaczne z koniecznością faktycznego uznania NRD przez mocarstwa zachodnie już na początku procedury zjednoczeniowej. Wkrótce okazało się, iż rozbieżności w stanowiskach obu delegacji na temat zjednoczenia i traktatu pokojowego są na tyle znaczące, że dalsze obrady nie dają nawet nadziei na pomyślny rezultat. Strony postanowiły zatem ograniczyć pertraktacje do sprawy Berlina Zachodniego. Jednak kolejne próby ominięcia raf politycznych paliły na panewce. Moskwa była wprawdzie gotowa zaakceptować na okres przejściowy status quo w zachodnich sektorach, ale pod warunkiem ograniczenia siły tamtejszych garnizonów wojskowych z 11 do 4 lub 3 tysięcy żołnierzy oraz deklaracji mocarstw zachodnich o nieroz-mieszczaniu tam broni atomowej i zaniechaniu działalności propagandowej oraz szpiegowskiej. Jednak mocarstwa zachodnie skłonne były przyjąć jedynie dwie ostatnie propozycje. Ostatecznie o niepowodzeniu konferencji przesądził spór na temat okresu obowiązywania negocjowanego porozumienia. Jej jedynym trwałym rezultatem był protokół rozbieżności, który delegacje obu stron wymieniły 28 lipca 1959 r. Nieustępliwość ZSRR w czasie obrad genewskich dowodziła niezbicie, w jak znacznym stopniu był on zainteresowany utrzymaniem status quo w Niemczech. W tym miejscu paradoksalnie zbiegały się interesy Moskwy i Bonn. Niepowodzenie Ponowny wzrost napięcia 333 konferencji wychodziło naprzeciw rządowi federalnemu o tyle, że odraczało sprawę zjednoczenia na czas nieokreślony i utrzymywało w mocy status Berlina Zachodniego. Rząd federalny gotów był zapłacić taką cenę w zamian za utrzymanie trwałych związków z Zachodem. Jeszcze zanim delegacje obu stron rozstały się bez osiągnięcia najmniejszego nawet rezultatu, Waszyngton i Moskwa uzgodniły termin wizyty Chruszczowa w Stanach Zjednoczonych. Trwała ona nieomal dwa tygodnie (15-27 września 1959 r.), ale zarówno rozmowy sondażowe, jak i tajne pertraktacje w rezydencji Eisenhowera w Camp David (25-27 września 1959 r.) okazały się równie bezpłodne jak rokowania genewskie. Jedynym trwałym rezultatem spotkania była zgoda obu stron na podjęcie ponownych rokowań w sprawie Berlina Zachodniego. W ślad za uzgodnieniami z Camp David mocarstwa zachodnie przekazały ZSRR oficjalne zaproszenie do wzięcia udziału w konferencji szefów rządów w Paryżu. Termin jej rozpoczęcia uzgodniono na 16 maja 1960 r. Konferencję poprzedziły rozmowy sondażowe Chruszczowa z de Gaulle'em we Francji (23 marca - 3 kwietnia 1960 r.). Potwierdziły one znaczną różnicę poglądów między obu stronami w kwestii Berlina Zachodniego, co skłoniło Chruszczowa do ponowienia groźby o możliwości zawarcia przez ZSRR separatystycznego traktatu pokojowego z NRD. Przygotowania do konferencji paryskiej zostały zakłócone przez zestrzelenie l maja 1960 r. w pobliżu Swierdłowska amerykańskiego samolotu szpiegowskiego typu U-2. Był to samolot nowej generacji, zdolny do lotów na wysokości powyżej 20 km. Pilot Francis Powers opuścił samolot na spadochronie i został ujęty przez stronę radziecką. W latach 1956-1960 samoloty U-2 wykonały 30 niezakłóconych lotów rozpoznawczych, fotografując m.in. kosmodrom w Bajkonurze, poligon atomowy w pobliżu Semipałatyńska oraz bazy okrętów podwodnych w Siewieromorsku i bombowców strategicznych w Engelsku. Aż do 1960 r. loty U-2 były odbierane przez radziecką obronę przeciwlotniczą jako błędy w sztuce radiolokacyjnej 4. 4 W tamtejszych kołach wojskowych nie przypuszczano bowiem, że samoloty mogłyby latać w stratosferze, gdzie brak jest tlenu. Ponadto Moskwa nie dysponowała wówczas ani samolotami przechwytującymi, ani rakietami przeciwlotniczymi, które byłyby zdolne do niszczenia celów na wysokości powyżej 20 km. 334 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-190 Strona amerykańska próbowała początkowo sugerować, iż samolot prowadzący obserwacje meteorologiczne przez pomyłkę naruszył przestrzeń powietrzną ZSRR. Dopiero ujawnienie przez Moskwę dalszych szczegółów skłoniło Departament Stanu do wydania oświadczenia potwierdzającego, że podobne loty nad terytoriami ZSRR i krajów Europy Wschodniej odbywały się już od 1956 r. Nie bez pewnego cienia hipokryzji Waszyngton uznał je za uprawnione i konieczne, uzasadniając to względami bezpieczeństwa państwa. Mimo to gdy 16 maja 1960 r. Eisenhower, Macmillan i Chrusz-czow przybyli do Paryża, nic nie wskazywało na to, iż konferencja miałaby nie dojść do skutku. Tymczasem Chruszczow podczas posiedzenia przygotowawczego wezwał stronę amerykańską do wydania oświadczenia o potępieniu dotychczasowych i zaprzestaniu dalszych lotów szpiegowskich nad terytorium ZSRR. Od ogłoszenia przez USA takiej deklaracji uzależnił udział delegacji radzieckiej w konferencji. Jednocześnie zaproponował przesunięcie obrad o sześć do ośmiu miesięcy i odroczył zaplanowaną na czerwiec 1960 r. wizytę Eisen-howera w ZSRR. W tym momencie los konferencji został przesądzony. We wrześniu 1960 r. Rada Ministrów NRD wydała uchwałę odmawiającą dalszego respektowania paszportów Republiki Federalnej u mieszkańców Berlina Zachodniego odwiedzających Berlin Wschodni. Dokumentem uprawniającym do przebywania w sektorze wschodnim miał być odtąd wyłącznie zachodnioberliński dowód osobisty. Rząd federalny zareagował zakazem udziału zachodnioniemieckich przedsiębiorców w Targach Lipskich oraz wypowiedzeniem, a następnie przywróceniem, umowy o handlu wewnątrzniemieckim z 1951 r. W atmosferze napięcia wywołanego kryzysem kubańskim nowy prezydent USA John F. Kennedy spotkał się w Wiedniu z Chrusz-czowem (3-4 czerwca 1961 r.). Ten przekazał prezydentowi dwa memoranda. Pierwsze z nich dotyczyło problemu niemieckiego, drugie zaś zawierało propozycję zaprzestania doświadczeń z bronią nuklearną. Memorandum w sprawie Niemiec nie uwzględniało żadnego z ustaleń objętych protokołem rozbieżności z 29 lipca 1959 r., lecz powtarzało w zasadzie propozycje radzieckie z początkowej fazy kryzysu. Hazardowe otwarcie Chruszczowa okazało się nieskuteczne. Kennedy pozostał bowiem niewzruszony. Spotkanie nie pozostawiło jednak Ponowny wzrost napięcia 335 złudzeń co do tego, iż stosunki między Moskwą a Waszyngtonem mogą wkrótce zaognić się jeszcze bardziej. W oficjalnej retoryce obie strony uderzyły w najmocniejsze struny, jednak żadna z nich nie zamierzała ryzykować konfliktu nuklearnego z powodu Berlina Zachodniego. 25 lipca 1961 r. Kennedy w przemówieniu radiowym i telewizyjnym zapowiedział m.in. zwiększenie amerykańskich konwencjonalnych sił zbrojnych z 875 tysięcy do l min żołnierzy, powołanie rezerwistów, wyasygnowanie dodatkowych środków budżetowych na cele obronne w wysokości 3,247 mld dolarów. Nieoficjalnie wydał polecenie wszczęcia przygotowań do zorganizowania "mostu powietrznego" dla Berlina Zachodniego oraz przemieszczenia do Europy sześciu dalszych dywizji amerykańskich. Jednocześnie w trzech punktach zdefiniowany został obszar amerykańskich interesów, których naruszenie przez ZSRR lub NRD mogłoby stanowić casus belli. Były to: prawo mocarstw zachodnich do stacjonowania tam wojsk okupacyjnych, nieskrępowany dostęp USA, Wielkiej Brytanii i Francji do sektorów zachodnich oraz prawo do samostanowienia dla mieszkańców Berlina Zachodniego. W dniach 26-27 lipca 1961 r. John McCIoy, były wysoki komisarz USA w Republice Federalnej, prowadził z polecenia prezydenta poufne rozmowy z Chruszczowem w Soczi nad Morzem Czarnym. W ich wyniku obie strony uzyskały przeświadczenie, że jeżeli dalsze postępowanie Moskwy ograniczy się do jednostronnej akcji w sektorze wschodnim, to reakcja Waszyngtonu sprowadzi się do formalnych protestów. 13 sierpnia 1961 r. NRD za zgodą państw Układu Warszawskiego przystąpiła do budowy muru berlińskiego. Oddzielił on zachodnią i wschodnią część miasta na długości ok. 45 km oraz Berlin Zachodni od terytorium NRD na długości ok. 120 km. Mieszkańcy NRD mogli odtąd odwiedzać Berlin Zachodni jedynie za specjalnym zezwoleniem, mieszkańcy zaś Berlina Zachodniego udający się do NRD za okazaniem zachodnioberlińskiego dowodu osobistego. Mocarstwa zachodnie ograniczyły się jedynie do formalnych protestów. Kryzys zakończył się utrzymaniem ich uprawnień w Berlinie Zachodnim oraz definitywnym podziałem miasta. Oznaczał też zupełne niepowodzenie dotychczasowej koncepcji Adenauera w polityce niemieckiej. 336 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Kryzys kubański 1962 Po objęciu władzy na Kubie w styczniu 1959 r. przez Fidela Castro Ruz, zamrożeniu przez USA w czerwcu 1960 r. wymiany handlowej z wyspą, a wreszcie po podjętej 3 stycznia 1961 r. przez prezydenta Dwighta D. Eisenhowera decyzji o zerwaniu stosunków dyplomatycznych z reżimem Castro władze amerykańskie zaczęły się poważnie zastanawiać nad możliwościami wykorzystania emigrantów kubańskich do obalenia lewicowej dyktatury w Hawanie. Przygotowaniu interwencji na Kubie miało służyć m.in. utworzenie w 1960 r. w Gwatemali pod opieką CIA wojskowego obozu szkoleniowego dla ponad pięciu tysięcy antycastrowskich Kubańczyków, a w Nikaragui bazy dla szesnastu bombowców mających osłaniać przyszłą inwazję z powietrza. Teraz wydarzenia potoczyły się już szybko. I tak, 21 marca 1961 r. została utworzona Rada Rewolucyjna (swojego rodzaju rząd na emigracji) z Miro Jose Cardoną na czele, a w kilka dni później Departament Stanu USA ostrzegł reżim Castro przed dalszym rozszerzaniem wpływów komunistycznych w kraju. 15 kwietnia osiem bombowców B-52 startujących z lotnisk w Nikaragui rozpoczęło niszczenie lotnictwa kubańskiego, jednak akcja nie skończyła się pełnym powodzeniem. 17 kwietnia o świcie do działania przystąpiła Brygada 2506 (licząca około 1400 żołnierzy oddziałów inwazyjnych), lądując w Zatoce Świń (Playa de Giron, 150 km od Hawany). W ciągu kolejnych 72 godzin oddziały Castro najpierw zniszczyły poważną część barek desantowych, następnie przystąpiły do likwidacji sił interwencyjnych (ponad tysiąc żołnierzy wzięto do niewoli). Katastrofa akcji w Playa de Giron doprowadziła z jednej strony do dymisji odpowiedzialnego za to niepowodzenie dyrektora CIA Allena Dullesa, a z drugiej do dalszego wzmocnienia pozycji marksistowskiego reżimu Fidela Castro Ruz na Kubie, gdzie już wkrótce nastąpiła pierwsza fala represji wobec przeciwników dyktatury. Polityka zagraniczna Castro stawała się odtąd coraz wyraźniej proradziecka i antyamerykańska. Administracja prezydenta USA Johna F. Kennedy'ego, pragnąca ratować prestiż USA w Ameryce Łacińskiej, zdołała przeforsować 22 stycznia 1962 r. podczas Konferencji OPA w Punta del Este (Urugwaj) rezolucję potępiającą reżim Castro oraz Ponowny wzrost napięcia 32*7 wykluczającą Kubę ze struktur organizacji i nakładającą na członków OPA zakaz eksportu broni na wyspę. Sformułowana została wówczas także druga rezolucja, dotycząca współpracy na rzecz obrony przed dalszą komunistyczną penetracją w regionie Karaibów i Ameryki Środkowej. Ponadto 7 lutego 1962 r. USA ogłosiły restrykcyjne embargo na handel z Kubą, którym nie objęto jedynie żywności i medykamentów. W początkach września 1962 r. pojawiły się pierwsze, pochodzące z kręgów emigracji kubańskiej, informacje o potajemnym umieszczaniu na Kubie radzieckich wyrzutni pocisków średniego zasięgu z możliwością zainstalowania głowic nuklearnych. Taka ewentualność godziła już w bezpieczeństwo samych Stanów Zjednoczonych, oddzielonych od Kuby szeroką na zaledwie 371 km Cieśniną Flory dzką. Nadsyłane odtąd regularnie raporty wywiadu amerykańskiego potwierdziły, iż jedynie do połowy października 1962 r. sto okrętów radzieckich dostarczyło na wyspę m.in. 42 wyrzutnie rakiet balistycznych średniego zasięgu typu "ziemia-ziemia", 144 wyrzutnie rakiet SAM typu "ziemia-powietrze", 42 myśliwce bombardujące IŁ-28 oraz 42 myśliwce MiG-21, przybyło także 22 tysiące radzieckich żołnierzy i techników. Informacje o dostawach radzieckich zostały potwierdzone kolejnymi lotniczymi zdjęciami wywiadowczymi (dokonywanymi od 31 sierpnia). Administracja Kennedy'ego, obawiając się podjęcia przez Kreml ewentualnych działań odwetowych w Berlinie Zachodnim lub w Ameryce Łacińskiej, nie zdecydowała się jeszcze na bardziej radykalne kroki w stosunku do Kuby. Waszyngton ograniczył się początkowo jedynie do telewizyjnego wystąpienia prezydenta USA, zawierającego wyraźne ostrzeżenia dla dyktatora z Hawany przed stwarzaniem zagrożenia interesów amerykańskich na Karaibach (w tym także przed dalszym rozmieszczaniem pocisków "ziemia-ziemia" lub innej broni ofensywnej). Przywódca radziecki Nikita Chruszczow odpowiedział na wystąpienie Kennedy'ego, za pośrednictwem ambasadora ZSRR w Waszyngtonie Anatolija Dobrynina, groźbą, że ewentualna amerykańska interwencja przeciw Kubie mogłaby zagrozić pokojowi światowemu. Jeszcze 12 września 1962 r. oficjalny komunikat agencji prasowej TASS zapewniał, że ZSRR nie musi dokonać żadnych zmian w rozlokowaniu "środków dla odparcia agresji i dla kontruderzenia". 22 - Najnowsza'historia świata -^^^^hV.-^»flf<-^--t'-Wy,!WltW^».-, ^d^e^-^^'^(r)'''!^'^^'^ -/ Ponowny wzrost napięcia 339 Sytuacja zmieniła się zasadniczo, gdy 15 października 1962 r. amerykański samolot wywiadowczy typu U-2 odkrył i sfotografował w rejonie San Cristobal (na południowy zachód od Hawany) zamontowane już wyrzutnie radzieckich rakiet średniego zasięgu (tj. do 1770 km) typu "ziemia-ziemia". Już 16 października o godz. 11.45 otwarto w Białym Domu nadzwyczajne posiedzenie Komitetu 'Wykonawczego Rady Bezpieczeństwa Narodowego, w którym oprócz prezydenta Kennedy'ego wzięli udział przedstawiciele Departamentu Stanu (z sekretarzem Deanem Ruskiem na czele) i Obrony (sekretarz Robert McNamara) oraz nowy przewodniczący Połączonych Szefów Sztabów generał Maxwell Taylor i dyrektor CIA John Mc Cone, a ponadto prokurator generalny USA Robert Kennedy, sekretarz skarbu Douglas Diiion i członkowie ścisłego sztabu Białego Domu. W toczących się w Białym Domu, przez cały okres kryzysu kubańskiego, dyskusjach pojawiło się sześć wariantów rozwiązania konfliktu: l) brak reakcji ze strony USA; 2) naciski dyplomatyczne i ostrzeżenia w stosunku do Moskwy, projekt utworzenia specjalnej komisji ONZ lub OPA, nadzwyczajne spotkanie Chruszczow-Kennedy; 3) poufne kontakty z samym Castro; 4) blokada wojskowa Kuby (wybrana ostatecznie przez Kennedy'ego; 5) zbombardowanie wyrzutni i innych celów wojskowych; 6) inwazja na Kubę w celu obalenia Castro. Mimo pojawienia się oczywistych faktów radziecki minister spraw zagranicznych Andriej Gromyko starał się 18 października w osobistej rozmowie z prezydentem USA twierdzić nadal, że na Kubie nie rozlokowano żadnych radzieckich wyrzutni. Prezydent Kennedy, po otrzymaniu kolejnych informacji i fotografii wywiadowczych, zdecydował się 22 października na wystąpienie telewizyjne, w którym poinformował naród amerykański o powadze sytuacji, odrzucając zarazem kłamliwe zapewnienia Chruszczowa i Gromyki oraz zapowiadając zastosowanie szczelnej blokady morskiej Kuby i wzięcie pod uwagę także możliwości dokonania prewencyjnego ataku na wyspę. Siły strategiczne ZSRR i USA zostały postawione w stan podwyższonej gotowości bojowej, a przedstawiciele ZSRR i Kuby zażądali zwołania nadzwyczajnego posiedzenia Rady Bezpieczeństwa ONZ, świat zaś stanął przed groźbą wybuchu globalnego konfliktu nuklearnego. . 340 Od apogeum zimnej wojny de fazy kryzysów 1949-1963 24 października, zgodnie z telewizyjną zapowiedzią Kennedy'ego, na wodach terytorialnych Kuby zaczęła obowiązywać kwarantanna. Tego samego dnia radziecki konwój zmierzający do Hawany zatrzymał się na linii blokady. W obliczu narastania konfliktu nawiązane zostały poufne kontakty między Kennedym a Chruszczowem za pośrednictwem ambasadorów w Moskwie - Foya Kohiera, i w Waszyngtonie - Dobrynina. 25 października prezydent USA przesłał Chruszczowowi kategoryczne żądanie wycofania rakiet z Kuby w zamian za zniesienie amerykańskiej blokady i obietnicę niepodejmowania przez USA interwencji zbrojnej na wyspie. Po strąceniu nad Kubą (26 października) amerykańskiego samolotu U-2 przez radziecką rakietę przeciwlotniczą SAM typu "ziemia- -powietrze" ponowione zostały przez Pentagon naciski na prezydenta o podjęcie jednak akcji militarnej, ale Kennedy opowiedział się zdecydowanie za kontynuacją rokowań. 28 października o godz. 9.00, po niepowodzeniu próby powiązania kwestii rakiet na Kubie ze sprawą wycofania z Turcji amerykańskich rakiet średniego zasięgu "Jupiter", Chruszczow przekazał do Waszyngtonu swoją zgodę na demontaż wyrzutni rakietowych na Kubie pod nadzorem międzynarodowych inspektorów. Decyzja Chruszczowa oznaczała jego osobistą klęskę w dziedzinie polityki zagranicznej, co przyniosło utratę stanowiska w 1964 r. na rzecz Leonida Breżniewa. Castro z kolei rozczarował się poważnie co do szczerości intencji Moskwy, przystępując tym razem niemal samodzielnie do umacniania swojej dyktatury. Prezydent Kennedy odniósł natomiast wielki sukces, który utwierdził jego autorytet zarówno na arenie międzynarodowej, jak i wśród szerokich kręgów społeczeństwa amerykańskiego. 6. Bliski Wschód Bliski Wschód w polityce mocarstw Osłabienie pozycji Wielkiej Brytanii i Francji na Bliskim Wschodzie, wytworzyło próżnię, którą starały się wypełnić ZSRR i USA. ZSRR po fiasku swych planów związanych z Izraelem zwrócił uwagę na państwa arabskie. Poważne trudności wewnętrzne i brak stabilizacji politycznej w wielu krajach regionu, konsekwentnie antyizraelska i szerzej - an-tyzachodnia linia w polityce zagranicznej większości z nich oraz narastanie tendencji lewicowych były czynnikami ułatwiającymi penetrację radziecką. Od połowy lat pięćdziesiątych była ona szczególnie wyraźna w Egipcie i Syrii. Sytuację dodatkowo komplikowało zaostrzenie stosunków na arenie światowej. W rezultacie mocarstwa zachodnie postanowiły przedsięwziąć kroki, które by mogły zapobiec całkowitej destabilizacji politycznej i ofensywie komunizmu na Bliskim Wschodzie. Wyrazem tej polityki stały się: pakty zawarte między Turcją, Irakiem i Transjordanią jeszcze w 1947 r. pod patronatem brytyjskim, doktryna Trumana z 1947 r., trójstronna deklaracja Wielkiej Brytanii, Francji i USA z 1950 r. w sprawie dostaw broni i sprzętu dla wszystkich krajów rejonu dla zapewnienia im skutecznej obrony, propozycja powołania tzw. Sojuszniczego Dowództwa Środkowego Wschodu przedstawiona pod koniec 1951 r. przez USA, Wielką Brytanię, Francję i Turcję (obydwie te inicjatywy spotkały się z gwałtowną krytyką wśród państw arabskich). Pakt Bagdadzki z 1955 r., z udziałem Iraku jako jedynym krajem arabskim oraz tzw. doktryna 342 Od apogeum zimnej wojny da fazy kryzysów 1949-1963 Eisenhowera ze stycznia 1957 r. o funduszach na rozwój ekonomiczny krajów bliskowschodnich i ochronie przed wpływem "międzynarodowego komunizmu" (przyjęły ją jedynie konserwatywne państwa: Arabia Saudyjska, Irak, Jordania i Liban). Czynione od dłuższego czasu próby utworzenia prozachodniego bloku bliskowschodniego doprowadziły do powołania wspomnianej Organizacji Paktu Bagdadz-kiego. Zainicjowało ją podpisanie w lutym 1955 r. dwustronnego turecko-irackiego układu o wzajemnej współpracy i obronie, do którego jeszcze w tym samym roku przystąpiły Wielka Brytania, Pakistan i Iran; bliską współpracę nawiązały też USA. Nowo utworzone ugrupowanie stało się integralną częścią zachodniego systemu bloków (NATO, SEATO, ANZUS). Jego znaczenie zdawał się zwiększać fakt, iż blok ten, absorbując uwagę radykalnych krajów arabskich, mógł stanowić swego rodzaju zabezpieczenie Izraela. Jednak już po kilku latach spotkał go silny cios, kiedy Irak w następstwie rewolucji lipcowej (1958 r.) wypowiedział w marcu 1959 r. układ, który odtąd przyjął nazwę Organizacji Paktu Centralnego (CENTO), akcentując w ten sposób swe centralne położenie między NATO i SEATO (blok został formalnie rozwiązany w 1979 r.). Polityka USA w tym regionie opierała się, aż do wybuchu rewolucji islamskiej 1979 r. na tzw. doktrynie bliźniaczych filarów polegającej na ścisłej współpracy z dwiema silnymi, zasobnymi w ropę, monarchiami: Iranem i Arabią Saudyjską. Zamach stanu Wolnych Oficerów w Egipcie Sytuacja wewnętrzna w Egipcie po zakończeniu II wojny światowej była bardzo skomplikowana. Złożyło się na to szereg przyczyn, a najistotniejszą rolę odgrywały: wciąż poważne wpływy brytyjskie i obecność ich wojsk stacjonujących w strategicznym rejonie Kanału Sueskiego, korupcja dworu i związanej z nim administracji, słabość istniejącego systemu społeczno-politycznego i spadek znaczenia najsilniejszej dotąd partii Wafd (Delegacja), pogarszająca się sytuacja gospodarcza, klęska w wojnie z Izraelem, która zdawała się niweczyć aspiracje Egiptu do przywódczej roli w tym rejonie świata, wzmagają- Bliski Wschód 343 ce się nastroje antyrządowe w społeczeństwie i radykalizacji ruchu narodowego. Coraz większe wpływy zaczęła zdobywać ortodoksyjna panislamska organizacja Bractwo Muzułmańskie ze swymi skrajnie nacjonalistycznymi hasłami i fanatyzmem religijnym oraz terrorystycznymi metodami działania. Jej dziełem był m.in. zamach na premiera Mahmuda Nokrasziego w grudniu 1948 r., w którego efekcie organizacja ta musiała zejść do podziemia. Sytuacja w kraju skłoniła parlament do zatwierdzenia w październiku 1951 r. dekretów anulujących dotychczasowy układ z Wielką Brytanią z 1936 r. (tzw. układ o sojuszu, przewidujący m.in. wspólną obronę, zatrzymanie przez Londyn bazy morskiej w Aleksandrii, okupację brytyjską strefy Kanału Sueskiego). Doprowadziło to do wybuchu zbrojnych utarczek między Egipcjanami i siłami brytyjskimi w strefie Kanału oraz dało początek silnemu wrzeniu wewnętrznemu w całym kraju. Rozszerzania się zamieszek nie powstrzymało ani wprowadzenie przez króla Faruka stanu wyjątkowego, ani kilkakrotne zmiany rządu. W tej sytuacji 23 lipca 1952 r. doszło do zamachu stanu i przejęcia władzy przez nacjonalistyczną organizację wojskową Wolnych Oficerów pod kierownictwem generała Muhammada Nadżiba (Negiba) i pułkownika Gamala Abd-el Nasera. Na czele państwa, w którym po roku ostatecznie zniesiono monarchię, stanął gen. Nadżib. Rychło jednak rozpoczęła się walka o władzę pomiędzy nim a znacznie bardziej radykalnym Naserem i w 1954 r. ten ostatni przejął całkowicie rządy w kraju. Związek Wolnych Oficerów przez dłuższy czas nie miał spójnego programu politycznego i w jego ideologii dominował egipski nacjonalizm, pod którego hasłami dokonany został w dużej mierze przewrót 1952 r. W polityce wewnętrznej rozpoczęto zakrojone na szeroką skalę reformy społeczno-ustrojowe, jak nacjonalizacja wielu obcych przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych, likwidacja wielkiej własności ziemskiej, usuwanie przejawów zachodniej kultury i mentalności ("egipcjanizacja"). Celem wzmocnienia władzy rozwiązano w 1953 r. wszystkie partie polityczne, tworząc w ich miejsce całkowicie dyspozycyjny ruch pod nazwą Zrzeszenie Wolności z Maserem na czele. Z wolna zaczął się tworzyć represyjny system rządów oparty na wojsku i aparacie bezpieczeństwa. 344 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-19(3 Politykę zagraniczną zdominowało dążenie do ostatecznego rozwiązania kwestii wojsk brytyjskich w Egipcie. Podpisany w 1954 r. układ zakładał stopniową ich ewakuację z rejonu Kanału Sueskiego. Kryzys sueski Ideą Gamala Abd-el Nasera było uczynienie z Egiptu centrum świata arabskiego i zdobycie w nim przewodnictwa. Wyraźne w jego polityce tendencje panarabskie i panislamskie uzewnętrzniły się w wydanej w 1953 r. książce pt. Filozofia rewolucji. Populistyczna dyktatura Nasera już w połowie lat pięćdziesiątych zaczęła wywierać doniosły wpływ na stosunki międzynarodowe na Bliskim Wschodzie, a także na politykę wewnętrzną kilku krajów arabskich. W polityce zagranicznej reżimu na plan pierwszy zaczęły się wysuwać akcenty antyzachodnie przedstawiane przez propagandę jako walka z kolonializmem i imperializmem. Spotęgował je udział Nasera w konferencji w Bandungu. W rezultacie już w 1955 r. rozpoczął on konstruowanie "antyim-perialistycznej" koalicji państw arabskich, której głównym celem było unicestwienie Izraela. ' Egipt znalazł silne poparcie ze strony ZSRR i państw komunistycznych, które doceniając znaczenie i rolę państw arabskich zmieniły orientację swej polityki bliskowschodniej. ZSRR, a w ślad za nim Czechosłowacja (umowa z 30 września 1955 r.) skierowały ogromne dostawy sprzętu bojowego do Egiptu, rozszerzeniu uległa także współpraca ekonomiczna tych krajów. Radzieckie zaangażowanie w Egipcie stało się w istocie jedną z przyczyn powstałego w 1956 r. tzw. kryzysu sueskiego. Bezpośrednio doprowadziła do niego nacjonalizacja Międzynarodowego Towarzystwa Kanału Sueskiego (26 lipca 1956 r.) podjęta dla sfinansowania budowy wielkiej tamy w Asuanie. Początkowo inwestycja ta powstać miała w oparciu o kredyty zachodnie, których jednak Egiptowi nie przyznano, gdy kraj ten przesunął się do radzieckiej sfery wpływów. Akt nacjonalizacji spotkał się z głośnymi protestami na arenie międzynarodowej, a zwłaszcza we Francji i Wielkiej Brytanii, głównych akcjonariuszy Towarzystwa. OPERACJA "MUSZKIETER" 1956 R. Bliski Wschód 345 346 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 ^ Równocześnie trwała budowa koalicji antyizraelskiej. Już w październiku 1955 r. Egipt zawarł odrębne porozumienia wojskowe z Syrią i Arabią Saudyjską umocnione w kwietniu 1956 r. trójstronnym paktem Egiptu, Arabii Saudyjskiej i Jemenu, a 25 października 1956 r. paktem o jednolitym dowództwie wojskowym graniczących z Izraelem państw (Egipt, Jordania, Syria z egipskim głównodowodzącym na czele). Przymierze to stało się jedną z bezpośrednich przyczyn II wojny arabsko-żydowskiej. Pozostałymi były zablokowanie Izraelowi dostępu do Oceanu Indyjskiego przez odebranie mu prawa żeglugi w zatoce Akaba oraz zamknięcie Kanału dla statków izraelskich, co było jaskrawym pogwałceniem rezolucji ONZ z 1951 r. Stawało się oczywiste, że przygotowywany jest wspólny atak państw arabskich, tym bardziej że już od dłuższego czasu powtarzały się incydenty graniczne prowokowane przez tzw. fedainów, czyli ochotników palestyńskich. W tych warunkach Izrael zdecydował się na uprzedzający atak na Egipt. Nastąpił on 29 października 1956 r. w ścisłym porozumieniu z Wielką Brytanią i przy udziale Francji. Kraje te - po odrzuceniu przez Nasera wystosowanego przez nie dzień później pod adresem walczących stron ultimatum żądającego natychmiastowego przerwania walk i wycofania swych sił z obu brzegów Kanału - interweniowały zbrojnie. Izrael w niecały tydzień zadał klęskę armii egipskiej zajmując pozycje na Synaju i w Gazie, a wojska brytyjskie i francuskie opanowały desantem z powietrza i morza rejon Kanału Sueskiego. Pod silną presją USA i ZSRR, których uwaga w tym czasie skoncentrowana była na własnych problemach (wybory prezydenckie i sprawa Węgier), działania wojenne zostały przerwane 7 listopada. Wojska Izraela musiały wycofać się na linię rozejmu z 1949 r., którą strzec odtąd miały Doraźne Siły Zbrojne ONZ na Bliskim Wschodzie (UNEF). Stosunkowo szybkie przerwanie walk wynikało również z poważnego zaniepokojenia USA, które nie mogły sobie pozwolić na konflikt z państwami arabskimi, gdyż ułatwiłoby to ZSRR penetrację w całym tym regionie. Konflikt sueski zrujnował prestiż Francji i Wielkiej Brytanii, wyraźnie natomiast wzmocnił - mimo przegranej - pozycję Nasera, który odzyskał pełną kontrolę nad Kanałem i zaczął powoli odgrywać rolę przywódcy świata arabskiego. Bliski Wschód 347 Przeobrażenia polityczne na Bliskim Wschodzie w latach 1958-1963 Wydarzenia 1956 r. zapoczątkowały szereg przeobrażeń w świecie arabskim i nasilenie tendencji integracyjnych. Czołową rolę w regionie zaczął odgrywać Egipt, który stał się centrum politycznych koncepcji panarabskich. Ich realizację przyspieszyły wypadki w Syrii, w której po dekadzie silnych wstrząsów politycznych od połowy lat pięćdziesiątych dominować zaczęła Socjalistyczna Partia Odrodzenia Ara* bskiego (BAAS). Ruch ten zainicjowany został w latach czterdziestych pod hasłami zjednoczenia ludów arabskich. W swej ideologii łączył akcenty socjalistyczne z nacjonalizmem. Poza Syrią partia ta uzyskała silną pozycję również w Iraku oraz w mniejszym stopniu w Libanie; Jordanii i innych krajach regionu. Proradziecka orientacja Syrii zaniepokoiła jej sąsiadów. W rezultacie BAAS zdecydowała się na połączenie Syrii z Egiptem. I tak l lutego 1958 r. została proklamowana Zjednoczona Republika Arabska składająca się z dwóch prowincji: egipskiej i syryjskiej, z Naserem jako prezydentem na czele. Wydarzenie to wzbudziło żywe reakcje we wszystkich państwach regionu. Już nazajutrz z propozycją przyłączenia do ŻRĄ zwrócił się Jemen. W rezultacie 8 marca powstała federacja pod nazwą Zjednoczone Państwo Arabskie. W rzeczywistości jednak związek Jemenu z nowym organizmem pozostał w dużej mierze nominalny, będąc wynikiem raczej doraźnych interesów sprawującego w nim władzę imama. Polityczną i ideologiczną przeciwwagą dla ŻRĄ miała być proklamowana 14 lutego 1958 r. federacja Jordanii i Iraku pod nazwą Arabskiej Unii Haszymidzkiej. Istniała ona jednak bardziej w teorii i rozpadła się po kilku miesiącach z chwilą obalenia monarchii w Iraku. Działalność Nasera i jego zwolenników zdestabilizowała rządzone konserwatywnie kraje arabskie. I tak w Libanie w 1958 r. na tle napięć między ludnością chrześcijańską a muzułmańską oraz prozachodniej polityki rządu doszło do poważnych walk wewnętrznych i wysunięcia przez opozycję żądań połączenia ze ŻRĄ. Jeszcze w tym samym roku, 14 lipca 1958 r., generał Abdul Karim Kasem dokonał przewrotu w Iraku i obalił monarchię. Oznaczało to kres istnienia jednego 348 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 z bastionów zachodniego systemu bezpieczeństwa na Środkowym Wschodzie (Irak m.in. wystąpił z Paktu Bagdadzkiego) oraz poważny wzrost wpływów Nasera, z którym Irakijczycy rozpoczęli nawet rozmowy dotyczące formy przyszłej wspólnoty. Zakończyły się one fiaskiem, gdy na początku 1959 r. doszło w Iraku do nieudanego zamachu stanu zwolenników egipskiego dyktatora. Zaniepokojeni rozwojem wydarzeń oraz groźną sytuacją wewnętrzną przywódcy Libanu - prezydent Kamil Szamun, i Jordanii - król Husajn, zwrócili się o pomoc do USA i Wielkiej Brytanii. W rezultacie w lipcu 1958 r. u wybrzeży libańskich wylądowały oddziały marynarki amerykańskiej, w Jordanii zaś brytyjscy spadochroniarze. Interwencja ta wywołała gwałtowną reakcję większości krajów arabskich i wzrost nastrojów antyzachodnich na Bliskim Wschodzie. Zjednoczona Republika Arabska stanowiła główny przyczółek wpływów radzieckich w tej części świata. Żywot ŻRĄ okazał się jednak krótkotrwały. Dyskryminacja syryjskiej części państwa przez Kair, próby ograniczenia samodzielności partii BAAS, spory co do zakresu reform gospodarczych i metod polityki wewnętrznej doprowadziły we wrześniu 1961 r. do popieranego przez BAAS wojskowego zamachu stanu w Syrii i jej secesji. Wkrótce rozwiązaniu uległ również związek z Jemenem. Niepowodzenia w polityce zagranicznej skłoniły Nasera do skoncentrowania się na wewnętrznych sprawach kraju. Ogłoszona w 1962 r. Karta Narodowa zapowiadała rozwój Egiptu w oparciu o zasady socjalizmu arabskiego pod kierunkiem nowej masowej organizacji - Arabskiego Związku Socjalistycznego. Próbą odbudowy prestiżu międzynarodowego stało się zaangażowanie Egiptu w walkach wewnętrznych w Jemenie po stronie sił republikańskich, które w 1962 r. drogą wojskowego przewrotu obaliły monarchię. Interwencja ta sprowokowała konflikt z Arabią Saudyjską popierającą rojalistów i kolejne zaostrzenie stosunków na Bliskim Wschodzie. Destabilizująco na całokształt spraw arabskich wpływały również roszczenia Iraku do terytorium Kuwejtu, dotychczasowego protektoratu brytyjskiego, który otrzymał niepodległość w 1961 r. Istotne zmiany polityczne wespół z ożywieniem dążeń do jedności przyniosły wojskowe zamachy stanu w Iraku i Syrii w lutym i marcu Bliski Wschód 349 1963 r., w których rezultacie rządy w obu krajach objęła panarabska partia BAAS. Przedsięwzięte rychło kroki mające na celu zawarcie trójstronnej unii syryjsko-iracko-egipskiej, skutkiem poważnych rozbieżności wewnętrznych oraz kolejnych przewrotów w Iraku i Syrii, zakończyły się niepowodzeniem. Sytuacja polityczna ponownie zaostrzyła się, rzutując na rozwój i charakter przyszłych wydarzeń w tym rejonie świata. Sytuacja w Iranie. Biała rewolucja Iran, który na początku II wojny światowej okazał się podatny na wpływy H! Rzeszy, w 1941 r. obsadzony został przez wojska brytyjskie i radzieckie, a dotychczasowy szach Reza I abdykował na rzecz swego syna Mohammada Rezy Pahiawiego. ZSRR aż do maja 1946 r. zwlekał z wycofaniem swych jednostek, instalując na kontrolowanych przez siebie terenach uzależniony autonomiczny rząd Azerbejdżanu oraz popierając kurdyjski ruch narodowy i skupiającą komunistów silną partię Tudeh. Powstałą realną groźbę rozciągnięcia wpływów radzieckich na cały kraj zażegnało zdecydowane stanowisko państw Zachodu oraz działania władz irańskich na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ. W latach 1946-1953 Iran stał się widownią nieustannych niepokojów, zamieszek i zamachów, w których uczestniczyli zwolennicy partii Tudeh, lewicujący nacjonaliści pod kierunkiem Mohammada Mo-saddeka oraz ekstremiści islamscy. Chaos osiągnął apogeum, gdy w 1951 r. premierem został Mosaddek. Doprowadził on wiosną tego roku do nacjonalizacji przemysłu naftowego pozostającego własnością kontrolowanej przez Brytyjczyków Anglo-Iranian Oil Company, czego od dawna domagali się irańscy radykałowie. Krok ten - podjęty bez właściwego przygotowania - wywołał pokojową, ale zdecydowaną kontrakcję ze strony Wielkiej Brytanii. Anglicy sparaliżowali produkcję wielkiej rafinerii w Abadanie i nakłonili inne państwa, by nie kupowały ropy irańskiej. W. rezultacie sytuacja ekonomiczna kraju gwałtownie się pogorszyła. Jednocześnie zaczęły narastać rozbieżności między premierem a szachem. Rozwój wydarzeń zmusił nawet monarchę w sierpniu 1953 r. do opuszczenia kraju. Po kilku dniach 350 Od apogeum zimnej wojny de luy krytysow 194»-1»»3 jednak, przy walnym współudziale CIA (operacja "Ajax"), Mosaddek został obalony, a władza szacha restytuowana. Odtąd Iran związał się ściśle z Zachodem, szczególnie bliskie stosunki utrzymując z USA. Jako podstawowy filar zachodniego systemu bezpieczeństwa w strategicznym rejonie Zatoki Perskiej, czego wyrazem była czołowa rola w CENTO, państwo zdobyło niemal mocarstwową pozycję w regionie, prowadząc bardzo aktywną politykę. Zwracały uwagę zwłaszcza plany utworzenia sojuszu muzułmańskiego jako swego rodzaju przeciwwagi dla polityki Nasera oraz poparcie dla powstańców kurdyjskich w Iraku (do 1975 r.). W polityce wewnętrznej szach zainicjował program szybkiej modernizacji kraju zwany popularnie "białą rewolucją". Jego apogeum przypadło na lata sześćdziesiąte. Spośród szeregu zapoczątkowanych wówczas reform największe znaczenie miały: zakrojony na szeroką skalę rozdział ziemi wśród chłopów, redukcja analfabetyzmu, zeświecczenie procesu edukacji, poprawa i upowszechnienie opieki lekarskiej na wsi i wśród najuboższych członków społeczeństwa, pełna nacjonalizacja złóż naftowych i finansowany z ich dochodów wzrost inwestycji. W rezultacie nastąpił szybki rozwój kraju. Prozachodnie rządy szacha spotkały się jednak z wrogością ugrupowań lewicowych, a wpływowy kler muzułmański z nie mniejszą wrogością traktował narzucone krajowi procesy modernizacyjne. W tej sytuacji na straży systemu stanął bardzo rozbudowany i wysoce represyjny aparat policyjny (Savak). Z biegiem lat udało mu się zniszczyć wpływy komunistyczne w Iranie, okazał się jednak niezdolny do kontrolowania radykalnych ugrupowań muzułmańskich. Niepodległość Cypru. Kryzys cypryjski O roli Cypru w polityce międzynarodowej decyduje jego strategiczne położenie we wschodniej części Morza Śródziemnego. Ogromny wpływ na stosunki wewnętrzne na wyspie wywiera jej struktura narodowościowa. Kilkusettysięczna zaledwie ludność składa się w 4/5 z Greków i w 1/5 z Turków cypryjskich. Wielowiekowe napięcia grecko-tureckie oraz sytuacja społeczna na wyspie, która od 1925 r. posiadała status kolonii brytyjskiej, doprowadziły do nasilenia konflik- Bliski Wschód 351 tów między obydwiema społecznościami. W 1950 r. w plebiscycie rozpisanym przez przywódcę ludności greckiej arcybiskupa Makariosa większość jego uczestników opowiedziała się za przyłączeniem Cypru do Grecji (tzw. enosis), rząd brytyjski odrzucił jednak taką możliwość. W rezultacie w 1955 r. powołana została do życia tajna Narodowa Organizacja Walki o Wolność Cypru (EOKA), która rozpoczęła kampanię zbrojną z użyciem metod terrorystycznych przeciw administracji brytyjskiej. W kraju rozgorzały wkrótce krwawe walki. Londyn uznał, że nadanie wyspie niepodległości, co nastąpiło 16 sierpnia 1960 r., przyniesie rozwiązanie problemów Cypru. System polityczny kraju oparto na proporcjonalnym rozdziale władzy pomiędzy przedstawicieli obu społeczności z prezydentem pochodzenia greckiego (został nim arcybiskup Makarios) i wiceprezydentem pochodzenia tureckiego. Zachowanie pokoju nie okazało się jednak możliwe. Już w 1964 r. doszło do wznowienia walk zbrojnych. Dalszemu ich rozszerzaniu zapobiegło sprowadzenie kon-tygentu wojskowego ONZ. Sytuację skomplikował powrót na Cypr generała Jeorjosa (Georgiosa) Grivasa, byłego przywódcy EOKA. W lipcu 1974 r. rzecznicy enosis dokonali w kraju, z poparciem wojskowego rządu Grecji liczącego na przyłączenie Cypru, zamachu stanu i obalili Makariosa - zwolennika niepodległości wyspy. W odpowiedzi doszło do interwencji tureckich sił zbrojnych, które zajęły północną część kraju. Powstał poważny kryzys w stosunkach międzynarodowych, grożący nawet wybuchem otwartego konfliktu między Grecją a Turcją. Pewne odprężenie nastąpiło pod koniec 1974 r. wraz z powrotem do kraju Makariosa. Mimo to kryzysowa sytuacja na Cyprze utrzymywała się nadal. Przejawem tureckiej okupacji (blisko 1/3 terytorium państwa) było proklamowanie w 1983 r. Republiki Północnego Cypru z Raufem Denktaszem jako prezydentem, nie uznawanej wszakże poza Turcją i Pakistanem przez społeczność międzynarodową, która za jedyny legalny rząd cypryjski uważa władze greckiej części wyspy. 7. Daleki Wschód Specyfika rządów komunistycznych w Chinach »Sto kwiatów" Po zdobyciu władzy komuniści chińscy w przyspieszonym tempie podjęli próbę narzucenia krajowi radzieckiego modelu gospodarczego. Pierwszy plan gospodarczy (1950-1953), realizowany kosztem wsi, doprowadził do budowy podstaw przemysłu ciężkiego. Do 1957 r. zakończono kolektywizację rolnictwa. Proces ten pochłonął wiele milionów ofiar. W maju 1956 r., po latach brutalnych prześladowań inteligencji i intelektualistów, Mao wezwał ich do swobodnej wymiany myśli i nieskrępowanej krytyki. Hasło "niech zakwitnie sto kwiatów, niechaj spiera się sto szkół" przyniosło mu olbrzymią, acz krótkotrwałą popularność w destalinizującym się bloku radzieckim. Motywy Mao w tej sprawie wydają się niejasne. Już jednak w maju i czerwcu 1957 r. ujawnione w wyniku liberalizacji niezadowolenie przeraziło przywódców partii do tego stopnia, iż rychło tysiące "szkodliwych chwastów", w jakie zamieniły się kwiaty, zesłano do pracy na roli, Mao zaś ostatecznie zrezygnował z prób wzmacniania komunizmu drogą swobodnej dyskusji. "Wielki skok naprzód' Partia uzbrojona w podniesioną do rangi dogmatu "myśl Mao Tse-tunga", otaczanego coraz wymyślniejszym kultem, ogłosiła u progu 1958 r. plan forsownej industrializacji, zwany Wielkim Skokiem (1958-1961). Miał on wprowadzić Chiny wprost do komunizmu. Przedsięwzięciu wy- Daleki Wschód 353 znaczono tempo dystansujące znacznie stalinowskie pięciolatki: roczny wzrost gospodarczy wynieść miał 25%, przy czym w przemyśle zamierzano po ćwierćwieczu "prześcignąć" Wielką Brytanię i "doścignąć" Stany Zjednoczone. Wytyczne te szybko jeszcze ulepszono: na przykład produkcja stali wzrosnąć miała do 1962 r. z 18 do 100 min ton, czego, nawiasem mówiąc, nie zrealizowano do końca stulecia. U podstaw tego zamierzenia leżało przekonanie, że entuzjazm mas jest nieograniczony i żadne, przez burżuazję wymyślone, "obiektywne" kryteria gospodarcze skrępować go nie mogą. Symbolem Wielkiego Skoku stał się wytop żelaza w prymitywnych dymarkach. Środki na ten cel uzyskano z nakładów przeznaczonych na konsumpcję, oświatę i służbę zdrowia. Chłopów wtłoczono w 26 tysięcy rzekomo samowystarczalnych "komun ludowych", każda po około 8 tysięcy gospodarstw. Komuny te odebrały wieśniakom większość ich majątku ruchomego, zmuszały do wspólnych posiłków, wspólnego mieszkania i oddawania dzieci na wychowanie do absurdalnie wręcz indoktrynowanych żłobków i przedszkoli. Mimo buńczucznych komunikatów o "sukcesach" Wielkiego Skoku (całkowicie notabene sfałszowanych) - rezultat okazał się katastrofą. Produkcja w przemyśle ciężkim spadła o 23%, rolna o 28%, całość zaś zamknęła się liczbą co najmniej 20 milionów (!) ofiar, które nie wytrzymały przesiedleń, represji i głodu (najnowsze dane mówią już o 40 milionach). Kataklizm, spotęgowany klęskami żywiołowymi i wycofaniem z Chin specjalistów radzieckich w rezultacie narastającego konfliktu z Kremlem, spowodował prawdopodobnie - sprawa ta nie jest całkiem jasna - osłabienie pozycji przewodniczącego Mao. Na konferencji partyjnej w Lushan w sierpniu 1959 r. Wielki Wódz, potępiony (bez wymieniania nazwiska) przez dowódcę "ochotników" z wojny koreańskiej Peng Te-huaia i zmuszony do samokrytyki, z rozbrajającą szczerością przyznał, że nie ma pojęcia o planowaniu gospodarczym. Funkcję szefa państwa objął Liu Shao-tsi. Mao, mimo nieprzerwanych hołdów składanych mu przez partyjny aparat, utracił część władzy, pozostał jednak nadal liderem swej partii. Międzynarodowa izolacja Chin Nieobecność Chińskiej Republiki Ludowej w ONZ, udział jej wojsk w wojnie koreańskiej, aneksja Tybetu, poparcie dla komunistycznej partyzantki w Wietnamie, na Malajach i Filipinach doprowadziły do 23 - Najnowsza historia świata 354 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-19*3 głębokiej izolacji Pekinu na arenie międzynarodowej. W Tybecie próba zniszczenia tradycji i religii lamaickiej spowodowała w 1953 r. wybuch powstania, zakończonego krwawym szturmem Lhasy 19 marca 1959 r. i ucieczką dalajlamy do Indii. Agresywność Pekinu była bezprecedensowa: do 1979 r. użył on siły dla rozstrzygnięcia 76,9% kryzysów, w których brał udział, gdy odpowiedni wskaźnik dla ZSRR wynosił 28,5%, USA - 17,9%, a Wielkiej Brytanii ledwie 11,5%. Spowodowane roszczeniami terytorialnymi ataki na terytorium Indii w latach 1959, 1961 i 1962 zepsuły ponadto wizerunek Chin w oczach wielu państw Trzeciego Świata. Dziedzictwo wojny koreańskiej i podjęta w 1958 r. awanturnicza próba inwazji na Tajwan podsyciły absurdalny, w świetle interesów kraju, konflikt z USA. Wkrótce też rozwinąć się miał i zaognić konflikt Pekinu z Moskwą - mimo wieloletniej wydatnej pomocy Kremla dla rozwijającej się chińskiej rewolucji. 8. Konferencja w Bandungu Niezadowolenie nowo utworzonych państw Azji i Afryki ze zdominowania polityki międzynarodowej przez wielkie zantagonizowane mocarstwa, nienawiść do wszelkich form kolonializmu oraz pragnienie prowadzenia własnej polityki stały się główną inspiracją ruchu państw niezaangażowanych. Idea niezaangażowania okazała się szczególnie aktualna w okresie "zimnej wojny", a jednym z jej głównych propagatorów były Indie. Wzmacniały ją groźne dla zainteresowanych, a związane z Azją, wydarzenia początku lat pięćdziesiątych - takie jak wojna koreańska i wojna w Indochinach. W rezultacie powstała w 1954 r. tzw. grupa Colombo (Birma, Cejlon, Indie, Indonezja, Pakistan) opowiedziała się za wycofaniem zantagonizowanych mocarstw z terytorium tego kontynentu i postanowiła zwołać afro-azjatycką konferencję w tej sprawie. Odbyła się ona w Bandungu w Indonezji w dniach 18-24 kwietnia 1955 r. z udziałem wszystkich dwudziestu siedmiu niezależnych wówczas państw Azji i Afryki (z wyjątkiem ZSRR i Izraela, przedstawiciele Chin posiadali status obserwatora) oraz delegacji krajów mających wkrótce otrzymać niepodległość - Sudanu i Złotego Wybrzeża (Ghany). W konferencji wzięli ponadto udział przedstawiciele Greków cypryjskich, amerykańskich Murzynów (z USA), ludności kolorowej Związku Południowej Afryki oraz zależnych jeszcze społeczeństw z Algierii, Malajów, Maroka i Tunezji. Uczestnicy spotkania opowiedzieli się za ostateczną likwidacją kolonializmu i walką z wszelkimi przejawami dyskryminacji rasowej. Zadeklarowali 23* 356 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 194y-1963 też neutralność wobec polityki supermocarstw, potrzebę ożywienia gospodarczego krajów Azji i Afryki oraz żądali zmian w składzie Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych zmierzając do zwiększenia reprezentacji krajów afrykańskich i azjatyckich. Za wytyczną dla tej polityki przyjęto proklamowaną rok wcześniej przez premierów Chin i Indii, Czou En-laja i Nehru, regułę Pańcza Silą, czyli pięciu zasad pokojowego współżycia. Są nimi wzajemne poszanowanie integralności terytorialnej i suwerenności, nieingerencja w sprawy wewnętrzne, nieagresja, równość i zasada wzajemnych korzyści, pokojowe współistnienie. Zasady te stały się podstawą uchwalonej w Bandungu Deklaracji w sprawie Zapewnienia Powszechnego Pokoju i Współpracy. Konferencja jako "wielka manifestacja woli współpracy wyzwolonych narodów" miała być początkiem współdziałania i solidarności ludów Trzeciego Świata. Tak się jednak nie stało. Rosnąca rywalizacja Chin i Indii o wpływy w Azji, liczne sprzeczności interesów poszczególnych państw oraz przeciwstawne cele wielu ruchów anty-kolonialnych osłabiły, bądź nawet zniweczyły, postanowienia konferencji. Jej znaczenie coraz częściej sprowadzało się tylko do wartości moralnych i symbolicznych. Bezpośrednią natomiast konsekwencją spotkania w Bandungu było położenie fundamentów pod rozwój ruchu państw niezaangażowanych, który nastąpił szczególnie w latach sześćdziesiątych. Ruch państw niezaangażowanych Rozwój ruchu związany był z działalnością jego czołowych ideologów: Josipa Broz-Tity, Gamala Abd-el Nasera i Jawaharlala Nehru. Z ich inspiracji odbyła się w Belgradzie w 1961 r. I konferencja szefów państw lub rządów krajów niezaangażowanych z udziałem dwudziestu pięciu państw. W myśl założeń członkowie tego gremium mieli prowadzić konsekwentną politykę opartą na zasadach pokojowego współistnienia, popierać ruchy narodowowyzwoleńcze, nie brać udziału w żadnym układzie wojskowym oraz nie nawiązywać dwustronnych paktów z wielkimi mocarstwami. Ruch deklarował walkę z wszelkimi Konferencja w Bandungu 357 formami kolonializmu, imperializmu i rasizmu oraz starania o pokój, rozbrojenie i odprężenie w stosunkach międzynarodowych, a także poparcie dla starań o nowy światowy ład ekonomiczny. Zasadniczą jednak jego cechą była antyzachodnia orientacja. W wyniku tego stał się on siłą rzeczy sojusznikiem ZSRR i Chin, których znaczenie w Trzecim Świecie zaczęło systematycznie wzrastać. Również większość Szczytnie brzmiących haseł stała się wkrótce, w pewnym stopniu, fikcją służącą głównie do propagandowej i ideowej walki z Zachodem, a także jednym ze spoiw, środkiem do utrzymania wewnętrznej jedności. Jedność ta wraz z postępującym procesem dekolonizacji i wzrostem liczby państw niezaangażowanych (w 1983 r. było ich sto jeden) stawała się coraz bardziej problematyczna, tym bardziej że kraje te różniły się znacznie pod względem politycznym, gospodarczym i ustrojowym (np. Egipt, Kuba, Argentyna, Jugosławia, Indie, Arabia Saudyjska). Z czasem rozbieżności wewnątrz ruchu zaczęły go wyraźnie paraliżować, pojawiły się znamiona atrofii i bezradności. Ciosem dla całości stało się odejście w latach sześćdziesiątych z czynnego życia politycznego kilku czołowych przywódców ruchu: Nehru (zm. w 1964 r.), Ahmeda Ben Belli, Ahmeda Sukamo, Kwame Nkrumaha (odsunięci na drodze przewrotów w latach 1965-1966) i Nasera (zm. w 1970 r. ). Krótkotrwały wzrost znaczenia tej inicjatywy w latach siedemdziesiątych związany był z ostateczną klęską USA w Wietnamie, kolejnym kryzysem bliskowschodnim, a zwłaszcza ze wzrostem cen ropy naftowej, której producentem były w większości państwa niezaangażowane. Z biegiem lat jego rola poważnie zmniejszyła się, a rozbieżności-- m.in. na tle Afganistanu, Kampuczy i wojny iracko-irańskiej - pogłębiły się. Niewielkie też znaczenie miały kolejne konferencje tego ruchu z udziałem szefów państw i rządów (Kair 1964 r., Lusaka 1970 r., Algier 1973 r" Colombo 1976 r., Hawana 1979 r., Delhi 1983 r., Harare 1986 r., Belgrad 1989 r., Dżakarta 1992 r., Kair 1994 r.) uczestniczących w nim krajów. 9. Dekolonizacja 1948/1949-1962 Północna Afryka Pierwszym krajem Północnej Afryki, który po II wojnie światowej uzyskał niepodległość, była Libia. Brytyjczycy w 1951 r. przekazali władzę monarszą nad tą byłą włoską kolonią przywódcy islamskiego ruchu Senussi, emirowi Mohammedowi Idrisowi. Król Idris był politykiem konserwatywnym i prozachodnim. Na terenie Libii istniały brytyjskie i amerykańskie bazy wojskowe. W 1958 r. odkryto tam olbrzymie złoża ropy naftowej, które wkrótce stały się nie tylko źródłem poważnych dochodów królestwa, ale również początkiem jego destabilizacji. Sudan, zarządzany przez Egipt i Wielką Brytanię, po zneutralizowaniu zaborczych aspiracji Egiptu, otrzymał w 1953 r. samorząd, w dwa lata później zaś, jednostronnie proklamował pełną niepodległość. W 1958 r. dokonano tam zamachu stanu, w wyniku którego dyktatorskie rządy objął generał Ibrahim Abbud. Reżim Abbuda i jego następców okazał się nader twardy i okrutny dla poddanych. Zaznaczający się już w okresie międzywojennym fanatyczny nawrót do islamu i propagowanej przezeń tradycyjnej doktryny społecznej, a także narodziny arabskiego nacjonalizmu, którego kolebką był Egipt, oraz wyraźne osłabienie Francji spowodowały, iż rząd IV Republiki sprawując pełną kontrolę nad Algierią, Tunisem i Marokiem spotkał się z żądaniem niepodległości dla tych krajów. Szczególnie skomplikowany był przypadek Algierii. Pod względem formalnym stanowiła ona część Francji i zamieszkana była w jedenastu Dekohmizacja (1948/49-1962) 359 procentach przez osadników francuskich, tak zwanych kolonów (byto ich w 1948 r. 930 tysięcy). W maju 1945 r. doszło tam do gwałtownych rozruchów skierowanych przeciw Francji, które pochłonęły wiele tysięcy ofiar śmiertelnych. Wkrótce potem w Algierii powstała prężna konspiracja antyfrancuska, której centrala od 1949 r. znajdowała się w Kairze. Wysunięte przez Paryż oferty pełnego równouprawnienia Arabów zostały odrzucone przez społeczność algierską - daleką skądinąd od jednolitości. Algierski Komitet Rewolucyjny w Kairze kierowany przez Mohammeda Ahmeda Ben Bellę zaadaptował w tym czasie wiele elementów ideologii komunistycznej, korzystał też z poparcia i wydatnej pomocy bloku wschodniego, z czego jednak nie wynika, że był on kiedykolwiek satelitą Moskwy. Konflikt algierski nabrał specjalnego wymiaru, gdy w 1952 r. odkryto na Saharze wielkie złoża ropy naftowej. W 1954 r. algierskie organizacje niepodległościowe utworzyły Front Wyzwolenia Narodowego (FLN), który l listopada tego roku rozpoczął powstanie. Walki prowadzone były z wielką zaciekłością i okrucieństwem, a straty arabskie wyniosły około dwustu pięćdziesięciu tysięcy zabitych. W latach 1958-1960 wojska francuskie rozbiły partyzantkę i spacyfikowały kraj. Wówczas jednak okazało się, że ani ogromna większość społeczeństwa francuskiego, ani rząd IV Republiki nie pragną panować w Algierii metodami wojskowo-policyj-nymi i narażać się na poważne reperkusje międzynarodowe. W tej sytuacji generał de Gaulle, który w 1958 r. powrócił do władzy, rozpoczął kroki zmierzające do politycznego zakończenia wojny - pomimo prób wzniecenia rebelii przez rozgoryczoną armię kolonów. Od maja 1961 do marca 1962 r. trwały poufne negocjacje pokojowe w Evian we Francji. Zakończyły się one porozumieniem, na mocy którego 3 lipca 1962 r. Algieria stała się niepodległym krajem. Ogromna większość francuskich osadników zmuszona była do opuszczenia kraju. Ster polityki objął Mohammed Ben Bella. Równolegle z negocjacjami pokojowymi na terenie Algierii i Francji trwała zaciekła walka między francuską służbą bezpieczeństwa a stworzoną przez zbuntowanych oficerów terrorystyczną Organisation de 1'Armee Secrćte (OAS), której czołową postacią stał się generał Raoul Salan. Potężna OAS uległa rozbiciu po nieudanym zamachu na de Gaulle'a w marcu 1962 r. 360 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Daleko łatwiejszą drogę do niepodległości miały francuskie protektoraty Tunezja i Maroko. Stało się tak, ponieważ Francja nie mogła pozwolić sobie na rozszerzenie wojny algierskiej, a ponadto w obydwu krajach istniały silne, umiarkowane arabskie ugrupowania polityczne, które ułatwiły trudną dla Paryża, historyczną metamorfozę. Polityką tunezyjską kierował wówczas Habib ibn Ali Bourgiba na czele Nowej Partii Konstytucyjnej (Neo-Destuor). Pomimo rozlicznych konfliktów z administracją francuską, które sprawiły, że w 1952 r. znalazł się on w więzieniu, w 1954 r. został premierem tunezyjskich władz samorządowych. Wkrótce, w marcu 1956 r., uzyskał dla swego kraju pełną niepodległość. W Maroku na czele silnego ruchu niepodległościowego od czasu II wojny światowej stał sułtan Mohammed ben Jusuf oraz partia Istiqlal (Niepodległość). Gdy na początku lat pięćdziesiątych w Maroku wybuchły niepokoje, Francuzi w 1953 r. pozbawili sułtana władzy i spowodowali jego emigrację, jednakże po wybuchu wojny algierskiej wezwali go do powrotu. W 1955 r. Mohammed ben Jusuf utworzył rząd złożony z przedstawicieli partii Istiqlal. W marcu 1956 r. jako Mohammed V, został konstytucyjnym królem Maroka. Do 1960 r. do Maroka włączono w kilku etapach część kraju zarządzaną przez Hiszpanów (z wyjątkiem rejonu Ceuty i Melilli oraz zwróconej w 1969 r. enklawy Sidi Ifni). Francuskie kolonie afrykańskie na południe od Sahary Po rezygnacji z najcenniejszych posiadłości Francja nie miała powodu zwlekać z przyznaniem niepodległości swoim ubogim koloniom afrykańskim na południe od Sahary. W 1958 r. rozwiązano dwie wielkie jednostki administracyjne tych terenów: Francuską Afrykę Równikową i Francuską Afrykę Zachodnią. Terytoria podzielono na szereg republik autonomicznych, które już jako organizmy w znacznym stopniu samodzielne weszły w skład powołanej w tym samym roku Wspólnoty Francuskiej (w miejsce zlikwidowanej Unii Francuskiej). Zadaniem Wspólnoty było ułatwienie likwidacji struktur imperium oraz za- Dekolonizacja (l 948/49-1962) 361 chowanie na przyszłość pewnych więzi z dawnymi koloniami. Możliwość wstąpienia do Wspólnoty odrzuciła jedynie Gwinea, która już w 1958 r. otrzymała pełną niepodległość. Pozostałe afrykańskie kraje członkowskie stały się suwerennymi państwami w 1960 r. Były to Mauretania, Mali, Niger, Czad, Senegal, Wybrzeże Kości Słoniowej, Górna Wolta (od 1984 r. Burkina Faso), Togo (terytorium powiernicze ONZ), Dahomej (od 1975 r. Benin), Kamerun (terytorium powiernicze ONZ), Republika Środkowoafrykańska (dawniej Ubangi Szari), Gabon, Kongo Brazzaville i Madagaskar. W późniejszych latach niepodległość uzyskały ponadto Komory (1975 r.) i Dżibuti (1977 r., dotychczasowe Somali Francuskie). Status niesamodzielny zachował jedynie Reunion (departament zamorski Francji). Brytyjskie kolonie w Czarnej Afryce Bardziej skomplikowana i rozłożona w czasie była dekolonizacja posiadłości brytyjskich w Afryce. Jako pierwsza suwerenność uzyskała stosunkowo zamożna i stabilna kolonia Złotego Wybrzeża. W 1957 r> Złote Wybrzeże połączyło się z brytyjskim Togo (terytorium powiernicze ONZ) i uzyskało niepodległość jako Ghana. Kraj ten, rządzony przez premiera (później także prezydenta) Kwame Nkrumaha, rozwijał się w pierwszych latach niepodległości dynamicznie i stał się symbolem wielkich, rzekomo, możliwości, jakie niesie niepodległość krajów Czarnej Afryki. W Nigerii, uważanej za najcenniejszą brytyjską kolonię w Afryce, w 1954 r. wprowadzono częściowy samorząd, nadano jej przy tym - ze względu na pewne tradycje państwowe i skomplikowaną strukturę etniczną - formę federacyjną. Nigeria uzyskała niepodległość w 1960 r. W 1961 r. niepodległe stały się również Sierra Leone i Tanganika (terytorium powiernicze ONZ), z której po włączeniu w 1964 r. sułtanatu Zan-zibaru (protektorat niepodległy od 1963 r.) utworzono Tanzanię. Wkrótce potem niepodległość uzyskała Uganda (1962 r.) i Gambia (1965 r.). Szczególnie skomplikowana była droga do niepodległości Kenii. Kolonia ta rozwijała się stosunkowo dobrze i w XX wieku osiedlili się tam liczni Brytyjczycy. W Kenii istniał jednak silny ruch niepodległościowy skupiony wokół plemienia Kikuju. Gdy nie powiodły się 362 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 pierwsze próby uzyskania wpływu na rządy, Kikuju doprowadzili do wybuchu powstania w 1952 r. określanego jako Mau-Mau (etymologia tego słowa jest niejasna). Władze brytyjskie zareagowały radykalnie na przejawy terroru angażując poważne siły wojskowe. Po stłumieniu Mau-Mau (ponad dziesięć tysięcy poległych), co nastąpiło w 1959 r., zaczęły się rozmowy na temat przekazania władzy mieszkańcom kolonii, w których zarówno znajdujący się wśród nich biali politycy, jak i przywódcy murzyńscy z Jomo Kenyattą na czele wykazali gotowość do kompromisu. W 1963 r. Kenia uzyskała suwerenność, a na czele rządu stanął Kenyattą (od 1964 r. prezydent), który stał się jednym z najwyżej cenionych przywódców Czarnej Afryki. Tragedia Konga Belgijskiego Belgowie inaczej niż Francuzi i Brytyjczycy przyznali niepodległość swojej wielkiej, bogatej w surowce kolonii w dorzeczu Konga. Przede wszystkim nie przygotowali do niej tamtejszego, bardzo etnicznie zróżnicowanego społeczeństwa. Ogłosili niepodległość 30 czerwca 1960 r., po zaledwie półrocznym okresie przejściowym. Po kilku tygodniach rządów lewicowego premiera Patrice Lumumby wspieranego przez plemiona Bakongo i Batatele najbogatsza część Republiki, Katanga (zdominowana przez plemię Lunda), zdecydowała się na separację i ogłosiła niepodległość. Akt ten stał się sygnałem do wybuchu krwawej wojny domowej, w której - w sposób jakże charakterystyczny dla Czarnej Afryki lat sześćdziesiątych, siedemdziesiątych i osiemdziesiątych - na konflikty narodowo-plemienne nałożyła się walka o wpływy gospodarcze i antagonizmy Wschód- -Zachód. Zarówno Belgia, jak i inne kraje były zainteresowane przebiegiem kongijskiego dramatu. Secesję Katangi kierowaną przez prozachodniego polityka Moise Czombe popierali europejscy właściciele tamtejszych kopalń. Spotkała się ona z ukrytą sympatią również ze strony próbujących przywrócić pokój oddziałów belgijskich oraz sił pokojowych ONZ. Gdy Lumumba zwrócił się o pomoc do ZSRR, doszło do rozłamu w obozie rządowym. Zbuntowane oddziały wydały Lumumbę secesjonistom, którzy zamor- DekolonizacJa (l 948/49-1962) 363 MAPA POLITYCZNA AFRYK11945-1963 1. SAHARA HISZPAŃSKA 2. SENEGAL (FR.) - 1960 3. GAMBIA (BRYT.) 4. GWINEA PORTUGALSKA 5. GWINEA (FR.) - 1958 6. SIERRA LEONE (BRYT.) - 1961 7. LIBERIA-1847 8. WYBRZEŻE KOŚCI SŁOŃ. (FR.) - 1960 9. GÓRNA WOLTA (FR.) - 1960 10. GHANA (BRYT)-1957 11. TOGO (FR. / BRYT.) - 1960 12.DAHOMEJ-1960 13. WYSPY ŚW. TOMASZA l KSIĄŻĘCA (PORT.) 14. GWINEA RÓWNIKOWA (HISZP.) 15. GABON (FR.)-1960 16. KONGO-BRAZZAVILLE (FR.) - 1960 17. LESOTO (BRYT.) 18. SUAZI (BRYT.) 19. KOMORY (FR.) 20. MALAWI (BRYT.) - 1964 21. BURUNDI (BELG.) - 1962 22. RWANDA (BELG.) - 1962 23. UGANDA (BRYT.) - 1962 24. SOMALI WŁOSKIE \ uiFDnm «nMAl l& 25. SOMALI BRYTYJSKIE / OD wa WEf'001- SOMALIA 26. SOMALI FRANCUSKIE 27. ERYTREA (WŁ.) - OD 1952 PROW. ETIOPII 28. SESZELE (BRYT.) 1960 - DATA UZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI • CZŁONKOWIE LIGI PAŃSTW AFRYK. (1964) • CZŁONKOWIE ORGANIZACJI JEDNOŚCI AFRYKI (1964) 364 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 dowali go 17 'stycznia 1961 r. Dokładnie osiem miesięcy później w katastrofie lotniczej zginął pełniący misję mediacyjną w Kongo sekretarz generalny ONZ Dag Hammarskjold. Jego śmierć do dziś nie została jednoznacznie wyjaśniona. Wojna domowa zakończyła się ostatecznie w 1965 r., a pełnię władzy w państwie objął dowódca armii kongijskiej generał Mobutu Sese Seko. W czasie trwania konfliktu kongijskiego Belgia wycofała się również z mandatowego terytorium Ruanda-Urundi. Podzielono je na dwa kraje, Rwandę i Burundi, które uzyskały niepodległość w 1962 r. W następnych dziesięcioleciach państwa te stały się widownią wyniszczających walk między plemionami Hutu i Tutsi. Brytyjskie posiadłości w Azji i innych rejonach świata Władze brytyjskie mające przed oczyma odstraszający przykład Birmy z wielką ostrożnością przystąpiły do likwidacji więzi kolonialnych łączących Wielką Brytanię z mającymi istotne znaczenie gospodarcze i strategiczne Malajami i Singapurem. Ostrożność była uzasadniona, gdyż na terenie Malajów w 1948 r. pojawiła się silna partyzantka komunistyczna rekrutująca się głównie spośród ludności chińskiej. Na czele tego, zaprawionego w bojach z Japończykami, ruchu, stał lider KP Malajów Chin Peng. Po okresie niezdecydowania rząd Churchilla w 1952 r. wysłał na Malaje generała Geralda Templera jako wysokiego komisarza. Stosując bardzo nowoczesne metody walki, opanował on do 1956 r. rewoltę komunistyczną. Równocześnie drogą żmudnych negocjacji doprowadził do pojednania zwaśnionych grup etnicznych tak, że już w 1957 r. Malaje otrzymały niepodległość w ramach Wspólnoty Brytyjskiej. W 1963 r. z Malajów oraz Singapuru i zamożnego Brytyjskiego Północnego Borneo, które właśnie uzyskały niepodległość, utworzono Federację Malezji. Twór ten okazał się trwały, pomimo że na początku swego istnienia znalazł się w w ostrym konflikcie z Indonezją, która dążyła do opanowania Sarawaku i Sabahu, wchodzących w skład byłego Brytyjskiego Północnego Borneo. Konflikt wygasł w 1966 r., gdy ster rządów Dekolonizacja (1948/49-1962) 365 w Indonezji objął generał Raden Śuharto. W 1965 r. z Federacji Malezji wystąpił Singapur, który stał się samodzielną republiką rządzoną w sposób autorytarny, lecz zarazem bardzo skuteczny przez prezydenta Lee Kuan Yew. Ostatnia posiadłość brytyjska w tym rejonie świata, sułtanat Brunei, który dzięki bogatym złożom ropy naftowej i gazu osiągnął niezmierną zamożność, aż do 1983 r. dobrowolnie pozostawał protektoratem brytyjskim. W 1965 r. niepodległość uzyskały Malediwy. W 1966 r. - po okresie napięć na tle rasowym - niepodległość uzyskała brytyjska kolonia Gujana. Honduras Brytyjski (od 1973 r. Belize), cieszący się od 1964 r. pełną autonomią, uzyskał w 1981 r. niepodległość. Gujana i Belize należą do Commonwealthu. Z początkiem lat sześćdziesiątych rozpoczęło się również wycofywanie Brytyjczyków z regionu Morza Karaibskiego. Po nieudanej próbie połączenia swoich wysp w tym rejonie w Federację Indii Zachodnich, w 1962 r. Londyn przyznał niepodległość Jamajce oraz Trynidadowi i Tobago, w 1966 r. zaś wyspie Barbados. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych Brytyjczycy wycofali się z wysp antylskich: z Bahamów, Grenady, Dominiki, St. Lucii, St. Yincent, Antiguy, St. Christopher and Nevis. Imperium włoskie W toku II wojny światowej przestało istnieć jedno z słabszych imperiów kolonialnych, imperium włoskie. Kraj ten w 1947 r. oficjalnie zrezygnował z zamorskich posiadłości. Libia znalazła się pod brytyjskim zarządem sprawowanym w imieniu ONZ, Erytreę jako autonomiczną prowincję włączono do Etiopii, a Somali Włoskie wraz z zamieszkanym przez Somalijczyków Ogadenem złączone zostało przejściowo z Somali Brytyjskim. W 1948 r. pod naciskiem USA, które reprezentowały interesy Etiopii, Ogaden powrócił w jej granice. W 1950 r. ONZ przekazała Somali Włoskie na dziesięć lat pod administrację włoską jako terytorium powiernicze w celu przygotowania tego kraju do niepodległości, l lipca 1960 r. z połączenia Somali Włoskiego i Somali Brytyjskiego powstała niepodległa Somalia. 366 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Południowa Afryka i apartheid W okresie, gdy świat z napięciem obserwował niepodległościowy i antykolonialny ruch w centralnej i północnej Afryce, południowa część tego kontynentu doświadczała przemian prowadzących w przeciwnym kierunku. W 1948 r., w wyniku przegranych wyborów, z życia politycznego Związku Południowej Afryki wycofał się umiarkowany i probrytyjski polityk burski Jan Smuts piastujący od 1939 r. urząd premiera ZPA. Od tej chwili aż do 1990 r. władzę w kraju sprawowała radykalna prawicowa Partia Narodowa. Pierwszym premierem wywodzącym się z jej szeregów został Daniel F. Malan. Nowy rząd zaczął wcielać w życie ideę apartheidu (odrębności - w jeż. afrikaans), oznaczającą całkowitą segregację ras, ich odrębny rozwój na własnych terytoriach. U podstaw apartheidu, który kształtował się od początku XX w., leżało przekonanie o przyrodzonej wyższości rasy białej nad rasami kolorowymi, a jej politycznym podłożem stały się obawy przed zdominowaniem południa Afryki przez ludność murzyńską. W latach 1949-1961 parlament południowoafrykański przyjął najważniejsze ustawy tworzące system apartheidu. Zakazywały one zawierania małżeństw i utrzymywania stosunków seksualnych między przedstawicielami różnych ras, nakazywały klasyfikację i i odnotowanie w Rejestrze Narodowym rasy każdego mieszkańca kraju (wiele kategorii) oraz wpisanie jej do dokumentów osobistych. Zakazano ponadto wspólnego prowadzenia działalności gospodarczej. Powstały odrębne rejony zamieszkania dla białych i kolorowych, odrębne środki komunikacji (w tym taksówki i windy), odrębne obiekty użyteczności publicznej etc. Administracja południowoafrykańska uzyskała ponadto prawo przesiedlania ludności. Nie powiodły się natomiast próby wprowadzenia apartheidu w działających w ZPA Kościołach (z wyjątkiem holenderskiego Kościoła reformowanego). W latach 1959-1963 stworzono na terenie ZPA dziesięć terytoriów przeznaczonych wyłącznie dla osadnictwa murzyńskiego. Były to tak zwane bantustany (w języku urzędowym homelands). Zajmowały one 13,7% powierzchni kraju (Afrykanie stanowili około 68% ludności kraju) i posiadły częściową autonomię. Murzynom (z reguły bez Dekolonizacja (1948/49-1962) 367 rodzin) zezwolono ponadto na przebywanie w pobliżu miejsc pracy w wydzielonych obozach lub osiedlach, mających wedle prawa służyć wyłącznie jako sypialnie. W warunkach boomu gospodarczego, jaki ZPA przeżywał w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, rozrastały się one błyskawicznie, tak iż największe z nich South-Westem Township koło Johannesburga - znane powszechnie jako Soweto - liczy obecnie ponad dwa miliony mieszkańców. Dyskryminacja społeczna, ekonomiczna i polityczna oraz upokorzenia, jakie przyniósł apartheid, dotknęły Murzynów południowoafrykańskich szczególnie boleśnie, gdyż w porównaniu z mieszkańcami innych rejonów Czarnej Afryki mieli oni z reguły lepsze wykształcenie i wyższy standard życiowy. Nowy ustrój musiał w tej sytuacji wywołać sprzeciw. Nabierał on z wolna siły i stopniowo stawał się masowy, gdyż apartheid wchodził w życie etapami, a ZPA przeżywał długi okres znakomitej koniunktury gospodarczej, co w pewnym stopniu łagodziło i odsuwało w czasie nieunikniony opór. Ogniskiem opozycji murzyńskiej stał się istniejący od 1912 r. Afrykański Kongres Narodowy (ANC). W pierwszej dekadzie rządów Partii Narodowej przewagę w ANC mieli zwolennicy pokojowej walki o równouprawnienie z Albertem Johnem Lutuli (Pokojowa Nagroda Nobla w 1960 r.) na czele. Wobec jednak braku sukcesów tej metody przewagę w ANC zdobyła na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych frakcja radykalna z Nelsonem Mandelą na czele. Miała ona liczne powiązania z nielegalną partią komunistyczną. Symbolicznym punktem zwrotnym w dziejach walki z apartheidem stała się masakra w Sharpeville (21 marca 1960 r.), podczas której policja zastrzeliła 69 demonstrantów. Organizatorem manifestacji był Kongres Panafrykański (PAC) powstały w 1959 r. i głoszący hasło "Afryka dla Afrykanów", a w swoich programach mniej radykalny niż ANC. W odpowiedzi na falę protestów rząd zdelegalizował ANC i PAC. Konspiracyjne kierownictwo tych ugupowań podjęło więc próbę organizowania walki zbrojnej. Pomimo jednak szerokiego poparcia z zagranicy ANC nie był w stanie skutecznie zagrozić południowoafrykańskiemu państwu. W 1962 r. aresztowany został Nelson Mandelą (skazany w 1964 r. na dożywotnie więzienie) i większość przywódców radykalnego skrzydła ANC. 368 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 W atmosferze ostrego potępienia ze strony opinii światowej rząd Hendrika Yerwoerda (premier od 1958 r.) opierając się na wynikach referendum wśród białej ludności ogłosił w marcu 1961 r. wystąpienie ze Wspólnoty Brytyjskiej, a wkrótce potem (31 maja 1961 r.) proklamował Republikę Południowej Afryki jako całkowicie niepodległe i suwerenne państwo z prezydentem na czele. 10. Ameryka Łacińska 1950-1962: reformy i rewolucja Zimna wojna miała wpływ również na państwa Ameryki Łacińskiej. Oddziaływała zarówno na ich sytuację wewnętrzną, jak i na politykę zagraniczną oraz stosunki międzynarodowe na półkuli zachodniej. Niemal wszystkie państwa (z wyjątkiem Meksyku, Argentyny i Urugwaju) zerwały stosunki dyplomatyczne oraz (poza Argentyną) handlowe z krajami Europy Wschodniej. Dzięki tolerancji i poparciu Stanów Zjednoczonych umocniły się wówczas represyjne dyktatury wojskowe na Kubie (przewrót wojskowy Fulgencio Batisty - 1952 r.), w Gwatemali (po obaleniu w 1954 r. lewicowego rządu Jacobo Arbenza Guzmana), Nikaragui pod rządami Somozy, Republice Dominikańskiej pod rządami Rafaela Trujillo, na Haiti pod rządami Duvaliera. W klimacie zimnej wojny próby nieśmiałych reform społecznych i politycznych zostały zahamowane, a w wielu przypadkach nawet przez rządy oligarchiczno-wojskowe przerwane. Lęk przed działaniami wywrotowymi inspirowanymi przez komunistów skutecznie paraliżował próby reform uwzględniających interesy klasy średniej i niższej. W Gwatemali grupa młodszych oficerów pod wodzą pułkownika Jacobo Arbenza Guzmana 20 października 1944 r. dokonała przewrotu i przejęła władzę. Jej kandydat, Juan Jose Arevalo, zdecydowanie wygrał wybory w grudniu 1944 r. i 15 marca 1945 r. objął urząd prezydenta. Arevalo wprowadził szereg nowoczesnych ustaw socjalnych w zakresie ubezpieczeń społecznych, prawa pracy, opieki medycznej i edukacji. Rozpoczął także przygotowania do reformy rolnej, jednakże opór ze strony oligarchii uniemożliwił jej realizację. Jego 24 - Najnowsza biliona (wiata 370 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 następcą w marcu 1951 r.został J. Arbenz Guzman, który podjął się wprowadzenia reformy, mając silne poparcie lewicy. Dekret ogłaszający reformę (w czerwcu 1952 r.) przewidywał przejęcie przez państwo za odszkodowaniem nie uprawianych obszarów. Na tę stosunkowo łagodną próbę sanacji w rolnictwie gwatemalskim najostrzej zareagowały amerykańskie przedsiębiorstwa, przede wszystkim ogromny końcem rolno-spożywczy UFCO. Stany Zjednoczone wywierały coraz większą presję na Gwatemalę w celu przerwania reformy. W odpowiedzi Arbenz dokonał zakupu broni w krajach komunistycznych. Tymczasem w Hondurasie przygotowywane były oddziały inwazyjne, szkolone i zbrojone przez USA. 18 czerwca 1954 r. nastąpiła inwazja tych sił pozostających pod wodzą pułkownika Castiiio Armasa, która zakończyła się przejęciem władzy. Nastała długoletnia represyjna dyktatura wojskowa, ograniczająca prawa obywatelskie i uniemożliwiająca przeprowadzenie reform społeczno-politycznych. Eksperyment gwatemalski inspirowany był w dużej mierze wydarzeniami w Kostaryce. Od początku lat czterdziestych nasilały się tam wpływy koalicji centrowo-komunistycznej, popieranej przez odłam Kościoła katolickiego. Przeciw niej wystąpił jednak polityk socjaldemokratyczny Josć ("Pepe") Figueres Ferrer. Figueres na wygnaniu w Nikaragui, tradycyjnie nieprzyjaznej wobec Kostaryki, przygotowywał wojskową inwazję, popieraną przez Nikaraguę, Gwatemalę i USA. W lutym 1948 r. w wyborach w Kostaryce zwyciężył Otiłio Ulate Blanco z Partii Jedności Narodowej, jednak rządząca, koalicja unieważniła je. Wówczas Figueres wkroczył ze swą armią i po kilkutygodniowych krwawych walkach objął władzę. 19 kwietnia 1948 r. rządy przejęła junta cywilno-wojskowa z Figueresem na czele. Zdelegalizowała ona komunistyczną Awangardę Ludową, ograniczyła prawa związkowe, wreszcie zlikwidowała armię. 8 listopada 1949 r. Figueres przekazał władzę Ulate Blanco. W okresie jego prezydentury nastąpiła stabilizacja sytuacji w kraju. W 1953 r. na fotel prezydenta wrócił Figueres, mający silne oparcie w założonej przez siebie Partii Wyzwolenia Narodowego. Zainicjował on program socjaldemokratyczny, zmierzający w kierunku państwa opiekuńczego, a Kostaryka stała się najbardziej stabilnym i rozwiniętym krajem Ameryki Środkowej. Ameryka Łacińska 1951M962 371 Populizm jako ruch społeczno-polityczny, styl władzy oraz doktryna polityczna zaistniał w Ameryce Łacińskiej już w latach trzydziestych i u swoich źródeł miał wybitnych przedstawicieli w osobach prezydentów Meksyku, Lazaro Cardenasa, i Brazylii, Getulio Vargasa. Reformy dokonane przez Cardenasa, a polegające na zwiększeniu roli państwa w gospodarce, centralizacji administracji państwowej i koncentracji władzy politycznej, umocniły trwające do dziś rządy Partii Rewolucyjno-Instytucjonalnej (PRI). Vargas po próbach realizacji podobnej polityki w Brazylii wobec niezadowolenia społecznego zmuszony został w 1945 r. do ustąpienia. W sąsiedniej Argentynie pojawił się kolejny wielki przywódca populistyczny - Juan Domingo Peron. Jeszcze jako minister w rządzie wojskowym, utworzonym po przewrocie 4 czerwca 1943 r., zdobył rozległe wpływy w związkach zawodowych, ograniczył pozycję komunistów i socjalistów i położył podwaliny pod sojusz biurokracji związkowej z kadrą oficerską i aparatem władzy. Po zwycięstwie Perona w wyborach prezydenckich w lutym 1946 r. jego program zakładał przyspieszenie uprzemysłowienia przy jednoczesnym wyraźnym ograniczeniu i eliminowaniu kapitału zagranicznego. Towarzyszyć temu miały reformy socjalne (fundusz pomocy społecznej, opieka nad dziećmi, masowe budownictwo, aktywna polityka oświatowa). Doktryna Perona, justycjalizm (od hiszp. justicia - sprawiedliwość), oparta była na zasadach ugody klasowej, nacjonalizmu, politycznej suwerenności, "trzeciej drogi" między kapitalizmem a komunizmem, sprawiedliwości społecznej (nawiązanie do społecznej doktryny Kościoła), humanizmu. W okresie rządów Perona znaczącą rolę odegrała jego żona, Eva Duarte (Evita), darzona powszechnym uwielbieniem. Jej śmierć w 1952 r. zapoczątkowała schyłek peronizmu. Po wieloletnim okresie argentyńskiego ożywienia pojawiły się poważne problemy, wynikające z anachroniczności modelu gospodarki, opartej na hodowli bydła i produkcji rolnej. Problemom ekonomicznym zaczęły towarzyszyć narastająca korupcja, nadużycia aparatu władzy oraz opozycja Kościoła wobec niektórych decyzji rządu (wprowadzenie rozwodów, usunięcie religii ze szkół, legalizacja prostytucji). W rezultacie Peron obalony został 15 września 1955 r. i zmuszony do emigracji. Od połowy lat pięćdziesiątych w Ameryce Południowej i Łacińskiej ujawniły się nowe tendencje polityczne. Nastąpił "zmierzch 24* 372 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 tyranów" - obalenie Perona (1955 r.), prezydenta Peru Manuela A. Odrii (1956 r.), dyktatorów Kolumbii, Gustavo Rojasa Pinilli (1957 r.), i Wenezueli, Marcosa Pereza Jimeneza (1958 r.), samobójstwo Getulio Yargasa (1954 r.). Nowe rządy czyniły wysiłki zmierzające do wprowadzenia i ugruntowania demokratycznych metod sprawowania władzy. Pod koniec dekady wyzwanie demokracji rzuciła radykalniejsza, rewolucyjna alternatywa. Na Kubie w obliczu mobilizacji politycznej klasy średniej i robotników, pod wpływem demonstracji związków zawodowych i zaniepokojenia USA, w wyniku zamachu stanu do władzy (w marcu 1952 r.) powrócił Fulgencio Batista, główna postać kubańskiej polityki od początku lat trzydziestych. Rządy swoje oparł na lojalności policji i administracji państwowej, choć z czasem zdobył również poparcie klasy średniej oraz warstwy przemysłowców, przychylnej ambitnemu programowi ożywienia gospodarczego. Polityka Batisty budziła jednak sprzeciw intelektualistów, którzy przepełnieni byli ideami socjalistycznymi. Jedna z grup opozycyjnych pod wodzą Fidela Castro zaatakowała 26 lipca 1953 r. koszary Moncada w Santiago de Cuba, ponosząc przy tym absolutną klęskę. Castro został pojmany i skazany na piętnaście lat więzienia. Ustawa amnestyjna z maja 1955 r. przywróciła mu wolność. Po wyjściu z więzienia wyjechał do Meksyku, gdzie wraz z argentyńskim rewolucjonistą Emesto "Che" Guevarą podjął przygotowania do powstania narodowego. Zaplanowano je na grudzień 1956 r. Bojownicy Ruchu 26 Lipca pod wodzą Castro i "Che" Guevary mieli przypłynąć na Kubę i we współdziałaniu ze studenckim Dyrektoriatem Rewolucyjnym zaatakować posterunki policji i wojska. Lądowanie jachtu "Granma" (2 grudnia 1956 r.) zakończyło się katastrofą - z osiemdziesięciu dwóch członków ekspedycji ocalało dwunastu. Przedarli się oni w góry Sierra Maestra. Batista wprowadził stan wyjątkowy i wzmógł represje. W 1957 r. narastał na Kubie ferment społeczny oraz mnożyły się niepokoje w siłach zbrojnych. Od początku 1958 r. trwał stan wojny domowej. W marcu Stany Zjednoczone zawiesiły pomoc wojskową dla Kuby i rozpoczęła się partyzancka ofensywa. Kontrofensywa wojsk rządowych w lipcu i sierpniu skończyła się niepowodzeniem, oddziały pańyzantów ruszyły na Hawanę. Zwycięstwo partyzantów w ciężkiej Ameryka Łacińska 195(1-1962 373 bitwie pod Santa CIara - 29-31 grudnia 1958 r. - otworzyło drogę do stolicy. Wybuchł strajk generalny, który sparaliżował kraj. 2 stycznia 1959 r. oddziały "Cne" Guevary wkroczyły do stolicy. Tego samego dnia urząd prezydenta, w wyniku porozumienia bloku anty-batistowskiego, objął Manuel Urrutfa, który mianował premierem Josć Miro Cardonę. Nastąpił okres dwuwładzy. Pod naciskiem Ruchu 26 Lipca, 16 lutego 1959 r. urząd premiera objął Fidel Castro i natychmiast przystąpił do radykalnych reform. W czerwcu 1959 r. weszła w życie ustawa o reformie rolnej, tworzone były spółdzielnie produkcyjne, cudzoziemcy zaś pozbawieni zostali prawa nabywania, dzierżawienia i dziedziczenia ziemi. Stany Zjednoczone zażądały niezwłocznej wypłaty odszkodowań za znacjonalizowane plantacje. Rząd Castro odmówił, lecz stanowisko to skrytykował prezydent Urrutfa. Doszło do kryzysu wewnętrznego. 17 lipca Castro podał się do dymisji, wybuchły masowe manifestacje zwolenników rewolucji i one, a także demonstracja siły stronników premiera zmusiły prezydenta Urrutię do rezygnacji. Pełnię władzy odzyskał Castro i Ruch 26 Lipca. W szóstą rocznicę ataku na koszary Moncada Fidel Castro ponownie objął stanowisko premiera. Od listopada 1959 do października 1960 r. nastąpiło upaństwowienie kopalń, rafinerii ropy naftowej, przemysłu, usług i banków. Równocześnie postępowała konsolidacja rządów porewolu-cyjnych. Oddziały partyzanckie przemianowane zostały na Rewolucyjne Siły Zbrojne, utworzona została milicja ludowa oraz tak zwane Komitety Obrony Rewolucji, mające stanowić fundament systemu totalitarnego. Nawiązano stosunki dyplomatyczne ze Związkiem Radzieckim i innymi krajami komunistycznymi. Stany Zjednoczone z niepokojem obserwowały rozwój sytuacji na Kubie. Stopniowo też podejmowały działania mające zatrzymać niekorzystne z ich punktu widzenia reformy. W lipcu 1960 r. Kongres USA przyjął ustawę o redukcji tzw. kwoty cukrowej, znacznie ograniczając import z Kuby. W październiku rząd Stanów Zjednoczonych nałożył na Kubę embargo handlowe. 3 stycznia 1961 r. nastąpiło zerwanie stosunków dyplomatycznych. Od jesieni 1960 r. trwały przygotowania do interwencji na Kubie. Na terytorium Hondurasu i Gwatemali stacjonowały oddziały inwazyjne złożone z emigrantów kubańskich, 374- Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 finansowane w dużej mierze przez Biały Dom. 17 kwietnia 1961 r. rozpoczęła się "operacja Zapata" - inwazja tysiąca czterystu przeciwników Castro w Zatoce Świń. Zakończyła się jednak klęską. Na Kubie aresztowanych zostało dziesiątki tysięcy osób podejrzanych o krytyczny stosunek do rządów komunistycznych. Wraz z zaostrzeniem stosunków kubańsko-amerykańskich zacieśniała się współpraca Kuby z ZSRR. Zawarto bardzo korzystne dla Kuby układy handlowe (dostawy ropy naftowej po preferencyjnych cenach w zamian za cukier) oraz porozumienie o pomocy wojskowej (w lipcu 1960 r.). Na początku 1962 r., o czym mówiliśmy już wcześniej. Związek Radziecki rozpoczął instalację na Kubie wyrzutni "ziemia-ziemia". 14 października 1962 r. amerykański samolot zwiadowczy U-2 wykrył instalacje rakietowe na Kubie. 22 października prezydent Kennedy ogłosił blokadę morską Kuby w celu zatrzymania okrętów radzieckich transportujących broń i pociski nuklearne. Armie NATO i Układu Warszawskiego postawiono w stan pogotowia wojennego. Sytuacja stała się bardzo napięta i wojna wisiała na włosku. Rozpoczęto jednak rozmowy (Chruszczow-Kennedy) i przy mediacji sekretarza generalnego ONZ U Thanta 28 października 1962 r. osiągnięto porozumienie. Rosjanie wycofali rakiety i bombowce strategiczne, USA zniosły blokadę morską i zobowiązały się do nieagresji wobec Kuby. - 11. Źródła koniunktury lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Ekonomiczne konsekwencje II wojny światowej n wojna światowa pociągnęła za sobą ofiary sięgające powyżej 35,5 min osób, zniszczenia i wydatki rzędu biliona sześćdziesięciu sześciu mld dolarów. Dewastacji uległy sieć komunikacyjna, potencjał produkcyjny i budynki mieszkalne. Podział Niemiec na strefy okupacyjne spowodował rozerwanie ich organizmu gospodarczego. Ekonomiczna rola Europy Zachodniej uległa osłabieniu. Niskie były wskaźniki produkcji przemysłowej poszczególnych krajów, sięgając w 1946 r. od 22% (Niemcy) do 103% (Irlandia) poziomu z 1938 r. Przed rządami wyzwolonych państw stało pilne zadanie zaspokojenia potrzeb żywnościowych ludności, wzmożonego zapotrzebowania na artykuły pierwszej potrzeby i mieszkania, a zwłaszcza konieczność zwalczenia bezrobocia i znalezienia zatrudnienia dla zdemobilizowanych milionów żołnierzy. Konieczne stało się stworzenie dogodnych warunków odbudowy zniszczonych przedsiębiorstw i przestawienia gospodarek na tory pokojowe. Rekonstrukcja życia gospodarczego Europy wymagała intensywnych dostaw dóbr inwestycyjnych z państw nie dotkniętych wojną i dysponujących ich nadwyżkami - przede wszystkim z USA. Ogromną chłonność rynków Europy Zachodniej mógł zaspokoić jedynie import, brakowało jednak dewiz do jego sfinansowania i towarów, które można by przeznaczyć na spłacenie dostaw. Stany Zjednoczone w latach 1939-1945 wzmocniły swój potencjał gospodarczy, stając się głównym dostawcą uzbrojenia i wyposażenia. 376 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 Po chwilowym, ostrym spadku produkcji (1945-1946) nastąpiło wkrótce ożywienie (1947-1948). Bodźcem wzrostu stał się tzw. odłożony popyt konsumpcyjny w postaci 250 mld dolarów zgromadzonych w czasie wojny oszczędności. Obywatele nie mogli zaspokoić wówczas swoich potrzeb mieszkaniowych czy związanych z motoryzacją ze względu na ograniczenia wojenne i dopiero ich zniesienie umożliwiło zakupy, co z kolei napędzało koniunkturę. Dodatni bilans handlowy powodował ponadto zwiększenie napływu złota z zagranicy, dzięki czemu wzrosła dostępność kredytów. Optymizm konsumentów oraz inwestorów spowodował jednak nadmierny wzrost potencjału wytwórczego gospodarki amerykańskiej. Równocześnie rząd dokonał znacznej redukcji wydatków budżetowych, pragnąc zrównoważyć wydatki z dochodami. Ponieważ zbiegło się to z przestawianiem produkcji na tory pokojowe, w rezultacie wystąpił kryzys nadprodukcji (1949 r.). Powojenna odbudowa gospodarek krajów zachodnich Jedną z ważniejszych konsekwencji II wojny światowej stało się objęcie przywództwa świata zachodniego przez Stany Zjednoczone. Z inicjatywy USA doszło do zacieśnienia współpracy ekonomicznej państw zachodnich. Na konferencji w Bretton Woods (1-22 lipca 1944 r.) powołano do życia Międzynarodowy Fundusz Monetarny (IMF) oraz Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD)'. IMF miał inicjować współpracę walutową, ułatwiać rozwój międzynarodowego handlu, stabilizować kursy walutowe oraz udzielać pomocy finansowej rządom krajów przeżywających problemy związane z brakiem równowagi bilansów płatniczych. IBRD utworzono w celu finansowania działalności inwestycyjnej w krajach słabo rozwiniętych i zniszczonych przez wojnę, głównie tam gdzie z racji małej rentowności kapitał prywatny nie chciał się angażować. 30 października 1947 r. podpisano również protokół o tymczasowym stosowaniu GATT (Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu), którego Formalnie powstał 27 grudnia 1945 r. Źródła koniunktury lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych 377 celem była liberalizacja wymiany handlowej i ułatwianie wzajemnego dostępu do rynków wewnętrznych poszczególnych państw. Ponieważ plany powołania do życia Międzynarodowej Organizacji Handlowej zakończyły się w 1950 r. niepowodzeniem, GATT - pierwotnie przewidziany jako uzupełnienie organizacji - w praktyce przejął jej zadania. Ogromną rolę w odbudowie Europy Zachodniej odegrał plan Marshalla. Dzięki planowi względnie łatwo udało się rozwiązać problemy odbudowy, zaspokoić popyt na deficytowe towary oraz zapobiec konsekwencjom "głodu dolarowego" (braku dolarów niezbędnych dla sfinansowania koniecznego importu). Ogółem pomoc amerykańską w latach 1946-1954 ocenia się na 48,3 mld dolarów, z czego 38,5 mld przypadło na dary. Wojna utrwaliła rolę państwa w gospodarce. Warunki wojenne zwiększyły udział budżetu w produkcie narodowym przez konieczność rozwoju fabryk zbrojeniowych i produkcji wyposażenia dla wojska. Państwo wprowadzało reglamentację handlu zagranicznego i ograniczenia dewizowe, bezpośrednio kontrolowało szereg kluczowych gałęzi przemysłu. W warunkach powojennych do czynników ekonomicznych dochodziła presja silnych partii komunistycznych i socjaldemokratycznych. W rezultacie rządy wielu krajów nacjo-nalizowały wiele gałęzi gospodarki. Na przykład w Wielkiej Brytanii państwo przejęło Bank Angielski, koleje i łączność telefoniczną oraz radiową z zagranicą, przemysł elektroenergetyczny i częściowo hutniczy (1945-1948); we Francji przemysł lotniczy, transport lotniczy, przemysł węglowy, zakłady Renault, bank emisyjny i cztery największe banki komercyjne (1944-1947). Państwa zwyciężone w wojnie (Niemcy i Japonia) zostały zmuszone do zdemo-nopolizowania swoich gospodarek. W latach 1948-1949 zakończono proces odbudowy większości krajów ze zniszczeń wojennych. Poziom produkcji państw Europy Zachodniej był wówczas niższy zaledwie o 8% od poziomu produkcji z 1937 r. Niższe wskaźniki występowały jedynie w Niemczech, Włoszech, Austrii i Grecji, a poza Europą w Japonii, natomiast w pozostałych krajach przekroczyły poziom przedwojenny. Stany Zjednoczone wzmocnione koniunkturą wojenną produkowały w 1946 r. o 50%, a w 1947 r. o 65% więcej niż w 1937 r. 378 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 System walutowy z Bretton Woods Podczas obrad konferencji w Bretton Woods sformułowano zasady, którym miały podlegać państwa członkowskie Międzynarodowego Funduszu Monetarnego. I tak parytet walut należało ustalić w złocie lub dolarach amerykańskich, zmiany parytetu musiały podlegać negocjacjom z Funduszem, rezerwy utrzymywane przez banki centralne miały się składać z dolarów i funtów szterlingów, transakcji walutami zatem należało dokonywać po kursach nie odbiegających więcej niż 1% od kursu parytetowego. Teoretycznie postanowienia z Bretton Woods oznaczały powrót do systemu dewizowo-złotego2. Z powodu jednak przewagi ekonomicznej USA i "głodu dolarowego" państw europejskich powstał system dolarowo-złoty. Wynikało to również z poziomu rezerw złota monetarnego amerykańskiego Systemu Rezerwy Federalnej. W 1951 r. dysponował on 68,2% ogółu zapasów światowych. Dolar stał się jedyną walutą wymienialną na złoto, wchodził w skład rezerw banków centralnych. Pełnił funkcję pieniądza światowego, rozliczano w nim międzynarodowe transakcje surowcami, artykułami rolnymi i przemysłowymi. W 1950 r. szesnaście krajów Europy Zachodniej podpisało porozumienie o Europejskiej Unii Płatniczej (EPU). Jej zadaniem było prowadzenie wielostronnych rozliczeń pomiędzy krajami członkowskimi pomimo braku wzajemnej wymienialności ich walut. Każdemu państwu wyznaczono określoną kwotę w dolarach, do której mogło się zadłużyć wobec Unii lub udzielić jej kredytu. Na rachunkach poszczególnych krajów zaznaczano comiesięczne salda. Pomimo że każde państwo rozliczało się z EPU jak z odrębnym podmiotem, to faktycznie liczyło się globalne saldo wszystkich członków Unii. EPU stwarzała możliwość kredytowania wzajemnych obrotów, aby jednak przeciwdziałać chronicznemu zadłużaniu się niektórych krajów człon- 2 System dewizowo-złoty (gold-exchange standard) upowszechnił się po I wojnie światowej i charakteryzował się swobodą transferu złota pomiędzy krajami, określaniem wartości waluty w stosunku do złota i stabilnością kursów, jednakże wymiana waluty krajowej na złoto odbywała się za pośrednictwem waluty wymienialnej na złoto, co ograniczało swobodę wymienialności. Źródła koniunktury lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych 379 kowskich, ograniczono wielkość kredytu do 20% kwoty przyznanej danemu państwu. Pozostałą część zadłużenia należało spłacić złotem bądź wymienialnymi dewizami, co dyscyplinowało kraje członkowskie. Dzięki finansowaniu Unii przez Stany Zjednoczone salda rozliczano dolarami i złotem. Rozliczenia prowadził Bank Rozrachunków Międzynarodowych w Bazylei. 29 grudnia 1958 r. trzynaście krajów europejskich ogłosiło zewnętrzną wymienialność swych walut, co położyło kres istnieniu Unii. Następne lata (1959-1971) przyniosły okres pełnego funkcjonowania systemu dolarowe-złotego, choć już w 1960 r. pojawiły się pierwsze zakłócenia. Aby im zapobiec, w 1961 r. banki centralne Francji, Holandii, RFN, Szwajcarii, Szwecji, USA i Wielkiej Brytanii (a od 1963 r. dodatkowo Japonii) utworzyły Międzynarodowy Fundusz Złota, który miał stabilizować wolnorynkową cenę złota na poziomie ceny oficjalnej (35,20 dolarów za uncję, czyli 31,103 g). System dolarowo-złoty nosił jednak w sobie zalążki rozkładu. Wzrost światowej wymiany handlowej wymagał zwiększenia płynności rozliczeń między partnerami (płynności międzynarodowej)3, aby niedobór środków płatniczych nie hamował rozwoju handlu. Światowe zasoby złota monetarnego były jednak limitowane rozmiarami wydobycia, tymczasem niska oficjalna cena złota powodowała małą opłacalność eksploatacji tego kruszcu. W tej sytuacji zmniejszała się rola złota w strukturze rezerw, a rosła rola walut - szczególnie dolara. Wymuszało to utrzymanie przez Stany Zjednoczone deficytu płatniczego, gdyż była to jedyna droga zaopatrywania partnerów USA w walutę. Przewaga ekonomiczna USA sprawiła, że w warunkach systemu z Bretton Woods dolar uzyskał wyjątkową pozycję wśród innych walut i traktowano go powszechnie jako substytut złota. Szczególnie że już w 1947 r. Stany Zjednoczone zobowiązały się wymienić dolary na złoto na każde żądanie banków centralnych krajów zrzeszonych w IMF. Zasady systemu nakładały na te państwa obowiązek utrzymywania stałych kursów walut narodowych, co w praktyce sprowadzało się do stabilizowania ich względem dolara. Rząd USA był 3 Płynność międzynarodowa to zdolność danego państwa do ciągłego regulowania płatności wobec zagranicy. . , ' . 390 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949^1963 więc jedynym, który nie musiał dbać o utrzymanie kursu własnej waluty, gdyż zadanie to wypełniały inne kraje świata. Ponieważ rezerwy dolarowe traktowano w innych krajach na równi ze złotem, były one chętnie przyjmowane przez banki centralne jako podstawa dla dodatkowych emisji walut krajowych. W związku z tym Stany Zjednoczone stanęły przed pokusą finansowania chronicznego deficytu budżetowego emisją pustego pieniądza. W normalnych warunkach krok ten musiałby spowodować inflację, jednak dolary wędrowały za granicę wywołując zjawiska inflacyjne w innych krajach. Kurs waluty amerykańskiej pozostawał nie zagrożony wskutek obowiązywania zasad z Bretton Woods uniemożliwiających zewnętrzną dewaluację. Postęp w nauce i technice II wojna światowa przyniosła znaczny postęp w wielu dziedzinach nauki i techniki, czego przykładem zastosowanie energii atomowej, mas plastycznych, radaru, rakiet, napędu odrzutowego, DDT i penicyliny. Lata powojenne to okres rewolucji naukowo-technicznej, związanej z osiągnięciami nauk przyrodniczych i ścisłych. Nową dziedziną badań stała się energetyka jądrowa. Rozwój chemii zdynamizował produkcję tworzyw syntetycznych. Postęp w matematyce i elektronice przyniósł rozwój maszyn matematycznych. Pojawiły się nowe dziedziny badań: elektronika, cybernetyka, teoria informacji. Wielkie sukcesy osiągnięto w badaniach kosmosu. Burzliwy rozwój zaznaczył się w komunikacji - upowszechniła się telewizja czarno-biała, a następnie kolorowa, na masową skalę zastosowano tranzystory, co pozwoliło zminiaturyzować odbiorniki radiowe. Rozpoczęły pracę pierwsze satelity telekomunikacyjne. Nowe odkrycia w medycynie pozwoliły wydłużyć średnią życia ludzkiego i zmniejszyć śmiertelność niemowląt. Upowszechniły się antybiotyki i nowe szczepionki, dzięki czemu zdołano niemal wyeliminować wiele groźnych chorób. Powstawanie i wdrażanie wynalazków wymagało pracy dużych zespołów badawczych. Ich utrzymanie pociągało rosnące nakłady kapitałowe, inwestycje w myśl techniczną stawały się więc czynnikiem decydującym o utrzymaniu się na rynku i powodowały zwiększające się angażowanie koncernów Źródła koniunktury lat pięćdziesiątych l sześćdziesiątych 381 w przedsięwzięcia związane z postępem technicznym. Na barkach państwa pozostało natomiast rozwijanie badań podstawowych. Rewolucja naukowo-techniczna drugiej połowy XX wieku miała poważne konsekwencje społeczne. Dokonał się znaczny postęp w upowszechnianiu oświaty, kultury i nauki. Widoczny stał się proces zacierania różnic pomiędzy robotnikami a inteligencją - szczególnie techniczną. Zmieniła się struktura zatrudnienia - wzrastało nieustannie zapotrzebowanie na pracę umysłową, malało na prostą pracę fizyczną. II wojna światowa - poprzez konieczność zastąpienia milionów zmobilizowanych mężczyzn nową siłą roboczą - oraz demokratyzacja społeczeństw i upowszechnienie się oświaty przyspieszyły emancypację kobiet. Zacierał się tradycyjny podział ról społecznych i dawny model wielopokoleniowej rodziny patriarchalnej. Koniunktura lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych w gospodarce rozwiniętych krajów zachodnich Lata 1950-1970 przyniosły wzrost gospodarczy państw zachodnich. Tendencje te nie ominęły również krajów Europy Południowej, dotychczas słabo się rozwijających (Hiszpania, Włochy). Okresy wahania koniunktury miały charakter przejściowy - wystąpiły w 1952 r., w związku z wojną koreańską, a ponadto w latach 1957-1958 oraz 1966-1967. Przeciętny roczny przyrost produktu narodowego brutto jedenastu krajów Europy Zachodniej w latach 1948-1963 wahał się od 2,5 do 7,6%. Najwyższe tempo wzrostu, przekraczające 10% rocznie, uzyskała jednak Japonia, wysuwając się na trzecie miejsce w świecie pod względem wielkości produktu krajowego brutto. Zmalało bezrobocie, i tak na przykład w USA przeciętna stopa bezrobocia w latach 1945-1965 wynosiła ok. 4,8%, a w Wielkiej Brytanii wahała się między 1,2 a 3,0%. W niektórych krajach rozwiniętych brakowało rąk do pracy w zawodach o szczególnie ciężkim charakterze i gorzej płatnych, gdyż krajowa siła robocza, nie chciała jej podejmować. Pociągnęło to za sobą napływ imigrantów z państw dysponujących nadwyżkami siły roboczej (Turcja, Grecja, Hiszpania, Włochy, kraje Maghrebu). Nasilał się proces koncentracji ekonomicznej. Tradycyjne 382 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 korporacje ustępowały miejsca konglomeratom, skupiającym zakłady o szerokim wachlarzu produkcji i usług. Wzrastała rola korporacji transnarodowych (Generał Motors, Exxon, Shell, IBM, Ford, Generał Electric). Najbardziej dynamiczny wzrost wystąpił w przemyśle chemicznym, dla którego głównym surowcem stała się ropa naftowa importowana z krajów Bliskiego i Środkowego Wschodu. Jej niskie ceny powodowały redukcję wydobycia węgla w krajach Europy Zachodniej. Nastąpiła ekspansja przemysłu motoryzacyjnego, a kraje OECD pokryła sieć autostrad, transport samochodowy zaś przejmował wiele funkcji transportu kolejowego. Zwiększenie zapotrzebowania na importowaną ropę spowodowało rozbudowę przemysłu stoczniowego, w którym na czołowe miejsce wysunęła się Japonia. Burzliwy rozwój przechodziła też komunikacja lotnicza. Wraz z nowymi odkryciami powstały zakłady przemysłu elektrycznego i elektronicznego. Postęp nie ominął rolnictwa. Produkcja rolna państw rozwiniętych wzrosła o 75%. Wysoki poziom osiągnęła kultura rolna, szczególnie w Europie Północno-Zachodniej. Równocześnie spadł udział rolnictwa w wytwarzaniu dochodu narodowego (przeważnie poniżej 10%), a ludność wsi migrowała do miast. Przeciwdziałając temu rządy krajów zachodnich stosowały protekcjonizm, chroniły własne rynki rolne i subwencjonowały eksport. Jeszcze szybciej wzrastała światowa wymiana handlowa - obroty handlu zwiększyły się w latach 1950-1970 o 400%. Największa dynamika występowała w obrotach wyrobami przemysłowymi. Spośród surowców jedynie rynek ropy naftowej rozwijał się ekspansywnie. Słabszy rozwój obrotów pozostałymi surowcami wiązał się z dążeniem do obniżenia materiałochłonności oraz tendencją do zastępowania ich produktami syntetycznymi. Także rynek artykułów rolnych notował gorsze wyniki. Wzrost wydajności rolnictwa w krajach zachodnich pociągał za sobą spadek importu. Nadmierna podaż surowców i żywności na rynkach światowych powodowała obniżanie ich cen. Ogólny rozwój gospodarczy krajów wysoko rozwiniętych przyniósł znaczne podniesienie się poziomu życia ich obywateli. Wielką rolę w stworzeniu odpowiednich do tego warunków odegrały posunięcia integracyjne krajów Europy Zachodniej. Przypomnijmy raz jeszcze: Źródła koniunktury lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych 383 18 kwietnia 1951 r. powołano do życia Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, do której weszło sześć państw, a 25 marca 1957 r. podpisano w Rzymie traktat, na mocy którego powstała Europejska Wspólnota Gospodarcza. Pozostałych siedem innych krajów Europy Zachodniej zawiązało 20 listopada 1959 r. Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA). 14 grudnia 1960 r. do OEEC przystąpiły Stany Zjednoczone i Kanada, w związku z tym doszło do jej przekształcenia w Organizację Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (OECD). W ramach tych organizacji koordynowano politykę ekonomiczną dbając o wzajemną informację, uzgadniano ogólne założenia planów gospodarczych, opracowywano raporty przedstawiające sytuację w państwach członkowskich. Polityka gospodarcza i społeczna gaństw wysoko rozwiniętych. Źródła prosperity Dwudziestolecie 1950-1970 przyniosło triumf ekonomii keynesows-kiej. John Maynard Keynes uważał, że gospodarka nie zawsze osiąga równowagę przy pełnym wykorzystaniu czynników wytwórczych. Stan równowagi może ona osiągnąć również w warunkach bezrobocia i zamkniętych zakładów pracy. Ponieważ nie każda podaż stwarza dla siebie wchłaniający ją popyt, rząd nie może biernie oczekiwać na działanie "niewidzialnej ręki rynku". Powinien interweniować w życie gospodarcze dla przezwyciężenia niedoboru popytu. Deficyt budżetowy w teorii Keynesa kreuje często dodatkowy popyt, natomiast próby ograniczania go przez cięcia wydatków publicznych obniżają z reguły poziom produkcji i zatrudnienia. Teoria Keynesa zmusiła do zrewidowania dotychczasowych poglądów na cele i metody polityki gospodarczej. Zjawiskiem powszechnym stał się wzrost roli państwa. Niektóre kraje (na przykład Francja) opracowały własne plany gospodarcze określające warunki działania w gospodarce jako całości i wytyczające zadania w rozwijającym się sektorze państwowym. Państwo stawało się właścicielem i bezpośrednim inwestorem, kontrolowało system bankowy, aktywnie działało na rynku pracy. Rozszerzył się zakres polityki socjalnej - powstawały agendy rządowe zajmujące się 384 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 warunkami pracy, polityką zatrudnienia. Starano się zapewnić szeroki dostęp do ochrony zdrowia, rozwijano systemy ubezpieczeń społecznych. Rządy dążyły do wyrównania różnic pomiędzy regionami. Miernikiem zaangażowania rządów w życie gospodarcze był wzrost udziału wydatków budżetowych w produkcie narodowym (np. w 1960 r. w USA wynosił 15%, Hiszpanii 16%, Wielkiej Brytanii 29%, RFN 34%). Bezprecedensowe tempo rozwoju ekonomicznego Europy Zachodniej w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych wynikało z wielu przyczyn. Po wojnie poszczególne kraje dysponowały znacznymi zasobami wysoko kwalifikowanej siły roboczej i poważnym potencjałem technicznym. Duży początkowo przyrost naturalny, bezrobocie, a następnie napływ robotników cudzoziemskich wpływały na dostępność i taniość siły roboczej. Lata wielkiego kryzysu ekonomicznego spowodowały iż rządy przyswoiły sobie metody antycyklicznego interwencjonizmu w myśl teorii Keynesa. Integracja gospodarcza i powstanie korporacji ponadnarodowych ułatwiło racjonalne planowanie procesów ekonomicznych i umożliwiło inwestowanie większych środków w postęp techniczny. Utworzenie sektora państwowego sprzyjało sterowaniu gospodarką. Rewolucja naukowo-techniczna pobudziła wzrost gospodarczy, umożliwiając skokowe zwiększenie produkcji oraz podnosząc znacznie wydajność pracy. Nie bez znaczenia było też utrzymywanie się do lat siedemdziesiątych niskich cen podstawowego surowca energetycznego - ropy naftowej. CZĘŚĆ II m. Początki odprężenia 1963-1969 l. Stosunki amerykańsko-radzieckie 1962-1968: narodziny nowych idei Doświadczenia kryzysu karaibskiego wpłynęły decydująco na kształt stosunków między wielkimi mocarstwami. Rosjanie przekonali się w praktyce, iż amerykańska przewaga w strategicznych broniach nuklearnych i w marynarce wojennej stanowi nadal skuteczną zaporę, uniemożliwiającą im wykorzystywanie najbardziej nawet dogodnych okazji do poprawienia swej pozycji. Świadomość ta dodatkowo uzasadniła - w rachubach radzieckich przywódców - konieczność dalszej forsownej rozbudowy własnego arsenału rakiet balistycznych, by jak najszybciej dorównać potencjałowi USA w tej dziedzinie, co nastąpiło w 1969 r. Innym następstwem kryzysu kubańskiego był początek niezwykle intensywnych zbrojeń morskich ZSRR. Ich głównym orędownikiem i realizatorem był admirał Siergiej Gorszkow. W ciągu kilku lat marynarka radziecka otrzymała setki nowych jednostek, a radzieckie okręty podwodne, poczynając od 1966 r., zaczęły odbywać rejsy bojowe dookoła świata, świadcząc o osiągnięciu przez ZSRR nowego pułapu w tym zakresie uzbrojenia. Pod koniec lat sześćdziesiątych flota wyposażona została w lotniskowce. Upokorzenie ZSRR, do jakiego - zdaniem większości radzieckiego kierownictwa - doszło podczas kryzysu karaibskiego, poważnie osłabiło pozycję Nikity Chruszczowa, zwłaszcza w opinii sił zbrojnych. Jednocześnie zdezawuowane zostały jego dotychczasowe koncepcje strategiczne, polegające na rozbudowie przede wszystkim nuklearnego arsenału rakietowego, a ograniczeniu - summa sum-marum kosztowniejszych - zbrojeń konwencjonalnych na lądzie Stosunki amerykarisko-radzieckie 1962-1968: narodziny nowych idei 387 i morzu, a nawet na redukcji stanu liczebnego sił zbrojnych. Warto zwrócić uwagę, że strategia Chruszczowa była w istocie rosyjską wersją "odstraszania" i jako taka miała defensywny charakter. Kryzys kubański przyczynił się również do przewartościowania amerykańskiej strategii wobec ZSRR. Już od chwili wystrzelenia Sputnika (1957 r.) Amerykanie zdawali sobie sprawę z faktu, że doktryna zmasowanego odwetu w ciągu kilku lat straci rację bytu, gdyż nuklearne siły strategiczne USA, będąc w stanie "sparaliżować życie gospodarcze, polityczne i kulturalne w ZSRR", nie zdołają zapobiec radzieckiemu uderzeniu odwetowemu, które -jak przesadnie oceniano -już w 1958 r. mogłoby spowodować, że na przeciąg kilku lat pod znakiem zapytania stanie rola Stanów Zjednoczonych jako światowej potęgi gospodarczej. A zatem pojawiło się prawdopodobieństwo, że kierownictwo radzieckie uzna, iż USA nie zdecydują się zaryzykować strat tego rodzaju i nie zastosują zmasowanego odwetu. Rozumowanie takie mogłoby łatwo zachęcić Rosjan do działań agresywnych na lokalną skalę. Pomimo że zaniepokojenie Amerykanów rosło z roku na rok, rząd Eisenhowera nie znalazł właściwej odpowiedzi na zmieniającą się sytuację strategiczną. Problem strategii wobec ZSRR stał się w tej sytuacji jednym z głównych wątków kampanii wyborczej Johna F. Kennedy'ego lat 1959-1960. Kennedy posługiwał się fałszywą w swym pesymizmie tezą o osiągnięciu przez Związek Radziecki przewagi w arsenale rakietowym. A w wygłoszonym 28 marca 1961 r. posłaniu do Kongresu nowy prezydent sformułował główne tezy swej strategii, którą określa się jako doktrynę elastycznego reagowania (flexible response). Elastyczność tej strategii obejmowała wiele poziomów. Zakładała mianowicie, że należy ustalić hierarchię celów amerykańskiego ataku atomowego, by odwet mógł być stopniowany w zależności od charakteru agresji. Nowa doktryna przewidywała konieczność przygotowania sił nuklearnych do użycia w kilku etapach. Pociągało to za sobą konieczność zapewnienia im bezpieczeństwa sił na wypadek odwetowych uderzeń nieprzyjaciela. Za najskuteczniejsze zabezpieczenie uznano równomierny rozwój wszystkich środków przenoszenia broni nuklearnych, to jest lotnictwa, rakiet strategicznych wystrzeliwanych z lądu i z okrętów podwodnych. 25* 388 Początki odprężenia 19«3-19«» Inną konsekwencją zarzucenia idei zmasowanego odwetu było dowartościowanie sił konwencjonalnych, których rozwój był hamowany w szczytowym okresie przezwyciężanej doktryny, tak by dowództwo radzieckie nie mogło wątpić w determinację Ameryki w sprawie ewentualnego natychmiastowego i masowego użycia broni atomowej. W nowej doktrynie natomiast siły konwencjonalne stawały się niezbędnym składnikiem elastycznej reakcji. Ze względu na opory europejskich sojuszników USA, którzy obawiali się, że odejście od idei zmasowanego odwetu spowoduje, iż przyszła wojna rozpocznie się od fazy konwencjonalnej, podczas której Rosjanie, dysponując przewagą wojsk lądowych, opanują wielkie połacie Europy Zachodniej, zanim Stany Zjednoczone użyją broni atomowej, doktryna Kennedy'ego, doktryna elastycznego reagowania, nader ostrożnie głoszona była przez prezydenta i Pentagon. Zniechęcały do niej ponadto poważne sumy, jakie trzeba było łożyć na rozwój wojsk konwencjonalnych. Dopiero w 1967 r. idea ta stała się oficjalną doktryną wojenną NATO. Trzynaście dni kryzysu kubańskiego, podczas którego administracja Kennedy'ego liczyła się realnie z wybuchem konfliktu nuklearnego i rzeczywiście stała przed nim - stanowiło ostateczny impuls uzmysławiający Amerykanom, jak pilne jest uelastycznienie instrumentarium działań politycznych w stosunku do ZSRR. Już 20 czerwca 1963 r. Moskwa i Waszyngton postanowiły zainstalować tzw. gorącą linię (specjalne połączenie dalekopisowe), łączącą Biały Dom i Kreml dla umożliwienia natychmiastowej, niezawodnej łączności pomiędzy obydwoma rządami. Wkrótce po zakończeniu kryzysu sukcesem zakończyły się trwające od lipca 1958 r. amerykańsko-brytyjsko-radzieckie negocjacje w sprawie ograniczenia prób z bronią nuklearną. Szybki postęp w tej kwestii, niezwykle ważnej dla ochrony środowiska naturalnego planety, stał się możliwy z chwilą, gdy strona amerykańska odstąpiła od domagania się prawa do kontroli z terenu ZSRR. 5 sierpnia 1963 r. podpisano w Moskwie trójstronny układ, którego sygnatariusze wyrzekali się dokonywania próbnych wybuchów jądrowych w powietrzu, pod wodą i w przestrzeni kosmicznej, to jest w środowiskach, w których kontrola wykonywania postanowień układu jest łatwa. Uzupełnieniem tego zakazu była rezolucja uchwalona 17 października 1963 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ zakazują- Stosunki amerykańsko-radzieckie 1962-1968: narodziny nowych idei 389 ca umieszczania na orbicie okołoziemskiej obiektów z bronią nuklearną. Układ o zakazie próbnych eksplozji nuklearnych (wszedł w życie 10 października 1963 r.) oznaczał przejście od pryncypialnie słusznych, lecz praktycznie nierealnych wówczas starań o rozbrojenie do kontroli zbrojeń, która metodą małych kroków czyniła świat bezpieczniejszym. Do układu przystąpiła większość krajów członkowskich ONZ, a także RFN i NRD, co notabene stanowiło wyłom w doktrynie Hallsteina. Po śmierci J. F. Kennedy'ego działania na rzecz ograniczenia napięć w stosunkach z ZSRR straciły nieco na intensywności. Prezydent Lyndon B. Johnson skupił się raczej na problemie Wietnamu. Gdy jednak w jesieni 1964 r. dyplomacja radziecka zasygnalizowała gotowość do podjęcia rozmów na temat zapobieżenia niebezpiecznemu rozprzestrzenianiu się posiadania broni atomowej przez inne państwa (w tym czasie posiadały ją już USA, ZSRR, Wielka Brytania, Francja i Chiny), Amerykanie z wielką energią przystąpili do negocjacji. Pomimo jednak że sprawa ważna była dla obu mocarstw, prowadzone w Genewie rozmowy trwały aż do 1968 r. W sprzyjającej atmosferze lat 1966-1967 wynegocjowany natomiast został i podpisany (27 stycznia 1967 r.) międzynarodowy układ na temat badania i wykorzystania przestrzeni kosmicznej. Głównym problemem podczas negocjacji układu o nierozprze-strzenianiu broni jądrowej okazała się kwestia ewentualnego poddania jej pod nadzór instytucji międzynarodowych. Opowiadali się za tym Amerykanie, mając zamiar powołać wielostronne siły nuklearne NATO. ZSRR jednak stanowczo odrzucał takie rozwiązanie. Opowiadał się natomiast za ścisłym zakazem przekazywania tej broni i pogląd swój przeforsował na forum ONZ, ku niezadowoleniu europejskich sojuszników USA. Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej przyjęty został l lipca 1968 r. w Moskwie, Waszyngtonie i Londynie. Oprócz mocarstw atomowych - Wielkiej Brytanii, USA i ZSRR - podpisało się pod nim pięćdziesiąt dziewięć państw członkowskich ONZ, które wyrzekały się przyjmowania, produkcji i posiadania broni nuklearnej. Wszedł on w życie 5 marca 1970 r. i obowiązywać miał przez dwadzieścia pięć lat. Pomimo że zarówno Francja jak i Chiny, oraz ponad trzydzieści innych krajów świata w tym, co szczególnie 390 Początki odprężenia l'W.3-1969 ważne, państwa aspirujące do posiadania własnej broni atomowej, takie jak Indie, Pakistan, Izrael, RPA, Brazylia, Argentyna, nie podpisało układu, to jednak odegrał on w ostatnim ćwierćwieczu rolę czynnika stabilizującego sytuację międzynarodową. Osiągnięte w latach sześćdziesiątych sukcesy w zakresie wzajemnego porozumienia i ograniczenia zbrojeń, a ponadto (lub może przede wszystkim) wprowadzenie do arsenału ZSRR porównywalnej z USA liczby rakiet międzykontynentalnych spowodowało, że obydwie strony w listopadzie 1969 r. zdecydowały się rozpocząć rozmowy na temat ograniczenia zbrojeń strategicznych. Było to jakby wyciągnięciem logicznych konsekwencji z głoszonej już od 1963 r. przez amerykańskiego sekretarza obrony Roberta McNamarę nieco przewrotnej tezy o "zapewnionym wzajemnym zniszczeniu" w wypadku konfliktu nuklearnego. Stało się jasne, że pewność ta działała wybitnie odstraszająco zarówno na USA, jak i na ZSRR. Zrozumiano, że zdolność do wzajemnego wyniszczenia (czyli stan równowagi sił strategicznych na bardzo wysokim poziomie) jest obiektywną wartością i warunkiem szczególnej równowagi - równowagi strachu - a jako taka powinna być ochraniana. Nie wykluczało to przy tym równomiernej redukcji arsenałów. W 1968 r. Stany Zjednoczone uznały, że ich potencjał strategicznych broni nuklearnych jest wystarczająco wielki i nie ma potrzeby jego dalszej rozbudowy. Wysiłki przemysłu zbrojeniowego powinny natomiast skupiać się na modernizacji tego arsenału. 2. Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG Integracja europejska 1962-1968 W latach 1959-1960 doszło do intensywnych pertraktacji pomiędzy USA i OEEC. Były one zapowiedzią reorientacji polityki europejskiej Waszyngtonu i miały na celu przeciwdziałanie podziałowi gospodarczemu Europy w następstwie utworzenia EWG i EFTA. Kolejnym celem Stanów Zjednoczonych była liberalizacja obrotu towarowego, przepływu usług i kapitału w ramach szerszej organizacji gospodarczej. Rozmowy te zakończyły się podpisaniem 14 grudnia 1960 r. przez przedstawicieli osiemnastu państw OEEC oraz USA i Kanady układu o utworzeniu Organizacji Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (OECD) z siedzibą w Paryżu. W orędziach skierowanych 11 i 25 stycznia 1962 r. do Kongresu oraz w przemówieniu wygłoszonym 4 lipca 1962 r. w Filadelfii, prezydent Kennedy wystąpił z planem ustanowienia partnerstwa atlantyckiego w stosunkach między USA a Europą Zachodnią. W sferze ekonomicznej miało ono polegać na całkowitym zniesieniu ceł na produkty rolne i obniżeniu o połowę ceł na towary przemysłowe. Niezależnie od tego pełne zniesienie ceł miało objąć te artykuły przemysłowe, których łączna produkcja w USA i EWG stanowiła 80% w skali światowej. Rokowania w tej sprawie miały być prowadzone w ramach Ogólnego Układu w sprawie Ceł i Handlu (GATT)'. ' Kolejne wielostronne negocjacje handlowe, zwane Rundami GATT, których celem było obniżenie ceł i zmniejszenie innych ograniczeń^ odbywały się". Runda 392 Początki odprężenia 1963-19(9 Rozpoczęły się one w maju 1963 r. i przeszły do historii pod nazwą rundy Kennedy'ego (1963-1967). W sferze militarnej partnerstwo atlantyckie, którego dalsze szczegóły przedstawione zostały przez USA w grudniu 1962 r., miało się wyrażać utworzeniem przez państwa NATO Wielostronnych Sił Nuklearnych (MLF), składających się z okrętów podwodnych poszczególnych państw członkowskich MLF wyposażonych w amerykańskie pociski nośne "Polaris". Państwa te posiadałyby prawo współdecydowania o użyciu głowic nuklearnych. Na koncepcji atlantyckiego partnerstwa opierała się w latach 1962-1968 polityka europejska Waszyngtonu. Amerykanie spodziewali się, że dzięki militarnemu partnerstwu atlantyckiemu wzmocnią pozycję Londynu jako czynnika równowagi i więzi "atlantyckiej" w zjednoczonej Europie, nie dopuszczą do osiągnięcia przez Europę Zachodnią nuklearnej i ekonomicznej autonomii oraz ograniczą swobodę działania Republiki Federalnej i Francji. Projekt atlantyckiego partnerstwa najmniej odpowiadał Francji. Jego plany ekonomiczne były formą poparcia i stymulowania brytyjskiego akcesu do EWG, gdyż tylko wówczas produkcja niektórych towarów Wspólnoty i USA osiągnęłaby 80% w skali światowej. Atlantyckie partnerstwo nie było ponadto korzystne dla francuskiej gospodarki, gdyż całkowite zniesienie lub zredukowanie do 50% zewnętrznych taryf celnych EWG otworzyłoby rynki wspólnoty przed o wiele tańszymi amerykańskimi produktami rolnymi i równie konkurencyjnymi produktami przemysłowymi. Postulaty militarne projektu kryły zamiar objęcia kontrolą NATO francuskich sił nuklearnych oraz utrzymania militarnej zależności Bonn od Waszyngtonu. Projekt MLF, nie budzący entuzjazmu w całej Europie Zachodniej z wyjątkiem RFN, która nieoczekiwanie znalazła się w dogodnej sytuacji jako obiekt zabiegów USA i Francji, zaniechany został ostatecznie pod koniec 1964 r. Genewska (1947 r.); Runda Annecy (1949 r.); Runda Torquay (1951-1962); Runda Genewska (1955-1956); Runda Diiiona (1961-1962); Runda Kennedy'ego (1963-1967); Runda Tokijska (1973-1979); Runda Urugwajska (1986-1993). Podczas ostatniego posiedzenia Rundy Urugwajskiej w Genewie postanowiono przekształcić GATT w Światową Organizację Handlu (WTO). Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 393 Kontrowersje francusko-amerykańskie doprowadziły do podziału zwolenników integracji na atlantydów i gaullistów, przezwyciężonego dopiero w drugiej połowie lat sześćdziesiątych. Gaulliści odrzucali ideę rozszerzenia EWG o Wielką Brytanię i Brytyjską Wspólnotę Narodów, bo w razie jej realizacji Londyn byłby niewątpliwie czynnikiem wzmacniającym pozycję Stanów Zjednoczonych na starym kontynencie. Atlantydzi zaś zajmowali stanowisko dokładnie przeciwne. O ile dla gaullistów współpraca Republiki Federalnej z Francją była fundamentem postulowanej unii europejskiej, o tyle dla atlantydów "Europa atlantycka" podporządkowana Stanom Zjednoczonym miała stanowić w przyszłości najlepsze zabezpieczenie przed zjednoczonymi Niemcami. ? Początkowo triumfowali gaulliści. 14 stycznia 1963 r. wskutek weta de Gaulle'a załamały się, a piętnaście dni później zostały formalnie przerwane trwające od ponad roku rokowania w sprawie przyjęcia Wielkiej Brytanii do Wspólnot Europejskich. Kością niezgody okazały się zasady polityki rolnej EWG, wprowadzane stopniowo od 14 stycznia 1962 r. Polegały na zastąpieniu dotychczasowych ceł, ograniczeń importowych i subwencji przez opłaty wyrównawcze. Jeżeli państwa EWG chciały nadal importować produkty rolne spoza Wspólnoty, to różnicę między niższą ceną światową, kształtowaną przez takich producentów jak USA, Kanada, Argentyna, Australia i Nowa Zelandia, a wyższą ceną w EWG zobowiązane były przekazać do funduszu pomocy dla rolników całej Wspólnoty. Gdy ceny światowe ulegały zmniejszeniu - wzrastały opłaty wyrównawcze i na odwrót. Opłaty wyrównawcze przynosiły najwięcej korzyści rolnikom francuskim, gdyż stanowili oni najliczniejszą grupę wśród rolników EWG. Ponieważ ceny produktów rolnych w Wielkiej Brytanii były zbliżone do cen światowych, rolnictwo rodzime, oparte na wyższych niż światowe kosztach produkcji, musiało być subwencjonowane. Delegacja brytyjska nie godziła się na natychmiastowe przyjęcie opłat wyrównawczych. Domagała się stopniowego dostosowania do nich systemu subwencji. Rozwiązanie takie byłoby niewątpliwie bardziej korzystne, gdyż część subwencji pozostać mogła jeszcze jakiś czas w dyspozycji rolników brytyjskich. Poza tym Londyn liczył na to, że EWG udzieli przywilejów handlowych państwom Commonwealthu, 394 Początki odprężenia 1963-1969 podobnych do tych, jakimi na podstawie traktatu rzymskiego cieszyły się terytoria zamorskie Francji, Włoch, Belgii i Holandii2. Obydwa oczekiwania brytyjskie zostały jednak odrzucone przez Paryż. Stało się to bezpośrednią przyczyną niepowodzenia negocjacji. Przyczyną pośrednią były obawy Francji przed realizacją amerykańskiego planu atlantyckiego partnerstwa, co mogło nastąpić w razie przystąpienia Londynu do EWG. Pretekstem było podpisanie przez USA i Wielką Brytanię 21 grudnia 1962 r. w Nassau na Bahamach układu w sprawie dwustronnych sił nuklearnych3. 22 stycznia 1963 r., osiem dni po zablokowaniu przez Francję starań Wielkiej Brytanii o przyjęcie do EWG, w Pałacu Elizejskim w Paryżu podpisany został traktat o współpracy między Francją a Republiką Federalną (tzw. traktat elizejski). Strony uzgodniły w nim m.in. odbywanie w terminach półrocznych wzajemnych konsultacji na najwyższym szczeblu na temat polityki zagranicznej, a także dążenie do koordynacji doktryn militarnych. Pojednanie i współpraca między obu tymi krajami potraktowane zostały jako niezbędny krok w kierunku politycznego zjednoczenia Europy. Triumf gaullizmu był jednak pozorny. Ku zaskoczeniu prezydenta Francji rząd federalny pod naciskiem USA do projektu ustawy ratyfikującej traktat elizejski dołączył preambułę, politycznie deprecjonującą jego postanowienia. Projekt ten przyjęty został jednomyślnie przez Bundestag 16 maja 1963 r. Preambuła zaś zapowiadała dążenie RFN do ścisłego partnerstwa z USA, integracji sił zbrojnych NATO i kontynuacji integracji gospodarczej Wspólnot Europejskich z udziałem Wielkiej Brytanii. Różnice zapatrywań i interesów w zakresie polityki rolnej stały się przyczyną poważnego kryzysu w łonie EWG, który osiągnął swe apogeum w latach 1965-1966. Gdy RFN i kraje Beneluxu były zainteresowane redukcją ceł wewnętrznych na towary przemysłowe, to Francja i Włochy, którym zależało głównie na obniżaniu ceł na 2 Ponadto 20 lipca 1963 r. państwa EWG podpisały w Jaunde (Kamerun) układ o stowarzyszeniu z 18 państwami afrykańskimi, przyznający tym państwom preferencje celne i pomoc ekonomiczną. 3 19 grudnia 1967 r. wskutek weta Francji zablokowane zostały po raz drugi starania Wielkiej Brytanii o przyjęcie do EWG. ' ' Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 395 produkty rolne, uzależniły jedną redukcję od drugiej. Ponieważ strony nie mogły osiągnąć porozumienia w sprawie wspólnych cen artykułów rolnych i źródeł finansowania wspólnej polityki rolnej, obniżanie ceł na towary przemysłowe zaczęło wyprzedzać redukcję ceł na produkty rolne. W czasie posiedzenia Rady Ministrów EWG w dniach od 14 do 15 grudnia 1964 r. przyjęty został tzw. plan Mansholta, Holendra pełniącego funkcję komisarza EWG do spraw rolnictwa. Przewidywał on wprowadzenie wspólnych cen na produkty rolne. Ceny takie zaczęły obowiązywać od l lipca 1967 r. Każdy artykuł rolny produkowany w EWG posiadał odtąd aż trzy rodzaje cen: cenę indykatywną, zwaną niekiedy również ceną orientacyjną, ponieważ w oparciu o nią ustalano pozostałe ceny, cenę rynkową, czyli cenę kupna-sprzedaży, która oscylowała wokół ceny indykatywnej, oraz cenę interwencyjną, która była o 4-10% niższa od ceny indykatywnej. Krajowe agencje powołanego w 1962 r. Europejskiego Funduszu Gwarancji i Ukierunkowania Rolnictwa (FEOGA) wykupywały produkty rolne po cenach interwencyjnych wówczas, gdy ich podaż przewyższała popyt. Na artykuły rolne importowane spoza EWG wprowadzono ceny progu, które były niższe od cen indykatywnych o sumę kosztów transportu od granicy i kosztów dystrybucji tych towarów. Opłaty wyrównawcze i ceny progu tworzyły bardzo skuteczny system protekcyjny, ponieważ eliminowały niemal automatycznie import tych produktów rolnych spoza Wspólnoty, których podaż przewyższała popyt na wspólnym rynku rolnym. Import stawał się bowiem opłacalny tylko wówczas, kiedy cena progu była niższa od ceny rynkowej. Eksport produktów rolnych z EWG na rynki krajów trzecich był z kolei subsydiowany przez Wspólnotę ze środków FEOGA. Sprawą otwartą pozostały nadal źródła finansowania wspólnej polityki rolnej. Francja sprzeciwiała się zastąpieniu wkładów poszczególnych państw przez środki własne Wspólnoty (opłaty wyrównawcze, cła zewnętrzne) i utworzeniu w ten sposób odrębnego budżetu. Powodem sprzeciwu była obawa przed wzmocnieniem czynnika ponadpaństwowego we Wspólnocie. Pozostałe państwa liczyły na przegłosowanie stanowiska Francji po l stycznia 1966 r., kiedy to wchodziły w życie postanowienia traktatu rzymskiego o EWG umożliwia- 396 Początki odprfżenia 19*3-1969 Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 397 KRAJE ZAŁOŻYCIELE WSPÓLNOT EUROPEJSKICH |EWG, EWWIS. EURATOM) | | NOWI CZŁONKOWIE WE 00 1973 R. | | | | | | KRAJE CZŁONKOWSKIE EFTA |//^/| KRAJE STOWARZYSZONE Z WE OD 1977 WSPÓLNA STREFA WOLNEGO HANDLU NIE OBEJMUJĄCA ISLANDII l PORTUGALII ZŁOŻENIE FORMALNEGO WNIOSKU O PRZYJĘCIE DO WE PRZYJĘCIE DO WE WEJŚCIE W ŻYCIE UKŁADU STOWARZYSZONEGO Z WE JEDNOLITY UKŁAD O WSPÓŁPRACY Z KRAJAMI BASENU MORZA ŚRÓDZIEMNEGO (Z WYJ. LIBII) GŁÓWNE SIEDZIBY WŁADZ WE INNE SIEDZIBY WŁADZ l INSTYTUCJI EUROPEJSKICH NIEKTÓRE INSTYTUCJE EUROPEJSKIE POWSTAŁE W LATACH 19t4-1979 WSPÓLNE PLACÓWKI BADAWCZE (BADANIA ATOMOWE) EUROPEJSKI URZĄD PATENTOWY KOLEGIUM EUROPEJSKIE EUROPEJSKI INSTYTUT SZKÓŁ WYŻSZYCH CERN (EUROPEJSKA RADA BADAŃ NUKLEARNYCH) OGÓLNO EUROPEJSKIE CENTRUM BADAWCZE EUROPEJSKIE CENTRUM KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO EUROPEJSKI TRYBUNAŁ RACHUNKOWOŚCI TRYBUNAŁ SPRAWIEDLIWOŚCI WE EUROCONTROL - OGÓLNO EUROPEJSKIE CENTRUM KONTROLI LOTÓW 398 Początki odprężenia 1963-1969 jące podejmowanie decyzji kwalifikowaną większością głosów. W rezultacie Francja od lipca 1965 r. przestała uczestniczyć w posiedzeniach Rady Ministrów. Ta polityka "pustego stołu", jaką uprawiał Paryż, trwała do stycznia 1966 r., kiedy to podczas luksemburskiego posiedzenia Rady zawarto porozumienie o utrzymaniu zasady jednomyślności w sprawach dotyczących szczególnych interesów państw członkowskich. Cztery miesiące później kryzys został zażegnany. Strony zgodziły się, by źródłem finansowania wspólnej polityki rolnej były zarówno opłaty wyrównawcze, jak i wkłady własne państw członkowskich. Osiągnięcie tego kompromisu przyczyniło się do całkowitego zniesienia l lipca 1968 r. ceł między państwami członkowskimi na niemal wszystkie towary przemysłowe i artykuły rolne. Półtora roku wcześniej niż przewidywał to traktat rzymski powstała pełna unia celna EWG. W tym samym dniu dokonano końcowego dostosowania ceł narodowych do wspólnej taryfy celnej, ustalonej na podstawie średniej arytmetycznej narodowych taryf celnych obowiązujących od l stycznia 1957 r. Przy imporcie z krajów trzecich zaczęły więc obowiązywać jednakowe dla wszystkich państw Wspólnoty zewnętrzne stawki celne. Niewątpliwym niepowodzeniem był fakt, że państwom członkowskim nie udało się w przewidywanym przez traktat rzymski terminie (tj. do 31 grudnia 1969 r. lub 31 grudnia 1972 r.) utworzenie wspólnego rynku dla towarów przemysłowych i produktów rolnych. Przejawem pogłębienia integracji w sferze zarządzania było wejście w życie w dniu l lipca 1967 r. układu o połączeniu najważniejszych i jednocześnie odrębnych dotychczas organów władzy ustawodawczej i wykonawczej Wspólnot. Nowym organem władzy ustawodawczej dla trzech Wspólnot została Rada Ministrów, nowym zaś wspólnym organem władzy wykonawczej - Komisja. Siedzibą obu nowych organów władzy stała się Bruksela. Siedziby pozostałych wspólnych organów nie uległy zmianie. Parlament Europejski, od 1957 r. organ doradczy i kontrolny dla trzech Wspólnot, miał swoją siedzibę w Strasburgu, ale posiedzenia komisji parlamentarnych odbywały się w Luksemburgu. Siedzibą Trybunału Sprawiedliwości, od 1957 r. organu władzy sądowniczej trzech Wspólnot, pozostał również Luksemburg. 1 stycznia 1967 r., czyli trzy lata wcześniej, niż przewidywał traktat sztokholmski, zakończono znoszenie ceł na towary przemysłowe Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 399 i ograniczeń ilościowych między wszystkimi państwami EFTA (z wyjątkiem Portugalii), tworząc w ten sposób oczekiwaną strefę wolnego handlu. Zgodnie z traktatem o utworzeniu EFTA Portugalia miała zakończyć znoszenie ceł na towary przemysłowe w obrocie z państwami członkowskimi do 31 grudnia 1979 r. Termin ten został później przedłużony z powodu trudności ekonomicznych Portugalii. Francja generała de Gaulle'a Przeprowadzone w listopadzie 1958 r. wybory parlamentarne dały zwycięstwo nowemu ugrupowaniu gaullistowskiemu Unii Nowej Republiki (UNR); uzyskała ona 4,1 min głosów (20,4%). De Gaulle'a poparł również MRP, lecz już wkrótce potem partia ta zniknęła ze sceny politycznej. Porażkę zanotowały także FPK i SFIO, uzyskując odpowiednio 18,9% i 15,5% głosów. W grudniu 1958 r. de Gaulle został prezydentem. Konstytucja V Republiki dawała generałowi spore uprawnienia i prerogatywy. Ustawa ta, wzorem poprzedniej, utrzymała dwuczłonowość egzekutywy (odrębny od szefa państwa rząd) i dwuizbowy parlament. Powstał w ten sposób system parlamentarny oparty na zasadzie odpowiedzialności rządu przed parlamentem. Rząd został jednak obdarzony sporym zakresem władzy reglamentacyjnej, czyli stanowienia prawa. Prezydent stał się natomiast nie tylko arbitrem, lecz rzeczywistym szefem egzekutywy. Kierowany przezeń rząd przeżywał tymczasem poważne kłopoty finansowe. Kiedy zgodnie z opinią ministra finansów Pinaya nieodzowna okazała się kolejna dewaluacja franka, do dymisji podali się wszyscy ministrowie socjalistyczni. Niekorzystny stan finansów Francji pogłębił się, gdy wpierw Wielka Brytania, a następnie także inne państwa europejskie zadecydowały o wymianie swych walut narodowych na dolara. Wprowadzenie tej zasady kładło kres Europejskiej Unii Płatniczej, zastąpionej odtąd specjalnym Europejskim Układem Walutowym, który nie zapewniał już stronom automatycznego uzyskiwania kredytów, a długi poszczególnych państw musiały być spłacane w złocie. W rezultacie rząd francuski zdecydował się na emisję tak zwanego "ciężkiego franka", co oznaczało, że 100 starych równało się 400 Początki odprężenia 1963-1969 l nowemu. Procesowi temu towarzyszyła, ogłoszona w grudniu 1958 r., dewaluacja franka, w stosunku do innych walut, o 17,5%. Poprawa sytuacji monetarnej nie zmniejszyła jednak napięć społe-czno-ekonomicznych, do jakich doszło na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Rosło obciążenie podatkowe Francuzów, wywołane przede wszystkim ambicją posiadania własnej broni atomowej, jakże kosztowną wojną w Algerii i próbą utrzymania pod kontrolą Czarnej Afryki. Co prawda w lutym 1960 r. dokonano na poligonie Reggane na Saharze pierwszej eksplozji, ale ogólne obciążenie budżetu sprawiło, że płace robotników spadły o około 12%, obniżyły się także dochody uzyskiwane przez rolników i inne warstwy społeczeństwa. Narastała fala strajków. Dopiero kiedy uwagę szarego człowieka zwróciło faktyczne bądź urojone niebezpieczeństwo ze strony ultrasów z OAS, napięcie społeczne opadło, co dało rządowi czas na podjęcie stosownych kroków zaradczych. W 1962 r. de Gaulle wysunął ideę wyłaniania prezydenta w głosowaniu powszechnym. Doprowadziło to do konfliktu ze Zgromadzeniem Narodowym, rozwiązanym przez generała, i do ponownego rozpisania referendum. Przyniosło ono sukces de Gaulle'owi - 62% głosów za. W wyborach z listopada tegoż roku gaulliści uzyskali 5,8 min głosów (31,9%) i 229 mandatów w 465-osobowym Zgromadzeniu. Przyniosło to stabilizację polityczną, ekonomiczną i społeczną kraju. Powszechne wybory prezydenckie z grudnia 1965 r. wykazały jednak pewien spadek wpływów generała: w drugiej, rozstrzygającej turze uzyskał on jedynie 54,5% głosów. W sferze polityki zagranicznej generał de Gaulle dystansował się konsekwentnie od zbyt daleko idącej jego zdaniem integracji europejskiej, lansując z pewnym powodzeniem hasło "Europa Ojczyzn", a nie tworzenie ponadpaństwowych organizmów i struktur. Pierwszym krokiem w tym kierunku było podpisanie 22 stycznia 1963 r. w Paryżu traktatu elizejskiego, zakładającego koordynację polityki Francji i RFN. 10 marca 1966 r. generał de Gaulle oznajmił o zamiarze wycofania Francji ze struktur wojskowych NATO, co zostało zrealizowane rok później, wobec czego kwaterę główną Paktu przeniesiono pod Brukselę. Był to fragment antyamerykańskiej kampanii generała i próba przywrócenia w pełni mocarstwowej roli Francji. Wiązała się Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 401 z tym ściśle kontynuacja programów pozwalających na rozbudowę broni atomowej, uzyskanie bomby wodorowej oraz środków ich przenoszenia. Intensywne prace nad własną bombą wodorową rozpoczęła Francja już na początku lat sześćdziesiątych. Zostały one uwieńczone powodzeniem w 1966 r., kiedy to dokonano pierwszej eksplozji na atolu Mururoa, stanowiącym część francuskiej Polinezji. Tymczasem, od 1965 r., we Francji wcielany był z powodzeniem plan stabilizacyjny ministra finansów Valery'ego Giscarda d'Estaing. W latach 1965-1967 inflacja wynosiła w skali roku zaledwie 3%. Należy zarazem odnotować, iż mimo konsekwentnych działań stabilizacyjnych rozwój ekonomiczny kraju był podówczas bardzo szybki. Systematycznie, choć powoli wzrastała siła nabywcza społeczeństwa, wydłużone zostały urlopy pracownicze. Rządy generała oznaczały jednak w wielu dziedzinach życia pewne skostnienie. Struktury zarządzania, tak w administracji państwowej, jak i w przemyśle, były scentralizowane i zhierarchizowane. Rosło bezrobocie. W kwietniu 1968 r. dotknęło ono około pięćset tysięcy ludzi. Gaulliści uzyskali jednak w wyborach parlamentarnych z marca 1967 r. 8,4 min głosów (37,3%). W 1968 r. ludność kraju liczyła 50 min, co stanowiło wzrost aż o 10 min w ciągu lat dwudziestu. Nastąpiło wydatne odmłodzenie społeczeństwa. Świadczenia socjalne pochłaniały jednak 5% dochodu narodowego. Z tymi zjawiskami szedł co prawda w parze wzrost wydajności pracy, lecz zarazem wzrost konsumpcji, spadek oszczędności itp. W latach sześćdziesiątych odchodzono od poprzedniej polityki faworyzowania sektora publicznego w gospodarce, lecz i tak był on nadal bardzo silny, stanowiąc około jednej trzeciej w energetyce, przemyśle samochodowym i lotniczym oraz w bankowości. Spadł procent rolników wśród ludności pracującej. W 1954 r. 27%, 1962 - 20,6%, a w 1970 13,4%. Mimo stosunkowo wysokiego standardu życia pozostały jednak pewne zacofane regiony, jak Korsyka czy Bretania. W maju 1968 r. doszło w Republice do poważnych zamieszek. Zaczęły się w środowiskach akademickich, lecz wkrótce obok strajków studenckich pojawiły się wystąpienia robotnicze, które około 20 maja przybrały postać strajku generalnego, obejmującego około 9-10 min ludzi. 27 maja zostały zawarte w siedzibie Ministerstwa Pracy tak 26 - Najnowsza historia Świata 402 Początki odprężenia 1963-1969 zwane "układy z Grenelle" (od nazwy ulicy): płace wzrosły o 14-17%, przywracać miano stopniowo czterdziestogodzinny tydzień pracy, zmodyfikować system ubezpieczeń społecznych, aktywniej przeciwdziałać bezrobociu. Od połowy czerwca sytuacja ulegała jednoznacznej stabilizacji, aczkolwiek w lutym i marcu 1969 r. ponownie doszło do fali strajków. Tymczasem 29 maja 1968 r. prezydent udał się do RFN, by zapewnić sobie poparcie stacjonujących tam wojsk francuskich. Następnego dnia odwołał zapowiedziane parę dni wcześniej referendum w sprawie "odnowy", rozwiązał Zgromadzenie Narodowe oraz zwrócił uwagę społeczeństwa na niebezpieczeństwo "totalitarnego komunizmu". W wyborach z czerwca społeczeństwo ponownie udzieliło mu masowego poparcia. Gaulliści otrzymali ponad 9,6 min (43,6%) głosów, a mocno podzielona lewica nieco mniej niż 9 min głosów. W tej sytuacji de Gaulle postanowił zainicjować proces głębszych reform pod nazwą "partycypacji". Pojęcie to oznaczało, w pierwszym etapie, reformę oświaty, wzrost uprawnień związków zawodowych (syndykatów) w przedsiębiorstwie, a następnym krokiem miała być reforma regionalna w połączeniu z reformą Senatu, który stałby się ciałem reprezentującym interesy regionów oraz poszczególnych grup społeczno-ekonomicznych. Generał, mimo sprzeciwów swego otoczenia, postanowił rozstrzygnąć te kwestie w drodze referendum. 27 kwietnia 1969 r. 53% głosujących odpowiedziało: nie. W rezultacie przegranej de Gaulle już nazajutrz ustąpił z urzędu prezydenta. Pojawiły się podówczas głosy sugerujące, że generał celowo zaangażował swój autorytet w projekt niepopularnego referendum, by zyskać w ten sposób formalny pretekst do wycofania się ze sceny politycznej. Wielka Brytania ponownie pod rządami Partii Pracy W wyborach do Izby Gmin 15 października 1964 r. nieznaczne zwycięstwo odniosła kierowana przez Harolda Wilsona Partia Pracy. Wyborcy oczekiwali, że znany z pragmatyzmu, energiczny mąż stanu wyrwie brytyjską politykę gospodarczą i społeczną z zastoju i doprowadzi do przemian porównywalnych z tymi, jakich dokonał gabinet Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 403 Attlee'ego. Nadzieje te okazały się jednak zupełnie nie uzasadnione, gdyż Partia Pracy zdolna była stosować wyłącznie ekonomikę Keyne-sowską, której instrumentarium - po latach używania zarówno przez rządy laburzystowskie, jak i konserwatywne - straciło na skuteczności, czego owocem była dewaluacja funta w 1967 r. Partia Pracy powiązana była ponadto ze związkami zawodowymi, w tym z potężną centralą. Kongresem Związków Zawodowych (TUC), która dostarczała tej partii lwiej części głosów w wyborach, a brytyjski ruch związkowy - częściowo pod wpływem działaczy bliskich komunizmowi - bronił przede wszystkim zatrudnienia i poziomu płac, uniemożliwiając wszelką szerzej zakrojoną modernizację. Rząd Wilsona próbował sięgnąć do metod gospodarki socjalistycznej, jak planowanie, nacjonalizacja pewnych gałęzi gospodarki (w tym ponownie przemysłu stalowego w 1967 r.) i ścisła regulacja cen. Kroki te nie rozwiązały jednak żadnego z problemów gospodarki brytyjskiej i zostały zarzucone. Na domiar Wilson nastawiony był niechętnie do Wspólnoty Europejskiej i niewiele uczynił, aby zbliżyć do niej Zjednoczone Królestwo. Bilans polityki gospodarczej rządu Wilsona wypadł więc zdecydowanie negatywnie, a Wielka Brytania zmarnowała ostatni okres dobrej koniunktury w latach sześćdziesiątych. Niekorzystny okazał się również bilans polityki zagranicznej rządu Wilsona. Ostentacyjna odmowa udzielenia poparcia Stanom Zjednoczonym w ich polityce wobec Indochin i Bliskiego Wschodu, podjęta w 1968 r. decyzja o redukcji wydatków obronnych i porzuceniu baz wojskowych "na Wschód od Suezu" podważyły w oczach USA sojuszniczą wiarygodność Wielkiej Brytanii, która nie uzyskała w zamian żadnych zauważalnych korzyści ani od bloku wschodniego, ani od krajów Trzeciego Świata. Od 1968 r. do licznych problemów, z jakimi borykała się Wielka Brytania, dołączył konflikt między katolikami i protestantami w Irlandii Północnej. W 1921 r. dokonano podziału Zielonej Wyspy na Wolne Państwo Irlandzkie i Irlandię Północną, stanowiącą prowincję Zjednoczonego Królestwa. Wolne Państwo suwerenność de facto uzyskało w 1937 r., a w 1949 r. suwerenność de jurę, gdy proklamowano nie będącą członkiem Commonwealthu Republikę Irlandii z prezydentem jako głową państwa. Radykalna partia narodowa Sinn Fein i jej 26* 404 Początki ndprężenia 1963-1969 •f f istniejące od 1919 r. zbrojne ramię w postaci Irlandzkiej Armii ••""" Republikańskiej (IRA) sprzeciwiały się podziałowi wyspy i posługując się terrorem podjęły walkę zarówno z władzami brytyjskimi, jak i irlandzkimi. Pierwsze po II wojnie światowej ożywienie akcji terrorystycznej na terenie Uisteru (nazwa historycznej prowincji zbliżonej terytorialnie do Irlandii Północnej) miało miejsce w latach 1956-1959. W 1968 r. Irlandia Północna, przeżywająca ciężki kryzys ekonomiczny związany z załamaniem przemysłu okrętowego i tekstylnego, stała się widownią pokojowych demonstracji katolików. Stanowili oni 38% ludności Uisteru i tworzyli uboższą część społeczeństwa. Protestowali przeciw politycznej (i pośrednio ekonomicznej) dyskryminacji, do jakiej prowadził brytyjski system wyborczy oraz istniejący ustrój " komunalny. W lipcu 1969 r. doszło w Uisterze do rozruchów o charakterze pogromów antykatolickich, w które angażowały się protestanckie, półoficjalne formacje paramilitarne i parapolicyjne - w rezultacie czego Londyn skierował wojsko do Irlandii Północnej. Zapalną sytuację wykorzystała IRA, która w katolickich dzielnicach miast pozyskała wielu zwolenników i rozpoczęła falę zamachów. } W odpowiedzi pojawił się terroryzm protestancki. Warto zaznaczyć, że w 1971 r. w łonie IRA ujawnił się ostry konflikt, w wyniku którego oderwało się od niej lewackie skrzydło "tymczasowe" (Provisional IRA), stanowiące w rzeczywistości większość organizacji. Ugrupowanie to spotkało się z żywym wsparciem Libii pułkownika Kadafiego, | straciło jednak przeważającą część dotychczasowych zwolenników i sponsorów wśród irlandzkich emigrantów w USA. \ W wyniku wyborów do Izby Gmin 18 czerwca 1970 r. do władzy ; powrócili konserwatyści. Premierem został Edward Heath. Był on i wybitnie utalentowanym muzykiem, powszechnie jednak uważano go za polityka pozbawionego polotu i szerszej wizji, niemniej to ! właśnie jego rządowi udało się wprowadzić Zjednoczone Królestwo do jednoczącej się Europy, co nastąpiło l stycznia 1973 r. Z perspektywy lat dziewięćdziesiątych widać wyraźnie, że członkostwo we Wspólnocie Europejskiej było jedyną szansą powstrzymania tego, co w Londynie nazywano zmierzchem Brytanii. Wobec narastającej z miesiąca na miesiąc fali przemocy w Uisterze rząd Heatha podjął Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 405 próbę politycznego rozwiązania konfliktu. Polegała ona na wprowadzeniu proporcjonalnej reprezentacji katolików do władz na terenie Irlandii Północnej oraz na podjęciu konsultacji z Dublinem w sprawach Irlandii Północnej. Gdy koncepcje te natrafiły na opór władz samorządowych Uisteru, zostały one rozwiązane w marcu 1973 r. i rządy nad prowincją przejął bezpośrednio Londyn. Wkrótce potem w Uisterze odbyły się wybory do władz komunalnych oraz referendum, które wykazało, jak niewielu zwolenników ma w istocie idea połączenia Irlandii Północnej z Republiką Irlandii. Gdy jednak pod koniec 1973 r. Heath, premier irlandzki Liam Cosgrave oraz przedstawiciele umiarkowanych ugrupowań północnoirlandzkich zawarli prozumienie, w wyniku którego dokonano proporcjonalnego podziału władzy nad Uisterem między grupami wyznaniowymi i powołano do życia instytucję stałych konsultacji brytyjsko-irlandzkich - radykałowie protestanccy z pastorem łanem Paisleyem na czele rozpoczęli gwałtowną akcję sprzeciwu ze strajkiem generalnym włącznie. Doprowadziła ona w latach 1974-1975 do załamania procesu pokojowego w Irlandii Północnej. Rząd Edwarda Heatha upadł w związku z narastającymi trudnościami ekonomicznymi. Poważne tarcia związane z przystąpieniem Wielkiej Brytanii do EWG, kryzys naftowy i strajk górników, domagających się podwyżki płac o ponad 30%, zachwiały pozycją gabinetu Heatha. Przeprowadzone 28 lutego 1974 r. wybory do Izby Gmin przyniosły minimalne zwycięstwo Partii Pracy, która uzyskała 301 mandatów wobec 297 Partii Konserwatywnej. Urząd premiera objął ponownie Harold Wilson, który wystąpił z projektem wprowadzenia licznych elementów planowania gospodarczego i utworzenia centralnie sterowanego sektora państwowego w przemyśle. Już wkrótce ten przebiegły polityk rozpisał na październik 1974 r. kolejne wybory i dzięki zadośćuczynieniu żądaniom górników oraz umiejętnemu nagłośnieniu renegocjacji w sprawie warunków uczestnictwa Wielkiej Brytanii w EWG, zdołał powiększyć przewagę Labour Party nad konserwatystami w Izbie Gmin. W następnym roku odbyło się w Anglii referendum w sprawie członkostwa w EWG, w którym 67% głosujących poparło je. Stan gospodarki brytyjskiej był jednak tak zły, że ani Wilson, ani jego następca James Callaghan (premier od 5 kwietnia 406 Początki odprężenia 1963-1969 1976 r.) nie byli w stanie wcielić w życie socjalistycznego programu Partii Pracy. Rządy Partii Pracy dobiegły końca wiosną 1979 r., kiedy Brytyjczycy, zaniepokojeni powracającymi falami strajków (zwłaszcza na i przełomie 1978 i 1979 r.), spadkiem wartości funta i stagnacją realnych dochodów, udzielili w wyborach do Izby Gmin (3 maja 1979 r.) poparcia Margaret Thatcher (339 miejsc w Izbie Gmin dla konserwatystów i 269 dla przedstawicieli Partii Pracy). Republika Federalna Niemiec 1963-1969 •iiiEtJ-fi./i.' .• ^ , . ' ', Rządy Erharda/Schrodera 16 października 1963 r. miejsce Koń- ' 1963-1966 rada Adenauera na stanowisku kanclerza zajął Ludwig Erhard (CDU), i Wicekanclerzem i ministrem do spraw ogólnoniemieckich został Erich ; Mende (FDP). Na stanowisko ministra spraw zagranicznych powołany . został ponownie Gerhard Schróder (CDU). W deklaracji programowej przedłożonej dwa dni później w Bundestagu Erhard zapowiedział j kontynuację polityki wewnętrznej i zagranicznej poprzedniego rządu. Pierwotnie kanclerz zamierzał skoncentrować się przede wszystkim na polityce wewnętrznej, zwłaszcza zaś na problemach, które przejęte zostały przez jego gabinet po poprzednikach, a wymagały niezwłocz- , nego rozwiązania. Były to m.in.: reforma prawa karnego, kwestia przedawnienia zbrodni nazistowskich, pakiet regulacji socjalnych i re- ; forma szkolnictwa. Jednak rozwój wydarzeń w polityce międzynarodowej pochłaniał rząd w tak dużym stopniu, iż urzeczywistnienie ambitnego programu reform wewnętrznych stało się nierealne. W deklaracji programowej nowy kanclerz zapowiedział co prawda kontynuację polityki zagranicznej, ale właśnie na tym obszarze nastąpiły znaczące przesunięcia akcentów politycznych. Najbardziej widoczne były one w polityce wschodniej i niemieckiej. Tzw. doktryna prawna4 rządu federalnego uniemożliwiała rozwiązanie wynikających 4 Najważniejszą częścią składową tej doktryny była teza o prawnym istnieniu Rzeszy Niemieckiej w granicach z 31 grudnia 1937 r. Teza ta opierała się na fakcie, że w 1945 r. Rzesza Niemiecka nie została anektowana, lecz jedynie podzielona na strefy Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 407 jeszcze z II wojny światowej problemów prawno-politycznych istniejących między Republiką Federalną a krajami bloku wschodniego (m.in. sprawa granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, problem układu monachijskiego z 1938 r.). Jednak inicjatywy pokojowe w polityce międzynarodowej, podjęte przez USA i ZSRR w 1963 r., skłoniły rząd federalny do zmodyfikowania kontaktów ze Wschodem. W rezultacie doszło do podpisania układów o wymianie gospodarczej i wzajemnym ustanowieniu przedstawicielstw handlowych z Polską, Węgrami, Rumunią (1963 r.), Bułgarią (1964 r.) i Czechosłowacją (1967 r.). W polityce niemieckiej rząd Erharda/Schrodera odwoływał się do teorii tzw. podwójnych kleszczy, opracowanej przez Zbigniewa Brzezińskiego, podówczas profesora w Uniwersytecie Columbia. Zakładała ona izolację dyplomatyczną NRD na Zachodzie i Wschodzie w celu destabilizacji tamtejszego systemu władzy oraz unaocznienia światu konieczności zjednoczenia Niemiec na warunkach zachodnich. 25 marca 1966 r. rząd federalny - w obawie o izolację na arenie międzynarodowej - skierował do wszystkich państw, z którymi utrzymywał stosunki dyplomatyczne, a także do krajów bloku wschodniego (z wyjątkiem NRD) i państw arabskich notę dyplomatyczną zawierającą propozycję rozpoczęcia pertraktacji na temat powszechnego rozbrojenia. Państwom Układu Warszawskiego, z wyjątkiem' NRD, Republika Federalna składała ponadto ofertę wymiany deklaracji o rezygnacji z użycia siły. Ta tzw. nota pokojowa zawierała również po raz pierwszy zgodę rządu federalnego na politykę odprężeniową niezależnie od postępów w polityce zjednoczeniowej. Z drugiej strony jednak nota potwierdzała dotychczasową doktrynę prawną rządu federalnego i głównie z tego powodu została odrzucona przez państwa bloku wschodniego. Bezpośrednim skutkiem polityki tzw. podwójnych kleszczy było jeszcze większe niż dotychczas uzależnienie Berlina Wschodniego od Moskwy oraz zawarcie przez NRD, Polskę i Czecho- okupacyjne, zaś 4 mocarstwa utrzymały swe prawa i odpowiedzialność za Berlin i Niemcy jako całość. Z tej tezy wynikały dalsze instrumenty prawne: konstytucyjny nakaz zjednoczenia Niemiec (preambuła i art. 23 UZ), prawo do wyłącznej reprezentacji, klauzula odraczająca wszelkie decyzje dotyczące skutków wojny do regulacji pokojowej (m.in. art. 7 ust. l układu niemieckiego 1952/54), doktryna Hallsteina oraz prawo powrotu do stron ojczystych. 408 Początki odprężenia 1963-1969 Słowację trzech bilateralnych układów o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy (tzw. żelazny trójkąt), l marca 1967 r. układ taki zawarły Polska i Czechosłowacja, 15 marca 1967 r. podobny układ podpisały NRD i Polska, zaś 17 marca 1967 r. NRD i Czechosłowacja. ; W latach 1963-1965 gabinet Erharda/Schródera stanął w obliczu dylematu, polegającego na sposobie przezwyciężania ukrytego, ale istniejącego faktycznie konfliktu priorytetów wynikającego z przeciwstawnych celów polityki europejskiej dwóch najważniejszych sojuszników Bonn - USA i Francji. Doprowadziło to do podziału zachod-nioniemieckiej elity politycznej na atlantydów i gaullistów. Wśród atlantydów znaleźli się kanclerz Erhard, minister spraw zagranicznych Schroder, minister obrony Kai-Uwe von Hassel, a także większość polityków CDU, FDP i SPD. Natomiast do najaktywniejszych gaullistów zaliczali się Konrad Adenauer, Franz Josef StrauB, Heinrich von Brentano, a także zdecydowana większość polityków CSU i część polityków CDU. Atlantydzi popierali zwalczany przez de Gaulle'a amerykański projekt MLF, amerykańsko-brytyjską koncepcję liberalizacji handlu światowego, wspierali wreszcie starania Wielkiej Brytanii o przyjęcie i do Wspólnot Europejskich. Gaulliści nie zamierzali bynajmniej osłabiać więzi sojuszniczych z Waszyngtonem. Jednak w miarę jak administracja amerykańska intensyfikowała swe kontakty z Moskwą, wzrastało w ich szeregach poczucie nieufności wobec USA i przekonanie o konieczności zbliżenia do Francji. Wypowiadali się oni za wspólnotą interesów niemiecko-francuskich, polegającą na finansowym wsparciu rozbudowy francuskiego potencjału nuklearnego oraz ścisłym powiązaniu gospodarki niemieckiej i francuskiej, zapewniającym sprawne funkcjonowanie Wspólnot Europejskich i jak najszybsze urzeczywistnienie kolejnych etapów integracji europejskiej. Balansowanie między USA a Francją zdawało się początkowo stwarzać szansę na wzmocnienie pozycji Republiki Federalnej na arenie międzynarodowej. Faktycznie przyczyniło się jednak do zachwiania równowagi między kierunkiem atlantyckim a europejskim w polityce zachodniej Bonn. Jednym z problemów polityki wewnętrznej, budzącym zarówno w kraju, jak też za granicą ogromne emocje oraz mnóstwo zastrzeżeń Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 409 natury prawnej i moralnej, była sprawa przedawnienia zbrodni nazistowskich. Zgodnie z ustawą o zniesieniu prawa okupacyjnego (1956 r.) przedawnienie zbrodni hitlerowskich miało nastąpić 8 maja 1965 r. Ustawa ta odwoływała się do kodeksu karnego, który przewidywał, że w wypadku zbrodni morderstwa maksymalny okres przedawnienia wynosi 20 lat. W miarę jak zbliżał się termin przedawnienia, przybierała również na sile dyskusja na jego temat. Zbiegła się ona w czasie z procesem karnym przeciwko 22 byłym funkcjonariuszom obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, który toczył się przed sądem we Frankfurcie nad Menem w latach 1963-1965. Unaocznił on raz jeszcze ogrom nieszczęść ludzkich doznawanych w obozach koncentracyjnych. Skutek był taki, że pod naciskiem opinii publicznej Bundestag znowelizował w marcu 1965 r. ustawę o zniesieniu prawa okupacyjnego, przesuwając datę, od której miał się liczyć okres przedawnienia z 8 maja 1945 r. na l stycznia 1950 r. Manewr ten uzasadniony został niezdolnością sądów zachodnioniemieckich do rozpatrywania zbrodni nazistowskich przed l stycznia 1950 r. Nowelizacja ustawy przyjęta została z nieukrywaną satysfakcją poza granicami Republiki Federalnej, w szczególności zaś w Tel Awiwie. Stworzyła ona korzystne warunki dla nawiązania niespełna dwa miesiące później stosunków dyplomatycznych z Izraelem. W wyborach do Bundestagu 19 września 1965 r. partie chadeckie uzyskały w tej sytuacji 47,6% głosów, SPD osiągnęła 39,3% głosów, FDP zaś powtórzyła swój rezultat wyborczy z 1953 r., uzyskując 9,5% głosów. Różnica głosów między CDU/CSU a SPD zmniejszyła się ponownie z 9,2% w 1961 r. do 8,3% w 1965 r. Utworzony po wyborach drugi gabinet Erharda, złożony z koalicji CDU/CSU/FDP, przetrwał zaledwie trzynaście miesięcy. W 1966 r. w rozwoju gospodarczym Republiki Federalnej pojawiły się pierwsze symptomy recesji. Dyskusja nad projektem budżetu na 1966 r. ujawniła deficyt rzędu 4 mld DM. Przyczyn tej nierównowagi należało szukać w tradycyjnej dla Republiki Federalnej polityce subwencjonowania górnictwa węglowego i rolnictwa, w obniżeniu od l stycznia 1965 r. podatków od średnich i małych dochodów, ustawicznie wzrastających wydatkach krajów federacji oraz w negatywnie oddziałującym na gospodarkę niemiecką wzroście stopy inflacji 410 Początki odprężenia 19A3-1969 w pozostałych państwach Wspólnot Europejskich. Na dodatek pozycję rządu osłabił kryzys górnictwa węglowego, spowodowany niską konkurencyjnością węgla wobec ropy naftowej. Liczba zatrudnionych w górnictwie węglowym Republiki Federalnej spadła z ok. 644 tyś. w 1955 r. do ok. 398 tyś. w 1966 r. Doprowadziło to do napięć w środowiskach górniczych i do wzrostu społecznego niezadowolenia, a w dalszej konsekwencji do przegrania przez CDU w 1966 r. wyborów do Landtagów Nadrenii Północnej-Westfalii, Hesji i do Parlamentu Miejskiego Hamburga. Spór wokół projektu budżetu na 1967 r. przyczynił się do kryzysu gabinetowego, w wyniku którego ministrowie z ramienia FDP 27 października 1966 r. podali się do dymisji. W tej sytuacji Erhard stanął na czele rządu mniejszościowego, złożonego wyłącznie z partii chadeckich, 30 listopada 1966 r. zaś ustąpił w ogóle ze stanowiska kanclerza. Rządy Kiesingera/Brandta l grudnia 1966 r. utworzony został 1966-1969 rząd wielkiej koalicji CDU/CSU/SPD. Na jego czele stanął Kurt Georg Kie-singer (CDU), dotychczasowy premier rządu krajowego Badenii--Wirtembergii. Stanowisko wicekanclerza i ministra spraw zagranicznych objął Willy Brandt, pełniący od 1964 r. funkcję przewodniczącego SPD. Mimo iż gabinet Kiesingera/Brandta opierał się na najszerszym jak dotąd porozumieniu koalicyjnym, to jednak w jego działalność wpisana była od początku pewna tymczasowość. Już w czasie sprawowania władzy przez rząd Erharda/Schrodera wielu polityków chadeckich i socjaldemokratycznych, m.in. Adenauer (CDU), Heinrich Łubkę (CDU), Herbert Wehner (SPD), Pauł Lucke (CDU) i Kari Theodor zu Guttenberg (CSU), opowiadało się za utworzeniem wielkiej koalicji. Dążenia swe uzasadniali oni w pierwszej kolejności koniecznością znowelizowania konstytucji dla której wymagana była kwalifikowana większość 2/3 głosów z Bundestagu i Bundesracie - w celu przeprowadzenia zaległych zmian w polityce wewnętrznej, w szczególności uchwalenia ustawy o stanie wyjątkowym, oraz zreformowania prawa finansowego i karnego. Równie często podnoszonym motywem, zwłaszcza przez polityków chadeckich, był postulat uchwalenia nowej ordynacji wyborczej. Kolejnym powodem Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 411 l Tabela I STOPA WZROSTU PRODUKTU WEWNĘTRZNEGO BRUTTO W LATACH 1963-69 (w %)' 1963 3,0 1967 -0,1 ; 1964 6,6 1968 6,5 1965 5,5 1969 8,0 1966 2,5 ' Procentowe zmiany produktu wewnętrznego brutto w stosunku do roku poprzedniego w cenach z 1980 r. Źródło: Wirtschaft. Konjunklur-Wachstiim-SirukturwiiiuleI, Nr. 177, Hrg. von der Bundeszeiltrale tilr polilische Bildung. Bonn 1990. s. l. . ,. był zamiar dokonania istotnych zmian w polityce zagranicznej rządu federalnego wobec państw bloku wschodniego. 8 czerwca 1967 r. uchwalona została ustawa o wspieraniu stabilizacji gospodarczej i wzrostu. Ustawa rozszerzała ekonomiczne uprawnienia i obowiązki państwa, zapewniając mu przede wszystkim prawo do oddziaływania na wzrost inwestycji. Ponadto w ramach reformy finansów uchwalone zostały dwa nowe akty prawne, które w znacznym stopniu zwiększały dochody federacji, l stycznia 1968 r. wprowadzony został podatek od wartości dodanej (V AT). Natomiast 12 maja 1969 r. uchwalona została ustawa o podziale wpływów podatkowych między federację a kraje federacji. Wprowadzała ona równy udział każdej ze stron we wpływach z podatku od korporacji i podatku dochodowego' oraz 65% udział federacji i 35% udział krajów federacji we wpływach z podatku od wartości dodanej. Należy podkreślić, iż wspomniane ustawy nie oznaczały zwrotu w kierunku neokeynesizmu, wzmacniały raczej dotychczasowy kierunek polityki neoliberalnej za pomocą skuteczniejszych instrumentów. Reformy te były w gruncie rzeczy realizacją programu gospodarczego, którego realizacji domagał się wcześniej, aczkolwiek bezskutecznie, Erhard, a który, w zmodyfikowanej formie, poparli teraz socjaldemokraci. Harmonijna współpraca między ministrem gospodarki Karlem Schillerem (SPD) a ministrem finansów Franzem Josefem StrauBem (CSU) oraz współpraca między rządem, związkami zawodowymi i związkami pracodawców ułatwiła w dużej mierze wdrożenie tego ' Dotychczasowy podział był niekorzystny dla federacji, ponieważ otrzymywała ona jedynie 35 % wpływów z podatku dochodowego. 412 Początki odprężenia 19«3-19«9 programu. To z kolei umożliwiło przezwyciężenie recesji gospodarczej, jaka ogarnęła kraj w latach 1966-1967. Stopa wzrostu produktu wewnętrznego brutto, która w 1967 r. po raz pierwszy w historii Republiki Federalnej osiągnęła wartość ujemną -0,1%, zwiększyła się & o 6,5% w 1968 r. i o 8,0% w 1969 r. (Por. tabela I). Zbiegło się to J w czasie z najwyższą jak dotąd nadwyżką w bilansie płatniczym, która ' w 1968 r. osiągnęła poziom 18,5 mld DM. Dzięki niej nastąpił szybki rozwój bezpośrednich inwestycji kapitałowych Republiki Federalnej za granicą oraz kolejna (tym razem o 8,5%) rewaluacja marki zachodnio-niemieckiej, dokonana 27 października 1969 r. art Na czas rządów wielkiej koalicji przypadły również wydarzenia, » które odcisnęły swoje trwałe piętno na dalszych losach Republiki Federalnej. Gdy pod koniec lat pięćdziesiątych USA ogarnięte zostały falą protestów studenckich skierowanych przeciw dyskryminacji raso- « wej, a w Wielkiej Brytanii organizowano młodzieżowe marsze anty- iĘf wojenne, nikt nie przypuszczał, że zapoczątkują one falę buntu młodego pokolenia na całym świecie, kumulującą się w majowych wydarzeniach 1968 r. we Francji. Fala protestów, jaka ogarnęła Republikę Federalną Niemiec, zainicjowana została w 1965 r. przez studentów Wolnego Uniwersytetu J w Berlinie Zachodnim. Atmosfera panująca w tej uczelni, założonej we 1 wrześniu 1948 r. w okresie kryzysu berlińskiego, ze wszech miar predestynowała ją do kontestacji. Sprzyjało temu szersze aniżeli w uniwersytetach zachodnioniemieckich zaangażowanie studentów ai w działalność samorządową, ich niezwykle krytyczny stosunek wobec "ł rzeczywistości, w szczególności wobec biurokracji uniwersyteckiej, konserwatywnego środowiska profesorskiego i opanowanej przez końcem Axela Springera prasy zachodnioberlińskiej. Protesty studentów Berlina Zachodniego przekształciły się szybko w ruch opozycyjny, skierowany przeciwko całemu szkolnictwu Republiki Federalnej, dotkniętemu od dawna problemami finansowymi ' i charakteryzującemu się niską - w porównaniu z innymi krajami - liczbą abiturientów, studentów i nauczycieli. Oponowano również przeciw wyraźnie przestarzałym jego strukturom organizacyjnym. Pod wpływem Socjalistycznego Niemieckiego Związku Studentów (SDS) protest uległ radykalizacji. Z biegiem czasu zaczął się koncentrować na Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 413 krytyce interwencji militarnej USA w Wietnamie i na polityce państw zachodnich wobec krajów kolonialnych. Podważano także wiarygodność instytucji parlamentarnych Republiki. Utworzenie koalicji rządowej CDU/CSU/SPD i przejście do opozycji najmniejszej partii politycznej FDP zdawało się umacniać tak czy inaczej silne przekonanie o malej skuteczności opozycji parlamentarnej. W tych okolicznościach ukształtował się ruch pozaparlamentarny, zrzeszający już nie tylko środowiska studenckie, ale także intelektualistów, artystów i młodzież szkolną. Ruch ten, będący w pewnej mierze produktem wielkiej koalicji, której skuteczność i przewaga polityczna oznaczały również brak alternatywy, przeszedł do historii pod nazwą Opozycji Pozaparlamentarnej (APO). W czerwcu 1967 r. protesty studentów ogarnęły większość miast uniwersyteckich Republiki Federalnej, przeradzając się coraz częściej w masowe demonstracje i walki uliczne z policją. W wystąpieniach tych postulowano nie tylko przeprowadzenie reformy szkolnictwa, ale kwestionowano również zasadność istnienia rządu i jego instytucji. Sprzeciwiano się zarówno agresji USA w Wietnamie, jak i wszelkim formom rządów dyktatorskich i ograniczeniom praw obywatelskich. Protestowano przeciw prowadzonym wówczas w RFN pracom legislacyjnym nad ustawodawstwem o stanie wyjątkowym. Podważano obowiązujące zwyczaje i zasady etyki chrześcijańskiej i głoszono pochwałę swobody seksualnej. Zdecydowanie odcinano się od poprzedniego pokolenia splamionego zbrodniami nazistowskimi, przeciwstawiając mu poczucie przynależności do generacji tzw. później urodzonych. Niektórzy z demonstrantów, m.in. charyzmatyczny przywódca SDS Rudi Dutschke, należeli do pierwszych działaczy tej części lewicy zachodnioniemieckiej, która traktowała problem niemiecki jako nierozwiązany i wypowiadała się za zjednoczeniem Niemiec. Rozruchy studenckie osiągnęły swoje apogeum w manifestacjach i walkach z policją, do których doszło w kwietniu 1968 r. w Berlinie Zachodnim, Hamburgu, Monachium i we Frankfurcie nad Menem. Już wówczas znaczył je jednak cień zwątpienia. Spory wewnętrzne w SDS i zamach na życie Dutschkego (l l kwietnia 1968 r.), w czasie którego został on ciężko ranny, przyspieszyły decyzję o zakończeniu tej formy aktywności politycznej. 414 Początki odprężenia 1963-1969 Skutki działalności APO były jednak ogromne. Jej pozycję w historii Republiki Federalnej Niemiec określiła niezwykła siła z jaką oddziaływała ona na społeczeństwo. Wydarzenia te ukształtowały całą generację Niemców. Przyczyniły się w dużym stopniu do tego, że kolejne gabinety rządowe czuły się zmuszone do inicjowania gruntownych zmian i reform w polityce wewnętrznej. Ubocznym skutkiem działalności APO było ukształtowanie się na początku lat siedemdziesiątych lewicowego terroryzmu w RFN. 30 maja 1968 r. Bundestag kwalifikowaną większością 2/3 głosów CDU/CSU i części SPD uchwalił ustawę o stanie wyjątkowym. Ponownie wzbudziła ona gwałtowne protesty APO. Krytycznie przyjęły ją również związki zawodowe, ponieważ ustawa ograniczała prawo do strajku w okresie stanu wyjątkowego. W czerwcu 1968 r. z chwilą wejścia ustawy w życie wygasały prawa mocarstw zachodnich zawarte w art. 5, ust. 2 układu niemieckiego z 23 października 1954 r. Niemal jednocześnie rozstrzygnięty został inny problem dotyczący skutków II wojny światowej. 26 czerwca 1969 r. Bundestag głosami CDU i SPD, przeciw głosom FDP i CSU, uchwalił ustawę w sprawie zmiany kodeksu karnego, która wprowadzała zasadę nieprzedawniania zbrodni ludobójstwa oraz nowy - 30-letni na miejsce dotychczas obowiązującego 20-letniego - okres przedawniania kar za morderstwo. Okres przedawnienia zbrodni nazistowskich nie mających charakteru ludobójstwa miał się zatem liczyć od l stycznia 1980 r. W odróżnieniu od obu gabinetów Erharda rząd wielkiej koalicji w polityce zachodniej dążył do utrzymania równowagi między kierunkiem atlantyckim a europejskim i -- co za tym idzie - do przezwyciężenia sprzeczności istniejących między atlantydami a gaulli-stami. Podstawą integracji zachodnioeuropejskiej miała być w równej mierze ścisła współpraca ze Stanami Zjednoczonymi i Francją. W odróżnieniu od ostatniego gabinetu Adenauera, w którym zwłaszcza minister obrony StrauB wielokrotnie domagał się od USA równouprawnienia atomowego, rząd Kiesingera/Brandta zrezygnował ze wszelkich tego rodzaju dążeń. Odstąpił również od podnoszonego uporczywie przez gabinety Erharda/Schródera iunctim między całkowitą rezygnacją Republiki Federalnej z broni nuklearnej a postępami w niemieckiej polityce, zwanej też polityką zjednoczeniową. Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 415 W grudniu 1966 r. Stany Zjednoczone przekazały Republice Federalnej - bez uprzednich konsultacji dyplomatycznych - treść przygotowywanego pod obrady ONZ amerykańskiego projektu układu o nierozprzestrzenianiu broni nuklearnej z prośbą o akceptację2. Fakt ten w dużej mierze uświadomił kanclerzowi konieczność dostosowania polityki bezpieczeństwa Republiki Federalnej do polityki bezpieczeństwa USA. Pierwszym przejawem zmiany był współudział rządu federalnego w przyjęciu 14 grudnia 1967 r. przez Radę Ministerialną Paktu Północnoatlantyckiego tzw. raportu Pierre'a Har-mela, belgijskiego ministra spraw zagranicznych. Raport Harmela proponował nowe treści w polityce bezpieczeństwa Paktu, oparte na założeniach doktryny elastycznego reagowania wobec krajów Układu Warszawskiego, sformułowanej przez prezydenta Johna F. Kenne-dy'ego. Istota nowej polityki bezpieczeństwa państw NATO, obowiązującej od 1967 r., polegała na współdziałaniu polityki obronnej z polityką odprężenia. Jeżeli celem pierwszej było utrzymanie równowagi militarnej między państwami NATO a państwami Układu Warszawskiego, to zadaniem drugiej była współpraca w dziedzinie kontroli zbrojeń (tzw. odprężenie militarne) oraz w sferze politycznej, gospodarczej i kulturalnej (tzw. odprężenie polityczne) między obu stronami. Raport wychodził naprzeciw oczekiwaniom Republiki Federalnej, stwierdzając, iż ostateczna i trwała regulacja pokojowa nie jest możliwa bez rozwiązania kwestii niemieckiej, tworzącej jądro napięć w Europie. Do nie zrealizowanych zamierzeń wielkiej koalicji należała m.in. reforma ordynacji wyborczej. Za uchwaleniem nowej, wyłącznie większościowej ordynacji wypowiadała się przeważająca część polityków chadeckich oraz niektórzy socjaldemokraci. Jednak zamiar ten nie powiódł się wskutek sprzeciwu władz partyjno-parlamentarnych SPD. Uchroniło to FDP, jako najmniejszą partię reprezentowaną w Bundestagu, przed prawdopodobnym wyrugowaniem z parlamentu. Odłożenie reformy ordynacji wyborczej doprowadziło do uspokojenia nastrojów w FDP, ale nie rozwiązało wszystkich problemów, przed 2 Do układu o nierozprzestrzenianiu broni nuklearnej Republika Federalna przystąpiła 28 listopada 1969 r. ,' . J 416 Początki odprężenia 1963-19A9 jakimi w drugiej połowie lat sześćdziesiątych stanęły elity polityczne w Republice Federalnej. Okres rządów wielkiej koalicji sprzyjał bowiem również umacnianiu się tendencji nacjonalistycznych. Zbudowanie muru berlińskiego w 1961 r. unaoczniło społeczeństwu zachod-nioniemieckiemu niepowodzenie dotychczasowej polityki zjednoczeniowej CDU/CSU i FDP. Część wyborców niezadowolonych z polityki tych partii zaczęła zmieniać preferencje wyborcze na rzecz utworzonej w 1964 r. Narodowodemokratycznej Partii Niemiec (NPD). Dołączyli do nich przedstawiciele elektoratu BHE, DP i szeregu innych ugrupowań nacjonalistycznych, które utraciły swoją dotychczasową pozycję w Bundestagu i Landtagach. Na efekty nie trzeba było długo czekać. Już w 1968 r. NPD reprezentowana była aż w siedmiu parlamentach krajowych. Istniały uzasadnione obawy, że to nacjonalistyczne i neofaszystowskie ugrupowanie polityczne wprowadzi w 1969 r. swoich przedstawicieli do Bundestagu. Ostatecznie w wyborach do Bundestagu, przeprowadzonych 28 września 1969 r., NPD nie przekroczyła klauzuli zaporowej, uzyskując 4,3% głosów. Nie udało się również przekroczenie tego progu utworzonej w 1968 r. Niemieckiej Partii Komunistycznej (DKP). CDU/CSU uzyskały w tych wyborach 46,1% głosów, SPD zaś osiągnęła 42,7% głosów. Natomiast FDP z ilością 5,8% głosów z trudem utrzymała się w Bundestagu. Mimo ciężkich strat doznanych przez FDP w wyborach federalnych 1969 r., silniej niż kiedykolwiek wcześniej zaznaczyła się jej rola .Języczka u wagi" w rozmowach dotyczących powołania nowego rządu. FDP stała się adresatem ofert koalicyjnych, pochodzących zarówno od SPD, jak i CDU/CSU. 3 października 1969 r. gremia kierownicze partii liberalnej przyjęły zdecydowaną większością głosów propozycję Brandta w sprawie utworzenia koalicji rządowej z SPD. Decyzja ta oznaczała koniec dwudziestoletniego okresu rządów chadecji w RFN. Rządy centrolewicy we Włoszech 1958-1974 Idea utworzenia rządu ,,otwartego na lewicę" miała stworzyć podstawy dla gabinetów opartych na stabilnej większości parlamentarnej, które mogłyby rozwiązać najważniejsze sprawy kraju. Wprawdzie napocząt- Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 417 ku 1959 r. nie udało się premierowi Amintore Fanfaniemu utworzyć takiego rządu, lecz stanowisko jego podtrzymywał nowy sekretarz generalny Chrześcijańskiej Demokracji - Aldo Moro. Zdawał on sobie sprawę ze słabości koalicji rządowej złożonej z chadecji i partii "centrum" i próbował to wykorzystać. Prawica chadecka i Watykan były co prawda przeciwne tym koncepcjom, niemniej wydarzenia z początku lat sześćdziesiątych przyśpieszyły ich realizację. Wybrany na papieża w lipcu 1958 roku 77-letni kardynał Giuseppe Roncalli, jako Jan XXIII, zwołał wkrótce II Sobór Watykański i ogłosił encykliki (Mater et Magistra w 1961 r. i Pacem in terris w 1963 r.), które były zasadniczym przełomem w dotychczasowym stanowisku i nauczaniu Kościoła. Aggiomamento (odnowa) w Kościele wykraczało daleko poza granice Italii, i było siłą i nadzieją umiarkowanego nurtu Chrześcijańskiej Demokracji. Szczególnie encyklika Pacem in terris, podkreślająca niezbywalne prawo do wolności sumienia oraz uznanie możliwości i celowości współdziałania ludzi różnych ideologii, przełamała dotychczasowe bariery. Wybory z kwietnia 1963 r. dowiodły, że powstanie rządu centrolewicowego jest koniecznością wobec wzrostu liczby głosów oddanych na komunistów (25,3%) oraz lewicę socjalistyczną, a znacznego spadku notowań samej chadecji (38,3% głosów). W grudniu 1963 r. Aldo Moro utworzył pierwszy rząd centrolewicowy złożony z chade-ków, republikanów, socjaldemokratów i socjalistów z Piętro Nennim jako wicepremierem, który zaczął się opowiadać za pozostaniem Włoch w NATO. Odtąd aż do 1968 r. Aldo Moro stać będzie na czele kilku kolejnych rządów centrolewicowych, których władza przypadnie na okres dużego rozwoju gospodarczego. Na początku bowiem lat sześćdziesiątych Włochy rozwijały się najszybciej wśród przodujących państw świata, mimo iż są krajem ubogim w surowce przemysłowe. Związane to było z sukcesem w realizacji planu Yanoniego. W latach 1959-1968 przeciętny wzrost dochodu narodowego w skali rocznej sięgnął 7%, a wzrost produkcji przemysłowej był jeszcze większy. Największy boom przeżywał przemysł celulozowy, włókien sztucznych, chemiczny, samochodowy i stalowy. Symbolami ,,włoskiego cudu gospodarczego" stały się najpierw skutery Vespa, a później fiaty - "pięćsetki" oraz budowane 27 - Najnowsza historia świata 418 Początki odprężeni* liMił-1969 z ogromnym rozmachem autostrady. W krótkim czasie Włosi stali się jednym z najefektywniej pracujących i najbardziej przedsiębiorczych narodów w Europie. Zmniejszyło się bezrobocie, szybko rozwijało się nowoczesne budownictwo mieszkaniowe i turystyka, wzrosła siła nabywcza ludności. Rządy centrolewicowe, wsparte porozumieniem socjalistów P. Nenniego i socjaldemokratów G. Saragata, przeprowadziły w 1966 r. szereg reform, między innymi giełdy i towarzystw akcyjnych, zniosły system połownictwa na wsi, wprowadziły autonomię regionalną. W polityce zagranicznej kontynuowano linię współdziałania z Europą Zachodnią. Rozpoczęto też współpracę gospodarczą z Europą Środkowo-Wschodnią, szczególnie w dziedzinie przemysłu samochodowego (budowa zakładów Fiata w ZSRR i otwarcie linii licencyjnej w Polsce). W sprawach międzynarodowych Włochy nie wahały się zajmować własnego stanowiska, często wbrew USA i innym krajom Europy Zachodniej, zwłaszcza w sprawach Bliskiego Wschodu i kwestii wojny w Wietnamie. 1968 r. przyniósł nowe wybory parlamentarne, w których partia socjalistyczna poniosła klęskę i rozpadła się wkrótce znów na dwa odłamy. Doszło wówczas również do kryzysu wewnętrznego związanego z wystąpieniami studenckimi i strajkami robotników, które w drugiej połowie 1969 r. osiągnęły apogeum. U podłoża tych wydarzeń leżały żądania zasadniczej reformy państwa (uniwersytetów, administracji publicznej, systemu wynagrodzeń). Efektem ubocznym konfliktu było powstanie ruchów radykalnych, dla których jedyną metodą działania był terror (Czerwone Brygady). W następnych latach ugrupowania skrajnej lewicy i prawicy przeprowadzały szereg zamachów terrorystycznych, skierowanych przeciw państwu i jego przedstawicielom. Lata 1968-1969 przyniosły także wzmocnienie partii neofaszystowskiej (Włoskiego Ruchu Społecznego), która w 1971 r. połączyła swe działania z partią monarchistyczną. Po 1969 r. rządy centrolewicowe były słabe i zmieniały się często, co wynikało z trudności w tworzeniu odpowiedniej większości parlamentarnej (kolejnymi premierami byli chadecy: Mariano Rumor, Emilio Colombo, Giulio Andreotti). Także przedterminowe wybory parlamentarne w maju 1972 r. nie rozwiązały problemu. Jedynie komuniści Enrico Berlinguera oraz neofaszyści osiągnęli sukces wybo- Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 419 rczy. Chadecja znowu zmuszona była dzielić władzę z partiami centrum i lewicy w kolejnych rządach. Nie wyszły one poza ograniczone reformy, nie naruszające istniejącego systemu. Pozycję chadecji podważyło ostatecznie ogólnonarodowe referendum w sprawie rozwodów, zorganizowane w maju 1974 r. Większość Włochów opowiedziała się za pozostawieniem prawa o cywilnych rozwodach, co było poważną porażką tego ugrupowania i jego sekretarza generalnego Fanfaniego - inicjatora referendum. Wkrótce upadła również sama formuła rządu centrolewicowego, wycofali się z niego bowiem socjaliści i należało szukać nowych rozwiązań. Neutralna Austria Austria w pełni wykorzystała szansę, jaką stwarzała wieloletnia koniunktura gospodarcza, neutralność oraz położenie na pograniczu europejskiego Wschodu i Zachodu. W krótkim też czasie weszła do grupy najzamożniejszych państw Europy. W kraju do 1966 r. rządziła wielka koalicja, a następnie gabinety Partii Ludowej. W 1970 r. rządy objęła Partia Socjalistyczna kierowana przez Brunona Kreiskiego. Ten dynamiczny polityk piastował urząd kanclerza aż do 1983 r. Dzięki konsekwentnej polityce zagranicznej zdołała Austria zyskać opinię cenionego pośrednika i przyciągnąć do Wiednia szereg organizacji międzynarodowych (m.in. UNIDO, OPEC). Ukoronowaniem tej linii, kontynuowanej od chwili odzyskania suwerenności, było powołanie austriackiego ministra spraw zagranicznych Kurta Waldheima na sekretarza generalnego ONZ (1971-1981) i uznanie Wiednia w 1980 r. za trzecią oficjalną siedzibę ONZ. Najpoważniejszym problemem austriackiej polityki zagranicznej po wojnie - obok odzyskania suwerenności - była kwestia Południowego Tyrolu (Górnej Adygi), regionu zamieszkanego w większości przez ludność niemieckojęzyczną (280 tyś. w 1981 r.), a wchodzącego w skład państwa włoskiego. Wkrótce po zakończeniu wojny władze austriackie podjęły na arenie międzynarodowej wysiłki na rzecz przyłączenia tego obszaru do Austrii, jednak mocarstwa zwycięskie nie przychyliły się do tych postulatów. W związku z tym 27* 420 Początki odprężenia 1963-19*9 5 września 1946 r. ministrowie spraw zagranicznych Austrii, Tyrolczyk Kari Gruber, i Włoch, Alcide de Gasperi, który w młodości był poddanym austriackim, zawarli w Paryżu układ zapewniający niemieckojęzycznym mieszkańcom tej krainy pełne równouprawnienie językowe i kulturalne oraz prawo do autonomicznych, regionalnych organów przedstawicielskich i władz wykonawczych. Rząd włoski nie postępował jednak zgodnie z duchem układu. Szczególnym ciosem dla Austrii i Tyrolczyków okazała się reforma administracyjna, na mocy której w 1948 r. utworzono region Trentino-Alto Adige, powiększając obszar objęty autonomią w taki sposób, że ludność niemieckojęzyczna stała się na nim mniejszością (ok. 30%). Wobec braku postępu w negocjacjach włosko-austriackich oraz niepowodzenia mediacji ONZ, na terenie Południowego Tyrolu uaktywnili się ekstremiści. Od końca lat pięćdziesiątych pojawiły się tam terrorystyczne metody walki (sabotaże, niszczenie pamiątek narodowych, sporadyczne ataki na przedstawicieli prawa i mordy polityczne dokonywane głównie przez tzw. Komitet Wyzwolenia Południowego Tyrolu BAS), na które Włochy odpowiedziały ostrymi represjami policyjnymi. Zdarzały się także włoskie zamachy na terenie Austrii, będącej naturalnym sojusznikiem i rzecznikiem rodaków w Italii. Konflikt z roku na rok nabierał ostrości, osiągając kulminację w latach 1961-1964 i 1967-1968. Uspokojenie nastąpiło dopiero w latach 1969-1971, gdy w wyniku żmudnych negocjacji Kurta Waldheima i Aldo Moro przyjęto 17 lipca 1971 r. 120-punktowy program stopniowego urzeczywistniania autonomii ludności niemieckiej (tzw. pakiet południowotyrolski). Szwajcaria po II wojnie światowej W ciągu pierwszych kilkunastu miesięcy po zakończeniu wojny Szwajcaria znajdowała się w swoistej izolacji. Było to wynikiem życzliwych gestów wobec państw Osi (np. wymiana handlowa, sprzedaż broni, operacje finansowe), które obciążały ją w oczach zarówno rządów, jak i opinii publicznej zwycięskiej koalicji. Taki stan rzeczy zmienił się dopiero wraz z negocjacjami wokół planu Marshalla. Od atlantyckiego partntrstwa do unii celnej EWG 421 l l Szwajcaria, rzecznik ścisłej i aktywnej neutralności, z biegiem ' czasu zaczęła odgrywać istotną rolę jako pośrednik w rozwiązywaniu ; konfliktów politycznych na arenie międzynarodowej (np. na Bliskim l i Dalekim Wschodzie), inicjator szeregu akcji humanitarnych i pokojowych, współorganizator i gospodarz licznych konferencji międzynarodowych (np. konferencje rozbrojeniowe, genewskie konferencje | w sprawie Korei i Indochin 1954 r., Genewska Konferencja Blisko-| wschodnia 1973 r.) i spotkań na szczycie (np. konferencja wielkiej | czwórki w Genewie 1955 r., spotkanie Gorbaczow-Reagan w 1985 r.-). Była też poważnym ośrodkiem międzynarodowej współpracy oraz siedzibą szeregu organizacji, placówek i agend świata zachodniego i Organizacji Narodów Zjednoczonych (m.in. EFTA, Międzynarodowej Organizacji Pracy ILO, Światowej Organizacji Zdrowia WHO, Powszechnego Związku Pocztowego UPU, Układu Ogólnego w sprawie Taryf Celnych i Handlu GATT, Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża ICRC). W ten sposób nieduży kraj (41,3 tyś. km2; 4,4 min ludności w 1945 r., 6,8 min w 1992 r.) zajął poczesne miejsce we współczesnym świecie. 1 Wyrazem szwajcarskiej polityki neutralności było powstrzymywanie się od uczestnictwa w sojuszach międzynarodowych i ugrupowaniach politycznych. Charakterystycznym tego przejawem jest brak członkostwa w ONZ, której przepisy przewidujące stosowanie zbio-( rowych środków przymusu uznano za sprzeczne z zasadami neutralności. Podejmowane wielokrotnie dyskusje na temat przynależności l Szwajcarii do ONZ, mimo pozytywnego stosunku tak rządu federalnego (1977 r.), jak i niższej izby parlamentu - Rady Narodowej (1984 r.), nie zyskały aprobaty społeczeństwa, które w referendum z marca 1986 r. większością 75,5% ostatecznie odrzuciło ten projekt. Pomimo braku formalnego członkostwa w ONZ, Szwajcaria współpracuje z nią dosyć ściśle, posiada status obserwatora oraz wchodzi w skład większości jej organizacji wyspecjalizowanych, jak również pozostaje siedzibą wielu z nich - z Europejskim Biurem ONZ na czele. Z dużą rezerwą przez wiele lat odnosiła się Szwajcaria również ' do Rady Europy, którą postrzegała jako jeden z filarów formującej się polityczno-militarnej wspólnoty europejskiej. Przystąpiła do niej do-1 piero w 1963 r. 422 Początki odprężenia 19A3-1969 Ze zrozumieniem spotkały się natomiast działania na rzecz zachodnioeuropejskiej integracji ekonomicznej. Wyrazem takiej postawy była zarówno aktywna współpraca z EWWS i EWG (układ o wolnej wymianie z 1972 r.), jak i członkostwo w EFTA i OECD. W konsekwencji gospodarka szwajcarska powiązała się ściśle z zachodnim systemem ekonomicznym. W dalszym jednak ciągu pełna integracja nie wydaje się możliwa, czego dowiodło referendum z 1992 r. dotyczące przystąpienia do Europejskiej Przestrzeni Gospodarczej, w którym większość głosujących wypowiedziała się negatywnie. Życie polityczne powojennej Szwajcarii, toczące się w ramach utrwalonego od lat systemu partyjnego, należy do najbardziej ustabilizowanych w Europie. Władzę sprawowały tam trwale rządy koalicyjne, których trzon stanowili demokraci radykalni i socjaldemokraci (ci ostatni z wyjątkiem okresu 1954-1960) z udziałem katolickich przeważnie konserwatystów chrześcijańskich i Partii Ludowej jako ugrupowania warstw średnich. Reprezentanci tych czterech partii w rezultacie kolejnych wyborów parlamentarnych (aż do 1991 r.) zdobywali w sumie około 80-84% mandatów. Zanotowany ostatnio ich spadek (do 74%) był w znacznej mierze wynikiem wzrostu popularności ekologicznych ugrupowań, tzw. ,,zielonych", oraz partii o charakterze prawicowym. Na marginesie życia politycznego znajdowały się marksistowska Szwajcarska Partia Pracy, powstała w 1944 r. w wyniku połączenia Partii Komunistycznej z radykalną lewicą socjalistyczną, oraz lewacka Liga Marksistowsko-Leninowska, założona w 1976 r. Uwagę zwracały stosunkowo niewielkie różnice programowe najważniejszych partii politycznych, które koncentrowały się na kwestiach praktycznych, a nie ideowych. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech administracji i struktury politycznej kraju, ukształtowaną w wyniku długiego rozwoju historycznego, jak i istniejących warunków geograficznych jest znaczna decentralizacja i regionalizacja. Najbardziej spektakularnym jej wyrazem jest federalna struktura Szwajcarii. Państwo składa się z dwudziestu trzech kantonów rządzących się swoimi prawami i posiadających niemal pełną suwerenność. Dzięki instytucji często rozpisywanych referendów społeczeństwo wywiera bezpośredni wpływ na sprawy państwowe. Zarazem jednak Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 423 przez długie lata pozostawał nie rozwiązany budzący szereg kontrowersji problem bądź negowanych, bądź obwarowanych wieloma utrudnieniami praw wyborczych dla kobiet, w którym ze szczególną wyrazistością objawia się głęboko zakorzeniony tradycjonalizm szwajcarski. Kwestia ta, anachroniczna już - zdawałoby się - dla współczesnej europejskiej rzeczywistości, stała się tematem szeregu ożywionych dyskusji i kampanii, spotęgowanych odrzuceniem zrazu przez Zgromadzenie Federalne (1951 r.), a następnie przez referendum (1959 r.) wniosku o przyznanie kobietom czynnych i biernych praw wyborczych. W latach następnych kobiety otrzymały wprawdzie możliwość głosu w kilku kantonach romańskich, niemniej na pełne uregulowanie tych spraw trzeba było czekać aż do lat osiemdziesiątych. Niekorzystnie na wewnętrzne stosunki polityczne w kraju aż do lat siedemdziesiątych rzutował tzw. problem Jury. Jego genezy upatrywać należy w decyzji kongresu wiedeńskiego, który okręg Jury, zamieszkany w przeważnej mierze przez francuskojęzycznych katolików, przyłączył do protestanckiego głównie i niemieckojęzycznego kantonu berneńskiego. Z czasem na przyłączonym obszarze powstało wiele organizacji lokalnych, które wysunęły postulat autonomii. Nowe impulsy ruch otrzymał po II wojnie światowej, zwłaszcza po niekorzystnym dla siebie referendum kantonalnym z 1959 r. w sprawie oddzielenia Jury od kantonu berneńskiego. Ożywioną działalność podjęło wówczas Zrzeszenie Jurajskie, a jego skrajne skrzydło pod nazwą Frontu Wyzwolenia Jury uciekło się do szeregu spektakularnych aktów przemocy, a nawet zamachów terrorystycznych. W 1976 r. doszło do gwałtownych starć ulicznych, w których interweniowały siły zbrojne konfederacji. Wydarzenia te skłoniły ostatecznie władze do podjęcia prac nad konstytucją Jury i nadania jej statusu odrębnego kantonu. Rozwiązanie takie zatwierdziło 82,3% głosujących w powszechnym referendum we wrześniu 1978 r. W ten sposób uległ wygaszeniu najpoważniejszy konflikt w najnowszej historii Szwajcarii. Skomplikowany problem wewnętrzny, nasilający się szczególnie w ostatnich dziesięcioleciach, stanowili robotnicy cudzoziemscy. Odgrywali oni przemożną rolę na szwajcarskim rynku pracy. Ich udział w ogólnej liczbie czynnych zawodowo mieszkańców kraju już w połowie lat siedemdziesiątych zbliżył się do 30%, co kilkakrotnie prze- 424 Początki odprężenia 1963-1969 kraczało analogiczne wskaźniki w większych państwach Zachodu. Mimo to ludzie ci - zwłaszcza na tle standardów szwajcarskich - funkcjonowali na marginesie życia społecznego. Współczesna Szwajcaria należy do najwyżej rozwiniętych państw świata, o odpowiednio wysokim standardzie życia. Na tle innych krajów zachodnich wyróżnia się m.in. względnie niskim stopniem bezrobocia. Na szczególne podkreślenie zasługuje silne poczucie wspólnoty narodowej Szwajcarów, mimo ich poważnego zróżnicowania językowego (około 65% niemiecko-, 18-20% francusko-, 10-12% włosko- i 1% retoromańskojęzycznych obywateli). Na ten podział nakłada się dodatkowo szereg dialektów regionalnych. A istnieje przecież równolegle poważne zróżnicowanie wyznaniowe: około 55% protestantów i 43% katolików (wszystkie te dane dotyczą lat osiemdziesiątych). Zjawisko to, będące wynikiem długiego procesu historycznego, w dużej mierze wpływało i wpływa nadal - paradoksalnie - na wewnętrzną stabilizację kraju i jego stały rozwój. Stolica Apostolska w zmieniającym się świecie e, . ,•'•...•'••'••••, • •.•..,. Okres rządów faszystowskich oraz zamętu II wojny światowej nie przyczynił się do wzmocnienia pozycji międzynarodowej Stolicy Apostolskiej. Papież Pius XII (Eugenio Pacelli, wybrany w 1939 r.), będący z zawodu i ze swej natury dyplomatą, prowadził jedynie słuszną politykę szerokiego wspierania ofiar reżimów totalitarnych oraz minimalizowania strat Kościoła jako instytucji. Nie zdecydował się jednak na wczesne, publiczne i donośne potępienie okropności tych lat oraz na takież potępienie ich sprawców. Fakt ten wystawił Stolicę Apostolską po wojnie na liczne ataki ze strony lewicy, a nade wszystko ze strony jakże wzmocnionego ruchu komunistycznego, z którym konfrontacja stała się jedną ze znaczących cech powojennego pontyfikatu Piusa XII. Wynikała ona nie tylko z racji głoszonych przez Stolicę Apostolską zasad moralnych, lecz również ostrych prześladowań Kościoła katolickiego w ZSRR, Europie Środkowo-Wschodniej czy w Chinach. Ekspansja komunizmu w sercu pojałtańskiej Europy w krajach o tradycji katolickiej, takich jak Polska, Węgry, Czechosłowacja, Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 425 Chorwacja i Słowenia, wstrząsnęła nieodwracalnie doktryną polityczną Kościoła związaną dotąd z ideą państwa katolickiego. Watykan zmuszony został raczej do zmierzenia się z odwrotnością tej "tezy" wcielonej w świecki ateizm, który dość szybko ukształtował państwa, w których się ugruntował. Watykan, wiemy swej zasadzie niepodejmowania jako pierwszy inicjatywy zerwania, nie zamknął swoich reprezentacji dyplomatycznych w Europie Środkowo-Wschodniej, lecz rok po roku nuncjusze papiescy zmuszeni byli opuszczać kraje "demokracji ludowej". Próby kompromisu z władzami komunistycznymi ze strony niektórych episkopatów lokalnych (m.in. w Polsce) zostały przyjęte w Watykanie z dużym sceptycyzmem, gdyż Pius XII był przekonany, że przywódcy komunistyczni zmierzają do utworzenia Kościołów narodowych oderwanych od Rzymu. Antykomunizm papieski uległ radykalizacji w lipcu 1949 r., kiedy Święte Oficjum wydało oficjalny dekret ekskomunikujący komunistów, potwierdzając tym samym wzajemnie wykluczający się charakter komunizmu i katolicyzmu. Nie polepszyło to sytuacji Kościoła za ,,żelazną kurtyną". Skazanie kardynała Josepha Mindszentyego na Węgrzech, uwięzienie kardynała Josefa Berana w Czechosłowacji i prymasa Stefana Wyszyńskiego w Polsce były symbolicznymi znakami sytuacji "Kościoła milczenia". Nieprzejednane stanowisko Watykanu wobec komunizmu znalazło wyraz na gruncie Europy Zachodniej w popieraniu partii demokratycznych o inspiracji chrześcijańskiej z szerokim programem reform społecznych. Zaangażowanie katolików w życie polityczne w celu stworzenia pokojowej przyszłości i sprawiedliwości na świecie zostało przez papieża podjęte jeszcze w trakcie radiowych posłań w ostatnim okresie wojny. Dało ono później asumpt, szczególnie na terenie Italii, do popierania przez Watykan partii chrześcijańskodemokratycznych, które odegrały wielką rolę w polityce europejskiej. Stolica Apostolska sprzyjała też utworzeniu, pod egidą tych partii, zjednoczonej Europy, zdolnej stawić czoło wpływom komunizmu. W dziedzinie reform wewnętrznych i doktrynalnych Piusa XII słusznie uważa się za prekursora mających nastąpić wkrótce dogłębnych przemian. W 1947 r. papież w dwu kolejnych encyklikach (Mediator dei, Provida Mater) rozpoczął gruntowną reformę liturgii, 426 Początki odprężenia 1963-1969 podkreślając czynny udział wiernych w obrzędach, oraz zatwierdził instytuty świeckie, których członkowie, realizując zasady ewangeliczne, nie żyli we wspólnocie. Prawdziwy przełom w kierunku otwarcia Kościoła na świat stanowiły decyzje związane z reformą misji katolickich i większe umiędzynarodowienie Kolegium kardynalskiego. W kilku encyklikach poparł zdecydowanie rozwój misji katolickich na świecie, zalecając w tym celu docenianie kultur lokalnych, zwrócił uwagę na potrzebę wzrostu liczby księży tubylczych w krajach misyjnych, podjął także ważki problem misji afrykańskich w okresie dekolonizacji Afryki, wyraźnie sprzyjając temu procesowi. Stolica Apostolska pragnęła, aby Kościoły misyjne mogły stworzyć narodowe elity przywódcze o charakterze chadeckim, zdolne przeciwstawić się komunizmowi w Trzecim Świecie i rozwijać przemiany społeczne na drodze reformizmu katolickiego. Podczas dwu wielkich promocji w 1946 i 1953 r. papież mianował kardynałami przedstawicieli wszystkich kontynentów, w tym po raz pierwszy Chińczyka, sprawiając, że pod koniec jego pontyfikatu 2/3 Kolegium kardynalskiego było niewłoskie (w 1945 r. ponad 50% jego składu stanowili Włosi). W swoich licznych wystąpieniach Pius XII podkreślał ważną rolę opinii publicznej, niezbędnej dla życia samego Kościoła, a w przemówieniach radiowych i telewizyjnych dało się odczytać wyraźny program, zmierzający do reintegracji Kościoła, jako autorytetu etycznego zdolnego do odbudowania podstaw demokracji i pokoju oraz odnowienia humanizmu chrześcijańskiego. W tym aspekcie należy widzieć zdecydowane potępienie przez Watykan w 1953 r. użycia broni atomowej, ocenione jako niemoralne nawet w przypadku obrony przed niesprawiedliwością. Bardziej otwarta polityka zagraniczna Watykanu wyrażała się w zwiększeniu kontaktów z krajami muzułmańskimi, z którymi nawiązano stosunki dyplomatyczne w drugiej połowie lat czterdziestych, oraz w podpisaniu szeregu konkordatów, szczególnie z państwami Ameryki Południowej. Elementy zachowawcze w polityce Stolicy Apostolskiej ujawniły się z chwilą ogłoszenia encykliki Humani generis z 1950 r. przestrzegającej przed akceptacją ewolucjonizmu, egzystencjalizmu i histo-ryzmu w teologii i filozofii. Próby gruntownych reform Kurii rzymskiej oraz stosunków między Kościołem a współczesną cywilizacją Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 427 zostały zaniechane, powodując pewnego rodzaju izolację papiestwa i stagnację w działalności pastoralnej Kościoła w Europie Zachodniej. Brak reakcji ze strony Zachodu i Narodów Zjednoczonych na radziecką interwencję na Węgrzech w 1956 r. Watykan postrzegł jako dowód, że jego plany restauracji na Wschodzie nie pokrywają się z interesami realpolitik mocarstw atlantyckich, a podział Europy na strefy wpływów nie był wcale zjawiskiem przejściowym. Pius XII starał się odtąd nie łączyć dążeń Kościoła z interesami politycznymi i ekonomicznymi Zachodu. Wybór metropolity Wenecji Giuseppe'a Roncalli na stolicę Św. Piotra w 1958 r. zbiegł się w czasie z zakończeniem "zimnej wojny" i otworzył nowy etap w historii Stolicy Apostolskiej i Kościoła, przyczyniając się w istotny sposób do odprężenia między Wschodem a Zachodem. Jan XXIII, uważany przez wielu za "papieża przejściowego", zaskoczył wszystkich swą energią i duchem odnowiciel-skim, zainaugurował nowy styl rządzenia w Kościele. Dzięki swej prostocie, zbliżeniu do ludzi i różnorakim inicjatywom dał nowy obraz Stolicy Apostolskiej i spowodował szerokie otwarcie Kościoła na współczesny świat. W dziedzinie polityki zagranicznej nowa doktryna polityczna Watykanu związana była nierozłącznie z duchem dialogu propagowanym usilnie przez Jana XXIII i oparta została na koncepcji "neutralności aktywnej" oraz na odgrywaniu roli super partes ze strony Stolicy Apostolskiej na scenie międzynarodowej. We wrześniu 1961 r. i październiku 1962 r., w wyniku kryzysów wywołanych budową muru berlińskiego oraz instalacją radzieckich rakiet na Kubie, apele papieża proszącego rządy wielkich mocarstw o rozpoczęcie prawdziwego rozbrojenia nuklearnego pozwoliły Stanom Zjednoczonym i ZSRR uniknąć starcia zbrojnego i wejść na drogę konsultacji. W tym samym czasie "polityczny staff' papieski na czele z kardynałami Agostino Casaroli i Achille Silvestrini zainicjował "politykę wschodnią" - linię odprężenia w stosunku do Moskwy i reżimów socjalistycznych w Europie Wschodniej, bazującą na fundamentalnym przekonaniu Jana XXIII o konieczności dialogu z wszystkimi ludźmi dobrej woli w interesie pokoju. Pierwsze kontakty i modus vivendi z rządami komunistycznymi zostały podjęte w duchu zapewnienia Kościołowi 428 Początki odprężenia 1963-1969 w tych krajach minimum wolności religijnej po okresie prześladowań. Linia reprezentowana przez prymasa Polski kardynała Stefana Wy-szyńskiego znalazła pełne uznanie i akceptację w Watykanie. W wyniku tych posunięć Stolica Święta uzyskała od Moskwy zapewnienie współpracy w utrzymaniu pokoju i szereg ustępstw: uwolnienie ukraińskiego metropolity obrządku bizantyńskiego Josipa Slipyi, zgodę na przybycie do Rzymu na sobór powszechny biskupów z Europy Wschodniej Działania Watykanu skierowane na rozbrojenie umysłów i dialog międzynarodowy potwierdziły prymat misji religijnej papiestwa nad jego rolą polityczną. Przełom związany z zamiarem poszerzenia rzeczywistego uniwersalizmu Kościoła poprzez uwolnienie go ze zbyt zobowiązujących związków z dominującymi interesami Zachodu wywołał pewien wstrząs polityczny widoczny szczególnie we Włoszech. Kościół wypełniał tam funkcję fundamentalną jako pilastr równowagi Wschód-Zachód. Kiedy biskupi włoscy zostali pouczeni przez papieża, aby wstrzymali się od zajęcia jakiegokolwiek stanowiska w kwestiach politycznych i poświęcili się głoszeniu Ewangelii, otwarła się nowa faza w historii demokratycznego katolicyzmu w Italii. Chrześcijańska Demokracja pod przywództwem Aldo Moro i Amintore Fanfani zdecydowała się na sojusz z socjalistami oraz zaaprobowała szeroki program reform socjalnych na kongresie w Neapolu w 1961 r. Polityka otwarcia i dialogu Stolicy Apostolskiej w sprawach międzynarodowych opierała się na gruntownej reformie wewnętrznej i doktrynalnej samego Kościoła za pontyfikatu Jana XXIII. Zreorganizowana została częściowo Kuria rzymska, zreformowano kalendarz kościelny i obsadzono wakującą od 1944 r. funkcję sekretarza stanu, ustanowiono w krajach misyjnych Afryki i Azji normalną hierarchię kościelną. Kolegium kardynalskie po raz pierwszy od 1586 r. przekroczyło liczbę 70 członków i w wyniku nominacji papieskich (57 w ciągu pięciu lat) uległo dalszemu umiędzynarodowieniu. Główną uwagę poświęcił papież Jan XXIII odnowieniu duchowemu Kościoła i przystosowaniu go (aggiomamento) do wymagań społeczeństwa i cywilizacji współczesnej. W encyklice z 1961 r. Mater et Magistra sformułował i rozwinął niejako doktrynę społeczną Kościoła. Pozytywnie odniósł się w niej do "znaków czasu", w szcze- Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 429 gólności do problemów uspołecznienia, postępu technicznego i cywilizacyjnego, powiększenia obowiązków państwa w zakresie społecznym. Poparł także proces dekolonizacji i zwiększenia praw kobiet w życiu publicznym, zaapelował o sprawiedliwość i równość w podziale pracy. W drugiej głośnej encyklice Pacem in terris (1963 r.), skierowanej po raz pierwszy w dziejach Kościoła do ludzi dobrej woli, nie tylko do katolików, Jan XXIII nawoływał do zachowania pokoju na świecie, do rozbrojenia oraz rozwiązywania spornych zagadnień w drodze pokojowej. Papież wykluczył możliwość ,,wojny sprawiedliwej", oświadczając, że w erze atomowej wojna jest niedopuszczalna jako instrument sprawiedliwości. Zajął bardzo przychylne stanowisko w kwestii współpracy chrześcijan z wyznawcami innych religii i światopoglądów w celu utrzymania pokoju, stwierdzając, że dojrzał czas do wspólnych spotkań na gruncie praktycznym, które jeszcze niedawno uważane były za niepotrzebne czy bezowocne. Hasła tej encykliki spowodowały szeroki rezonans w świecie, ale także zaniepokojenie central politycznych Zachodu. Dyrektor CIA John McCone przybył specjalnie do Rzymu, aby przypomnieć papieżowi, jaką odpowiedzialność polityczną bierze na siebie, przyczyniając się do procesu destabilizacji Zachodu. Wiele uczynił Watykan w okresie pontyfikatu Jana XXIII w zakresie ekumenizmu. Częste deklaracje, przyjmowanie na Watykanie osobistości z Kościołów odłączonych, serdeczne relacje z patriarchą prawosławnym Atenagorasem I, wysłanie delegacji papieskiej na posiedzenie Światowej Rady Kościołów w Delhi (1961 r.), skreślenie pejoratywnych zdań o Żydach, a przede wszystkim zaproszenie obserwatorów niekatolickich na Sobór Watykański II, uczyniły z papieża twórcę dialogu ekumenicznego w Kościele katolickim. Na tym polu duże znaczenie miała również ekumeniczna encyklika Aeterna Dei Sapientia (1961 r.), wydana z okazji 1500-lecia śmierci św. Leona I Wielkiego. Myśl odnowy potwierdziło najważniejsze wydarzenie w dziejach Stolicy Apostolskiej i Kościoła za pontyfikatu Jana XXIII: ogłoszona 25 stycznia 1959 r. zapowiedź zwołania dwudziestego pierwszego w historii soboru powszechnego. Postawiono przed nim dwa zasadnicze cele: formalną reorganizację Kościoła i przysposobienie go 430 Początki odprężenia 19<>3-19»9 a Turcją podpisano w 1976 r., rozmowy kontynuowano również w latach następnych). Sytuację wewnętrzną kraju komplikowały również powtarzające się wystąpienia ludności kurdyjskiej, nasilenie terroryzmu polityczno-religijnego o podłożu lewicowym i prawicowym, wzrost inflacji i bezrobocia, potęgujące się trudności gospodarcze, wzrost niezadowolenia kół wojskowych. Wyrazem anarchizacji stosunków w państwie były ciągłe kryzysy gabinetowe i częste zmiany rządu (N. Erim, S. Demirel, Biiient Ecevit z lewego skrzydła Partii Ludowo-Repu-blikańskiej). 5. Daleki Wschód Wojna na Półwyspie Indochińskim Fiasko układów genewskich Rządzący w Wietnamie Południowym cesarz Bao Dai 7 lipca 1954 r. mianował premierem Ngo Dinh Diema, wybitnego polityka, którego uprzednio nęciły ofertami współpracy władze francuskie, japońskie oraz Viet Minh. Nowy szef rządu 26 października 1955 r. przeprowadził referendum, które zniosło monarchię i uczyniło go prezydentem utworzonej jednocześnie Republiki Wietnamu. Państwo to wystąpiło z Unii Francuskiej, w której pozostały Kambodża i Laos. W kwietniu 1956 r. ostatnie oddziały francuskie opuściły Indochiny. Rząd Diema wypowiedział układy genewskie, podkreślając, że ich nie podpisał, warunkiem zaś przeprowadzenia ogólnokrajowych wyborów uczynił zagwarantowanie wolności politycznych mieszkańcom Północy. Nota bene ich brak, zważywszy iż Demokratyczną Republikę Wietnamu zamieszkiwało 55% Wietnamczyków i że w pierwszych wyborach tam przeprowadzonych (w 1946 r.) Ho Szi Min uzyskał jakoby 169222 głosy w liczącym tylko 119 tysięcy mieszkańców Hanoi, czynił całkowitą farsą plebiscyt postulowany przez te układy. Odbyło się za to jedynie wymowne "głosowanie nogami": w ciągu 400 dni po układach genewskich na Południe przeniosło się prawie 900 tysięcy osób, gdy w kierunku przeciwnym podążyło tylko 4269 zwolenników komunizmu. Wkrótce potem obie części kraju rozdzieliła "bambusowa kurtyna". 30 - Najnowsza historia Świata 466 Początki odprężenia 1963-1969 Rządy Ho Szi Mina Na północy Ho Szi Min, po wcześniejszym zdławieniu niekomunistycznej opozycji, rozprawił się z kolei z rywalami wewnątrz partii. Zezwolił co prawda później na pośmiertną rehabilitację niektórych z nich jako ofiar "lewicowego odchylenia" - ale cel został osiągnięty, a mogiły zasypane. Zwołane we wrześniu 1956 r. plenum KC przyznało, iż "zbyt szeroko stosowano terror", a "tortury stały się powszechną praktyką", lecz nadzieje na trwałą odwilż zakończyły się wiosną 1957 r. pogromem kontestujących gazet. Równocześnie z czystkami wcielano w życie reformę rolną, zakończoną masowymi egzekucjami (ok. 100 tysięcy osób) i krwawo stłumionym powstaniem chłopów w Nghe Ań (1956 r.). Następnie przeprowadzono "bitwę o handel" i upaństwowienie przemysłu. Reforma była wstępem do całkowitej kolektywizacji, po której - wobec chronicznego niedoboru ryżu - wprowadzono kartki żywnościowe i podporządkowano wszystko strategii "wyzwolenia Południa". Wojna domowa Diem przeprowadził umiarkowaną reformę rolna Południu na (obejmowała posiadłości powyżej 100 hek- f tatów), a dzięki hojnej pomocy USA zapewnił m krajowi powolny, lecz stały wzrost gospodarczy. Jednakże nepotyzm prezydenta, korupcja administracji i brutalne represje wobec opozycji, w tym buddyjskich mnichów, dokonujących protestacyjnych samo-spaleń, wyrobiły mu opinię bezwzględnego dyktatora. Rosnące niezadowolenie ludności wykorzystała uzbrojona przez Północ partyzantka komunistyczna (tzw. Vietcong, od słów "wietnamski komunista") |J| rozpoczynając po 1957 r. eksterminację wiernych Sajgonowi urzędników, nauczycieli, księży i chłopów. Ruch ten, występujący oficjalnie jako koalicja szeregu ugrupowań społecznych i religijnych, w istocie zdominowany był całkowicie przez komunistów z DRW, a sterowany bezpośrednio przez zwycięzcę spod Dien Bien Phu, generała Giapa. 20 grudnia 1960 r. Vietcong proklamował powstanie Narodowego Frontu Wyzwolenia Wietnamu Południowego, którego celem miało być obalenie Ngo Dinh Diema i przejęcie władzy na Południu. Śmierć Diema w czasie wspomaganego przez CIA (która coraz . niechętniej patrzyła na charakter jego rządów) puczu wojskowego Daleki Wschód 467 l listopada 1963 r. pogrążyła kraj w skrajnym chaosie. W ciągu dwudziestu miesięcy dokonano dziesięciu przewrotów. W dodatku podpisana w 1962 r. deklaracja o neutralności Laosu pozbawiła Sajgon szansy zniszczenia zainstalowanych w tym kraju (a także w Kambodży) baz zaopatrzeniowych Yietcongu, zwanych nieoficjalnie "szlakiem Ho Szi Mina". Interwencja amerykańska W dniach 2 i 4 sierpnia 1964 r., w okolicznościach do dziś niejasnych, amerykańskie niszczyciele "Maddox" i "Tumer Joy" zaatakowane zostały w Zatoce Tonkińskiej przez kutry torpedowe DRW. W odpowiedzi Kongres USA w tzw. rezolucji tonkińskiej "z 7 sierpnia udzielił prezydentowi Johnsonowi nadzwyczajnych pełnomocnictw w celu "odparcia każdego zbrojnego napadu na siły zbrojne Stanów Zjednoczonych i zapobieżenia dalszej agresji". Pewne oddziały, głównie komandosów ("Zielone Berety"), wysłał już do Wietnamu w ramach tzw. special war John F. Kennedy, wspierający Sajgon militarnie i politycznie. Do nalotów na DRW doszło jednak dopiero po uderzeniach Yietcongu na bazy lotnicze USA w Bien Hoa i Pleiku, a pierwsze oddziały marines lądowały na plażach Da Nang w marcu 1965 r. W 1966 r. armia amerykańska w Wietnamie, dowodzona przez generała Williama C. Westmorelanda, liczyła 389 tysięcy żołnierzy; w roku następnym było ich 486 tysięcy; w 1968 r. - 548 tysięcy. Wspomagało ją, z racji objęcia Południa parasolem SEATO, 60 tysięcy żołnierzy państw sprzymierzonych (głównie Korei Południowej, a także symboliczne oddziały Australii, Filipin, Nowej Zelandii i Tajlandii) oraz półmilionowa armia sajgońska. Jednakże aż 60% Amerykanów służyło w nie biorących udziału w walkach jednostkach kwatermist-rzowskich (w Vietcongu odsetek ten wynosił ledwie 20%), a żołnierze, liczący z reguły nie więcej niż dwadzieścia lat i przebywający w Wietnamie zaledwie przez rok, nie mieli doświadczenia w zwalczaniu leśnej partyzantki. Ponieważ - w obawie przed interwencją chińską - zakazano przekraczania granicy DRW, a do 1970 r. także "neutralnej" Kambodży i równie "neutralnego" Laosu (gdzie Yietcong i współpracujące z nim partyzantki Czerwonych Khmerów i Pathet Lao kontrolowały większą część terytorium), Hanoi prowadziło wojnę 30* 468 Początki odprężenia 1963-1969 w poczuciu całkowitego bezpieczeństwa. Próby złamania Północy przy pomocy lotnictwa, podczas których zrzucono do listopada 1968 r. 2,5 min ton bomb, nie wpłynęły w sposób zasadniczy na przebieg wojny z uwagi na ograniczenia i przerwy w nalotach, narzucone przez Johnsona w nadziei, iż staną się sygnałem dla pokojowych negocjacji. W czasie ataków powietrznych tankowce ZSRR, zasilające ropą machinę wojenną Północy, przybijały bez przeszkód do portu w Hajfongu; nie zdecydowano się również na zdruzgotanie obrony przeciwlotniczej przeciwnika, by uniknąć ofiar wśród obsługujących wyrzutnie specjalistów radzieckich. Zabiegi te, politycznie zupełnie jałowe, nie zapobiegły wyrobieniu Amerykanom opinii ludobójców, choć straty wśród ludności cywilnej były znacznie niższe niż w Korei, na Południu zaś rosła szybko stopa życiowa, tym niemniej i tam na plan pierwszy wysuwały się wielce negatywne społeczne skutki wojny, np. czarny rynek, korupcja, prostytucja, narkomania. Polityczna izolacja USA Konieczność utrzymywania w Wietnamie półmilionowej armii, w której skład wchodziło 7 z 18 dywizji, 200 z 400 posiadanych bombowców strategicznych B-52 i 6 z 14 lotniskowców, spowodowała paraliż polityczny USA na arenie międzynarodowej. Jednocześnie reżim Ho Szi Mina uzyskał na Zachodzie publicity porównywalne tylko z popularnością Stalina w latach czterdziestych. Sprzyjała mu wydatnie zupełna nieznajomość za granicą realiów północnego Wietnamu. W czasie wojny DRW uznały m.in. Dania, Norwegia, Kanada (sojusznicy USA w NATO!) oraz Szwecja, udzielająca azylu dezerterom z US Army, akcentujący zaś specjalne stosunki z Waszyngtonem Londyn nie wysłał nawet symbolicznego oddziału do Wietnamu. Swoistym signum temporis, zwieńczającym wysiłki rozmaitych organizacji pacyfistycznych i lewackich, stała się działalność powołanego w Sztokholmie tzw. Międzynarodowego Trybunału do spraw Zbrodni Wojennych w Wietnamie, którego twórca, angielski filozof i intelektualista Bertrand Russell, stwierdził m.in., iż "wszystkie cierpienia, gdziekolwiek by występowały, wiążą się z amerykańskim imperializmem". Aczkolwiek w samych Stanach Zjednoczonych liczba zwolenników wycofania wojsk amerykańskich z Wietnamu do wyborów w 1968 r. była ograniczona, massmedia w ogromnej większości znalazły się w ich rękach. Daleki Wschód 469 INDOCHINY W LATACH 1964-1973 - - - - szlak Ho Szi Mina •^//^//^' obszary najwyższej aktywności partyzantki komunistycznej --^- kierunki uderzeń Yietkongu w 1972 r. 4k ^^< MU główne amerykańskie bazy lotnicze i morskie A rejony bombardowane przez lotnictwo USA (B-52) i ^> kierunki uderzeń wojsk południowowietnamskich i amerykańskich w Kambodży i Laosie w 1970 i 1971 r. 470 Początki odprężenia 1963-1969 i Ofensywa Tet Począwszy od pierwszego zwycięstwa w ope- | racji "Starlite" (18-21 sierpnia 1965 r.) armia ; USA odniosła szereg sukcesów, bezowocnych jednakże wobec niemo- \ żliwości dosięgnięcia baz Vietcongu w Laosie i Kambodży oraz \ odcięcia go od dostaw sprzętu z ZSRR i Chin. Rosły za to lawinowo koszty wojny. Osiągnęły one astronomiczną sumę 135 mld dolarów, przyczyniając się wydatnie do późniejszego załamania kursu amerykańskiej waluty. W dniu wietnamskiego święta Tet (30 stycznia 1968 r.) generał ; Giap rozpoczął decydującą w mniemaniu Hanoi ofensywę, mającą j zmusić USA do odwrotu, a ludność Południa do obalenia reżimu : \ rządzącego od 1967 r. prezydenta Nguyena Van Thieu. Mimo za- i skoczenia, wsparcia Vietcongu przez pancerne jednostki DRW i wdar- | cia się do szeregu miast (My Tho, Hue, sajgońska dzielnica Cholon), j a nawet podejścia pod ambasadę USA w Sajgonie, atak zakończył się ! całkowitą klęską. Zginęło 45 tysięcy żołnierzy Vietcongu, na stronę sajgońska w najbliższych tygodniach przeszło dalsze 170 tysięcy, gdy przeciwnik stracił zaledwie 4000 ludzi (w tym 1200 Amerykanów). Dokonane przez komunistów masakry (tylko w zdobytym Hue róż- | strzelano ponad 4000 osób) skłoniły ludność do poparcia rządu Thieu, [ a armia Południa po raz pierwszy odczuła napływ ochotników. Efekt ! psychologiczny operacji - mimo militarnego zwycięstwa - był dla | Amerykanów szokiem. ' Początek rokowań paryskich Okazana w ofensywie Tet "żywotność Vietcongu" (który w czasie walk de facto przestał istnieć) utwierdziła społeczeństwo amerykańskie i Zachód w ogóle w przekonaniu, że wojny nie da się rozstrzygnąć środkami militarnymi. Mniemanie to ugruntowały massmedia, donoszące z uporem o nieprawdziwych sukcesach Vietcongu, jak np. o zdobyciu przezeń ambasady USA w Sajgonie; sprostowania kół wojskowych traktowane były jako zwykła propaganda. Mówiący o szansach na całkowite zwycięstwo generał Westmoreland został odwołany z Wietnamu. W marcu 1968 r. Lyndon B. Johnson zapowiedział ograniczenie bombardowań DRW (przerwano je całkowicie l listopada), rezygnację z kandydowania w wyborach prezydenckich ' Daleki Wschód 471 i gotowość do rozmów pokojowych, które rozpoczęto w Paryżu 13 maja. Ich uczestnikiem (obok USA, Hanoi i rządu sajgońskiego) stał się ponadto proklamowany 8 czerwca 1969 r. tzw. Tymczasowy Rząd Rewolucyjny Republiki Wietnamu Południowego, a ton negocjacjom, które po czterech latach doprowadziły do ewakuacji wojsk amerykańskich, nadać miało dominujące w Waszyngtonie pragnienie wycofania się z Wietnamu za wszelką cenę. Chiny w okresie izolacji "Rewolucja kulturalna' Kompromitująca klęska Wielkiego Skoku (zakładającego forsowną industrializację), groźba całkowitej utraty władzy na rzecz potężniejącej wewnątrzpartyjnej opozycji i być może także narastająca choroba psychiczna skłoniły Mao Tse-tunga do podjęcia rozprawy z przeciwnikami, znanej jako Wielka Proletariacka Rewolucja Kulturalna. Była ona ukoronowaniem walki partyjnych frakcji trwającej od czasu fiaska Wielkiego Skoku. Pierwsza z nich, kierowana przez Liu Szao-tsi, dążyła przede wszystkim do wojskowej i technicznej modernizacji, rozwoju przemysłu i ścisłej kontroli partii nad krajem, gdy tymczasem druga, bliższa quasi-anarchistycznym fascynacjom samego wodza, głosiła prymat ideologii i "woli mas ludowych" również nad partią. Obie, co niezmiernie charakterystyczne, powoływały się na "myśl Mao Tse-tunga", której autor, ze względu na otaczający go kult, nie mógł być bezpośrednio atakowany. "Rewolucja" rozpoczęła się jesienią 1965 r. szeregiem artykułów w prasie pekińskiej, po części pióra samego Mao. Ich celem było pokierowanie autentycznym zresztą niezadowoleniem młodzieży i obalenie jej rękami partyjnych rywali przewodniczącego. Narzędziem stały się złożone z wyrostków oddziały Czerwonej Gwardii (tzw. Hung wei p'ing,hunwejbini), które chcąc zmieść ślady tzw. Czterech Starych (kultura, zwyczaje, poglądy i obyczaje) i urzeczywistnić utopijną ideę prawdziwie egalitarnego społeczeństwa, rozpoczęły szaleństwo palenia książek, niszczenia "feudalnych" zabytków sztuki i prześladowania "burżuazyjnych" jakoby uczonych, których jedyną winą była wiedza 472 Początki odprężenia 1963-19<9 i wykształcenie. Wandalizm ów czerpał natchnienie z wydawanego w ogromnych nakładach zbioru cytatów z dzieł wodza - tzw. Czerwonej Książeczki, głoszącej wyższość analfabetów nad intelektualistami ("jeśli czytamy za dużo, możemy obrócić się w swoje przeciwieństwo, stać się molami książkowymi, dogmatykami, rewizjonistami"), kult pracy fizycznej, podejmowanej nierzadko w "specjalnych instytucjach" (tzn. obozach koncentracyjnych) i wiarę, że hun-wejbini są typem "nowego człowieka", wychowanego przez socjalizm. Myśli te, nawiasem mówiąc, były całkowicie sprzeczne z dogmatami tradycyjnego marksizmu. W czasie "rewolucji" totalitaryzacja życia w Chinach doszła do szczytu; zrezygnowano z zachowanych nawet w stalinowskim ZSRR fasadowych instytucji w rodzaju osobnej prokuratury czy wyborów powszechnych. Rzucone w sierpniu 1966 r. hasło "bombardujcie kwatery główne" wzywało otwarcie do masowych pogromów w szeregach najwyższych władz kraju. W ciągu następnych miesięcy Chiny stanęły na krawędzi wojny domowej: wśród chaosu i spadku produkcji hunwejbini mordowali przeciwników Mao i siebie nawzajem, aparat partyjny został częściowo rozbity, a kraj pogrążył się w terrorze, który pochłonął olbrzymią, choć trudną do oszacowania liczbę ofiar (sama partia przyznała się potem oficjalnie do 729 tysięcy "fałszywie skazanych i prześladowanych"). Wśród zamordowanych znaleźli się m.in. sam Liu Szao-tsi ("renegat, sprzedawczyk i łamistrajk") oraz dowódca "ochotników" z wojny koreańskiej, Peng Te-huai. Próbujący ograniczyć terror premier Czou En-laj, którego wysiłki z trudem utrzymywały przy życiu zamarłą niemal dyplomację chińską, ocalał jedynie dzięki osobistej przyjaźni łączącej go z Mao Tse-tungiem. Już po zakończeniu "rewolucji" zginął na terenie Mongolii w tajemniczym wypadku lotniczym główny architekt czystek i desygnowany następca wodza Lin Piao, oskarżony o zdradę i sprzyjanie kapitalizmowi. Wobec groźby całkowitego paraliżu państwa Mao, osiągnąwszy główne cele, rozkazał armii, będącej jedyną siłą, która nie uległa anarchii, poskromić bestialstwa hunwejbinów. Wkrótce około 20 min z nich zesłano do pracy na roli, a przewodniczący na IX zjeździe partii w kwietniu 1969 r. mógł już otwarcie i spokojnie cieszyć się swym zwycięstwem, wśród pochlebstw, które sięgnęły szczytu. Daleki Wschód 473 Odnotować należy, że okrucieństwa "rewolucji kulturalnej" nie przeszkodziły jej twórcom w zdobyciu pewnej popularności wśród intelektualistów Zachodu. Szczególnie w czasie studenckiej rewolty 1968 r. Słów zachwytu dla reżimu, który wprowadził krańcową militaryzację życia, drakońską dyscyplinę pracy i skrajnie purytańską obyczajowość seksualną, nie szczędzili zwłaszcza pacyfiści i hipisi. Zjawisku temu dopomagała zupełna niemal ignorancja w znajomości chińskich realiów na Zachodzie. Wzajemna zresztą, gdyż dostępne w ChRL źródła informacji nie dawały jej obywatelom niemal żadnej wiedzy o świecie zewnętrznym. Konflikt radziecko-chiński "Rewolucja kulturalna" zbiegła się z kulminacją konfliktu chińsko-sowie-ckiego. Wprawił on świat w zdumienie, aczkolwiek dojrzewał od chwili proklamowania ChRL. Główną przyczyną antagonizmu - prócz istniejących, lecz drugorzędnych różnic ideologicznych - była niechęć chińskich komunistów, nie szkolonych w Moskwie i nie zawdzięczających niczego Czerwonej Armii, do przyjęcia roli satelitów. Mimo pozornie bliskich i serdecznych stosunków z ZSRR Pekin już w 1955 r. doprowadził do opuszczenia przez Rosjan wydzierżawionych im przez Czang Kaj-szeka baz w Dairenie i Porcie Artura. Wkrótce pojawiły się oskarżenia o nikłe rozmiary - wbrew oficjalnym enuncjacjom - pomocy radzieckiej dla Chin. W latach 1950-1962 wyniosła ona 1,82 mld rubli, co stanowiło ledwie 13% sumy przeznaczonej przez Moskwę dla krajów bloku komunistycznego i było całkowicie niewspółmierne do rozmiarów ChRL. ZSRR nie poparł Chin w sporze z Indiami (o którym będzie mowa dalej), prowadził też z USA rozmowy zmierzające do uniknięcia III wojny światowej, a w niej Mao widział najpełniejszą możliwość zadania ostatecznego ciosu "zachodniemu imperializmowi". Wreszcie - co uznano za szczególny objaw braku zaufania - Związek Radziecki nie przekazał sojusznikowi przyrzeczonej wcześniej technologii atomowej. W odpowiedzi Pekin ostentacyjnie odmówił podpisania moskiewskiego układu o częściowym zakazie doświadczeń z bronią jądrową (1963 r.), określając go jako "największe oszustwo, które ma otumanić narody całego świata"; postulowane przez Kreml 474 Początki odprężenia 1963-1969 t ograniczenie liczby członków "klubu atomowego" oznaczało bowiem automatycznie trwałą degradację Chin do roli mocarstwa drugorzędnego. Także chruszczowowskie potępienie kultu Stalina oburzyło Mao, , forsującego w partii swój własny kult. j Stawką w sporze, ujawnionym światu przy okazji wymiany listów i i wzajemnych inwektyw między obu partiami w latach 1960-1963, była hegemonia w ruchu komunistycznym. Stronę chińską wzięła w nim jedynie Albania, widząca w zbliżeniu z Pekinem możliwość wyzwolenia się spod kurateli Kremla. Kulminacją konfliktu, w którym ChRL, prócz odchylenia od "prawdziwego" marksizmu-leninizmu, oskarżyła ZSRR o okupację ziem chińskich zdobytych ongiś przez carat, stała się konfrontacja zbrojna w marcu 1969 r. nad rzeką Ussuri, gdzie wojska obu stron stoczyły - przy użyciu lotnictwa i broni pancernej - regularny bój o l km2 mielizny (w rejonie wyspy Damanskij, do której Chińczycy rościli pretensje). Nawiasem mówiąc, walki te toczyły się w czasie pozostawania w mocy chińsko-radziec-kiego traktatu o przyjaźni i sojuszu. ZSRR utrzymywał wówczas nad granicą wschodnią trzydzieści trzy dywizje, a jego sztabowcy poważnie rozważali możliwość prewencyjnego uderzenia na chińskie wyrzutnie nuklearne. Próby zbliżenia z USA Realna groźba wojny z ZSRR skłoniła przywódców chińskich do wyciszenia coraz szkodliwszego w tej sytuacji konfliktu ze Stanami Zjednoczonymi. Do pojednania, a nawet porozumienia, dążył także Waszyngton, obserwujący z ulgą rozpad "bloku chińsko-radzieckiego". Na przeszkodzie wszakże stała - prócz wypowiedzi komunistów chińskich na temat USA i Zachodu w ogóle - tocząca się w sąsiedztwie ChRL wojna wietnamska. Dopiero początek rokowań paryskich, skądinąd potępianych przez Pekin jako "dogadywanie się z imperializmem", umożliwił rozpoczęcie tajnych negocjacji, zintensyfikowanych tzw. dyplomacją pingpongową (wymianą wizyt mającą za pretekst kontakty sportowe). Rozmowy te doprowadziły ostatecznie do "szoku Nixona", jak nazwano uściśnięcie dłoni Mao Tse-tunga przez przybyłego do Pekinu 21 lutego 1972 r. prezydenta USA i, w konsekwencji, do ustanowienia w stolicach obu krajów "misji łącznikowych" (wymianę ambasadorów utrudniał na Daleki Wschód 475 razie problem stosunków z Tajwanem). Rok wcześniej poparcie amerykańskie umożliwiło przyjęcie Chin do ONZ. W ten sposób położono kres długoletniej izolacji Pekinu na arenie międzynarodowej. Pełna do tej pory ataków na "amerykański imperializm" prasa chińska zarzucała mu odtąd głównie to, że nie jest dostatecznie antyradziecki. Cud gospodarczy na Tajwanie Ogarnięta chaosem "rewolucji kulturalnej" ChRL stanowiła ponure przeciwieństwo Tajwanu, który zamierzała "wyzwolić". Podjęte w tym celu próby, których kulminacją był rozpoczęty w sierpniu 1958 r. artyleryjski ostrzał podległych Czang Kaj-szekowi wysp Ouemoy i Matsu, zakończyły się jednak fiaskiem, zarówno wskutek postawy USA, jak i niechęci ZSRR do angażowania się w nieobliczalny konflikt z Waszyngtonem. Wydaje się zresztą pewne, że demonstracyjnie nagłaśniany przez Mao kryzys tajwański wymyślony został dla odwrócenia uwagi od jednoczesnego fiaska Wielkiego Skoku. Tajwańska Republika Chińska, licząca ledwie 36 tysięcy km2, rządzona była w sposób autorytarny. Od 1949 r. obowiązywał stan wyjątkowy ("specjalne prawo na czas komunistycznej rebelii"), a władze, obiecując nieustannie powrót na kontynent - czego się zresztą nigdy nie wyrzekły - zwlekały z przeprowadzeniem wyborów, przedłużając kadencję parlamentu wybranego w 1947 r. Lecz politycznemu autorytaryzmowi towarzyszyła całkowita wolność ekonomiczna, co przyniosło w rezultacie boom gospodarczy, zaćmiewający swym tempem sukces japoński. W ciągu czternastu pierwszych lat rządów Czanga potrojeniu uległa produkcja przemysłowa. Szybka reforma rolna, kontrastująca z kolektywizacją na kontynencie, na trwałe związała mieszkańców wyspy ze sprawą Kuomintangu. Tempo wzrostu przemysłowego przekraczało odtąd 10% rocznie, osiągając w 1974 r. imponującą liczbę 22,7%. Jeśli przyjmiemy wskaźnik produkcji w 1952 r. jako 100, w 1974 r. wyniósł on 783 dla sektora państwowego i aż 3950,5 dla prywatnego; udział tego ostatniego w całości produkcji wzrósł w omawianym czasie z 44% do 76%. Wyniki te były tym znamienniejsze, że rząd w Tajpej zmuszony był 476 Początki odprężenia 1W3-1969 przeznaczać 60% budżetu na obronę, utrzymując pod bronią 600 tysięcy ludzi. Autor cudu, Czang Kaj-szek, wobec ChRL pozostał do końca nieprzejednany, a potęga gospodarcza jego reżimu pozwoliła mu przetrwać ciosy, jakimi były wykluczenie Tajwanu z ONZ w 1971 r. i rozpoczęcie przez administrację Nixona rokowań z Pekinem, zmierzających do nawiązania stosunków dyplomatycznych. "Jesteśmy - oświadczył w 1971 r. - ostatnimi ludźmi na świecie, którzy wierzą jeszcze w antykomunizm, ale jest nam to obojętne". 6. Trzeci Świat Dekolonizacja w latach 1964-1980 Względny sukces polityczny i bezwzględny sukces gospodarczy Związku Południowej Afryki (od 1961 r. Republiki Południowej Afryki) przyczyniły się do utrwalenia stosunków kolonialnych w sąsiedztwie tego państwa. Pomoc RPA podtrzymała rządy białych w Rodezji Południowej i wsparła Portugalczyków w Angoli i Mozambiku. Rodezja Południowa wraz z Rodezją Północną i Niasą tworzyła wielką brytyjską jednostkę administracyjną pod nazwą Federacji Środkowo-Afrykańskiej, w której Brytyjczycy w połowie lat pięćdziesiątych zainicjowali bardzo ostrożne reformy konstytucyjne z zamiarem dopuszczenia Murzynów do władzy. Tempo przemian okazało się jednak dla Północnej Rodezji i Niasy niewystarczające i tamtejsze Afrykańskie Kongresy Narodowe wezwały ludność do oporu wobec Brytyjczyków. Próby rozwiązania narastającego konfliktu metodami policyjnymi nie dały rezultatu i w 1964 r. Rodezja Północna (jako Zambia) oraz Niasa (jako Malawi) otrzymały pełną niepodległość. Niewiele później niepodległość uzyskały posiadłości brytyjskie: Botswana (1966 r. - dawniej Beczuana), Lesotho (1966 r. - dawniej Basutoland) oraz Suazi (1968 r. - kraj znany również pod nazwą Ngwane). Kraje te - z racji położenia geograficznego - utrzymywały bardzo ścisłe związki z RPA - wskutek czego przez długi czas opinia międzynarodowa uważała ich suwerenność za fikcję. W przypadku Suazi pogląd ten nadal jest aktualny. 478 Początki odprężenia 1963-19(>9 Rządzący w Południowej Rodezji przedstawiciele 200 tysięcy żyjących tam białych osadników nie mieli zamiaru zadośćuczynić ani niepodległościowym żądaniom Afrykanów, ani demokratyzacyjnym postulatom Londynu. W 1965 r. kierowany przez lana Smitha rząd rodezyjski zerwał z Londynem i ogłosił jednostronną deklarację niepodległości. Społeczność międzynarodowa nie uznała jej jednak, a Commonwealth i ONZ odpowiedziały sankcjami gospodarczymi, które okazały się nieskuteczne. Opór czarnej większości mieszkańców Rodezji był wprawdzie powszechny, ale fatalnie ciążyło na nim rozbicie polityczne. Od 1963 r. na terenie Rodezji działały bowiem dwie duże organizacje murzyńskie: Afrykański Ludowy Związek Zimbabwe (ZAPU) z Joshua Nkomo na czele, popierana przez plemię Ndebele, oraz Afrykański Narodowy Związek Zimbabwe (ZANU) z Robertem Mugabe na czele, popierana przez plemię Shona. Obydwie organizacje w różnych okresach korzystały z radzieckiego poparcia. Po pierwszych próbach wszczęcia walki zbrojnej (lata 1965-1967), w których ZAPU i ZANU poniosły klęskę, doszło w Rodezji do sytuacji patowej, gdyż rząd lana Smitha wprawdzie był niezagrożony, ale biała Rodezja, stosująca politykę radykalnej segregacji rasowej, nie była w stanie osiągnąć wewnętrznej stabilizacji i pozostawała w izolacji na arenie międzynarodowej. Dopiero w 1979 r. z inicjatywy Margaret Thatcher, przy współudziale Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, udało się opracować akceptowany przez wszystkie strony konfliktu projekt przekazania władzy czarnym, na co biali zgodzili się pod warunkiem zagwarantowania im odpowiedniej liczby miejsc w rządzie i parlamencie. W wyniku wyborów na czele rządu stanął R. Mugabe, który 18 kwietnia 1980 r. ogłosił powstanie niepodległej Republiki Zimbabwe. Bardzo dramatyczny przebieg miał finał kolonialnego panowania Portugalczyków w Afryce. Stało się tak dlatego, że swoista ideologia kolonialna stanowiła jedną z podstaw doktryny politycznej Antonio de Oliveiry Salazara (1932-1968). Głosił on tezę o nierozerwalności wielowiekowego związku Portugalii i jej posiadłości zamorskich oraz o specjalnej cywilizacyjnej misji Portugalczyków, będących jakoby "ślepcami w sprawach rasy" (wolnymi od rasizmu). Energicznie realizowany program odnowy imperium pochłonął znaczne środki, jak Trzeci Świat 479 na możliwości tego ubogiego kraju, oraz skierował duży - zwłaszcza po II wojnie światowej - strumień osadników do Angoli i Mozambiku (ponad 400 tysięcy osób). Swoista reanimacja imperium dokonywana przez Salazara nie wystarczyła oczywiście, by mogło ono się oprzeć przemianom, jakie po 1945 r. zachodziły na świecie, niemniej posiadłości zamorskie miały dla niego i dla jego następcy Marcello Jose Caetano (1968-1974) podstawowe znaczenie. W marcu 1961 r. do działań partyzanckich w Angoli przystąpiła Ludowa Unia Angoli, z której w następnym roku powstał Narodowy Front Wyzwolenia Angoli (FNLA). Była to organizacja prozachodnia, mająca liczne powiązania z CIA. Równocześnie uaktywnił się istniejący od 1956 r. marksistowski Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli (MPLA) z Agostinho Neto na czele. W 1966 r. od FNLA oderwała się grupa Jonasa Savimbi, która powołała prężną organizację znaną jako Unia Narodowa na rzecz Pełnej Niepodległości Angoli (UNITA). UNITA korzystała początkowo z poparcia Chin, wkrótce jednak przyjęła orientację prozachodnia. Rozbicie ideologiczne i etniczne murzyńskich organizacji niepodległościowych (FNLA oparta na plemieniu Bakongo; MPLA na plemieniu Kimbundu zasiedlającym rejon stolicy Angoli Luandy; UNITA popierana przez plemię Owim-bundu) ułatwiło sytuację Portugalczykom, którzy do końca swej obecności w Angoli sprawowali nad nią pełną kontrolę. Większe sukcesy odnotowali Afrykanie na terenie Gwinei Portugalskiej, gdzie ruchem niepodległościowym kierowała marksistowska Afrykańska Partia Niepodległości Gwinei i Wysp Zielonego Przylądka (PAIGC) z Amilcarem Cabralem na czele. W wyniku toczonych od 1963 r. walk udało się PAIGC opanować ponad połowę terytorium Gwinei i we wrześniu 1973 r. proklamować Republikę Gwinei Bissau. Ciężkie walki objęły również niektóre prowincje Mozambiku, gdzie od 1964 r. przeciw panowaniu portugalskiemu walczył marksistowski Front Wyzwolenia Mozambiku (FRELIMO). Prawdziwy koniec imperium nastąpił jednak dopiero w 1974 r., gdy w wyniku bezkrwawej rewolucji obalono dyktaturę portugalską. W tym samym roku nowe władze Portugalii uznały powstańczy rząd Gwinei Bissau, a w następnym roku niepodległość uzyskały Angola, Mozambik, Wyspy Zielonego Przylądka oraz Wyspy Świętego Tomasza i Książęca. 480 Początki odprężenia 19«3-I9«9 W 1975 r. niepodległość proklamowała również spokojna do tej pory azjatycka posiadłość Portugalii, Wschodni Timor, gdzie władzę przechwycił Rewolucyjny Front Niepodległości Timoru (FRETILIN). 7 grudnia 1975 r., w kilka dni po proklamowaniu Demokratycznej Republiki Wschodniego Timoru, Indonezja, aspirująca do panowania nad całym Timorem, wysłała swe wojska do byłej posiadłości portugalskiej. Opór FRETILIN został krwawo stłumiony, a formalna inkorporacja Timoru Wschodniego do Indonezji nastąpiła w 1976 r. Hiszpania - inaczej niż Portugalia - potrafiła rozstać się ze swoimi posiadłościami zamorskimi bez zbędnych strat. W 1968 r. niepodległość otrzymała wyspa Femando Po i terytorium Rio Muni, które stworzyły Gwineę Równikową. Znacznie dłużej, bo aż do 1975 r. zarządzali Hiszpanie na obszarze Sahary Zachodniej (dawniej Rio de Oro), gdzie w 1972 r. rozpoczęła się eksploatacja bogatych złóż fosfatów, a jednocześnie ujawnił się słaby początkowo Front Ludowy Wyzwolenia Sahary i Rio de Oro (POLISARIO). W grudniu 1975 r. na mocy odpowiednich układów Hiszpanie przekazali Saharę Zachodnią pod administrację Maroka i Mauretanii, która jednak wkrótce wycofała się z powierzonych sobie terenów pozostawiając je Maroku. W lutym 1976 r. Front POLISARIO, popierany przez ogół tubylczej ludności, proklamował powstanie Arabskiej Demokratycznej Republiki Sahary, która uzyskała wsparcie Algierii pominiętej w podziale łupów po Hiszpanach. Był to początek zaciętej wojny domowej. Szansę na jej zakończenie pojawiły się dopiero na początku 1989 r., gdy rząd w Rabacie zgodził się na rozmowy w sprawie przeprowadzenia pod auspicjami ONZ referendum na temat przynależności Sahary Zachodniej. Wprawdzie planowane referendum znacznie się odwlekło, jednak od 1991 r. na terenie Sahary Zachodniej zapanował rozejm. Na marginesie warto wspomnieć, że w 1977 r. Francja nadała niepodległość jednej z ostatnich swoich posiadłości afrykańskich, Dżibuti (do 1958 r. Somali Francuskie, następnie Francuskie Terytorium Afarów i Issów), utrzymała jednak w tym ważnym punkcie strategicznym swoje bazy wojskowe. Z chwilą objęcia rządów w Rodezji/Zimbabwe przez czarną większość jedynym krajem Afryki pozostającym w stanie kolonialnej zależności była Namibia. Trzeci Świat 481 Indie, Pakistan, Bangladesz, Sri Lanka w okresie powojennym Jawaharlal Nehru sprawował urząd premiera Indii od 1947 r. do śmierci w 1964 r. Jego politykę społeczną i gospodarczą, nawiązującą do socjalistycznych koncepcji (z takimi elementami, jak upaństwowienie przemysłu ciężkiego, plany pięcioletnie, częściowa reforma rolna), cechował brak dogmatyzmu i umiarkowanie. Wielkie uznanie przyniosła mu poprawa sytuacji kobiet (1955 r.) i zakaz dyskryminowania kasty "niedotykalnych". Za jego rządów Indiom udało się podwoić produkcję przemysłową i poważnie zwiększyć produkcję żywności. I chociaż wielki przyrost demograficzny Indii niweczył wzrost gospodarczy epoki Nehru, to jednak przywódca ten stał się symbolem możliwości Trzeciego Świata, a jako jeden z filarów ruchu niezaan-gaźowanych zyskał sobie wielki autorytet międzynarodowy. Mniej udana była indyjska polityka zagraniczna w odniesieniu do sąsiadów. W 1954 r. doszło do zawarcia układu o współpracy między Indiami i Chinami, przy czym jednym z jego następstw była rezygnacja Indii z odziedziczonych po Brytyjczykach praw do Tybetu. Mimo tej uległości już w latach 1959-1962 na pograniczu chińsko-indyjskim pojawił się poważny konflikt. Był on wynikiem zarówno ciągnącego się od 1956 r. sporu na temat przebiegu linii granicznej w Himalajach, jak i stopniowo narastającego, głębszego antagonizmu pomiędzy obydwoma krajami. W marcu 1959 r., po klęsce antychińskiego powstania w Tybecie, na terenie Indii schronił się dalajlama. W tym samym roku, gdy w stosunkach radziecko-chińskich wystąpiły wyraźne już wówczas napięcia, Indie uzyskały znaczną pomoc gospodarczą od ZSRR. Rozwijające się w tych warunkach napięcia chińsko-indyjskie wywoływali Chińczycy, budując na nie zamieszkanych i przez nikogo do tej pory nie administrowanych (aczkolwiek na mapie należących do Indii) obszarach Aksai Chin strategiczną drogę, która połączyła chińskie prowincje Sinkiang i Tybet. W 1959 r. doszło w tym rejonie do wielu poważnych incydentów granicznych. Pomimo długich negocjacji chińsko-indyjskich, w czasie których Chiny oferowały Indiom znaczne ustępstwa w innych rejonach pogranicza, wskutek twardej postawy Nehru nie osiągnięto kompromisu. 31 - Najnowsza historia świata 482 Początki odprężenia 19<3-1%9 Po demonstracji siły, jaką w 1961 r. było zbrojne zajęcie portugalskich enklaw w Indiach (Goa, Diu i Daman), armia indyjska podjęła w czerwcu 1962 r. nieudaną próbę zdobycia Aksai Chin. Walki rozszerzały się w ciągu następnych miesięcy, aż do połowy listopada 1962 r., kiedy to Chińczycy przeprowadzili krótką, ale energiczną ofensywę, która zadała klęskę wojskom indyjskim, broniącym dostępu do prowincji Assam wzdłuż tzw. linii MacMahona. Osiągnąwszy ten sukces Chińczycy 21 listopada 1962 r. ogłosili jednostronne zawieszenie broni, wycofali się z obszarów zajętych w ostatniej fazie walk, zwrócili jeńców i zdobyty sprzęt. Indie nie pogodziły się jednak z narzuconą zmianą przebiegu granicy i jeszcze wielokrotnie dochodziło tam do incydentów. Ubocznym skutkiem tego konfliktu był nowy etap w zbliżeniu między New Delhi i Moskwą oraz początek intensywnych zbrojeń indyjskich. Pakistan w pierwszej dekadzie swojej niepodległości nie osiągnął oczekiwanej stabilności i nie odnotował znaczącego postępu gospodarczego. Doprowadziło to 7 października 1958 r. do ogłoszenia stanu wyjątkowego i objęcia władzy przez generała Mohammeda Ayub Khana. W ciągu dziesięciu lat rządów udało mu się zmniejszyć korupcję, zrealizować udany program pobudzania eksportu oraz przeprowadzić umiarkowaną reformę rolną, dzięki której wzrosła produkcja żywności. Pozycja Ayub Khana uległa zachwianiu, gdy wykorzystując trwające od kwietnia 1965 r. utarczki graniczne z Hindusami, podjął próbę wywołania powstania w Kaszmirze, czym sprowokował silną kontrofensywę wojsk indyjskich. Walki zakończył rozejm tymczasowy, podpisany 23 września 1965 r. Stałe porozumienie zawarte zostało dzięki pośrednictwu dyplomacji ZSRR. Odpowiedni układ podpisano w Taszkiencie w styczniu 1966 r. Tuż po uroczystości w stolicy Kazachstanu śmiertelny atak serca powalił Lala Bahadura Shastri, następcę Nehru na stanowisku premiera Indii. Jego miejsce zajęła córka Nehru, Indira Gandhi. W 1969 r. Ayub Khan usunięty został przez armię ze stanowiska. Zaczął się powolny powrót Pakistanu do demokracji. Jego zakończeniem były wybory parlamentarne w grudniu 1970 r. Absolutną większość zdobyła w nich wschodniopakistańska Liga Awami z prawnikiem Mudżibur Rahmanem na czele, która głosiła hasło federaliza- Trzeci Świat 483 cji Pakistanu. W tej sytuacji urzędujący wojskowy prezydent Yahya Khan oraz Zulfikar Ali Bhutto, przywódca Partii Ludowej, która wygrała wybory w Pakistanie Zachodnim, zdecydowali nie dopuścić do zwołania parlamentu. 25 marca 1971 r. armia ogłosiła w Pakistanie Wschodnim stan wyjątkowy i aresztowała przywódców Ligi Awami. Towarzyszące temu represje pociągnęły za sobą nie mniej niż milion ofiar śmiertelnych, dziesięć milionów uchodźców schroniło się w Indiach. 26 marca 1971 r. pozostali na wolności politycy Ligi, mając zapewnione poparcie Indii, proklamowali niepodległość Banglade-szu. Przeciągającą się wojnę domową przerwała 3 grudnia 1971 r. (w rzeczywistości rozpoczęta 22 listopada) inwazja wojsk indyjskich na Bangladesz, połączona z równoległymi operacjami na terenie Pakistanu Zachodniego. Wojna zakończyła się kompletną klęską Pakistanu, którego wojska walczące w Bangladeszu skapitulowały 16 grudnia 1971 r. W okresie narastającego kryzysu pakistańskiego Indie zawarły dwudziestoletni układ o przyjaźni i współpracy z ZSRR. Zwycięstwo nad Pakistanem oznaczało szczyt powodzenia Indiry Gandhi, która do tej pory z powodzeniem kontynuowała politykę ojca. Od 1971 r. w kraju wzrastało niezadowolenie, spowodowane licznymi niedemokratycznymi posunięciami rządu, korupcją w otoczeniu premiera, a także daleko posuniętym woluntaryzmem w polityce społecznej, czego symbolem stała się kierowana przez syna Indiry Gandhi, Sunjaia, propaganda i praktyka sterylizacji, mająca powstrzymać olbrzymi przyrost demograficzny ludności. Dochodziło w jej toku do stosowania przemocy i nadużyć na masową skalę. Kryzys polityczny wybuchł, gdy w 1975 r. opozycji udało się udowodnić oszustwa wyborcze rządzącej Partii Kongresowej. Zobowiązana do ustąpienia Indira Gandhi ogłosiła stan wyjątkowy, a policja aresztowała tysiące osób, w tym wielu członków parlamentu włącznie z przywódcą opozycji Morarji Desaiem. W 1977 r., po przegraniu kolejnych wyborów, Indira Gandhi podała się do dymisji, a władzę w kraju objął Morarji Desai oraz kierowana przez niego partia Janata. Rząd ten okazał się wyjątkowo nieudolny i przetrwał zaledwie do początku 1980 r., kiedy to Indira Gandhi odniosła olbrzymi sukces wyborczy i powróciła na stanowisko premiera. Ostatnia faza jej rządów upłynęła pod znakiem piętrzących 484 Początki odprężenia 1963-1969 się trudności gospodarczych i narastających napięć na tle religijnym i etnicznym. W pierwszej połowie lat osiemdziesiątych szczególnie niebezpieczna okazała się działalność radykalnych Sikhów, którzy domagali się utworzenia na terenie stanu Pendżab niezależnego państwa, a żądania swoje popierali niezwykle brutalnymi akcjami terrorystycznymi. Chwiejna postawa rządu i lokalnej administracji sprawiła, że wiosną 1984 r. sytuacja w Pendżabie wymknęła się spod kontroli władz indyjskich. 6 czerwca 1984 r. na rozkaz rządu wojsko zdobyło sanktuarium, a zarazem główną bazę terrorystów, Złotą Świątynię w mieście Amritsar. W odwecie 31 października 1984 r. sikhijscy członkowie ochrony osobistej zastrzelili Indirę Gandhi. Trudną spuściznę po matce przejął Rajiv Gandhi, który od 1983 r. kierował Partią Kongresową. I chociaż nie był on w stanie zaproponować nowych idei, dał się poznać jako polityk umiarkowany i stosunkowo zręczny. Najpoważniejszym problemem międzynarodowym, z jakim zetknął się Rajiv Gandhi, był konflikt cejloński. Niepodległy Cejlon uważany był początkowo za wzorowy kraj pod względem stabilności politycznej i konsekwentnego rozwoju gospodarczego. Jednak już od 1956 r., kiedy do władzy doszedł Solomon Bandaranaike i Socjalistyczna Partia Wolności Sri Lanki, sytuacja zaczęła się komplikować. Bandaranaike nie tylko wprowadził liczne elementy gospodarki socjalistycznej, lecz zainicjował również nacjonalistyczny, popierający większość syngaleską kurs w polityce wewnętrznej. Był on skierowany przeciw pochodzącej z południowych Indii mniejszości tamilskiej, która stanowi około 18% mieszkańców kraju i zamieszkuje północne i częściowo wschodnie rejony wyspy. Po śmierci Solomona Bandaranaike w 1959 r. politykę jego z wielką energią kontynuowała wdowa Sirimavo Bandaranaike. W 1972 r. nadała ona państwu nową nazwę: Ludowo-Demokratyczna Republika Sri Lanki. Gdy na początku lat siedemdziesiątych na konflikt etniczny nałożyły się skutki kryzysu gospodarczego, w Sri Lance uaktywniły się dwie potężne organizacje terrorystyczne. Był to lewacki, a zarazem nacjonalistycznie syngaleski Ludowy Front Wyzwolenia i ultrana-cjonalistyczne Tygrysy Wyzwolenia Tamil Ealam (wolnego państwa tamilskiego), powszechnie znane jako Tamilskie Tygrysy. Tamilskie "J Trzeci Świat 485 Tygrysy co najmniej od początku lat osiemdziesiątych korzystały z wszechstronnego poparcia Indii, w których stan Madras zamieszkany jest głównie przez Tamilów. Terroryzm praktykowany przez obydwie te organizacje zalicza się do najokrutniejszych na świecie. W 1977 r. wybory w Sri Lance wygrał prawicowy polityk Junius Jayewardene, który bezskutecznie próbował rozwiązać konflikt etniczny metodami politycznymi, a gdy to się nie udało - militarnymi. Gdy w czerwcu 1987 r. armia Sri Lanki przystąpiła do regularnej ofensywy na rejony zamieszkiwane przez Tamilów, nastąpiła energiczna interwencja premiera Indii Rajiva Gandhiego. Przy jego pośrednictwie wypracowano plan pokojowy, na mocy którego Tamilowie mieli otrzymać szeroką autonomię w zamieszkanych przez siebie prowincjach. Plan przewidywał ponadto wkroczenie armii indyjskiej jako gwaranta jego realizacji. Pod naciskiem Gandhiego proponowane warunki przyjęły w sierpniu 1987 r. nawet Tamilskie Tygrysy, już jednak w październiku tego roku doszło z ich winy do zerwania rozejmu. Pomimo iż w tej fazie konfliktu i walki z Tamilskimi Tygrysami zaangażowana była studwudziestotysięczna armia indyjska, dopiero po roku udało jej się zepchnąć terrorystów do defensywy. W 1989 r. siły rządowe zniszczyły syngaleski Ludowy Front Wyzwolenia, dzięki czemu zarysowała się możliwość wycofania ze Sri Lanki wojsk indyjskich. Nastąpiło to 24 marca 1990 r. Zanim do tego doszło, wybory w Indiach w listopadzie 1989 r. wygrał prawicowy Front Janata, mający liczne powiązania z fun-damentalistami hinduistycznymi i posługujący się podczas kampanii wyborczej frazeologią religijną. Na czele rządu stanął Yishwanath Pratap Singh. Pokonany w wyborach Rajiv Gandhi zginął 21 maja 1991 r. w zorganizowanym przez Tamilów zamachu bombowym. Rządy Singha trwały niespełna rok, ponowne wybory w 1991 r. wygrała Partia Kongresowa, a rządy w kraju objął Narashima Rao, kończąc bardzo niespokojną dekadę w powojennej historii Indii. Pakistan szybko otrząsnął się po katastrofie militarnej w wojnie z Indiami w 1971 r. Była to zasługa Zulfikara Ali Bhutto, który przejął władzę od generała Yahia Khana tuż po zakończeniu wojny. Bhutto kontynuował reformę rolną, pobudzał produkcję oraz wprowadzał elementy nowoczesnego systemu opieki społecznej, co nadało jego 486 Początki odprężenia 1963-1969 rządom pewien rys lewicowości. Ponowne zwycięstwo wyborcze Partii Ludowej Bhutto w wyborach 1977 r. wywołało gwałtowną reakcję prawicy i ugrupowań islamskich, w wyniku czego 5 lipca 1977 r. władzę w kraju przejął generał Zia ul-Haq. Bhutto został uwięziony i skazany na śmierć. Pomimo ostrych protestów za granicą i w kraju wyrok wykonano w 1979 r. Ani okoliczności objęcia władzy przez Zia ul-Haqa, ani wyraźna islamizacja życia społecznego nie doprowadziły do izolacji Pakistanu. Przyczyniła się do tego radziecka interwencja w Afganistanie, podczas której Pakistan, jako jedyne państwo w tej części świata, prowadził politykę antykomunistyczną, godząc się na zakładanie na swym terytorium baz operacyjnych większości afgańskich organizacji powstańczych i otwierając swoje granice dla milionów uchodźców z północy. Tego rodzaju polityka spowodowała, że do Pakistanu popłynął szeroki strumień amerykańskiej pomocy gospodarczej i wojskowej, która kraj ten wzmocniła tak dalece, że od połowy łat osiemdziesiątych mógł on przystąpić do realizacji programu atomowego (istniał on co najmniej od 1987 r.) i rakietowego i - w konsekwencji - rzucić wyzwanie głównemu konkurentowi w tym regionie świata, Indiom, które już od 1974 r. posiadały własną broń atomową. 17 sierpnia 1988 r., kiedy Zia ul-Haq znalazł się u szczytu powodzenia i popularności, zginął w katastrofie lotniczej, będącej najprawdopodobniej wynikiem zamachu. W wyborach rozpisanych na listopad 1988 r. przez tymczasowe władze państwa zwycięstwo odniosła Partia Ludowa kierowana przez córkę Zulfikara Ali Bhutto, Benazir Bhutto. Rządowi jej odmówiły jednak swego poparcia nie tylko potężna armia, ale również niektóre prowincje (Pendżab, Beludżystan), w związku z czym upadł on w sierpniu 1990 r. Następny cywilny prawicowy rząd Nawaza Sharifa wysunął oryginalny w warunkach Trzeciego Świata program liberalizacji gospodarki, nie dane było mu jednak wcielić go w życie, gdyż już w 1993 r. w kolejnych wyborach zwyciężyła Benazir Bhutto. Twórca Bangladeszu premier Mudżibur Rahman, pomimo ponownego, znacznego zwycięstwa wyborczego w 1973 r., po upływie roku ogłosił w kraju stan wyjątkowy, a w 1975 r. mianował się prezydentem kraju. Ten islamski socjalista z przekonania uznał, że tylko dzięki Trzeci Świat 487 nadzwyczajnym prerogatywom będzie mógł zmierzyć się z ogromnymi problemami społecznymi i gospodarczymi Bangladeszu, do których należała eksplozja demograficzna, wadliwa struktura rolna i całkowita zależność od importu żywności (w dużej części przekazywanej jako pomoc humanitarna). Mudżibur Rahman zdołał zaledwie zainicjować podstawowe zmiany niezbędne dla realizacji swego programu, gdy w sierpniu 1975 r. zginął podczas wojskowego zamachu stanu. Po okresie chaosu władzę w Bangladeszu w 1977 r. objął generał Ziaur Rahman, który - pomimo iż reprezentował orientację prawico-wo-nacjonalistyczną - kontynuował z powodzeniem reformy poprzednika (reforma rolna, program kontroli urodzeń, popieranie przemysłu). Ziaur Rahman zamordowany został w 1981 r. podczas kolejnego puczu. Po wielomiesięcznych walkach władzę objął generał Mohammed Erszad. W latach 1986 i 1988 odniósł on dwa kolejne zwycięstwa wyborcze nad partiami opozycyjnymi, w tym Ligą Awami, kierowaną przez Hasinę, córkę Mudżibura Rahmana. Rządy Ershada cechował zwrot w prawo, polegający na preferowaniu prywatnego sektora gospodarki. Generał Erszad ustąpił w grudniu 1991 r., co zapoczątkowało proces demokratyzacji w Bangladeszu. 7. Ameryka Łacińska 1963-1970; rosnąca rola armii Umocnienie rządów komunistycznych na Kubie oraz aktywizacja lewicowej guerilli w wielu krajach latynoamerykańskich zmusiło Stany Zjednoczone do przeciwdziałania tym niekorzystnym dla nich tendencjom. Na arenie dyplomatycznej Waszyngton starał się odizolować Kubę. Pod jego naciskiem w sierpniu 1960 r. Organizacja Państw Amerykańskich podjęła antykubańską rezolucję, a w rok później Kuba wykluczona została z przyjętego przez OPA, a zaproponowanego przez administrację Kennedy'ego programu "Sojusz dla postępu", następnie zaś, w styczniu 1962 r., Kubę w ogóle wykluczono z OPA. Dwa lata później zalecone zostało decyzją ministrów spraw zagranicznych OPA zerwanie stosunków dyplomatycznych i handlowych z Kubą - przy sprzeciwie Meksyku. "Sojusz dla postępu" był programem rozwoju gospodarczego Ameryki Łacińskiej, ogłoszonym 13 marca 1961 r. przez prezydenta J. F. Kennedy'ego. Jego celem było zahamowanie socjalizmu w Ameryce Łacińskiej przez popieranie liberalnych reform, wspieranie rozwoju i modernizacji gospodarki oraz promowanie demokracji jako jedynego godnego XX w. ustroju politycznego. Realizacja tego programu natrafiła jednak na szereg trudności, wynikających ze szczupłości środków finansowych przeznaczonych na ten cel oraz z układu stosunków w krajach latynoamerykańskich. Trudności pogłębiała ponadto niewydolność organizacyjna "Sojuszu dla postępu" oraz brak koordynacji planów rządowych. W marcu 1964 r. anulowano doktrynę Kennedy'ego o uznawaniu wyłącznie rządów wyłonionych demo- Ameryka Łacińska 190-1971) 489 kratycznie i zastąpiono ją doktryną Johnsona o poparciu dla reżimów sprzyjających interesom USA. Latynoamerykańska polityka administracji Johnsona oparta była bezpośrednio na antykomunizmie oraz determinacji, by nie dopuścić do powstania "drugiej Kuby", i nie zajmowała się demokratycznymi i ogólnohumanitamymi ideami poprzednika. Po rozwiązaniu "kryzysu rakietowego" Kuba stała się głównym antagonistą USA na półkuli zachodniej, kwestionującym polityczną, militarną i kulturową dominację Stanów Zjednoczonych. Przekonanie o istnieniu w krajach Ameryki Łacińskiej tendencji i warunków rewolucyjnych ożywiało politykę Kuby w latach sześćdziesiątych. Sformułowana przez "Che" Guevarę teoria "ogniska rewolucji" zakładała utworzenie awangardy rewolucjonistów, którzy porwaliby masy do powstania i przejęcia władzy po wygranej wojnie partyzanckiej. Rewolucjoniści kubańscy w ramach "strategii kontynentalnej" pomagali w tworzeniu ruchów partyzanckich w wielu krajach latynoamerykańskich. Dzięki kubańskiej pomocy materialnej, wojskowej i technicznej silne ruchy rewolucyjne pojawiły się w Wenezueli, Kolumbii, Peru, Boliwii, Ameryce Środkowej, jednakże w końcu lat sześćdziesiątych zostały rozbite lub osłabione. Symbolicznym wyrazem niepowodzenia "strategii kontynentalnej" była śmierć "Che" Guevary w wojnie partyzanckiej w Boliwii (8 października 1967 r.). Antykubańska alergia administracji Johnsona objawiła się ostrą reakcją na rozwój wydarzeń w Republice Dominikańskiej. Zabójstwo karaibskiego satrapy Rafaela Trujillo w maju 1961 r. położyło kres trwającej od 1930 r. skrajnie represyjnej dyktaturze. W wyborach 20 grudnia 1962 r. zwyciężył działacz Dominikańskiej Partii Rewolucyjnej (PRD), Juan Bosch. Zainicjowane przezeń reformy (legalizacja partii lewicowych, swoboda ruchu związkowego, reforma rolna, rozdział państwa od Kościoła, socjalliberalna konstytucja) zostały przerwane 25 września 1963 r. w wyniku zamachu stanu dokonanego przez wojsko. Polityka junty wojskowej napotkała jednak rosnący opór społeczny. W obliczu postępującego chaosu, grupa lewicujących młodych oficerów związana z PRD w kwietniu 1965 r. rozpoczęła rewoltę, domagając się powrotu Boscha. Wybuchła wojna domowa. W reakcji na nią w dniu 29 kwietnia na mocy rezolucji OPA nastąpiła 490 Początki odprężenia liM.3-1969 interwencja sił międzyamerykańskich, zdominowanych przez kontyngent wojsk USA liczący 20 tysięcy żołnierzy, które doprowadziły do zakończenia walk. Wybory przeprowadzone w czerwcu 1966 r. pod nadzorem sił międzyamerykańskich wygrał centroprawicowy polityk Joaqum Balaguer, związany uprzednio z reżimem Trujillo. Pokonawszy Boscha, rządził on do 1978 r. Napięcia polityczne, podsycane trudnościami ekonomicznymi, problemami społecznymi oraz aktywizacją ugrupowań lewicowych, wystąpiły również w innych krajach Ameryki Łacińskiej. Lokalne elity uznały, że chaosowi i gwałtownym zmianom społecznym może zapobiec oddanie władzy w ręce armii - i rozpoczęły realizację tego zamierzenia. Fala przewrotów wojskowych rozpoczęła się w Ekwadorze (1963 r.), by następnie ogarnąć Brazylię i Boliwię (1964 r.), Argentynę (1966 r.), Peru i Panamę (1968 r.). Wojskowe dyktatury umocniły swe rządy w Nikaragui, Salwadorze, Gwatemali, Hondurasie, Haiti, Paragwaju, zmierzając w ten sposób do zachowania istniejącego porządku i ochrony interesów elit oligarchiczno-wojskowych. Rządy armii cechowały się wszędzie represyjnością, ograniczeniem swobód obywatelskich, nagminnym łamaniem praw człowieka, korupcją i bezprawiem. Nie inaczej działo się w Argentynie i Brazylii, gdzie "nowoczesne" rządy wojskowe zamierzały opanować kryzys społecz-no-polityczny, zapewnić modernizację i rozwój gospodarczy oraz wzmocnić pozycję kraju na arenie międzynarodowej. Działania te odniosły początkowy sukces jedynie w Brazylii. Strategia intensywnego wzrostu gospodarczego, forsowana od 1967 r., przyniosła w kolejnych pięciu latach średni wzrost produktu krajowego o 10,3% rocznie. "Cud brazylijski" zakończył się jednak równie szybko, jak rozpoczął. W Peru i w Panamie do władzy doszli wojskowi o orientacji narodowo-populistycznej i anty amerykańskiej. W sferze społeczno--ekonomicznej zapoczątkowali szereg reform, mających na celu zwiększenie roli państwa w gospodarce oraz poszerzenie jego funkcji socjalnych, co nie zakończyło się jednak sukcesem. W latach sześćdziesiątych rozwinięte zostały plany integracji gospodarczej. W 1960 r. powstało Stowarzyszenie Wolnego Handlu Ameryki Łacińskiej (ALALC), grupujące większość krajów regionu. Miało ono dążyć do stopniowego znoszenia ograniczeń w handlu Ameryka Łacińska 1963-1970 491 między krajami latynoamerykańskimi. Jednocześnie utworzono kilka organizacji subregionalnych. Pierwszą z nich był Wspólny Rynek Środkowoamerykański (MCCA), powołany w 1960 r. przez Nikaraguę, Gwatemalę, Honduras i Salwador (w 1963 r. dołączyła Kostaryka) dla rozwoju współpracy gospodarczej, promowania handlu i inwestycji. W 1969 r. utworzona została Grupa Andyjska, zrzeszająca Kolumbię, Peru, Ekwador, Boliwię, Chile (do 1976 r.) oraz Wenezuelę (od 1974 r.). W latach sześćdziesiątych doszło do wydarzeń o przełomowym znaczeniu dla Kościoła latynoamerykańskiego. Z inspiracji II Soboru Watykańskiego (1962-1965) zwołana została w kolumbijskim mieście Medellfn Konferencja Biskupów Latynoamerykańskich (CELAM) w 1968 r. Miała ona doprowadzić do nowej, bardziej aktywnej obecności Kościoła w przemianach Ameryki Łacińskiej. W czasie jej obrad położono szczególny nacisk na potrzebę sprawiedliwości społecznej i respektowania podstawowych praw człowieka, wzywano wiernych do organizowania się i prowadzenia akcji uświadamiania jako przeciwwagi dla władzy państwowej. Tezy te podjęło wielu księży, którzy bezpośrednio stykali się z terrorem i brutalnością armii, nagminnym łamaniem prawa, nędzą i eksploatacją ubogich. Doktrynalnej motywacji dla takich działań dostarczyli niektórzy europejscy i latynoamerykańscy teologowie. Uważali oni, że istniejące formy ustrojowe dążą do maksymalnego zniewolenia człowieka i podporządkowania go celom systemu. Jedynym sposobem przeciwdziałania temu jest radykalne przekształcenie struktur społeczno-politycznych, stworzenie nowego ładu. Ten nurt myślenia i rozumienia posłannictwa kapłańskiego zwany "teologią wyzwolenia" szybko zdobył wielu zwolenników w Ameryce Łacińskiej. Jednocześnie był krytykowany przez Stolicę Apostolską, głównie z racji wkomponowania w naukę społeczną, reprezentowaną przez autorów tej doktryny, elementów filozofii marksistowskiej. Pod wpływem przesłania Konferencji CELAM szybko rozwijała się sieć podstawowych wspólnot eklezjalnych, które organizowały ludność wokół idei teologii wyzwolenia, a w miarę rozwoju wydarzeń włączały się w działalność opozycyjną i walkę zbrojną. Początkowo działo się to w Boliwii i Kolumbii, a następnie (w latach siedemdziesiątych) w Nikaragui i Salwadorze. IV. Detente 1969-1979 l. Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu Stany Zjednoczone 1968-1980: w cieniu Wietnamu Wojna w Wietnamie miała olbrzymi wpływ na wewnętrzną i międzynarodową sytuację USA. Rozpoczęła się ona, gdy Stany Zjednoczone osiągnęły szczyt swej potęgi gospodarczej, a społeczeństwo odczuwało wyraźnie wzrost stopy życiowej. Kiedy natomiast dobiegła końca, po raz pierwszy w XX w. w budżecie USA pojawił się ujemny bilans płatniczy (lata 1971, 1972), dolar tracił z roku na rok na wartości, a przewaga technologiczna i dynamika gospodarki amerykańskiej w stosunku do Japonii i Europy Zachodniej zaczęła maleć. I chociaż wydatki wojskowe, aczkolwiek olbrzymie, nie stanowiły głównej przyczyny kryzysu, to jednak ograniczały one pole manewru, powodując napięcia w wielu innych dziedzinach życia kraju. Konflikt indochiński rozgrywał się pod bacznym okiem mediów, była to pierwsza wojna, którą Amerykanie mogli oglądać nieomal bezpośrednio na ekranach swych telewizorów. Konfrontacja wzniosłych celów, jakie wyznaczył sobie rząd USA, angażując się w konflikt po stronie Południowego Wietnamu, z codziennym obrazem cierpień cywilnej ludności i nie zawsze godnym pozazdroszczenia losem własnych żołnierzy, z informacjami o korupcji, narkomanii i przestępstwach wojennych wywołała głęboki kryzys zaufania do systemu politycznego Stanów Zjednoczonych. Pozostawiła ponadto głęboki i długotrwały uraz w świadomości znacznej części społeczeństwa amerykańskiego. Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 495 Kryzys ów dotknął przede wszystkim młodą generację. Przeszło 500 tysięcy młodych ludzi weszło w konflikt z prawem, unikając rejestracji w biurach poborowych, 5000 osób, uchylając się od służby wojskowej, wyemigrowało z USA (głównie do Kanady i Szwecji), 25 tysięcy żołnierzy zdezerterowało. Powszechne były demonstracje antywojenne, niekiedy o bardzo gwałtownym przebiegu, jak np. w sierpniu 1968 r. podczas przedwyborczej konwencji Partii Demokratycznej w Chicago lub w listopadzie 1969 r. w Waszyngtonie. Tylko niewielka część niezadowolonej młodszej generacji angażowała się czynnie w zmianę polityki, czy to przez popieranie (notabene bezskuteczne) kampanii wyborczych nastawionych antywojennie kandydatów do Białego Domu (Eugene McCarthy, Robert F. Kennedy, George McGovem), czy też przez organizowanie oporu wobec służby wojskowej lub akcje pararewolucyjne i terrorystyczne (w zalążku) lub nawet tak łagodne i pośrednie działania, jak powstały wówczas ruch konsumencki, propagujący kontrolę handlu i usług przez czynniki społeczne. Większość niezadowolonych przejawiała aktywność uczestnicząc w szerokim i niezmiernie zróżnicowanym ruchu nazywanym kontrkul-turą. Rekrutował on swoich zwolenników głównie spośród białej młodzieży (najczęściej uczącej się i studiującej) z warstw średnich i wyższych. Najbardziej charakterystycznym jego elementem stał się ruch hipisowski, w ramach którego próbowano budować utopijne społeczeństwo bezkonfliktowe, nie znające problemów konkurencji i rywalizacji, wolne od konsumpcyjnego stosunku do życia itd. Dla osiągnięcia tego celu odrzucano zastane normy społeczne, obyczajowe, wszelkie tabu (zwłaszcza w zakresie seksu). Inspirację znajdowano w anarchizmie, mistyce Dalekiego Wschodu i sztuce, posiłkując się narkotykami i środkami odurzającymi. Największą manifestacją hipi-sowskiej subkultury stało się sławne Woodstock Musie and Art Fair, które w sierpniu 1969 r. zgromadziło ponad 300 tysięcy uczestników. W klimacie tym zwiększała się również aktywność grup kolorowych, Murzynów, Indian i ludności pochodzenia meksykańskiego (fhicanos). Szczególnie radykalny okazał się murzyński ruch protestu. Gdy 4 kwietnia 1968 r. zamordowany został w Memphis charyzmatyczny przywódca Martin Luther King, jego - w niemałym stopniu udana - działalność na rzecz integracji rasowej i praw Murzynów 496 Detente 19S9-19J9 zakwestionowana została przez młodszą część tej społeczności. Zapatrywała się ona pesymistycznie na szansę rzeczywistego zrównania praw i prawdziwą integrację z białymi, wolała więc formułować utopijne programy alternatywnego czarnego społeczeństwa. Takie organizacje, jak Czarni Muzułmanie i Czarne Pantery, reprezentowały pogłębiający się murzyński nacjonalizm. Posługiwały się one niekiedy metodami miejskiej partyzantki i oskarżane było o koneksje komunistyczne. Od połowy lat sześćdziesiątych w murzyńskich dzielnicach wielu miast wybuchały rozruchy, podczas których padali liczni zabici i dochodziło do zniszczeń na wielką skalę. W atmosferze ogromnego napięcia rozpoczęła się prezydencka kampania wyborcza 1968 r. Już na wstępie wycofał się z niej Lyndon B. Johnson, urzędujący prezydent znienawidzony przez młodzież jako sprawca wojny, który jednak - o czym się często zapomina - zrealizował wiele z wizjonerskiego programu Johna F. Ken-nedy'ego w zakresie likwidacji dyskryminacji rasowej, opieki nad najuboższymi, sanacji zaniedbanych dzielnic wielkich miast, pomocy dla uboższych regionów itd. Kandydatem Partii Demokratycznej został bezbarwny Hubert H. Humphrey. Przeciw niemu wystąpił republikanin Richard Nixon, polityk niezmiernie doświadczony (wiceprezydent w latach 1953-1961), oraz ultrakonserwatywny George C. Wallace. Wybory wygrał Nixon, na którego głosowało nieco więcej wyborców niż na Humphreya. Zwrócił się on do "milczącej większości" społeczeństwa z obietnicą przywrócenia prawa i porządku, który to cel postawił sobie na równi z zamiarem zakończenia wojny w Wietnamie. Richard Nixon nie był wybitnym twórcą amerykańskiej polityki wewnętrznej. Dokończył jednak zapoczątkowany przez Johnsona proces stworzenia mieszanego rasowo szkolnictwa publicznego oraz zdołał odwlec i nieco osłabić recesję przez wprowadzenie płynnego kursu dolara wobec złota (1971 r.), oraz jego dewaluację (1971 r., 1973 r.), a także wprowadził częściowe zamrożenie płac i cen. Mając u boku Henry A. Kissingera jako doradcę do spraw bezpieczeństwa państwa, zapoczątkował natomiast nową epokę w polityce światowej. Sukcesy na arenie dyplomatycznej, w tym obiecujący początek rozmów pokojowych z DRW, Nixon w pełni wyzyskał dla umocnienia swej pozycji w kraju. Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 497 Dzięki temu w 1972 r. odniósł kolejne, tym razem gładkie zwycięstwo wyborcze nad demokratą George'em McGovemem. Podczas drugiej kadencji Nixon nadal wykazywał znaczne umiejętności dyplomatyczne, niemniej jego pozycja zaczęła słabnąć, gdyż opozycja poddała gruntownej krytyce arogancki styl rządzenia prezydenta, izolowanie się w wąskim kręgu doradców Białego Domu, ignorowanie departamentów jako konstytucyjnych organów władzy oraz lekceważenie postanowień Kongresu wyrażające się głównie wstrzymywaniem funduszy na wydatki uchwalone przez legislatywę. Krytykę Białego Domu uwiarygodniła w pełni afera Watergate. 17 czerwca 1972 r. w kompleksie biur i hoteli Watergate w Waszyngtonie schwytano ludzi montujących podsłuch w biurach Partii Demokratycznej. W wyniku żmudnego śledztwa prokuratury i specjalnej komisji senackiej oraz niezależnego dochodzenia prowadzonego przez Carla Bemsteina i Boba Woodwarda z wpływowego dziennika "The Washington Post" udowodniono, że podsłuch instalowano na polecenie Białego Domu i za wiedzą Nixona. Stwierdzono ponadto, że osobiście uczestniczył on w zacieraniu śladów i wprowadzaniu w błąd organów wymiaru sprawiedliwości. Następnym ciosem dla administracji stała się w październiku 1973 r. rezygnacja wiceprezydenta Spiro T. Agnew, który zamieszany był w aferę łapówkarską i nadużycia podatkowe. Na stanowisko wiceprezydenta nominował Nixon Geralda R. Forda i wybór ten zatwierdziły obie izby Kongresu. Sam Nixon po wielu miesiącach zmagań, nacisków i przetargów, oskarżony o złamanie prawa i obrazę Kongresu, w obawie przed pociągnięciem do odpowiedzialności konstytucyjnej, 8 sierpnia 1974 r. podał się do dymisji. Był to pierwszy taki przypadek w dziejach Stanów Zjednoczonych. Następnego dnia zaprzysiężony został na prezydenta Gerald Ford. Okazał się on kontynuatorem polityki poprzednika, co w polityce zagranicznej przyszło tym łatwiej, że stanowisko sekretarza stanu piastował nadal Henry Kissinger (od 1973 r.). Na szczególną uwagę zasługuje pierwszy rok prezydentury Forda, kiedy to polityka odprężenia osiągnęła swoje apogeum. Elementy kontynuacji przeważały również w polityce gospodarczej, aczkolwiek ten pierwszy wśród prezydentów USA zwolennik poglądów Miltona Friedmana położył szczególny nacisk na zwalczanie inflacji, która w 1974 r. osiągnęła 32 - Najnowsza historia świata 498 Detente 19*9-1979 bardzo wysoki, jak na USA, wskaźnik 12,2% rocznie - a dopiero jakby w drugiej kolejności usiłował przeciwdziałać bezrobociu, które w 1975 r. doszło do 8,5%. Pomimo że Gerald Ford był politykiem sumiennym i że nie popełniał większych błędów w czasie swojej prezydentury, uległ podczas wyborów 1976 r. demokracie, gubernatorowi stanu Georgia, Jamesowi (Jimmiemu) E. Carterowi. Carter zaprezentował się wyborcom jako polityk nie mający związków ze skompromitowanym establishmentem waszyngtońskim, szermierz moralności w polityce i obrońca praw ludzkich na świecie. Jak się wydaje, społeczeństwo, które w wyniku wojny w Wietnamie, rewolty młodzieżowej i kompromitacji naczelnego autorytetu w państwie utraciło wiarę w ideały amerykańskiej demokracji i w zdolność do ich urzeczywistnienia, potrzebowało takiego właśnie gospodarza Białego Domu. Jimmy Carter nie przedstawił w polityce gospodarczej i społecznej nowych rozwiązań (novum stanowiło jedynie doprowadzenie do regularnych spotkań przywódców siedmiu najbardziej rozwiniętych krajów świata, poświęconych sprawom gospodarczym), niemniej w całym swoim postępowaniu i w polityce wewnętrznej działał ostrożnie i nie dopuścił do pogorszenia sytuacji ekonomicznej kraju. Uczynił natomiast wiele dla ostatecznej likwidacji pozostałości wojny wietnamskiej i uspokojenia nastrojów, stosując m.in. prawo łaski wobec ponad 12 tysięcy Amerykanów sądzonych i skazanych za uchylanie się od służby wojskowej. Negatywny był natomiast -jak powszechnie przyjmowano na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych - bilans polityki zagranicznej Cartera. Odnotował on jednak na swym koncie kilka poważnych sukcesów. Najbardziej spektakularnym i najtrwalszym z nich okazało się porozumienie pokojowe między Izraelem i Egiptem wynegocjowane w Camp David (notabene nad jego zawarciem dyplomacja amerykańska pracowała już za czasów Nixona i Forda) i podpisane 26 marca 1979 r. Wielką zasługą Cartera było ponadto podniesienie stopnia przestrzegania praw człowieka w poszczególnych krajach do rangi problemu międzynarodowego i ograniczenie pomocy USA dla najbardziej represyjnych dyktatur Ameryki Łacińskiej bez względu na to, jak bardzo były one prozachodnie, połączone z popieraniem istniejących tam zalążków demokracji. Podobne podejście zastosowała administracja Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 499 wobec krajów bloku radzieckiego. W tym przypadku dogodną podstawę do zabierania głosu w obronie ruchów dysydenckich dawały postanowienia Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy Europejskiej (KBWE). Postępowanie to nie przyniosło wprawdzie Carterowi uchwytnych korzyści, miało jednak ogromny wpływ na przyszłość i otworzyło niezmiernie ważny, nader owocny etap w polityce światowej. Administracja Jimmiego Cartera ponosiła równocześnie szereg ciężkich - niekiedy wprost upokarzających - porażek. Zaliczyć do nich należy ostateczne przejście Etiopii na stronę Moskwy (1977 r.) i zainstalowanie się tam wojsk kubańskich; pojawienie się reżimu lewicowego w Afganistanie (1978 r.); rozpoczęcie penetracji kontynentu amerykańskiego przez idee i praktyki wyraźnie komunizujące w postaci - na przykład - rządu sandinistów w Nikaragui (lipiec 1979 r.); obalenie szacha Rezy Pahiawiego w Iranie (styczeń 1979 r.), okupację ambasady USA w Teheranie (4 listopada 1979 r.) i nieudaną próbę odbicia wziętych tam zakładników (25 kwietnia 1980 r.), a na koniec inwazję radziecką na Afganistan (25-27 grudnia 1979 r.). Seria tych niepowodzeń u progu kampanii wyborczej utrwaliła u wyborców fałszywy, ale sugestywny obraz słabego prezydenta i Stanów Zjednoczonych zagrożonych przez ofensywę komunizmu. Na długo przed 4 listopada 1980 r. pewne więc było, że wybory wygra dynamiczny, aczkolwiek niemłody kandydat republikański Ronald Reagan. Miał on w programie nie tylko obronę świata zachodniego, ale i na swój sposób nowatorski, spójny wewnętrznie gospodarczy program neoliberalny. Negocjacje i układy rozbrojeniowe 1967-1979 14 grudnia 1967 r. ministrowie spraw zagranicznych NATO przyjęli tezy zawarte w raporcie swego belgijskiego kolegi Pierre'a Harmela, według których strategia polityczna Sojuszu Atlantyckiego powinna zawierać, obok elementu odstraszania, element aktywnego współtworzenia pokojowych więzi i stosunków z krajami bloku radzieckiego. Harmel twierdził, że tylko równoległe działanie w obu tych kierunkach przyniesie stabilizację pokoju światowego i wzrost wzajemnego zaufania. Wprawdzie elementy nowej strategii pojawiły się już 32* 500 Detente 196M979 w polityce amerykańskiej pod koniec kadencji prezydenta Kenne-dy'ego, to jednak jej głównym wykonawcą był prezydent Nixon i jego doradca do spraw bezpieczeństwa Henry Kissinger. Co znamienne, raport Harmela wychodził naprzeciw oczekiwaniom RFN, stwierdzając, iż trwała regulacja pokojowa nie jest możliwa bez rozwiązania kwestii niemieckiej, stanowiącej jądro napięć w Europie. Ważnym uzupełnieniem amerykańskiej polityki zagranicznej tego czasu stała się tzw. doktryna Nixona, zaprezentowana 25 lipca 1969 r. na wyspie Guam (nazywana w związku z tym niekiedy doktryną Guam), w której nowy prezydent USA stwierdzał, że jego kraj nie będzie ponosił wyłącznej odpowiedzialności za obronę sojuszników i przyjaciół oraz że nie będzie jej w całości finansował. Na podstawie takich przesłanek strategicznych zarówno Stany Zjednoczone, jak i czołowi sojusznicy rozwinęli wielką i wszechstronną aktywność, mającą na celu ograniczenie ryzyka wybuchu wojny, zahamowanie wyścigu zbrojeń i zredukowanie wydatków zbrojeniowych oraz wytworzenie sieci wzajemnie korzystnych układów, porozumień, wspólnych programów itp., która miała krępować ewentualne działania agresywne podejmowane przez blok komunistyczny. Okres, w jakim strategia ta była realizowana, nazywa się okresem odprężenia (detente). Już podczas negocjacji nad układem o nierozprzestrzenianiu broni atomowej USA i ZSRR wyraziły gotowość do rozmów w sprawie ograniczenia broni strategicznej (SALT). Wskutek radzieckiej interwencji w Czechosłowacji w 1968 r. na rozpoczęcie ich przyszło czekać aż do 17 listopada 1969 r. Były niezwykle skomplikowane i twarde, aczkolwiek odbywały się w rzeczowej atmosferze, o czym świadczy fakt, że jeszcze przed finałem SALT obydwa kraje zawarły kilka układów regulujących takie kwestie, jak zakaz umieszczania broni masowego rażenia na dnie morza poza własnym pasem wód przybrzeżnych (11 lutego 1971 r.), metody zapobiegania przypadkowemu wybuchowi wojny nuklearnej (30 września 1971 r.), sposoby poprawy bezpośredniej łączności między Białym Domem i Kremlem (30 września 1971 r.) oraz zakaz badań, produkcji i składowania broni biologicznej (10 kwietnia 1972 r.). W tym samym czasie postanowiono nawiązać współpracę w zakresie lotów kosmicznych, czego spektakularnym dowodem stał się wkrótce (1975 r.) wspólny lot statków Apollo i Sojuz. Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 501 Do owocnego zakończenia SALT bardzo przyczynił się Nixon, doprowadzając do nawiązania stosunków między USA i Chińską Republiką Ludową. Doszło do tego w wyniku trwających od 1969 r. sondaży, tajnej wizyty Kissingera w Pekinie (lipiec 1971 r.) i spotkania Richarda Nixona z Mao Tse-tungiem w Pekinie w dniach 21-28 lutego 1972 r. Rozegranie karty chińskiej dla Kremla, który do tej pory traktował antagonizm amerykańsko-chiński jako nieprzezwyciężalny, oznaczało wyraźnie, że - w najlepszym razie - Waszyngtonowi ubywa jeden nieprzyjaciel lub - w gorszym razie - Związkowi Radzieckiemu przybywa nowy wróg, usytuowany na wschodnich rubieżach. Nawiązanie kontaktów z Chinami okazało się jednym z najbardziej wyrafinowanych posunięć Nixona. Niepomiernie poszerzyło ono swobodę manewru amerykańskiej dyplomacji (i to nie tylko w kwestii rozbrojenia) oraz podniosło gotowość ZSRR do szukania kompromisu. Nixon osiągnął przy tym swój sukces nie czyniąc wielkich koncesji na rzecz Chin, a pełna, rzeczywista normalizacja stosunków między ChRL i USA nastąpiła dopiero w 1979 r. Negocjacje SALT zakończyły się podpisaniem w dniu 26 maja 1972 r. podczas pierwszej wizyty prezydenta Stanów Zjednoczonych w Moskwie dwóch zasadniczych dokumentów. W pierwszym z nich, w układzie o pociskach antybalistycznych, obydwie strony godziły się na zbudowanie tylko dwóch systemów obrony przeciwrakietowej. Jednego dla osłony stolicy państwa, drugiego dla osłony rejonu wystrzeliwania pocisków balistycznych. Dzięki takiemu postanowieniu USA i ZSRR zniechęcały się wzajemnie do zaskakującego ataku nuklearnego na swoje centra kierownicze i główne środki odstraszania, osiągając tym samym wielkie oszczędności, gdyż systemy antyrakietowe były instalacjami niezmiernie kosztownymi. W drugim zawartym wówczas układzie, określanym jako tymczasowe porozumienie o strategicznych broniach ofensywnych, obie układające się strony określały limit poszczególnych środków przenoszenia broni nuklearnych o zasięgu międzykontynentalnym. W związku z przewagą techniczną broni amerykańskiej układ zezwalał stronie radzieckiej na posiadanie większej ilości środków przenoszenia z wyjątkiem bombowców strategicznych, w której to dziedzinie Amerykanie zachowywali przewagę. Zawarte przez Nixona i Breżniewa - w 1972 r. - porozumienia ograniczające zbrojenia strategiczne miały charakter tymczasowy Sfl2 Dtttntc 1969-1979 l i obowiązywały do 1977 r. W ówczesnej "odprężonej" jednak atmosferze, zanim upłynęło pół roku, 21 listopada 1972 r. obydwa . kraje podjęły negocjacje nad stałym układem o ograniczeniu zbrojeń strategicznych, określane mianem SALT II. W tym samym mniej i więcej czasie dla podtrzymania dobrego klimatu Nixon zgodził się na i układ handlowy, który przewidywał sprzedaż radzieckiemu partnerowi olbrzymich ilości pszenicy na niezwykle korzystnych warunkach. Pomimo tego gestu negocjacje SALT II natrafiły na poważne trudności, wynikające z pogorszenia klimatu międzynarodowego wskutek obalenia Salvadora Allende w Chile (wrzesień 1973 r.) oraz, przede wszystkim, wojny izraelsko-arabskiej (październik 1973 r.). Obydwa ', mocarstwa jednoznacznie opowiedziały się po stronie swoich blisko- | wschodnich sojuszników, udzielając im wielkiego wsparcia logistycznego i wywiadowczego, wskutek czego wojna Jom Kippur nabrała cech zastępczego konfliktu między mocarstwami. Poważną przyczyną przewlekania rozmów SALT II okazały się ponadto zmiany w arsenałach rakietowych ZSRR. Zawierając tymczasowe porozumienie o strategicznych broniach ofensywnych w 1972 r., Amerykanie sądzili, iż na wiele lat posiedli monopol na technologię produkcji rakiet balistycznych o wielu samonaprowadzających się na różne cele głowicach nuklearnych (MIRY). Mając świadomość, że rakiety MIRY znacznie przewyższają skutecznością pociski radzieckie, przystali na liczebną przewagę strony radzieckiej w zakresie środków przenoszenia broni nuklearnych. Tymczasem już w 1973 r. ZSRR przeprowadził udane próby z własnymi rakietami wielogłowicowymi. Potem okazało się, że nowoczesny radziecki bombowiec średniego zasięgu Tu 22M (Backfire w terminologii NATO) może skutecznie atakować terytorium USA. Rewelacje te uświadomiły strategom amerykańskim, że jeśli nie dokona się korekty własnego programu rakietowego, to na początku lat osiemdziesiątych ZSRR będzie w stanie wykonać uprzedzające uderzenie nuklearne. Poczucie zagrożenia i niepewność co do intencji ZSRR pogłębiły się, gdy w latach 1977-1978 Moskwa rozmieściła w Europie nowoczesne, wielogłowicowe rakiety średniego zasięgu SS-20, wskutek czego osiągnęła strategiczną przewagę na naszym kontynencie. Mimo to negocjacje trwały nadal. W latach 1973-1977 uzupełniono porozumienia mające zapobiegać wybuchowi wojny nuklearnej, Kryzys polityczny l gospodarczy Zachód)) 503 zawarto układy o sposobach unikania incydentów na pełnym morzu, ograniczeniu mocy próbnych podziemnych eksplozji nuklearnych, rejestracji obiektów wystrzeliwanych w kosmos, a nawet o zakazie militamie i politycznie motywowanych manipulacji środowiska naturalnego. Do nurtu odprężeniowego należały też prowadzone w Wiedniu (od 1973 r.) rozmowy na temat "wzajemnej zrównoważonej redukcji wojsk", w czasie których kraje NATO i Układu Warszawskiego z wielką ostrożnością i bez pośpiechu deliberowały nad sposobami ograniczenia zbrojeń konwencjonalnych. Jednakże w epoce odprężenia najważniejszym zdarzeniem dla wzajemnych stosunków obu zantagonizowanych bloków, a także pozostałych krajów była helsińska Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (30 lipca- l sierpnia 1975), o której będzie jeszcze mowa. Prawdziwe jednak losy odprężenia i cała przyszłość partnerów rozstrzygały się tam, gdzie dyskutowano o problemach zbrojeń strategicznych i broni jądrowej, to jest w ramach negocjacji SALT II. Głównymi etapami tych rozmów były regularne - do pewnego momentu - "szczyty" radziecko-amerykańskie. W dniach 16-24 czerwca 1973 r. spotkanie takie odbyło się w Stanach Zjednoczonych. Przyjęto na nim zasady, jakimi powinni kierować się negocjatorzy SALT II, na marginesie zaś obrad zawarto układy o współpracy w rolnictwie i transporcie oraz o wymianie kulturalnej. W dniach od 27 czerwca do 3 lipca 1974 r. spotkali się w Moskwie Breżniew z Nixonem, którego pozycja w związku z aferą Watergate była już bardzo osłabiona. Było to ich ostatnie spotkanie. Wyniki tego szczytu okazały się nader skromne. Objęły układ pozwalający na utrzymywanie tylko jednego systemu obrony przeciw pociskom balistycznym, a nie dwóch, jak postanowiono w 1972 r. Niespodziewanie poważne wyniki osiągnęli natomiast Gerald Ford i Leonid Breżniew podczas zapoznawczego spotkania 23 i 24 listopada 1974 r. we Władywostoku, na którym ustalono wstępnie, że w wyniku porozumienia SALT II obydwie strony zredukują arsenał środków przenoszenia broni jądrowej do 2300 sztuk, przy czym tylko 1320 z nich wyposażonych będzie w wielogłowicowe ładunki nuklearne. Układ SALT II w znacznej mierze opierający się na uzgodnionych we Władywostoku zasadach, podpisany został 18 czerwca 1979 r. podczas szczytu w Wiedniu, na 504 Detente 1969-1979 NATO l UKŁAD WARSZAWSKI NA PRZEŁOMIE LAT 70-TYCH l 80-TYCH Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 505 - - - - granice obszarów dowództw NATO (J) d-two Kanału La Manche (CINCHAN) (\f) d-two Brytyjskiego Obszaru Obrony Powietrznej Przypuszczalne planowane kierunki uderzeń wojsk Układu Warszawskiego w pierwszej fazie wojny (3 dni) M) Front Północny - rejon Ostendy - Dunkierki (l) Front Centralny - rejon Saarbriicken - Strasburg i 3 J Front Południowy - rubież górnego Renu (p) w ciągu trzeciego dnia wojny Front Polski uderza z Meklemburgii w kier. Wezery, Kań. Kllońskiego l Jutlandli 0 drugi rzut wojsk radzieckich (3 min. żołnierzy, 3200 pociągów, 1 min. pojazdów mechanicznych) przemierza terytorium Polski w ciągu 10 dni dowództwa NATO najwyższego szczebla SECEUR / SHAPE - Supreme Allied Commander Europę Supreme Headquarters Allied Powers Europę AFCENT - Allied Forces Central Europę AFNORTH - Allied Forces Northern Europę AFSOUTH - Allied Forces Southem Europę SACLANT - Supreme Allied Commander Atlantic rfl dowództwa radzieckich grup wojskowych / / w Europie Środkowowschodniej W wyższe dowództwa wojsk lądowych (A) wyższe dowództwa sił powietrznych (J.) wyższe dowództwa sit morskich (•) inne wyższe dowództwa A ważniejsze bazy lotnicze ^ ważniejsze bazy morskie bazy atomowych okrętów podwodnych ośrodek najdalej na zachód wysuniętego rejonu wystrzeliwania radzieckich rakiet balistycznych y( rejony rozmieszczenia amerykańskich rakiet < średniego zasięgu (od 1983 r.) 506 Detentc 1969-1979 którym spotkali się Carter i Breżniew. Już w chwili podpisywania budził on liczne wątpliwości i nie został ratyfikowany przez USA, niemniej obydwa kraje przestrzegały zgodnie jego postanowień. Stało się tak dlatego, że głównym zagrożeniem dla równowagi sił okazały się - jak już wspomniano - wycelowane w Europę Zachodnią radzieckie rakiety średniego zasięgu SS-20. Zdając sobie sprawę z powagi i delikatności sytuacji, prezydent USA J. Carter, prezydent Francji V. Giscard d'Estaing, kanclerz RFN H. Schmidt i premier brytyjski J. Callaghan podczas obrad na Gwadelupie podjęli 6 stycznia 1979 r. jedną z najważniejszych decyzji strategicznych Zachodu po II wojnie światowej. Zdecydowali mianowicie o rozmieszczeniu w Europie 464 supernowoczesnych manewrujących pocisków średniego zasięgu typu Cruise i 108 nie mniej nowoczesnych rakiet średniego zasięgu Pershing. Decyzja o rozmieszczeniu tych pocisków (co miało nastąpić w 1983 r.) połączona była z ofertą niezwłocznych rozmów rozbrojeniowych na temat broni średniego zasięgu. Krok ten był dla Kremla poważnym wyzwaniem, gdyż gospodarka radziecka nie była w stanie wyprodukować porównywalnej broni. W rezultacie ZSRR musiał albo powrócić do polityki odprężenia i wycofać rakiety SS-20, albo pogodzić się z tymczasową przewagą militarną NATO i jednocześnie rzucić na szalę ogromne środki finansowe, konieczne dla podjęcia technologicznego współzawodnictwa z Zachodem. Jak pokazały lata osiemdziesiąte, kierownictwo radzieckie nie potrafiło znaleźć wyjścia z tego dylematu ani sprostać trudom dorównania kroku. Kryzys gospodarczy Zachodu Załamanie się światowego systemu walutowego sześćdziesiątych. Niebezpieczeństwo wystąpienia globalnego kryzysu dostrzegali ekonomiści już w początkach lat Po zakończeniu II wojny światowej gospodarka amerykańska dysponowała ogromną przewagą produkcyjną, techniczną i technologiczną. Początkowo odpowiadał temu stan rezerw płatniczych oraz dodatnie saldo bilansu płatniczego USA. W latach pięćdziesiątych trendy te uległy jednak odwróceniu. Wzrastała ekono- Kryzys polityczny j gospodarczy Zachodu 507 miczna rola Europy Zachodniej, rosły amerykańskie wydatki związane z militarną obecnością Stanów Zjednoczonych w wielu regionach świata, szczególnie zaś pochłaniała fundusze wojna wietnamska. Budżet ponadto ponosił koszty rozbudowy programów socjalnych. Pojawił się i narastał deficyt bilansu płatniczego, pokrywany malejącymi zapasami złota. Krótkoterminowe zadłużenie USA już w 1960 r. przekroczyło poziom rezerw. Powołanie Międzynarodowego Funduszu Złota ("złotego poolu") tylko przejściowo ustabilizowało sytuację, a samo porozumienie rozpadło się w 1968 r. Już w 1965 r. de Gaulle wystąpił z krytyką systemu złoto-dolarowego. Bank Francji zaś 7 stycznia tego roku ogłosił decyzję o wymianie rezerw dolarowych na złoto w celu doprowadzenia do załamania się kursu dolara na giełdach walutowych. Fala zaburzeń na rynkach walutowych rozpoczęła się w 1967 r. Zapoczątkowała ją dewaluacja ' brytyjskiego funta. Jesienią 1968 r. zagrożony został kurs franka francuskiego, a wiosną 1969 r. ruszyła fala spekulacji wokół marki RFN ("gorąca wiosna" 1969 r.). Po przejściowym upłynnieniu2 marki nastąpiła jej rewaluacja, frank francuski natomiast musiał ulec dewaluacji. W połowie lat sześćdziesiątych rządy krajów członkowskich Międzynarodowego Funduszu Walutowego zaniepokoiły się możliwością ograniczenia płynności międzynarodowej. Liczono się z koniecznością zrównoważenia przez Stany Zjednoczone bilansu płatniczego, co spowodowałoby niechybnie zahamowanie dopływu dolarów. Rokowania w sprawie zapobieżenia kryzysowi toczyły się w latach 1965-1967. Pod naciskiem delegatów amerykańskich zdecydowano się przyjąć koncepcję pieniądza międzynarodowego, przydzielanego automatycznie krajom członkowskim Funduszu. USA liczyły na uzyskanie dodatkowych aktywów, zmniejszenie popytu na złoto oraz utrzymanie przodującej pozycji dolara. Ostatecznie uchwalono Pierwszą Poprawkę do Statutu MFW (porozumienie z Rio de Janeiro 1967 r.), na mocy ' Oficjalne obniżenie parytetu lub kursu centralnego waluty krajowej (kurs centralny - cena krajowej jednostki monetarnej w stosunku do waluty międzynarodowej - np. USD - albo pieniądza międzynarodowego - np. SDR, ECU; jej przeciwieństwem jest rewaluacja). 2 Płynny kurs walutowy charakteryzuje brak oficjalnie Ustalonych granic wahań bieżącego kursu waluty. Sfc(U.n« SOS Detcnte 1969-1979 której powołano do życia SDR (Specjalne Prawa Ciągnienia). SDR był pieniądzem bezgotówkowym - istniał tylko jako zapis na rachunkach krajów członkowskich MFW. Jego parytet kruszcowy równał się ówczesnemu parytetowi dolara (0,888671 g złota). Od 1974 r. wartość SDR ustalano na podstawie koszyka szesnastu walut, a od 1981 r. - pięciu głównych walut. Sygnatariusze porozumienia - w razie decyzji o kreacji - mieli otrzymywać liczbę SDR-ów proporcjonalną do udziałów członkowskich w Funduszu. Deficyt płatniczy USA w 1970 r. (10 mld USD) uruchomił nową falę spekulacji. Napływ dolarów do RFN wiosną 1971 r. spowodował zamknięcie rynku walutowego i chaos notowań. RFN i Holandia upłynniły kursy swoich walut, a Belgia i Luksemburg wprowadziły podwójny rynek walutowy, broniąc kursów transakcji bieżących. 15 sierpnia 1971 r. prezydent Nixon zawiesił wymienialność dolara na złoto, dewaluując go następnie o 7,9% (cena złota: 38 USD za uncję). Kraje EWG na marcowej konferencji w Brukseli (1972 r.) zredukowały możliwość wahań wzajemnych kursów do 1,125% w górę i w dół, tworząc "węża w tunelu" (pasmo wahań walut krajów członkowskich EWG względem siebie miało wynosić maksimum 2,25%, a względem USD maksimum 4,5%). Po swym początkowym akcesie do porozumienia Wielka Brytania i Irlandia opuściły "węża" w czerwcu 1972 r. W lutym następnego roku, po kolejnej fali spekulacji, ponownie zdewa-luowano dolara o 10% (cena złota: 42 USD za uncję), w rezultacie czego rynki walutowe w Europie Zachodniej dwukrotnie były zamykane. Po uelastycznieniu przez EWG "węża" wobec dolara (marzec 1973 r.) oraz zrezygnowaniu z ustalania oficjalnej ceny złota (listopad 1973 r.) gwarantujący płynną międzynarodową współpracę walutową system z Bretton Woods faktycznie się rozpadł. Nową sytuację utrwaliła i zalegalizowała Druga Poprawka do Statutu MFW, przyjęta 30 kwietnia 1976 r. w Kingston na Jamajce. Wprowadzała ona swobodę zasad ustalania kursów przez kraje członkowskie, eliminowała złoto jako pokrycie i miernik wartości walut krajowych, a SDR-om przyznawała status jedynej jednostki rozliczeniowej i głównego składnika rezerw. Sytuacja dolara w latach siedemdziesiątych nadal nie była ustabilizowana. Deficyt płatniczy USA, który malał od 1978 r., zmniejszał presję finansową w krajach importujących ropę naftową. Pozwolił Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 509 uniknąć pogłębienia się nierównowagi płatniczej, powodowanej forsowaniem eksportu przez większość krajów i dążeniem do redukcji importu. Wynikający z niego dalszy napływ dolarów na światowe rynki walutowe umożliwił pokrycie zwiększonego zapotrzebowania na dodatkową płynność płatniczą wielu krajów, szczególnie istotną w sytuacji pierwszego szoku naftowego. Wahania kursów nie ominęły jednak pozostałych walut, spośród których największym zaufaniem cieszyły się marka niemiecka, frank szwajcarski i jen japoński. Z powodu ograniczonej podaży nie mogły one, podobnie jak SDR-y, wyprzeć dolara z pełnienia funkcji pieniądza międzynarodowego. Kraje Europy Zachodniej pod wpływem dużych wahań wartości dolara, przy jednoczesnej stabilizacji własnych walut, zdecydowały się na ściślejszą integrację walutową i 13 marca 1979 r. powołały Europejski System Walutowy. Dysponował on 20% rezerw złota i dolarów pozostających w posiadaniu państw EWG, jednostką walutową zaś został nowy pieniądz międzynarodowy - ECU, tworzony w oparciu o koszyk walut wchodzących w jego skład. Kryzysy naftowe i recesja Jak już wspomnieliśmy, kluczowym lat siedemdziesiątych elementem rozwoju gospodarczego lat 1950-1970 były niskie ceny energii. Trend ten uległ odwróceniu w latach siedemdziesiątych. Kraje naftowe skoordynowały politykę cenową, powołując na konferencji bagdadz-kiej (10-24 września 1960 r.) Organizację Państw Eksportujących Ropę Naftową (OPEC). Państwa OPEC w 1970 r. dysponowały ok. 70% znanych zasobów nafty i reprezentowały 50% światowego wydobycia. Pierwsze podwyżki cen uchwalono w czerwcu 1970 r., jednakże dopiero rok 1973 przyniósł początek kryzysu naftowego. Kolejne podwyżki nastąpiły l kwietnia o 5,8%, l czerwca o 11,9%, zaś po wybuchu wojny izraelsko-arabskiej (6 października) kraje arabskie nałożyły embargo na dostawy ropy dla państw popierających Izrael (trwało to do 18 marca 1974 r.), zdecydowały się stopniowo redukować jej wydobycie (co miesiąc o 5%), podniosły cenę ropy o 70% (16 października)3, l stycznia 1974 r. ceny ropy wzrosły o dalsze Wydarzenia te określa się mianem pierwszego szoku naftowego. 510 Dćtfnte 19A9-1979 128%. Ogółem skumulowany wzrost cen sięgnął aż 358%. Drastyczna ta zmiana stworzyła palący problem transferu ogromnych środków płatniczych między importerami a eksporterami ropy. Gospodarki państw sprowadzających wielkie jej ilości nie były w stanie dostatecznie szybko wypracować odpowiednich rezerw finansowych na pokrycie wzrostu cen, albo też w krótkim czasie ograniczyć zużycia ropy naftowej. Eksporterzy zaś nie mogli wchłonąć zbyt dużych nadwyżek handlowych przez import dóbr inwestycyjnych i konsumpcyjnych. Kraje sprowadzające ropę znalazły się więc w zróżnicowanej sytuacji: 1. USA same dysponowały źródłami ropy. Wzrastała więc wreszcie rola dolara - głównej waluty, w której rozliczano transakcje handlowe. 2. Mocną pozycję posiadały kraje uprzemysłowione z RFN i Japonią na czele. Dzięki dynamice swoich zdolności produkcyjnych oraz posiadanym nadwyżkom handlowym i rezerwom dolarowym były one w stanie sfinansować wzrost cen surowca. 3. W gorszym położeniu znalazły się państwa takie, jak Wielka Brytania czy Włochy, borykające się z trudnościami płatniczymi i zmuszone do pokrywania zwiększonych kosztów importu kredytami. 4. Najciężej szok naftowy dotknął kraje najuboższe i nie wydobywające ropy, gdyż ich zdolność przystosowania się i dostęp do rynków kredytowych były niewielkie. Ważną rolę w opanowaniu skutków szoku naftowego odegrały eurobanki. Rynek eurowalutowy powstał po II wojnie światowej, jednak większego znaczenia nabrał z końcem lat sześćdziesiątych. Światowe jego centrum mieściło się w Londynie, a do ważnych ośrodków zaliczały się Wyspy Bahama, Wyspy Kajmany, Bahrajn, Panama, Kanada, Japonia, Hongkong i Singapur. Tworzyła go sieć banków, które oprócz prowadzenia normalnych transakcji przyjmowały wkłady i udzielały kredytów w walutach innych niż waluta narodowa. Rynek ten nie podlegał żadnej kontroli. Operował wielkimi kwotami należącymi do krajów-eksporterów ropy naftowej i stał się ważnym ogniwem dalszego obiegu petrodolarów. Miliardy ich, poprzez konta eksporterów, wracały na rynki walutowe. Dzięki eurobankom zdołano rozwiązać problem deficytów płatniczych, złagodzić tendencje protekcjo-nistyczne zaznaczające się w latach siedemdziesiątych i sfinansować handel światowy na linii Północ-Południe oraz Wschód-Zachód. Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 511 Tabela I REALNY WZROST GNP (w USA Japonia RFN Francja W. Brytania Włochy 1»70 1975 10,8 2,7 5,1 -1.4 5,7 --•3 2,2 -0,9 5,2 -2,7 Źródło: W. Laqueur, Historia Europy, 1945-1992, Wydawnictwo Puls, Londyn 1993, s. 482. Tabela II POZIOM INFLACJI W NIEKTÓRYCH KRAJACH (w USA Japonia RFN Francja W. Brytania Włochy 19711 1975 5,8 9,1 7,7 11,8 3,4 6,0 5,2 11,8 6,4 24,2 5,0 17,0 Źródło: jw., s. 483. Pomimo przezwyciężenia najcięższych następstw pierwszego szoku naftowego w latach 1974-1975 gospodarka światowa wykazywała objawy kryzysu. Nastąpił niski bądź nawet ujemny przyrost GNP. Nasiliła się inflacja, której towarzyszył wzrost bezrobocia (osiągnęło w maju 1975 r. 15 min w krajach OECD). Obniżyła się stopa wzrostu handlu światowego (z 9% w latach 1962-1972 do 5,5% w 1974 r. i -5% w 1975 r.). Zjawiska te, które do tej pory nie występowały jednocześnie, określono mianem stagflacji (stagnacja + inflacja) bądź nawet slumpflacji (recesja + inflacja). Po wygaśnięciu tendencji Tabela III WZROST ŚREDNICH CEN ROPY NAFTOWEJ NA RYNKACH ŚWIATOWYCH Lata USD za baryłkę 1950 1970 1973 1974 1975 1979 1980 1981 1,71 130 2,70 9,76 10,72 16,97 28,67 32,50 Źródło: Raport o staniii światu 1984. Worlilwtttch Institute o samsach przetrwaniu linlz/wści, PWE, Warszawa 1986, s. 88. , ; 512 Detente 196M979 recesyjnych nastąpił krótki okres słabego ożywienia (1976-1978), jednakże od 1978 r. stopa wzrostu zaczęła ponownie spadać przy utrzymującej się dużej inflacji (1979-1982: Japonia: 2,8%, ale już Włochy: 21%, Wielka Brytania: 19%, Francja: 12%) i wysokim bezrobociu. Wskutek szybkiego tempa inflacji i stabilizacji cen ropy po pierwszym szoku, malała stopniowo realna wartość nadwyżek zgromadzonych przez kraje OPEC. Spadała również realna cena ropy. W tej sytuacji kraje OPEC zdecydowały się na kolejną serię podwyżek w latach 1979-1980, określaną jako drugi szok naftowy. Podwyżkom tym sprzyjała niepewna sytuacja polityczna na Środkowym Wschodzie - rewolucja islamska w Iranie i wybuch wojny iracko-irańskiej. Oba te kryzysy naftowe przyniosły głębokie przemiany w gospodarce światowej. Podwyżki uderzyły w przemysł stoczniowy, powodując kryzys flot wielkich tankowców. Malała produkcja rafinerii w krajach zachodnich, gdyż państwa OPEC dążyły do zbudowania własnego przemysłu petrochemicznego. Ucierpiał przemysł samochodowy: z 780 tysięcy robotników tej branży zatrudnionych w USA przed kryzysem - do 1980 r. zwolniono około jednej trzeciej. W 1980 r. Stany Zjednoczone po raz pierwszy utraciły prymat produkcji samochodów na rzecz Japonii, wytwarzającej modele zużywające mniej paliwa. Oszczędzanie stało się naczelnym hasłem gospodarki. Rozpoczęto poszukiwania alternatywnych źródeł energii (energia słoneczna, wiatru, destylacja paliwa z trzciny cukrowej). Wzrosło zainteresowanie surowcami wtórnymi. Górnictwo, hutnictwo i przemysł stoczniowy znalazły się w głębokim kryzysie, a centra produkcyjne tych gałęzi przemysłu zaczęły przemieszczać się do obszarów uznawanych dotychczas za peryferyjne. Integracja europejska 1969-1981. Między stagnacją a odnową Niezwykle istotne znaczenie dla dalszego rozwoju integracji miały postanowienia konferencji szefów państw i rządów Wspólnot Europejskich, obradującej l i 2 grudnia 1969 r. w Hadze. Postanowienia te opierały się na tzw. programie dla Europy opracowanym w czerwcu Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 513 1969 r. przez komisarza Wspólnot Europejskich Hansa von der Groebena. Uczestnicy konferencji uzgodnili podjęcie rokowań z Wielką Brytanią, Irlandią, Danią i Norwegią w sprawie ich przystąpienia do Wspólnot Europejskich. Postanowili również ustalić nowy termin utworzenia samodzielnego budżetu Wspólnot. Podjęli wreszcie decyzję o przygotowaniu planu w sprawie utworzenia do końca 1980 r. unii gospodarczej i monetarnej oraz projektu koordynacji polityki zagranicznej państw Wspólnot Europejskich. Strony zgodziły się też na bezpośrednie wybory do Parlamentu Europejskiego. Poszerzenie na północ 22 stycznia 1972 r. - po niemal dwuletnich pertraktacjach - podpisano układy o przystąpieniu Wielkiej Brytanii, Irlandii, Danii i Norwegii do Wspólnot Europejskich. Po ich ratyfikacji przez brytyjską Izbę Gmin oraz akceptacji w plebiscycie przez ludność Irlandii i Danii weszły one w życie l stycznia 1973 r. Jedynie Norwegia większością 53,5% głosów odrzuciła w plebiscycie tę szansę i pozostała poza Wspólnotami. Do l lipca 1977 r. nowo przyjęte państwa dostosowały cła na swoje towary do zewnętrznej taryfy celnej państw członkowskich, a do l stycznia 1978 r. ceny na artykuły rolne, włącznie z przyjęciem zobowiązań wynikających z finansowania wspólnej polityki rolnej. Wraz z przystąpieniem nowych państw do Wspólnot Europejskich została zmieniona zasada podziału głosów w Radzie Ministrów obowiązująca przy podejmowaniu uchwał nie wymagających jednomyślności. W wyniku tej zmiany podniesiona została liczba głosów Francji, Republiki Federalnej i Włoch z czterech do dziesięciu, Belgii i Holandii z dwóch do pięciu, Luksemburga zaś z jednego do dwóch. Wielka Brytania otrzymała dziesięć głosów, natomiast Danii i Irlandii przyznano po trzy głosy. Dla uchwał podejmowanych kwalifikowaną większością głosów na zlecenie Komisji Wspólnot Europejskich niezbędne było czterdzieści pięć głosów Rady Ministrów. Natomiast poparcie dla innych uchwał podejmowanych kwalifikowaną większością głosów uwarunkowane zostało dodatkowo ich pochodzeniem od co najmniej sześciu państw członkowskich. 29 lipca 1969 r. Wspólnoty Europejskie przedłużyły na dalsze pięć lat układ z Jaunde o stowarzyszeniu z osiemnastoma państwami 33 - Najnowsza historia świata 514 Detente 196»-1979 afrykańskimi. Ten drugi układ z Jaunde wszedł w życie l stycznia 1971 r. i wygasł 31 stycznia 1975 r. Po przystąpieniu Wielkiej Brytanii do Wspólnot Europejskich uregulowania wymagały również stosunki Wspólnot z krajami Commonwealthu. Po wieloletnich negocjacjach 28 lutego 1975 r. czterdzieści sześć państw Afryki, Karaibów i Pacyfiku (państw AKP), w tym wszyscy sygnatariusze obu układów z Jaunde, zawarli w Lome (Togo) nowy układ o współpracy ze Wspólnotami Europejskimi. Układ z Lome nie nadawał państwom AKP statusu krajów stowarzyszonych, ale w odróżnieniu od obu układów z Jaunde przyznawał im jednostronne preferencje handlowe i finansowe, nie zobowiązując w zamian do udzielania jakichkolwiek ulg gospodarczych państwom europejskim. Wszedł on w życie l kwietnia 1976 r., po czym 31 października 1979 r. został przedłużony na dalsze pięć lat i rozszerzony na pięćdziesiąt osiem państw AKP, jako drugi układ z Lome. 22 lipca 1972 r. Austria, Szwajcaria, Szwecja, Portugalia i Islandia (od l marca 1970 r. członek EFTA) zawarły ze Wspólnotami Europejskimi w Brukseli porozumienie o utworzeniu strefy wolnego handlu na artykuły przemysłowe. Porozumienie to odnosiło się również do Liechtensteinu, posiadającego od 1924 r. unię celną ze Szwajcarią. Podobne porozumienia podpisały ze Wspólnotami Norwegia (14 maja 1973 r.) i Finlandia (5 października 1973 r.). Strefa wolnego handlu między Wspólnotami Europejskimi a państwami EFTA została wprowadzona w życie l lipca 1977 r., z wyjątkiem Islandii i Portugalii. Pełne zniesienie ceł przez Islandię nastąpiło l stycznia 1980 r., przez Portugalię zaś l stycznia 1985 r. Sprawa samodzielnego budżetu 21 kwietnia 1970 r. Rada Ministrów Wspólnot Europejskich podjęła uchwałę o ustanowieniu ich własnych dochodów. Był to najpoważniejszy jak dotąd krok w kierunku utworzenia samodzielnego budżetu Wspólnot. Działalność ich finansowana była dotychczas ze składek państw członkowskich w wysokości zależnej od wielkości ich produktu wewnętrznego brutto. Wkład poszczególnych państw przed rozszerzeniem Wspólnot na Wielką Brytanię, Irlandię i Danię przedstawiał się następująco: Francja, Republika Federalna i Włochy po 28%, Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 515 Belgia i Holandia po 7,9%, Luksemburg zaś - 0,2%. To źródło finansowania miało zostać zastąpione od l stycznia 1975 r. przez dochody własne Wspólnot Europejskich, tj. opłaty wyrównawcze nakładane na importowane produkty rolne, cła pobierane od importowanych towarów przemysłowych oraz wpływy poszczególnych państw z podatku od wartości dodanej (VAT) w maksymalnej wysokości do 1%. Trudności wynikające z wprowadzenia tej uchwały Rady Ministrów do systemów prawnych państw członkowskich oraz rozszerzenie Wspólnot na Wielką Brytanię, Irlandię i Danię spowodowały, iż dopiero l stycznia 1980 r. weszła ona w życie. Do tego czasu zasadniczym źródłem finansowania pozostawały nadal składki członkowskie uiszczane od l stycznia 1973 r. według następującej skali: Republika Federalna - 25,5%, Francja - 25,3%, Wielka Brytania - 19,32%, Włochy - 15,7%, Holandia - 5,6%, Belgia - 5,3%, Dania - 2,46%, Irlandia - 0,62% i Luksemburg - 0,2%. Plan Wemera Po ustanowieniu pełnej unii celnej l lipca 1968 r. państwa członkowskie Wspólnot Europejskich przystąpiły do tworzenia rynku wewnętrznego. Jego istota, zgodnie z traktatami rzymskimi, miała polegać na stworzeniu uwarunkowań swobodnego przepływu (l) towarów - przez m.in. zlikwidowanie kontroli granicznych, ujednolicenie podatków, norm i przepisów prawnych, (2) kapitału - przez m.in. ułatwienia dla inwestycji bezpośrednich, obrotów pieniężnych i obrotów papierami wartościowymi, (3) usług - przez m.in. ujednolicenie polityki transportowej i telekomunikacyjnej oraz liberalizację usług finansowych, a także (4) osób - przez m.in. zlikwidowanie kontroli granicznych, ujednolicenie prawa azylowego, wizowego oraz prawa do zmiany miejsca zamieszkania i pracy. Urzeczywistnienie tych zamierzeń napotykało wszakże liczne trudności. Zniesienie wszelkich ograniczeń w przepływie towarów, kapitału, usług i osób komplikowały przede wszystkim fluktuacje kursów walutowych, inflacja, reglamentacje w procesie udzielania pożyczek i kredytów, problemy językowe oraz przywiązanie do dotychczasowego miejsca zamieszkania. Mimo to podczas posiedzenia w Brukseli 9 lutego 1971 r. Rada Ministrów zaakceptowała plan utworzenia do końca 1980 r. unii 33* 516 Detente 1969-1979 gospodarczej i walutowej. Został on opracowany przez grupę roboczą pod przewodnictwem luksemburskiego premiera i ministra finansów Pierre'a Wemera. ; Realizację planu Wemera uniemożliwił kryzys stagflacyjny, który i w latach siedemdziesiątych dotknął m.in. państwa Wspólnot Europejs- | kich. Jedną z zasadniczych jego przyczyn była recesja gospodarcza i w USA po 1968 r., spowodowana wieloletnim deficytem w bilansie płatniczym i wieloletnią inflacją. Drugą przyczyną było zachwianie '• i upadek po 1971 r. systemu walutowego z Bretton Woods. Kryzys stagflacyjny pogłębiły w ostateczny sposób drastyczne podwyżki cen ropy naftowej przez państwa OPEC w 1973 r. Wskutek tego państwa Wspólnot Europejskich odnotowały w większości ujemne saldo bilansu obrotów bieżących (por. tabela IV) i wzrost stopy inflacji (por. tabela V). Jedynie Republika Federalna i Holandia dzięki znacznym nadwyżkom w bilansie handlowym utrzymały wyraźnie dodatnie saldo bilansu obrotów bieżących. We wszystkich państwach Wspólnot wzrastała wprawdzie stopa inflacji, ale w Republice Federalnej Niemiec i Danii była ona relatywnie niska. Wprowadzenie w życie planu Wemera utrudniały ponadto różnice poglądów między państwami Wspólnot Europejskich na temat sposobu jego realizacji. Francja i Włochy dążyły do utworzenia w pierwszej kolejności unii walutowej. Republika Federalna i Holandia domagały się natomiast równoczesnego wprowadzenia unii walutowej i gospodarczej. Uważały one, iż wprowadzenie stałych kursów walutowych, przy utrzymaniu różnic w stopach inflacji, polityce podatkowej, rozwoju regionalnym i polityce społecznej oznaczałoby w praktyce finansowanie przez te państwa - z powodu siły ich walut - dalszego etapu integracji. Kompromis w tej sprawie został osiągnięty podczas posiedzenia szefów państw i rządów Wspólnot Europejskich w dniach 20 i 21 października 1972 r. w Paryżu. Uzgodniono wówczas utrzymanie dotychczasowego zakresu wahań kursów walutowych4, 4 21 marca 1972 r. Rada Ministrów i rządy państw Wspólnot Europejskich uzgodniły utworzenie "węża" walutowego, wyznaczającego zakres wahań kursów poszczególnych walut od +1,125% do -1,125% w stosunku do kursu centralnego, odzwierciedlającego wzajemne relacje walut do siebie i do dolara. Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 517 Tabela IV BILANS OBROTÓW BIEŻĄCYCH PAŃSTW WSPÓLNOT EUROPEJSKICH W LATACH 1973-1978 (w mld j.r.)' Rok D NL F UK I DK IRL B/L 1973 3,51 1,88 -0,55 -1,95 -2,06 -0,38 -0,19 0,94 1974 8,23 1,70 -5,01 -7,0 -6,72 -0,77 -0,5* 0,77 1975 3,21 1,27 -<»,05 -2,88 -0,47 -0,41 -0,02 0,55 1976 3,44 2,14 -5,45 -1,38 -2,52 -1,71 -0,24 -0,29 1977 3,211 0,20 -2,90 0,40 2.1HI -1,50 -0,20 -9,30 1978 5,00 -0,30 0,6 -0,40 4,40 -0,90 -0,30 0,00 Źródło: Europfun Economy. Annual Economic Report 1978-1979, Commission of Ihe European Communilies, Brussels 1978. s. 67. . . , ' Wartość jednostki rozrachunkowej zmniejszała się wskutek inflacji i wynosiła w 1976 r. 1,2 USD, w 1981 r. 0,93 USD, a w 1985 r. 0,71 USD. Tabela V STOPA INFLACJI W PAŃSTWACH WSPÓLNOT EUROPEJSKICH W LATACH 1973-1978 (w % ceny detaliczne) Rok D DK F UK I NL IRL B L 1973 7,0 7,6 6,8 8,2 12,2 8,9 12,4 5,7 5,5 1974 7,0 7,0 13,4 16,4 21,0 9,7 15,2 12,3 9,5 1975 6,0 6,3 11,8 24,2 17,0 103 21,8 12,1 10,7 1976 4,3 4,4 9,9 15,5 17,9 9,1 17,0 7,7 9,8 1977 3,7 3,9 9,1 14,3 18,0 6,7 13,9 6,6 6,7 1978 2,7 2,5 9,2 8,6 123 4,4 8,0 4,0 3,1 Źródła: Eurupeun Et-onuniy..., s. 38; Dci.\ gfsamiwirt.whfifllicht' Ziehyslem im Ruhnifn der Souulen Markrwtrt.ichuft w: (Red.) H.V. Brinkmann, Winschaftsimiitik, Bonn 1990, s. 69; O. W. Gabriel (Hrsg.) Di? EC-Staiiten im Vi-rglt'ic'h. Strukturen, Prousse. Polilikmhulu, Bonn 1992, s. 511; W. Laqucur, Hislurui Europy 1945-1992, Londyn 1993, s. 4S2. utworzenie do l kwietnia 1973 r. Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej, koordynację polityki antyinflacyjnej, opracowanie do l stycznia 1974 r. programu wspólnej polityki społecznej oraz ustanowienie do tego czasu Funduszu Rozwoju Regionalnego. Koordynacja polityki W marcu 1970 r. została utworzona grupa zagranicznej robocza pod przewodnictwem kierownika wydziału politycznego w belgijskim ministerstwie spraw zagranicznych Etienne Davignona. Opracowała ona raport w sprawie koordynacji polityki zagranicznej państw członkowskich. 27 października 1970 r. ministrowie spraw zagranicznych Wspól- 518 Detente 19(>»-1979 not Europejskich zebrani w Luksemburgu przyjęli raport Davignona jako podstawę dla mających odbywać się w przyszłości, dwa razy w roku, konsultacji na temat wspólnej polityki zagranicznej. Pierwsze tego rodzaju spotkanie odbyło się 19 listopada 1970 r. w Monachium i odtąd zaczęto je nazywać Europejską Współpracą Polityczną (EWP). Raport Davignona stanowił zmodyfikowaną wersję planu Foucheta z 1961 r. EWP nie była instytucją Wspólnot Europejskich, lecz gremium nieformalnym, powołanym dla uzgadniania wspólnego stanowiska w najważniejszych sprawach polityki zagranicznej. Kolejnym posunięciem zmierzającym w kierunku ściślejszej koordynacji polityki zagranicznej i wewnętrznej było ustanowienie 10 grudnia 1974 r. Rady Europejskiej złożonej z premierów lub prezydentów (Francja) państw członkowskich wraz z ministrami spraw zagranicznych. Rada miała się zbierać co najmniej dwa razy w roku. Podobnie jak EWP była pozastatutowym gremium Wspólnot Europejskich i koordynowała przede wszystkim ich politykę gospodarczą i społeczną. Uchwały Rady Europejskiej - podejmowane jednomyślnie - nie były wiążące de iure dla Wspólnot Europejskich, ale de facto były zawsze w pełni akceptowane przez Radę Ministrów. W miarę upływu czasu Rada Europejska stała się zatem faktycznym centrum podejmowania decyzji przez państwa Wspólnot Europejskich. Działalność Europejskiej Współpracy Politycznej koncentrowała się w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych przede wszystkim wokół niemieckiej i wschodniej polityki Republiki Federalnej, przebiegu Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz konfliktu bliskowschodniego i związanego z nim kryzysu energetycznego w państwach zachodnich. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych działalność Europejskiej Współpracy Politycznej skupiała się na łagodzeniu różnic między poszczególnymi państwami członkowskimi, powstałych na tle konfliktu USA z Iranem oraz agresji wojsk radzieckich w Afganistanie. EWP poparła Waszyngton w jego konflikcie z Teheranem, jednocześnie jednak przeciwna była wszelkim przedsięwzięciom militarnym i tylko częściowo godziła się na wsparcie amerykańskich sankcji ekonomicznych wobec Iranu. Agresja radziecka w Afganistanie i tzw. podwójna uchwała NATO z 1979 r. w sprawie rozmieszczenia w Europie Zachodniej broni eurostrate- Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 519 gicznych stały się przyczyną rozważań na temat koordynacji polityki obronnej państw członkowskich Wspólnot Europejskich. 13 października 1981 r. Rada Europejska podczas posiedzenia w Londynie podjęła decyzję w sprawie pogłębienia i rozszerzenia konsultacji EWP w polityce zagranicznej. Koordynacja polityki Jeszcze w latach 1973-1975 Komisja społecznej i regionalnej Wspólnot Europejskich -- zgodnie z postanowieniami konferencji szefów państw i rządów z 1972 r. - opracowała dwa programy, z których pierwszy dotyczył koordynacji polityki społecznej, drugi zaś koordynacji polityki regionalnej. Celem pierwszego programu było m.in. przezwyciężanie strukturalnego bezrobocia, poprawa warunków i bezpieczeństwa pracy, zlikwidowanie dyskryminacji kobiet w dziedzinie wynagrodzeń, wprowadzenie czterdziestogodzinnego tygodnia pracy (do 1975 r.) oraz czterotygodniowego urlopu wypoczynkowego za jeden rok zatrudnienia (do 1976 r.). Wspólna polityka społeczna miała być finansowana ze źródeł założonego jeszcze w 1960 r. Europejskiego Funduszu Społecznego. Poza tym miał ją wspierać Europejski Fundusz Gwarancyjny i Ukierunkowania Rolnictwa oraz utworzony w 1975 r. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego stanowił jednak przede wszystkim podstawę dla programu koordynacji polityki regionalnej. Środki funduszu były przeznaczane głównie na rozwój regionów rolniczych, zwłaszcza depresyjnych i zacofanych5. Udzielano ich 5 Biorąc pod uwagę takie wskaźniki rozwoju gospodarczego, jak: wysokość produktu wewnętrznego brutto na jednego mieszkańca, poziom bezrobocia oraz saldo migracji siły roboczej - można wyodrębnić w krajach Wspólnot Europejskich trzy grupy regionów. Są to: regiony uprzemysłowione, półuprzemysiowione i rolnicze. Każda z grup obejmować może ponadto trzy podgrupy regionów: regiony przeinwestowane, depresyjne i zacofane. W latach 1958-1974 finansowaniem rozwoju regionalnego zajmował się Europejski Bank Inwestycyjny, udzielając zainteresowanym państwom specjalnych kredytów na ten cel. Po utworzeniu Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego głównym celem Europejskiego Banku Inwestycyjnego stało się finansowanie inwestycji, zwłaszcza w sferze polityki energetycznej, służących co najmniej dwu państwom członkowskim. 520 Detenie 1969-1979 w formie bezzwrotnych pożyczek oraz ulg w oprocentowaniu kredytów inwestycyjnych, przy inwestycjach od 50 tysięcy jednostek rozrachunkowych wzwyż i przy wkładzie własnym pochodzącym ze źródeł rządowych danego kraju. Warunkiem udzielenia takiej pożyczki było utworzenie co najmniej dziesięciu nowych miejsc pracy. Ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego postanowiono przeznaczyć 40% dla Włoch, 28% dla Wielkiej Brytanii i 15% dla Francji. 17% środków miały otrzymać pozostałe kraje członkowskie. Mimo to różnice w rozwoju poszczególnych regionów i państw Wspólnot Europejskich nie uległy w latach siedemdziesiątych zmniejszeniu, lecz powiększyły się jeszcze. Podstawowym zadaniem Europejskiego Funduszu Gwarancyjnego i Ukierunkowania Rolnictwa było nadal wykupywanie nadwyżek artykułów rolnych po cenach interwencyjnych, czyli niższych od cen wolnorynkowych. Jego znaczenie wzrosło w latach siedemdziesiątych, szczególnie że poszczególne kraje członkowskie osiągnęły wówczas nie tylko samowystarczalność, lecz uzyskiwały istotne nadwyżki w produkcji artykułów rolnych. Raport Tindemansa 29 grudnia 1975 r. premier Belgii Leo Tindemans przedłożył Radzie Europejskiej raport w sprawie przekształcenia Wspólnot Europejskich w Unię Europejską. Raport, nawiązując do propozycji Willy Brandta o ustanowieniu tzw. dwóch prędkości integracyjnych, sugerował utworzenie Unii tylko przez część państw Europy Zachodniej. Próbował zatem pogodzić stanowiska konfederalistów i neofunkcjonalistów. Postulował ponadto skoncentrowanie w Radzie Europejskiej wszystkich decyzji wykonawczych w dziedzinie polityki zagranicznej i wewnętrznej Wspólnot Europejskich, włącznie z polityką bezpieczeństwa. Wnioskował też wprowadzenie zasady podejmowania decyzji większością głosów w Radzie Ministrów. Zalecał wreszcie przeprowadzenie powszechnych i bezpośrednich wyborów do Parlamentu Europejskiego. Nie było to niczym nowym, ponieważ już w grudniu 1974 r. szefowie rządów i państw Wspólnot Europejskich uzgodnili przeprowadzenie takich wyborów w 1978 r. Ostatecznie odbyły się one w dniach 7-10 czerwca 1979 r. według ordynacji wyborczych poszczególnych państw Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 521 członkowskich. Wszystkie inne postulaty zawarte w raporcie Tin-demansa nie wzbudziły większego zainteresowania w stolicach państw Wspólnot Europejskich, mimo iż Rada Europejska zaakceptowała ten raport w czasie posiedzenia w dniach 29-30 listopada 1976 r. Europejski System Walutowy Pod koniec lat siedemdziesiątych Wspólnoty Europejskie przeżywały kryzys monetarny. Już w kwietniu 1973 r. utworzony został Europejski Fundusz Współpracy Walutowej. Jego celem było udzielanie kredytów krótkoterminowych, przeznaczonych na utrzymanie stałych kursów walutowych. W razie spadku lub wzrostu kursu waluty danego państwa członkowskiego Wspólnot poza ustalony zakres wahań bank centralny tego państwa dokonywał zakupu lub sprzedaży swojej waluty. Mimo to z powodu zbyt dużych różnic w bilansach obrotów bieżących i stopach inflacji między poszczególnymi państwami większość z nich wystąpiła pod koniec lat siedemdziesiątych z węża walutowego. W 1978 r. należały do niego już tylko Republika Federalna i kraje Beneluxu. Sytuacja ta wymagała nowych rozwiązań w polityce monetarnej. Z inicjatywy kanclerza Republiki Federalnej Helmuta Schmidta i prezydenta Francji Valery'ego Giscarda d'Estaing Rada Europejska podczas sesji w dniach 6-7 lipca 1978 r. podjęła decyzję o utworzeniu Europejskiego Systemu Walutowego i Europejskiej Jednostki Rozrachunkowej (ECU). Europejski System Walutowy został ustanowiony 13 marca 1979 r. z działaniem wstecznym od l stycznia 1979 r. i zastąpił tzw. węża walutowego. Przystąpiły do niego wszystkie państwa Wspólnot Europejskich, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, która uczyniła to później. ECU zastąpiła dotychczasową jednostkę rozrachunkową stosowaną od 1975 r. w polityce budżetowej państw członkowskich. ECU stanowiła sumę udziałów walut państw Wspólnot Europejskich ustalonych na podstawie wielkości obrotów handlowych tych państw w ogólnych obrotach Wspólnot. Zakres wahań kursów poszczególnych walut w stosunku do kursu centralnego, odzwierciedlającego relacje danej waluty wobec wszystkich pozostałych walut, ^ ustalony został między +2,25% a -2,25%. Dla funta irlandzkiego i lira włoskiego zakres ten był większy i wynosił ±3,0%. Poza tym uzgod- 522 Detcnte 1969-1979 niono, iż państwa dysponujące słabszymi walutami będą mogły zmieniać zakres wahań za zgodą pozostałych krajów. Dla zabezpieczenia ECU i kredytowania interwencji na rynku walutowym państwa członkowskie zdeponowały po 20% swych rezerw złota i dolarów w Europejskim Funduszu Współpracy Walutowej (ok. 33 mld dolarów). Największy udział w wytwarzaniu produktu wewnętrznego brutto Wspólnot Europejskich posiadały w latach 1958-1981 Republika Federalna i Francja. Udział ten zmniejszył się w naturalny sposób po przyjęciu nowych państw członkowskich. Niezależnie od tego ulegał on wszakże systematycznemu obniżeniu bezwzględnemu. O ile udział Republiki Federalnej Niemiec zmienił się z 35,2% w 1958 r. do 36% w 1969 r. i do 27,9% w 1981 r., o tyle udział Francji obniżył się w tym samym czasie z 34,9% w 1958 r. przez 32,1% w 1969 r. do 23,6% w 1981 r. Udział Wielkiej Brytanii w wytworzeniu produktu wewnętrznego brutto Wspólnot Europejskich wyniósł w 1981 r. 20,3%. W przeliczeniu na jednego mieszkańca najwyższy produkt wewnętrzny brutto posiadał w 1958 r. Luksemburg (1337 ECU), w 1969 r. Francja (2632 ECU), a w 1981 r. Dania (10055 ECU). Udział przemysłu w wytwarzaniu produktu wewnętrznego brutto w 1978 r. był największy w Republice Federalnej (45,2%), we Włoszech (42,2%), Francji i w Wielkiej Brytanii (po 39,2%). Z kolei udział usług był największy w Danii (63,5%), Luksemburgu (62,4%) i Belgii (60,5%), udział zaś rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa w Irlandii (15,9%) i we Włoszech (7,0%). W dziedzinie obrotów handlowych w 1980 r. pierwsze miejsce we Wspólnotach Europejskich (29,2% w eksporcie i 26,2% w imporcie) zajmowała Republika Federalna. Pierwsze poszerzenie 28 maja 1979 r. - po niemal trzylet-na południe nich pertraktacjach - został podpisany, a l stycznia 1981 r. wszedł w życie układ o przystąpieniu Grecji do Wspólnot Europejskich. W Radzie Ministrów Grecja otrzymała pięć głosów. Z dniem l stycznia 1988 r. - dwa lata później, niż przewidywał to wspomniany układ - dostosowała ona swoje cła narodowe na artykuły przemysłowe do zewnętrznej taryfy celnej oraz ceny na swoje artykuły rolne do cen Wspólnot Europejskich. Dotyczyło to również finansowania wspólnej polityki rolnej. _r Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 523 Francja za prezydentury Pompidou i Giscarda d'Estaing W czerwcu 1969 r. głową państwa wybrany został premier Georges Pompidou. Poparło go ostatecznie 10,6 min (57,6%) wyborców. Nowy prezydent od razu stanął wobec poważnych problemów społeczno--ekonomicznych. Pierwszym więc krokiem nowo wybranego lokatora Pałacu Elizejskiego była kolejna dewaluacja franka, tym razem tylko o 12,5%. Było to podejście znacznie bardziej pragmatyczne niż to, które u schyłku swych rządów wykazywał generał de Gaulle. Premier Jacques Chaban-Delmas zaproponował jesienią 1969 r. koncepcję "nowego społeczeństwa", wyrosłą z etatystycznych skłonności gaullis-tów. Z jednej strony obdarzono przedsiębiorstwa większym zakresem swobody, z drugiej obiecywano wzrost wynagrodzeń oraz rozbudowę systemu opieki społecznej. Rychło jednak tarcia między prezydentem i premierem doprowadziły, latem 1972 r., do dymisji tego ostatniego. Pompidou szukał tymczasem możliwości poszerzenia bazy politycznej obozu rządowego. Udało mu się nakłonić do współpracy niezależnych republikanów Valery'ego Giscarda d'Estaing. W imię tego celu pogodził się również ze zmniejszeniem roli państwa, co zbliżyło doń centrum francuskiej sceny politycznej. Nie doszło jednak do wyraźnego wzmocnienia kompromisowych postaw i centrystycznych nurtów w życiu politycznym Francji, od początku bowiem lat siedemdziesiątych mamy do czynienia z kształtowaniem się dwubiegunowego układu politycznego: z jednej strony prawica sprawująca władzę, z drugiej lewica, którą prócz socjalistów tworzyli także komuniści oraz lewicowi radykałowie. Należy w tym kontekście wspomnieć, iż już w 1969 r. SFIO przekształcono w partię socjalistyczną, a od 1971 r., kiedy to formalnie zmieniono nazwę na PS, przewodził jej Francois Mitterand. Tymczasem, w rezultacie kolejnych wyborów parlamentarnych, przeprowadzonych w marcu 1973 r., gaulliści - noszący od 1967 r. nazwę Unia Demokratów na rzecz V Republiki (UDR) - utrzymali się u władzy, stracili jednak absolutną większość w Izbie Deputowanych. Otrzymali wówczas niespełna 5,7 min (23,9%) głosów, podczas gdy komuniści 5 min (21,4%) głosów, a socjaliści 4,5 (19,2%) głosów. 524 Detente 1969-1979 Wybory prezydenckie w rok później wygrał Giscard d'Estaing z Krajowej Federacji Republikanów Niezależnych, otrzymał 13,4 min (50,8%) głosów, ale jego główny kontrkandydat socjalista Franęois Mitterand aż 12,9 min (49,2%) głosów. W parlamencie większość miała jednak frakcja neogaullistowska, co w wielu wypadkach wiązało ręce nowemu prezydentowi. Najważniejszymi zadaniami w polityce wewnętrznej była nadal konieczność opanowania inflacji i zmniejszenie bezrobocia. Mimo programowego liberalizmu Giscard d'Estaing, by unikać napięć społecznych, rozbudowywał programy opieki społecznej, co oznaczało utrzymanie pozycji sektora publicznego w gospodarce. Jednocześnie nabrał tempa proces określany mianem "modernizacji kulturowej", polegający między innymi na tym, że prawo cywilne, po dziewiętnastowiecznej reakcji, zostało dostosowane do zasad ustalonych w tej mierze jeszcze w czasach rewolucji francuskiej. Te różnorakie zabiegi nie spotkały się jednak z uznaniem społeczeństwa. W tym czasie doszło do istotnych przeobrażeń na francuskiej scenie politycznej. W grudniu 1976 r. gaulliści po raz kolejny zmienili 'nazwę na Zgromadzenie na rzecz Republiki (RPR). Niemal równocześnie, bo wiosną roku następnego, udało się Giscardowi d'Estaing przekształcić swych zwolenników w Partię Republikańską. Dalszym krokiem, w obliczu nadchodzących wyborów parlamentarnych, było zbudowanie koalicji centrowych ugrupowań pod nazwą Unia na rzecz Demokracji Francuskiej (UDF). W wyborach w marcu 1978 r. zdobyła ona niemal taki sam procent głosów co gaulliści: 21,4% do 22,6%. Na lewicy natomiast socjaliści wyprzedzili komunistów: 22,6% do 20,5%. Republika Federalna Niemiec 1969-1982 Rządy Brandta/Scheela 22 października 1969 r. zaprzysiężony 1969-1974 został pierwszy w historii Republiki Federalnej gabinet SPD/FDP. Kanclerzem nowego rządu został Willy Brandt, wicekanclerzem zaś i ministrem spraw zagranicznych przewodniczący (od 1968 r.) FDP Walter Scheel. W deklaracji programowej wygłoszonej 28 paździer- Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 525 nika 1969 r. Brandt zapowiedział zarówno kontynuację, jak też zmianę polityki wewnętrznej i zagranicznej (polityka zagraniczna RFN w latach 1969-1974 omówiona zostanie w następnym rozdziale). Kontynuacja reform wewnętrznych widoczna była przede wszystkim w szkolnictwie. Reforma szkolnictwa została zainicjowana pod presją rozruchów studenckich jeszcze przez rząd wielkiej koalicji. Obecnie gabinet Brandta/Scheela wraz z rządami krajowymi przystąpił do opracowania kompleksowych zmian w całym szkolnictwie. Polegały one m.in. na zwiększeniu liczby przedszkoli, rozszerzeniu obowiązku nauki do 10 lat, wyrównaniu szans młodzieży uczącej się i studiującej przez politykę stypendialną (1971 r.), a także zmianie struktury i rozbudowie szkolnictwa wyższego (1973 r.). Rząd Brandta/Scheela przygotował również od podstaw i zrealizował pakiet reform w sferze mieszkaniowej, socjalnej i społecznej. Reformy w polityce mieszkaniowej dotyczyły m.in. ustawowego uregulowania ochrony lokatorów poprzez określenie maksymalnej wysokości czynszu oraz warunków wypowiadania umów przez właścicieli (1971 i 1974 r.). Jedną z najistotniejszych reform w polityce społecznej było obniżenie granicy czynnego prawa wyborczego z 21 do 18 lat (1970 r.) oraz biernego prawa wyborczego najpierw z 25 do 21 lat (1972 r.), a później z 21 do 18 lat (1975 r.). Natomiast do najważniejszych osiągnięć rządu w polityce socjalnej należały: zmiana regulacji emerytalnych i rentowych przez ustalenie m.in. płynnej granicy wieku emerytalnego (1972 r.)6 i wprowadzenie dodatków wyrównawczych z tytułu niskich płac, powodowanych względami regionalnymi, branżowymi oraz przepisami dyskryminującymi kobiety (1972 r.). Sukcesy w polityce społecznej, acz wymierne, pozostawały w cieniu tych działań rządu, które zmierzały do przezwyciężenia stagnacji gospodarczej i towarzyszącej jej inflacji (por. tabela VI i VII). Różnice poglądów na temat sposobów przeciwstawiania się tym zjawiskom doprowadziły do ustąpienia w maju 1971 r. ministra finansów Alexa Mollera (SPD). Miejsce Mollera zajął Schiller, zachowując jednocześnie tekę ministra gospodarki. Jednak spór wokół metod zlikwidowania 6 Pierwsza wielka reforma w tej dziedzinie przeprowadzona została już w 1957 r. 526 Detente 1969^-1979 wysokiego deficytu budżetowego przyczynił się do tego, że w lipcu | 1972 r. również Schiller podał się do dymisji. Niedługo potem wystąpił | z SPD. Oba stanowiska ministerialne zwolnione przez Schillera objął j Helmut Schmidt (SPD), dotychczasowy minister obrony. Spektakular- i ności dymisji Schillera dodawał fakt, iż zbiegła się ona z przygotowa- ; niami rządu Brandta/Scheela do przeprowadzenia przedterminowych wyborów do Bundestagu. Stały się one konieczne, gdyż od kwietnia 1972 r. koalicja rządząca - wskutek kolejnych przypadków przechodzenia deputowanych SPD i FDP do CDU/CSU - nie dysponowała już większością mandatów w parlamencie. Groziło to sparaliżowaniem działalności rządu, zwłaszcza że ostry konflikt z opozycją na tle polityki wschodniej uniemożliwiał jakąkolwiek współpracę w parlamencie. W wyniku wyborów do Bundestagu przeprowadzonych 19 listopada 1972 r. SPD uzyskała 45,8% głosów, CDU/CSU osiągnęły i 44,9% głosów, FDP zaś otrzymała 8,4% głosów. Różnica głosów uzyskanych przez SPD i CDU/CSU wyniosła zaledwie 0,9%. Szansę na zmianę władzy były jednak pozorne, bowiem obok przepływu wyborców między SPD a CDU/CSU decyzja o zmianie rządu zależała również od FDP. Utworzony został zatem drugi gabinet Brandta/Scheela. Znaczenie tych wyborów polegało na tym, iż w ich rezultacie koalicja rządząca uzyskała zdecydowaną aprobatę dla swojej polityki wewnętrznej i zagranicznej. Były to pierwsze i jedyne J w historii parlamentaryzmu zachodnioniemieckiego wybory, w których (tm) zwyciężyła SPD. Ubocznym skutkiem ostrej walki politycznej między rządem a opozycją w latach 1969-1972 było przejęcie znacznej grupy J dotychczasowych wyborców NPD przez CDU/CSU oraz wchłonięcie członków i zwolenników APO przez SPD. Niektórzy sympatycy APO i uczestnicy protestów studenckich z lat sześćdziesiątych zasilili szeregi lewicowych organizacji terrorystycznych: Frakcji Czerwonej i Armii (RAF), Ruchu 2 Czerwca i Komórek Rewolucyjnych. Najgroź- l niejszą z nich stała się później RAF, utworzona w 1970 r. przez j Andreasa Baadera, Gudrun Enssiin i Uirikę Meinhof. | W styczniu 1972 r. kanclerz i premierzy rządów krajowych wydali , zakaz zatrudniania na stanowiskach państwowych członków organiza- ; cji ekstremistycznych, w tym również komunistycznych. Stał się on Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 527 Tabela VI STOPA WZROSTU PRODUKTU WEWNĘTRZNEGO BRUTTO W LATACH 1969-1982 (w %)' 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 8,0 1976 5,9 1977 33 1978 23 1979 4,9 1980 03 1981 -13 1982 53 2,9 3,6 4,4 1,8 -03 -1,1 Źródło: Winschaft.... s. l. 1 Procentowe zmiany produktu wewnętrznego brutl6'w stosunku do roku poprzedniego w cenach z 1980 r. przyczyną ostrych sporów politycznych, ponieważ władze krajów federacji, zwłaszcza rządzonych przez partie chadeckie, wykorzystywały go często do inwigilacji i odmowy zatrudnienia. Najważniejszym zadaniem rządu pozostawała jednak w dalszym ciągu stabilizacja gospodarki. Działania w tym zakresie podjęte przez ministra gospodarki Hansa Friderichsa (FDP) i ministra finansów Hel-muta Schmidta (SPD) zmierzały głównie do utrzymania cen na stałym poziomie oraz wzmocnienia wartości pieniądza i doprowadziły do przejściowego zwiększenia stopy wzrostu produktu wewnętrznego brutto. Tendencje inflacyjne trwały jednak nadal. Ta faza koniunkturalna przerwana została podniesieniem cen ropy naftowej przez państwa OPEC. Rząd federalny zmuszony został do skoncentrowania niemal całej aktywności na "zarządzaniu kryzysem". Zbiegło się to w czasie z ostrymi sporami w łonie SPD. Na stosunkach wewnętrznych w partii zaciążył m.in. zarzut grupy polityków skupionych wokół przewodniczącego frakcji parlamentarnej SPD Herberta Wehnera oraz^ wiceprzewodniczącego partii Helmuta Schmidta - o niezdolności kanclerza Brandta do prowadzenia polityki gospodarczej rządu. Kulminacyjnym momentem konfliktu stało się wszakże aresztowanie 25 kwietnia 1974 r. Giintera Guillaume'a, osobistego sekretarza kanclerza, pod zarzutem szpiegostwa na rzecz NRD. Fakt ten był bezpośrednią przyczyną ustąpienia Brandta 6 maja 1974 r. Dziewięć dni później Scheel wybrany został na urząd prezydenta Republiki Federalnej. Z kolei 16 maja 1974 r. Bundestag dokonał, z rekomendacji Brandta, wyboru Schmidta na stanowisko kanclerza. W dniu następnym utwo- 528 DetenCe 1969-1979 rzony został pierwszy gabinet Schmidta/Genschera, opierający się ponownie na koalicji SPD/FDP. Wicekanclerzem i ministrem spraw zagranicznych został wiceprzewodniczący FDP, a od l października 1974 r. przewodniczący tej partii, Hans-Dietrich Genscher. Rządy Schmidta/Genschera W latach 1974-1975 rząd Schmid-1974-1982 ta/Genschera zainicjował realizację trzech kolejnych programów poprawy koniunktury ekonomicznej i wydał na to kwotę ponad 30 mld DM. Celem ich było ożywienie popytu i produkcji. Możliwości przezwyciężenia kryzysu dopatrywano się głównie w bardziej dynamicznym rozwoju inwestycji. Realizacja programów ożywienia koniunktury doprowadziła do obniżenia inflacji (por. tabela VII) oraz wzrostu produktu wewnętrznego brutto (por. tabela VI). Natomiast bezrobocie zmniejszyło się tylko nieznacznie z 4,7% w 1975 r. do 4,6% w 1976 r. Wybory do Bundestagu, przeprowadzone 3 października 1976 r., wyraziły z dużą dokładnością nastroje społeczne w okresie "zarządzania kryzysem". CDU/CSU osiągnęły w ich wyniku 48,6% głosów, a więc rezultat ustępujący jedynie wynikowi wyborów z 1957 r., SPD uzyskała 42,6% głosów, FDP zaś otrzymała ich 7,9%. Sukces wyborczy partii chadeckich nie wystarczył jednak do przejęcia władzy, ponieważ preferencje koalicyjne FDP ukierunkowane były na dalszą współpracę rządową z SPD. Tabela VII STOPA INFLACJI W REPUBLICE FEDERALNEJ NIEMIEC W LATACH 1969-1982 (W % CENY DETALICZNE) Rok 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1,9 1976 3,6 1977 5,2 1978 5,6 1979 7,11 1981) 7,« 1981 6,0 1982 4,3 3,7 2,7 4,1 5,5 5,9 53 Źródło: Duś ^escinitwirtat.-litiftiiclie Ziehystem im Ruhnien der So^iulfn Murktwirt,vchuft, w: (Red.) H.U. Brinkmann, Wirlschafispulilik, Bunn 1990, s. 69; O.W. Gabriel (Hrsg,), Dw EC-Staaten im Yergleich. Sirukturen, Prozesse, Pulilikmiwlle, Bonn 1992. s. 511. Kryzys polityczny l gospodarczy Zachodu 529 "Zarządzanie kryzysem" oraz ograniczone możliwości finansowe państwa przyczyniły się do zaniechania wielu reform społecznych. Niemniej rząd Schmidta/Genschera wprowadził dalsze zmiany w polityce socjalnej i społecznej oraz w dziedzinie humanizacji pracy. Do najważniejszych reform wprowadzonych w grudniu 1974 r. w polityce socjalnej należało wydatne podwyższenie zasiłków dla bezrobotnych. Rozstrzygnięty też został los niezwykle kontrowersyjnego projektu ustawy o przerywaniu ciąży. W maju 1976 r. Bundestag uchwalił ustawę dopuszczającą aborcję w okresie pierwszych dwunastu tygodni ciąży z powodu m.in. ciężkich warunków socjalnych kobiet. Do osiągnięć w dziedzinie humanizacji pracy należała przede wszystkim ustawa o współdecydowaniu w przedsiębiorstwach wszystkich gałęzi przemysłu z wyjątkiem przemysłu górniczego i hutniczego, zatrudniających powyżej dwóch tysięcy pracowników (1976 r.). Ustawa o współdecydowaniu - w odróżnieniu od ustawy z 1951 r. - nie wprowadzała współdecydowania równorzędnego, lecz zwykłe, ponieważ przewodniczący rad nadzorczych posiadali w sytuacjach patowych głos rozstrzygający (podwójny). Reformy koalicji SPD/FDP w polityce socjalnej, społecznej, mieszkaniowej, w dziedzinie humanizacji pracy oraz w szkolnictwie uczyniły z Republiki Federalnej państwo bez mała opiekuńcze. Ze względu na swoje znaczenie i zasięg były one porównywalne jedynie z reformami Erharda w latach pięćdziesiątych. W ich wyniku udział świadczeń socjalnych państwa w całokształcie produktu społecznego brutto zwiększył się z 25,7% w 1970 r. (175 mld DM) do 33,4% w 1975 r. (346,7 mld DM). Obok skutecznego przezwyciężenia recesji gospodarczej i przeprowadzenia reform w polityce społecznej do sukcesów rządu Schmidta/Genschera wypada zaliczyć częściowe sparaliżowanie działalności RAF. Jej kolejne zamachy terrorystyczne w latach 1972-1976, skierowane przeciw koszarom armii amerykańskiej, bankom, domom towarowym, a nawet zachodnioniemieckim placówkom dyplomatycznym, budziły uzasadniony niepokój władz i wstrząsały do głębi opinią publiczną. Krwawe apogeum akty terroru osiągnęły w 1977 r. Po zamordowaniu prokuratora generalnego Siegfrieda Bubacka (kwiecień 1977 r.) i prezesa Dresdner Bank Jurgena Ponto (lipiec 1977 r.) 34 - Najnowsza historia świata 530 Detente 1969-1979 członkowie RAF uprowadzili, a nieco później (wrzesień 1977 r.) zamordowali prezydenta Związku Niemieckich Pracodawców Hansa Martina Schleyera. W zamian za jego uwolnienie żądali zwolnienia jedenastu przywódców RAF z Andreasem Baaderem na czele, skazanych na dożywocie. Gdy władze w Bonn nie spieszyły się ze spełnieniem tego postulatu, 13 października 1977 r. jedna z palestyńskich organizacji terrorystycznych, współpracująca z RAF, uprowadziła do Mogadiszu samolot Lufthansy lecący z Majorki do Frankfurtu nad Menem, terroryzując załogę i pasażerów. Była to próba wywarcia nacisku na rząd federalny. Jednak w wyniku sprawnej akcji komandosów z jednostki specjalnej Grenzschutzu (GSG 9) udało się uwolnić zakładników. W tym samym dniu przywódcy RAF zostali znalezieni martwi w swoich celach więziennych. Mimo to działalność terrorystyczna tej organizacji, wspieranej materialnie i organizacyjnie przez NRD i ZSRR, do początku lat dziewięćdziesiątych kładła się cieniem na spokoju społecznym w RFN7. W polityce zagranicznej gabinet Schmidta/Genschera zapowiedział wprawdzie w 1974 r. kontynuację działań dotychczasowych rządów, ale w istocie dokonał w niej znaczącej zmiany. Politykę obronną i odprężeniową Republiki Federalnej oparto na nowej koncepcji politycznej, zwanej koncepcją równowagi sił w Europie. Zmierzała ona do utrzymania pokoju przez stabilizację lub rozbudowę wypracowanych struktur bezpieczeństwa, lecz nie - jak przewidywała to dotychczasowa koncepcja ogólnoeuropejskiego ładu pokojowego - przez dążenie do ich zmiany lub likwidacji. W imię równowagi sił rząd federalny poparł tzw. podwójną uchwałę NATO z 12 grudnia 1979 r. Ale jednocześnie, po 1979 r., w wyraźny sposób zabiegał o podjęcie rokowań amerykańsko-radzieckich w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych. Stało się to szczególnie widoczne, gdy administracja amerykańska przestała interesować się pertraktacjami na ten temat. Im bardziej stosunki bilateralne między USA a Związkiem Radzieckim ulegały pogorszeniu, tym bardziej wzrastała rola Republiki Federalnej w polityce międzynarodowej. 7 Jeszcze l kwietnia 1991 r. RAF zamordowała dyrektora Urzędu Powierniczego Detleva Rohweddera. • Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 531 W 1981 r. rządowi federalnemu udało się nakłonić Stany Zjednoczone i ZSRR do podjęcia w Genewie rokowań w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych. Gdy w wyniku agresji radzieckiej w Afganistanie (25/26 grudnia 1979 r.) i wprowadzenia stanu wojennego w Polsce (13 grudnia 1981 r.) stosunki amerykańsko-radzieckie uległy dalszemu pogorszeniu, polityka zagraniczna rządu federalnego stanęła w obliczu poważnego dylematu. Polegał on na sposobie przezwyciężenia ukrytego, ale trwałego konfliktu priorytetów między polityką obronną a zorientowaną na przezwyciężenie podziału Niemiec polityką odprężeniową. Rząd federalny zdecydował się na rozwiązania pośrednie. Obok aktów jednoznacznego poparcia i solidarności z polityką USA wobec Związku Radzieckiego - których przejawem był bojkot olimpiady w Moskwie (1980 r.), wzrost nakładów finansowych na cele zbrojeniowe o 3% i pomoc finansowa dla Turcji, Grecji i Portugalii w ramach polityki sojuszniczej - Republika Federalna realizowała współpracę gospodarczą ze Wschodem. Po ogłoszeniu stanu wojennego w Polsce Stany Zjednoczone wprowadziły sankcje ekonomiczne najpierw przeciw Warszawie, a potem przeciw Moskwie. Nakładając na stosunki gospodarcze z Polską i ZSRR embargo kapitałowe, importowe, eksportowe i komunikacyjne, rząd amerykański nie zdołał zmusić Bonn do całkowitego podporządkowania się tej polityce. Wprawdzie Republika Federalna zgodziła się na wprowadzenie ograniczeń kredytowych i technologicznych w stosunkach ze Wschodem, lecz utrzymała współpracę ze Związkiem Radzieckim w sprawie dostaw gazu ziemnego, jak też rozwijała swoje szczególne stosunki gospodarcze z NRD. Bezpośrednio po wyborach z 1976 r. w łonie CDU/CSU ukształtowały się dwa różne stanowiska w sprawie utworzenia w przyszłości rządu federalnego. Przewodniczący (od 1973 r.) CDU Helmut Kohl optował za współpracą z FDP, zaś przewodniczący CSU (od 1961 r.), Strauss dążył do wypowiedzenia unii z CDU i przekształcenia CSU w partię o zasięgu federalnym. Zagrażało to egzystencji politycznej FDP. Koncepcja Straussa, mimo swej pozornej atrakcyjności, spotkała się ze sprzeciwem nie tylko CDU, natrafiła również na przeciwników w samej CSU. Spory wewnątrz frakcji parlamentarnej CDU/CSU w latach 1976-1979 doprowadziły do osłabienia pozycji Konia 34* 533 Detcnte 1169-1979 w CDU, pozornego wzrostu znaczenia CSU wewnątrz Unii oraz zmniejszenia atrakcyjności partii chadeckich wśród wyborców, na co wskazywały wyniki wyborów federalnych z 5 października 1980 r. CDU/CSU uzyskały wówczas najgorszy od 1953 r. wynik wyborczy: 44,5% głosów. SPD otrzymała 42,9% głosów, na FDP zaś głosowało 10,6% wyborców. Rokowania koalicyjne nie doprowadziły do podjęcia decyzji w polityce gospodarczej, finansowej i społecznej. Ani rokowania, ani deklaracja rządowa kanclerza Schmidta z listopada 1980 r. nie odzwierciedlały zatem realnego wymiaru problemów, jakie miał do rozwiązania nowy gabinet Schmidta/Genschera. Republika Federalna w latach 1981-1982 weszła w kolejną recesję gospodarczą, wywołaną tym razem ogólnoświatowym spadkiem koniunktury, wzrastającym zadłużeniem publicznym spowodowanym wydatkami na realizację programów ożywienia koniunktury, na cele socjalne i rolnictwo oraz finansowe wspieranie Wspólnot Europejskich i NATO. Inną przyczyną recesji było zadłużenie krajów rozwijających się. Utrudniało ono rozwój zachodnioniemieckiego eksportu i doprowadziło w efekcie do znacznego - pierwszy raz od 1965 r. - deficytu w bilansie obrotów bieżących. Stopa wzrostu produktu wewnętrznego brutto - pierwszy raz od 1975 r. - osiągnęła wartość ujemną (por. tabela VI). Stopa inflacji, po raz pierwszy od najsilniejszej recesji gospodarczej w latach 1973-1975, osiągnęła w 1981 r. wysoki jak na ten kraj pułap 5,9% (por. tabela VII). Stopa bezrobocia wzrosła z 5,5% (l 270000) w 1981 r. do 7,5% (l 840000) w 1982 r. W listopadzie 1981 r. obie rządzące partie uzgodniły pakiet ustaw oszczędnościowych celem uzdrowienia budżetu. Oszczędności miały powstać kosztem wydatków na cele socjalne (m.in. zmniejszenie dodatków do rent i zasiłków na dzieci), rolnictwo, dodatków do pensji niektórych kategorii urzędników państwowych oraz kosztem redukcji części przywilejów podatkowych. Ale i to nie poprawiło sytuacji. Osiągnięty kompromis wewnątrz koalicji, zaaprobowany przez frakcję parlamentarną socjaldemokratów - zakwestionowany został przez Zjazd Federalny SPD w Monachium (kwiecień 1982 r.). Dylemat Schmidta polegał na wyborze między realizacją uchwał zjazdu monachijskiego, co groziło upadkiem rządu, a rezygnacją z ich realizacji - co mogłoby doprowadzić do podziału SPD. W tej sytuacji kanclerz, Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 533 opierając się na ustaleniach prezydium SPD podjętych w sierpniu 1982 r., postanowił dążyć do zdyskredytowania FDPjako nielojalnego partnera koalicyjnego, a następnie skłonienia Kohia do zgłoszenia w Bundestagu konstruktywnego wotum nieufności wobec rządu, co otwarłoby drogę do przedterminowych wyborów federalnych (art. 68 Ustawy Zasadniczej). 17 września 1982 r. po uprzedniej rozmowie z politykami FDP, w wyniku której ministrowie z ramienia tej partii podali się do dymisji, Schmidt poinformował Bundestag o rozwiązaniu koalicji socjaldemokratyczno-liberalnej oraz utworzeniu na jej miejsce mniejszościowego gabinetu SPD. Zaproponował również niezwłoczne przeprowadzenie przedterminowych wyborów do Bundestagu, l października 1982 r. CDU/CSU i FDP zgłosiły w Bundestagu konstruktywne wotum nieufności wobec gabinetu Schmidta, wybierając Kohia na stanowisko kanclerza. Wicekanclerzem i ministrem spraw zagranicznych pozostał nadal Genscher. Termin nowych wyborów do Bundestagu wyznaczony został na 6 marca 1983 r. 2. Polityka niemiecka i wschodnia Republiki Federalnej Niemiec Powołanie gabinetu Brandta/Scheela stało się przełomem politycznym w Republice Federalnej, gdyż stworzyło warunki dla definitywnej zmiany tamtejszej polityki niemieckiej i wschodniej. Drogę tej zmianie wytyczyła ewolucja programowa SPD i FDP dokonana w głównej mierze pod wpływem reorientacji polityki zagranicznej i obronnej USA, Francji i Wielkiej Brytanii w latach sześćdziesiątych. Istotna była również zmiana w polityce ZSRR wobec Niemiec po 1967 r., polegająca na rezygnacji z dotychczasowego, jeżeli nawet tylko deklaratywnego, popierania idei zjednoczeniowej oraz na osiągnięciu w zamian za to politycznej stabilizacji lub prawnego usankcjonowania podziału Europy i Niemiec, a w konsekwencji utrwalenia radzieckiej strefy wpływów na kontynencie europejskim. W marcu 1968 r. Brandtowi i jego najbliższym współpracownikom udało się nakłonić delegatów Zjazdu Federalnego SPD, obradującego w Norymberdze (17-21 marca 1968 r.), do przyjęcia uchwały, w której po raz pierwszy partia ta zadeklarowała gotowość do respektowania i uznania istniejących granic w Europie, w szczególności granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Również w FDP ewolucja programowa w polityce wschodniej i niemieckiej zaczęła przybierać ostateczne kształty. Od 1967 r. niektórzy czołowi politycy tej partii, m.in. Hans Wolfgang Rubin, wypowiadali się za prawnomiędzynarodowym uznaniem zachodniej granicy Polski, a nawet takim samym uznaniem NRD. Zasługą Brandta i Egona Bahra (SPD) było również opracowanie i wprowadzenie w życie nowej koncepcji politycznej, zwanej koncepcją Polityka niemiecka l wschodnia Republiki Federalnej Niemiec 535 ogólnoeuropejskiego ładu pokojowego. Wytyczyła ona ramy orientacyjne dla polityki niemieckiej i wschodniej rządu federalnego w latach 1969-1974. Koncepcja ta przewidywała osiągnięcie przez Republikę Federalną politycznego modus vivendi w stosunkach z krajami wschodnioeuropejskimi oraz stworzenie nowych relacji między krajami NATO a państwami Układu Warszawskiego poprzez obustronnie wyważoną redukcję zbrojeń konwencjonalnych. Równolegle z realizacją tego celu należało rozwijać szersze niż dotąd struktury współpracy gospodarczej i kulturalnej między wszystkimi państwami europejskimi. Taktyka gabinetu Brandta/Scheela, przyjęta w rokowaniach z ZSRR, Polską, NRD i Czechosłowacją, prowadzonych w latach 1970-1973, opierała się na dwóch przeciwstawnych celach politycznych. Pierwszy z nich polegał na założeniu, że Republika Federalna zdoła uniknąć uznania radzieckiej strefy wpływów w Europie oraz granic państw wschodnioeuropejskich, zwłaszcza granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej i granicy niemiecko-niemieckiej. W związku z tym rząd federalny zmierzał do podpisania z tymi krajami układów o rezygnacji z użycia siły. Układy takie miały tę zaletę, iż nie wykluczały późniejszej rewizji granic w drodze porozumienia stron. Gdyby jednak możliwości ominięcia raf politycznych okazały się nierealne, rząd federalny dysponował drugim celem politycznym. Był gotów do uznania granic w Europie Środkowo-Wschodniej, ale oczekiwał, że w zamian za normalizację stosunków z krajami bloku wschodniego uzyska nie tylko większy wpływ na rozwój wydarzeń w NRD, ale poprzez zbudowanie sieci powiązań z tym państwem przyczyni się do utrzymania i umocnienia jedności narodu niemieckiego, a w dalszej perspektywie - do zjednoczenia Niemiec. Miała to umożliwić planowana konferencja bezpieczeństwa europejskiego, po której rząd federalny spodziewał się liberalizacji systemu władzy w NRD oraz współpracy kulturalnej, gospodarczej i politycznej między obu państwami niemieckimi. Realizacji idei zjednoczeniowej miało służyć wspieranie wszystkich pragmatycznych sił w państwach Europy Wschodniej, przy czym stosunki z tymi krajami mogłyby być rozwijane tylko w takim wymiarze, w jakim tolerowałby to ZSRR. Rząd Brandta/Scheela był zatem gotów zapłacić uznaniem radzieckiej strefy wpływów i granic w Europie Środkowo-Wschodniej za stworze- 536 Dćtente 1969-1979 nie szans wzajemnego zrastania się dwóch państw niemieckich. Godził się na uznanie granicy niemiecko-niemieckiej po to, by zmienić ją w przyszłości. Taktyka ZSRR, Polski, NRD i Czechosłowacji w tej sytuacji polegała na wysuwaniu jak najdłużej maksymalnych żądań w rokowaniach z Republiką Federalną. Obejmowały one uznanie przez rząd federalny nienaruszalności istniejących granic w Europie, w tym granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz granicy niemiecko-niemieckiej, a dalej - rezygnację Bonn z prawa do wyłącznej reprezentacji Niemiec i uznanie NRD de facto lub de iure, a także uznanie układu monachijskiego z 29 września 1938 r. za nieważny od samego początku. Z drugiej jednak strony ZSRR, NRD i Czechosłowacja były przygotowane do rozwiązań kompromisowych, w szczególności do zawarcia z Bonn układów o rezygnacji z użycia siły, w ramach których zostałyby również uregulowane istniejące między stronami kwestie sporne. Dokładnie odwrotne było stanowisko Polski. Do końca obstawała ona przy żądaniu uznania granicy w specjalnym układzie lub nawet deklaracji, nie chcąc uzależniać problemu granic od porozumienia w sprawie rezygnacji z użycia siły. s Traktat między Republiką Federalną Niemiec a ZSRR 15 listopada 1969 r. Helmut Allardt, ambasador Republiki Federalnej w Moskwie, przekazał rządowi radzieckiemu propozycję podjęcia rokowań w sprawie układu o rezygnacji z użycia siły i innych kwestii spornych istniejących między obu państwami. Pierwsza runda wstępnych rozmów, prowadzonych przez Allardta z Gromyką, ograniczyła się do trzech spotkań w grudniu 1969 r., podczas których obie strony zgłosiły maksymalne postulaty swoich rządów. Istotne znaczenie dla tych rokowań miał fakt zlecenia Bahrowi, sekretarzowi stanu w Federalnym Urzędzie Kanclerskim i jednemu z najbliższych współpracowników Brandta, misji dalszego prowadzenia wstępnych pertraktacji w Moskwie. W Bonn zdawano sobie sprawę z tego, że niepowodzenie rozmów mogłoby nie tylko nadwerężyć prestiż rządu, ale postawiłoby również pod znakiem zapytania los Polityka niemiecka i wschodnia Republiki Federalnej Niemiec 537 negocjacji z pozostałymi krajami bloku wschodniego. Dlatego Brandt w pierwszym okresie urzędowania postanowił skoncentrować w Federalnym Urzędzie Kanclerskim niemal całą politykę wschodnią i niemiecką Republiki Federalnej. Bezpośrednią konsekwencją tego było wysłanie Bahra do Moskwy. Wynikiem dwóch rund rozmów Bahra z Gromyką, prowadzonych z przerwami od stycznia do maja 1970 r., było opracowanie - już w czasie wstępnych pertraktacji - zasadniczych postanowień późniejszego traktatu. Informacje o tym przeniknęły do prasy i wywołały ostrą krytykę ze strony opozycji parlamentarnej CDU/CSU. Rokowania te nadwerężyły niewątpliwie prestiż ministra spraw zagranicznych Scheela, ponieważ znacznie ograniczały pole jego manewru podczas oficjalnych rozmów z Gromyką, prowadzonych w dniach od 27 lipca do 7 sierpnia 1970 r. Najważniejszym rezultatem misji Scheela w Moskwie były nieznaczne zmiany w treści traktatu oraz zgoda delegacji radzieckiej na dołączenie doń dokumentów towarzyszących. Pierwszym z nich był uzgodniony już z Bahrem tzw. list o jedności niemieckiej, w którym rząd federalny wskazywał na zjednoczenie Niemiec jako na cel perspektywiczny swojej polityki zagranicznej. Drugim załącznikiem były noty dyplomatyczne, wymienione przez rząd federalny z rządami mocarstw zachodnich, w których wskazano raz jeszcze na obowiązek utrzymania praw i odpowiedzialności czterech mocarstw za Berlin i Niemcy jako całość. 12 sierpnia 1970 r. premier Aleksiej Kosygin i kanclerz Brandt podpisali w Moskwie traktat między ZSRR a Republiką Federalną Niemiec. Strony zobowiązały się do respektowania terytorialnej integralności wszystkich państw europejskich w istniejących granicach (art. 3, ust. l) oraz nienaruszalności granic teraz i w przyszłości, w tym linii na Odrze i Nysie Łużyckiej, która stanowi zachodnią granicę Polski, i granicy między obu państwami niemieckimi (art. 3, ust. 3). Zadeklarowały również, że nie będą ani teraz, ani w przyszłości występować wobec kogokolwiek z roszczeniami terytorialnymi (art. 3, ust. 2). Postanowienia zawarte w traktacie moskiewskim (art. 3, ust. 1-2) wprowadzone zostały później także do traktatu podpisanego 7 grudnia 1970 r. przez Polskę i RFN w Warszawie (art. I, ust. 2-3). 538 Detente 1960-1979 Traktat o podstawach normalizacji stosunków między Republiką Federalną Niemiec a Polską Za podstawę rokowań z Polską delegacja zachodnioniemiecka kierowana przez Georga Ferdinanda Duckwitza przyjęła uchwałę Zjazdu Federalnego SPD w Norymberdze z marca 1968 r. W przekonaniu rządu federalnego uchwała ta miała stanowić zasadniczą część planowanego układu o rezygnacji z użycia siły w stosunkach z Polską. Jednak delegacja polska kierowana przez wiceministra Józefa Winiewicza nie okazywała zainteresowania podpisaniem takiego układu, domagała się natomiast uznania granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej za ostateczną i nienaruszalną. Rozbieżność stanowisk doprowadziła do kryzysu w rozmowach obu delegacji. W tej sytuacji podczas ściśle poufnego posiedzenia w Federalnym Urzędzie Kanclerskim 14 kwietnia 1970 r. przyjęty został projekt nowej formuły rozmów. Jej zasadniczą częścią stał się passus, stwierdzający, iż linia Odry-Nysy jest zachodnią granicą Polski. Zmiana stanowiska delegacji zachodnioniemieckiej umożliwiła zakończenie wstępnych pertraktacji, prowadzonych z przerwami od lutego do października 1970 r. W czasie właściwych rokowań prowadzonych w dniach 3-18 listopada 1970 r. w Warszawie przez ministrów spraw zagranicznych obu krajów, Scheela i Stefana Jędrychowskiego, nad traktatem pracowały dwie grupy robocze. Jedna z nich zajmowała się ostateczną wersją klauzuli granicznej oraz treścią noty dyplomatycznej rządu federalnego do mocarstw zachodnich jako dokumentu towarzyszącego. Druga pracowała nad zagadnieniami humanitarnymi. Nota dyplomatyczna mówiła o utrzymaniu praw i odpowiedzialności czterech mocarstw za Berlin i Niemcy jako całość oraz o tym, że Republika Federalna, podpisując traktat z Polską, występuje jedynie we własnym imieniu (a więc nie w imieniu ogólnoniemieckiego suwerena). 18 listopada 1970 r. wydana została jednostronna "Informacja rządu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej", zawierająca stanowisko w sprawie zasad udzielania zezwoleń na wyjazdy obywateli polskich pochodzenia niemieckiego do Republiki Federalnej. 7 grudnia 1970 r. premier Józef Cyrankiewicz i kanclerz Brandt podpisali w Warszawie traktat o podstawach normalizacji stosunków Polityka niemiecka i wschodnia Republiki Federalnej Niemiec 539 wzajemnych między Polską a Republiką Federalną Niemiec. Traktat warszawski tym różnił się od traktatu moskiewskiego i pozostałych traktatów podpisanych później, iż zawierał wyraźną klauzulę graniczną, nadającą mu charakter traktatu granicznego. Stwierdzała ona, że istniejąca linia graniczna, której przebieg został ustalony w rozdziale IX uchwał konferencji poczdamskiej, stanowi zachodnią granicę państwową Polski (art. I, ust. l). Republika Federalna uznała w nim granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej, chociaż z zastrzeżeniem. Wynikało ono z ograniczonych kompetencji rządu federalnego w zakresie praw i odpowiedzialności za Berlin i Niemcy jako całość. Kompetencje te pozostawały bowiem aż do zjednoczenia Niemiec w dyspozycji czterech mocarstw. Traktat moskiewski i warszawski nie wykluczały zatem zjednoczenia Niemiec w bliżej nie określonej przyszłości, ale jednocześnie rząd federalny przyjął w nich zobowiązanie - współbrzmiące z zobowiązaniem Adenauera z 21 listopada 1951 r.-• że w momencie takiego zjednoczenia nie podniesie żadnych roszczeń terytorialnych. Traktaty z ZSRR i Polską ratyfikowane zostały przez Bundestag 17 maja 1972 r. Za ratyfikacją traktatu z ZSRR głosowało 248 deputowanych SPD i FDP. Przeciw ratyfikacji padło 10 głosów CDU/CSU, zaś wstrzymało się od głosu 238 deputowanych tej frakcji. Traktat z Polską ratyfikowany został 248 głosami SPD i FDP, przy 17 głosach przeciwnych i 231 głosach wstrzymujących się oddanych przez CDU/CSU. Równocześnie z traktatami Bundestag uchwalił specjalną rezolucję w sprawie polityki wschodniej. Została ona przyjęta głosami wszystkich frakcji parlamentarnych, przy 5 głosach wstrzymujących się. Rezolucja zawierała interpretację ratyfikowanych traktatów z punktu widzenia polityki niemieckiej. Rezolucja zawierała m.in. klauzulę odraczającą sprawę ostatecznego ustalenia granic niemieckich do czasu zawarcia traktatu pokojowego z Niemcami. Ponieważ ZSRR i Polska nie przyjęły jej treści do wiadomości i uznały za jednostronny dokument rządu federalnego, była ona w sensie prawa międzynarodowego bezprzedmiotowa. Rezolucją tą Republika Federalna 540 Detcnte 1969-1979 zainicjowała jednak stosowaną aż do zjednoczenia Niemiec praktykę przemiennego deklarowania uznania granic i równoczesnego ich negowania za pomocą interpretacji prawno-politycznej. Regulacja berlińska W sierpniu 1969 r. mocarstwa zachodnie, po uprzednich konsultacjach z rządem federalnym, skierowały do ZSRR notę dyplomatyczną z propozycją podjęcia rozmów w sprawie Berlina. W marcu 1970 r. ambasadorowie USA, Wielkiej Brytanii i Francji w RFN (Kenneth Rush, Roger Jackling i Francois Seydoux) oraz ambasador ZSRR w NRD (Piotr Abrassimow) rozpoczęli rokowania wstępne w sprawie Berlina Zachodniego. Przebieg obrad odbywających się w siedzibie byłej Sojuszniczej Rady Kontroli w amerykańskim sektorze Berlina potwierdził nierozwiązywalne różnice poglądów między obu stronami na temat statusu prawnego zachodnich sektorów miasta. W związku z tym postanowiono ograniczyć rokowania do zagadnień praktycznych, wymagających jak najszybszego rozwiązania. W lutym 1971 r. strony uzgodniły, że regulacja berlińska powinna się składać z trzech części: układu czterech mocarstw, porozumień o uregulowaniu zagadnień praktycznych, zawartych między dwoma państwami niemieckimi lub między Senatem Berlina Zachodniego a NRD, a także protokołu końcowego czterech mocarstw. 3 września 1971 r. ambasadorowie mocarstw zachodnich i ambasador ZSRR podpisali w siedzibie byłej Sojuszniczej Rady Kontroli czterostronny układ w sprawie Berlina Zachodniego. Rządy czterech mocarstw uzgodniły w nim zakaz stosowania siły na terytorium Berlina i zobowiązały się do rozstrzygania wszelkich kwestii spornych w drodze pokojowej (art I, ust. II). Strony zgodziły się także na wzajemne poszanowanie swych indywidualnych i wspólnych praw oraz odpowiedzialności za Berlin (art. I, ust. III). ZSRR zobowiązał się do nienarażania na przeszkody oraz ułatwiania ruchu tranzytowego osób cywilnych i towarów między Berlinem Zachodnim a RFN na drogach lądowych, kolejowych i wodnych, przechodzących przez terytorium NRD (art. II, ust. A). Ponadto Polityka niemiecka i wschodnia Republiki Federalnej Niemiec 541 Moskwa zgodziła się na objęcie mieszkańców Berlina Zachodniego podobnymi zasadami jak mieszkańców innych państw w zakresie przyjazdów do NRD (art. II, ust. C). Natomiast mocarstwa zachodnie wyraziły zgodę na zachowanie i rozwój powiązań między Berlinem Zachodnim a Republiką Federalną, przy czym nadal nie mógł on stanowić konstytutywnej części składowej lub być rządzony przez RFN (art. II, ust. B). Zachowały również swe prawa i odpowiedzialność za reprezentowanie interesów Berlina Zachodniego oraz jego mieszkańców za granicą. Zgodziły się także na rozszerzanie na Berlin Zachodni układów prawnomiędzynarodowych zawieranych przez RFN oraz wykonywanie przez nią opieki konsularnej nad jego mieszkańcami. ZSRR przyjął to do wiadomości pod warunkiem, że rozszerzanie układów będzie w nich każdorazowo wyraźnie wspomniane (zał. IV A-B)'. Traktat zasadniczy między Republiką Federalną Niemiec a NRD 18 grudnia 1969 r. Walter Ulbricht przekazał prezydentowi RFN Gustawowi Heinemannowi pismo z propozycją podjęcia rokowań na temat normalizacji stosunków wzajemnych. Za podstawę pertraktacji miał służyć załączony do listu projekt traktatu w sprawie nawiązania równoprawnych stosunków między obu państwami, opartych na zasadach suwerenności, integralności terytorialnej i nienaruszalności granic. Rząd federalny nie zaakceptował tej propozycji. Jednak w piśmie do premiera NRD Willi Stopha z 22 stycznia 1970 r. potwierdził swoje ' Zawarcie układu czterostronnego w sprawie Berlina Zachodniego otwarło drogę do podpisania czterech dalszych porozumień. Były to: porozumienie między Republiką Federalną a NRD o ułatwieniach w ruchu pocztowym i telekomunikacyjnym (30 września 1971 r.); układ między Republiką Federalną a NRD o tranzycie osób cywilnych i towarów między RFN a Berlinem Zachodnim przez terytorium NRD (17 grudnia 1971 r.), a także dwa porozumienia między Senatem Berlina Zachodniego a rządem NRD o ułatwieniach w ruchu turystycznym i odwiedzinach (20 grudnia 1971 r.) oraz o wymianie terytoriów i uregulowaniu problemu enklaw przez wymianę terytoriów (20 grudnia 1971 r.). 542 Dźtente 1969-1979 zainteresowanie rozpoczęciem rokowań na temat wymiany deklaracji o zakazie użycia siły w stosunkach wzajemnych. W rezultacie dalszej wymiany poglądów doszło do osobistych spotkań kanclerza Brandta z premierem Stophem w Erfurcie (19 marca 1970 r.) i Kassel (21 maja 1970 r.). W Kassel Brandt przekazał Stophowi memorandum, stanowiące odpowiedź rządu federalnego na propozycje NRD z 18 grudnia 1969 r. Zawierało ono propozycję zawarcia układu regulującego stosunki między obu państwami na zasadzie równouprawnienia, rezygnacji z użycia siły oraz poszanowania integralności terytorialnej i granic. Równocześnie rząd federalny wyrażał gotowość do rezygnacji z prawa do wyłącznej reprezentacji Niemiec i wypowiadał się za utrzymaniem zobowiązań obu państw niemieckich wobec czterech mocarstw, wynikających z ich praw i odpowiedzialności za Berlin i Niemcy jako całość. 27 listopada 1970 r. sekretarz stanu w Federalnym Urzędzie Kanclerskim Bahr i sekretarz stanu w Radzie Ministrów NRD Michael Kohl rozpoczęli w Berlinie Wschodnim wstępne pertraktacje w sprawie układu o podstawach stosunków między obu państwami. 3 czerwca 1972 r. weszły równocześnie w życie traktaty z ZSRR i Polską oraz regulacja berlińska. Otwarło to drogę do rozpoczęcia 15 czerwca 1972 r. właściwych rokowań między obu państwami niemieckimi w sprawie uregulowania wzajemnych stosunków. 21 grudnia 1972 r. Bahr i Kohl podpisali w Berlinie Wschodnim traktat o podstawach stosunków między obu państwami niemieckimi (tzw. traktat zasadniczy). Republika Federalna Niemiec uznała w nim wprawdzie Niemiecką Republikę Demokratyczną jako państwo niezależne (art. 6), zaś granicę niemiecko-niemiecką jako granicę państwową (art. 3), lecz nie uznała NRD jako zagranicy w stosunku do samej siebie. Innymi słowy: Republika Federalna uznała NRD de facto, lecz nie uznała jej de iure. 11 maja 1973 r. Bundestag 268 głosami, przeciw 217, ratyfikował traktat zasadniczy. Do traktatu z NRD rząd federalny dołączył tzw. list o jedności niemieckiej, w którym podtrzymał swe dążenie do zjednoczenia Niemiec. Dokument ten przyjęty został przez Berlin Wschodni do wiadomości. Polityka niemiecka i wschodnia Republiki Federalnej Niemiec 543 Traktat o stosunkach wzajemnych między Republiką Federalną Niemiec a Czechosłowacją Od października 1970 r. do kwietnia 1973 r. sekretarz stanu w zachod-nioniemieckim MSZ Pauł Frank i czechosłowacki wiceminister spraw zagranicznych Jiri Gotz prowadzili na przemian w Pradze i Bonn wstępne negocjacje na temat układu o stosunkach wzajemnych między obu krajami. Ich istotę stanowiły tym razem nie problemy granic, jak w przypadku rokowań z ZSRR, Polską i NRD, lecz ocena układu monachijskiego z 29 września 1938 r. i stanowisko wobec niego. Strona czechosłowacka wychodziła z założenia, iż układ ten wraz ze wszystkimi jego skutkami był nieważny od samego początku (ex tunc). Dyplomacja zachodnioniemiecka nie kwestionowała jego bezprawnego charakteru, ale jednocześnie wzbraniała się ze względu na prawo międzynarodowe i państwowe przed skutkami potwierdzenia nieważności układu ex tunc. Obawiała się m.in., iż rząd czechosłowacki mógłby wówczas wystąpić z roszczeniami odszkodowawczymi z powodu okupacji Sudetów lub podważyć obywatelstwo niemieckie tzw. Niemców Sudeckich. W czasie dwóch rund właściwych rokowań (7-30 maja 1973 r.) prowadzonych ponownie przez Franka i Gótza strony uzgodniły, iż w art. I planowanego układu znajdzie się sformułowanie uznające układ za niebyły, zaś jego ocena moralna i polityczna przesunięta zostanie do preambuły. Delegacja zachodnioniemiecka dążyła jednak w dalszym ciągu do maksymalnego wyeliminowania skutków prawnych odnoszących się do osób fizycznych i prawnych z działającej wstecz anulacji, w szczególności możliwego zakwestionowania przez Pragę prawa hitlerowskiego obowiązującego i stosowanego od 30 września 1938 r. do 9 maja 1945 r. 11 grudnia 1973 r. premier Lubomir Strougal i kanclerz Brandt podpisali w Pradze układ o stosunkach wzajemnych. Strony uznały układ monachijski z 29 września 1938 r. jako niebyły (art. I). Praga zrezygnowała ze skutków prawnych działającej wstecz anulacji, w szczególności w zakresie przynależności państwowej i odpowiedzialności karnej tzw. Niemców Sudeckich oraz roszczeń materialnych osób fizycznych i prawnych Czechosłowacji z tytułu okupowania 544 Dftente 1969-1979 Sudetów. Podobnie jak w traktacie moskiewskim i warszawskim strony uznały nienaruszalność swych granic teraz i w przyszłości, zobowiązały się wzajemnie do respektowania swej terytorialnej integralności (art. IV, l) oraz zadeklarowały, że nie będą wysuwać teraz i w przyszłości żadnych roszczeń terytorialnych (art. IV, 2). 10 lipca 1974 r. traktat z Czechosłowacją został ratyfikowany przez Bundestag większością 262 głosów, przy 167 głosach przeciwnych. Traktaty podpisane przez Republikę Federalną z ZSRR, Polską, NRD i Czechosłowacją zawierały klauzulę o rezygnacji ze stosowania siły lub groźby jej użycia w stosunkach wzajemnych oraz postanowienie w sprawie rozwoju i rozszerzania współpracy gospodarczej, naukowej, technicznej i kulturalnej. Ich podpisanie otworzyło drogę do nawiązania stosunków dyplomatycznych między Republiką Federalną a Polską (14 września 1972 r.), CSRS (11 grudnia 1973 r.), Węgrami i Bułgarią (21 grudnia 1973 r.), a także do wymiany stałych przedstawicielstw między obu państwami niemieckimi2. 18 września 1973 r. RFN i NRD zostały przyjęte do ONZ. 2 Z pozostałymi krajami bloku wschodniego RFN utrzymywała już stosunki dyplomatyczne - z ZSRR od 13 września 1955 r., a z Rumunią od 31 stycznia 1967 r. 3. Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie Traktatowe uregulowania wzajemnych stosunków RFN z państwami bloku wschodniego w latach 1970-1973 oraz podpisanie regulacji berlińskiej przez cztery mocarstwa stanowiły jedną z przesłanek zwołania Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE). Kolejną przesłanką była zgoda państw bloku wschodniego na udział USA i Kanady w KBWE oraz na podjęcie rokowań w sprawie wzajemnej redukcji sił zbrojnych i zbrojeń konwencjonalnych w Europie Środkowej - zadeklarowana po wieloletnich przetargach dyplomatycznych w czerwcu 1970 r. podczas posiedzenia Komitetu Doradczego Układu Warszawskiego w Budapeszcie. W znacznym stopniu przyczyniły się również do zwołania Konferencji rokowania i podpisanie układu SALT I. Rozmowy wstępne na temat przygotowania Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie rozpoczęły się 22 listopada 1972 r. w Helsinkach. Zakończyły się 8 czerwca 1973 r. ogłoszeniem "Zaleceń końcowych", zawierających szczegółowy porządek obrad przyszłej konferencji. Jej tematem miały być: (l) bezpieczeństwo w Europie; (2) kooperacja w sferze gospodarki, nauki, techniki i ochrony środowiska; (3) współpraca w sprawach humanitarnych i innych; oraz (4) konferencje przeglądowe. Właściwe obrady KBWE przebiegały w trzech fazach. Pierwsza odbyła się w dniach od 3 do 7 lipca 1973 r. w Helsinkach na szczeblu ministrów spraw zagranicznych. Druga faza obrad miała miejsce od 18 września 1973 r. do 21 lipca 1974 r. w Genewie i objęła posiedzenia 546 Dftente 19<9-197» ekspertów. Pertraktowali oni w trzech komisjach, zajmujących się prawnymi i politycznymi zasadami rozwoju stosunków międzynarodowych, kwestiami współpracy gospodarczej i sprawami humanitarnymi. Natomiast podczas trzeciej fazy obrad, które zwołane zostały ponownie do Helsinek w dniach od 30 lipca do l sierpnia 1975 r., spotkali się szefowie trzydziestu pięciu państw i rządów - USA, Kanady oraz wszystkich krajów europejskich z wyjątkiem Albanii. Każde z trzydziestu pięciu państw uczestniczących w KBWE miało prawo do składania własnych propozycji w sprawach objętych porządkiem obrad. Były one następnie zbierane i segregowane - jak do koszyków - według trzech wspomnianych kryteriów tematycznych, a później sprawdzane przez komisje ekspertów i wnoszone do porządku obrad. Od tego momentu w dyskusjach publicznych sprawy objęte pracami komisji ekspertów zaczęto potocznie nazywać ,,koszykami". Stanowiska poszczególnych delegacji wobec zagadnień wchodzących do poszczególnych "koszyków" były mocno podzielone. Zasadnicza rozbieżność interesów występowała między krajami Układu Warszawskiego a państwami NATO. ZSRR i pozostałe kraje komunistyczne zmierzały do utrwalenia terytorialnego i politycznego status quo w Europie, w szczególności zaś do uznania radzieckiej strefy wpływów i podziału Niemiec. Ponadto państwa bloku wschodniego były zainteresowane rozszerzeniem i intensyfikacją wymiany handlowej z krajami zachodnimi. W ślad za tym kładły one szczególny nacisk na zawartość pierwszego i drugiego "koszyka". Państwom NATO zaś w szczególny sposób zależało na uzgodnieniach dotyczących militarnego bezpieczeństwa na kontynencie (pierwszy "koszyk") oraz ochrony praw i wolności obywatelskich (trzeci "koszyk"). Jednak z drugiej strony Stany Zjednoczone traktowały KBWE przede wszystkim jako wyraz i obszar interesów państw europejskich. Administracja Nixona wyżej oceniała przydatność bilateralnych stosunków amerykańsko-radzieckich dla własnych interesów politycznych aniżeli korzyści płynące z KBWE. l sierpnia 1975 r. trzydziestu pięciu szefów państw i rządów podpisało Akt Końcowy KBWE. Składał się on z trzech części. Część pierwsza Aktu (pierwszy "koszyk"), w której kraje bloku wschodniego dopatrywały się potwierdzenia terytorialnego i politycznego status quo Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 547 w Europie - obejmowała dziesięć zasad prawno-politycznych, stanowiących podstawę rozwoju stosunków międzynarodowych oraz dokument w sprawie budowy tzw. środków zaufania. Sygnatariusze zadeklarowali przestrzeganie w stosunkach wzajemnych zasad suwerennej równości i poszanowanie praw wynikających z suwerenności; powstrzymanie się od użycia lub groźby użycia siły; nienaruszalność granic; terytorialną integralność państw; pokojową regulację sporów; niemieszanie się do spraw wewnętrznych; poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności, włącznie z wolnością myśli, sumienia, religii i przekonań osobistych; równouprawnienia i prawa narodów do samostanowienia; rozwoju współpracy między państwami; wypełniania w dobrej wierze zobowiązań prawnomiędzynarodowych. Strony zobowiązały się też do wcześniejszego zawiadamiania o zamiarze odbycia większych manewrów wojskowych i większych ruchów wojsk oraz do wymiany obserwatorów. W części drugiej Aktu (drugi ,,koszyk") postanowiono dążyć do rozszerzania kontaktów handlowych, m.in. przez otwieranie stałych przedstawicielstw oraz szeroką wymianę informacji o handlu, do rozwoju kooperacji przemysłowej, m.in. w formie wspólnej produkcji i sprzedaży, wymiany informacji technicznej, patentów i licencji, wspólnych badań przemysłowych w ramach konkretnych projektów kooperacyjnych, do współpracy naukowo-technicznej, m.in. w dziedzinie technologii, transportu, fizyki, chemii, meteorologii i hydrologii, oceanografii, badań sejsmologicznych, badań glacjologicznych, technologii komputerowej, badań kosmicznych, medycyny i zdrowia publicznego, do ochrony środowiska przez m.in. kontrolę zanieczyszczenia powietrza i wody, obserwację i prognozowanie zmian środowiskowych. Część trzecia Aktu (trzeci "koszyk") wiązała wszystkich sygnatariuszy, w tym kraje bloku wschodniego, zobowiązaniami respektowania podstawowych praw człowieka. Strony zobowiązały się w niej ponadto do ułatwiania kontaktów osób spokrewnionych, łączenia rodzin, zawierania małżeństw między obywatelami różnych krajów, turystyki indywidualnej i zbiorowej, kontaktów młodzieżowych i sportowych, do ulepszania wymiany i dostępu do informacji, poprawy warunków pracy dziennikarzy oraz do rozwoju współpracy naukowej i kulturalnej. 35* 548 Detenie 1969-1979 Podpisanie Aktu Końcowego KBWE stało się niewątpliwie punktem kulminacyjnym zainicjowanej w 1963 r. polityki odprężeniowej między Wschodem a Zachodem '. Obrady konferencji ujawniły zarówno rozbieżności interesów, zwłaszcza między państwami bloku wschodniego a krajami zachodnimi, jak też znaczenie współpracy amerykań-sko-radzieckiej w ich rozwiązywaniu. Rozdźwięk między treścią Aktu Końcowego a realiami wschodnioeuropejskimi był oczywisty. Z zasadą poszanowania suwerenności państw kolidowała obowiązująca nadal doktryna Breżniewa, ograniczająca niepodległość krajów bloku wschodniego. Część trzecia Aktu Końcowego określała wprawdzie podstawowe zasady ochrony praw i wolności ludzkich, ale nie wykształciła specjalnych instytucji kontrolujących ich przestrzeganie, podobnych do instytucji Rady Europy czy też Wspólnot Europejskich. Zobowiązanie krajów bloku wschodniego do przestrzegania praw człowieka nie przeszkodziło im w dalszym osadzaniu w. więzieniach krytyków systemu komunistycznego lub zsyłaniu ich do łagrów, szpitali psychiatrycznych czy też zmuszaniu do emigracji. Z drugiej jednak strony ' W latach następnych zwoływane były konferencje przeglądowe KBWE. Pierwsza ' z nich obradowała w Belgradzie (4 października 1977 r. - 9 marca 1978 r.) w atmosferze ostrych kontrowersji na temat przestrzegania praw człowieka w państwach bloku wschodniego, w szczególności w ZSRR. Druga konferencja przeglądowa zwołana : została do Madrytu (11 listopada 1980 r. - 9 września 1983 r.). Jej najważniejszym rezultatem było zwołanie do Sztokholmu w 1984 r. konferencji na temat środków t budowy zaufania i rozbrojenia w Europie. Trzecia konferencja przeglądowa odbyła się ; w Wiedniu (4 listopada 1986 r. - 19 stycznia 1989 r.) i była poświęcona zagadnieniom ; humanitarnym oraz militarnym aspektom bezpieczeństwa europejskiego. W dniach | 19-21 listopada 1990 r. w Paryżu doszło do zorganizowania nadzwyczajnego posiedzenia KBWE na szczycie, w czasie którego została ona przekształcona z forum wymiany poglądów w organizację międzynarodową. 19 listopada tegoż roku 22 państwa NATO i Układu Warszawskiego zawarły ponadto układ o ograniczeniu sił zbrojnych i zbrojeń konwencjonalnych w Europie. 22 listopada zaś szefowie 34 państw i rządów (bez NRD) ] podpisali Kartę Nowej Europy, w której zobowiązali się m.in. do przestrzegania zasad demokracji i praw człowieka. W 1991 r. do KBWE przystąpiła Albania. Czwarta konferencja przeglądowa, obradująca w Helsinkach (24 marca - 10 lipca 1992 r.), była poświęcona m.in. roli KBWE w łagodzeniu konfliktów militarnych w Europie. Podczas szczytu KBWE w Budapeszcie (5-6 grudnia 1994 r.) postanowiono przekształcić KBWE z dniem l stycznia 1995 r. w Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE). Konferencja Bezpieczeństwa l Współpracy w Europie 549 postanowienia trzeciego "koszyka" zainspirowały dysydentów z ZSRR i krajów wschodnioeuropejskich do zakładania ruchów i organizacji opozycyjnych, których działalność w latach osiemdziesiątych przyczyniła się w dużej mierze do obalenia systemu komunistycznego w Europie. 4. ZSRR w latach siedemdziesiątych Partia W latach siedemdziesiątych Leonid Breżniew stopniowo skupił w swym ręku pełnię władzy, czego zewnętrznym przejawem było połączenie w 1977 r. funkcji szefa partii i głowy państwa (przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej ZSRR). Swoją pozycję ugruntował konsekwentnie, z najwyższych gremiów usuwając niemal wszystkich rzeczywistych i potencjalnych rywali. Najbardziej spektakularnymi tego przykładami były: usunięcie z Biura Politycznego kontrkandydata do najwyższego stanowiska w 1964 r. Aleksandra Szelepina (1975 r.) oraz wymuszenie rezygnacji i odejścia z czynnego życia w 1977 r. przewodniczącego Rady Najwyższej ZSRR Nikołaja Podgórnego. W 1978 r. przyjęto uchwałę o "kolegialności w pracy Rady Ministrów", pozostawiającą szefowi rządu znikomy zakres kompetencji. W ten sposób zneutralizowano zupełnie Aleksieja Kosygina, zwolennika rozbudowy przemysłu lekkiego i ograniczenia zbrojeń. W 1980 r. na stanowisku premiera zastąpił go zresztą Nikołaj Tichonow. Umacnianiu władzy sekretarza generalnego służyć miało ponadto obsadzenie najwyższych stanowisk zaufanymi działaczami pochodzącymi z terenów, na których w przeszłości pracował sam Breżniew (obwód dniepropietrowski na Ukrainie, Mołdawia). Jeszcze w 1966 r. kierownictwo Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MWD) powierzono krewnemu szefa partii Nikołajowi Szczołkowowi, nieco później pierwszym zastępcą przewodniczącego KGB został szwagier radzieckiego przywódcy, Semen Cwigun. Zaufani ludzie Breżniewa obsadzili też stanowiska drugiego zastępcy przewodniczącego KGB ZSRR w latach siedemdziesiątych 551 i czterech wicepremierów. W 1978 r. generalny sekretarz wprowadził do Biura Politycznego swego osobistego sekretarza, współpracownika na wszystkich szczeblach kariery od początku lat pięćdziesiątych, Konstantina Czernienkę, w którym upatrywał swego następcę. Rok 1978 przyniósł również wprowadzenie do Sekretariatu KC (z rekomendacji Susłowa) Michaiła Gorbaczowa, dotychczasowego I sekretarza w Kraju Stawropolskim. Dwa lata później został on najmłodszym członkiem Biura Politycznego. Ostatecznie w 1980 r. władza skupiła się w rękach "gabinetu wewnętrznego" zniedołężniałego przywódcy. Ciałem tym kierował w istocie - w imieniu szefa - sam Czernienko. Proces konsolidacji władzy szedł w parze z rozwojem kultu Breźniewa i konsekwentnie przeprowadzaną łagodną czystką w partii. W 1973 r. na przykład, w ramach akcji wymiany legitymacji partyjnych, usunięto ze stanowisk znaczny odsetek sekretarzy do spraw ideologii wszystkich szczebli. W tym samym czasie (1973 r.) przyjęto do Biura Politycznego Andrieja Greczkę (obrona), Jurija Andropowa (KGB) i Andrieja Gromykę (MSZ). Minister obrony, Greczko, był zdecydowanym zwolennikiem intensywnych zbrojeń, podobne idee reprezentował również jego następca Dmitrij Ustinow. Współpraca obu marszałków z generalnym sekretarzem przebiegała bez większych trudności. Armia była ścisłym kooperantem sektora przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, któremu patronował Breżniew. Od 1976 r. - w miarę niedołężnienia przywódcy - coraz większą rolę odgrywało Biuro Polityczne, a w nim zwłaszcza popierający Breźniewa Michaił Susłow (zmarł w 1982 r.) i zakulisowe go zwalczający (od końca dekady) Jurij Andropow. Ten ostatni był pierwszym od czasów Berii szefem bezpieczeństwa w sida-dzie najwyższego organu partii. Idąc śladem władz centralnych, także terenowe egzekutywy partyjne przyjęły do swego składu lokalnych przedstawicieli KGB. W ten sposób ostatecznie wykrystalizował się układ trzech filarów radzieckiej państwowości: partii, armii i policji politycznej. Leonid Breżniew, widząc wzrastającą potęgę KGB (Andropow), próbował przeciwstawić mu aparat ministerstwa spraw wewnętrznych MWD (Szczołkow). Z rozgrywki tej Andropow wyszedł jednak obronną ręką, co było o tyle łatwiejsze, że w 1978 r. uzyskał oficjalne potwierdzenie niezależności kierowanej przez siebie organizacji od kontroli władz państwowych i w znacznej mierze partyjnych. 552 Dćtente 1969-1979 Lata rządów Breżniewa stały się złotym okresem radzieckiego aparatu partyjnego. Nomenklatura w niezmąconym spokoju cieszyła się władzą i przywilejami, a szef partii w pełni zaspokajał jej potrzeby. W przeddzień XXV zjazdu (1976 r.) z dumą oświadczył: "Nie będzie żadnych reform, żadnej rewolucji naukowo-technicznej - tylko partia zbrojna w doktrynę marksistowsko-leninowską sama zdolna jest wyznaczyć właściwe kierunki społecznego rozwoju". Realny socjalizm. XXII zjazd KPZR (1961 r.) wyznaczył Zastój gospodarczy rok 1980 jako termin zbudowania komunizmu w ZSRR. Uchwała ta stawiała ekipę Breżniewa w niewygodnym położeniu: data zapowiedzianego przełomu zbliżała się nieuchronnie, a wizja powszechnego dobrobytu uparcie nie chciała się ziścić. Jej przybliżeniu służyć miał dziewiąty plan pięcioletni, którego zadania ogłoszono w 1970 r. Zakładał on szybszy wzrost produkcji dóbr konsumpcyjnych niż środków produkcji. Ponieważ w planach tych nie osiągnięto znaczących rezultatów, Breżniew zapobiegawczo określił współczesne mu stadium rozwoju społecznego jako ,,wysoko rozwinięty (realny) socjalizm" (XXV zjazd, 1976 r.), który "długotrwale przechodzi w komunizm" (XXVI zjazd, 1981 r.). Fiasko zamierzeń gospodarczych spowodowane było niezmiennie niewydolnością systemu centralnego zarządzania, lekceważeniem rachunku ekonomicznego, priorytetem przesłanek polityczno-strategicz-nych. Te ostatnie na przykład zadecydowały o rozpoczęciu w 1974 r. "budowy stulecia" - Bajkalsko-Amurskiej Magistrali - nie dokończonej po dziś dzień. Rozwój radzieckiej gospodarki opierał się praktycznie na tych samych założeniach, które przyświecały forsownej industrializacji w końcu lat dwudziestych. W dobie zaawansowanej rewolucji naukowo-technicznej na świecie za wystarczający probierz rozwoju nadal uważano poziom wydobycia surowców, zużycia energii elektrycznej i inwestycji w przemyśle ciężkim. W wydobyciu ropy naftowej ZSRR rzeczywiście wysunął się na pierwsze miejsce w świecie. Podobnie rzecz się miała w produkcji stali, cementu, nawozów sztucznych i traktorów. Wszelkie nakłady, ZSRR w latach siedemdziesiątych 553 zwłaszcza na rolnictwo, szły jednak na mamę wobec nieuleczalnej choroby całego systemu, jaką było lekceważenie i organiczna niezdolność do osiągania rentowności. Dość powiedzieć, że środki budżetowe przeznaczone na rozwój gospodarki rolnej osiągnęły w 1975 r. nie spotykany nigdzie poziom 27% ogólnej sumy inwestycji. Pomimo to ZSRR nie był w stanie wyżywić sam własnej ludności. Od tegoż 1975 r. interwencyjne zakupy zboża za granicą stały się żelazną pozycją w budżecie kraju. W latach siedemdziesiątych nieubłaganie wyczerpywały się łatwo dostępne - tanie w eksploatacji - złoża bogactw naturalnych. Dziesięciolecia nieracjonalnej polityki rolnej doprowadziły do wyjałowienia i erozji gleb na znacznych obszarach. Degradacja środowiska przybrała charakter katastrofy ekologicznej. Represje wobec społeczeństwa W 1977 r. uchwalono nową konstytucję, która sankcjonowała najwyższą i niepodzielną władzę partii. Gwarantowała także automatyczny wybór sekretarza generalnego na stanowisko przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej - wódz partii stawał się zatem formalnie głową państwa. Konstytucja wprowadziła jeszcze bardziej scentralizowany model zarządzania gospodarką, sprowadzając niemal do zera uprawnienia republik związkowych w tym zakresie. Wobec zdecydowanego oporu biurokracji z Zakaukazia, nie zniesiono w nowych regulacjach konstytucyjnych prawa republik związkowych do secesji, nie zlikwidowano także granic między republikami, na który to temat toczyła się dyskusja. Nowa ustawa zasadnicza nakładała na obywatela (w stadium realnego socjalizmu) obowiązek nietolerancji (donosiciel-stwa) wobec "zachowań antyspołecznych", na przykład krytyki istniejącego ustroju. Pierwsza połowa lat siedemdziesiątych przyniosła zaostrzenie represji wobec dysydentów. Przejawiło się to falą aresztowań, której skala przerosła prześladowania doby postalinowskiej. Szczególnie znamienny pod tym względem był rok 1972 - większość aresztowanych stanowili nierosyjscy dysydenci "narodowi", głównie Ukraińcy, którzy ustanowili swoisty rekord: 60% ogólnej liczby więźniów politycznych przy 15-procentowym udziale populacji całego narodu 554 Detente 19A9-1979 w całym imperium. Radzieccy opozycjoniści mogli jedynie odnotowywać mnożące się przykłady łamania prawa i nagłaśniać je w samiz-datowych publikacjach, z których znaczny rozgłos zyskały raporty Komitetu Obrony Praw Człowieka, założonego w 1970 r. przez Andrieja Sacharowa, Walerego Czalidze i Andrieja Twardochlebowa. Do jego aktywnych członków zaliczał się m.in. Siergiej Kowalow, późniejszy rosyjski rzecznik praw obywatelskich, który zasłynął ze swej bezkompromisowej postawy w okresie interwencji w Czeczenii (rozpoczętej w grudniu 1994 r.). Od 1975 r. najpierw w Moskwie, a następnie na Ukrainie (1976 r.), Litwie, w Gruzji i Armenii powstawały społeczne grupy kontroli nad wykonywaniem porozumień helsińskich dotyczących praw i swobód obywatelskich (narodowych). W 1978 r. w ukraińskim Donbasie podjęto próby utworzenia wolnych związków zawodowych. Zarówno jednak ruch helsiński, jak i niezależny ruch związkowy zostały doszczętnie rozbite aresztowaniami KGB. Pod koniec rządów Breż-niewa społeczeństwo wydawało się zupełnie spacyfikowane selektywnie stosowanym terrorem. Większość nieprawomyślnych znalazła się w więzieniach, łagrach lub zakładach psychiatrycznych. Kilkudziesięciu najwybitniejszych deportowano. W ten sposób ZSRR opuścili m.in. Aleksander Sołżenicyn (1974 r.), Władimir Bukowski (1976 r.), a po wydaniu specjalnej ustawy upraszczającej procedurę pozbawiania obywatelstwa (1978 r.) także pisarz Wiktor Niekrasow, arcymistrz szachowy Wiktor Korcznoj oraz Walentin Moroz i Aleksander Ginz-burg (1979). Wobec Andrieja Sacharowa zastosowano w 1980 r. areszt domowy w mieście Górki. Niektórych dysydentów udało się psychicznie złamać, w następstwie czego doszło do ich publicznego kajania się (Iwan Dziuba, 1976, Zwiad Gamsahurdia, 1978 r.). Policja polityczna infiltrowała skutecznie zepchniętą na margines życia rosyjską Cerkiew - jak się później okazało, KGB miało swych agentów nawet wśród biskupów. Podobnie rzecz się miała z wyższym duchowieństwem muzułmańskim, które w dobie Breżniewa głosiło jedność nauk Marksa, Engelsa, Lenina i... Mahometa. Najsurowiej prześladowanym z wielkich wyznań był jednak tradycyjnie Kościół katolicki, w szczególności katolicy narodowości ukraińskiej (grekoka-tolicy) i polskiej. ZSRR w latach siedemdziesiątych 555 Społeczeństwo doby realnego socjalizmu, żyjąc w strachu i zakłamaniu, pogrążało się w korupcji i alkoholizmie. Alkoholizm wraz z rozpadem rodziny (rozwody) i spadkiem przyrostu naturalnego najsilniej dotknął Rosję i Białoruś. W skali całego kraju zatracił się doszczętnie etos pracy, nagminne kradzieże mienia państwowego stały się niemalże częścią obyczajowości. Polityka narodowościowa Czasy realnego socjalizmu stanowiły apogeum postalinowskiej rusyfikacji. Oficjalna propaganda uznała ZSRR za kontynuację Rosji carów, doprowadzając do zenitu gloryfikację rosyjskiej kultury i języka, przy równoczesnym umniejszaniu, a nawet lekceważeniu kultur narodowych. W 1978 r. próbowano podważyć urzędowy status języków narodowych na Zakaukaziu. Akcja ta jednak spaliła na panewce wobec nieoczekiwanego oporu Gruzinów, w konsekwencji czego wszystkie trzy republiki tego regionu nie zostały poddane językowej rusyfikacji. Kontynuowano natomiast z powodzeniem politykę rosyjskiej (słowiańskiej) kolonizacji republik, przez co dalszym zmianom uległa struktura etniczna wielu regionów kraju - z Estonią i Łotwą na czele. W latach 1959-1979 procent ludności rodzimej spadł tam odpowiednio z 94,6 do 64,7 (Estonia) oraz z 62 do 53,7 (Łotwa). Podobnie rzecz miała się na Ukrainie, gdzie w 1979 r. ludność rosyjska przekroczyła próg 21%. Do końca okresu zastoju (1985 r.), a w niektórych przypadkach nawet dłużej, masowo likwidowano przedszkola i szkoły prowadzące zajęcia w językach narodowych. Dotyczyło to przede wszystkim Białorusi i Ukrainy, gdzie w szczytowe stadium wkroczyła rusyfikacja szkolnictwa wyższego (wyjątek stanowiła Galicja Wschodnia - Hałyczyna). Zmasowane represje okresu zastoju zmierzały do zduszenia narodowego i patriotycznego ożywienia nierosyjskich nacji Związku Radzieckiego, które pojawiło się i rozwijało jako pochodna chrusz-czowowskiej odwilży. Ruch sprzeciwu w republikach nigdy jednak nie wygasł, narody zaś ZSRR, jakkolwiek wyciszone, krzepły powoli po hekatombie ofiar stalinowskiego terroru. System centralnego zarządzania republikami opierał się na wypróbowanych zasadach. II sekretarzem KC w każdej republice musiał być zawsze Rosjanin. Również funkcje przewodniczących miejsco- 556 Mienie 19e9-1979 wych KGB i dowódców okręgów wojskowych z reguły pełnili przedstawiciele tej narodowości. Najbardziej niezawodną rękojmię wierności stanowiło jednak całkowite oddanie się I sekretarza i pozostałego kierownictwa partyjno-republikańskiego na usługi władzy radzieckiej. Najlepszym przykładem takiego "towarzysza" był Włodzimierz Szczerbicki (Wołodymyr Szczerbyćkyj), I sekretarz KPU w latach 1972-1989, Ukrainiec z pochodzenia, bezwzględny realizator polityki rusyfikacyjnej i represji policyjnych. Poza drobnymi wyjątkami, prędko wykrywanymi i eliminowanymi, nomenklatura republik związkowych była absolutnie lojalna wobec Moskwy - tam bowiem znajdowało się źródło jej władzy. 5. Kraje satelickie ZSRR w epoce realnego socjalizmu NRD: z Honeckerem 3 maja 1971 r. mający 78 lat Walter ku upadkowi Ulbricht ustąpił ze stanowiska pierwszego sekretarza SED. Jego miejsce zajął Erich Honecker (ur. 1912). Był to polityk, który w przeszłości zasłużył się jako kierownik FDJ, a od 1958 r. był członkiem politbiura i sekretarzem KC SED. Z ramienia SED kierował on budową muru berlińskiego. Aczkolwiek odejście Ulbrichta nie nastąpiło w typowej dla "demokracji ludowych" atmosferze skandalu i kryzysu, to jednak nie było podyktowane li tylko wiekiem. Nowy szef na odbytym w czerwcu 1971 r. zjeździe partii skrytykował poprzednika i likwidował swoisty kult, jakim propaganda otaczała Ulbrichta. Honecker nie wprowadził nowego "kursu". Jego styl rządzenia cechowała jednak na początku większa elastyczność i rzeczowość oraz stopniowe zwiększanie roli aparatu państwowego w kierowaniu krajem. Margines swobody dla wschodnioniemieckiej kultury i nauki powiększył się nieznacznie. Honecker przesunął również akcenty w polityce gospodarczej, kładąc nieco większy niż poprzednio nacisk na zaspokajanie potrzeb ludności i rozbudowę systemu zabezpieczeń społecznych. Dzięki takiej polityce, wykorzystującej również dobrodziejstwa coraz większego otwarcia się ekonomiki NRD na świat zachodni, udało się w Niemczech Wschodnich jeszcze raz ożywić gospodarkę, która w latach 1971-1976 po raz ostatni przeszła fazę szybkiego - jak na stosunki wschodnioeuropejskie - wzrostu. Pomimo to właśnie już w następnej dekadzie jasne się stało, że dystans ekonomiczny i cywili- 558 Detente 1969-1979 zacyjny między NRD i RFN szybko się powiększa, co nieuchronnie zapowiadało koniec niepisanej ugody między rządzącymi i rządzonymi we wschodnich Niemczech. Erich Honecker, który od 1976 r. był również przewodniczącym Rady Państwa NRD, sprawnie utrwalał swój reżim. Nader rozbudowany aparat bezpieczeństwa Stasi w pełni panował nad społeczeństwem, a w miarę jak coraz wyraźniejsze stawały się oznaki gospodarczej słabości NRD, wzrastała aktywność Berlina Wschodniego na arenie międzynarodowej i wewnątrzniemieckiej (w 1987 r. w Bonn przyjmowano Honeckera z honorami jako głowę suwerennego państwa). Do kraju napływały kredyty zachodnioniemieckie, wzrastały obroty gospodarcze z EWG. Dla podtrzymania akceptacji społeczeństwa nie cofnięto się nawet przed "rehabilitacją" Fryderyka Wielkiego i Prus. Stylizowano się na spadkobierców oświeconego absolutyzmu, co w poprzednich dekadach, kiedy odwoływano się wyłącznie do tradycji rewolucyjnych, byłoby nie do pomyślenia. Pomimo to stagnacja gospodarcza, arogancja skostniałej biurokracji i poczucie zamknięcia w NRD wywoływały wśród ludności wiele niezadowolenia. Było ono szczególnie wyraźne wśród młodzieży. Z czasem pojawiły się wśród niej pierwsze formy opozycji. Przybierały najczęściej postać niezależnych ruchów pokojowych i ekologicznych. Już w 1983 r. doszło w Jenie i Berlinie do pierwszych od wielu lat demonstracji. W tym samym czasie głosy krytyki pod adresem państwa dały się słyszeć w kierownictwie Kościoła ewangelickiego. Czechosłowacja Konsekwentne stosowanie przez ekipę Gustava Husaka represji politycznych w połączeniu z lansowaniem konsumpcyjnego modelu życia okazało się skuteczną receptą na rozbudzone w 1968 r. demokratyczne nadzieje Czechów i Słowaków. Co prawda, już w 1975 r. dramatopisarz Vaclav Havel w eseju List do dr. Gustava Husaka dokonał ostrej krytyki metod rządzenia, prezentowanych przez czechosłowackie kierownictwo, jednak dopiero l stycznia 1977 r. utworzono nad Wełtawą niezależny ruch obrony praw człowieka Karta 77, której współzałożycielami obok Havla byli Jiri Hajek, Jan Patocka i Pavel Kohout. Ruch, którego deklarację założycielską podpisały 243 osoby, koncentrował się początkowo Kraje satelickie ZSRR w epoce realnego socjalizmu 559 na interwencjach w obronie osób represjonowanych przez władze oraz na wydawaniu oświadczeń i opracowań dotyczących różnego rodzaju problemów politycznych, gospodarczych i kulturalnych Czechosłowacji. W kwietniu 1978 r. pod patronatem Karty utworzono Komitet Obrony Ludzi Niesprawiedliwie Represjonowanych (VONS), przekształcony następnie w Czechosłowacką Ligę Praw Człowieka (FIDH), w której pracach uczestniczyli m.in. V. Ravel, Vaclav Benda i Jiri Dienstbier. Bułgaria W BPK brakowało reformistycznych czy demokratycznych prądów. Plan przechwycenia władzy przygotowywała w tej sytuacji (w kwietniu 1965 r.) grupa z gen. Cwetko Anewem i Kole Krystewem. Spiskowców utożsamiano najczęściej z opcją prochińską w partii. Próba przeprowadzenia zamachu w czasie posiedzenia KC 14 kwietnia 1965 r. nie powiodła się jednak, więc 24 czerwca 1965 r. Wojskowy Sąd Najwyższy skazał spiskowców na długoletnie kary więzienia. W 1971 r. referendum ludowe zaaprobowało nową konstytucję. Zgodnie z jej postanowieniami 7 lipca tegoż roku Todor Żiwkow objął stanowisko przewodniczącego Rady Państwa. Pod jego kierownictwem BPK i cały kraj jeszcze bardziej uzależniły się od ZSRR - przejmując bez zastrzeżeń wszelkie radzieckie wzory i podkreślając głębokie, również historyczne związki Bułgarii z Rosją. Lojalność Bułgarii wobec sojusznika i mistrza dotyczyła także ścisłej współpracy wojskowej i policyjnej. Armia bułgarska wzięła udział w interwencji w Czechosłowacji, jak również w Afganistanie. Bułgaria miała szczególne znaczenie dla ZSRR jako centrum szkolenia terrorystów różnych narodowości. Służby specjalne były zaangażowane w zwalczanie opozycji nie tylko w kraju, ale także poza jego granicami. Przykładem było zabójstwo pisarza i współpracownika RWĘ Georgi Markowa, który zginął we wrześniu 1978 r. w londyńskim metrze. Działania bułgarskiego aparatu bezpieczeństwa uniemożliwiły powstanie zorganizowanej opozycji demokratycznej, mimo tlącego się w narodzie niezadowolenia i świadomości - przynajmniej wśród wąskich elit - sytuacji w kraju i na świecie. Typowym przykładem narastającego sprzeciwu była seria zamachów na obiekty 560 Detente 196M979 publiczne (wzniecanie pożarów) w latach 1978-1985. W celu opanowania sytuacji zwiększono kontrolę policyjną i wykorzystano jako motyw propagandowy "konsolidację Bułgarów wobec zagrożenia tureckiego". W pierwszej fazie działań antytureckich zamknięto tureckie instytucje kulturalne. Od jesieni 1984 r. zaczęto kwestionować istnienie w Bułgarii mniejszości tureckiej. Jednocześnie rozpoczęła się urzędowa zmiana nazwisk tureckich na bułgarskie, pod groźbą represji zakazano też używania języka tureckiego. Wszelkie oznaki oporu tłumiono przez wojskowe pacyfikacje wiosek tureckich i wysadzanie meczetów. Raport władz bułgarskich do ONZ z 7 stycznia 1986 r. określił Bułgarię jako państwo jednonarodowe, bez jakichkolwiek mniejszości. Polityka przymusowej asymilacji wywołała masowy exodus ludności tureckiej - do 1989 r. opuściło kraj ponad 300 tysięcy Turków. Zwalczaniu narodowości i kulturowych oznak tradycji i przeszłości tureckiej towarzyszyła nasilająca się rusyfikacja kraju. Wzrost liczby szkół z rosyjskim językiem wykładowym i audycji w języku rosyjskim wynikał również z tradycyjnych prorosyjskich nastrojów społeczeństwa bułgarskiego. Szczególny status od lat pięćdziesiątych posiadali doradcy radzieccy, których nie obowiązywał bułgarski system prawny, a dla ich rodzin rozwinięto w Bułgarii osobne szkolnictwo. Zgodnie z tradycją naśladowania wszelkich zmian zachodzących w ZSRR Żiwkow zadeklarował pełną aprobatę dla ogłoszonych przez Gorbaczowa głasnosti i pieriestrojki. Połowiczne próby reform w kierunku gospodarki wolnorynkowej nie sprawdziły się jednak wobec zachowania centralnego systemu zarządzania. Już więc w 1988 r. kierownictwo partii zdecydowało się zahamować eksperymenty w gospodarce związane z pieriestrojką. W dużej mierze przyczyniły się do tego strajki w latach 1987-1988, skierowane przeciwko obniżającej się stopie życiowej, które hamowano i wyciszano stosując samobójcze podwyżki płac. Ogromnemu zadłużeniu wobec krajów zachodnich (600 min USD w 1988 r.) towarzyszyły pogarszające się warunki życia. Nic dziwnego, że w Bułgarii znacznie później niż w Polsce czy na Węgrzech zaczęły powstawać niezależne organizacje społeczno-poli-tyczne. Pierwszą z nich stało się utworzone 16 stycznia 1988 r. Kraje satelickie ZSRR w epoce realnego socjalizmu 561 z inicjatywy Ilji Minewa i Petara Manołowa Stowarzyszenie Obrony Praw Człowieka, z programem przywrócenia podstawowych praw obywatelskich, prywatyzacji sektora społecznego oraz obrony ludności tureckiej. 8 marca 1988 r. zaczął działać Społeczny Komitet Obrony Ekologicznej Ruse (najbardziej zanieczyszczonego miasta Bułgarii). Wykorzystując jego doświadczenia powstała na początku 1989 r., po katastrofie w Czemobylu (kwiecień 1986 r.), Ekogłasnost - jedna z najaktywniejszych grup opozycyjnych. 3 listopada 1988 r. na uniwersytecie sofijskim powstał Klub Jawności i Przebudowy, złożony w dużym stopniu z inteligencji twórczej. Spora część członków klubu należała do BPK, przewodniczącym został usunięty z partii filozof Żeliu Żelew, celem zaś klubu było obalenie totalitaryzmu w Bułgarii. Nie powiodły się jednak próby jego zarejestrowania, członków i inicjatorów osadzono w areszcie, zwalniając zresztą wkrótce. Pierwszy samorządny związek zawodowy wzorowany częściowo na polskiej Solidarności powstał w Bułgarii na początku 1989 r. - była to Niezależna Federacja Pracy "Podkrepa". Rumunia 1965-1974 19 marca 1965 r. zmarł Gheorghe Gheor- ghiu-Dej, I sekretarz partii i przewodniczący Rady Państwa. Jego głównym spadkobiercą został Nicolae Ceausescu. Kontynuację linii politycznej Deja wyrażało przemówienie Ceausescu z 7 maja 1966 r. wygłoszone z okazji czterdziestej piątej rocznicy RPK. Nowy przywódca stwierdził w nim publicznie, że Rumunia jest krajem niepodległym i nie uznaje żadnego zwierzchnictwa w ruchu komunistycznym. W 1967 r. Rumunia jako jedyny kraj Układu Warszawskiego nie zerwała stosunków z Izraelem, a także nawiązała stosunki z RFN. Kilka dni przed interwencją w Czechosłowacji doszło do podpisania dwustronnego rumuńsko--czechosłowackiego układu o przyjaźni i współpracy. Oddziały rumuńskie nie wzięły udziału w interwencji, a Bukareszt wyraźnie się od niej zdystansował. Akcentując niezależność od ZSRR i Układu Warszawskiego, Rumunia stała się interesującym partnerem dla Zachodu. W sierpniu 1969 r. przyjechał do Bukaresztu prezydent USA Nixon, rok później w Białym Domu przebywał Ceausescu. Skala wymiany handlowej z Zachodem jak na kraj bloku wschodniego była 36 - Najnowsza historia świata 562 Detentc 19<»-1979 szczególnie wysoka i na początku lat siedemdziesiątych wynosiła ponad 40%. Układ z ZSRR (9 lipca 1970 r.) czasowo tylko zmniejszył napięcie w stosunkach między dwoma państwami. Straszak radzieckiej interwencji zostaje wykorzystany w 1971 r., kiedy z kierownictwa partii usunięto grupę prosowiecką z Wasilem Patiiine^em i generałem Sirbem. Demonstracją niezależności Rumunii od ZSRR miały być "tezy lipcowe" z 1971 r. wygłoszone przez N. Ceausescu po jego wizycie w Chinach, będące symbolicznym początkiem "dyktatury prezydenckiej". Niezadowolenie z działań rumuńskich kończyło się zwykle manewrami jednostek sowieckich w pobliżu granicy rumuńskiej. Z początkiem lat siedemdziesiątych zahamowaniu uległ plan reform z 1967 r., dotyczących zarządzania gospodarką. Przeznaczenie 30% dochodu narodowego na inwestycje zagrażało gospodarce kraju, powodując szczególnie groźne zaniedbania w produkcji żywności. Niekorzystne zmiany odnotowano również w polityce wewnętrznej i narodowościowej: po zamknięciu w 1959 r. uniwersytetu w duj, w 1967 r. zlikwidowano Węgierski Rejon Autonomiczny. Rumunia 1974-1989 Koniec rumuńskiej "odwilży" nastąpił definitywnie w 1974 r. Po odejściu premiera łona Maurera znacznie wzmocniła się pozycja Ceausescu, który w marcu objął nowo utworzony urząd prezydenta. Rozpoczął się okres tzw. socjalizmu dynastycznego: kluczowe stanowiska w państwie zostały obsadzone przez rodzinę Ceausescu, pozostałe podlegały częstej rotacji. Dokonano wyjątkowej, nawet jak na kraje bloku wschodniego, integracji stanowisk partyjnych i ministerialnych, tworząc Radę Ekonomiczną czy Stałe Biuro, złożone z ministrów i elity partyjnej. Po odejściu Maurera nastąpił powrót do przyspieszonej industrializacji kraju kosztem obniżenia poziomu życia społeczeństwa. Manifestowana na zewnątrz niezależność od Moskwy i słowa krytyki wobec interwencji w Afganistanie nie przeszkadzały w przekazywaniu ZSRR zachodniej pomocy technologicznej, otrzymanej w nagrodę za "niezależność". W czerwcu 1981 r. Rumunia uzgodniła z MFW trzyletni plan stabilizacji gospodarki, oparty na wzroście cen żywności i dewaluacji leja. Wstrzymanie większości inwestycji oraz drastyczne oszczędności podejmowane kosztem społeczeństwa przyniosły nie- 562 Dttentc 1969-1979 szczególnie wysoka i na początku lat siedemdziesiątych wynosiła ponad 40%. Układ z ZSRR (9 lipca 1970 r.) czasowo tylko zmniejszył napięcie w stosunkach między dwoma państwami. Straszak radzieckiej interwencji zostaje wykorzystany w 1971 r., kiedy z kierownictwa partii usunięto grupę prosowiecką z Wasilem Patiline{em i generałem Sirbem. Demonstracją niezależności Rumunii od ZSRR miały być "tezy lipcowe" z 1971 r. wygłoszone przez N. Ceausescu po jego wizycie w Chinach, będące symbolicznym początkiem "dyktatury prezydenckiej". Niezadowolenie z działań rumuńskich kończyło się zwykle manewrami jednostek sowieckich w pobliżu granicy rumuńskiej. Z początkiem lat siedemdziesiątych zahamowaniu uległ plan reform z 1967 r., dotyczących zarządzania gospodarką. Przeznaczenie 30% dochodu narodowego na inwestycje zagrażało gospodarce kraju, powodując szczególnie groźne zaniedbania w produkcji żywności. Niekorzystne zmiany odnotowano również w polityce wewnętrznej i narodowościowej: po zamknięciu w 1959 r. uniwersytetu w Ciuj, w 1967 r. zlikwidowano Węgierski Rejon Autonomiczny. Rumunia 1974-1989 Koniec rumuńskiej "odwilży" nastąpił definitywnie w 1974 r. Po odejściu premiera łona Maurera znacznie wzmocniła się pozycja Ceausescu, który w marcu objął nowo utworzony urząd prezydenta. Rozpoczął się okres tzw. socjalizmu dynastycznego: kluczowe stanowiska w państwie zostały obsadzone przez rodzinę Ceausescu, pozostałe podlegały częstej rotacji. Dokonano wyjątkowej, nawet jak na kraje bloku wschodniego, integracji stanowisk partyjnych i ministerialnych, tworząc Radę Ekonomiczną czy Stałe Biuro, złożone z ministrów i elity partyjnej. Po odejściu Maurera nastąpił powrót do przyspieszonej industrializacji kraju kosztem obniżenia poziomu życia społeczeństwa. Manifestowana na zewnątrz niezależność od Moskwy i słowa krytyki wobec interwencji w Afganistanie nie przeszkadzały w przekazywaniu ZSRR zachodniej pomocy technologicznej, otrzymanej w nagrodę za "niezależność". W czerwcu 1981 r. Rumunia uzgodniła z MFW trzyletni plan stabilizacji gospodarki, oparty na wzroście cen żywności i dewaluacji leja. Wstrzymanie większości inwestycji oraz drastyczne oszczędności podejmowane kosztem społeczeństwa przyniosły nie- Kraje satelickie ZSRR w epoce realnego socjalizmu 563 oczekiwane, nie świadczące o jakiejkolwiek równowadze, nadwyżki bilansu płatniczego w latach 1983-1984, wskutek czego plan stabilizacyjny zawieszono. Koszty nadmiernych inwestycji społeczeństwo zaczęło odczuwać boleśnie w latach siedemdziesiątych, z czym wiązał się brak podstawowych artykułów konsumpcyjnych. Brak żywności w sklepach spowodował strajki w TTrgoviste (wrzesień 1980 r.) i górników w kopalniach Motru (październik 1981 r.). Obawy przed powtórzeniem się polskiego scenariusza wywołały u Ceausescu obsesję spłacania zagranicznych długów (9 mld USD w 1983 r.), niezależnie od kosztów społecznych. Większość produkcji żywnościowej była w latach osiemdziesiątych eksportowana, co przy zakazie importu powodowało katastrofalne pogorszenie zaopatrzenia w całym kraju. Skrajnym formom racjonowania żywności i produktów przemysłowych towarzyszył nieurodzaj i wyjątkowo ostra zima 1985-1986. Tragedię Rumunii pogłębiła realizowana od czerwca 1987 r. polityka "systematyzacji wsi", zakładająca likwidację wg kryteriów ideologicznych 6000 spośród 13 000 wsi, których mieszkańców zamierzano przenieść do bloków w nowo wznoszonych osiedlach. Systematycznie ograniczano przy tym zakres węgierskiej autonomii kulturalnej. Atakom propagandowym na "węgierski rewiz-jonizm" towarzyszyły represje (także fizyczne) wobec walczących o swobody religijne duchownych węgierskich oraz likwidacja węgierskiej prasy i audycji radiowych. Polityka "systematyzacji wsi" doprowadzić miała do likwidacji wsi węgierskich i rozproszenia mniejszości. Odpowiedzią na represje była masowa emigracja (w ciągu 1982 r. około 19 tysięcy) i równie masowe ucieczki na Węgry, nasilające się od połowy lat osiemdziesiątych. Po zamknięciu w 1988 r. węgierskiego konsulatu w duj doszło do najpoważniejszego kryzysu w stosunkach węgiersko-rumuńskich. W 1989 r. ludność węgierska w dalszym ciągu emigrowała, szukając schronienia w ojczyźnie swoich pobratymców. Ścisły nadzór policyjny ograniczył do minimum możliwości opozycji. Do 1989 r. składała się ona z izolowanych jednostek, a wszelkie działania organizacyjne w kierunku tworzenia związków zawodowych czy organizacji politycznych były brutalnie pacyfikowane przez tajną 36* 564 Detente 1979 policję Securitate. Los taki spotkał rozbity w listopadzie 1977 r. ruch intelektualistów Paula Górny, który na arenie międzynarodowej ujawnił przypadki łamania praw człowieka w Rumunii. W sierpniu 1977 r. doszło do strajku 35 tysięcy górników w kopalniach w dolinie Jiu, zakończonego spełnieniem postulatów płacowych strajkujących. W Tumu Severin powstał pierwszy wolny związek zawodowy (SLOMR), kierowany przez Yasile Paraschiva, rozbity wkrótce przez aresztowania. W listopadzie 1987 r. atak wojsk pancernych złamał bunt pracowników fabryki traktorów w Braszowie. Bunt ten wywołał zaniepokojenie polityków radzieckich, obawiających się niepożądanej destabilizacji w Rumunii. W konsekwencji powstał pomysł kreowania proradzieckiej opozycji wśród niechętnego Ceausescu aparatu partyjnego. Sprzyjała temu powszechna wśród inteligencji rumuńskiej fascynacja pieriestrojką. Od 1987 r. coraz częstsze były kontakty odsuniętej przez Ceausescu grupy działaczy partyjnych (S. Brucan, I. Maurer i C. Stanitescu) z dyplomatami radzieckimi i coraz bardziej rosły niebezpieczne dla "Geniusza Karpat" wpływy grupy promoskiewskiej w wojsku i Securitate. Próby spisków wojskowych w latach 1984 i 1987 zniweczyła tajna policja, która jednak od 1987 r. nie uciekała się już do najsroższych represji. Prawdopodobnie w 1988 r. odsunięci działacze partyjni - łon Iliescu, generał Nicolae Militaru wraz z szefem wojskowego kontrwywiadu generałem Yasilem Georghem - stworzyli grupę spiskową, która miała przejąć władzę po obaleniu Ceausescu. 6. Ostatnie rządy autorytarne w Europie Zachodniej Hiszpania i Portugalia Forma ustrojowa oraz stosunki władzy w powojennej Hiszpanii odzwierciedlały wciąż sytuację społeczno-polityczną powstałą po zakończeniu wojny domowej w 1939 r. Autorytarne państwo korporacyjne, na którego czele stał wódz (caudiiio), generał Francisco Franco Bahamonde, dzieliło wiele cech z modelem włoskiego państwa faszystowskiego, które upadło w 1943 r. Po zdelegalizowaniu partii politycznych (z wyjątkiem Falangi), zniesieniu lub łamaniu większości praw i swobód obywatelskich, ograniczeniu roli Kortezów (parlamentu) do instytucji fasadowej, polityka wewnętrzna reżimu cechowała się silną represyjnością w stosunku do przeciwników reżimu oraz dążeniem do kontrolowania sfery publicznej aktywności społeczeństwa. Filarami reżimu frankistowskiego były: armia, Falanga oraz Kościół katolicki. Poparcia Franco udzielali także wielcy posiadacze ziemscy oraz oligarchia finansowo-przemysłowa, cieszący się uprzywilejowaną pozycją w systemie polityczno-gospodarczym państwa. Ustawa sukcesyjna z 1947 r. powierzała Franco dożywotnie kierowanie państwem jako caudiiio. Podobny kształt systemu politycznego istniał w Portugalii. Konstytucja tzw. Nowego Państwa (Estado Novo), uchwalona 11 kwietnia 1933 r., sankcjonowała sytuację społeczno-polityczną powstałą po zamachu stanu 28 maja 1926 r. Nowe Państwo również zostało oparte na korporacyjnym modelu organizacji społeczeństwa oraz autorytar- 566 Delente 1969-19TO nym systemie władzy, eliminując pluralizm polityczny, radykalnie ograniczając swobody obywatelskie i wzmacniając polityczne funkcje rządu. Podobną rolę jak hiszpańska Falanga miała odgrywać Unia Narodowa. Większa natomiast była rola parlamentu, aczkolwiek rząd zachował prawo do wydawania dekretów z mocą ustawy w sytuacjach - jak określono w konstytucji - "szczególnie pilnych lub ze względu na dobro publiczne". Pomimo wprowadzenia prezydenckiego systemu rządów, faktycznie najsilniejszą pozycję w państwie miał premier - szef rządu. Ta praktyka utrwaliła się po objęciu urzędu premiera w 1932 r. przez António de Oliveirę Salazara, który sprawował dyktatorskie rządy do 1968 r. .,.. Gospodarki Hiszpanii i Portugalii oparte były na modelu rol-nosurowcowym. Mocna pozycja polityczna oligarchii przyczyniała się do utrwalenia archaicznej i niewydajnej struktury rolnictwa. Przemysł - w Hiszpanii skoncentrowany w północno-wschodniej i środkowej części kraju (Asturia, Katalonia, Madryt), w Portugalii w rejonie Lizbony i Porto - był także słabo rozwinięty, o przestarzałej bazie produkcyjnej i niskiej wydajności pracy. Strategia autarkicznego rozwoju ekonomicznego, przyjęta przez rządy obydwu krajów, pater-nalistyczne stosunki pracy oraz utrata powiązań z rynkami światowymi, sprzyjały utrwaleniu zacofania i słabości gospodarek. Brakowało środków na modernizację i intensywny rozwój przemysłowy. Próba forsownej industrializacji, podjęta przez Hiszpanię w końcu lat czterdziestych, nie przyniosła spodziewanych efektów. Wskutek ograniczonych możliwości wewnętrznego finansowania rozwoju szybko topniały rezerwy złota i dewiz, peseta traciła na wartości, rosła inflacja, spadała stopa życiowa ludności. W warunkach silnej, biurokratycznej kontroli państwa nastąpił rozkwit korupcji, malwersacji finansowych i wielu nadużyć. Izolacja polityczna i gospodarcza Hiszpanii rodziła coraz więcej trudności i problemów. Gospodarka portugalska, pomimo wszelkich słabości strukturalnych, cechowała się znaczną stabilnością, opartą na dyscyplinie budżetowej, stabilnej walucie oraz niskim bezrobociu dzięki stymulowanemu przez państwo procesowi tworzenia nowych miejsc pracy. Pozycja międzynarodowa obydwu państw różniła się wyraźnie. Po zakończeniu II wojny światowej Hiszpania znalazła się w izolacji Ostatnie rządy autorytarne w Europie Zachodniej 567 międzynarodowej/głównie w konsekwencji przystąpienia 26 marca 1939 r. do paktu antykomintemowskiego oraz represyjnej polityki wewnętrznej dyktatorskiego reżimu generała Franco. Portugalia natomiast, pomimo krytyki dyktatury Salazara, uniknęła izolacji wskutek utrzymania dobrych stosunków z Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi oraz zgodzie na udostępnienie aliantom od 12 października 1943 r. na cztery lata baz wojskowych na archipelagu Azory. Mimo formalnej neutralności w okresie II wojny światowej, ogłoszonej 29 września 1939 r., reżim frankistowski wspierał hitlerowskie Niemcy, zaś ochotnicza ,,Błękitna Dywizja" od czerwca 1941 r. do grudnia 1943 r. brała udział w agresji hitlerowskiej na ZSRR. Przywódcy "wielkiej trójki" uzgodnili wspólną politykę izolowania Hiszpanii na arenie międzynarodowej. Głównym instrumentem restrykcji, który został także zastosowany w stosunku do Portugalii, miało być wykluczenie Hiszpanii z udziału w pracach nowej powszechnej organizacji międzynarodowej na rzecz pokoju i bezpieczeństwa. Takie stanowisko formalnie zostało uzgodnione w czasie konferencji poczdamskiej (17 lipca-2 sierpnia 1945 r.). Przedstawiciele mocarstw postanowili "nie popierać przyjęcia do ONZ Hiszpanii reprezentowanej przez obecny rząd, który doszedł do władzy z pomocą państw Osi". Już wcześniej, obydwa kraje iberyjskie nie zostały zaproszone na konferencję Narodów Zjednoczonych w San Francisco (25 kwietnia-26 czerwca 1945 r.). 9 lutego 1946 r. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych przyjęło rezolucję zalecającą zerwanie przez członków ONZ stosunków dyplomatycznych z Hiszpanią, zaś w rezolucji z 12 grudnia 1946 r. postanowiono nie dopuścić Hiszpanii do organizacji wyspecjalizowanych ONZ, a także ponowiono apel o zerwanie stosunków dyplomatycznych. Do tej rezolucji zastosowały się państwa iberoamerykańskie (z wyjątkiem peronistow-skiej Argentyny), zaś szereg innych państw, w tym Stany Zjednoczone, wyraźnie ograniczyło stosunki z Hiszpanią. Stanowisko Stanów Zjednoczonych wobec izolacji rządu hiszpańskiego nie było jednak tak radykalne, jak Francji czy Wielkiej Brytanii. Strategiczne położenie Hiszpanii w regionie śródziemnomorskim oraz zdecydowanie antykomunistyczne nastawienie jej rządu były ważnymi atutami reżimu frankistowskiego w kontekście 568 Detente 1969-1979 globalnej polityki przywództwa USA. Od 1947 r. administracja Trumana zaczęła wspierać dążenia Hiszpanii do wyjścia z izolacji oraz przystąpienia do polityczno-militarnych i gospodarczych bloków tworzonych przez Stany Zjednoczone i ich europejskich sojuszników. Jednakże amerykańskie wysiłki dyplomatyczne, polityczne i gospodarcze zakończyły się niepowodzeniem. Wskutek negatywnego stanowiska głównych sojuszników USA w Europie Zachodniej, Hiszpania nie została włączona do planu Marshalla, ani też nie uczestniczyła w procesie tworzenia Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego. Pierwotne członkostwo NATO uzyskała natomiast Portugalia. Głównym atutem Portugalii, oprócz strategicznego położenia na tzw. południowej flance NATO, co miało istotne znaczenie wobec międzynarodowej izolacji Hiszpanii, było posiadanie baz lotniczych i morskich na Azorach. Stanowiły one nie tylko doskonały punkt tranzytowy dla amerykańskiego lotnictwa i marynarki wojennej, ale pozwalały na strategiczną kontrolę środkowego Atlantyku. Dążąc do umocnienia swej pozycji w obszarze atlantyckim, Stany Zjednoczone zawarły l października 1947 r. z rządem Salazara układ, dający im prawo do stałego korzystania z bazy wojennej na wyspie Terceira. Z podobnych względów administracja USA wymogła na swych europejskich sojusznikach zgodę na dopuszczenie Portugalii do podpisania 4 kwietnia 1949 r. traktatu waszyngtońskiego, który zobowiązywał sygnatariuszy do ochrony wolności swych obywateli oraz poszanowania zasad demokracji i praworządności. Dążąc do wzmocnienia swojej obecności w basenie Morza Śródziemnego, Stany Zjednoczone nie kryły chęci zbudowania baz wojskowych na terytorium Hiszpanii. Pomimo protestów Londynu i Paryża, oficjalne rozmowy amerykańsko-hiszpańskie rozpoczęły się 17 lipca 1951 r., a zakończyły 26 września 1953 r. podpisaniem Paktu Madryckiego. Składał się on z trzech porozumień, w których zawarto uzgodnienia dotyczące wykorzystania przez Stany Zjednoczone terytorium Hiszpanii do budowy i użytkowania baz wojskowych, przywilejów dla amerykańskich przedsiębiorstw, z drugiej zaś strony pomocy amerykańskiej - gospodarczej, technicznej i wojskowej - dla Hiszpanii oraz współpracy militarnej między obu krajami. Ostatnie rządy autorytarne w Europie Zachodnie} 569 Pakt Madrycki był dużym sukcesem Francisco Franco. Hiszpania stała się ważnym sojusznikiem USA, zwłaszcza w regionie śródziemnomorskim, w dodatku wbrew stanowisku Wielkiej Brytanii i Francji. Układ ze Stanami Zjednoczonymi położył kres międzynarodowej izolacji Hiszpanii, aczkolwiek proces poprawy pozycji państwa na arenie międzynarodowej zainicjowany został nieco wcześniej. 27 sierpnia 1953 r. podpisany został negocjowany przeszło 14 lat nowy konkordat ze Stolicą Apostolską. Kolejnym krokiem na drodze odbudowy pozycji Hiszpanii w świecie było przystąpienie do ONZ. 31 stycznia 1955 r. Hiszpania (wraz z RFN) uzyskała status stałego obserwatora, natomiast 14 grudnia 1955 r. otrzymała pełne członkostwo zarówno ONZ, jak też organizacji wyspecjalizowanych. W tym czasie, 4 grudnia 1955 r., do ONZ oraz organizacji wyspecjalizowanych przyjęta została także Portugalia. Od połowy lat pięćdziesiątych w Hiszpanii narastały napięcia społeczne wywołane trwającym kryzysem gospodarczym. W końcu 1956 r. rozpoczęła się fala strajków w ośrodkach przemysłowych kraju inspirowanych przez nielegalne "komisje robotnicze". Przeciwko reżimowi demonstrowali także studenci oraz młodzież szkół średnich. Do niepokojów doszło również na wsi. Aktywną działalność podziemną podjęły Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (PSOE), Hiszpańska Partia Komunistyczna (PCE) i inne. W obliczu takiej sytuacji, Franco usunął z rządu część członków niepopularnej Falangi, zastępując ich zwolennikami radykalnych reform gospodarczych, wywodzących się z organizacji świeckich katolików "Opus Dei". Ci wystąpili do Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC) o doradztwo oraz kredyty na modernizację gospodarki. Zalecenia OEEC zostały zawarte w ogłoszonym w lipcu 1959 r. Planie Stabilizacji Ekonomicznej. Zakładał on przede wszystkim stabilizację waluty przy finansowym wsparciu ze strony Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz obniżenie inflacji. W następnym etapie miała nastąpić liberalizacja handlu zagranicznego oraz ożywienie gospodarcze osiągnięte poprzez ułatwienia dla zagranicznych inwestycji, liberalizacja polityki wizowej, ograniczenie interwencjonizmu państwa w sferze produkcyjnej przy jego aktywnej roli w inwestycjach publicznych oraz walce z bezrobociem. Strategicznym celem miało być 570 Dźttnte 1969-1979 przystąpienie Hiszpanii do EWG (formalna propozycja rozmów o stowarzyszeniu złożona 9 lutego 1962 r.). Nowa polityka ekonomiczna dała w efekcie bardzo szybki wzrost gospodarczy oraz intensywną rozbudowę i modernizację gospodarki. W pierwszym etapie planu stabilizacji (1959-1963) produkcja przemysłowa wzrosła o 32% a rolna o 15%. Niemal całkowicie zlikwidowano bezrobocie i zredukowano inflację. Nastąpił rozkwit budownictwa, przemysłu chemicznego, usług i sektora transportowego. Dzięki otwarciu granic, turystyka stała się najszybciej rozwijającym się sektorem gospodarki, stwarzając przy tym wiele miejsc pracy. Ponadto pojawiła się możliwość emigracji zarobkowej, głównie do RFN i USA. Transfery zarobków z zagranicy korzystnie wpływały na bilans płatniczy kraju. Kontynuacją planu stabilizacji był ambitnie zakrojony I plan rozwoju gospodarczego i społecznego na lata 1964-1967, zakładający wzrost rzędu 6% rocznie, zwiększenie napływu kapitałów zagranicznych, inwestycje w sferze infrastruktury, zwłaszcza w regionach rolniczych i zaniedbanych gospodarczo. Po początkowych sukcesach w realizacji planu, w 1965 r. wystąpiły silne tendencje inflacyjne, sygnalizujące początek recesji. Pogłębiający się deficyt budżetowy, rosnące bezrobocie oraz koszty utrzymania wywołały nowe fale strajków. Interwencja rządu oraz skorygowanie polityki gospodarczej umożliwiły powrót do stabilności ekonomicznej, ale napięcia społeczne utrzymały się. Wynikały one po części z rosnących, lecz nie spełnionych, oczekiwań reform politycznych. : W latach 1963-1966 wprowadzone zostały pewne zmiany w systemie społeczno-politycznym Hiszpanii, w ramach promowanej przez "Opus Dei" polityki liberalizacji. Wydane zostały dekrety o likwidacji trybunałów wojskowych, prawo o stowarzyszeniach, nowa ustawa prasowa zamieniająca cenzurę prewencyjną na represyjną. Przywrócono prawo do strajku (nie respektowane jednak) oraz objęto amnestią osoby skazane za udział w wojnie domowej. 22 listopada 1966 r. Kortezy uchwaliły Ustawę Organiczną (zaaprobowaną 14 grudnia w ogólnonarodowym referendum), stanowiącą reformę prawa konstytucyjnego, mającą przygotować kraj do sukcesji po Franco. Utworzony został urząd premiera, mianowanego przez głowę państwa, wprowadzono gwarancje wolności wyznania, zmodyfikowano ustawę o związkach zawodowych Ostatnie rządy autorytarne w Europie Zachodniej 571 i ustalono, że następcą głowy państwa (a więc Franco) może być jedynie osoba o królewskim rodowodzie, co potwierdzało możliwość restauracji monarchii, zawartą w Ustawie o Sukcesji z 1947 r. W 1969 r. Juana Carlosa I (wnuka króla Alfonsa XIII) wyznaczono na przyszłego króla (rządy objął dopiero w 1975 r., po śmierci generała Franco). Reżim frankistowski nie zamierzał jednak iść na dalsze ustępstwa. Sprawa sukcesji, aczkolwiek politycznej, wysunęła się na plan pierwszy portugalskiej sceny politycznej. Schorowany dyktator An-tónio De Oliveira Salazar 26 września 1968 r. oddał stanowisko premiera swemu zaufanemu, Marcelo Jose Caetano. Nowy premier zapoczątkował okres ostrożnych reform, określanych jako ,,wiosna polityczna" lub "zmiana w kontynuacji". Przejawem liberalizacji byty wybory parlamentarne 1969 r., do których dopuszczono przedstawicieli opozycji, zgrupowanej w Ruchu Jedności Demokratycznej, ale ordynacja i zasady prowadzenia kampanii wyborczej pozwoliły dominującej Unii Narodowej zdobyć wszystkie miejsca w parlamencie. Zgodę na powrót do kraju uzyskali niektórzy emigranci polityczni, m.in. lider socjalistów Mario Lopes Soares. Reżim podjął próbę ograniczenia władzy tajnej policji PIDE oraz złagodził nieco cenzurę. Kryzys gospodarki światowej wywołany tzw. szokiem naftowym 1973 r. nie ominął Półwyspu Iberyjskiego. Skok cen ropy naftowej wyraźnie podniósł koszty produkcji, zatrzymał dość intensywny dotychczas wzrost gospodarczy oraz obniżył konkurencyjność produktów hiszpańskich i portugalskich w świecie. Stagnacja w krajach wysoko rozwiniętych ograniczyła eksport krajów iberyjskich, wyraźnie zmniejszyły się zagraniczne inwestycje bezpośrednie i kapitałowe. Wskutek recesji pracę utraciły dziesiątki tysięcy hiszpańskich emigrantów zarobkowych, którzy zmuszeni zostali do powrotu do kraju. To naturalnie wpłynęło na gwałtowny wzrost bezrobocia, napięć społecznych oraz strajków. Przyczyniło się także do wzmocnienia pozycji partii socjalistycznych i komunistycznych w obydwu krajach. Portugalia w tym okresie stanęła w obliczu nabrzmiałego problemu kolonii. Jeszcze w połowie lat pięćdziesiątych Portugalia musiała się uporać z problemem swych posiadłości na Półwyspie Indyjskim: Goa, Daman i Diu. Indie od uzyskania niepodległości domagały się od Lizbony przekazania tych terytoriów. Po zerwaniu stosunków dyp- 572 Detente 1969-1979 lomatycznych miedzy obu krajami w 1955 r. stale wzrastało napięcie. Portugalia systematycznie odmawiała ustępstw w kwestii Goa. 18-19 grudnia 1961 r. oddziały indyjskie zajęły Goa, Daman i Diu, zaś do połowy 1962 r. wcieliły te enklawy do swego terytorium. W afrykańskich posiadłościach Portugalii: Angoli, Mozambiku, Gwinei Portugalskiej (obecnie Gwinea Bissau), od początku lat sześćdziesiątych działały zbrojne ugrupowania narodowowyzwoleńcze. Rosnące poparcie międzynarodowe dla dekolonizacji tych terytoriów zmusiło parlament portugalski do przyznania w maju 1971 r. Angoli i Mozambikowi zwiększonego zakresu autonomii. Nie zapobiegło to rozprzestrzenieniu się walk na całe terytorium obydwu krajów. Koszty tych wojen były ogromne. Portugalia była jednym z najbardziej zmilitaryzowanych państw świata (obok Izraela oraz Wietnamu Północnego i Południowego). W Afryce stacjonowało 3/4 armii portugalskiej. Wojna pochłaniała połowę budżetu państwa, w tym całość dochodów z kolonii. Żołnierze portugalscy coraz częściej krytykowali politykę rządu. 9 czerwca 1973 r. Franco ustąpił z funkcji premiera, aczkolwiek pozostał Szefem Państwa i Naczelnym Dowódcą Sił Zbrojnych. Zastąpił go konserwatywny wojskowy, admirał Luis Carrero Blanco, który po pół roku urzędowania, 20 grudnia 1973 r. padł ofiarą zamachu bombowego. Odpowiedzialność za zamach przyjęła organizacja separatystów baskijskich ETA. Nacjonalizm baskijski, mający swe korzenie jeszcze w XIX w., po krwawej pacyfikacji przez wojska frankistow-skie i likwidacji autonomii Kraju Basków w 1937 r., wskutek represji władz osłabł po II wojnie światowej. Odżył ponownie, w radykalnej postaci, pod koniec lat sześćdziesiątych, głównie za sprawą utworzonej w 1959 r. organizacji ETA (Euskadi Ta Askatasuna - Ojczyzna Basków i Wolność). Celem ETA była niepodległość Euskadi (Kraju Basków) osiągnięta metodami terroru politycznego, skierowanego przeciwko funkcjonariuszom państwa frankistowskiego. Po zamordowaniu w sierpniu 1968 r. szefa policji prowincji Guipuzcoa oraz serii incydentów przypisanych separatystom baskijskim, władze znacznie zaostrzyły politykę wewnętrzną i aresztowały dziesiątki osób podejrzanych o przynależność do ETA lub sprzyjanie jej. Przykładem radykalizacji polityki władz był trwający w grudniu 1970 r. proces Ostatnie rządy autorytarne w Europie Zachodniej 573 w Burgos przeciwko 16 separatystom baskijskim, oskarżonym o działalność terrorystyczną. W oparciu o wątpliwe przesłanki, sześciu oskarżonych skazano na karę śmierci (zamienioną przez Franco na 30 lat więzienia), pozostałych zaś na długoletnie kary pozbawienia wolności. Proces w Burgos wywołał falę manifestacji przeciwko reżimowi oraz protestów zagranicznych. Zradykalizował także działalność separatystów baskijskich. Następcą admirała Carrero Blanco został Carlos Arias Navarro. W nowym rządzie umocnili swe pozycje konserwatyści i wojskowi, osłabła natomiast znacznie pozycja zwolenników liberalizacji, wywodzących się z "Opus Dei". Choć Arias Navarro w wystąpieniu z 12 lutego 1974 r. zadeklarował prowadzenie "polityki otwarcia" (aperturd), kierowany przezeń gabinet nie potrafił uporać się z narastającymi trudnościami gospodarczymi, aktywizacją opozycji antyfrankistowskiej oraz nasilającymi się żądaniami zmian w ustroju politycznym. Mocnego impulsu dostarczyły wydarzenia w sąsiedniej Portugalii, gdzie 25 kwietnia 1974 r. władzę przejął Ruch Sił Zbrojnych (MFA), reprezentujący radykalny odłam dowództwa armii. Jego program obejmował przywrócenie podstawowych praw i wolności obywatelskich, pluralizmu politycznego, rozwiązanie instytucji Nowego Państwa, rozpisanie wyborów do Zgromadzenia Konstytucyjnego. Pełnię władzy skupił Komitet Ocalenia Narodowego, na którego czele stanął generał António Ribeiro de Spihola. Na mocy ustawy konstytucyjnej nr 5/74 z 12 maja 1974 r., władza skoncentrowana została w rękach prezydenta, którym mianowano generała Spinolę, oraz Komitetu Ocalenia Narodowego. Rada Państwa (tymczasowy organ władzy ustawodawczej), głosami komunistów odrzuciła zgłoszony przez frakcję Spinoli liberalny projekt konstytucji i wymusiła na prezydencie zmianę rządu. 9 lipca 1974 r. premierem został radykalny pułkownik, Yasco Goncalves, zaś utworzony przezeń gabinet zdominowany został przez lewicę związaną z Portugalską Partią Komunistyczną. Narastający spór pomiędzy prezydentem Spinolą a lewicowym rządem, popieranym przez MFA, doprowadził do ustąpienia 30 września 1974 r. generała Spinoli ze stanowiska prezydenta. Rząd, na czele którego pozostał pułkownik Goncalves, przystąpił do opracowania programu reformy społeczno-politycznej, opartej na ewolucyjnym 594 IMtentc 1969-1979 wprowadzaniu rozwiązań socjalistycznych: planowania gospodarczego, upaństwowienia podstawowych gałęzi gospodarki, przy zagwarantowaniu swobód ekonomicznych klasy średniej. Radykalizacja i przyspieszona realizacja reform ustrojowych nastąpiła po nieudanej próbie zamachu stanu, podjętej 11 marca 1975 r. przez generała Spinolę. Przeprowadzono nacjonalizację banków i towarzystw ubezpieczeniowych, przyjęto dekret o reformie rolnej. 25 kwietnia 1975 r. odbyły się wybory do 250-osobowego Zgromadzenia Konstytucyjnego, w których zwyciężyła kierowana przez Mario Lopesa Soaresa Partia Socjalistyczna (PS), zdobywając 115 mandatów, przed Ludową Partią Demokratyczną (PPD), 80 mandatów, i Portugalską Partią Komunistyczną (PCP), 30 mandatów. Zwycięstwo ugrupowań umiarkowanych i jednoczesna porażka komunistycznej lewicy nasiliły napięcie w kraju. Z inspiracji komunistów doszło do radykalnych wystąpień robotników w Lizbonie i Porto oraz robotników rolnych południa kraju. Przeciwko komunistom manifestowali właściciele ziemscy z północy, ugrupowania katolickie oraz zwolennicy ustanowienia liberalnej demokracji. Rosnący opór przeciwko dominacji komunistów doprowadził do usunięcia przez kierownictwo MFA pułkownika Gonęałyesa ze stanowiska premiera i zastąpienia go przez reprezentanta umiarkowanej frakcji wojskowych, admirała Pinheiro de Azevedo. Nowy rząd otrzymał znaczną pomoc ekonomiczną EWG. Pomoc finansową, z USA i Niemiec, uzyskała także Partia Socjalistyczna - wszystko po to, aby umocnić umiarkowaną opcję w rządzie i siłach zbrojnych oraz odsunąć groźbę ustanowienia rządów komunistycznych. Nie oznaczało to jednak końca konfrontacji. 25 listopada 1975 r. grupa wojskowych, powiązana z PCP, podjęła próbę przewrotu wojskowego. Pucz został zdławiony przez oddziały dowodzone przez pułkownika Antonio dos Santos Ramalho Eanesa. Prace nad nową konstytucją nabrały nowego wymiaru. Uchwalona uroczyście 2 kwietnia 1976 r. konstytucja stanowiła próbę pogodzenia osiągnięć rewolucji 25 kwietnia z dążeniami do demokratycznej stabilizacji. Zawierała gwarancje podstawowych swobód i praw obywatelskich, pluralizmu politycznego, a równocześnie wymóg przejścia do socjalizmu, urzeczywistnienia władzy ludu pracującego oraz uspołecznienia środków produkcji i bogactw naturalnych. Portugalia miała Ostatnie rządy autorytarne w Europie Zachodniej 575 stać się państwem zaangażowanym w budowę społeczeństwa bez-klasowego. W dniu wejścia w życie konstytucji (25 kwietnia 1976 r.), odbyły się wybory parlamentarne. Zwyciężyła, podobnie jak rok wcześniej. Portugalska Partia Socjalistyczna (PSP), ale ponownie nie zdobyła absolutnej większości. 27 czerwca 1976 r. odbyły się bezpośrednie wybory prezydenckie, które zdecydowanie wygrał popierany przez trzy największe partie (socjalistyczną PSP, ludową PPD i socjaldemokratyczną CDS) generał Ramalho Eanes, zdobywając 61,5% głosów. Przy poparciu Eanesa, w lipcu 1976 r. powołany został mniejszościowy rząd Mario Soaresa (PSP), który zadeklarował budowę demokratycznego państwa, stabilizację gospodarczą i promowanie sprawiedliwego podziału dochodów. Śmierć Francisco Franco, która nastąpiła 20 listopada 1975 r., miała istotne konsekwencje dla ustroju politycznego Hiszpanii. 30 listopada 1975 r., wraz ze wstąpieniem na tron i przejęciem obowiązków głowy państwa przez króla Juana Carlosa I, nastąpiła restauracja monarchii. 3 lipca 1976 r. król mianował premierem Adolfo Suareza Gonzaleza, młodego technokratę związanego z reżimem Franco, który przystąpił do realizacji dalekosiężnych reform politycz-no-społecznych. 4 sierpnia 1976 r. przyjęto dekret o amnestii, umożliwiający powrót do kraju wielu działaczy opozycji antyfrankistows-kiej. 15 grudnia 1976 r. społeczeństwo Hiszpanii w ogólnonarodowym referendum zaaprobowało większością 94% głosów projekt konstytucji przyjęty znaczną większością głosów przez Kortezy oraz reformy polityczne zaproponowane przez rząd Suareza, przede wszystkim pluralizm polityczny i wolne wybory. Rząd Suareza przyjął także nową strategię ekonomiczną, opartą na koncepcjach neoliberalnych. Podstawowymi założeniami nowego modelu były: restrukturyzacja i modernizacja gospodarki, dostosowanie jej do wymogów rynku światowego, zmiany na rynku pracy w kierunku jego uelastycznienia, ograniczenie roli państwa w gospodarce, zmniejszenie deficytu budżetowego. 15 czerwca 1977 r. odbyły się pierwsze od 1936 r. wolne wybory powszechne. Zgodnie z oczekiwaniami zwycięstwo odniosła partia premiera Suareza, Unia Demokratycznego Centrum (UCD), zdobywając 167 miejsc w 350-osobowym Kongresie, przed Hiszpańską Socjalistyczną Partią Robotniczą (PSOE - 118 mandatów), na czele której 576 Detente 1969-1979 stał młody przywódca socjaldemokratyczny, Felipe Gonzalez Marquez. Siła ruchu robotniczego, odzwierciedlona w wynikach wyborów, a także realizacja programu uzdrowienia gospodarki skłoniły rząd Suareza do podjęcia polityki ugody społecznej. Jej celem było porozumienie między rządem a głównymi siłami społeczno-politycz-nymi dotyczące osiągnięcia równowagi wewnętrznej gospodarki poprzez twarde posunięcia oszczędnościowe, takie jak uwolnienie cen, zamrożenie płac, reforma podatkowa i ubezpieczeń społecznych, twarda polityka kredytowa, ograniczenie konsumpcji przy znacznym wzroście inwestycji publicznych. Porozumienie takie osiągnięte zostało w rezultacie toczących się w październiku 1977 r. rozmów w pałacu prezydenckim Moncloa pomiędzy rządem i partiami opozycyjnymi. Przejście do demokracji uwieńczone zostało wejściem w życie 29 grudnia 1978 r. nowej konstytucji. Hiszpania proklamowana została monarchią parlamentarną. Jednym z zasadniczych zagadnień zawartych w konstytucji była kwestia statusu regionów, szczególnie ważna w obliczu separatystycznych nastrojów w Katalonii i Kraju Basków. W konstytucji przewidziano możliwość uzyskania przez regiony znacznej autonomii polityczno-administracyjnej, co z jednej strony satysfakcjonowało przywódców Katalończyków i Basków, lecz jednocześnie pobudzało aspiracje regionalne w takich prowincjach jak Galicja czy Andaluzja. Silne poparcie dla dążeń autonomicznych zadeklarował król Juan Carlos, który w październiku 1977 r. zadekretował częściową autonomię Katalonii, przywracając autonomiczny rząd prowincji noszący historyczną nazwę Generalitat oraz mianując długoletniego emigracyjnego przywódcę autonomistów katalońskich Josepa Tarradel-lasa przewodniczącym Generalitatu. W analogiczny sposób w styczniu 1978 r. ukonstytuowała się Baskijska Rada Naczelna. 25 października 1979 r. statuty autonomii katalońskiej i baskijskiej zostały zaaprobowane w referendum przeprowadzonym w obu prowincjach. ETA uznała jednak zakres autonomii Baskonii za zbyt wąski i nie zrezygnowała z akcji terrorystycznych. Wybory powszechne l marca 1979 r. potwierdziły utrzymujący się układ sił politycznych. UCD powtórzyła swój sukces, zdobywając 168 mandatów (jeden więcej niż w 1977 r.), a PSOE zwiększyła swój stan posiadania o trzy mandaty (do 121). Jednakże te wybory zapocząt- Ostatnie rządy autorytarne w Europie Zachodniej 577 kowały pierwszy poważny kryzys w Hiszpanii po upadku dyktatury Franco. Trudna sytuacja gospodarcza, rosnące bezrobocie, nie słabnąca działalność terrorystyczna nacjonalistycznej ETA oraz działającej od l października 1975 r. marksistowskiej Grupy Oporu Antyfaszystowskiego im. l Października (GRAPO), podważyły wiarę w skuteczność demokracji jako ustroju pozwalającego rozwiązać podstawowe problemy polityczne i społeczno-gospodarcze. 29 stycznia 1981 r. Adolfo Suarez podał się do dymisji. Zastąpił go na stanowisku premiera oraz przewodniczącego UCD Leopoldo Calvo Sotelo. 23 lutego 1981 r. doszło do najbardziej dramatycznych wydarzeń w historii młodej demokracji hiszpańskiej. Grupa prawicowych oficerów podjęła próbę zamachu stanu. Wskutek braku poparcia ze strony armii, potępienia tych działań przez króla Juana Carlosa oraz manifestacji politycznych w obronie demokracji, przewrót nie udał się. Pod wpływem wydarzeń wewnętrznych, Rada Północnoatlantycka podjęła 9 grudnia 1981 r. decyzję o przyjęciu Hiszpanii do NATO. 28 października 1982 r. doszło do politycznego trzęsienia ziemi. Wybory powszechne przyniosły tryumf PSOE, która uzyskała większość absolutną w Kongresie (202 mandaty). UCD w efekcie odejścia z rządu Suareza, niepopularnego premierostwa Calvo Sotelo, oraz rywalizacji frakcyjnej, otrzymała tylko 13 miejsc w Kongresie. Drugą siłą parlamentarną stał się postfrankistowski Sojusz Ludowy (AP), ze 107 mandatami. Wyniki odzwierciedlały narastającą od początku lat osiemdziesiątych polaryzację społeczeństwa pod względem zarówno politycznym, jak też społeczno-ekonomicznym. Zwycięstwo wyborcze PSOE zapoczątkowało trwającą do marca 1996 r. erę rządów socjalistów. Okres ten cechował się zarówno wieloma sukcesami, szczególnie na polu gospodarczym, oraz w polityce zagranicznej, jak też rosnącymi zwłaszcza od początku lat dziewięćdziesiątych problemami, z których największe to szerząca się korupcja oraz nie uregulowany problem baskijski. Utworzony po wyborach 1982 r. socjalistyczny rząd Felipe Gon-zaleza, polityka cieszącego się popularnością w międzynarodowym ruchu socjaldemokratycznym, podjął działania w kierunku stabilizacji gospodarki, opierając się na strategii sformułowanej przez UCD. Jednakże przedłużająca się recesja w gospodarce, a przede wszystkim 37 - Najnowsza historia Świata 578 Dćtente 1969-1979 perspektywa przystąpienia do EWG, zmusiły go do przyspieszenia restrukturyzacji gospodarki w kierunku prywatyzacji oraz modernizacji. W wyniku tej polityki, Hiszpania przeżyła proces intensywnych przemian strukturalnych, rozbudowy infrastruktury (drogi, sieć kolejowa), modernizacji rolnictwa. Te przemiany zostały przyspieszone po wejściu Hiszpanii do EWG (l stycznia 1986 r.). Od 1976 r. Portugalia prowadziła politykę stabilizacji politycznej i społecznej, powiązanej z reformami ekonomicznymi, mającymi na celu uzdrowienie gospodarki pogrążonej od 1974 r. w recesji. Brak dominującej partii politycznej, częste spory w obrębie mającej największe wpływy centrolewicy oraz utrzymujące się naciski stronnictw radykalnych, powołujących się na osiągnięcia społeczne rewolucji, nie sprzyjały konsolidacji rządów demokratycznych. Częste zmiany gabinetów utrudniały realizację strategii stabilizacji i reform. 7 grudnia 1980 r. odbyły się wybory prezydenckie, które ponownie wygrał popierany przez Partię Socjalistyczną Ramalho Eanes, zdobywając 56%, głosów. Ważnym wydarzeniem w procesie stabilizacji systemu politycznego Portugalii była rewizja konstytucji, dokonana 30 września 1982 r. Oznaczała odejście od doktrynalnego modelu państwa porewo-lucyjnego na rzecz konsolidacji demokratycznego państwa prawa. Zniesiono Radę Rewolucyjną. Uznano równoprawność wszystkich form własności, poszerzono prawa obywatelskie, na nowo uregulowano stosunki między najwyższymi organami władzy państwowej. Wprowadzono także nową interpretację metody wprowadzania socjalizmu (umacnianie społeczno-ekonomicznej i kulturalnej równości, rozszerzanie form demokracji bezpośredniej). W przedterminowych wyborach parlamentarnych 6 października 1985 r. rządząca koalicja socjalistyczna (PSD-PSP) odniosła zwycięstwo, ale nie zdobyła absolutnej większości. 6 listopada 1985 r. powstał rząd mniejszościowy, na którego czele stanął Anibal António Cavaco e Silva. Głównym wyzwaniem było zbliżające się wejście do EWG (l stycznia 1986 r.) i związane z tym strukturalne zmiany w gospodarce i systemie prawnym. Rząd Cavaco e Silvy prowadził politykę ograniczania roli państwa w gospodarce, modernizacji rolnictwa, rozwoju sektora usług, jednakże przeszkodą w dalszej przebudowie gospodarczej była socjalistyczna konstytucja. Ważnym wydarzeniem Ostatnie rządy autorytarne w Europie Zachodniej 579 na drodze do stabilizacji polityczno-społecznej były kolejne wybory prezydenckie, w dwóch rundach, 26 stycznia i 16 lutego 1986 r. Zwyciężył Mario Lopes Soares. Mimo że w pierwszej rundzie najwięcej głosów (46,3%) zdobył Diego Freitas do Amaral, popierany przez CDS i liberalną frakcję PSD, drugą rundę nieznacznie wygrał Soares, poparty przez ugrupowania lewicowe. Rządy Partii Socjaldemokratycznej umocniły się w 1987 r., kiedy w wyborach 19 lipca PSD uzyskała absolutną większość. W 1989 r. wprowadzono poprawki do konstytucji, regulujące rolę państwa w gospodarce. Umożliwiły one przeprowadzenie masowej prywatyzacji, głównie w sektorze bankowym i przemyśle ciężkim. Od początku lat dziewięćdziesiątych rządy PSOE zaczęły tracić popularność. Jednym z powodów były trudności gospodarcze, głównie najwyższe w EWG bezrobocie, wysoki deficyt budżetowy, narastające nierówności społeczne. Największym echem odbiły się jednak ujawniane seryjnie od 1993 r. afery korupcyjne z udziałem prominentnych działaczy PSOE, oskarżanych o malwersację funduszy państwowych dla potrzeb własnych lub swej partii. Burzę wywołało ujawnienie działalności Antyterrorystycznych Grup Wyzwolenia (GAL), utworzonych z inicjatywy rządu Gonzaleza, które walczyły w latach 1983-87 przeciwko baskijskim separatystom, stosując metody terrorystyczne i mordując co najmniej 27 osób podejrzanych o przynależność do ETA. Spadek notowań PSOE zaznaczył się w wyborach 6 czerwca 1993 r., kiedy tylko dzięki poparciu katalońskiej partii Zbliżenie i Jedność (CiU) socjaliści utrzymali się u steru rządów. Opozycyjna Partia Ludowa (PP - następczyni Sojuszu Ludowego) pod wodzą Jose Marii Aznara wykorzystała jednak niepowodzenia polityczne PSOE i zwyciężyła w wyborach w marcu 1996 r. Portugalia w latach dziewięćdziesiątych odczuła pozytywne skutki stabilności politycznej i negatywne efekty strategii gospodarczej. Gospodarka portugalska dzięki członkostwu w EWG zyskała znaczne kapitały na rozwój i modernizację. Jednakże neoliberalna strategia architekta reform, premiera Cavaco e Silvy, pomimo sukcesów w połowie lat osiemdziesiątych przyczyniła się do nierównomiernego rozwoju kraju. Rolnictwo w dalszym ciągu pozostało w tyle reform, zaniedbano sektor publiczny, zwłaszcza ochronę zdrowia i szkolnictwo. Recesja 37* 580 Detente 1969-1979 w okresie 1992-1994 ujawniła wszystkie negatywne aspekty strategii gospodarczej rządu. Jednakże od 1995 r. zanotowano oznaki powrotu do równowagi. Grecja Od zakończenia wojny domowej (1949) do początku lat sześćdziesiątych rządy w Grecji sprawowała stabilna koalicja centroprawicowa. Do 1955 r. premierem był marszałek Alexandros Papagos. W tym czasie Grecja weszła do Rady Europy (1949 r.) i NATO (1952 r.). Po śmierci Papagosa szefem rządu został Konstandinos Karamaniis, który w 1963 r. z powodu zatargu z królem Pawłem I ustąpił i udał się na emigrację. Nowy rząd utworzył Jeorjos Papandreu z centrolewicowej Unii Centrum, krytykującej poprzednią politykę rządu i króla. W 1965 r. Grecja znalazła się w obliczu poważnego kryzysu politycznego z powodu wykrycia w armii lewicowego sprzysiężenia Aspida (Tarcza); jej politycznym przywódcą był syn premiera - And-reas, zresztą za wiedzą ojca, który usunął z wojska oddanych królowi oficerów prawicowych. Aspida miała dokonać zamachu stanu w lipcu 1965 r. i włączyć Grecję do obozu państw niezaangażowanych. W latach 1966-1967 wytoczono Aspidzie proces, obu Papandreu uchronił jednak immunitet poselski. Posądzając rządzącą koalicję o komunizm, 21 kwietnia 1967 r. armia dokonała zamachu stanu. Na czele grupy zwanej "czarnymi pułkownikami" stali: Jeorjos Papadopulos i Stylianos Pattakos, działający w imieniu króla Konstantyna II, lecz bez jego wiedzy. Zamachowcy aresztowali obu Papandreu i kilka tysięcy innych osób, głównie komunistów. Wprowadzono stan wyjątkowy, ustanowiono .cenzurę, rozwiązano partie polityczne, przeprowadzono czystki w wojsku, policji i administracji. W grudniu 1967 r. król Konstantyn II zaapelował przez radio do armii i narodu o obalenie dyktatury ,,czarnych pułkowników". Apel nie odniósł jednak oczekiwanego skutku i rodzina królewska udała się do Rzymu na emigrację. Grecja znalazła się w izolacji, została usunięta z Rady Europy i zawieszono jej stowarzyszenie z EWG. Po wykryciu monarchistycznego spisku w armii, Ostatnie rządy autorytarne w Europie Zachodniej 581 dążącego do obalenia "czarnych pułkowników", l czerwca 1973 r. premier pułkownik Papadopulos ogłosił zniesienie monarchii i objął urząd prezydenta republiki. W listopadzie, po starciach z policją strajkujących robotników i studentów, na czele państwa stanął generał Phaedon Ghizikis. W lipcu 1974 r. rząd grecki poparł zamach przeciwko prezydentowi Cypru Makariosowi, licząc na przyłączenie wyspy do Grecji. Wydarzenie to spowodowało inwazję wojsk tureckich na Cypr. Wobec zaistniałej sytuacji generalicja grecka 23 lipca 1974 r. wezwała z emigracji Karamaniisa, by stanął na czele Rządu Ocalenia Narodowego. W sierpniu 1975 r. dwudziestu członków junty "czarnych pułkowników" zostało aresztowanych i postawiono ich przed sądem. Papadopulos i Pattakos zostali skazani na karę śmierci, zamienioną ostatecznie na dożywotnie więzienie. Karamaniis wycofał greckie siły zbrojne spod dowództwa NATO za nieskuteczność w konflikcie na Cyprze. W wyborach 1974 r. konserwatywna partia KaramanSisa Nowa Demokracja odniosła zwycięstwo, a nieco późniejsze referendum zatwierdziło zniesienie monarchii i ustanowienie republiki. W 1981 r. po wygranych wyborach władzę przejął Panhelleński Ruch Socjalistyczny (PASOK) Andreasa Papandreu, który został premierem pierwszego greckiego rządu socjalistycznego. PASOK zakładał wystąpienie Grecji z NATO, likwidację baz amerykańskich, rewizję układu z EWG, wyparcie Turków z Cypru. W 1990 r. rząd ten jednak zastąpiony został konserwatystami z Nowej Demokracji z premierem Konstandinosem Mitsotakisem. Socjaliści pozostawili państwo z deficytem budżetowym, inflacją, rozbudowanym sektorem publicznym i dużymi świadczeniami socjalnymi oraz ogromnym długiem zagranicznym. W 1993 r. premierem został ponownie Andreas Papandreu, który zmarł 23 czerwca 1996 r. l stycznia 1981 r. Grecja została dziesiątym pełnoprawnym członkiem EWG i wprowadziła do Wspólnoty największą europejską flotę handlową. 7. Indochiny w latach siedemdziesiątych Koniec wojny wietnamskiej Porozumienia paryskie 27 stycznia 1973 r. w Paryżu amerykański sekretarz stanu Henry Kissinger i jeden z czołowych polityków Demokratycznej Republiki Wietnamu Le Duć Tho podpisali w imieniu swych rządów, Sajgonu oraz kontrolowanego przez Hanoi Tymczasowego Rządu Rewolucyjnego Republiki Wietnamu Południowego "porozumienie w sprawie zakończenia wojny i przywrócenia pokoju w Wietnamie". Określone przez reżim Thieu jako "porozumienie - poddanie się", sankcjonowało obecność podległej Demokratycznej Republice Wietnamu armii na Południu, przyrzekając jednocześnie ewakuację wojsk SEATO w ciągu sześćdziesięciu dni; który to termin został dotrzymany. Natomiast artykuły mówiące o wolnych wyborach pod kontrolą międzynarodową okazały się martwą literą wobec rychłej inwazji Północy na Południe, poprzedzonej oskarżeniem Sajgonu o złamanie porozumień "301 tysięcy razy". Upadek Sajgonu Obietnice Nixona, że USA "zareagują w sposób silny i natychmiastowy na każde pogwałcenie porozumień", nie zostały jednak zrealizowane, gdy po aferze Watergate Kongres, chcąc pognębić prezydenta, drastycznie zredukował, a potem wstrzymał zagwarantowaną w Paryżu pomoc dla Sajgonu. Sparaliżowane brakiem części zamiennych, paliwa i amunicji, Indochiny w latach siedemdziesiątych 583 wojska Południa zmuszone zostały w tej sytuacji do prowadzenia "biednej wojny", której wynik był z góry przesądzony, choć niektóre oddziały, jak 18 Dywizja pod Xuan Loc, walczyły do końca o straconą sprawę. Jedyną reakcją Waszyngtonu była ewakuacja urzędników amerykańskich i części zaprzyjaźnionych Wietnamczyków z .dachu ambasady USA w Sajgonie. ; - 30 kwietnia 1975 r. czołgi rozbiły bramę pałacu prezydenckiego, a ostatni szef południowowietnamskiego państwa, generał Duong Van Minh, został aresztowany. Jego poprzednik, Thieu, zdążył odlecieć na Tajwan, podsumowując wcześniej wojnę słowami: "Amerykanie nas opuścili. Sprzedali nas... Wielki sojusznik zawiódł swego małego sprzymierzeńca". Powstanie Socjalistycznej Po spreparowanych w rok po podboju Republiki Wietnamu wyborach, których bojkot oznaczał utratę kartek żywnościowych, proklamowana została zjednoczona Socjalistyczna Republika Wietnamu (2 lipca 1976 r.), która po DRW przejęła flagę, hymn i godło, a także metody sprawowania władzy. Ludzie uznani za przeciwników nowego reżimu, począwszy od wiernych Thieu oficerów i urzędników, po sympatyzujących niegdyś z Yietcongiem intelektualistów, zniknęli wcześniej w tzw. obozach reedukacyjnych; wyjątkiem byli ci, których zgładzono na miejscu. Liczbę więźniów tych "bambusowych gułagów" szacuje się na co najmniej 200 tysięcy. Jednocześnie partia, oznajmiwszy, że "ludność na południu kraju osiągnęła poziom życia przekraczający możliwości naszej gospodarki", zesłała milion mieszkańców miast do "Nowych Stref Gospodarczych" na wsi, gdzie dotychczasowy, "zdegenerowany" styl życia wykorzeniano przez niewolniczą pracę. Przeprowadzone w 1978 r. całkowite upaństwowienie handlu zdruzgotało podstawy bytu trudniących się nim wietnamskich Chińczyków, z których 140 tysięcy opuściło kraj. W ślad za nimi, głównie na kruchych łódkach jako tzw. boat people, zbiegło do 1980 r. pół miliona Wietnamczyków, nie licząc tysięcy pochwyconych przez władze lub pochłoniętych przez fale. Południe, mające zadatki na "azjatyckiego tygrysa", dołączyło do najbiedniejszych krajów kontynentu. 584 Detente 196M979 INDOCHINY W LATACH 1975-1979 OPERACJA ' FREQUENTWIND (EWAKUACJA SAJGONU) PODBÓJ WIETNAMU POŁUDNIOWEGO '//// rejony koncentracji wojsk komunistycznych ---^ główne kierunki uderzeń wojsk komunistycznych podczas ofensywy od 4.03.-1.05.1975 ' ^ gtówne kierunki ofensywy wietnamskiej podczas kampanii przeciw Czerwonym Khmerom 1978/79 '.'.'.'.'.'.'. rejon działań partyzantki Czerwonych Khmerów ^^^- główne kierunki uderzeń wojsk chińskich w 1979 r. Indochiny w latach siedemdziesiątych 585 Po klęsce w Wietnamie prestiż USA w Azji sięgnął dna. Żałosnym symbolem tej kompromitacji stało się rozwiązanie SEATO 30 czerwca 1977 r. Podbój Indochin przez Wietnam Laos Upadek Sąjgonu przesądził o losie Indochin. Pierwszy padł Laos, od lat traktowany przez Hanoi jako baza wypadowa przeciw Południu. Już w r. 1973 zastraszony premier rządu królewskiego, książę Souvanna Phouma, zgodził się na dopuszczenie do gabinetu przedstawicieli komunistycznej partyzantki Pathet Lao. Zakończyło się to 2 grudnia 1975 r. obaleniem monarchii i proklamowaniem Laotańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej. Jej prezydentem został Souphanouvong, przywódca Pathet Lao i przyrodni brat Souvanna Phouma, prawdziwymi jednak władcami kraju byli Wietnamczycy dzięki narzuconemu układowi "o przyjaźni i współpracy" (1977 r.) oraz obecności setek doradców i garnizonów większych niż cała armia laotańska. W ciągu następnej dekady "socjalistycznych przeobrażeń" jedna dziesiąta narodu zbiegła za granicę, kraj zaś, zawsze niezbyt zasobny, znalazł się wśród dziesięciu najbiedniejszych państw świata. Kambodża Czerwonych Khmerów Los Laosu, choć ponury, przysłonięty został jednak przez rozwój wydarzeń w sąsiedniej Kambodży. Rządzący nią książę Noro-dom Sihanouk, który z obawy przed jawną interwencją wietnamską zezwolił na przekształcenie "neutralnego" kraju w bazę wypadową Vietcongu, obalony został w marcu 1970 r. przez własnego premiera, proamerykańskiego generała Łon Nola. Nowy reżim, mimo poparcia Stanów Zjednoczonych, nie potrafił złamać ani Wietnamczyków, ani współpracujących z nimi miejscowych sił komunistycznych (Czerwonych Khmerów). Tak więe po ewakuacji US Army z Indochin los kraju został przesądzony. 17 kwietnia 1975 r. do stolicy Kambodży Phnom Penh wkroczyły oddziały Czerwonych Khmerów, formalnie w imieniu przebywającego 586 Detmte 19<9-1»79 w Pekinie Sihanouka, który jednak po powrocie do ojczyzny został pozbawiony władzy i uwięziony. Wybiła "godzina zero": stojący na czele partii i rządu Saloth Sar, zwany Poi Potem, postanowił przekształcić Kambodżę w "prawdziwie komunistyczne społeczeństwo", ustanawiając najbardziej totalitarny reżim w dziejach świata, poddający wszystko, łącznie ze stosunkami rodzinnymi, kontroli wszechobecnej władzy. Zamknięto świątynie, szkoły, uczelnie, zlikwidowano telewizję, zakazano wydawania książek i czasopism, posiadania pieniędzy, dłuższych rozmów między małżonkami (klasyfikowanych jako kłótnie), wreszcie mieszkania w miastach, uznanych za wylęgarnię pasożytów, czyli źródło wszelkiego zła. Tych, których nie wtłoczono do wiejskich kolektywów, zabijających przez niewolniczą pracę, uśmiercano od razu, często całymi rodzinami. Na zagładę skazano nauczycieli, studentów, duchownych, oficerów, prostytutki i żebraków. Z 80 tysięcy buddyjskich mnichów ocalało kilkuset. Często "zbrodniarzy" zabijano za to, że byli piśmienni, czego dowodem bywało na przykład noszenie okularów. Bestialstwa te wywodziły się z przekonań, iż Kambodżę uzdrowić może jedynie czystość życia wiejskiego, o którym jednak partia nie miała pojęcia, ponieważ żaden z jej ośmiu przywódców, notabene absolwentów Sorbony, nie wykonywał nigdy pracy fizycznej. Rozmiary masowego mordu, szacowanego w latach 1975-1979 na 1,5-3 min ofiar, nigdy nie zostały dokładnie ustalone. Kampuczańska Republika Ludowa Ogrom zbrodni Poi Pota, negowanych, bagatelizowanych i pomniejszanych przez lewicowych intelektualistów Zachodu, nie przeszkodził funkcjonowaniu reżimu na arenie międzynarodowej. Zgubę przyniosło mu dopiero poparcie Pekinu w sporze chińsko--radzieckim i prowokacje graniczne Wietnamu, potępionego uprzednio za paktowanie z imperializmem w czasie układów paryskich. W grudniu 1978 r. dwustutysięczna armia wietnamska przekroczyła granicę Kambodży i 7 stycznia zajęła Phnom Penh oraz większość (choć nigdy całość) terytorium Kambodży. Zainstalowany przez zdobywców marionetkowy rząd Heng Samrina, nawróconego na wietnamską wersję komunizmu prominenta poprzedniego reżimu, potępił "zdradziecką i tyrańską klikę Poi Pota" i proklamował Kampuczańską Indochiny w latach siedemdziesiątych 587 Republikę Ludową/będącą satelitą Hanoi. "Suwerenności" tego tworu, mniej ludobójczego niż polpotowski, ale również dyktatorskiego i policyjnego, strzegł garnizon wietnamski, trzykrotnie liczniejszy od szczątkowej armii kambodżańskiej. Tropił on zarówno zwolenników zbiegłego znów do Pekinu Sihanouka, jak i wyglądających odsieczy chińskiej Czerwonych Khmerów, którym najazd ze Wschodu pozwolił na wystąpienie w roli "obrońców ojczyzny". Wojna chińsko-wietnamska 1979 r. Poczynania Wietnamu, który przystąpił do RWPG i 3 listopada 1978 r. zawarł układ sojuszniczy z ZSRR, uznane zostały przez Pekin za fragment radzieckiej polityki okrążania Chin. Rozwijający się konflikt rozjątrzyło prześladowanie mniejszości chińskiej przez Hanoi, szalę przechyliła jednak dopiero wietnamska inwazja na Kambodżę. Armia chińska uderzyła 17 lutego 1979 r., by - wedle Teng Siao-pinga - "zahamować nieopanowane ambicje Wietnamczyków i dać im odpowiednią, choć ograniczoną nauczkę". Dokonano znacznych spustoszeń, lecz najeźdźcy, uzbrojeni w przestarzałą broń radziecką, nie byli w stanie rozbić przeciwnika, wyposażonego m.in. w zdobyty na Południu nowoczesny sprzęt amerykański (walki trwały do 6 marca). Jedyną pociechą dla Pekinu był fakt, że Moskwa, prócz propagandowej wrzawy, nie udzieliła Hanoi żadnej pomocy. Natomiast ocalały reżim wietnamski skoncentrował się na konsolidacji zdobytego imperium, które to poczynania cechował - wedle późniejszej samo-krytycznej wypowiedzi przywódcy partii Truong Chinha - "lewacki infantylizm, idealizm i nieprzestrzeganie obiektywnych praw rozwoju gospodarczego". 8. Przemiany na Bliskim Wschodzie w latach siedemdziesiątych Arabsko-żydowska wojna Jom Kippur i jej następstwa Po niespodziewanej śmierci Nasera we wrześniu 1970 r. rządy w Egipcie objął bliski jego współpracownik Anwar Sadat. Zainicjował on nową erę w historii zarówno swego kraju, jak i całego Bliskiego Wschodu. Zdając sobie sprawę, że konflikt z Izraelem przynosi państwu niepowetowane szkody gospodarcze i polityczne (blokada Kanału Sueskiego), a ponadto sprzeczny jest z aktualną egipską racją stanu, której celem było otwarcie na Zachód i wzmocnienie pozycji kraju na arenie międzynarodowej - Sadat zdecydował się położyć mu kres, zrywając w ten sposób z polityką świata arabskiego. Możliwości takie widział w wywołaniu kolejnego kryzysu na Bliskim Wschodzie, który jednak, w przeciwieństwie do poprzednich, mógłby wykazać siłę militarną Egiptu, otwierając tym samym drogę do rokowań, a wtedy osłabiony Izrael byłby zapewne bardziej skłonny do kompromisów i ustępstw. W sobotę 6 października 1973 r., w dzień święta religijnego Żydów Jom Kippur (Dzień Pojednania), połączone armie Egiptu i Syrii zaatakowały Izrael dając w ten sposób początek kolejnej, czwartej wojnie arabsko-źydowskiej, zwanej również "wojną Jom Kippur", a w państwach arabskich "wojną Ramadanu". Wykorzystując całkowite zaskoczenie, wojska egipskie przekroczyły Kanał Sueski i zajęły jego wschodni brzeg, Syria zaś, wspomagana jednostkami palestyńskimi, opanowała część wzgórz Golan. Znacząca część izraelskich sił powietrznych i lądowych została zniszczona, samo zaś państwo stanęło Przemiany na Bliskim Wschodzie w latach siedemdziesiątych 589 w obliczu katastrofy. Tak szybki postęp wojsk agresorów był możliwy, poza wykorzystaniem elementu zaskoczenia, dzięki olbrzymim dostawom nowoczesnego sprzętu wojskowego - w miesiącach poprzedzających wybuch wojny - z ZSRR, który po ochłodzeniu stosunków z Egiptem w 1972 r. liczył na ponowny wzrost wpływów w tej części świata. Zagrożony Izrael zaapelował o pomoc międzynarodową i uzyskał ją od USA w postaci dostarczonej drogą powietrzną broni najnowszego typu wartości około 2,2 mld dolarów. W połączeniu z błyskawiczną mobilizacją sił zbrojnych państwa i determinacją jego mieszkańców umożliwiło mu to już 8 października przejście do kontrofensywy, w rezultacie której nie tylko odzyskał utracone tereny, lecz zdobył również przyczółek na zachodnim brzegu Kanału Sues-kiego, okrążył część armii egipskiej oraz podszedł pod Damaszek. Niebezpieczeństwo włączenia się ZSRR do walk po stronie Egiptu spowodowało postawienie w stan gotowości bojowej większości amerykańskich sił zbrojnych w kraju i za granicą. Obydwa supermocarstwa stanęły w obliczu jednego z najpoważniejszych od 1962 r. kryzysów we wzajemnych stosunkach. Wyrazem zwycięstwa realizmu politycznego była wspólna amerykańsko-radziecka mediacja w konflikcie, w rezultacie której ostatecznie 24 października 1973 r. doszło do przerwania ognia, w grudniu zaś do zwołania konferencji bliskowschodniej w Genewie. Przy pośrednictwie sekretarza stanu USA Henry Kissingera 18 stycznia 1974 r. zawarto porozumienie między Izraelem a Egiptem w sprawie rozdzielenia z pomocą sił ONZ wojsk na półwyspie Synaj. Oddziały izraelskie od marca wycofały się około 20 km w głąb Synaju, Egipt zaś odzyskał kontrolę nad Kanałem Sueskim. Nie osiągnięto natomiast porozumienia co do rozdzielenia wojsk na froncie syryjskim, gdzie zawieszenie broni nastąpiło dopiero w maju 1974 r. Wówczas też Syria odzyskała część wzgórz Golan. Czwarta wojna izraelsko-arabska uważana jest za najkrwawszą z dotychczasowych w tym rejonie. Przyniosła ona walczącym stronom, szczególnie zaś Izraelowi, poważne straty w ludności, sprzęcie wojskowym i gospodarce - znacznie większe niż podczas poprzednich wojen. Mimo przegranej wojna stała się dla Egiptu znaczącym sukcesem, prestiż Sadata zaś wydatnie się zwiększył. Konflikt wykazał, że stosunki na Bliskim i Środkowym Wschodzie były ściśle WOJNA JOM KIPPUR - DZIAŁANIA NA FRONCIE SYRYJSKIM WOJNA JOM KIPPUR - DZIAŁANIA NA FRONCIE EGIPSKIM Przemiany na Bliskim Wschodzie w latach siedemdziesiątych 591 powiązane z polityką międzynarodową i światowym systemem efcono'-micznym. Wykazała to w sposób dobitny zastosowana przez świat arabski, stanowiący przecież rdzeń Organizacji Państw Eksportujących Ropę Naftową (OPEC), tzw. broń naftowa w postaci embarga na dostawy ropy do USA i wszystkich krajów wspierających Izrael oraz ograniczenia jej wydobycia przy jednoczesnym poważnym podniesieniu cen, dopóki Tel-Awiw nie wycofa się z zajętych terenów. Wydarzenia te doprowadziły w następstwie do poważnej recesji gospodarczej na Zachodzie i były jedną z przyczyn światowego kryzysu energetycznego 1973/1974 r. Broń naftowa stała się źródłem arabskiej potęgi gospodarczej i politycznej, zdecydowanie przyczyniając się do wzrostu wpływów arabskich na Zachodzie i w Trzecim Świecie, a nawet na forum ONZ. Wyrazem tej potęgi była m.in. daleko idąca izolacja międzynarodowa Izraela, z którym część państw, w tym większość afrykańskich, zerwała stosunki dyplomatyczne, wiele zaś rządów zachodnich zmuszonych zostało do reorientacji swej polityki w stosunku do świata arabskiego. W ślad za tym przyszło uznanie OWP za jedynego reprezentanta ludności palestyńskiej - łącznie z uznaniem w 1974 r. Organizacji przez Zgromadzenie Ogólne ONZ i nawiązaniem kontaktów dyplomatycznych między nią a szeregiem państw. Ta ofensywa arabska swe apogeum osiągnęła w połowie lat siedemdziesiątych, gdy Zgromadzenie Ogólne przyjęło rezolucję, utożsamiającą syjonizm z formą rasizmu i dyskryminacji rasowej (listopad 1975 r., anulowano ją dopiero w 1992 r.). Ogromne dochody uzyskiwane ze sprzedaży ropy umożliwiły Arabom intensywne zbrojenia oraz finansowanie międzynarodowego terroryzmu, który od tej pory nasilił się na nie spotykaną wcześniej skalę. Nie bez związku z całokształtem wydarzeń lat siedemdziesiątych był coraz wyraźniejszy proces wewnętrznego odrodzenia i radykaliza-cji islamu. Odwołując się do religijnych wartości i symboli, głosząc prymat wiary i postulaty sprawiedliwego ustroju islamskiego zgodnie ze wskazaniami Koranu, stał się on reakcją na dominujące w wielu krajach muzułmańskich od połowy stulecia idee nacjonalistyczne i socjalistyczne. Szczególnie duże wpływy zdobył w społeczeństwach szyickich (Iran, Liban, Syria) prowadząc do rozwoju radykalnego 592 Detente 1969-1979 ruchu polityczno-religijnego fundamentalistów islamskich, jednego z głównych czynników destabilizujących w najbliższej przyszłości stosunki polityczne w regionie. W samym Izraelu w następstwie wojny 1973 r. doszło do ostrego kryzysu społeczno-politycznego, który doprowadził do wzrostu znaczenia ugrupowań prawicowych spod znaku Bloku Likud i przejęcia przez nie władzy po wyborach w 1977 r. Camp David Prowadzone od 1974 r. pod auspicjami USA kontakty egipsko- -izraelskie otworzyły szansę na pokojowe uregulowanie konfliktu bliskowschodniego. Zwiększyło je objęcie steru rządu w Izraelu przez posiadającego duży kredyt zaufania w społeczeństwie przywódcę Likudu Menachema Begina oraz stanowisko Sadata, któremu racja stanu dyktowała pojednanie z Tel-Awiwem. Wyrazem tych intencji była spektakularna wizyta Sadata w Jerozolimie w listopadzie 1977 r., która zapoczątkowała proces zbliżenia między obu krajami. Pod patronatem prezydenta USA Jamesa E. Cartera rozpoczęły się złożone i trudne negocjacje, których kulminacją stała się trójstronna konferencja w Camp David (letniej rezydencji prezydentów USA) w dniach 5-17 września 1978 r. W jej efekcie przyjęto dwa porozumienia określające podstawy pokoju na Bliskim Wschodzie oraz egipsko- -izraelskiego traktatu pokojowego, pierwszego w najnowszych stosunkach arabsko-żydowskich. Pierwsze z nich zawierało zapowiedź negocjacji z udziałem Egiptu, Izraela, Jordanii oraz reprezentantów Palestyny w sprawie rozwiązania wszystkich powikłań problemu palestyńskiego. Proponowało ono ustanowienie w ciągu pięciu najbliższych lat pełnej autonomii dla ludności Cisjordanii i Strefy Gazy oraz wycofanie wojsk Izraela. Układ pokojowy, podpisany ostatecznie 26 marca 1979 r. w Waszyngtonie, przewidywał m.in. wycofanie w ciągu trzech lat wszystkich wojsk izraelskich z Synaju (z wyjątkiem Strefy Gazy), otwarcie dla Izraela Kanału Sueskiego i Cieśniny Tirańskiej z gwarancją swobodnej żeglugi po Morzu Czerwonym, stacjonowanie oddziałów ONZ w utwo- Przemiany na Bliskim Wschodzie w latach siedemdziesiątych 593 rzonej strefie buforowej wzdłuż granic i zatoki Akaba, nawiązanie współpracy ekonomicznej i kulturalnej oraz ustanowienie pełnych stosunków dyplomatycznych, co nastąpiło w lutym 1980 r. Rokowania w Camp David i układ pokojowy spotkały się z wrogością państw arabskich. Uznały je one za akt separatystyczny i zastosowały wobec Egiptu bojkot polityczny i gospodarczy, łącznie z zawieszeniem członkostwa w Lidze Państw Arabskich, której siedzibę przeniesiono z Kairu do Tunisu. Obiektem szczególnie zajadłych napaści stał się Sadat, któremu fundamentaliści poprzysięgli zemstę (prezydent istotnie poniósł z ich rąk śmierć w wyniku zamachu w 1981 r.). Z podobną oceną układów wystąpił również ZSRR i kraje komunistyczne, dla których Camp David oznaczał załamanie własnej inicjatywy i utratę szans; w,, tym newralgicznym rejonie świata. Porozumienia zyskały natomiast wysokie uznanie pozostałej części społeczności międzynarodowej. Ich znaczenie polega na tym, że stanowiły pierwszy znaczący krok na drodze do pokoju na Bliskim Wschodzie i wskazały na sposoby rozwiązania jednego z najgroźniejszych kryzysów po II wojnie światowej. Duże korzyści wyniósł również Izrael, który wzmocnił swoją pozycję w stosunkach międzynarodowych, nadwątloną po 1973 r. Próby rozwiązania problemu palestyńskiego okazały się jednak bezowocne, w czym niepoślednią rolę odegrało zarówno bezkompromisowe stanowisko OWP i pozostałych państw arabskich, a ponadto niektóre działania Izraela, jak deklaracja o niepodzielnej Jerozolimie jako wiecznej stolicy państwa - co równało się rzeczywistej inkorporacji arabskiej części miasta (lipiec 1980 r.) oraz aneksja wzgórz Golan (grudzień 1981 r.). Sytuację dodatkowo utrudniał powstały z inicjatywy proradzieckich krajów arabskich tzw. front odmowy (z udziałem Syrii, Libii, Algierii, Jemenu Południowego oraz OWP), który wzmógł walkę z Izraelem i wojnę propagandową z Egiptem. Wojna domowa w Libanie U źródeł kryzysu libańskiego, jednego z najpoważniejszych ognisk zapalnych współczesnego świata, leżało kilka przyczyn. Zasadniczą rolę odegrała tu nader skomplikowana struktura wyznaniowa kraju, na 38 - Najnowsza historia świala ^ 594 Detente 1969-1979 Tabela I WSPÓLNOTY WYZNANIOWE W LIBANIE (w %) Wyznanie ' rok 1943 rak 1988 Chrześcijanie 52,7 40,0 w tym Maronici 30,4 21,0 Muzułmanie 40,5 53,0 w tym Sunnici 21,3 23,0 Szyici 19,2 30,0 Druzowie W 7,0 , którą nakładają się mocne podziały klanowo-rodowe, pojawienie się na jego terytorium silnych formacji palestyńskich oraz charakter stosunków politycznych na Bliskim Wschodzie, których punktem centralnym jest konflikt arabsko-żydowski. Zgodnie z Paktem Narodowym z 1943 r. władza w państwie została rozdzielona wedle klucza religijnego, w myśl którego prezydentem miał być zawsze chrześcijanin-maronita, premierem muzułmanin--sunnita, przewodniczącym parlamentu zaś - szyita. Z czasem jednak proporcje wyznaniowe uległy zmianie: zmniejszył się udział chrześcijan, a wzrósł szyitów, którzy stali się najliczniejszą grupą wyznaniową (zob. tabela I). W rezultacie w kraju doszło do wewnętrznych napięć politycznych, jedność państwa zaś stawała się coraz bardziej krucha. Sytuację komplikował napływ palestyńskich uchodźców politycznych. Skupieni w kilkunastu obozach w liczbie bez mała 200 tysięcy (1974 r.) na niespełna 3 min ludności Libanu, szybko przejęli kontrolę nad południową częścią kraju. Powstało w ten sposób prawdziwe państwo w państwie, zwane niekiedy "Al-FatahIandem", z Jaserem Arafatem na czele. Okupująca południe Libanu OWP wzmogła ataki na żydowskie osiedla w Izraelu, co doprowadziło w marcu 1978 r. do zapobiegawczej interwencji Izraela. Obecność silnych formacji palestyńskich w Libanie, które zaangażowały się w wewnętrzne sprawy kraju, stała się jedną z głównych przyczyn wybuchu wojny domowej w kwietniu 1975 r., w której podstawowa linia podziału biegła między ugrupowaniami muzułmańskimi a siłami chrześcijańskimi. W ten sposób całkowitemu zniszczeniu uległa chwiejna równowaga między poszczególnymi społecznościami Przemiany na Bliskim Wschodzie w latach siedemdziesiątych 595 w państwie rozrywanym odtąd walkami pomiędzy wszystkimi niemal wspólnotami. Liczne sekty, partie, klany i rody tworzyły własne siły zbrojne, aspirujące do przejmowania kontroli nad możliwie wieloma obszarami. Doprowadziło to do rozpadu Libanu na kilka odrębnych części kontrolowanych przez własne ośrodki decyzyjne. Istotną rolę odegrało aktywne uczestnictwo w walkach Palestyńczyków i ich współpraca z szyitami. Sytuację komplikowała ingerencja państw sąsiednich, które w toczącym się konflikcie dostrzegały możliwość wyciągnięcia korzyści dla siebie. W 1976 r. interweniowała Syria. W tym samym roku doszło również do akcji oddziałów izraelskich na południu Libanu przeciwko rozlokowanym tam bazom OWP. Podpisane w październiku 1976 r. międzynarodowe porozumienie z udziałem Libanu, OWP, Syrii, Egiptu, Arabii Saudyjskiej i Kuwejtu przewidywało wysłanie do Libanu specjalnego korpusu arabskiego oraz zobowiązywało OWP do wycofania się do swoich baz. Porozumienie to zostało jednak wkrótce pogwałcone. Sytuację skomplikowały w 1978 r. twająca kilka miesięcy okupacja południowego Libanu przez wojska izraelskie oraz ponowna interwencja Syrii. Linia podziału objęła z czasem również poszczególne formacje chrześcijan i muzułmanów. Konflikt zaczął się rozszerzać. Rewolucja islamska w Iranie W połowie lat siedemdziesiątych nasilił się opór społeczeństwa irańskiego wobec polityki szacha (napływ obcokrajowców, zwłaszcza Amerykanów, europeizacja kraju, zagrażająca tradycyjnym wartościom islamu), metod rządzenia (rozbudowana policja polityczna SAVAK) i realizacji programu reform, które - wprowadzane nazbyt gwałtownie - zaczęły się rozmijać z możliwościami kraju. Narastający kryzys doprowadził do wzrostu opozycji antymonarchistycznej, skupionej wokół przebywającego na emigracji duchownego szyickiego ajatoiłaha Ruhoiłaha Chomeiniego. Pojawiły się masowe demonstracje, które przerodziły się w rewolucję. Szach nie zdołał opanować sytuacji i w styczniu 1979 r. opuścił Iran. Wkrótce faktycznym przywódcą państwa jako faqih, czyli zwierzchnik religijny o bardzo szerokich 38* 596 Detente WS9-1979 'kompetencjach, został Chomeini, który l lutego powrócił do kraju. Iran proklamowany został Republiką Islamską. Stał się państwem teokraty-cznym, pierwszym we współczesnym świecie, w którym władzę przejął fundamentalizm islamski. Oznaczało to przeorganizowanie życia według rygorystycznych wskazań szyickiego islamu. Nad zgodnością uchwalanych przez parlament ustaw z zasadami islamu czuwać miał powołany w 1980 r. skrajnie ortodoksyjny organ Rada Strażników. Pociągnęło to za sobą rygorystyczne przestrzeganie norm wyznaniowych, powszechne gwałcenie wolności sumienia i wyznania ioraz Ograniczenie podstawowych praw i swobód obywatelskich, regulowanych jedynie wskazaniami Koranu. Iran zaczął przechodzić przez swego rodzaju "rewolucję kulturalną". W kraju na szeroką skalę rozwinął się terror. Brutalnie tłumiono odradzające się ruchy narodowe wśród Kurdów, Azerów, Beludżów i innych mniejszości stanowiących przeszło połowę mieszkańców państwa. <'i Jednocześnie ujawniły się konflikty wśród elity władzy, gdzie obok radykalnych działaczy muzułmańskich spod znaku fundamentalistycz-nej Partii Republiki Islamskiej pewną rolę zaczęli odgrywać bardziej umiarkowani politycy skupieni wokół wybranego w styczniu 1980 r. prezydenta Abolhasana Bani Sadra. Jednak w czerwcu 1981 r. Bani Sadr został pozbawiony władzy i zbiegł do Francji, gdzie stworzył opozycyjną Narodową Radę Oporu. Wydarzenia te pogłębiły polaryzację stosunków w kraju i nasiliły wewnętrzne konflikty. Po stronie opozycji opowiedzieli się tzw. mudżahedini ludowi, irańska organizacja polityczna o zabarwieniu lewicowym, założona w połowie lat sześćdziesiątych przez nastawionych krytycznie wobec rządów szacha ^oficerów i żołnierzy. Odegrała ona ważną rolę iw obaleniu monarchii i uzyskała duże poparcie wśród młodzieży, studentów i robotników. Mudżahedini nie zaakceptowali totalitarnych rządów Chomeiniego, •rozwinęli silną partyzantkę i wystąpili z żądaniami poszanowania swobód demokratycznych. W rezultacie nasilających się represji organizacja zeszła do podziemi, jej zaś przywódca Massud Radżawi znalazł się na emigracji, skąd sterował działalnością ruchu. W polityce zagranicznej Chomeiniego dominowała idea zawarta w jednym z haseł rewolucji: "ani Zachód, ani Wschód, tylko Republika Islamska", pełna wrogości wobec USA i ZSRR, nazywanych "wiel- Przemiany na Bliskim Wschodzie w latach siedemdziesiątych 597 kimi szatanami". W stosunku do USA nienawiść ta wyraziła się jua w listopadzie 1979 r., gdy w odwecie za przyjęcie szacha doszło do długotrwałej (do stycznia 1981 r.) okupacji ambasady amerykańskiej w Teheranie i uwięzienia kilkudziesięciu jej pracowników. Akt ten spotkał się z poparciem Chomeiniego, który widział w nim element doraźnej walki z wpływami Zachodu i potęgą USA. Z drugiej jednak strony eksces ten ukształtował nader negatywny wizerunek rewolucji islamskiej za granicą. Utrwalały go dalsze podobne posunięcia przywódcy, jak: wskrzeszenie idei świętej wojny, fanatyzm i nietolerancja, próby eksportu rewolucji do innych krajów regionu i aspiracje do roli przywódcy politycznego świata islamu oraz wydanie wyroku śmierci na brytyjskiego pisarza Salmana Rushdiego za obrazoburczą, zdaniem Chomeiniego, książkę Szatańskie wersety. W efekcie teokratyczne państwo irańskie kształtowane przez szyicki fundamentalizm-znalazło; się na arenie międzynarodowej w głębokiej izolacji. ::; r ,! Po śmierci Chomeiniego w czerwcu 1989, r. władzę przejął umiarkowany polityk Ali Akbar Haszemi Rafsandżani, rzecznik otwarcia Iranu na Zachód. Pozycja radykalnych ugrupowań szyickich, odpowiedzialnych za długotrwałą stagnację gospodarczą, uległa osłabieniu, choć nadal ich wpływ na życie państwa jest znacznysT.-iso Rewolucja islamska odbiła się w świecie szerokim echem. Jej bezpośrednią konsekwencją był wzrost popieranego przez Iran fundamentalizmu w krajach arabskich (zwłaszcza w; Libanie, Algierii i Egipcie), na Środkowym Wschodzie (Afganistan) oraz w dawnych azjatyckich republikach radzieckich. Istotną rolę odegrało tu wyparcie wpływów USA z Iranu i wyłamanie się islamskiego państwa.,zijZachQid|7' niego systemu bezpieczeństwa. Rewolucja ta w sposób wysoce destabilizujący wpłynęła na stosunki polityczne w- regionie, który; odtąd znajduje się w stanie trwałego kryzysu.' ••/ izi";'".' ;^0i '.'n';';'!"" '}i^a' 9. Ameryka Łacińska 1970-1980: czas dyktatur Po burzliwej dekadzie lat sześćdziesiątych, czasie rewolucji, "nowego interwencjonizmu USA", prób wzmocnienia demokracji oraz powrotu autorytaryzmu lata siedemdziesiąte obfitowały w szereg znaczących wydarzeń na arenie latynoamerykańskiej i w systemie między-amerykańskim. Gdy fiasko rewolucyjnej "strategii kontynentalnej" podważyło wiarę w zwycięstwo idei marksistowskich poza Kubą, nieoczekiwane perspektywy urzeczywistnienia marzeń i dążeń latynoamerykańskiej lewicy pojawiły się w Chile. W tym stabilnym, demokratycznym i stosunkowo nowoczesnym kraju po wyborach 4 września 1970 r. do władzy doszła lewicowa koalicja Jedność Ludowa, a prezydentem został Salvador Allende Possens. Nowy rząd ogłosił program przejścia do socjalizmu i rozpoczął radykalne reformy w gospodarce, stosunkach społecznych, kulturze oraz polityce zagranicznej. W lipcu 1971 r. Kongres chilijski przyjął ustawę o nacjonalizacji przemysłu miedziowego, godzącą w interesy koncernów amerykańskich. Przeprowadzono także reformę rolną, upaństwowiono znaczną część gospodarki. W polityce zagranicznej rząd Allendego nawiązał stosunki dyplomatyczne i handlowe z ZSRR i innymi krajami socjalistycznymi, a także z Kubą, przyczyniając się do przełamania jej izolacji. Ogromne koszty takiej polityki i obciążenia ze strony podejmowanych reform socjalnych, ucieczka kapitałów oraz recesja połączona z wysoką inflacją powodowały lawinowe protesty ze strony klasy średniej oraz central związkowych, przybierając formy nacisków, manifestacji i strajków. Ameryka Łacińska 19711-1980: dekada reakcji 599 11 września 1973 r. doszło do przewrotu wojskowego, w wyniku którego, po śmierci Salvadora Allende, władzę przejęła junta z generałem Augustem Pinochetem Ugarte na czele. Zaprowadzone zostały kilkunastoletnie rządy autorytarne, cechujące się represyjną polityką wewnętrzną, izolacją na arenie międzynarodowej, a jednocześnie znacznymi osiągnięciami gospodarczymi. W tej też dekadzie - z początkiem lat siedemdziesiątych - Argentyna nie mogła otrząsnąć się z drążącego ją od ponad piętnastu lat kryzysu społeczno-gospodarczego. Próba stabilizacji przez reformy, którą podjęła ekipa wojskowych, nie przyniosła spodziewanych rezultatów. W końcu 1969 r. rozpoczęło działalność radykalne lewackie ugrupowanie guerilli Montoneros, przyczyniając się jedynie do anar-chizacji kraju. W tej sytuacji armia zdecydowała się oddać ster w ręce dominującej siły społecznej - peronistów. W marcu 1973 r. w wyborach prezydenckich zwyciężył kandydat tego ugrupowania Hćctor Campora. Natychmiast wezwał on Peróna do powrotu do kraju i rozpisał nowe wybory, w których kandydatem na prezydenta był Juan Domingo Peron, a kandydatem na wiceprezydenta trzecia żona charyzmatycznego przywódcy, Maria Estela (Isabel Martihez). Wybory we wrześniu 1974 r. zdecydowanie wygrał Peron, ale już po kilku miesiącach urzędowania, w lipcu 1974 r., zmarł. W kraju rozszerzał się chaos, działalność partyzancka i terrorystyczna, pogłębiał kryzys gospodarczy. Następczyni prezydenta, Isabel Martinez de Peron, nie potrafiła opanować sytuacji - a przy tym, mimo nacisków ruchu peronistowskiego, uporczywie odmawiała podania się do dymisji. Wobec takiej postawy 23 marca 1976 r. armia po raz ko-lejny przejęła bezpośrednią władzę w Argentynie - na kolejnych siedem lat. Wojskowe dyktatury lat siedemdziesiątych kierowały się ideą przeciwstawiania się "komunistycznym działaniom wywrotowym". Rezultatem były represje wobec opozycji politycznej oraz częste, nierzadko drastyczne przypadki łamania praw człowieka, łącznie z szykanami, torturami i morderstwami na tle politycznym. Szczególnie skrajną formę działania te przybrały w Argentynie, Chile, Urugwaju oraz Boliwii, Gwatemali, Salwadorze i na Haiti. Tylko w Argentynie w okresie 1976-1983 doliczono się 30 tysięcy ofiar dyktatury, 600 Dżtente 196M979 tzw. desaparecidos (hiszp. "zaginionych"). W większości tych krajów działały "szwadrony śmierci": paramilitarne antykomunistyczne bojówki, likwidujące zza węgła, w trybie terroru przeciwników politycznych. Fala autorytaryzmu w Ameryce Łacińskiej przypadła na okres prezydentury Jimmy Cartera w USA. Carter zaangażowany był mocno w ideę przestrzegania praw człowieka i na początku swej kadencji, 17 marca 1977 r., postawił na forum ONZ tezę, że poszanowanie praw człowieka nie jest wyłącznie wewnętrzną sprawą państw, gdyż wszyscy sygnatariusze Karty Narodów Zjednoczonych zobowiązali się do ich przestrzegania. Praktycznym następstwem doktryny Cartera była zmiana stosunku Waszyngtonu do represyjnych dyktatur latynoamerykańskich. Prezydent Stanów Zjednoczonych w ultymatywnej formie zażą- ' dał od nich poprawy w tym zakresie, w razie zaś niespełnienia | żądań zagroził przerwaniem pomocy wojskowej, a następnie ekono- ! micznej. Wojskowe reżimy nie miały jednak zamiaru ulec presji Wa- ; szyngtonu, uznając doktrynę Cartera w kwestii praw człowieka za l bezpodstawną ingerencję w swoje wewnętrzne sprawy. W odpowiedzi ' administracja USA zawiesiła pomoc wojskową dla Argentyny, Boliwii, | Urugwaju, Paragwaju, Salwadoru, Gwatemali, Nikaragui i Haiti. Autorytarny rząd Brazylii sam zrezygnował z pomocy i współpracy wojskowej. Nie zastosowano natomiast sankcji wobec popieranego przez USA reżimu generała Pinocheta w Chile, "t"'^ '•' znakiem rozpadu imperium do życia metropolie kolonialne: Australia, Francja, Holandia, Nowa Zelandia, USA i Wielka Brytania, które posiadały w tej części świata własne terytoria zależne (Holandia, jak wiadomo, wycofała się stąd ostatecznie w 1962 r., a jej ostatnią posiadłością był tu Irian Zachodni, w związku z tym państwo to przestało uczestniczyć w pracach SPC). Celem organizacji była działalność na rzecz rozwoju społeczno-gospodarczego terytoriów południowego Pacyfiku, administrowanych przez kraje założycielskie SPC. Z czasem członkami Komisji stały się zarówno nowo powstające tu państwa - na ogół zaraz po uzyskaniu niepodległości (m.in. Fidżi, Kiribati, Nauru, Papua-Nowa Gwinea, Samoa Zachodnie, Tonga, Tuvalu, Yanuatu) jak i kraje jeszcze niesuwerenne (np. Polinezja Francuska, Samoa Amerykańskie, Guam, Wyspy Cooka, Niue, Tokelau). Poza działaniami na rzecz poprawy warunków życia, SPC zajęła się również rozwijaniem współpracy w szeregu dziedzin, jak handel, inwestycje, żegluga, oświata, kultura itp. W 1971 r. powstało Forum Południowego Pacyfiku (South Pacific Forum, SPF), które z czasem objęło 15 krajów tego regionu. Podjęło ono konsekwentną działalność na rzecz gospodarczej integracji krajów członkowskich. W sferze zainteresowań Forum znalazły się również kwestie społeczne i polityczne. Trwałym osiągnięciem organizacji było zawarcie pod jej auspicjami w 1985 r. układu z Rarotonga w sprawie dezatomizacji południowego Pacyfiku (o czym będzie jeszcze mowa). Czołową rolę w Forum odgrywają Australia i Nowa Zelandia, do czego predysponują je posiadany potencjał gospodarczy oraz pozycja międzynarodowa (pozostali członkowie: Fidżi, Kiribati, Nauru, Papua-Nowa Gwinea, Samoa Zachodnie, Tonga, Tuvalu, Vanuatu, Wyspy Salomona, Wyspy Marshalla, Federacja Mikronezji jako obserwator, oraz stowarzyszone z Nową Zelandią terytoria autonomiczne Niue i Wyspy Cooka). Za jedno z najważniejszych wydarzeń w światowej gospodarce ostatnich lat uznać należy powołanie Północnoamerykańskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (North American Free Trade Agreement, NAFTA) obejmującego USA, Kanadę i Meksyk. W ten sposób powstał duży region gospodarczo-polityczny, którego znaczenie może być porównywane z Europejskim Obszarem Gospodarczym oraz Japonią Integracja europejska 1981-199S. Miedzy odnową a przełomem 653 i "tygrysami" azjatyckimi. Koncepcja powołania NAFTA pojawiła się pod wpływem osiągnięć integracji europejskiej, zaś za jej inicjatora uchodzi prezydent Meksyku Carlos Salmas de Gortari. Układ w sprawie NAFTA przywódcy trzech państw podpisali w grudniu 1992 r. Wszedł on w życie z dniem l stycznia 1994 r. Porozumienie przewiduje sukcesywne znoszenie wszelkich ograniczeń w handlu i wymianie (np. ceł na produkty przemysłowe w ciągu 10 lat, rolne - 15 lat) oraz przepływie kapitałów między sygnatariuszami. W ten sposób powstał ogromny, liczący przeszło 370 min mieszkańców, obszar gospodarczy. Szczególne nadzieje z uczestnictwem w NAFTA wiązał, i wiąże, Meksyk - najuboższy i najsłabiej rozwinięty kraj Porozumienia. Dzięki stosunkowo niskim kosztom robocizny w Meksyku kraj ten liczył na konkretne korzyści gospodarcze i społeczne dzięki inwestycjom państw partnerskich (m.in. zmniejszenie bezrobocia dzięki utworzeniu tysięcy dodatkowych miejsc pracy, napływ funduszy z USA i Kanady, pomoc gospodarcza etc.). Warto zaznaczyć, że NAFTA stawia sobie również szersze cele w postaci regionalnego współdziałania na rzecz bezpieczeństwa i pokoju międzynarodowego. Duże nadzieje wiązane są też z powstałą w 1989 r. z inicjatywy Australii Radą Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku (Asian- -Pacific Economic Cooperation, APEC), która z czasem skupiła 18 państw (m.in. Australia, Chiny, Indonezja, Japonia, Kanada, Korea Południowa, Malezja, Meksyk, Nowa Zelandia, Tajlandia, Tajwan, USA). Organizacja została pomyślana jako swego rodzaju forum dyskusyjne, głównie w zakresie współpracy gospodarczej. Imponująco brzmi zapowiedź utworzenia na jej bazie do 2020 r. największej w świecie strefy wolnego handlu obejmującej ponad 2,2 mld ludności, choć prawdę powiedziawszy nie wydaje się to przedsięwzięciem zbyt łatwym z uwagi na poważne zróżnicowanie poszczególnych członków w zakresie rozwoju gospodarczego oraz różne systemy społeczno- -polityczne i ekonomiczne. 3. Kraje Europy Zachodniej Republika Federalna Niemiec Od rządów KohIa/Genschera Utworzenie 4 października 1982 r. do rządów KohIa/Kinkela pierwszego gabinetu z Helmutem Koniem (CDU) jako kanclerzem i Hansem-Dietrichem Genscherem (FDP) jako wicekanclerzem i ministrem spraw zagranicznych na czele zakończyło przeciągający się sześciomiesięczny kryzys gabinetowy. Wybory do Bundestagu, przeprowadzone 6 marca 1983 r., przyniosły przekonywające zwycięstwo CDU/CSU (48,8% głosów) i porażkę SPD (38,2% głosów), która uzyskała najgorszy wynik wyborczy od 1961 r. FDP otrzymała 6,9% głosów, lecz jej pozycja polityczna pozostała niestabilna. W grudniu 1984 r. partia ta nie była reprezentowana aż w sześciu parlamentach krajowych, ponieważ wskutek decyzji o utworzeniu w Bonn koalicji rządowej z CDU/CSU straciła około dwu trzecich dotychczasowych wyborców, preferujących sojusz koalicyjny z SPD. Drugą przyczyną osłabienia pozycji FDP była konkurencja o głosy wyborców z Partią Zielonych, która 6 marca 1983 r. po raz pierwszy weszła do Bundestagu, uzyskując 5,6% głosów. Reprezentowała ona ruch pacyfistyczny i wywodziła się głównie z APO. Około dwóch trzecich elektoratu Zielonych stanowili dawni lewicujący członkowie lub wyborcy SPD. Nowy rząd koalicyjny CDU/CSU/FDP zapowiedział przezwyciężenie recesji przy zastosowaniu metod neoliberalnych. Wzmożenie inwestycji i wzrost produkcji zamierzano osiągnąć przez ułatwienia Kraje Europy Zachodniej 655 Tabela I STOPA WZROSTU PRODUKTU WEWNĘTRZNEGO BRUTTO W LATACH 1982-89 (w %)' 1982 -1,1 1986 2^ 1983 1,3 1987 1,5 1984 2,7 1988 3,6 1985 2,0 1989 4,0 ' Procentowe zmiany produktu wewnętrznego brutto w stosunku do roku poprzedniego w cenach z 1980 r. Źródło: Winscilaft. Konjunktur - Wachstum - Strukturwandel, Nr 177, Hrg. von der Bundcszentrale rur politische Bildung, Bonn 1990, s. l. podatkowe, ograniczając do minimum rolę państwa na rynku ekonomicznym. Polityka gospodarcza rządu miała jednak ambiwalentny charakter. Ułatwienia podatkowe dla przedsiębiorców szły w parze z restrykcjami finansowymi wprowadzanymi w sferze świadczeń socjalnych (m.in. podniesienie składek ubezpieczeniowych) oraz ze wzrostem podatków publicznych (podniesienie podatku od wartości dodanej i niektórych podatków konsumpcyjnych). Efektem tej neoliberalnej polityki gospodarczej było zwiększenie stopy wzrostu z -1,1% w 1982 r. do 2,7% w 1984 r. (por. tabela I). To z kolei stworzyło korzystny klimat dla uchwalenia przez Bundestag w maju 1985 r. ustawy w sprawie zmniejszenia podatków. Realizacja tego przedsięwzięcia, podobnie jak częściowe podniesienie zasiłków dla bezrobotnych od stycznia 1986 r., napotkała przejściowe trudności, spowodowane dalszym spadkiem koniunktury w 1987 r. (por. tabela I). Zasadniczą przyczyną osłabienia koniunktury była i tym razem relatywnie niska stopa inwestycji oraz wysokie - jak na warunki zachodnioniemieckie - bezrobocie. W lutym 1985 r. zanotowano najwyższą od 1948 r. liczbę bezrobotnych 2610000 (10,5%). Rozwój gospodarczy Republiki Federalnej, mierzony stopą wzrostu produktu wewnętrznego brutto w porównaniu z innymi krajami wysoko rozwiniętymi, wypadał niekorzystnie. Dynamika wzrostu produktu wewnętrznego brutto w RFN była w latach 1982-1985 prawie półtorakrotnie niższa od średniej stopy wzrostu Wspólnot Europejskich, ponad dwukrotnie niższa aniżeli w USA i ponad trzykrotnie niższa niż w Japonii (por. tabela I powyżej i III na s. 27). Rozwojowi temu towarzyszyła nieznaczna inflacja, która w 1986 r. przeszła nawet w fazę deflacji (por. tabela II). Jednocześnie 656 Pod znakiem rozpadu imperium Tabela II STOPA INFLACJI W REPUBLICE FEDERALNEJ NIEMIEC W LATACH 1982-1989 (w % ceny detaliczne) Rok 1982 5,3 1986 -fl,2 1983 3,0 1987 0,1 1984 2,5 1988 1,2. 1985 1,2 1989 2,8 Źródło: Duś gesumiwirtschctfllkhe Ziei^ysleDt im Rahmen iler Sozictien Murktwirlichaft, w: H. U. Brinkmann (Hrsg-), Wirtschaftspolilik, Bonn 1990, s. 69; O. W. Gabriel (Hrsg.), Die EG-Staaten im Verffleich. Strukluren, Pruirsse. Politikinhalte, Bonn 1992, s. 511. począwszy od 1982 r. Republika Federalna osiągała znaczne nadwyżki w bilansie handlowym, zaś w latach 1986-1988 po raz pierwszy w historii odnotowała największy udział w światowym eksporcie (ponad 10%), plasując się przed USA, Japonią, Francją i Wielką Brytanią. Przyczyniło się to do wzrostu bilansu obrotów bieżących z -25,1 mld DM w 1980 r. do 104,2 mld DM w 1989 r" co w znacznej mierze ułatwiło przezwyciężenie w latach 1988-1989 wspomnianego spadku koniunktury (por. tabela I i wykres I). Restrykcje finansowe w sferze świadczeń socjalnych, wzrost podatków publicznych oraz wysoka stopa bezrobocia zadecydowały o wyniku wyborów do Bundestagu przeprowadzonych 25 stycznia 1987 r. Partie chadeckie uzyskały wówczas najsłabszy od 1949 r. rezultat wyborczy (44,3% głosów). SPD zdobyła 37,0% głosów, FDP - 9,1% głosów, a Partia Zielonych - 8,3% głosów. Spadek zaufania społecznego do CDU/CSU i FDP potwierdziły również ich późniejsze klęski w wyborach do Landtagów Saary (styczeń 1990 r.) oraz Dolnej Saksonii i Nadrenii Północnej-Westfalii (maj 1990 r.). Partiom chadeckim i rządowi koalicyjnemu CDU/CSU/FDP sprzyjała wszakże sytuacja międzynarodowa. Rozwój dążeń niepodległościowych w krajach bloku wschodniego, który osiągnął swoją kulminację w rewolucyjnych wydarzeniach z jesieni 1989 r., miał przełomowe znaczenie również dla samych Niemiec, ich historii i aspiracji. Zburzenie muru berlińskiego w następstwie decyzji SED, podjętej 9 listopada 1989 r. - bez konsultacji, ale przy cichej akceptacji ZSRR - wskazywało na zupełne niepowodzenie dotychczasowej polityki Moskwy wobec Niemiec. W deklaracji rządowej z 17 listopada 1989 r. premier NRD Hans Modrow (SED) Kraje Europy Zachodniej 657 Wykres I ROZWÓJ BILANSU OBROTÓW BIEŻĄCYCH REPUBLIKI FEDERALNEJ NIEMIEC W LATACH 1971-1989 .: " , : , , Mu- 1971; 1975 1980 1985 1989 1971 73 75 78. 80 83 85 87 1989 Źródło: Wirschaft. Intemalionale Wirtschaftsbe7.iehungen, Nr. 183, Hrg. von der Bundeszcniralc fur polilischc Bildung, Bonn Wl, s. 15. przedłożył rządowi federalnemu propozycję stworzenia wspólnoty traktatowej między obu państwami niemieckimi. W odpowiedzi na propozycję Modrowa 28 listopada kanclerz Kohl ogłosił dziesięciopunktowy plan w sprawie przezwyciężenia podziału Niemiec przez utworzenie konfederacji niemiecko-niemieckiej. 13 lutego 1990 r. ministrowie spraw zagranicznych czterech mocarstw i dwóch państw niemieckich, zebrani w Ottawie, uzgodnili zwołanie konferencji międzynarodowej w sprawie zjednoczenia Niemiec (tzw. konferencja dwa plus cztery)'. Na dalszy rozwój wydarzeń znaczący wpływ miały zarówno programy elit politycznych obu państw niemieckich, jak i wola ludności NRD. W lutym 1990 r. 41% respondentów w NRD i tylko ' Łącznie odbyty się cztery posiedzenia konferencji: 5 maja w Bonn, 22 czerwca w Berlinie Wschodnim, 17 lipca w Paryżu i 12 września 1990 r. w Moskwie. 42 - Najnowsza historia Świata 658 Pod znakiem rozpadu imperium 10% w Republice Federalnej wypowiedziało się za szybkim zjednoczeniem. W pierwszych w historii NRD wolnych wyborach do Izby Ludowej, przeprowadzonych 18 marca 1990 r. przy frekwencji powyżej 93%, zdecydowane zwycięstwo odniosły partie tworzące tzw. Sojusz na rzecz Niemiec (Allianz fur Deutschland) i opowiadające się za jak najszybszym zjednoczeniem - CDU, Niemiecka Unia Społeczna (DSU) i Demokratyczny Przełom (DA), uzyskując łącznie 48,05% głosów. W kwietniu 1990 r. utworzony został rząd koalicyjny CDU/SPD/FDP z Lotharem de Maizierem (CDU) na czele. 18 maja 1990 r., po dwudziestu dwu dniach rokowań, ministrowie finansów Theo Waigel (CSU) w imieniu rządu federalnego i Walter Romberg (SPD) w imieniu rządu NRD podpisali w Bonn układ w sprawie ustanowienia unii walutowej, gospodarczej i socjalnej między obu państwami niemieckimi. W następnym miesiącu został on ratyfikowany zdecydowaną większością głosów przez parlamenty obu krajów. 1 lipca 1990 r. wszedł w życie. 23 sierpnia Izba Ludowa większością 294 głosów przeciw 62 (PDS i Sojuszu '90 [Bundnis '90]/Zielonych) na podstawie art. 23 Ustawy Zasadniczej podjęła uchwałę o przystąpieniu NRD do Republiki Federalnej. 31 sierpnia 1990 r. minister spraw wewnętrznych RFN, Wolfgang Schauble, i parlamentarny sekretarz stanu w ministerstwie spraw wewnętrznych NRD, Gunther Krause, podpisali w Berlinie Wschodnim traktat zjednoczeniowy. Przewidywał on m.in. przystąpienie NRD do Republiki Federalnej w dniu 3 października 1990 r. (art. l, ust. l), utworzenie z 23 dzielnic Berlina Zachodniego i Wschodniego nowego kraju federacji - Berlina (art. l, ust. 2), przyjęcie przez nowe kraje federacji Ustawy Zasadniczej (art. 3) i prawa Wspólnot Europejskich (art. 10) oraz anulowanie art. 23 Ustawy Zasadniczej (art. 4, ust. 2). Unieważnienie art. 23 Ustawy Zasadniczej nastąpiło w związku z przyjęciem przez oba państwa niemieckie 17 lipca 1990 r. - podczas trzeciego posiedzenia konferencji dwa plus cztery w Paryżu - zobowiązania wobec czterech mocarstw, zgodnie z którym zjednoczone Niemcy miały objąć Republikę Federalną Niemiec, Niemiecką Republikę Demokratyczną i Berlin. 12 września 1990 r. podczas czwartego posiedzenia wpomnianej konferencji w Moskwie ministrowie spraw zagranicznych Eduard Szewardnadze (ZSRR), James Baker (USA), Douglas Hurd (Wielka Kraje Europy Zachodniej 659 Brytania), Roland Dumas (Francja), Hans-Dietrich Genscher (Republika Federalna Niemiec) i Lothar de Maiziere (Niemiecka Republika Demokratyczna) podpisali traktat o ostatecznej regulacji w sprawie Niemiec. Na mocy tego traktatu cztery mocarstwa zrzekały się swoich praw i odpowiedzialności za Berlin i Niemcy jako całość (art. 7, ust. l). W ślad za tym zjednoczone Niemcy miały uzyskać pełną suwerenność w sprawach wewnętrznych i zewnętrznych (art. 7, ust. 2). Ponieważ ze względów technicznych ratyfikacja traktatu przez wszystkich jego sygnatariuszy nie mogła nastąpić przed wyznaczonym na 3 października 1990 r. zjednoczeniem, ministrowie spraw zagranicznych czterech mocarstw wydali l października 1990 r. wspólną deklarację w Nowym Jorku o zniesieniu swoich uprawnień i odpowiedzialności za Berlin i Niemcy jako całość w okresie od zjednoczenia do wejścia w życie traktatu. Deklaracja nowojorska została również podpisana przez ministrów spraw zagranicznych obu państw niemieckich, a zatem przyjęta przez nich do wiadomości. Traktat o ostatecznej regulacji w sprawie Niemiec w części dotyczącej uprawnień i odpowiedzialności czterech mocarstw zaczął więc obowiązywać 3 października 1990 r. Nowe państwo niemieckie, które zachowało nazwę Republiki Federalnej Niemiec, uzyskało pełną suwerenność w dniu swego zjednoczenia. 14 listopada 1990 r. ministrowie spraw zagranicznych Genscher (RFN) i Krzysztof Skubiszewski (Polska) podpisali w Warszawie traktat o potwierdzeniu istniejącej między obu państwami granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. W odróżnieniu od traktatu z 7 grudnia 1970 r. granica zachodnia Polski uznana została przez rząd federalny bez żadnych zastrzeżeń. W ten sposób zamknięty został okres ponad czterdziestoletnich niejasności między obu państwami w sprawie charakteru, przebiegu i trwałości granicy między nimi oraz stworzone warunki dla dobrosąsiedzkiego rozwoju wzajemnych stosunków2. 2 17 czerwca 1991 r. Republika Federalna podpisała z Polską układ o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy. Podobne układy zjednoczone Niemcy zawarły z Bułgarią 9 października 1991 r., Węgrami 6 lutego 1992 r., Czecho-Słowacją 27 lutego 1992 r. i Rumunią 21 kwietnia 1992 r. Układ o dobrym sąsiedztwie, partnerstwie i współpracy między RFN a ZSRR podpisany został natomiast 9 listopada 1990 r. Po rozpadzie imperium radzieckiego zastąpiły go wspólne deklaracje o podstawach stosunków podpisane przez Republikę Federalną z Rosją w 1992 r. oraz Łotwą, Estonią, Ukrainą i Litwą w 1993 r. 42* 660 Pod znakiem rozpadu imperium 2 grudnia 1990 r. odbyły się pierwsze wybory parlamentarne do Bundestagu w zjednoczonych Niemczech. Dwie największe partie polityczne CDU/CSU (43,8% głosów) i SPD (33,5% głosów) uzyskały w nich najsłabsze od 1949 r. lub 1957 r. wyniki wyborcze. Natomiast FDP zdobyła aż 11% głosów, co było trzecim od 1961 r. i 1949 r. rezultatem wyborczym w jej historii. Partia Zielonych (4,8% głosów) i PDS (0,3% głosów) nie przekroczyły w Niemczech Zachodnich klauzuli zaporowej, ale sforsowały ją w Niemczech Wschodnich. Sojusz 90/Zieloni uzyskały tam 6,0% głosów, a PDS - 11,1% głosów. Dzięki temu również te partie wprowadziły swoich deputowanych do Bundestagu 3. Wpływ zjednoczenia Niemiec na wyniki wyborów parlamentarnych uwidocznił się nie tylko w porażce PDS i Zielonych, ale również w ponownej, choć nieznacznej, dekoncentracji i asymetrii systemu partyjnego. CDU/CSU i SPD uzyskały w nich łącznie - po raz pierwszy od 1953 r. - jedynie 77,3% głosów. Jednocześnie różnica głosów między nimi wynosiła aż 10,3%. W wyniku wyborów utworzony został nowy rząd koalicyjny CDU/CSU/FDP z Kohiem jako kanclerzem i Genscherem jako wicekanclerzem i ministrem spraw zagranicznych na czele. 18 maja 1992 r. Genscher podał się do dymisji, zaś jego miejsce na stanowisku wicekanclerza i ministra spraw zagranicznych zajęli odpowiednio Jurgen Mollemann (FDP) i Klaus Kinkel (FDP). Głównym zadaniem rządu w polityce wewnętrznej było wspieranie procesu transformacji systemowej w Niemczech Wschodnich. Zjednoczenie oznaczało w sensie ekonomicznym m.in. zwiększenie tamtejszego rynku i liczby ludności o ok. 30%, przy wzroście potencjału produkcyjnego jedynie o ok. 8%. Rząd federalny zdecydował się zniwelować tę różnicę m.in. w drodze transferu środków finansowych do nowych krajów federacji. Stworzony został cały pakiet regulacji prawnych, których realizacja miała na celu finansowe wspieranie transformacji. Środki na to zapewniły m.in. Fundusz Jedność Niemiecka, Urząd Powierniczy udzielający gwarancji kredytowych i Fundusz Majątkowy ERP utworzony jeszcze w okresie realizacji planu Marshal- 3 Po uprzednim wprowadzeniu zmian w dotychczasowej ustawie wyborczej, ważnych jednak tylko w wyborach z 2 grudnia 1990 r., na terytorium RFN obowiązywały dwie odrębne klauzule 5% dla Niemiec Zachodnich i Wschodnich. Kraje Europy Zachodniej 661 la ze środków pochodzących ze sprzedaży dostaw amerykańskich. Wielkość środków finansowych przekazanych do nowych krajów federacji w latach 1991-1995 osiągnęła zawrotną sumę około 848 mld DM. Przyczyniło się to do wzrostu zadłużenia publicznego państwa z 46,2% produktu wewnętrznego brutto w 1989 r. do 58,8% w 1995 r. Obok transferu środków finansowych rząd federalny przeznaczał ogromne kwoty pieniężne na świadczenia socjalne w nowych krajach federacji. W konsekwencji stopa tych świadczeń zwiększyła się w skali całego państwa z 29,4% produktu narodowego brutto w 1990 r. do 33% w 1992 r., nieomal osiągając rekordowy pułap z 1975 r. Zbyt szybkie wprowadzenie unii gospodarczej, walutowej i socjalnej w 1990 r. przyczyniło się m.in. do tego, że znaczna część produkcji wschodnioniemieckiej nie wytrzymała wypierającej konkurencji pochodzącej z Niemiec Zachodnich. Doprowadziło to do jej; załamania oraz gwałtownego wzrostu bezrobocia we wschodniej części kraju. W efekcie stopa bezrobocia w całej federacji zwiększyła się z 5,5% w 1989 r. do 9,4% w 1995 r. Z powodu wzrastającej inflacji malała konkurencyjność niemieckiego eksportu, co wraz z gwałtownym wzrostem importu doprowadziło w latach 1991-1992 do deficytu w bilansie obrotów bieżących. Na ten niekorzystny rozwój sytuacji gospodarczej nakładał się spadek koniunktury w gospodarce światowej. W rezultacie w 1993 r. Republika Federalna wkroczyła w kolejną recesję gospodarczą. Stopa wzrostu produktu wewnętrznego brutto zmniejszyła się w skali federacji z 4,0% w 1989 r. do -1,2% w 1993 r., aby następnie znów wzrosnąć o 2,9% w 1994 r. i 1,9% w 1995 r. Znamienny był jednak fakt, iż recesji w 1993 r. towarzyszył równoczesny wzrost produktu wewnętrznego brutto we wschodniej części kraju o 5,8%. Ale i tutaj okres ożywienia gospodarczego był wa"? runkowy. • ^ Wybory parlamentarne do Bundestagu przeprowadzone 16 paź-, dziemika 1994 r. wskazywały jednak na wyraźny spadek zaufania społecznego do partii rządzących i wzrost wpływów partii opozycyjnych (z wyjątkiem PDS) wśród wyborców. CDU/CSU uzyskały w ich wyniku tylko 41,5% głosów, FDP zdobyła jedynie 6,9% głosów, SPD otrzymała 36,4% głosów, Sojusz '90/Zieloni - 7,3% głosów, zaś PDS - 4,4% głosów. Partia postkomunistyczna zdobyła jednak cztery 662 Pod znakiem rozpadu Imperium Diagram I PRODUKT WEWNĘTRZNY BRUTTO KRAJÓW UE W PRZELICZENIU NA JEDNEGO MIESZKAŃCA W 1995 R. (w DM) UE ,32.000 ',;1.:; ,1^;' S1.1,^1'1:'111"' Irlandia ESSSSSiSSSSK Hiszpania Grecja Portugalia Źródło: "Das Parlament" 2 sierpnia 1996, s. l. mandaty bezpośrednie, dzięki którym jej deputowani mogli ponownie wejść do Bundestagu. Wybory parlamentarne wskazywały ponadto na zmniejszenie asymetrii i utrzymanie się tendencji do dekoncentracji systemu partyjnego. W ich wyniku utworzony został nowy rząd koalicyjny CDU/CSU/FDP z Koniem jako kanclerzem i Kinkelem jako wicekanclerzem i ministrem spraw zagranicznych na czele. Zgodnie z założeniami unii gospodarczej, walutowej i socjalnej rząd federalny dążył do ujednolicenia płac w obu częściach Niemiec. W latach 1990-1995 podniesiono poziom wynagrodzeń w Niemczech Wschodnich z 34% do 72% poziomu płac w Niemczech Zachodnich. Ponieważ jednak produktywność przedsiębiorstw wschodnioniemiec-kich była niemal o połowę mniejsza niż zachodnioniemieckich (np. w 1995 r. o 46%), ich jednostkowe koszty produkcji musiały być znacznie wyższe od kosztów produkcji firm w zachodniej części kraju (np. w 1995 r. o 35%). Prowadziło to do wzrostu cen, zwiększenia inflacji, fali bankructw przedsiębiorstw wschodnioniemieckich i dalszego wzrostu bezrobocia. W efekcie w 1996 r. we wschodniej części kraju odnotowano po raz pierwszy znaczny spadek wzrostu gospodarczego. Kraje Europy Zachodniej 663 Mimo to rozwój gospodarczy RFN mierzony wielkością produktu wewnętrznego brutto w przeliczeniu na liczbę mieszkańców wypadał korzystnie na tle innych państw Unii Europejskiej. W 1995 r. Republika Federalna plasowała się pod tym względem na trzecim miejscu za Luksemburgiem i Danią, przekraczając jednocześnie o około 25% średnią wielkość produktu wewnętrznego brutto na jednego mieszkańca Unii Europejskiej (por. diagram I). Natomiast pod względem wielkości zadłużenia publicznego zajmowała jedną ze środkowych pozycji wśród piętnastu państw Unii Europejskiej. Francja Mitteranda W 1981 r. prezydentem Republiki obrano, popartego przez komunistów, Francois Mitteranda. W decydującej, drugiej turze otrzymał on 15,7 min (51,7%) głosów, a Yalery Giscard d'Estaing 14,6 min (48,2%) głosów. Do porażki dotychczasowego prezydenta przyczynił się zarówno ekonomiczny rygoryzm premiera Raymonda Barre'a, jak i nadmierna ustępliwość dyplomacji francuskiej wobec polityki radzieckiej. Swoistym gwoździem do jego politycznej trumny okazała się sprawa diamentów, które rzekomo miał mu ofiarować skompromitowany już wówczas Jean Bedel Bokassa, w latach 1966-1979 krwawy dyktator Republiki Środkowoafrykańskiej (od 1976 r. Cesarstwa Środkowoafrykańskiego). W nowym rządzie, którego premierem został Pierre Mauroy, znalazło się czterech ministrów komunistycznych. Doszło wówczas do nacjonalizacji (częściowo odpłatnej) wielkich banków oraz siedmiu wielkich korporacji przemysłowych, pewnej decentralizacji władzy administracyjnej, oraz wydatnego zwiększenia płac i świadczeń socjalnych (39-godzinny tydzień pracy, pięciotygodniowe płatne urlopy). Głównym celem tych posunięć było ograniczenie bezrobocia, w rezultacie jednak przede wszystkim spadła produkcja, zwiększył się popyt, a paryska giełda zareagowała spadkiem kursów. Doprowadziło to rychło do powstania dużego, wynoszącego aż 50 mld franków deficytu budżetowego, co z kolei wywołało falę niezadowolenia społecznego. W lipcu 1984 r. do dymisji podał się gabinet Mauroya i utwo- 664' Pod znakiem rozpadu imperium rzono nowy rząd z Laurentem Fabiusem na czele, już bez udziału komunistów. Warto pamiętać, iż przyczyną dymisji Pierre'a Mauroy były nie tylko kwestie gospodarcze, ale także oświatowo-religijne. Już w grudniu 1982 r. minister oświaty socjalista Alain Savary lansował projekt ustawy zakładającej, że w ciągu 11 lat szkolnictwo francuskie nabierze zdecydowanie neutralnego w sprawach religii charakteru. W miarę prowadzenia prac nad tym projektem rosło wywoływane nim napięcie społeczne, a na przełomie stycznia i lutego 1984 r. doszło do potężnych demonstracji antyrządowych. W marcu Mitterand wypowiedział się za zachowaniem dotychczasowego systemu oświaty, co zażegnało kryzys. Komuniści, zaskoczeni tym stanowiskiem, usiłowali obarczyć socjalistów odpowiedzialnością za koszty restrukturyzacji gospodarki i odmówili wejścia w skład nowego gabinetu. Pogarszającą się sytuację ekonomiczną i społeczną wyzyskała prawica: w wyborach kantonalnych w marcu 1985 r. zwyciężyły RPR (Zgromadzenie na Rzecz Republiki) oraz UDF (Unia na Rzecz Demokracji Francuskiej). Następnie w marcu 1986 r., w wyborach parlamentarnych zwycięstwo również odniosła centroprawicowa opozycja przewagą czterech mandatów. A więc i we Francji nadchodziła era konserwatywnego liberalizmu. Nowe ugrupowanie centrystów i liberalnej prawicy, od 1978 r. posługujące się skrótem UDF, trudno scharakteryzować, bo w wielu okręgach występowało wspólnie z RPR. Zdecydowanie nowym i niepokojącym zjawiskiem było uzyskanie niespełna 10% głosów przez nacjonalistyczny Front Narodowy (Front National) Jean-Marie Le Pena. Po raz pierwszy od powstania V Republiki większość w Zgromadzeniu miały ugrupowania o odmiennym od prezydenckiego obliczu politycznym. Sytuacja taka nosi nazwę kohabitacji, czyli współżycia. Premierem centroprawicowego rządu został wówczas na. dwa lata Jacques Chirac. Nastąpiła reprywatyzacja banków, przedsiębiorstw oraz stacji radiowych i telewizyjnych, zapowiedziano zniesienie kontroli cen i wymiany dewizowej, powrót do starej ordynacji wyborczej, zwiększenie wydatków na sferę militarną, ograniczenia praw związkowych. Prezydent ze swej strony oznajmił, iż jego zadaniem jest przestrzeganie litery konstytucji i działanie zgodne z interesami społeczeńs- Kraje Europy Zachodniej 665 twa. Mitterand konsekwentnie egzekwował uprawnienia głowy państwa, szczególnie w polityce zagranicznej i obronnej. Kohabitacja zyskała rychło uznanie opinii publicznej, większość bowiem obywateli podzielała zapatrywania prezydenta na konieczność posiadania przez Francję własnej broni jądrowej, pozwalającej na prowadzenie niezależnej polityki zagranicznej. Mitterand nie zaniedbywał .'również spraw socjalnych. Odmówił podpisania pewnej liczby rozporządzeń rządu, wydawanych z mocą ustawy (ordonanse), których celem było uszczuplenie rozbudowanych systemów opieki społecznej i; reprywatyzacja niektórych sektorów przemysłu. W tym ostatnim wypadku prezydent posługiwał się argumentem, iż oznaczałoby to wykupienie ich przez kapitał zagraniczny. Wiosną 1988 r. odbyły się kolejne wybory prezydenckie, które w drugiej turze (8 maja) dały ponowne zwycięstwo Mitterandowi - 16,7 min głosów (54%), gdy jego kontrkandydat Chirac uzyskał 14,2 min głosów (46%). Był to notabene najgorszy wynik spośród wszystkich osiągniętych dotychczas przez kandydatów prawicy. W czerwcu tegoż roku wybierano również Zgromadzenie Narodowe. Lewica (wraz z tak zwaną większością prezydencką) uzyskała w nich ponad 12 min głosów (49,2%), prawica 12,3 min głosów (50,3%), zaś inne ugrupowania 0,1 min głosów (0,4%). W wyniku decyzji wyborców do władzy powróciła ekipa socjalistyczna, która odtąd dzierżyła ster rządów do 1993 r. W rządzie nowego premiera Michela Rocarda znaleźli się jednak także przedstawiciele części UDF. Podstawą działań w sferze gospodarki był program o liberalnym charakterze. Oznaczało to powrót do koncepcji wspomnianej już ,,trzeciej siły", która odegrała tak znaczącą rolę w dziejach IV Republiki. . - : , - : • -;.;":.; :. , : Wybory parlamentarne w 1993 r. przyniosły sukces prawicy i krajem rządziła koalicja centroprawicowa: RPR i UDF. Obydwie/te partie uzyskały łącznie 54% głosów, przy zaledwie 28%, które padły na socjalistów. Na czele nowo powołanego rządu stanął neogaullista Edouard Balladur (ostatni'socjalistyczny szef rządu Pierre Beregovoy pod wpływem porażki swej partii popełnił samobójstwo). Wybory prezydenckie z maja 1995 r. przyniosły zwycięstwo ubiegającemu się już po raz trzeci o najwyższą godność w państwie Chiracowi, który 666 Pod znakiem rozpadu imperium w drugiej turze uzyskał 52,6% głosów, pokonując kandydata socjalistów Lionela Jospina. W polityce zagranicznej tych lat dominowały, niezależnie od politycznego oblicza kolejnych gabinetów, dążenia do integracji europejskiej, a zwłaszcza do wprowadzenia unii politycznej i gospodarczej państw Wspólnego Rynku. W referendum przeprowadzonym w 1992 r. Francuzi opowiedzieli się za realizacją postanowień traktatu z Maastricht. Niezależnie od tych perturbacji politycznych i gospodarczych warto pamiętać, iż okres po II wojnie światowej położył kres, dotkliwie ciążącej na wszystkich sferach życia, stagnacji demograficznej Francji, właściwej dwudziestoleciu międzywojennemu. W styczniu 1946 r. zamieszkiwało ten kraj nieco ponad 40 min ludzi, w 1968 r. liczba ludności przekroczyła 50 min, a w 1992 r. 57 min. Ożywienie demograficzne ułatwiło i przyspieszyło wzrost wydajności pracy i pobudziło życie gospodarcze kraju. Zjawisko to, łącznie z procesami integracyjnymi zainicjowanymi przez Wspólny Rynek, przyspieszyło w przemyśle proces koncentracji kapitału. Jednocześnie dynamicznie rozwijało się rolnictwo - mimo wyraźnego spadku liczby zatrudnionych. W 1954 r. z rolnictwa żyło 27%, w 1970 r. 13,4%, a w 1992 r. zaledwie 6% ogółu obywateli. Zjawisko to zbiegło się z neoliberalnymi tendencjami forsowanymi w V Republice i ułatwiło Francji rozwój tak ważnych i wysoko wyspecjalizowanych sektorów gospodarki, jak elektronika, pewne działy chemii, lotnictwo czy atomistyka. Wartość produktu narodowego Francji wyniosła w 1989 r. brutto 956 mld USD, co dało jej drugie miejsce w Europie i czwarte w świecie. Jego struktura była następująca: usługi 68%, przemysł i budownictwo 29%, a rolnictwo zaledwie 3%. Produkt krajowy brutto przypadający na l mieszkańca wyniósł w latach 1985-1990 średniorocznie nieco ponad 17 tysięcy USD, co dało Republice czternaste miejsce w świecie. Francja jest jednym z największych inwestorów międzynarodowych. W 1990 r. wartość inwestycji zagranicznych szacowano na 28 mld USD. Tak więc, mimo wzlotów i upadków gospodarki Francji, czas po II wojnie światowej to czas wyraźnego postępu nad Sekwaną. Kraje Europy Zachodntej 667 Wielka Brytania pod rządami Margaret Thatcher i Johna Majora Margaret Thatcher była ministrem edukacji w gabinecie Edwarda Heatha, a po jego porażce objęła kierownictwo Partii Konserwatywnej (1975 r.). Była gorącą zwolenniczką neoliberalnej polityki gospodarczej i społecznej. Jej konsekwentnie realizowany program objął szeroki zakres prywatyzacji, obniżenie podatków bezpośrednich i podniesienie podatków pośrednich, oznaczające ogólne odciążenie wyższych dochodów, drastyczne ograniczenie wydatków publicznych i socjalnych, politykę silnego i stabilnego pieniądza, likwidację elementów długofalowego planowania gospodarczego i ograniczenie ustawowych prerogatyw związków zawodowych. Zabiegi te miały przywrócić działanie mechanizmów rynkowych, zachęcić inwestorów, podnieść wydajność pracy i innowacyjność w gospodarce. ' Zwycięstwo wyborcze Partii Konserwatywnej (3 maja 1979, r.) nastąpiło w nader dogodnym momencie: światowa recesja dobiegała końca i inicjatywy rządu popierające przedsiębiorczość i inwestycje spotkały się z szybkim i przyjaznym rezonansem. Prowadzone od 1975 r. wydobycie ropy naftowej z brytyjskich złóż pod dnem Morza Północnego właśnie na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych zaczęło przynosić olbrzymie dochody, które przyczyniły się do uzdrowienia bilansu płatniczego Zjednoczonego Królestwa (1981 r.). Zmniejszyło się wewnętrzne zadłużenie państwa i wzmocnił funt szterling. Dynamizm rządów pani Thatcher oraz wyraźne oznaki ożywienia gospodarczego spowodowały poprawę nastrojów społecznych. Gabinet jej prowadził przy tym jasną, nie pozbawioną zręczności politykę zagraniczną. Pierwszym sukcesem było rozwiązanie zadawnionego problemu Rodezji. Filarem polityki zagranicznej Zjednoczonego Królestwa stały się jednak odnowione special relations z USA. Ronald Reagan i Margaret Thatcher mieli zbliżone poglądy na gospodarkę i politykę światową, darzyli się wzajemnym zaufaniem i szacunkiem. Wielka Brytania popierała wszystkie inicjatywy polityczne i akcje wojskowe USA, włącznie z tak wątpliwymi, jak odwetowe bombardowanie Libii w kwietniu 1986 r. fs^SS Pęd znakiem rozpadu' imperium Rządowi Margaret Thatcher nie udało się natomiast osiągnąć większego sukcesu w Irlandii Północnej. Wprawdzie w 1985 r. zawarto porozumienie z rządem Republiki Irlandii w sprawie podziału wpływów między katolikami i protestantami na terenie Irlandii Północnej oraz o utworzeniu stałej brytyjsko-irlandzkiej komisji doradczej za-; jmującej się problemami tej trudnej prowincji, a w 1988 r. wprowadzono ustawy gwarantujące równouprawnienie katolikom i protestantom w zatrudnieniu na terenie Irlandii Północnej, ale kroki te, mające w istocie na celu osłabienie antagonizmów i zmniejszenie sympatii; społeczności irlandzkiej dla IRA, nie przyniosły zauważalnych rezultatów. Akcje terrorystyczne zaś, których ofiarą o mało nie padła sama Margaret Thatcher (1984 r.)- nadal nie ustawały. Jednym z najpoważniejszych wyzwań, przed jakim stanął jej gabinet, był konflikt z Argentyną o Falklandy. I w tej kwestii Margaret Thatcher zademonstrowała pełne zdecydowanie i determinację, w rezultacie czego flotę i oddziały desantowe skierowano na południową półkulę już 5 kwietnia 1982 r., to jest w trzy dni po inwazji argentyńskiej. Mając zapewnione dyskretne współdziałanie USA, brytyjskie siły zbrojne odniosły spektakularne, choć; .niebezkrwawe zwycięstwo i 14 czerwca 1982 r. zmusiły przeciwnika do kapitulacji. W niecały rok po zakończeniu wojny rozpisano przedterminowe wybory (9 czerwca 1983 r.), które na fali patriotycznego uniesienia i dobrego samopoczucia łatwo wygrali konserwatyści. Partia Pracy uzyskała najgorszy .wynik ód zakończenia II wojny światowej (397 miejsc dla konserwatystów i 209 miejsc dla laburzystów). Rezultat ten był wynikiem zarówno niesprzyjających olsolieznpści, o których była już mowa,1 jak i kryzysu w łonie samej partii, która pod kierunkiem Michaela Foota i Neila Kinnocka znacznie przesunęła się na lewo. Proces ten spowodował odejście grupy umiarkowanych działaczy, którzy stworzyli Partię Socjaldemokratyczną. Odniosła ona, występując wspólnie z liberałami, względne sukcesy wyborcze w 1983 i 1987 r., nie zdołała jednak utworzyć znaczącej partii centrowej na tradycyjnej brytyjskiej scenie politycznej. Twarda polityka rządu, zwana często thatcheryzmem, wywoływała sprzeciw dotkniętych nią grup społecznych. W latach 1980-1981 w kilku wielkich miastach doszło do poważnych rozruchów ludności kolorowej. W marcu 1984 r. wybuchł strajk związku żawodowe- Kraje Europy Zachodniej 669 go górników. Trwał bez mała rok i miał bardzo gwałtowny przebieg, ale przy twardej i bezkompromisowej postawie Margaret Thatcher zakończył się klęską strajkujących. Trwałym składnikiem krajobrazu miast brytyjskich stały się w tym czasie wybryki kibiców piłkarskich oraz ekscesy prawicowych radykałów z Frontu Narodowego. Z upływem lat rosło niezadowolenie z rządów Żelaznej Damy, jak nazywano Margaret Thatcher. Wiązało się z cięciami w wydatkach na opiekę społeczną, gospodarkę komunalną, społeczną służbę zdrowia, których to cięć dokonywano w warunkach z wolna słabnącej koniunktury ekonomicznej. Mimo to Margaret Thatcher odniosła znowu pewne, choć mniej spektakularne niż poprzednio, zwycięstwo w wyborach, 1987 r. Negatywne zjawiska w gospodarce i w życiu społecznym pogłębiały się jednak w następnych latach, osiągając szczyt w związku z wprowadzeniem w 1990 r. ,,podatku pogłównego" 4, który oznaczał ponowne przemieszczenie obciążeń fiskalnych z warstw zamożnych na uboższe i wywołał powszechne oburzenie. Margaret Thateher ustąpiła. w wyniku kryzysu gabinetowego. 28 listopada 1990 r. miejsce jej zajął minister skarbu w poprzednim gabinecie John Major. Pomimo załamania pozycji funta, recesji i dalszego spadku popularności udało się konserwatystom w 1992 r. wygrać wybory parlamentarne; e0' przez wojska rządowe, jej niedobitki wszakże w dalszym ciągu wpływały destabilizująco na sytuację w kraju (w późniejszych latach do tradycji Hukbałahap nawiązała tzw. Nowa Armia Ludowa). W wyborach prezydenckich 1965 r. zwycięstwo odniósł Ferdinand Marcos, rzecznik twardego kursu w polityce wewnętrzej. Zaprowadził on rządy autorytarne, które stały pod znakiem represji, łamania praw człowieka oraz niebywałych rozmiarów korupcji i nepotyzmu (żona Marcosa, Imelda, była de facto drugą osobą w państwie). Pod pretekstem ochrony bezpieczeństwa państwa (w kraju bowiem nasilał się opór przeciw jego rządom) Marcos wprowadził w 1972 r. stan wyjątkowy. Na jego mocy ograniczono prawa obywatelskie, zdelegalizowano partie polityczne, kilkadziesiąt tysięcy przeciwników politycznych reżimu trafiło do więzień. Symbolem oporu przeciw dyktatorskim rządom Marcosa był senator Benigno Aquino. Zmuszony do emigracji, po powrocie do kraju w 1983 r. został zastrzelony zaraz po wyjściu z samolotu na lotnisku w stolicy - Manili. Na czele opozycji stanęła teraz wdowa po nim, pani Corazón Aquino, pozbawiona wprawdzie doświadczenia politycznego, obdarzona jednak niewątpliwą charyzmą. Szybko zdobyła w kraju olbrzymią popularność. Do wyobraźni szerokich rzesz Filipińczyków szczególnie przemawiał awans niedawnej gospodyni domowej do rangi czołowego działacza politycznego. Gdy w 1986 r. Marcos pod wpływem międzynarodowych nacisków zgodził się na przeprowadzenie wyborów prezydenckich, pani Aquino postanowiła się z nim zmierzyć. Wynik był łatwy do przewidzenia, toteż Marcos nie chcąc rozstawać się z władzą zdecydował się na sfałszowanie wyników. Manewr okazał się jednak szyty zbyt grubymi nićmi. Na wieść o oszustwie wyborczym w kraju wybuchło powstanie. Marcos znalazł się w sytuacji bez wyjścia, zwłaszcza w obliczu wypowiedzenia mu posłuszeństwa przez część wojska. W rezultacie w lutym 1986 r. opuścił on Filipiny, udając się na emigrację do USA, gdzie zmarł trzy lata później (w 1989 r). Funkcję prezydenta objęła pani Aquino. Przedstawiony przez jej rząd projekt nowej, demokratycznej konstytucji uzyskał w referendum poparcie przeszło 3/4 spośród ogółu głosujących. W 1992 r., po upływie 774 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte kadencji C. Aquino, nowym prezydentem został popierany przez nią generał Fidel Ramos. Sytuacja w kraju w dalszym ciągu pozostaje jednak mało stabilna. Istotne zagrożenie stanowi zbrojna partyzantka komunistyczna, a także muzułmańska. Tę ostatnią reprezentuje powstały jeszcze w końcu lat sześćdziesiątych, i szczególnie aktywny za rządów Marcosa, Narodowy Front Wyzwolenia Moro, dążący do oderwania od Filipin m.in. drugiej pod względem wielkości wyspy - Mindanao, zamieszkanej w części przez społeczność Moro, czyli miejscową ludność muzułmańską (ogółem ponad 2 min osób). Duży wpływ na nastroje w kraju ma także trudna sytuacja gospodarcza. Filipiny, w przeciwieństwie do sąsiednich "tygrysów" (jak Japonia, Tajwan, Korea Południowa czy Malezja) znajdują się w stanie chronicznego kryzysu ekonomicznego, zaś poziom życia należy do najniższych w tym rejonie (produkt narodowy brutto na jednego mieszkańca wyniósł w 1990 r. zaledwie 730 USD). 3. Ameryka Północna USA: epoka Reagana i Busha Gdy 70-letni Ronald Reagan obejmował 20 stycznia 1981 r. urząd prezydenta, w polityce amerykańskiej zaczęła się nowa epoka. Nowy gospodarz Białego Domu, wraz z zespołem operatywnych i lojalnych doradców, przystąpił do energicznej realizacji swoich koncepcji ekonomicznych. Zakładały one ograniczenie roli państwa, w tym szczególnie władz federalnych, w gospodarce, powszechne pobudzenie przedsiębiorczości przez znaczne obniżenie podatków oraz - zgodnie z klasycznymi wyobrażeniami o zdrowej gospodarce narodowej - likwidację deficytu budżetowego i wzmocnienie waluty. Jądrem programu gospodarczego stała się ustawa podatkowa, którą Kongres uchwalił w sierpniu 1981 r. Przewidywała nie tylko proste a znaczne obniżenie podatków, lecz również uprzywilejowanie dochodów od kapitału, co pobudzić miało inwestycje. Jednocześnie administracja Reagana ograniczyła swobodę interwencji amerykańskiego banku emisyjnego na światowych rynkach walutowych, co było równoznaczne z poddaniem dolara testowi wolnego rynku. "Uwolnienie" waluty amerykańskiej, dokonane w klimacie tchnących energią i optymizmem zapowiedzi z zakresu polityki zagranicznej i obronnej USA, przyczyniło się do szybkiego wzrostu jej wartości. Te i inne kolejno po sobie następujące zmiany w polityce gospodarczej wywołały jednak - po krótkim okresie euforii w pierwszych miesiącach 1981 r. -wyraźną stagnację, a pod koniec roku 776 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte nawet depresję gospodarczą. Już jednak od połowy 1982 r. zaczęły mnożyć się ponownie zapowiedzi nadciągającego ożywienia. Od tej pory aż do końca drugiej kadencji Ronalda Reagana w 1989 r. trwał w Stanach Zjednoczonych czas doskonałej koniunktury. Jedyne poważne perturbacje w tym zakresie wystąpiły jesienią 1987 r., w związku z krótkotrwałym załamaniem na Wali Street, kiedy to ceny akcji spadły o prawie 30%. W najlepszych jednak latach wskaźnik wzrostu PKB przekroczył 6%, co w tak rozbudowanej, dynamicznej ekonomice, jak amerykańska, było wynikiem znakomitym. Program gospodarczy Reagana najwyraźniej działał tak, jak zaplanowano. Rosła produkcja i wydajność pracy, spadało bezrobocie. Wystąpiły imponujące tendencje modernizacyjne, szczególnie w wysoko rozwiniętej technice i elektronice, tak charakterystyczne dla początków rewolucji informatycznej. Znacząco wzrastały dochody większości społeczeństwa. Amerykanie uwierzyli, iż możliwy jest powrót do niedawnej świetności ich kraju. Logicznym składnikiem neoliberalnego programu gospodarczego Reagana była próba okrojenia nadmiernie rozbudowanego za czasów Johnsona systemu świadczeń społecznych. Wynikała ona nie tylko z przesłanek teoretycznych, w myśl których opieka społeczna jest raczej zadaniem organizacji dobroczynnych, a nie państwa (a już na pewno nie władz federalnych), lecz także z oczywistego kryzysu amerykańskiej opieki społecznej, która znalazła się w tym czasie na krawędzi bankructwa. Kryzys ten miał swoje źródła przede wszystkim w przemianach demograficznych ostatnich dziesięcioleci (starzenie się społeczeństwa). Był jednak również wynikiem, niespodziewanej dla generacji Martina Luthera Kinga, niezdolności szerokich rzesz czarnych Amerykanów do włączenia się w nurt nowoczesnego życia. Powstał w ten sposób stosunkowo szeroki margines ludzi trwale uzależnionych od pomocy społecznej. Rok po roku administracja Reagana przeznaczała coraz mniej środków na realizację programów dopłat do czynszów i wyżywienia, wstrzymano wzrost wydatków na renty inwalidzkie i pomoc dla bezrobotnych, znacznie ograniczono wydatki stabilizujące dochody w rolnictwie amerykańskim itd. Dochody najuboższych grup ludności w USA zaczęły więc spadać, a napięcia społeczne i rasowe - rosnąć. Ameryka Północna 777 Kiedy Ronald Reagan obejmował prezydenturę, miał jasną wizję polityki zagranicznej i obronnej. Uważał, że ZSRR nie ma przewagi polityczno-wojskowej nad USA, uznał też, że nie istnieją strukturalne, "obiektywne" przyczyny osłabienia światowej pozycji Stanów Zjednoczonych, a odpowiedzialność za ten niekorzystny stan świadomości ponoszą poprzedni twórcy polityki amerykańskiej. W zgodzie ze swoją nacechowaną optymizmem osobowością sądził, że dzięki właściwej polityce pozycję USA na arenie międzynarodowej można w krótkim czasie odbudować. W realizacji tych planów uczestniczyli sekretarz stanu generał Alexander Haig, którego po roku zastąpił George Schultz, oraz sekretarz obrony Caspar Weinberger. Charakterystyczne, że Ronald Reagan stanowiska doradcy do spraw bezpieczeństwa państwa nie obsadzał silnymi osobowościami, jak na przykład Henry Kissinger czy Zbigniew Brzeziński, którzy pełnili te funkcje w czasach jego poprzedników. W ciągu pierwszych dwóch lat prezydentury działania administracji Reagana w zakresie polityki zagranicznej oceniać można jako stosunkowo powściągliwe. Obejmowały one m.in. zwiększoną pomoc dla antyradzieckiej partyzantki w Afganistanie, sprzedaż broni Chińskiej Republice Ludowej, zapowiedź znacznego wzrostu wydatków na zbrojenia, w tym na bombowce nowej generacji (m.in. niewidzialny dla radaru Stealth) i na rozbudowę arsenału rakiet MX. Jednocześnie dokonano zmiany zasadniczych elementów strategii USA. Oto bowiem od lipca 1982 r. zmieniła się koncepcja ewentualnego użycia strategicznych broni nuklearnych. Amerykanie zrezygnowali z planu wielostopniowej eskalacji i początkowego demonstracyjno-odstraszającego atakowania celów nie mających pierwszorzędnego znaczenia na rzecz bezpośredniego ataku na cele najważniejsze dla radzieckiego potencjału politycznego, militarnego i gospodarczego. Nowym elementem w strategii ^stał się również plan tzw. eskalacji horyzontalnej, który oznaczał, że USA odpowiedzą na dążenia ZSRR do dominacji w rejonach żywotnie obchodzących Zachód - np. nad Zatoką Perską - wzmożonym oddziaływaniem politycznym, propagandowym i gospodarczym na strefy radzieckich wpływów czy zainteresowań w miejscach najbardziej odpowiadających Zachodowi, np. w Ameryce, na Dalekim Wschodzie, a nawet w Europie. Intencję tych postanowień 778 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte można scharakteryzować następująco: definitywnie zamyka się epokę biernego "powstrzymywania" komunizmu na świecie, a każda kolejna próba osłabienia pozycji Zachodu spotka się z działaniem, które przyniesie Rosjanom wyraźne straty. Jeżeli zaś ZSRR rozpęta wojnę, celem USA nie będzie minimalizacja strat, lecz zniszczenie nieprzyjaciela. Dopracowawszy się nowej strategii, Ronald Reagan przełożył jej zasady na język polityki. Symbolicznym początkiem nowego okresu w stosunkach z ZSRR było przemówienie wygłoszone 9 marca 1983 r. w Orlando na Florydzie, w którym Ronald Reagan, lekceważąc reguły odprężenia, nazwał ZSRR "imperium zła". W kilkanaście dni później, 23 marca, prezydent Stanów Zjednoczonych podczas telewizyjnego wystąpienia, którym to medium jako były aktor posługiwał się po mistrzowsku, ogłosił plan skonstruowania supernowoczesnego systemu obrony przeciwrakietowej. Dzięki technice laserowej miał on być rozmieszczony częściowo w kosmosie. Plan ten, uważany za jedno z istotnych przyczyn późniejszego upadku ZSRR nazwano Inicjatywą Obrony Strategicznej, a popularnie: "Wojny gwiezdne". Wkrótce zapadły kolejne decyzje wzmacniające arsenał nuklearny USA, jednocześnie zaś wzmocniono kontrolę nad transferem technologii do krajów bloku wschodniego i ograniczono jego zakres. Prezydent wystąpił ponadto z szeregiem wniosków zmierzających do neutralizacji niebezpieczeństwa, jakie dla Ameryki Środkowej stanowiły lewicowe rządy w Nikaragui. W powstałej wówczas atmosferze wolnego od pesymizmu oczekiwania na rozwój wydarzeń głośnym echem odbiły się meldunki lotnictwa na temat udanych testów z użyciem dział laserowych do niszczenia rakiet (lipiec 1983 r.), a także zestrzelenie przez radziecki myśliwiec w pobliżu Sachalinu południowokoreańskiego samolotu pasażerskiego (lot KAŁ 007), co pociągnęło za sobą śmierć 269 osób, w tym Amerykanów (l września 1983 r.). Nie była to przy tym pomyłka, ale wyrachowane działanie zaaprobowane przez dowództwo radzieckie na najwyższym szczeblu, które obawiało się, że samolot koreański może spełniać misję szpiegowską. Czas pierwszej próby dla administracji Ronalda Reagana nadszedł jednak dopiero w połowie października 1983 r., gdy została podjęta Ameryka Północna 779 decyzja o interwencji zbrojnej na Grenadzie, wyspiarskim państewku na Morzu Karaibskim, gdzie doszło do lewicowego zamachu stanu (wspominamy o tym dalej). Społeczeństwo amerykańskie przyjęło decyzję Reagana z pełnym zrozumieniem, pomimo iż niekorzystnie kojarzyła się ona z wydarzeniami z przeszłości (Zatoka Świń, Wietnam). Ostatnim akordem burzliwego 1983 r. był początek rozmieszczania w Europie Zachodniej amerykańskich pocisków nuklearnych średniego zasięgu Cruise i Pershing II, co przywracało równowagę w arsenale broni jądrowej w Europie. Na krok ten rozdrażnieni Rosjanie odpowiedzieli zerwaniem wszystkich rozmów na temat redukcji zbrojeń. Jednym z przejawów tego niezadowolenia, wskazującym na znaczne oziębienie stosunków Wschód-Zachód, był bojkot XXIII Igrzysk Olimpijskich w Los Angeles latem 1984 r. Notabene cztery lata wcześniej Stany Zjednoczone zbojkotowały olimpiadę w Moskwie. Pierwsza kadencja prezydenta Ronalda Reagana - z punktu widzenia większości Amerykanów - była bardzo udana: gospodarka prosperowała, a polityka zagraniczna USA cechowała się niezwykłą dynamiką. Nic więc dziwnego, że w wyborach 6 listopada 1984 r. Ronald Reagan zdecydowanie pokonał kandydata demokratów Waltera Mondale'a. Uzyskał prawie 17 milionów głosów więcej i zwyciężył w 49 stanach. Podczas następnych czterech lat prezydentury Reagana polityka wewnętrzna i zagraniczna Stanów Zjednoczonych nie uległa większym zmianom. O ile jednak w polityce zagranicznej zbliżał się czas dyskontowania słusznych decyzji podjętych w połowie lat osiemdziesiątych, o tyle pierwotnie mało widoczne wewnętrzne sprzeczności programu ekonomicznego stawały się z czasem coraz bardziej jaskrawe. Podstawowa sprzeczność polegała na tym, że rząd Stanów Zjednoczonych, rezygnując z pewnej części dochodów budżetu państwa wskutek obniżenia podatków, jednocześnie z roku na rok zwiększał wydatki wojskowe z ponad 157 mld USD w 1981 r. do 302 mld w 1987 r. Następstwem tej polityki stał się gwałtowny wzrost deficytu budżetowego- do 212,5 mld USD w 1985 r. (deficyt budżetowy w drugiej połowie lat siedemdziesiątych wynosił około 50 mld USD rocznie). W szybkim tempie zwiększał się również dług państwowy 780 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte Stanów Zjednoczonych. W 1980 r. wynosił on 0,9 bin, w 1984 - 1,6 bin, w 1988 - 2,7 bin, a w 1993 r. - 4,3 bin USD. Wyborcze obietnice Ronalda Reagana zrównoważenia budżetu, złożone w 1980 r., okazały się jedynie pobożnym życzeniem. Drugą znaczącą bolączką gospodarki amerykańskiej ostatnich dziesięcioleci stał się bardzo wysoki deficyt handlowy. W 1980 r. wynosił on ok. 17 miliardów USD, a w ciągu kilku lat wzrósł do około 180 miliardów USD (w 1985 r.). Dopiero wskutek intensywnych zabiegów rządu obniżył się w 1988 r. do około 120 miliardów USD. Jedną z przyczyn deficytu był początkowo wysoki kurs dolara amerykańskiego, przynoszący relatywny wzrost cen towarów amerykańskich na rynkach światowych. Od stycznia 1980 r. do marca 1985 r. cena dolara wyrażona w markach niemieckich wzrosła z 1,71 do 2,94. Od tej chwili wysiłki administracji skupiły się na dewaluacji bądź deprecjacji ' dolara w stosunku do walut Japonii i RFN, które to kraje w tamtych latach bardzo rozwinęły swój eksport. Kurs dolara obniżał się zatem konsekwentnie, osiągając minimum w 1992 r., kiedy za dolara płacono 1,56 marki niemieckiej. Efekty - osiągnięte za cenę kolejnego odstępstwa od neoliberalnego ideału gospodarki (zrównoważony budżet, stabilny pieniądz) były skromniejsze, niż się spodziewano. Z największego wierzyciela Stany Zjednoczone stały się największym dłużnikiem na świecie. Funkcjonowanie gospodarki i państwa przy takim obciążeniu było możliwe tylko w specyficznych warunkach amerykańskich, dzięki szybkiemu napływowi kapitału zagranicznego do USA, który niejako finansował deficyt państwa. Szczególna rola przypadła tu Japonii. W 1986 r. nabywcy japońscy zakupili amerykańskie obligacje państwowe za 90 mld USD, a kiedy w następnym roku japońskie ministerstwo handlu odradziło sferom finansowym swego kraju nabywanie amerykańskich 30-letnich obligacji, na Wali Street doszło do gwałtownego załamania kursu akcji. Zjawisko to interpretowano niekiedy jako powolne przechodzenie prymatu ekonomicznego na świecie z rąk Amerykanów w ręce Japończyków. Ewolucja ta dokonywała się w procesie postępującej integracji gospodarki światowej, spadku wartości zmiennego kursu walutowego Ameryka Północna 781 powszechnego szybkiego przepływu kapitałów, łatwego przenoszenia produkcji z kraju do kraju, zacierania się przynależności narodowej wielkich przedsiębiorstw i kapitałów. Niemniej jednokierunkowy, radykalny przepływ kapitału japońskiego na konta i do życia gospodarczego Stanów Zjednoczonych był wielce niepokojący. Należało bowiem przypuszczać, że któregoś dnia Japończycy nie będą chcieli (lub mogli) kierować do Ameryki odpowiedniego strumienia pieniędzy i dojdzie tam do wielkich perturbacji gospodarczych, a może nawet głębokiego kryzysu. Niepokojąca stała się również struktura handlu japońsko-amerykańskiego. Japonia kupowała w Stanach Zjednoczonych surowce i towary nisko przetworzone, gdy tymczasem Amerykanie nabywali produkty o wysoko - a często i najwyżej - zaawansowanej technice. Alarmujący był również spadek znaczenia bankowości amerykańskiej na rzecz japońskich instytucji finansowych. Jeszcze w 1982 r. wśród dziesięciu największych banków świata na czołowych miejscach były dwa amerykańskie, gdy już w 1988 r. na liście tej figurowały tylko banki japońskie. I chociaż trudno sobie wyobrazić, by Japonia aspirowała do przejęcia militarnego i politycznego prymatu Stanów Zjednoczonych w świecie, to jednak pozycja USA jako pierwszej potęgi ekonomicznej była bezpośrednio zagrożona. Zauważyli to politycy i społeczeństwo amerykańskie, które w badaniach opinii publicznej z 1990 r. uznało (58% głosów), że zagrożenie ze strony gospodarki sojuszniczej Japonii jest dla USA większe niż ze strony machiny wojennej ZSRR. W 1983 r. Ronald Reagan zapoczątkował długą i w istocie bezowocną serię rozmów z Japończykami na temat wzajemnego zrównoważenia bilansów handlowych. Od 1987 r. Waszyngton rozpoczął administracyjne restrykcje wobec japońskiego handlu, ale one również nie odwróciły niekorzystnego dla USA układu relacji ekonomicznych z Japonią. Dopiero kryzys ekonomiczny ostatnich lat i wewnętrzne problemy japońskiej gospodarki osłabiły - jak się wydaje - jej wieloletnią ekspansję. Stosunki amerykańsko-radzieckie za rządów Jurija Andropowa i Konstantina Czernienki - tj. w 1984 r. pozostawały nader chłodne i ograniczały się do oficjalnych relacji. Przełom nastąpił, gdy w marcu 1985 r. na czele ZSRR stanął Michaił Gorbaczow, a w lipcu tegoż roku odszedł Mister "Niet" Andriej Gromy ko, zaś ministrem spraw za- 782 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte l dziewięćdziesiąte granicznych został Eduard Szewardnadze. Już w listopadzie 1985 r. doszło w Genewie do pierwszego od sześciu lat szczytu amerykańsko--radzieckiego. Reagan i Gorbaczow spotkali się jeszcze cztery razy. Również za prezydentury George'a Busha doszło do czterech spotkań na szczycie. Postęp w najważniejszych dla obydwu stron rozmowach rozbrojeniowych, wspominaliśmy o tym, był jednak powolny. I tak układ o rakietach średniego i krótszego zasięgu zdolnych przenosić głowice atomowe został podpisany 8 grudnia 1987 r., układ o redukcji sił konwencjonalnych w Europie - 19 listopada 1990 r., a układ o redukcji zbrojeń strategicznych START - dopiero 31 lipca 1991 r., w przeddzień załamania się kariery politycznej Gorbaczowa. Pomimo umiarkowanych postępów w rozmowach i wciąż jeszcze zdarzających się wzajemnych napięć i incydentów, najpóźniej na przełomie 1986 i 1987 r., za sprawą wiadomości docierających z samego ZSRR (stosunek do dysydentów, zapowiedzi odwrotu z Afganistanu itp.), politycy amerykańscy upewnili się, że stosunki obydwu mocarstw wkroczyły w nową jakościowo fazę, która zapowiada rzeczywisty koniec zimnej wojny. Poprawa stosunków z ZSRR nie oznaczała, że Stany Zjednoczone zaprzestały nacisku na reżimy i ruchy komunistyczne i promoskiew-skie na świecie. W 1986 r. wzmogła się pomoc dla partyzantki antykomunistycznej w Angoli, co - w połączeniu z desinteressement radzieckim - doprowadziło wkrótce do podjęcia negocjacji pokojowych. Pomoc otrzymywała również Somalia, walcząca z rządzoną przez reżim promoskiewski Etiopią. Wydatnie wspierano ponadto antyradziecką i antyreżimową partyzantkę w Afganistanie oraz popierający ją Pakistan. Stany Zjednoczone zaangażowały się czynnie w zwalczanie libijskiego dyktatora pułkownika Kadafiego, który zajmując stanowisko skrajnie antyzachodnie (a nie wprost promos-kiewskie), udzielał intensywnego poparcia różnym organizacjom terrorystycznym. Stał się w ten sposób współodpowiedzialny za zamachy, w których ginęło coraz więcej Amerykanów. Gdy stosowane wobec Kadafiego od początku lat osiemdziesiątych naciski i demonstracje siły okazały się bezowocne, w połowie kwietnia 1986 r. samoloty amerykańskie, startujące z Wielkiej Brytanii, zbombardowały siedzibę libijskiego przywódcy. Wprawdzie zamach nie udał się (śmierć po- Ameryka Północna 783 niosły dzieci Kadafiego), a w dwa lata później agenci libijscy podłożyli bombę w samolocie amerykańskich linii Pan-Am, który eksplodował nad Szkocją (Lockerbie), to jednak Libia wyraźnie ograniczyła swą pomoc dla terroryzmu. Wielki wysiłek administracja Reagana włożyła również w obalenie lub przynajmniej osłabienie rządów komunizujących sandinistów w Nikaragui. Tamtejszy ruch oporu (contras) otrzymywał z USA pieniądze, broń i instruktorów. Na pograniczu Nikaragui działały amerykańskie oddziały specjalne, agenci CIA minowali porty, starając się powstrzymać radzieckie i kubańskie dostawy broni. Działania te znalazły się jednak w martwym punkcie, gdy w latach 1984 i 1985 - zdominowany w ciągu całej prezydentury Reagana przez demokratów - Kongres Stanów Zjednoczonych zakazał udzielania pomocy militarnej ruchowi antyrządowemu w Nikaragui. Krok ten skłonił Narodową Radę Bezpieczeństwa do szukania okrężnych, nielegalnych dróg wspierania nikaraguańskich contras. W październiku 1986 r. wyszło na jaw, do jak niekonwencjonalnych metod uciekli się członkowie administracji, by podtrzymać pomoc niezbędną dla istnienia contras. Przedstawiciele Narodowej Rady Bezpieczeństwa sprzedawali mianowicie nowoczesną broń wrogiemu wobec USA Iranowi, a uzyskane w ten sposób pieniądze przekazywali prywatnym organizacjom antykomunistycznym, które z kolei zaopatrywały contras. Skandal związany z tymi transakcjami, określany w publicystyce jako Irangate, miał swoją kulminację w latach 1988-1989 w postaci oskarżenia i skazania głównych jego uczestników (doradca ds. bezpieczeństwa państwa admirał John M. Poindexter, pułkownik Oliver North). Bardzo nadszarpnął on autorytet Ronalda Reagana i utrudnił kampanię wyborczą dotychczasowemu wiceprezydentowi George'owi Bushowi, który podczas wyborów 1988 r. rywalizował z kandydatem demokratów Michaelem Dukakisem. Ostatecznie po trudnej kampanii zwyciężył Bush, który uzyskał prawie 7 milionów głosów więcej niż Dukakis. Był to rezultat znacznie gorszy od tego, jaki osiągnął Ronald Reagan podczas swej drugiej elekcji. Sukcesy administracji w zakresie polityki zagranicznej w odczuciu wyborców nie równoważyły wysokich kosztów społecznych zdecydowanej i konserwatywnej polityki tego prezydenta. '7(84 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte Aczkolwiek George Bush nie miał charyzmy Ronalda Reagana, był niewątpliwie dobrym i kompetentnym kontynuatorem polityki swego poprzednika. Odziedziczył po nim nie tylko idee i znaczny kapitał w postaci rozpoczętej przez Reagana zmiany światowego układu sił, lecz także szereg trudnych problemów. George Bush oraz mianowany przez niego sekretarz stanu James A. Baker odnieśli również szereg najwyższej rangi sukcesów w polityce zagranicznej. Najważniejszymi z nich były: upadek rządów komunistycznych w Europie Środkowej, zjednoczenie Niemiec oraz rozpad najpierw Układu Warszawskiego, a wkrótce potem samego Związku Radzieckiego. Rozpad bloku wschodniego jako jednego z najważniejszych czynników zimnowojennej i konfrontacyjnej polityki w różnych częściach świata, był konsekwencją dynamicznych przemian wewnątrz samego bloku i choć nie da się udowodnić, iż to administracja Busha była jego sprawczynią, niemniej polityka prowadzona przez Waszyngton w tym zwrotnym momencie historii XX wieku spowodowała, że ów rozpad nastąpił nadspodziewanie szybko i - co równie nieoczekiwane - bez poważnego zagrożenia dla pokoju na świecie. Zasługą administracji George'a Busha było umiejętne połączenie nacisków na rzecz kontynuacji reform, ostrych protestów wobec prób dławienia siłą ruchów wolnościowych, wydatnej pomocy materialnej (przynajmniej w stosunku do Rosji), z przejawami dyplomatycznej zręczności oraz manifestacji osobistego szacunku i sympatii. Niezmiernie trudne problemy stanęły przed dyplomacją amerykańską na Bliskim Wschodzie, gdy 2 sierpnia 1990 r. wojska Iraku zaatakowały Kuwejt. Już 7 sierpnia oddziały amerykańskie zaczęły lądować w Arabii Saudyjskiej, bezpośrednio zagrożonej atakiem irackim. Dyplomacja amerykańska, korzystając z mandatu ONZ, szybko zmontowała szeroką koalicję antyiracką, która objęła 37 państw. Decydującym sukcesem Busha było pozyskanie dla planów amerykańskich Gorbaczowa, co zapewniło życzliwą neutralność ZSRR podczas całego konfliktu z Irakiem. W nocy z 16 na 17 stycznia 1991 r. - po wygaśnięciu ultimatum ONZ - siły koalicji antyirackiej pod dowództwem amerykańskim rozpoczęły brawurowe działania wojenne, o których już wspominaliśmy. Ich przebieg oraz dysproporcja strat wykazały ogromną przewagę amerykańskiej technologii wojskowej w porów- Ameryka Północna 785 naniu ze sprzętem irackim, który pochodził głównie z arsenałów bloku wschodniego. I chociaż w wyniku wojny Kuwejt odzyskał niepodległość, to Amerykanie, trzymając się ściśle litery postanowień ONZ, nie doprowadzili do klęski reżimu Saddama Husajna, co nad ich niewątpliwym tryumfem militarnym zawiesiło pewne znaki zapytania i pozostawiło wyraźne odczucie niedosytu. Na końcową fazę konfliktu z Irakiem przypadł szczytowy okres popularności George'a Busha w USA. Korzystając z autorytetu siły i kapitału zaufania zdobytego w wojnie nad Zatoką Perską, dyplomacja amerykańska pokonała liczne opory Izraelczyków i doprowadziła do zwołania odbywającej się od 30 października do 2 listopada 1991 r. w Madrycie bliskowschodniej konferencji pokojowej. Był to pierwszy krok na długiej i niepewnej drodze ku trwałemu pokojowi i rozwiązaniu kwestii palestyńskiej. Za prezydentury George'a Busha doszło również do zakończenia najpoważniejszych konfliktów w Ameryce Środkowej. Gdy ZSRR zaprzestał szerokiego wspierania reżimu Daniela Ortegi w Nikaragui, otwarła się droga do zawarcia kompromisu politycznego w tym kraju. W lutym 1990 r. odbyły się tam wybory prezydenckie, w których zwyciężyła kandydatka popierana przez USA, Violeta Barrios de Chamorro, i dla Nikaragui rozpoczął się okres pokojowej odbudowy kraju. W tym samym czasie, tym razem przy użyciu siły, Stany Zjednoczone rozwiązały narastający problem generała Manuela Noriegi, który, korzystając z powiązań z CIA, Kubą i latynoskimi magnatami narkotykowymi, zagarnął władzę w mającej trudne do przecenienia znaczenie strategiczne Panamie. Po żmudnych i bezowocnych próbach politycznego rozwiązania tego problemu wojska amerykańskie zajęły Panamę i aresztowały Noriegę, który stanął przed sądem w USA oskarżony o handel narkotykami. Rok później dzięki naciskom amerykańskim rozpoczęły się negocjacje między stronami wojny domowej w Salwadorze. W styczniu 1992 r. zawarte tam zostało porozumienie pokojowe. Ogólna poprawa klimatu politycznego w Ameryce Łacińskiej, a także wymogi zmieniającej się gospodarki światowej doprowadziły do podpisania w grudniu 1992 r. otwierającego zupełnie nowe per- 50 - Najnowsza historia świala 786 Wobec nowego tadu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte spektywy układu o wolnym handlu w Ameryce Północnej (NAFTA). Wszedł on w życie, o czym mówiliśmy już wcześniej, z dniem l stycznia 1994 r. Słabe wyniki natomiast osiągnęła administracja George'aBusha na Dalekim Wschodzie, którego ekonomiczne, a w dalszej kolejności również polityczne znaczenie wzrasta w ostatnich dekadach z roku na rok. Mało skuteczna była polityka Waszyngtonu wobec Chin, w stosunku do których administracja Busha pozostawała w gruncie rzeczy całkowicie bezradna. Gdy 4 czerwca 1989 r. krwawo stłumiono w Pekinie potężny ruch na rzecz demokracji, USA w obawie przed wepchnięciem Chin w objęcia ZSRR i utratą własnej pozycji ekonomicznej na coraz atrakcyjniejszym rynku chińskim poprzestały na werbalnych protestach i krótkotrwałym embargu handlowym, obejmującym zaawansowaną technologię militarną. . . Bezskuteczna była dyplomacja Busha również wobec Japonii; tu naczelny problem stanowiła nadal dynamika japońskiego eksportu i słaba pozycja towarów z USA na japońskim rynku. Wydarzeniem symbolicznym, które pozbawiło Busha pewnej liczby głosów w zbliżających się wyborach, było zasłabnięcie prezydenta podczas jego jedynej oficjalnej wizyty W Tokio w styczniu 1992 r. Nie udało się ponadto Amerykanom utrzymać niezmiernie ważnych baz strategicznych na Filipinach. Pomimo iż obydwa kraje łączyły dobre stosunki, rząd filipiński odmówił przedłużenia dzierżawy baz i Amerykanie opuścili je z końcem 1992 r. O ile w polityce zagranicznej kadencję George'a Busha oceniać trzeba nadzwyczaj pozytywnie, o tyle kierowana przez niego administracja nie znalazła właściwej odpowiedzi na ekonomiczne i socjalne problemy Stanów Zjednoczonych początku lat dziewięćdziesiątych. W sierpniu 1990 r. doszło do załamania się koniunktury w gospodarce amerykańskiej. Ówczesna stagnacja, a wkrótce potem recesja dotknęła nie tylko Stany Zjednoczone, ale i większość rozwiniętych krajów Zachodu. Zgodnie z ocenami ekonomistów recesja ta nie była ani zbyt głęboka, ani też długotrwała, niemniej obnażyła błędy polityki ekonomicznej czasów "reganomiki". Okazało się mianowicie, że skierowane w osiemdziesiątych latach na rynek masy pieniędzy w mniejszym, niż przewidywano, stopniu posłużyły do podniesienia produktywności Ameryka Północna 787 (i konkurencyjności) gospodarki amerykańskiej i najczęściej zostały - po prostu - skonsumowane. Gdy jednak nadszedł czas gorszej koniunktury, administracja - borykająca się z lawinowo narastającym zadłużeniem kraju (powiększonym w 1991 r. m.in. o wydatki na wojnę z Irakiem) - nie miała wielu środków do pobudzenia gospodarki. Nękane hiobowymi wieściami o stanie państwa społeczeństwo zwątpiło w szansę administracji Busha na przezwyciężenie kryzysu. Pesymizm ten nie był jednak uzasadniony, gdyż podjęte na przełomie 1991 i 1992 r. - z konieczności ograniczone - zabiegi na rzecz pobudzenia koniunktury i ogólna poprawa sytuacji ekonomicznej na świecie sprawiły, że gospodarka amerykańska w ciągu 1992 r. przezwyciężyła następstwa kryzysu. Pomimo to ziarno niewiary w zdolności George'a Busha do rozwiązywania problemów gospodarki amerykańskiej zapadło głęboko w umysły Amerykanów. Jednocześnie z wielką silą ujawniły się następstwa konserwatywnej polityki społecznej ostatniej dekady. Dobrodziejstwa "reganomiki" nie stały się udziałem najuboższych warstw społeczeństwa amerykańskiego. Traciły one ponadto oparcie w programach opieki społecznej, które - jak już wspominaliśmy - ulegały znacznej redukcji. Margines nędzy rozszerzał się, a wraz z nim rosła przestępczość, pogłębiał się rozpad instytucji małżeństwa itd. Wśród osób dotkniętych tymi zjawiskami nadreprezentowani byli, jak zawsze, Murzyni, czyli - jak się powinno ich nazywać - Afro-Amerykanie. Dodatkowym źródłem niezadowolenia było stopniowe wycofywanie się władz federalnych z istniejących od początku lat siedemdziesiątych specjalnych programów, zapewniających czarnym Amerykanom oraz przedstawicielom innych upośledzonych mniejszości rasowych i etnicznych preferencję w uzyskiwaniu miejsc na studiach i na przykład w obsadzie licznych stanowisk pracy. Nastroje frustracji wśród Afro-Amerykanów doprowadziły w kwietniu i maju 1992 r. do wybuchu największych po II wojnie światowej rozruchów na tle rasowym. Rozpoczęły się one w Los Angeles po uniewinnieniu białych policjantów, którzy znęcali się nad czarnym kierowcą, co ktoś utrwalił na taśmie wideo. W samym Los Angeles zginęło wówczas ponad 50 osób. Wielu Amerykanów drażnił również brak zdecydowanego sprzeciwu administracji Busha wobec przejawów 50* 788 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte prawicowego i religijnego (protestanckiego) fundamentalizmu, którego typowym przejawem były wojownicze, a niekiedy wręcz terrorystyczne kampanie antyaborcyjne. Drażniła chwiejność Busha w palącej sprawie ograniczenia dostępu ludności do broni palnej, a także jego - dyktowana rzekomo szacunkiem dla praw wolnej gospodarki - obojętność na potrzeby ochrony środowiska naturalnego. Gdy w kampanii wyborczej 1992 r. do walki z George'em Bushem i jego - powszechnie nie lubianym - wiceprezydentem Danem Quaylem stanął młody demokratyczny gubernator z Arkansas Bili Clinton, mający u boku pełną wdzięku i politycznego wyrobienia żonę oraz doskonałego kandydata na wiceprezydenta w osobie Alberta Gore'a, szansę urzędującego prezydenta okazały się nikłe. Wprawdzie pod koniec kampanii Bush zaczął odrabiać straty do Clintona, jednak kandydat Partii Demokratycznej uzyskał w dniu wyborów prawie 6 milionów głosów więcej. 4 grudnia 1992 r., w niewiele tygodni po porażce wyborczej, Bush zainicjował ostatnią w swej karierze akcję militarną w wielkim stylu. Była to misja ONZ w Somalii pod kryptonimem "Przywrócić nadzieję". Wojska amerykańskie miały za zadanie rozdzielić walczące ze sobą strony wojny domowej i zabezpieczyć dostawy żywności dla głodującej ludności. Wobec braku elementarnej woli porozumienia między wrogimi klanami misja ta okazała się całkowitą porażką i w marcu 1994 r. ostatnie oddziały amerykańskie wycofały ^się z Somalii. Bili Clinton: prezydent młodszej generacji Gdy William Jefferson (Bili) Clinton inaugurował swą prezydenturę 20 stycznia 1993 r., towarzyszyły mu wielkie oczekiwania szerokich rzesz społeczeństwa amerykańskiego, które znużone były wojowniczą, rzekomo, polityką Reagana i Busha oraz konserwatywną frazeologią ich rządów. Początek kadencji Clintona zdawał się potwierdzać wszystkie zastrzeżenia kierowane pod jego adresem w czasie kampanii wyborczej przez jego przeciwników. Oto bowiem jednym z pierwszych posunięć nowej administracji było zniesienie zakazu przyjmowania Ameryka Północna 789 homoseksualistów do służby wojskowej. Posunięcie to miało swe korzenie w modnej w kręgach liberalno-lewicowych postawie poli-tical correctness (poprawności politycznej) nakazującej nie tylko ochraniać, lecz zgolą preferować wszelkie mniejszości występujące w społeczeństwie, co wprawdzie wyczulało ogół Amerykanów na faktyczne problemy tych grup, ale w praktyce często prowadziło do wynaturzeń i śmieszności (np. zakazu wystawiania udekorowanych choinek w Boże Narodzenie, gdyż mogłyby one obrażać uczucia niechrześcijan). Postulat dopuszczenia homoseksualistów do sił zbrojnych USA spotkał się z silnym oporem ze strony dowódców oraz sprzeciwem wielkiej części środowisk politycznych, w związku z czym został -- w zasadzie - porzucony. Równie niezręczne okazały się liczne nominacje urzędników na najwyższe stanowiska w państwie. Kilku kandydatów Clintona zostało odrzuconych przez Kongres ze względu na ich popełnione w przeszłości "grzechy i grzeszki" (np. zatrudnianie nielegalnych imigrantów). Pierwszy poważny krok polityczny nowej administracji, a mianowicie plan redukcji deficytu w budżecie federalnym poprzez poważne podniesienie podatków oraz umiarkowane cięcia wydatków, również spotkał się z miażdżącą krytyką. Jego bardzo złagodzona postać uzyskała w Kongresie minimalną większość i to pomimo że w obydwu izbach przewagę mieli demokraci. Nic więc dziwnego, że popularność Clintona spadła niepomiernie, badania opinii publicznej wykazały, że pierwszy rok jego urzędowania oceniano jako najgorszy, odkąd w USA prowadzi się nowoczesne badania demo-skopijne. Zła passa Clintona trwała również w drugim roku prezydentury. Ponownie okazało się, że niektórzy wysocy urzędnicy Białego Domu nie są ludźmi nieposzlakowanego charakteru, co gorsza bardzo poważne zarzuty dotknęły samego prezydenta i jego małżonkę Hillary Rodham Clinton. Dotyczyły one ich działalności finansowej w okresie, gdy Bili Clinton był gubernatorem stanu Arkansas. Instytucjom prowadzącym dochodzenia w sprawie tego skandalu, który określany jest powszechnie jako afera Whitewater, nie udało się udowodnić winy Clintonów, jednak wokół Białego Domu powstała atmosfera podejrzeń. Na domiar złego Bili Clinton oskarżony został przez swą byłą 790 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte współpracowniczkę o "molestowanie seksualne", będące ciężkim wykroczeniem w erze poprawności politycznej. Jesienią 1993 r. administracja przedstawiła od dawna zapowiadany, śmiały plan reformy służby zdrowia, którego celem było wprowadzenie powszechnej opieki zdrowotnej (37 milionów Amerykanów nie posiadało wówczas żadnego ubezpieczenia zdrowotnego) przy równoczesnej redukcji nadmiernych wydatków na służbę zdrowia. Koordynatorem reformy była Hillary Rodham Clinton, osoba nieprzeciętnie inteligenta i obdarzona wielkim temperamentem politycznym. Wkrótce okazało się, że na skutek oporu ze strony różnych grup nacisku oraz opinii fachowców twierdzących, jakoby plan był ekonomiczną utopią, reformie grozi klęska, a przynajmniej ogromne odsunięcie w czasie. Nieco lepsze wyniki odnotowała administracja na polu walki z przestępczością, która od 1983 r. wzrosła w USA niepomiernie. Warto pamiętać, że w więzieniach amerykańskich przebywało w 1994 r. prawie l milion 400 tysięcy skazanych. Korzystając z szerokiego społecznego poparcia w sprawie położenia kresu fali przestępczości, Clinton przeprowadził ustawy ograniczające dostęp ludności do broni półautomatycznej i automatycznej oraz zwiększające nakłady na policję i więziennictwo. Zabiegi te dały oczekiwane rezultaty, w całych Stanach Zjednoczonych wystąpił powolny, ale wyraźny spadek liczby popełnianych przestępstw. Jest on szczególnie widoczny w Nowym Jorku będącym do niedawna jednym z najniebezpieczniejszych miast Ameryki. Nadspodziewanie dobrze wypadał bilans bardzo pragmatycznej (dla niektórych wręcz cynicznej) polityki zagranicznej Clintona, w zakresie której wydatnie wspierał go sekretarz stanu Warren Christopher. Do najważniejszych sukcesów administracji na tym polu zaliczyć można przeforsowanie Północnoamerykańskiego Porozumienia o Wolnym Handlu, promowanie procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie, uregulowanie wyraźnie osłabionych po krwawej rozprawie ze zrywem demokratycznym w 1989 r. (Tiananmen) stosunków z Chinami, powołanie Światowej Organizacji Handlu (WTO). Sukcesem było także ograniczone w czasie i zakresie, niemniej skuteczne, zaangażowanie sił zbrojnych USA na Haiti i w byłej Jugosławii. Nieco mniej przekonywająca jest amerykańska polityka wobec spuścizny Ameryka Północna 791 pozostałej po rozpadzie bloku wschodniego. Oponenci Clintona sądzą, że jest on zbyt ustępliwy wobec Rosji, jednak wydaje się, że również w tej fundamentalnej kwestii Amerykanie konsekwentnie dążą do osiągnięcia maksimum korzyści przy minimum nakładów bez oglądania się na symboliczne gesty. Bili Clinton i Partia Demokratyczna musieli jednak zapłacić polityczną cenę za nieudane pierwsze lata kadencji. Odbyte 8 listopada 1994 r. wybory do Kongresu zakończyły się dotkliwą klęską partii. Republikanie, którym przewodził Newt Gingrich, zdobyli po raz pierwszy od niepamiętnych czasów większość zarówno w Senacie, jak i w Izbie Reprezentantów, udało im się opanować wiele ważnych stanowisk gubernatorów. Obóz republikański potraktował swój tryumf jako swego rodzaju "konserwatywną rewolucję" i próbował na drodze ustawodawstwa narzucić administracji Clintona swój kierunek polityczny, np. w kwestii drastycznego programu redukcji deficytu budżetowego. Specyficzne amerykańskie regulacje ustrojowe sprawiły jednak, że śmiałe plany republikanów okazały się mrzonką, a permanentny stan ostrego napięcia, jaki zapanował na linii Biały Dom-Kapitol (m.in. dwukrotne okresowe wstrzymanie środków finansowych na działanie urzędów federalnych paraliżujące ich funkcjonowanie) nie przysłużył się popularności republikanów i ich szansom wyborczym w 1996 r. Clinton mógł w wyborach prezydenckich 1996 r. rzucić na szalę nieprzeciętny dar wykorzystywania środków masowego przekazu, zdolność do przemawiania językiem młodszej generacji wyborców oraz swój urok osobisty. Zdołał również zmienić model swej prezydentury: porzucić retorykę "hurra-liberalną" i pacyfistyczną, przedstawiając swój program jako nowoczesny centryzm. Posunął się nawet do zredukowania znaczenia swej małżonki do roli tradycyjnej First Lady. Głównym jednak jego atutem w nadchodzących wyborach miała okazać się doskonała kondycja gospodarcza Stanów Zjednoczonych. Kryzys ekonomiczny, który w 1992 r. pozbawił George'a Busha szans na reelekcję, okazał się krótkotrwały i łagodny. Po jego wygaśnięciu, co nastąpiło już na krótko przed wyborami prezydenckimi, koniunktura w Stanach Zjednoczonych zaczęła się szybko poprawiać i stabilizować. Już w 1993 r. amerykański GDP wzrósł o 3%, zaznaczył się duży ruch 792 .Wobec -nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte l dziewięćdziesiąte inwestycyjny, dzięki któremu powstawało co miesiąc około 150 tysięcy nowych miejsc pracy (w 1994 r. 275 tysięcy). Rosła konsumpcja, ruch budowlany, produkty amerykańskie znowu przodowały pod względem nowoczesności i jakości. Tak wielka prosperity nie była z pewnością wyłączną zasługą administracji Clintona, nie można jej jednak odmówić umiejętności w sterowaniu koniunkturą (np. podnoszenie stóp procentowych). Do szczególnie udanych należą działania na rzecz uzdrowienia bilansu handlowego USA. Obejmują one walkę o jak najszersze otwarcie obcych rynków (NAFTA, WTO) oraz tworzenie korzystnych warunków dla amerykańskiego eksportu poprzez np. utrzymywanie niskiej wartości dolara w stosunku do innych walut (19 kwietnia 1995 r. za l dolara płacono we Frankfurcie nad Menem zaledwie 1,362 DM). Gospodarka amerykańska prezentowała się znakomicie zwłaszcza na tle swych głównych konkurentów, to jest gospodarek Japonii i Niemiec przeżywających najdotkliwsze załamanie koniunktury od początku lat pięćdziesiątych. Kanada: w poszukiwaniu utraconej stabilizacji Konserwatywny rząd Joe Ciarka, który zastąpił Pierre'a Trudeau po 11 latach urzędowania, nie przetrwał nawet jednego roku. Kolejną porażkę "postępowych konserwatystów" spowodowały kontrowersje w sprawach budżetu i podatków. W wyborach parlamentarnych ponownie zwyciężył Trudeau (luty 1980 r.). Już w pierwszych miesiącach urzędowania udało mu się ponownie na pewien czas pohamować zdominowany przez separatystów rząd Quebecu, który w maju zarządził referendum na temat przyszłości prowincji. Dzięki wielkiemu zaangażowaniu Trudeau głosowanie to dało wynik korzystny dla zwolenników jedności Kanady. Od tej chwili uwaga Trudeau skupiła się na kwestiach ustrojowych Kanady. Otóż dążył on do likwidacji ostatniego przejawu zależności od Londynu polegającego na wyłącznym prawie parlamentu brytyjskiego do zatwierdzania zmian w kanadyjskiej konstytucji. Po długich negocjacjach formalny wniosek o patriation ("uojczyźnienie") swej kon- Ameryka Północna 793 stytucji sformułowały władze federalne i prowincjonalne Kanady. Nie przyłączył się doń Quebec, nadal kontestujący swą pozycję w państwie. W marcu 1982 r. z dotychczasowych swych uprawnień w odniesieniu do Kanady zrezygnował parlament brytyjski, wkrótce potem w dniu 17 kwietnia Elżbieta II uroczyście proklamowała w Ottawie nową konstytucję, w świetle której jest ona królową Kanady (głową państwa). Osiągnąwszy jeden z głównych celów swej kariery, Trudeau wycofał się z życia politycznego (luty 1984 r.), pozostawiając trudne dziedzictwo swemu następcy Johnowi Turnerowi. Tumer jednak już we wrześniu 1984 r. pokonany został w wyborach przez konserwatystów pod wodzą Briana Mułroney, który okazał się najwybitniejszym prawdopodobnie konserwatywnym premierem Kanady w tym stuleciu. Doprowadził on mianowicie do zawarcia w 1987 r. zasadniczego porozumienia z rządem Quebecu (tzw. ugoda z Meech Lakę), który zgodził się przyjąć nową konstytucję kanadyjską w zamian za nadanie mieszkańcom prowincji statusu konstytucyjnie wyodrębnionej społeczności. Ta - jak do tej pory - najbardziej obiecująca próba zawarcia kompromisu w sprawie Quebecu zakończyła się niepowodzeniem, ponieważ prowincje Manitoba i Nowa Fundlandia nie zaakceptowały ugody w przewidzianym terminie. Niepowodzeniem zakończyła się także następna próba kompromisowego rozwiązania problemu Quebecu, tzw. ugoda z Charlottetown, którą społeczeństwo kanadyjskie w 1992 r. odrzuciło w referendum. Taki obrót sytuacji doprowadził do pogłębienia napięć: mieszkańcy Quebecu poczuli się wyobcowani i upokorzeni, reszta zaś społeczeństwa dawała frankofonom odczuć, jak bardzo jest rozdrażniona ich sprzeciwem. W tych warunkach do głosu doszły ugrupowania radykalne. Partia Quebecois ponownie przejęła od liberałów władzę w swej prowincji (1994 r.), a w parlamencie kanadyjskim znalazła się silna frakcja nowego stronnictwa Partii Reform, której jednym z głównych haseł był sprzeciw wobec roszczeń Quebecu. Jeszcze w grudniu 1994 r. rząd Quebecu wystąpił do parlamentu prowincjonalnego z projektem uchwały przewidującym nadanie Quebecowi statusu suwerennego państwa, z własną konstytucją, władzami i granicami. Wedle tego projektu Quebec miałby być stowarzyszony z Kanadą w zakresie gospodarki i posiadać wspólną 794 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte walutę. Obywatele Ouebecu mogli ponadto zachowywać obywatelstwo kanadyjskie. Mułroneyowi udało się natomiast rozwiązać inny z wielkich problemów polityki kanadyjskiej, a mianowicie kwestię stosunków gospodarczych ze Stanami Zjednoczonymi. Uregulowały ją układ o wolnym handlu z USA (1988-1989) oraz Północnoamerykańskie Porozumienie o Wolnym Handlu z USA i Meksykiem (1992). W czerwcu 1993 r. urząd premiera przejęła od Mułroneya konser-watystka Kim Campbell. Poniosła ona jednak już w październiku tego roku wraz ze swą partią druzgocącą klęskę wyborczą, w następstwie której u władzy ponownie znaleźli się liberałowie. Premierem Kanady został Jean Chretien. 4. Ameryka Łacińska 1980-1995: stracona dekada i dekada nadziei Lata osiemdziesiąte zostały nazwane "straconą dekadą Ameryki Łacińskiej". Określenie to odnosiło się głównie do sytuacji społeczno--ekonomicznej: wzrostu zadłużenia, spadku produktu narodowego i poziomu życia, terroryzmu politycznego, patologii społecznych. Ale w wielu dziedzinach życia społeczno-politycznego tych lat osiągnięto znaczne postępy, przede wszystkim w zakresie demokratyzacji oraz współpracy regionalnej. Rewolucja i demokratyzacja były dwoma podstawowymi źródłami (i nurtami) rozwoju wydarzeń w Ameryce Łacińskiej. Zwycięstwo rewolucji w Nikaragui w 1979 r. dało mocny impuls w całym regionie do wzmożenia działań ugrupowań politycznych i zbrojnych, walczących od dziesięcioleci o przemiany społeczno-polityczne, o ustanowienie nowego, sprawiedliwego porządku państwowo-społecznego w swoich krajach. W Salwadorze przygotowana przez Front Wyzwolenia Narodowego im. Farabundo Marti (FMLN) "końcowa ofensywa" w styczniu 1981 r. zakończyła się klęską guerilli. Rozpoczął się dziesięcioletni okres wojny domowej między lewicową partyzantką pod wodzą FMLN a kolejnymi rządami Salwadoru. Podobnie jak w Salwadorze, stan wojny domowej ogarnął Gwatemalę. Niezwykle represyjne rządy wojskowe stanęły w obliczu coraz liczniejszych, lepiej zorganizowanych i uzbrojonych oddziałów guerilli. Mimo że partyzanci byli bez szans w konfrontacji z siłami rządowymi, stanowili ciągle zagrożenie dla autorytarnego systemu władzy. Wojna domowa rozgorzała na nowo również w Kolumbii. Trzy największe ugrupowa- 796 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte nią partyzanckie: M-19, Armia Wyzwolenia Narodowego (ELN) i Rewolucyjne Siły Zbrojne Kolumbii (FARC), podjęły działania partyzanckie. Zarówno próby militarnego rozbicia guerilli, jak też porozumienia mające zakończyć zbrojną konfrontację nie dały oczekiwanych rezultatów. Wojna domowa wybuchła także w Nikaragui. Socjalistyczne reformy, oficjalne uznanie marksizmu-leninizmu za przewodnią ideologię, zacieśnienie więzi z ZSRR, Kubą i innymi państwami komunistycznymi, a także rosnąca represyjność polityki wewnętrznej San-dinowskiego Frontu Wyzwolenia Narodowego (FSLN) spowodowały narastanie niezadowolenia oraz organizowanie się opozycji politycznej i wojskowej. Od 1982 r. grupy tzw. contras, sformowane m.in. dzięki wsparciu Stanów Zjednoczonych, rozpoczęły akcje zbrojne przeciw rządom sandinistów. W połowie 1983 r. kilkunastotysięczna armia contras podjęła ofensywę partyzancką na dwóch frontach. Efektem wojny domowej była dalsza militaryzacja życia w Nikaragui i ograniczenie swobód obywatelskich. Dzięki znacznej pomocy wojskowej i finansowej z Kuby i ZSRR armia rządowa odparła ofensywę contras. 4 listopada 1984 r. przeprowadzone zostały wybory powszechne, w których zdecydowane zwycięstwo odnieśli kandydaci FSLN. Urząd prezydencki objął przywódca sandinistów Daniel Ortega Saavedra. Opozycja zbojkotowała wybory, domagała się natomiast liberalizacji polityki rządu. Po wyborach zaostrzyły się walki między armią sandinistowską a contras, jednakże żadna ze stron nie potrafiła zdobyć zdecydowanej przewagi, potrzebnej dla militarnego, a także politycznego zwycięstwa. Rozwój konfliktów w Nikaragui, Salwadorze, Gwatemali, nazywanych często kryzysem środkowoamerykańskim, wywołał rosnące zaniepokojenie Stanów Zjednoczonych. W obliczu rewolucji w Nikaragui oraz postępów politycznych i militarnych obozu rewolucyjnego w Salwadorze i Gwatemali, administracja Cartera próbowała zneutralizować pozycję lewicy przez poparcie polityczne i finansowe udzielone siłom centrum. Kolejny prezydent USA, Ronald Reagan, zajął zdecydowanie negatywne stanowisko wobec przemian w Ameryce Środkowej. Uznał, iż postępy lewicy w całym regionie są efektem wywrotowej działalności komunistycznej, inspirowanej przez Kubę, Związek Radziecki i jego satelitów. Stanowią one bezpośrednie Ameryka Łacińska 1980-1995: stracona dekada l dekada nadziei 79? zagrożenie interesów polityczno-ekonomicznych oraz bezpieczeństwa narodowego Stanów Zjednoczonych. Administracja Reagana podjęła więc zdecydowane kroki dla przeciwdziałania rewolucji. W stosunku do reżimu sandinistowskiego Waszyngton przeprowadził izolację Nikaragui w systemie międzyamerykańskim, a następnie przystąpił do finansowego i militarnego wspierania oddziałów antyrządowych oraz wywierania stałej presji na sandinistów, połączonej z dotkliwymi sankcjami gospodarczymi. Podjęte w lipcu 1984 r. bezpośrednie rozmowy amerykańsko-nikaraguańskie zakończyły się niepowodzeniem. W przypadku Salwadoru Stany Zjednoczone udzieliły wydatnej pomocy ekonomicznej i wojskowej rządowi tego kraju w celu przeciwstawienia się postępom militarnym FMLN. Jednym z elementów nacisku na Nikaraguę oraz psychologicznej i politycznej kampanii powstrzymywania rewolucji w Ameryce Środkowej i na Karaibach stała się amerykańska interwencja zbrojna na Grenadzie. 25 października 1983 r. sześciotysięczny kontyngent piechoty morskiej USA dokonał inwazji na to karaibskie państewko, pogrążone w chaosie na skutek walk toczonych w obrębie marksistowskiego Nowego Ruchu JEWEL. Rządzący od marca 1979 r. Maurice Bishop prowadził prokubańską i antyamerykańską politykę, godząc się na obecność kubańskich doradców wojskowych oraz budowę ogromnego lotniska, mogącego służyć celom wojskowym. Waszyngton uznał te działania za zagrożenie swego bezpieczeństwa, jednakże powstrzymywał się przed bezpośrednią akcją zbrojną. Pretekstem do interwencji stało się dopiero aresztowanie oraz zamordowanie Bishopa przez rywalizującą frakcję Nowego Ruchu JEWEL. Powołując się na konieczność ochrony swych obywateli, Waszyngton wysłał swe oddziały w celu opanowania sytuacji, wyeliminowania kubańskiej obecności na wyspie oraz ustanowienia przyjaznego sobie rządu. Operacja ta zakończyła się sukcesem. Poważnym ciosem dla administracji Reagana stała się natomiast- o czym też już była mowa - ujawniona w październiku 1986 r. afera Iran-Contras, polegająca na tajnych dostawach broni z USA dla Iranu dla uzyskania środków na finansowanie działalności opozycji antysan-dinistowskiej. Wskutek dezaprobaty Kongresu Stanów Zjednoczonych dla tego procederu pole manewru administracji Reagana w sprawach środkowoamerykańskich zostało znacznie ograniczone. 798 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte Groźba znacznego rozszerzenia kryzysu środkowoamerykańskiego wskutek rosnącego zaangażowania politycznego, ekonomicznego i militarnego Stanów Zjednoczonych oraz ZSRR i innych państw komunistycznych skłoniła kraje latynoamerykańskie do podjęcia własnych działań zmierzających do uśmierzenia konfliktu. 9 stycznia 1983 r. Meksyk, Kolumbia, Wenezuela i Panama utworzyły Grupę z Con-tadory, która zajęła się poszukiwaniem formuły pokojowego uregulowania sytuacji w Ameryce Środkowej poza tymi, które wyznaczała rywalizacja Wschód-Zachód. Mimo jednak ożywionej działalności dyplomatycznej i nacisków ekonomicznych niektórych z jej członków (tzw. dyplomacja naftowa Meksyku i Wenezueli) państwom tej grupy nie udało się skłonić środkowoamerykańskich rządów do przyjęcia planu pokojowego, tzw. "Aktu Contadory na rzecz Pokoju i Współpracy w Ameryce Środkowej". Na przeszkodzie stanęły sprzeczności między Nikaraguą a pozostałymi krajami środkowoamerykańskimi oraz napięcia i konflikty wewnętrzne związane z działalnością sił rewolucyjnych. Dopiero na początku 1987 r. prezydent Kostaryki Oscar Arias Sanchez przedstawił propozycję porozumienia pokojowego, opartego na pojednaniu narodowym, u którego podstaw ległyby liberalizacja i demokratyzacja oraz zaprzestanie konfrontacji między partyzantką a oddziałami rządowymi. 7 sierpnia 1987 r. prezydenci pięciu państw Ameryki Środkowej podpisali dokument zatytułowany "Procedura ustanowienia trwałego pokoju w Ameryce Środkowej". Stał się on podstawą procesu zmierzającego do rzeczywistego uregulowania kryzysu. Dzięki niemu doszło do porozumień między guerillą a rządem w Nikaragui (1989-1990 r.) oraz Salwadorze (1992 r.), które doprowadziły do zakończenia wojny domowej w tych krajach. Drugim obok rewolucji wielkim procesem polityczno-społecznym, który ogarnął Amerykę Łacińską w latach osiemdziesiątych, stała się demokratyzacja. Problemy polityczne i trudności gospodarcze, powstałe w czasie wojskowych dyktatur dominujących w latach siedemdziesiątych, spowodowały narastanie niezadowolenia i ewolucję postaw, w której wyniku armie kilku krajów podjęły się działań zmierzających do otwarcia drogi demokracji. Proces ten, zainicjowany na początku dekady w Ekwadorze i Peru, objął następnie Argentynę (1983 r.), Urugwaj i Salwador (1984 r.), Brazylię i Boliwię (1985 r.), Ameryka Łacińska 1980-199S: stracona dekada i dekada nadziel 799 Gwatemalę (1986 r.), na przełomie zaś kolejnej dekady - Paragwaj i Chile (1989 r.) oraz Nikaraguę (1990 r.). Najdłużej odchodzenie od rządów autorytarnych odbywało się w Brazylii. W 1974 r. nowy prezydent kraju, generał Emesto Geisel, zadeklarował "powolne i stopniowe otwarcie" w polityce wewnętrznej, co spowodowało wzrost popularności legalnie działającego Brazylijskiego Ruchu Demokratycznego (MDB) oraz, pod koniec dekady, powstanie nowych partii politycznych i ruchów związkowych. Aktywizacja ruchów społecznych na początku lat osiemdziesiątych zmusiła rządzącą juntę do zgody na wybór nowego prezydenta, jednak nie w sposób bezpośredni, lecz przez przedstawicieli parlamentu. Dzięki porozumieniu elit na prezydenta wybrano 15 stycznia 1985 r. nominalnego kandydata opozycji, Tancredo de Almeida Nevesa, który jednak wkrótce po wyborze zmarł. Funkcję jego objął z kolei związany z reżimem wojskowym Jose Sarney, który dążył przede wszystkim do wyprowadzenia kraju z głębokiego kryzysu ekonomicznego oraz dO realizacji nieformalnej umowy gwarantującej ochronę interesów dawnych grup rządzących. Mimo początkowych sukcesów rząd Sar-neya nie zdołał przełamać kryzysu. W kolejnych wyborach w grudniu 1989 r. zwyciężył populistyczny polityk Fernando Collor de Mello. Jego drastyczne posunięcia oszczędnościowe spotkały się z rosnącą krytyką przedsiębiorców i stopniowo coraz większej części społeczeństwa. Oskarżony o korupcję, we wrześniu 1992 r. podał się do dymisji. Upadek dyktatury w Argentynie spowodowała natomiast klęska w wojnie z Wielką Brytanią o Falklandy/Malwiny. Ten niewielki archipelag na południowym Atlantyku od półtorawiecza był kością niezgody między obu krajami. W marcu 1982 r. nastąpiła eskalacja napięcia w wyniku nacjonalistycznej demonstracji argentyńskich rybaków w jednym z obozów na archipelagu. 2 kwietnia 1982 r. wojska argentyńskie wylądowały na wyspach - co spowodowało natychmiastową reakcję Londynu i kilkutygodniową wojnę, która kosztowała życie 712 Argentyńczyków i 256 Brytyjczyków i zakończyła się militarnym zwycięstwem Wielkiej Brytanii. Junta wojskowa znalazła się pod silną presją społeczną i mimo prób zawarcia z peronistami nieformalnego paktu, gwarantującego przywódcom wojskowym bez- 800 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte karność, zmuszona została do rozpisania wolnych wyborów. Odbyły się one 30 października 1983 r. Zwyciężył kandydat opozycyjnego wobec peronistów Radykalnego Związku Obywatelskiego (UCR), Rauł Alfonsin Fouikes. Podobnie jak w Brazylii, jego głównym celem stała się walka z kryzysem gospodarczym. Równocześnie jednak rząd Alfonsina postanowił pociągnąć do odpowiedzialności członków wojskowego reżimu za zbrodnie popełnione w czasie dyktatury. Główni przywódcy wojskowi zostali osądzeni i skazani na kilka lat więzienia. Działania te spotkały się ze sprzeciwem ze strony armii. Kilkakrotnie (w latach 1987, 1988, 1990) dochodziło do rebelii wojskowych, tłumionych jednak przez siły wierne konstytucji. Rząd Alfonsina nie zdołał przełamać kryzysu gospodarczego i systematycznie tracił poparcie społeczne. W wyborach powszechnych 14 maja 1989 r. zwyciężyli peroniści. Prezydentem został Carlos Sauł Menem. W czasie jego kadencji dokonano rzeczywistej sanacji gospodarczej oraz umocniono instytucje demokratycznego państwa. W Chile neoliberalny program reform gospodarczych realizowany przez reżim Augusto Pinocheta pod koniec lat siedemdziesiątych przyniósł w końcu wymierne, pozytywne rezultaty. Gospodarka weszła w fazę stałego, stosunkowo intensywnego wzrostu. Strukturalne reformy pomogły uniknąć wstrząsu związanego z kryzysem zadłużenia i recesją w Ameryce Łacińskiej na początku lat osiemdziesiątych i w krótkim czasie przyczyniły się do uzyskania wysokiego tempa wzrostu. Sukcesy gospodarcze rządu ułatwiły przyjęcie w 1980 r. w ogólnonarodowym referendum nowej prawicowej konstytucji. Od połowy lat osiemdziesiątych protesty organizacji społecznych i politycznych stawały się jednak coraz bardziej zdecydowane i masowe. Rząd Pinocheta odpowiedział zaostrzeniem polityki wewnętrznej i raz jeszcze odwołał się do instytucji referendum w celu legitymizowania swoich posunięć. 5 października 1988 r. większość społeczeństwa opowiedziała się przeciwko kontynuowaniu jego rządów, co dało początek powolnemu procesowi odchodzenia od autorytaryzmu. Wybory 14 grudnia 1989 r. wygrał kandydat chrześcijańskiej demokracji, Patricio AyNfin Azócar. Mimo ustanowienia rządów cywilnych armia w dalszym ciągu odgrywała w kraju istotną rolę. Generał Pinochet pozostał zwierzchnikiem sił zbrojnych, które utrzymały znaczną autonomię. Ameryka Łacińska 1980-1995: stracona dekada i dekada nadziei 801 Jednym z elementów procesu pokojowego w Nikaragui była liberalizacja reżimu i zgoda na przeprowadzenie wolnych, uczciwych wyborów. 25 lutego 1990 r. zwyciężyła Narodowa Unia Opozycyjna (UNO), grupująca 21 partii zjednoczonych pod hasłami antysandiniz-mu. FSLN zaakceptował porażkę i zawarł z nowym rządem porozumienia dotyczące zakończenia wojny domowej oraz reformy instytucji państwowych. Pozostał ponadto dominującą siłą polityczną i zachował dowództwo nad siłami zbrojnymi, dysponując przy tym siecią organizacji społecznych ogarniających cały kraj. Dzięki temu skutecznie kontrolował działania rządu Yiolety Barrios de Chamorro. Jej gabinet rychło utracił jednak swoją bazę polityczną wskutek podziałów w UNO. Wobec zablokowania przez FSLN reformy rolnej ponownie zaczęły organizować się w Nikaragui grupy zbrojne, przy użyciu przemocy dochodzące swych praw. Skupiały one z jednej strony dawnych contras, z drugiej zaś sandinistów. W klimacie chaosu i napiętej sytuacji wewnętrznej Nikaragua wróciła do stanu permanentnego kryzysu. Terroryzm polityczny, który był charakterystycznym elementem konfrontacji między rewolucyjną lewicą a zachowawczymi siłami zbrojnymi w Ameryce Środkowej, stał się głównym problemem politycznym i społecznym w Peru. W 1980 r. uaktywnił się Świetlisty Szlak (Sendero Luminoso) - lewacka organizacja terrorystyczna założona dziesięć lat wcześniej przez komunistycznych działaczy pod przewodnictwem Abimaela Guzmana Reynoso. Łącząc elementy mar-ksizmu-leninizmu, maoizmu oraz inkaskiej mistyki, senderyści podjęli działania zbrojne zmierzające do opanowania andyjskich terenów Peru, by następnie nękać zamachami mieszkańców Limy oraz innych miast kraju. Głównym źródłem finansowym Świetlistego Szlaku była uprawa koki. Senderyści kontrolowali największe w świecie uprawy tej narkotycznej rośliny w dolinie Górnej Huallagi. Ochraniali także transporty pasty kokainowej do laboratoriów wielkich kolumbijskich karteli narkotykowych. Kolejne rządy w Limie nie potrafiły przeciwdziałać fali tego terroryzmu. Dopiero prezydent Alberto Fujimori (polityk pochodzenia japońskiego), podjął zdecydowaną walkę z sen-derystami. W kwietniu 1992 r. dokonał zamachu stanu i przejął pełnię władzy pod hasłami walki z korupcją i terroryzmem. We wrześniu tego roku ujęty został Abimael Guzman, co obok skutecznej ofensywy armii 51 - Najnowsza historia świata 802 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte było najcięższym ciosem dla Świetlistego Szlaku. Trzon organizacji został rozbity. Fala terroryzmu opadła, jednakże Sendero Luminoso nie rezygnuje z prób powrotu do dawnej sytuacji. Produkcja i przemyt narkotyków stały się coraz poważniejszym problemem dla wielu państw Ameryki Łacińskiej. Stany Zjednoczone, główny rynek zbytu substancji odurzających, coraz mocniej naciskały na rządy Boliwii, Peru, Kolumbii i innych krajów, by skłonić je do zdecydowanych i skutecznych kroków przeciwdziałających ekspansji "narkobiznesu". Ośrodkiem przemysłu narkotykowego stały się zwłaszcza dwa kolumbijskie miasta: Medellm i Cali. Kartel z Medellm był w latach osiemdziesiątych największą w świecie organizacją zajmującą się przemytem kokainy do USA i Europy. W połowie dekady kontrolował on 80% kokainowego rynku w USA i 60% w Europie, a majątek szefa kartelu, Pablo Escobara, szacowano na 3 mld USD. Kartel z Medellm wciągnął do swych kokainowych interesów wielu polityków, a nawet przywódców państw. Wojskowy dyktator Panamy, Manuel Antonio Noriega, pomagał w transporcie narkotyków do USA oraz w praniu "narkodolarów" w panamskich bankach. W przemyt zaangażowane były również władze kubańskie. Kolejne rządy kolumbijskie wydawały wojnę kokainowym gangom. Mimo wielu niepowodzeń i manewrów politycznych walka ta przynosiła efekty. Po zastrzeleniu jednego z bossów kartelu, Gonzalo Rodngueza Gachy, oraz aresztowaniu braci Ochoa, kartel stracił także swego szefa, Pablo Escobara, który zginął od kuł agentów specjalnych 2 grudnia 1993 r. Kartel z Medellih nie jest jedynym i już nawet nie największym gangiem narkotykowym w Ameryce Łacińskiej. Niepowodzenia Medellm bezwzględnie wykorzystywał kartel z Cali. Na początku obecnej dekady kontrolował już 70% kokainy dostarczanej do USA i 90% rozprowadzanej na rynkach Europy. Po ujawnieniu w sierpniu 1994 r. faktu finansowania kampanii wyborczej prezydenta Kolumbii, Emesto Sampera, przez członków kartelu z Cali, rząd pod naciskiem opinii publicznej wydał zdecydowaną wojnę kartelowi. W ciągu kilku miesięcy 1995 r. aresztowano całą kierowniczą grupę tej organizacji. Zwalczanie narkotyków było jednym z głównych motywów podjęcia przez Stany Zjednoczone działań przeciwko wojskowej dyk- Ameryka Łacińska 1980-1995: stracona dekada i dekada nadziel 803 taturze Manuela Antonio Noriegi w Panamie. W lutym 1988 r. Wielka Ława Przysięgłych w Miami oskarżyła Noriegę o udział w przemycie narkotyków do USA. W Panamie narastał konflikt między dowództwem Panamskich Sił Obrony, na których czele stał Nońega, a organizacjami i partiami opozycyjnymi. Stany Zjednoczone powstrzymywały się przed podjęciem zdecydowanych kroków, zwłaszcza gdy okazało się, że sankcje ekonomiczne wobec Panamy godziły w interesy przeciwników reżimu. W maju 1989 r. Noriega unieważnił wyniki wyborów powszechnych. W październiku 1989 r. wybuchła rebelia wojskowa. Grupa wojskowych aresztowała generała Noriegę i zamierzała przekazać go władzom amerykańskim. Wskutek niezdecydowania USA rebelia została zdławiona przez siły lojalne wobec dyktatora. Jednak naciski na prezydenta Busha, pochodzące zarówno z Panamy, jak i z USA, skłoniły go do zdecydowanych posunięć. 20 grudnia 1989 r. 24-tysięczna armia USA wkroczyła do Panamy. W ciągu dwóch tygodni Amerykanie opanowali terytorium kraju, pochwycili generała Noriegę i ustanowili nowy proamerykański rząd. Noriega stanął przed sądem w Miami i w lipcu 1992 r. skazany został na 40 lat więzienia za udział w handlu narkotykami. Obok narkobiznesu groźnym zjawiskiem, które dotknęło nowe, demokratyczne rządy, była korupcja. Korupcja w Ameryce Łacińskiej związana jest z silnie zakorzenioną w tradycji politycznej regionu postawą, traktującą państwo i sprawowaną władzę jako źródło osobistych korzyści i przywilejów. W rezultacie kwestionowana jest skuteczność prawno-instytucjonalnych mechanizmów politycznych. W latach dziewięćdziesiątych opinia publiczna dowiedziała się, w jakim stopniu korupcja zagnieździła się wśród polityków najwyższego szczebla. We wrześniu 1992 r. parlament brazylijski odwołał z urzędu prezydenta kraju Femando Collora de Mello pod zarzutem korupcji i malwersacji. W maju 1993 r. w stan oskarżenia pod podobnym zarzutem postawiono prezydenta Wenezueli Carlosa Andresa Pereza. Były populistyczny prezydent Peru (1985-1990), Alan Garcia Perez, został oskarżony o korupcję oraz przyjmowanie pieniędzy pochodzących z przemytu narkotyków. Podobne zarzuty kierowane są pod adresem prezydenta Kolumbii, Ernesto Sampera, oraz byłego prezydenta Boliwii, Luisa Garcii Mezy, któremu grozi kara 30 lat więzienia. Długoletni (od 51. c 804 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte l dziewięćdziesiąte 1954 r.) dyktator Paragwaju, Alfredo Stroessner, obalony przez wojskowych w 1989 r., wiedzie spokojne życie w swej hacjendzie w Brazylii, ale wielu polityków latynoamerykańskich oskarża go o kierowanie tzw. "operacją Kondor", obejmującą przemyt na gigantyczną skalę narkotyków, samochodów, używek i sprzętu elektronicznego. Przykłady można mnożyć, schodząc na coraz niższe szczeble władzy. Roi się tam od lokalnych polityków uwikłanych w mafijne powiązania, przyjmujących gratyfikacje w zamian za tolerowanie lub ułatwianie nielegalnych operacji. Lata osiemdziesiąte kojarzone są także z tzw. kryzysem zadłużenia. W sierpniu 1982 r. Meksyk ogłosił trzymiesięczne moratorium na spłatę bieżących należności z tytułu samej obsługi zadłużenia, sięgających 10 mld USD. Decyzja ta zapoczątkowała kryzys i wprawiła w panikę wierzycieli, zwłaszcza banki komercyjne. Na dorocznym posiedzeniu Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego w Toronto (wrzesień 1982 r.) zdano sobie sprawę z braku konkretnego, rzeczowego i konstruktywnego programu umożliwiającego rozwiązanie problemu zadłużenia. W połowie lat siedemdziesiątych dostęp do pożyczek i kredytów był łatwy, oprocentowanie zaś niskie. Z okazji tej skorzystały m.in. Meksyk i Wenezuela (a więc wielcy producenci i eksporterzy ropy naftowej), a także Brazylia, Argentyna, Chile, Kolumbia. Kiedy jednak administracja Reagana w 1981 r. wprowadziła twardą politykę finansową i kredytową, a realna stopa procentowa podskoczyła gwałtownie, oznaczało to równie gwałtowny wzrost wartości długów oraz ciężaru ich obsługi. W rezultacie zadłużenie zagraniczne Brazylii wzrosło z 52 mld USD w 1978 r. do 85 mld w 1982 i 123,9 mld w 1987 r.; Meksyku, analogicznie, z 35,7 mld do 86 mld i 109,3 mld; Argentyny z 13,3 mld do 43,6 mld i 58,4 mld; Wenezueli z 16,5 mld do 31,9 mld i 32,5 mld. Ciężar spłaty odsetek był zbyt duży dla niektórych krajów. Z tego względu, począwszy od moratorium meksykańskiego w 1982 r., podobne kroki podejmowały rządy Meksyku, Brazylii, Argentyny. Radykalne działania podjął także peruwiański prezydent Alan Garcia Perez, który w 1985 r. zdecydował się na ograniczenie obsługi długu do 10% wartości eksportu. Wierzyciele nalegali, by kraje zadłużone podjęły drastyczne środki w celu uzdrowienia finansów i prowadziły politykę oszczędności, Ameryka Łacińska 1980-1995: stracona dekada i dekada nadziei 805 gwarantującą pozyskanie nowych środków. Doraźne jednak działania nie zdołały zapobiec pogłębianiu się kryzysu i pętla zadłużenia zaciskała się coraz mocniej mimo ogromnych wysiłków i kosztów, które płaciły społeczeństwa i rządy obciążonych państw. Wierzyciele podjęli się wobec tego restrukturyzacji długów. 8 października 1985 r. sekretarz skarbu USA James Baker przedstawił propozycje "stabilizacji strukturalnej i wzrostu" dla 15 najbardziej zadłużonych krajów świata. Większość z nich położona była w Ameryce Łacińskiej. Plan miał rozwiązać problem płynności finansowej przez udzielenie dłużnikom nowych kredytów, na które przeznaczono 29 mld USD - pod warunkiem wprowadzenia programów Międzynarodowego Funduszu Walutowego opracowanych dla zainteresowanych krajów oraz uzyskania przez nie korzystnego bilansu handlowego. Kontynuacją planu Bakera były propozycje sekretarza skarbu w administracji Busha, Nicholasa Brady, z 10 marca 1989 r. Nowy plan zakładał przeznaczenie 30 mld USD na wykup długów i konwersję części zadłużenia na bony. Ponadto przewidywał dalszą restrukturyzację zadłużenia. Z możliwości tych skorzystali najwięksi latynoamerykańscy dłużnicy, głównie Meksyk, Argentyna, Chile, Peru. Dzięki temu kraje te odzyskały płynność obsługi zadłużenia i wiarygodność wśród inwestorów, co przyczyniło się do ich dynamicznego rozwoju. Na początku lat dziewięćdziesiątych ponownie pojawiły się inicjatywy zmierzające do integracji gospodarczej Ameryki Łacińskiej. Istniejące ugrupowania regionalne, takie jak Grupa Andyjska, Wspólny Rynek Środkowoamerykański czy Wspólnota Karaibska, zawarły nowe porozumienia o liberalizacji handlu wzajemnego, znoszeniu ceł oraz utworzeniu wspólnego rynku. Największe postępy w tym zakresie uczyniły cztery kraje "południowego stożka": Argentyna, Brazylia, Urugwaj i Paragwaj. Na mocy ich porozumienia z Asunción (29 marca 1991 r.) w styczniu 1995 r. wszedł w życie Wspólny Rynek Południa (MERCOSUR). Chęć akcesu do tej organizacji zgłosiło też Chile. Meksyk w styczniu 1994 r. stał się członkiem Północnoamerykańskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (NAFTA), obejmującego Stany Zjednoczone i Kanadę. W dalekosiężnej perspektywie NAFTA zamierza stopniowo poszerzać się o kolejne kraje półkuli zachodniej i utworzyć największy w świecie wspólny rynek. 5. Problemy Afryki p os t kolonialne j Koniec panowania Portugalczyków nie przyniósł pokoju i poprawy położenia mieszkańców byłych ich kolonii w Afryce. W Angoli 31 stycznia 1975 r. rządy objął sojusz MPLA, FNLA i UNITA. Już jednak w lipcu załamał się on i wybuchła wojna domowa. Z ogarniętego walkami kraju ewakuowano 300 tysięcy Portugalczyków (w tym wszystkich fachowców), w związku z czym kraj pogrążył się w chaosie. Początkowo zdecydowaną przewagę osiągnęła MPLA, która proklamowała powstanie Ludowej Republiki Angoli na czele z Agostinho Neto jako prezydentem. Organizacja ta od pierwszych dni niepodległości korzystała z wielkich dostaw broni z ZSRR oraz z pomocy oddziałów kubańskich, których liczebność pod koniec 1975 r. osiągnęła co najmniej 15 tysięcy. W Angoli walczyło ponadto około tysiąca radzieckich wojskowych. FNLA i UNITA znalazły poparcie w USA i, przede wszystkim, w RPA; okazało się ono jednak za słabe. W toku walk FNLA uległa zniszczeniu, a UNITA przetrwała jedynie dzięki osłonie sił powietrznych RPA na południowo-wschodnich peryferiach Angoli. Gdy - zwłaszcza po objęciu prezydentury Stanów Zjednoczonych przez Reagana - ugrupowanie to otrzymało efektywniejszą pomoc wojskową z USA, okazało się, że komuniści nie tylko nie potrafią go zniszczyć, ale nawet muszą wycofać się z niektórych rejonów Angoli. Na przełomie 1987 i 1988 r. MPLA, wspierana przez kilkanaście tysięcy Kubańczyków, ponownie zaatakowała bazy UNITA. Po bardzo ciężkich walkach szala zwycięstwa zaczęła przechylać Problemy Afryki postkolonialnej 807 się na stronę MPLA. Wtedy jednak Rosjanie, których wojna domowa w Angoli kosztowała ponad miliard dolarów rocznie, wycofali swoje poparcie dla MPLA i uchylili się od ryzyka związanego z bardzo już wtedy prawdopodobnym starciem armii Kuby i Republiki Południowej Afryki. W związku z powstałą sytuacją 13 grudnia 1988 r. Fidel Castro zapowiedział ewakuację swych wojsk z Angoli. Ostatni ich kontyngent wyjechał w maju 1991 r., na krótko przed podpisaniem w Lizbonie wynegocjowanego z pomocą USA i ZSRR układu pokojowego między prezydentem Jose Eduardo dos Santosem a przywódcą UNITA Jona-sem Savimbi (31 maja 1991 r.). Jednym z najważniejszych postanowień układu było rozpisanie wyborów parlamentarnych i prezydenckich pod nadzorem ONZ. Odbyły się one we wrześniu 1992 r. i przyniosły dość nieoczekiwane zwycięstwo MPLA. Savimbi nie uznał ich rezultatów i wojna domowa rozpoczęła się na nowo. Nie mniej tragicznie potoczyły się dzieje Mozambiku, który 25 czerwca 1975 r. uzyskał niepodległość jako Ludowa Republika Mozambiku. Z chwilą utworzenia rządu przez dogmatycznego marksistę Samorę Machela z kraju wyjechało ponad 160 tysięcy Portugal-czyków, co doprowadziło do załamania służb publicznych, upadku przedsiębiorstw i plantacji. Chaosu dopełniła nacjonalizacja przemysłu, kolektywizacja i represje polityczne. Wkrótce Mozambik, który od swych radzieckich, kubańskich i NRD-owskich sojuszników otrzymał praktycznie tylko broń, dotknęła klęska głodu. W 1976 r. do walki z FRELIMO przystąpił Narodowy Ruch Oporu Mozambiku (RENAMO) pozostający pod opieką i nadzorem tajnej policji rodezyjskiej, a następnie południowoafrykańskiej. RENAMO, uważany za szczególnie okrutnego przeciwnika, uderzał w gospodarkę, transport i obiekty publiczne Mozambiku, a także w liczne na terenie tego kraju bazy ZANU i ANC. Wskutek dywersji RENAMO i sankcji gospodarczych RPA (m.in. zakaz zatrudniania mozambickich górników) Mozambik zmuszony został w 1984 r. do zawarcia porozumienia z Południową Afryką, na mocy którego zamknął na swym terenie bazy ANC, a RPA zaprzestała bezpośredniej pomocy na rzecz RENAMO. Wobec kompletnej ruiny Mozambiku rząd tego kraju stopniowo odsuwał się od marksizmu. Odwrót ten uległ przyspieszeniu, gdy po śmierci Samory Machela, w katastrofie lotniczej w 1986 r., 808 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte do władzy doszedł Joaquim Alberto Chissanó. Po tej zmianie nastroje i stosunki polityczne uległy tak wielkiemu przeobrażeniu, że od 1988 r. wojska RPA wzięły na siebie ochronę wielkiej elektrowni wodnej w Mozambiku przeciw partyzantom RENAMO, a organizacja ta wystąpiła z inicjatywą rozmów pokojowych, które uwieńczone zostały podpisaniem układu pokojowego (4 października 1992 r. w Rzymie) oraz odbytymi w dwa lata później wyborami pod nadzorem ONZ. Zakończyły się one umiarkowanym sukcesem FRELIMO. W środowiskach, które określały się chętnie jako postępowe, uważano powszechnie, że Afryka wolna od kolonializmu przeżyje epokę szybkiego rozwoju społecznego i gospodarczego. Były to jednak złudne nadzieje. Jak podał Międzynarodowy Fundusz Walutowy, dochód narodowy na głowę w Afryce był w 1993 r. niższy niż w 1970 r. U progu niepodległości - pod wpływem rozpowszechnionych marksistowskich koncepcji rozwoju gospodarczego - w krajach Czarnej Afryki zakładano, że dzięki forsownemu uprzemysłowieniu uniezależnią się one od dawnych metropolii i włączą na zasadach partnerskich do światowej wymiany gospodarczej. Środki do industrializacji czerpano z pożyczek zagranicznych i w coraz większym stopniu z ekstensywnej eksploatacji rolnictwa. Rządy Kwame Nkrumaha w Ghanie były typowym przykładem tego rodzaju polityki. Prestiżowe i nieproduktywne inwestycje dwóch pięciolatek (np. zapora na rzece Volta) zrujnowały gospodarkę tego względnie zasobnego kraju, a dyktatura posługująca się frazeologią socjalistyczną zdemoralizowała młode kadry państwa. W 1966 r. Nkrumah obalony został przez armię, niechętną zbliżeniu z ZSRR, a Ghana na ponad piętnaście lat popadła w stan politycznego i gospodarczego chaosu. Źródłem ogromnych problemów okazały się także konflikty etniczne. Dochodziło do nich łatwo, gdyż granice państwowe większości krajów afrykańskich (dawne granice kolonii) wyznaczono bez troski o rzeczywiste podziały etniczne i religijne. Do olbrzymich wstrząsów na tym tle doszło w naj ludniej szym i najzamożniejszym państwie Czarnej Afryki, Nigerii. W kraju tym w 1966 r., po trzech kolejnych przewrotach (od 1962 r.), powstał rząd pułkownika - następnie generała - Yakubu Gowona, popierany przez plemiona (grupy Problemy Afryki postkolonialnej 809 etniczne) Fulani, Hausa i Joruba. W odpowiedzi na to zamieszkany przez plemię łbo wschodni region Nigerii ogłosił niepodległość. Nowe państwo, Biafra, kierowane przez pułkownika Odumegwu Ojukwu, uznane zostało przez kilka krajów afrykańskich i korzystało z pomocy militarnej Francji i Portugalii. Strona rządowa wspierana była przez ZSRR, USA i Wielką Brytanię. Biafra broniła się aż do stycznia 1970 r. Jak się uważa, generał Gowon uczynił wiele, aby po zwycięstwie nie dopuścić do rzezi łbo, niemniej straty tego plemienia w toku trzech lat wojny oceniane są na milion zabitych. Po pokonaniu sece-sjonistów Nigeria osiągnęła pewną stabilizację i korzystając z dochodów, jakie dają złoża ropy naftowej, odnotowała umiarkowany wzrost gospodarczy; jednak długotrwała dyktatura wojskowa okazała się na dłuższą metę czynnikiem wybitnie hamującym dalszy rozwój kraju. W 1993 r. w Nigerii podjęto charakterystyczną dla naszej epoki próbę demokratyzacji. W wyborach prezydenckich (12 czerwca 1993 r.) zwyciężył socjaldemokrata Moshood Abiola, polityk reprezentujący głównie południową, zasobniejszą część kraju, z czym nie pogodziły się rządzące do tej pory kręgi generalicji mające swą bazę polityczną w zacofanej gospodarczo i społecznie północnej części Nigerii. Już w listopadzie 1993 r. armia usunęła przejściowy rząd i uniemożliwiła Abioli objęcie urzędu. Nowy dyktator generał Sani Abacha natrafił jednak na silny, nowocześnie zorganizowany polityczny opór dużej części społeczeństwa, co - pomimo niesłychanej brutalności reżimu - pozwala mieć nadzieję na nieodległą rekonstrukcję demokratycznych stosunków. Tragicznym przykładem niszczących konfliktów etnicznych jest wojna domowa pomiędzy plemionami Hutu (85%) i Tutsi (14% ludności), jaka na naszych oczach toczy się w Ruandzie. Zapoczątkował ją zamach w dniu 6 kwietnia 1994 r., w którym zginął prezydent kraju Juvenal Habyarimana. Był to sygnał do rozpoczęcia straszliwych mordów wśród wrogich plemion. W ciągu kilku dni w małej Rwandzie zapanował stan całkowitej anarchii, a milionowe rzesze ludności rzuciły się do ucieczki za granicę. Katastrofa, do jakiej doszło w Rwandzie, zmusiła zrazu bardzo niechętne rządy zachodnie do ograniczonej interwencji zbrojnej celem stworzenia strefy humanitarnej, w której ludność mogła schronić się przed watahami morderców. 810 Wobee, nowego lądu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte Skuteczność działań społeczności międzynarodowej była bardzo ograniczona i w następstwie wojny domowej w Rwandzie doszło do zdestabilizowania sąsiednich państw Burundi i Zairu. Polityka brutalnego wyzysku rolników afrykańskich (sztucznie niskie ceny kontyngentowe dostarczanej żywności, obowiązkowe uprawy roślin eksportowych, czyli tzw. cash crops, niekiedy próby kolektywizacji) doprowadziła w wielu krajach tego kontynentu do naruszenia podstaw własnej produkcji żywnościowej. Niedoinwes-towane i funkcjonujące w nad wyraz kruchych systemach ekologicznych rolnictwo nie było w stanie zaspokoić potrzeb, wzrastających gwałtownie wraz z charakterystycznym dla XX wieku dynamicznym wzrostem demograficznym Afryki. W 1960 r. ludność tego kontynentu wynosiła około 279 min, a w 1990 r. już 642 min. Od 1970 r. statystyki wykazywały spadek produkcji podstawowych produktów żywnościowych w Afryce na głowę ludności - dotkliwy zwłaszcza w Afryce Wschodniej. Te niepokojące trendy nabrały szczególnego znaczenia po 1975 r., kiedy to wskutek trwałego i szybkiego załamania się cen na surowce produkt społeczny brutto liczony na głowę mieszkańca Afryki na południe od Sahary przestał wzrastać, a następnie zaczął spadać. Błędne inwestycje, nieodzowny zakup żywności, a także zbrojenia i korupcja doprowadziły do powstania olbrzymiego i niespłacalnego zadłużenia, które dodatkowo ogranicza pole manewru gospodarczego większości krajów Czarnej Afryki. Kryzys zaczął przybierać katastrofalne rozmiary, gdy działalność człowieka zaburzyła - jak się wydaje - równowagę ekologiczną kontynentu. Przejawem tego stało się rozszerzanie obszarów pustynnych i półpustynnych (czyli kurczenie obszarów nadających się do zamieszkania i uprawy) w wielu regionach Afryki, obejmujących nie tylko Etiopię, Sudan, Somalię i pas krajów na południe od Sahary, lecz również Kenię, a ponadto RPA, Botswanę, część Angoli, Zambii i Zimbabwe. Uważa się, że kryzys ten jest przysłowiową bombą zegarową, która wkrótce eksploduje. Jak do tej pory nie przedstawiono jednak realistycznych koncepcji ratunkowych. Inną ważną przyczyną sprawiającą, że sytuacja społeczeństw Czarnej Afryki budzi tak wiele obaw, są rozpowszechniające się Problemy Afryki postkolonialnej 811 autorytarne formy rządów. Zjawisko to początkowo spotykało się z powszechnym zrozumieniem, gdyż uważano, że systemy monopar-tyjne i inne tzw. dyktatury rozwojowe stwarzają najlepsze warunki do przezwyciężenia dokuczliwych problemów etnicznych, religijnych i socjalnych kontynentu i w następstwie przyczynią się do szybkiego wzrostu gospodarczego i postępu cywilizacyjnego. Jednym z najwybitniejszych rzeczników takiego właśnie postrzegania sytuacji był prezydent Tanzanii w latach 1964-1985 i przywódca powstałej w 1977 r. z połączenia Afrykańskiego Narodowego Związku Tanganiki (TANU) i zanzibarskiej Partii Afroszyrazyjskiej, Partii Rewolucyjnej (CCM), Julius Kambarage Nyerere. Sformułował on program tzw. socjalizmu Ujamaa (w jeż. swahili - "jak jedna rodzina"), którego jądrem był wcielony w życie (w dużym stopniu pod przymusem) plan pełnej kolektywizacji ziemi i narzędzi oraz tworzenia nowych osad (komun) wiejskich. Pomimo że Tanzania jest krajem stosunkowo zasobnym w surowce kopalne, mającym zarazem dobre - jak na warunki afrykańskie - możliwości rozwoju rolnictwa, po 1980 r. nastąpiła tam stagnacja gospodarcza, przy przyroście naturalnym wynoszącym 3%. To, co nie udało się Juliusowi Nyerere, który był przywódcą cieszącym się sporym uznaniem i autorytetem, nie mogło powieść się dyktatorom mniejszego formatu. Między pogarszającą się sytuacją gospodarczą i życiem politycznym krajów afrykańskich istnieje bowiem sprzężenie zwrotne. Afryka do końca lat osiemdziesiątych przeżyła około siedemdziesiąt zbrojnych zamachów stanu - stały się one bowiem jedyną metodą wymiany elit politycznych. Na terenie Czarnej Afryki wybuchło w tym czasie nie mniej niż piętnaście większych wojen domowych i kilka zbrojnych konfliktów międzynarodowych. Poziom kultury politycznej - jak ją pojmują Europejczycy - był tak niski, że opinia światowa godziła się z czasem na autorytarne formy rządów na tym kontynencie, o ile tylko nie dopuszczały one do nadmiernych represji i wykazywały elementarną kompetencję w rządzeniu krajem. Ciekawym przykładem takich relacji i postrzegania rządów była dyktatura Hastingsa Kamuzu Banda w Malawi. Polityk ten był prezydentem kraju od 1966 r., w 1971 r. ogłosił się prezydentem dożywotnim, był też ponadto przywódcą Partii Kongresowej Malawi, premierem i ministrem kilku resortów, w tym 812 Wotieć nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte rolnictwa, i używał określenia Ngwazi - zbawca. Banda, aczkolwiek utrzymywał się u władzy metodami policyjnymi i okradał państwo, z konsekwencją prowadził nietypową (w warunkach afrykańskich) politykę popierania gospodarki wolnorynkowej przy zachowaniu prymatu rolnictwa. Ingerencja państwa w gospodarkę ograniczona była do polityki podatkowej i inwestowania w rozwój infrastruktury. Wydatki na wojsko były niskie (ok. 5% budżetu). Dzięki temu Malawi stało się eksporterem żywności, osiągnęło znaczący i trwały wzrost gospodarczy (pomimo olbrzymich problemów spowodowanych załamaniem ekonomicznym sąsiedniego Mozambiku), zaczęło przyciągać poważnych inwestorów zagranicznych, czemu sprzyjała prozachodnia, antykomunistyczna polityka rządu, a także współpraca z Rodezją i RPA; ceną za to była jednak izolacja kraju w Czarnej Afryce. W lecie 1994 r. dzięki wysiłkom opozycji i naciskom z zagranicy rządy dziewięćdziesięcioletniego Bandy dobiegły końca. Przegrał on wybory prezydenckie, jego następcą został Bakili Muluzi, reprezentant Zjednoczonego Frontu Demokratycznego. W ciągu lat osiemdziesiątych upowszechniło się przekonanie, że dyktatury rozwojowe nie są instrumentem zdolnym wydobyć kraje afrykańskie (ani żadne inne) z pogłębiającego się kryzysu. Jak się wydaje, środowiska, które do tej pory wspierały dyktatury (armia, biurokracja, poszczególne elity plemienne), uznały, że brzemię władzy w warunkach nadciągającego kryzysu społeczeństw Czarnej Afryki, mającego wymiar strukturalny, jest dla nich zbyt wielkie. Gdy ponadto na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych upadł komunizm jako potęga światowa oraz jasne się stało, iż apartheid został pokonany, a jego likwidacja jest tylko kwestią czasu, przez Czarną Afrykę przetoczyła się fala pierwszych przemian demokratycznych. W latach 1991-1994 co najmniej dwanaście krajów przeprowadziło wolne (lub prawie wolne) wybory powszechne. Tak powstały parlamenty, w których reprezentowanych jest wiele partii politycznych. Wprawdzie wymiana dyktatorskich elit rządzących wciąż jest jeszcze sprawą nad wyraz trudną, to jednak w krajach tych utrwala się instytucja legalnej opozycji. Fakt ten ma znaczny wpływ na sprawę przestrzegania praw człowieka i zwalczanie korupcji rządowej. Przemianom z reguły towarzyszy prorynkowa ewolucja życia gospodar- Problemy Afryki postkolonialnej 813 czego. Na trudną drogę pluralizmu w polityce wstąpiły nawet niektóre kraje najbardziej zagrożone w tym względzie, jak Mali, Niger, Republika Środkowoafrykańska, Gwinea i Benin, Malawi. Niestety, wielkie, potencjalnie najzamożniejsze kraje afrykańskie nadal borykają się z przekleństwem rządów autorytarnych, które utrzymują się wciąż jeszcze w Zairze, Nigerii, Ghanie, Tanzanii, Zimbabwe i Senegalu. Kryzys w Rogu Afryki W latach siedemdziesiątych w krajach tzw. Rogu Afryki doszło do katastrofy politycznej i ekonomicznej, będącej pochodną kryzysu Etiopii. Główna jego przyczyna kryła się w wewnętrznej polityce wiekowego cesarza Hajle Sellasje I, który powstrzymując wszelkie tendencje modernizacyjne, doprowadził państwo do kompletnego rozkładu. Coraz oczywistsza bezsilność Addis Abeby sprowokowała potężne ruchy odśrodkowe. Pierwszy ujawnił się w 1961 r. ruch niepodległościowy w Erytrei (w latach 1952-1962 terytorium powiernicze ONZ pod zarządem Etiopii, następnie jej prowincja), która w odróżnieniu od przeważnie chrześcijańskiej Etiopii, była zamieszkana przez muzułmanów. Dążenia separatystyczne popierał ZSRR, który przy ich pomocy zamierzał opanować afrykański brzeg Morza Czerwonego i strategiczną cieśninę Bab el-Mandeb. W tym samym czasie ujawnił się konflikt Etiopii z Somalią, która mając również poparcie radzieckie, wysunęła umotywowane względami etnicznymi roszczenia do etiopskiej, wschodniej prowincji Ogaden. Upokarzające klęski wojsk rządowych na terenie Erytrei doprowadziły do buntu w korpusie oficerskim i usunięcia cesarza w dniu 12 września 1974 r. W niecały rok później Hajle Sellasje zmarł (lub został zamordowany). Rządy Wojskowej Rady Administracyjnej były jednak niestabilne; do 1978 r. trwały w Addis Abebie krwawe walki o władzę, podczas których wymordowana została większa część starej i nowej elity. W toku walk na czoło nowego reżimu wysunął się pułkownik Mengistu Hajle Mariam. W maju 1977 r. zawarł on układ o przyjaźni z ZSRR i wprowadził w Etiopii dogmatyczne rządy naśladujące moskiewskie wzory. Rosjanie dokonali w ten sposób S14 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte "odwrócenia przymierzy", porzucając powstańców erytrejskich i So-malijczyków; Okres zamieszania w Addis Abebie wykorzystała sąsiednia Somalia, by latem 1977 r. zdobyć pustynną prowincję Ogaden. W tym samym czasie powstańcy erytrejscy, popierani teraz przez Sudan i Arabię Saudyjską, wyparli Etiopczyków ze swego terytorium. Również w prowincji Tigre ujawnił się nowy, prężny ruch secesjonistyczny. Walki prowadzone były na terenach dotkniętych lub bezpośrednio zagrożonych klęską głodu i pociągnęły za sobą olbrzymie straty. Władzę pułkownika Mengistu w Etiopii ocaliła interwencja 17 tysięcy żołnierzy kubańskich i dostawy broni z ZSRR. W lutym 1978 r. wojska etiopskie i kubańskie z wydatną pomocą radzieckiego lotnictwa transportowego wymanewrowały, a następnie unicestwiły armię soma-lijską. Do 1980 r. Addis Abeba odzyskała kontrolę nad prawie całym terytorium swego kraju, a secesjoniści z Erytrei i Tigre przeszli do partyzantki. Zakończenie najostrzejszej fazy konfliktu nie przyniosło ulgi ludności Etiopii. Reżim zaczął dokonywać forsownych "przeobrażeń rewolucyjnych", obejmujących nacjonalizację i kolektywizację, połączoną z zabójczymi przesiedleniami ludności wiejskiej. W tych warunkach susza panująca w połowie lat osiemdziesiątych w tej części Afryki wywołała w latach 1984-1985 (z nawrotami w r. 1987 i 1990) wielką klęskę głodu. Zmarło wówczas około miliona ludzi. Z pomocą głodującej ludności pospieszyła społeczność międzynarodowa, organizując jedną z największych akcji ratunkowych w tym stuleciu (objęła około 7 min ludzi). Dostawy żywności natrafiły jednak na rosnące przeszkody: najpierw ze strony władz etiopskich, a później również partyzantów, posługujących się nią jako bronią w wojnie domowej. Na przełomie 1987 i 1988 r. siły antyrządowe przeszły do kontrofensywy, odnosząc coraz większe sukcesy. Położenie reżimu stało $ię bez-. nadziejne, gdy we wrześniu 1989 r. kraj opuścili ostatni Kubańczycy, a ZSRR wstrzymał pomoc wojskową. Jednocześnie rozpoczęły się negocjacje pokojowe. Walki trwały jednak aż do maja 1991 r., kiedy to pułkownik Mengistu opuścił kraj (21 maja), a stolicę z przyzwolenia konferencji pokojowej w Londynie zajęły wojska prowincji Tigre (28 maja). Na czele tymczasowych władz Etiopii stanął przywódca tej Problemy Afryki postkolonialnej 815 prowincji, Meles Zenawi, który zapowiedział przeprowadzenie wyborów w 1993 r. oraz przyznanie Erytrei prawa do utworzenia niepodległego państwa, co nastąpiło 24 maja 1993 r. Klęska wojsk somalijskich w wojnie z Etiopią w latach 1977-1978 i porażki poniesione w początku lat osiemdziesiątych osłabiły pozycję rządzącego Somalią prezydenta Mohammeda Siada Barre. Przeciw jego sprawowanej żelazną ręką władzy, opierającej się na klanie Marehan, jako pierwszy wystąpił - wspierany przez Etiopię - klan Issak. W maju 1988 r. opozycja rozpoczęła powstanie antyrządowe, poparte przez inne klany somalijskie: Hawiye i Ogadeni. 27 stycznia 1991 r. zdobyta została stolica kraju Mogadiszu, a Siad Barre zbiegł. Po osiągnięciu sukcesu koalicja zwycięskich klanów rozpadła się i w listopadzie 1991 r., gdy doszło do konfliktów i walk między dwoma odłamami kontrolującego Mogadiszu klanu Hawiye (grupa nowego prezydenta Mohammeda Ali Mahdi i grupa Mohammeda Farah Aidida), wojna domowa ponownie ogarnęła kraj. Sytuacja w Somalii doprowadziła do ewakuacji wszystkich obcokrajowców i - z konieczności - wstrzymania pomocy humanitarnej. Nieuniknionym następstwem była klęska głodu. Wobec braku szans na przywrócenie pokoju i odbudowę państwa siłami somalijskimi, ONZ zdecydowała się w grudniu 1992 r. na interwencję sił międzynarodowych, głównie USA (ponad 20 tyś. żołnierzy). Wobec braku woli porozumienia między wrogimi klanami misja ta zakończyła się - o czym wspominaliśmy - fiaskiem. Przemiany w RPA. Kwestia Namibii Po stłumieniu pierwszej fali czynnego oporu ludności murzyńskiej, wywołanego masakrą w Sharpeville, w Republice Południowej Afryki przez kilkanaście lat panował względny spokój, działacze opozycyjni pozostawali na emigracji, akty dywersji, demonstracje zdarzały się sporadycznie. W tym czasie rząd południowoafrykański (w latach 1966-1978 premierem był Johannes B. Yorster) z wielką ostrożnością rozszerzał autonomię bantustanów, chcąc w ich obrębie zamknąć życie polityczne czarnej większości. Jednym z największych sukce- 816 Wobec nowego tadu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte sów tej polityki było powstanie w 1974 r. ruchu Inkatha z charyzmatycznym przywódcą Zulusów Gatsha Mangosuthu Buthelezi na czele, który przyciągnął większość swego plemienia (1,5 min członków w latach osiemdziesiątych), a jest ono najliczniejszą murzyńską grupą etniczną w RPA. Inkatha sformułowała program "lojalnej opozycji" wobec rządu RPA i wkrótce znalazła się w ostrym konflikcie z ANC. Okres pozornego spokoju zakończył się, gdy w bezpośrednim sąsiedztwie RPA pojawiły się wrogie wobec apartheidu państwa: Mozambik, Angola i kilka lat później Zimbabwe, przez co możliwe stało się przeniesienie baz ANC nad granicę południowoafrykańską i intensyfikacja ich działalności. Sygnałem do rozpoczęcia walk stały się strajki szkolne i demonstracje w Soweto. Podczas jednej z nich 16 czerwca 1976 r. policja zastrzeliła dwóch studentów. Na wieść o tym we wszystkich większych centrach RPA, poza kontrolowanym przez Inkathę Durbanem, wybuchły gwałtowne rozruchy. Stan wrzenia wśród czarnych mieszkańców RPA trwał do lutego 1978 r. Bilans wyniósł 571 zabitych czarnych i kolorowych oraz 5 białych. ANC zdobył sobie wówczas nową grupę zwolenników, a jego organizacja bojowa Umkhonto (Włócznia Narodu) potrafiła utrzymywać w RPA nie mniej niż pięciuset bojowników, przeprowadzających akty sabotażu i terroru indywidualnego w ramach programu "zbrojnej propagandy". Społeczność międzynarodowa zareagowała na nową falę przemocy w RPA, nakładając w 1977 r. embargo ONZ na handel z tym krajem. Odpowiedź RPA na zamieszki była zdecydowana, ale i elastyczna. Wewnątrz kraju liczne i doskonale wyposażone formacje policji, wojska (Sił Obronnych) i Sił Obywatelskich realizowały operacje antypowstańcze. Pretoria dążyła ponadto do pozyskania części choćby społeczności murzyńskiej, kierując swoje wysiłki w stronę konserwatywnych elit plemiennych. Pierwszym krokiem w tym kierunku było nadanie w latach 1976-1981 niepodległości czterem homelands (bantu-stanom): Transkei, Bophuthatswana, Yenda i Ciskei, czego jednak - oprócz RPA - nie uznało żadne państwo na świecie. Pretoria rozwinęła ponadto znaczną aktywność poza granicami państwa, ponieważ za najgroźniejszego przeciwnika na zewnątrz Problemy Afryki postkolonialncj 817 POŁUDNIE AFRYKI W LATACH 70. l 80. ---- GRANICA POŁUDNIOWO-AFRYKAŃSKIEGO OBSZARU OBRONNEGO [TT") "PAŃSTWA FRONTOWE", CZŁONKOWIE KOALICJI \ / /\ POLITYCZNO-WOJSKOWEJ SKIEROWANEJ PRZECIW RPA 2^> KIERUNKI DZIAŁAŃ ARMII RPA "~^ REJONY INTENSYWNYCH DZIAŁAŃ PARTYZANCKICH TERENY "AUTONOMICZNE" PRZEZNACZONE DLA LUDNOŚCI CZARNEJ (HOMELANDS) OIUl KWAZULU 1^] TRANSKEI --- CISKEI E^] VENDA ES BOPHUTATSWANA INNE R - RWANDA B-BURUNDI M - MALAWI S - SUAZI L -LESOTO N - NATAL T - TRANSWAL O - WOLNE PAŃSTWO ORANJE żródto: Pauł L. Moorcraft, African Nemesis. War and Reyotution in Southern Africa London1990 52 - Najnowsza historia świala 818 Wobec nowego lądu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte l dziewięćdziesiąte uznano marksistowskie reżimy południowej części kontynentu. Głównymi przejawami tej aktywności stało się wszechstronne wsparcie dla ruchów opozycyjnych i wojna gospodarcza, a ponadto - sporadycznie - bezpośrednie ataki południowoafrykańskich sił specjalnych. Innym przejawem tej strategii były dyskretne kontakty i współpraca z niekomuni stycznymi państwami murzyńskimi w sąsiedztwie RPA (Malawi, Zair). ; Skuteczność tej polityki była jednak krótkotrwała. Rosnąca izolacja polityczna i pogarszająca się sytuacja gospodarcza kraju, stopniowa brutalizacja życia wewnętrznego, a także pewne czynniki strukturalne, jak np. wielka różnica w przyroście naturalnym ludności białej i czarnej, wskazywały na nieuchronność zasadniczych reform politycznych w RPA. Pierwsze kroki w tym kierunku zrobił następca Yorstera na stanowisku premiera Pięter Willem Botha, od 1984 r. piastujący urząd prezydenta. Już na początku jego rządów zalegalizowano szereg społecznych organizacji czarnej ludności, z których najważniejszą były związki zawodowe (1981 r.). W latach 1982-1986 stopniowo zlikwidowano tzw. mały apartheid, to jest system szczegółowych regulacji z codziennego życia, które upokarzały czarnych. Zezwolono ponadto na wspólne członkostwo białych i czarnych w organizacjach politycznych oraz zniesiono zakaz utrzymywania kontaktów seksualnych i małżeństw między przedstawicielami różnych ras. W mocy pozostał natomiast zakaz zamieszkiwania kolorowych w rejonach przeznaczonych dla białych. W 1983 r. rząd Bothy poddał pod referendum białych projekt konstytucji przewidującej utworzenie odrębnych izb parlamentu dla kolorowych i Azjatów, bez uwzględnienia jednak jakichkolwiek politycznych koncesji dla czarnych. Za projektem opowiedziało się 66% głosujących. Nowa konstytucja odrzucona została przez ogół Murzynów z oburzeniem, a kolorowi i Azjaci potraktowali ją z największą nieufnością (80% zbojkotowało wybory w 1984 r.). 3 września 1984 r., w dniu, w którym weszła w życie nowa ustawa zasadnicza, w wielu miastach RPA wybuchły bardzo gwałtowne demonstracje. Fala zamieszek nie ustawała pomimo zaangażowania armii w ich uśmierzanie, w związku z czym w czerwcu 1985 r. Botha wprowadził w kraju stan wyjątkowy. Cechą charakterystyczną rozruchów lat osiemdziesiątych Problemy Afryki postkolonialneJ 819 była nie spotykana do tej pory brutalność walk i w związku z tym liczne ofiary. W latach 1984-1986 według oficjalnych danych zabitych zostało 2891 osób, w tym znikoma część białych. Nowym zjawiskiem były również gwałtowne starcia pomiędzy zantagonizowanymi ugrupowaniami murzyńskimi oraz samosądy nad faktycznymi i rzekomymi kolaborantami. Stronami walczącymi były tu głównie Inkatha i Zjednoczony Front Demokratyczny (UDF), powstała w 1983 r. masowa organizacja podlegająca kierownictwu ANC. Ich krwawe starcia nie ustały po wygaśnięciu rewolty pod koniec 1986 r. i trwają z krótkimi przerwami nadal. W okresie rozruchów lat 1984-1986 doszło do poważnego osłabienia ekonomicznej pozycji RPA. Do grona bardzo licznych krajów stosujących embargo gospodarcze wobec Pretorii dołączyły Wielka Brytania i USA. Gdy w szczytowym momencie niepokojów czołowe banki anglosaskie podały wiadomość o swym wycofaniu z RPA, zaczęła się ucieczka kapitałów, załamały ceny akcji południowoafrykańskich i kurs randa. Na przełomie 1986 i 1987 r. sytuacja uległa jednak pewnemu uspokojeniu, a nadciągające załamanie gospodarcze zostało powstrzymane. Do wzmocnienia pozycji rządu przyczyniły się poważne sukcesy wyborcze skrajnie prawicowej Partii Konserwatywnej (1988 r.), dzięki którym ANC uświadomił sobie, iż polityka Bothy nie jest najgorszym z możliwych rozwiązań. W 1989 r. chory i rozgoryczony Botha opuścił jednak wszystkie piastowane przez siebie urzędy. Jego miejsce zajął mający opinię zaprzysięgłego konserwatysty Frederik Willem de Klerk. Tymczasem w lutym 1990 r., kierując się racją stanu państwa, doprowadził on do legalizacji organizacji zwalczających apartheid włącznie z ANC i do uwolnienia Nelsona Mandeli, który spędził w więzieniu 29 lat. W czerwcu 1991 r. Pretoria zniosła ostatnie ustawy, na których opierał się system apartheidu. Zlikwidowano rozgraniczenie osadnictwa białych i czarnych oraz rejestrację rasy każdego mieszkańca kraju. Po długotrwałych negocjacjach przy "okrągłym stole" uzgodniono przeprowadzenie wyborów powszechnych wedle zasady one mań, one wte (jeden człowiek, jeden głos), czego domagali się politycy ANC. Mandela i de Klerk, którzy byli głównymi twórcami porozumienia, otrzymali Pokojową Nagrodę Nobla za 1993 r. 52* 820 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte Owo historyczne głosowanie odbyło się w dniach od 26 do 28 kwietnia 1994 r. i przyniosło następujące wyniki: ANC uzyskał 62,6%, Inkhata Freedom Party (Partia Wolności Inkatha) 10,5% głosów. Na największą partię białych National Party (Partia Narodowa) głosowało 20,4%, a skrajnie prawicowy Yryheitdsfront - Freedom Front (Front Wolności) zaledwie 2,2% wyborców. Do parlamentu weszły ponadto trzy partie, z których każda uzyskała mniej niż 2%. 9 maja 1994 r. Nelson Mandela wybrany został prezydentem kraju, jego pierwszym zastępcą został Thabo Mbeki (ANC), a drugim Frederik Willem de Klerk. Rząd utworzony na mocy tymczasowej konstytucji, która ma obowiązywać do 1999 r., składa się z przedstawicieli wszystkich partii, które zdobyły więcej niż 5% głosów. Opinia międzynarodowa pokojową zmianę ustroju w RPA przyjęła z entuzjazmem. Uchylone zostały wszelkie sankcje ze strony organizacji międzynarodowych, a RPA powróciła do brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Przemiany w RPA przyniosły niepodległość Namibii, która była ostatnim zależnym krajem Afryki kontynentalnej. Ta dawna posiadłość niemiecka, nosząca do 1967 r. nazwę Afryka Południowo-Zachodnia (SWA), przekazana została w 1920 r. przez Ligę Narodów pod zarząd Unii Południowej Afryki. W 1947 r. Unia odmówiła poddania Namibii pod władzę ONZ i - pomimo rezolucji Zgromadzenia Ogólnego, Rady Bezpieczeństwa i wyroku Międzynarodowego Trybunału w Hadze, a nawet zawieszenia członkostwa w ONZ (1973 r.) - administrowała tym krajem do 1989 r. Głównym powodem były tu zapewne zyski pochodzące z eksploatacji namibijskich złóż surowców strategicznych (beryl, wanad, lit, uran i diamenty). W 1960 r. ruch oporu przeciw rządom Unii Południowoafrykańskiej zainicjowała marksistowska Organizacja Ludu Afryki Południowo-Zachodniej (SWAPO) z Samem Nujoma na czele. Cieszyła się ona poparciem najliczniejszego plemienia Namibii, Ovambo. W 1966 r. SWAPO podjęła walkę zbrojną, która jednak dopiero po uzyskaniu wsparcia Angoli (i naturalnie Kubańczyków) nabrała w 1975 r. znacznego rozmachu. SWAPO nie była w stanie zagrozić panowaniu RPA w Namibii, ale utrzymywanie kontroli nad tym krajem okazało się bardzo kosztowne. Gdy więc radziecki odwrót z Afryki w 1988 r. stworzył szansę na osiągnięcie Problemy Afryk! posikolonialnej 821 pokoju opartego na realistycznych podstawach - RPA szybko podjęła negocjacje. Rozejm i plan wycofywania się RPA z Namibii podpisany został w sierpniu 1988 r. w Genewie. W następnym roku odbyły się w Namibii wybory, w których większość mandatów zdobyła SWAPO, niemniej trwałość systemu wielopartyjnego w tym kraju nie wydaje się zagrożona. 21 marca 1990 r. Namibia uzyskała pełną niepodległość. 6. Australia i Oceania Australia W r. 1983 do władzy ponownie doszli laburzyści. Mimo zainicjowania programu reform gospodarczych, lata dziewięćdziesiąte w Australii znamionowała recesja. Wzrosło zadłużenie państwa, zwiększyło się bezrobocie, nasiliła inflacja. Pojawiły się negatywne konsekwencje wysokiego udziału surowców mineralnych i produktów rolnych w ogólnej wartości eksportu, co w wyraźny sposób uzależniało gospodarkę Australii od koniunktury na rynkach światowych. Wszelkie wahnięcia (jak np. obniżenie popytu na wełnę) odbijały się niekorzystnie na ekonomice kraju. Rząd (do 1991 r. pod przewodnictwem Boba Hawke'a, następnie Paula Keatinga) prowadził zdecydowaną politykę antynuklearną. Wyraziła się ona zarówno w bezkompromisowej krytyce francuskich prób nuklearnych na atolu Mururoa w Polinezji Francuskiej jak i w dążeniu do uczynienia z Oceanu Spokojnego strefy wolnej od broni jądrowej. W 1985 r. w Rarotonga, stolicy Wysp Cooka, państwa Forum Południowego Pacyfiku przyjęły projekt układu o dezatomizacji całej tej strefy (wszedł w życie w 1986 r., chociaż USA i Francja odniosły się do niego negatywnie). Był to oczywisty sukces polityki zagranicznej Australii oraz przejaw wzrostu jej pozycji na arenie międzynarodowej, zwłaszcza w rejonie Azji Południ owo-Wschodniej. Wobec szybkiego kształtowania się regionalnych stref wolnego handlu w Ameryce Północnej i Europie Zachodniej Australia zaczęła Australia i Oceania 823 koncentrować się na rynku azjatyckim, gdzie jej produkty były konkurencyjne. W 1989 r. na konferencji w Canberze z australijskiej inicjatywy powołano Radę Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku (APEC), jako forum dyskusyjne w sprawach współpracy w zakresie handlu, bankowości, inwestycji eto. W 1995 r. Rada liczyła 18 członków. W latach dziewięćdziesiątych około 70% eksportu Australii trafiało już na rynki państw tej organizacji. W 1993 r. rząd laburzystowski opowiedział się za przekształceniem Australii do końca stulecia w republikę w ramach Commonwealthu, co oznacza zwolnienie królowej brytyjskiej Elżbiety II z funkcji nominalnej głowy państwa. Nowa Zelandia Znajdujący się w latach 1984-1990 u władzy rząd laburzystowski (premier David Lange, do 1989 r.) prowadził zdecydowaną politykę antynuklearną, podobnie jak laburzyści w Australii. Jeszcze w 1984 r. Nowa Zelandia wypowiedziała się przeciwko obecności broni jądrowej na swoim terytorium i ogłosiła zakaz wpływania do jej portów okrętów o napędzie nuklearnym lub wyposażonych w broń atomową. W USA krok ten oceniono jako sprzeczny ze statutem ANZUS. W rezultacie w 1986 r. zawieszono krnąbrną uczestniczkę w prawach członka paktu. W tym samym roku ratyfikowano w Wellington układ z Rarotonga w sprawie dezatomizacji południowego Pacyfiku oraz podpisano konwencję w sprawie ochrony zasobów naturalnych i środowiska w tym regionie (zakazywała ona m.in. zatapiania odpadów radioaktywnych). Narastająca krytyka francuskich doświadczeń nuklearnych na atolu Mururoa doprowadziła do długotrwałego kryzysu w stosunkach z Francją. Spowodowało go zatopienie w porcie Auckland w lipcu 1985 r. statku ekologicznej organizacji Greenpeace "Rainbow War-rior" (,,Tęczowy Wojownik") przez agentów francuskiego wywiadu. Konflikt pomiędzy Paryżem a Wellington, zapoczątkowany aresztowaniem i skazaniem na kary więzienia dwójki spośród uczestników zamachu zakończył się dopiero po trzech latach przekazaniem Francji obu funkcjonariuszy wywiadu. 824 Wobec nowego lądu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte Widoczna w latach osiemdziesiątych recesja została powstrzymana drogą radykalnej liberalizacji nowozelandzkiej gospodarki. Reformy objęły m.in. poważne ograniczenie świadczeń społecznych, reprywatyzację przedsiębiorstw państwowych (w tym m.in. kolei, portów, Bank of New Zealand), zniesienie układów zbiorowych pracy, reformę systemu podatkowego. Przezwyciężanie trudności, zapoczątkowane przez laburzystów, kontynuowała rządząca od 1990 r. Nowozelandzka Partia Narodowa. W ostatnich latach, podobnie jak w Australii, pojawiły się głosy wyrażające chęć przekształcenia Nowej Zelandii w republikę, przy zachowaniu dotychczasowego członkostwa w Commonwealth. Oceania Oceania jest tą częścią świata, w której najpóźniej rozpoczął się proces dekolonizacji. Po II wojnie światowej swoje posiadłości miały tu jeszcze Wielka Brytania, Francja, Stany Zjednoczone, Australia i Nowa Zelandia. Jako pierwsze niepodległość uzyskało Samoa Zachodnie (1962 r.), w latach następnych kolejno Nauru (1968 r.), Fidżi, Tonga (1970 r.), Papua-Nowa Gwinea (1975 r.). Wyspy Salomona, Tuvalu (1978 r.), Kiribati (1979 r.) i Yanuatu (1980 r.). Ostatnie - jak dotychczas - suwerenność otrzymały dawne posiadłości japońskie administrowane po 1945 r. przez USA z ramienia ONZ jako Powiernicze Wyspy Pacyfiku: w 1990 r. Federacja Mikronezji i Wyspy Marshalla, w 1994 r. Palau. W dalszym ciągu jednak istnieje tu jeszcze sporo terytoriów niesamodzielnych o łącznym obszarze około 25 tysięcy km2, z liczbą ludności przekraczającą 600 tysięcy. Większe znaczenie mają m.in. zamorskie terytoria Francji: Nowa Kaledonia i Polinezja Francuska, USA - Guam i Midway (z wielkimi bazami wojskowymi), Samoa Amerykańskie oraz stowarzyszone z Nową Zelandią Wyspy Cooka o znacznym stopniu wewnętrznej autonomii. Szczególna sytuacja istnieje na Nowej Kaledonii, gdzie rozwija się separatystyczny ruch Kanaków (około 45% ogółu ludności tubylczej) dążących do niepodległości wyspy. Większość państw Oceanii to kraje małe (siedem z nich ma obszar lądowy poniżej l tysiąca km2, zaludnienie sześciu nie przekracza Australia i Oceania 825 100 tysięcy mieszkańców), słabo rozwinięte gospodarczo, uzależnione od importu podstawowych surowców. Wiele z nich boryka się z poważnymi problemami. Skomplikowana sytuacja panuje w Fidźi, wstrząsanym napięciami między rdzenną ludnością melanezyjską (Fidźij-czycy) a potomkami Hindusów sprowadzanych tu przez brytyjskich kolonizatorów od końca XIX w. do pracy na plantacjach trzciny cukrowej (stanowią blisko połowę mieszkańców państwa), którzy czują się dyskryminowani politycznie i gospodarczo. Efekt cieplarniany i podnoszenie poziomu mórz zagraża istnieniu Kiribati, Tuvalu i Vanu-atu. Przed innego rodzaju zagrożeniem stoi Nauru. Intensywna eksploatacja złóż fosforytów zamieniła blisko 80% powierzchni kraju w kamienną pustynię. W obliczu poważnych trudności związanych ze skażeniami ekologicznymi, będącymi następstwem prób USA z bronią termojądrową na atolu Bikini i Eniwetok, stoją Wyspy Marshalla. Od szeregu lat trwa spór o należącą do Papui-Nowej Gwinei wyspę Bougainville, której mieszkańcy opowiadają się za niepodległością. Papua-Nowa Gwinea, dostrzegając walory strategiczne i gospodarcze wyspy (miedź), zastosowała rozwiązanie siłowe, wchodząc w konflikt z Wyspami Salomona, oskarżanymi o sprzyjanie separatystom (w 1992 r. doszło nawet do starć zbrojnych między tymi państwami). Papua-Nowa Gwinea stoi również przed innego rodzaju trudnościami. Zamieszkała przez wiele plemion znajdujących się na bardzo niskim szczeblu rozwoju, w większości analfabetów, cierpi na dotkliwy brak własnych fachowych kadr. Trudnym problemem jest integracja ludności posługującej się przeszło siedmiuset różnymi językami. Celem nawiązania ściślejszej współpracy w dziedzinie gospodarczej, społecznej i politycznej oraz stopniowej integracji ekonomicznej regionu państwa Oceanii powołały w 1971 r. Forum Południowego Pacyfiku, które z czasem skupiło w swych szeregach, jak już wspominaliśmy, piętnaście krajów. 7. ONZ w czasach detente i końca zimnej wojny Szczyt przewagi Lata siedemdziesiąte były szczytem bloku radzieckiego w ONZ przewagi bloku radzieckiego w ONZ. Jeśli w 1945 r. większość 51 jej założycieli miała ustrój parlamentarno-demokratyczny, to u progu 1975 r. rządy totalitarne lub dyktatorskie cechowały 119 z 144 członków Narodów Zjednoczonych. Członkowie Ligi Państw Arabskich i OJA, stanowiący trzon ruchu tzw. państw niezaangażowanych (skupiającego wbrew nazwie także najbliższych sojuszników Kremla, jak Kuba), podzielali poglądy ZSRR, jak się szacuje, w 84% głosowań przeprowadzonych podczas tej dekady w Zgromadzeniu Ogólnym. Wytworzona w ten sposób większość koncentrowała swą działalność na atakowaniu "imperializmu, kolonializmu i apartheidu", czego główną ofiarą, prócz państw NATO, był Izrael (od swego powstania popierający notabene dekolonizację) i rasistowska RPA. Dzięki specyficznej interpretacji Karty Narodów Zjednoczonych organizacje stosujące przemoc, jak SWAPO i OWP, zostały (odpowiednio w 1973 i 1974 r.) oficjalnie uznane przez Narody Zjednoczone. Przed Zgromadzeniem Ogólnym wystąpili m.in. przywódca OWP Jaser Arafat, w mundurze guerillero i z pistoletem u boku, oraz stojący wówczas na czele OJA dyktator Ugandy, Idi Amin, który z trybuny ONZ wzywał do wymordowania Żydów. Zwieńczeniem tych tendencji stała się uchwalona 10 listopada 1975 r., w trzydziestą siódmą rocznicę nazistowskiej Kristallnacht, równie nonsensowna co haniebna rezolucja, uznająca syjonizm za "formę rasizmu". ONZ w czasach detente i końca zimnej wojny 827 Politycznej aktywności ONZ nie towarzyszył jednak realny wpływ na losy świata. Po ustąpieniu U Thanta w 1971 r. nowy sekretarz generalny Kurt Waldheim nie osiągnął żadnych spektakularnych sukcesów, a realizowana od 1973 r. misja wojsk ONZ na linii rozejmu izraelsko-egipskiego przyniosła pewne wyniki tylko dzięki nie będącemu zasługą Organizacji porozumieniu Kair-Tel Awiw. ZSRR, nawiasem mówiąc, nie łożył na siły zbrojne Narodów Zjednoczonych, poczynając od 1962 r., żadnych kwot, do jakich był zobowiązany jako członek organizacji i fakt ten uchodził mu całkowicie bezkarnie, choć powinien - zgodnie z art. 19 Karty-spowodować odebranie mu prawa głosu w ONZ. Nawet w dziedzinie kulturalnej i społecznej działalność ONZ przejmowała propagandowe treści, czego symbolem stała się Karta Ekonomicznych Praw i Obowiązków Państw (1972 r.) i deklaracja o Nowym Międzynarodowym Ładzie Ekonomicznym (1974 r.). I one, tak jak i inne, podobne im rezolucje, obwiniały o eksploatację reszty świata kraje NATO, EWG i Japonię, choć podmioty te pokrywały 64% budżetu ONZ i były jedynymi w świecie producentami nadwyżek żywności. O eksploatację nie był natomiast winiony ZSRR, odnoszący się z entuzjazmem do Nowego Ładu, choć nigdy nie wstąpił np. w szeregi członków FAO i nie dał na jej cele nawet przysłowiowej kopiejki. Rosnącej bezsilności ONZ towarzyszył oszałamiający rozrost biurokracji. Sekretariat zatrudniał 52 tysiące międzynarodowych urzędników, podczas gdy Departament Stanu USA jedynie 14 tysięcy. Koszty utrzymania tej armii pochłaniały 75% budżetu Narodów Zjednoczonych. Owocem odbywających się głównie w Nowym Jorku i Genewie zebrań (ponad 30 dziennie!) były miliony stron dokumentów, przy czym koszt jednej strony oficjalnego sprawozdania był wyższy od rocznego dochodu na głowę w takich krajach jak Czad, Haiti czy Tanzania. Co gorsza, nawet ta część pomocy humanitarnej, której nie pożerała biurokracja, trafiała zazwyczaj do rąk dyktatorskich i niewydolnych reżimów oraz "ruchów narodowowyzwoleńczych" w krajach z pomocy tej korzystających. W ten sposób USA, pokrywające największą (25%) część budżetu ONZ, finansowały jednocześnie skrajnie antyamerykańskie organizacje. 828 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte Przyjęcie ChRL Jednym z niewielu problemów rozwią-do Rady Bezpieczeństwa zanych w ONZ w latach siedemdziesiątych była kwestia reprezentacji ChRL, jedynego (prócz KRL-D) państwa, którego oddziały czynnie walczyły przeciw wojskom Narodów Zjednoczonych. Wydobycie przez administrację Nixona tzw. karty chińskiej pozwoliło na wycofanie sprzeciwu USA w tej sprawie i 25 października 1971 r. reżim Mao, dopuszczający się właśnie masowych zbrodni na własnym narodzie, znalazł się w Radzie Bezpieczeństwa i wszystkich organach ONZ. Jednocześnie wykluczono z nich przedstawicieli Czang Kaj-szeka, jedynego żyjącego współzałożyciela ONZ. Opuszczający salę delegat Tajwanu oznajmił, że jego rząd będzie nadal "walczyć, wraz z podobnie myślącymi rządami, o realizację ideałów, dla których Narody Zjednoczone zostały powołane i które Zgromadzenie Ogólne właśnie zdradziło". ONZ wobec fali przemian Nasilająca się w latach osiemdziesią-pod koniec wieku tych erozja potęgi radzieckiej i zamieranie działalności jej ideowego sojusznika, ruchu państw niezaangażowanych, nie przełamały paraliżu ONZ. Kolejny (od grudnia 1981 r.) sekretarz generalny, Peruwiańczyk Javier Perez de Cuellar, wobec wojny iracko-irańskiej i inwazji Afganistanu okazał się równie bezsilny, jak jego poprzednik w obliczu konfliktu libańskiego i okupacji Namibii. Dopiero koniec zimnej wojny spowodowany upadkiem ZSRR przyniósł pomyślną, mimo oszczędzenia agresora, interwencję w obronie Kuwejtu (1991 r.) - pierwszą zbrojną akcję wojsk ONZ od 1950 r., tym razem przeprowadzoną za niewątpliwą zgodą wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Zwycięstwo wywołało krótkotrwałą euforię, jednak rozpoczęta w grudniu 1992 r. operacja Narodów Zjednoczonych w Somalii zakończyła się politycznym fiaskiem mimo pewnych sukcesów w walce z głodem. Wynik tej akcji stal się swoistym symbolem działalności ONZ, która mimo osiągnięć w ramach pomocy humanitarnej i łagodzenia konfliktów lokalnych, nie stała się nigdy tym, czym miała być - sprawnym instrumentem współpracy międzynarodowej. Swe półwiecze w 1995 r. Organizacja, ONZ w czasach delenie i końca zimnej wojny 829 grupująca 185 krajów i kierowana przez szóstego z rzędu sekretarza generalnego, Egipcjanina Butrosa Ghali (w końcu 1996 r. zastąpił go Kofi Annan z Ghany), świętowała gnębiona chronicznymi problemami finansowymi, wynikłymi z rozdętej biurokracji i niepłacenia przez szereg państw składek członkowskich. Ciężkim ciosem stało się wycofanie USA i Wielkiej Brytanii z UNESCO, prestiżowej ekspozytury ONZ, po przekształceniu tego ciała w tubę antyzachodniej propagandy. Wobec coraz głośniejszych żądań szeregu krajów (Japonia, Brazylia, Indie), by rozszerzyć liczbę stałych członków Rady Bezpieczeństwa, której skład nie odpowiadał już zmienionym stosunkom politycznym końca stulecia, przyszłość ONZ rysuje się niejasno, tym bardziej że spełnienie tego postulatu doprowadzić by musiało do jeszcze większej bezradności Narodów Zjednoczonych. 8. Stolica Apostolska. Pontyfikat Jana Pawła II Po śmierci Pawła VI w sierpniu 1978 r., na pierwszym konklawe posoborowym kardynałowie pochodzący z Europy znaleźli się w mniejszości. Wybrany papieżem metropolita Wenecji Albino Lucia-ni, jako Jan Paweł I starał się kontynuować dorobek swych dwu wielkich poprzedników, lecz zmarł po zaledwie 33 dniach pontyfikatu 28 września 1978 r. Podczas nowego konklawe na stolicę św. Piotra wybrano 16 października tego roku metropolitę Krakowa kardynała Karola Wojtyłę, który przyjął imię Jana Pawła II i był pierwszym od 1522 r. papieżem nie-Włochem i pierwszym Polakiem na stolicy Piętrowej. Jego wybór był sensacją na skalę światową, wydarzeniem o wymiarze nie tylko religijnym, lecz także politycznym, tym bardziej że nowy papież - jak podkreślano w komentarzach - pochodził z kraju komunistycznego. Szczególną rolę wybór ten miał naturalnie dla Polski i dla rozsianych po całym świecie Polaków. Odtąd kraj nad Wisłą zaczął w większym stopniu przyciągać uwagę opinii międzynarodowej, a jej obywatele zyskiwali świadomość posiadania w osobie papieża rzecznika swych praw. Nowy papież, mający za sobą doświadczenie totalitaryzmu komunistycznego, wprowadził nowego ducha do Watykanu i urzeczywistnił w pełni ideę uniwersalizmu Kościoła katolickiego, uniezależniając go nie tylko od dominującego dotąd wpływu duchowieństwa włoskiego, ale także od zbyt ścisłej identyfikacji z ,,cywilizacją zachodnią". Pod rządami Jana Pawła II Stolica Apostolska starała się wylansować kształt Kościoła, który dużą wagę przywiązywał do wypracowania | Stolica Apostolska. PontyFikat Jana Pawła II 831 etyki duchowej bazującej na godności osoby ludzkiej i na prawach człowieka, w świecie zdominowanym przez technikę, lecz podzielonym przez wzrastające nierówności i konflikty. Reagując na kryzys religijny wywołany sekularyzacją, papież nie obawiał się wprowadzać w życie programu Soboru Watykańskiego II - nowego chrześcijaństwa, uznając wartość doktryny socjalnej Kościoła i wskazując ją światu jako źródło cywilizacji i autentyczne remedium na kryzys moralny, upadek ideałów i indywidualizm, który cechuje społeczeństwa współczesne. W tym względzie ważną rolę odgrywał pierwszy w dziejach Kościoła synod biskupów europejskich obradujący nad jednością religijną Europy i jej nową ewangelizacją (1991 r.), synody biskupów poświęcone m.in. rodzinie (1980 r.), powołaniu i misji świeckich w Kościele (1987 r. i 1989 r.) oraz trzy encykliki: Laborem exercens (1981 r.), Sollicitudo rei socialis (1988 r.) i Centesimus annus (1991 r.), wzbogacające katolicką naukę społeczną. W dziedzinie doktrynalnej papież ogłosił nowy Katechizm Kościoła katolickiego (1992 r.), który wraz z encyklikami Yeritatis splendor (1993 r.) i Evangelium vitae (1995 r.) tworzy nowy fundament nauczania Kościoła. Stolica Apostolska zdecydowanie sprzeciwia się aborcji i eutanazji, angażując wszystkie dostępne środki w obronie życia (konferencja w Kairze w 1994 r. poświęcona problemom ludności świata i rozwojowi). Jednocześnie w nauczaniu papieskim pojawiają się po raz pierwszy kwestie udziału kobiet w życiu społecznym i w Kościele (encyklika Mulieris dignitatem - 1988 r., List do kobiet z 1995 r.), wywołując duże zainteresowanie z racji nowego podejścia do problemu. W liście Tertio Millennia Adveniente z 1994 r., przygotowanym na obchody jubileuszu 2000 lat chrześcijaństwa, Stolica Święta ustami papieża dokonała autokrytyki, uznając błędy Kościoła w przeszłości w dziedzinie nietolerancji. Papież przewodzi osobiście rozwojowi ekumenizmu i polityce otwarcia wobec innych religii, zyskując w tym względzie wielkie uznanie światowej opinii publicznej. Dzień modlitwy o pokój, zorganizowany 27 października 1986 r. w Asyżu dzięki staraniom Stolicy Apostolskiej i ogromnemu zaangażowaniu samego papieża, zgromadził przedstawicieli największych religii świata i był symbolem końca epoki krucjat. Wizyta papieża w wielkiej synagodze rzymskiej przy- S2Z Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte czyniła się w dużym stopniu do wzmocnienia dialogu z Żydami i potępienia nietolerancji oraz antysemityzmu. Aktywną rolę odgrywa też Stolica Święta w dziedzinie dialogu z islamem. Z wielkimi oporami przebiega natomiast dialog z innymi religiami chrześcijańskimi, szczególnie z prawosławiem, który według projektu papieża miałby przybliżyć możliwość likwidacji schizmy między chrześcijaństwem ortodoksyjnym i łacińskim. Obecność na arenie międzynarodowej autorytetu moralnego, jakim jest Stolia Apostolska, wywoływała duży niepokój w ZSRR i krajach bloku wschodniego. Siła i ogromny rezonans wystąpień papieskich, zwłaszcza podczas kolejnych pielgrzymek w Polsce w 1979, 1983 i 1987 r., w czasie których Jan Paweł II głosił niezbywalność praw człowieka i niedwuznacznie krytykował zdehumanizowany totalitarny system komunistyczny, powodowały konsternację władz. Jednocześnie przyczyniały się do konsolidacji i wewnętrznej odnowy społeczeństw poddawanych od dziesięcioleci przez narzucony reżim próbom zniewolenia. W wyniku zdecydowanej postawy Watykanu papieża Polaka zaczęto postrzegać jako tego, który w poważnym stopniu przyczynił się do upadku systemu komunistycznego w Europie Środkowo--Wschodniej. Poparcie dla reform Michaiła Gorbaczowa, przyjętego uroczyście w Watykanie w grudniu 1989 r., wchodziło niewątpliwie w orbitę planów Stolicy Apostolskiej, zmierzających do urzeczywistnienia idei porozumienia między Wschodem i Zachodem i sprzyjających odrodzeniu "Europy o dwu płucach". O wysokim szacunku, jaki zdobył Jan Paweł II w świecie, świadczyło powszechne niemal oburzenie wywołane zamachem na głowę Kościoła katolickiego podczas audiencji generalnej na placu św. Piotra w Rzymie 13 maja 1981 r. Konsekwencje upadku muru berlińskiego, interpretowane jako dowód siły Ducha, znalazły żywy oddźwięk w Watykanie. Wobec nowej rzeczywistości Stolica Apostolska zachowała stanowisko neutralne, popierając rozwój powstałych demokracji europejskich i zachęcając katolików do aktywnego uczestnictwa w ich budowie, ale starała się równocześnie, aby nie łączono katolicyzmu ze zwycięskim modelem kapitalizmu. Podczas swoich podróży do Afryki, Ameryki Łacińskiej i krajów Europy Srodkowo-Wschodniej papież zachęcał Stolica Apostolska. Pontyfikat Jana Pawia II 833 wiernych do rezygnacji z konsumpcyjnych paradygmatów życia nakreślonych przez "nowy model rozwoju" i nie zawahał się przed otwartą krytyką "perwersyjnych struktur" "dzikiego" kapitalizmu oraz nihilizmu społeczeństw postkomunistycznych. W swoim nauczaniu, szczególnie w encyklice Centesimus annus (1991 r.), po raz pierwszy zajął się problemami rynku, nawołując katolików do działalności ekonomicznej i współpracy z innymi czynnikami życia społecznego w celu umoralnienia liberalnego kapitalizmu. Dokument ten, uważany za główne źródło nauczania Kościoła w dziedzinie wartości rynku, odczytany został przez wielu jako wyraźne odżegnanie się Stolicy Apostolskiej od ideologii kapitalistycznej, odpowiedzialnej za wiele niesprawiedliwości społecznych. Problemem o pierwszorzędnym znaczeniu dla katolicyzmu w okresie pontyfikatu Jana Pawła II była próba nadania Kościołowi i Stolicy Apostolskiej bardziej wyrazistego znaczenia w świecie współczesnym, ponad dotychczasowe tradycje i praktykę, przy nie zmienionej jednocześnie strukturze wewnętrznej. Wyrazem tych dążeń są podróże apostolskie papieża, różnorakie inicjatywy międzynarodowe Watykanu i polityka zagraniczna. Pielgrzymki apostolskie stanowią nieodłączny repertuar pontyfikatu Jana Pawła II, są przykładem uniwersalności Kościoła i jego nauczania. Od chwili wyboru na biskupa Rzymu do połowy kwietnia 1997 r. Ojciec Święty odbył 75 podróży zagranicznych, odwiedził 115 krajów (wiele z nich kilkakrotnie). Dyplomacja watykańska w latach 1978-1997 święciła wielkie sukcesy na arenie międzynarodowej. Świadczyła o tym nie tylko ilość podpisanych konkordatów i utworzonych nuncjatur, lecz także nowy, niezależny kierunek watykańskiej polityki zagranicznej. Z 89 nuncjatur i 21 delegacji apostolskich działających w 1978 r. Stolica Apostolska zwiększyła w ciągu niespełna dwudziestu lat swoje przedstawicielstwa dyplomatyczne do 165 państw, ponad 15 delegacji i 24 biur reprezentujących ją przy organizacjach międzynarodowych. Jan Paweł II, kontynuując ,,politykę wschodnią" poprzednich papieży, ogłosił św. Cyryla i Metodego współpatronami Europy obok św. Benedykta z Nursji (grudzień 1980 r.) i ich protekcji oddał narody za ,,żelazną kurtyną". W 1984 r. Stolica Apostolska nawiązała oficjalne stosunki dyplomatyczne ze 53 - Najnowsy.a historia świata 834 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte Stanami Zjednoczonymi, a koniec rządów komunistycznych w Europie Środkowej i Wschodniej w latach 1989-1990 przyniósł wznowienie kontaktów ze wszystkimi państwami postkomunistycznymi, z Polską (od 26 sierpnia 1989 r.) i Związkiem Radzieckim włącznie (od marca 1990 r.). W grudniu 1993 r. po długim i skomplikowanym okresie negocjacji Watykan nawiązał stosunki z Izraelem, a na początku 1997 r. zapowiedział uczynienie tego wobec Kuby. Spośród ważniejszych akcji dyplomatycznych Stolicy Apostolskiej warto wymienić mediację między Chile i Argentyną w sporze o kanał Beagle, zaangażowanie misji papieskich w głównych punktach zapalnych: w Libanie, Iranie, Iraku, Irlandii Północnej, byłej Jugosławii. Na Filipinach Watykan popierał inicjatywy zmierzające do wprowadzenia demokratycznego rządu pani Corazón Aquino, a w Chile gwarantował przemiany w celu pokojowego przejścia od systemu autorytarnego do pluralistycznego. Pewną porażką i nieostrożnością dyplomacji watykańskiej, kierowanej od 1991 r. przez kardynała Angelo Sodano, było zbyt wczesne uznanie niepodległości Słowenii i Chorwacji w 1991 r., które pociągnęło później za sobą pogorszenie stosunków ze światem prawosławnym. Głośnym echem odbiła się natomiast inna akcja Watykanu. Kiedy w 1991 r. Jan Paweł II wystąpił z własnym, nacechowanym troską o zachowanie pokoju, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, stanowiskiem wobec wojny w Zatoce Perskiej, zyskał i uznanie Ligi Islamskiej i innych państw muzułmańskich. Dzięki tej postawie Stolica Apostolska i Kościół katolicki zmierzają do przyjęcia funkcji pomostu między Północą a Południem, między Zachodem a islamem, przyczyniając się w ten sposób do pacyfikacji nastrojów i powszechnej solidarności. 9. Ekonomika i demografia Nowe tendencje w ekonomice światowej Recesja lat 1980-1982, Na drugi szok naftowy i nową recesję reganomika i thatcheryzm większość krajów zareagowała wprowadzeniem restrykcyjnej polityki fiskalnej. W USA taką "terapię" wdrożono już w 1978 r., w pozostałych krajach od 1979 r. Kryzysy lat 1973-1982 wywołały zwrot w polityce ekonomicznej krajów OECD, keynesizm nie wyjaśniał bowiem zjawiska stagflacji' i slumpflacji2. Lukę teoretyczną wypełniła ekonomia podażowa (Irving Kristol) i monetaryzm (Milton Friedman). Stawiały one w centrum zainteresowania wzrost gospodarczy, rozumiany jako rezultat aktywności sektora prywatnego, nie zaś polityki rządu. Kluczowymi elementami tej doktryny była swoboda funkcjonowania wolnego rynku, redukcja sektora publicznego, obniżenie podatków i cięcia wydatków socjalnych. Priorytet przyznawano walce z inflacją i dążeniu do zrównoważenia budżetu. Nowa administracja prezydenta Ronalda Reagana przedstawiła program "odnowy Ameryki", zwany reganomika (reaganomics), przyjęty przez Kongres w 1981 r. Polegał on na znacznej redukcji podatku dochodowego, restrykcyjnej polityce pieniężnej, zmniejszeniu regulacyjnej roli państwa w gospodarce i zapewnieniu zrównoważonego budżetu, głównie przez cięcia w pro- ' szybki wzrost inflacji w warunkach stagnacji gospodarczej 2 szybki wzrost inflacji w warunkach recesji 53* 836 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte gramach socjalnych. Jednocześnie zakładano wysoki poziom wydatków wojskowych. Zmierzając do wyhamowania inflacji. System Rezerwy Federalnej podnosił poziom stopy dyskontowej, co wymuszało na innych krajach OECD również odpowiednie jej podnoszenie, by zapobiec odpływowi kapitałów za ocean. 1982 r. przyniósł w rezultacie spadek inflacji do 6,1%, ale towarzyszył mu spadek GNP o 2,1% i wzrost bezrobocia do 10,7% (w grudniu). Analogiczne zjawiska wystąpiły w krajach OECD (np. w Republice Federalnej Niemiec GNP obniżył się o 1,1%). Dopiero połowa 1983 r. przyniosła ożywienie. Podobny program wysunęła premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher, akcentując konieczność prywatyzacji sektora państwowego, upowszechnienia własności oraz ograniczenia praw i roli związków zawodowych. Kryzys zadłużenia Kraje rozwijające się wykorzystały niską stopę procentową w latach siedemdziesiątych, zaciągając wielkie kredyty, jednakże drugi szok naftowy spowodował gwałtowne pogorszenie się ich sytuacji. Dla sfinansowania importu ropy musiały ograniczyć import inwestycyjny i zaciągać dalsze zobowiązania, co w połączeniu z wysoką stopą procentową przyniosło gwałtowny wzrost zadłużenia. W grudniu 1982 r. kryzys ten objął już dwanaście krajów i tysiąc banków kredytowych. Do największych dłużników należały: Brazylia, Meksyk, Argentyna oraz Indie (por. tabela I). Poziom spłacanych przez niektóre kraje odsetek przewyższał 20% ich rocznych wpływów z eksportu (np. w Sudanie wynosił 80%, Argentynie 56%, Boliwii 48%, Chile 44%, Brazylii 38%; dane za 1984 r.). Część krajów zdecydowała się nadal płacić zobowiązania, podejmując jednocześnie programy reform gospodarczych, część ograniczyła bądź zawiesiła spłacanie odsetek (Brazylia zawiesiła w lutym 1987 r. spłatę, Peru od 1985 r. Tabeli I ZADŁUŻENIE NAJWIĘKSZYCH ŚWIATOWYCH DŁUŻNIKÓW (w mld USD) Rok Argentyna Brazylia Egipt Indie Indonezja Meksyk Polski 19S5 50,9 104,6 40,0 40,9 36,S 96,9 33,3 1987 58,4 123,9 49,9 553 52,7 1093 42,6 1989 64,7 111,3 48,8 62,5 53,1 95,6 43,3 Źródło; GUS, Rocznik Statystyczny 1992, Warszawa 1992, s. 509. Ekonomiko i demografii! 837 przeznaczało na obsługę zadłużenia jedynie 10% wpływów z eksportu). Początek lat dziewięćdziesiątych przyniósł złagodzenie problemu dzięki reformom wdrożonym przez niektóre kraje (Meksyk prezydenta Carlosa Salinasa de Gortari, Argentyna prezydenta Carlosa Saula Menema) i różnym formom łagodzenia napięć finansowych (restrukturyzacja zadłużenia, ekokonwersja3, wymiana długów na akcje, preferencyjne kredyty, wykupywanie długów na rynku wtórnym). Znaczną rolę w tym procesie odegrała administracja amerykańska, inicjując programy służące rozwiązaniu problemu zadłużenia. Przykładem takich działań były plany amerykańskich sekretarzy skarbu: Jamesa Bakera i Nicholasa Brady'ego. Rynek naftowy Po gwałtownym wzroście cen ropy w latach osiemdziesiątych naftowej od 1983 r. dał się zauważyć stopniowy ich spadek. Prawdziwe załamanie przyniósł jednak r. 1986. Wojna w Zatoce Perskiej i porozumienie OPEC z maja 1992 r. doprowadziły do przejściowej zwyżki na giełdach surowcowych (czerwiec 1992 r.: 21,5 USD), po czym jesienią 1992 r. ropa znów staniała (18 USD za baryłkę), a tendencja spadkowa utrzymała się w 1993 r. Głównym źródłem spadku cen stała się znaczna redukcja zapotrzebowania na ropę wywołana recesją lat 1980-1982 i zmniejszeniem zależności od importu. Podjęto szereg kroków, zmierzających do większej efektywności w wykorzystywaniu ropy oraz do stosowania innych źródeł energii (węgiel, gaz ziemny, woda, energia jądrowa). W rezultacie zużycie paliw płynnych na Zachodzie zmalało w latach 1979-1983 o 14%. Kraje zachodnie zgromadziły ponadto rezerwy ropy, sięgające w 1987 r. 3 mld baryłek (155-dniowy import). Zmalała potęga OPEC, która w 1987 r. dostarczała już tylko 40% światowego wydobycia. Przystąpiono do eksploatacji złóż Morza Północnego, wzrastało wydobycie w krajach nie zrzeszonych w tej organizacji. Jednocześnie państwa członkowskie OPEC, szczególnie Iran i Irak, przekraczały uchwalone limity produkcji, wywożąc w 1987 r. ponadplanowo około 2 min baryłek dziennie. Nadmiar podaży ropy na rynkach światowych musiał doprowadzić do odczuwalnej obniżki cen. 3 operacja mająca na celu zmniejszenie kosztów obsługi zadłużenia dzięki przeznaczeniu części należnego do zwrotu zadłużenia na inwestycje proekologiczne w zadłużonym kraju 838 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte Koniunktura lat osiemdziesiątych Jak już wspomnieliśmy, 1983 r. zapoczątkował okres wzrostu gospodarki światowej. GDP w krajach OECD zwiększył się w stosunku do 1980 r. o 13% (1985 r.) i 32% (1991 r.). Szczególnie dynamicznie rozwijały się gospodarki Japonii i azjatyckich "tygrysów" (Hongkong, Singapur, Tajwan, Korea Południowa). Japonia stała się głównym wierzycielem świata, a jej gospodarka wysunęła się na czoło produkcji i eksportu w takich dziedzinach, jak automatyka, robotyka, elektronika, przemysł samochodowy, osiągając nadwyżki handlowe przekraczające 100 mld USD. Również gospodarki "tygrysów" stały się poważną konkurencją w zakresie sprzętu elektronicznego i przemysłu samochodowego. Singapur i Hongkong awansowały do roli wielkich centrów finansowych. Koniunktura gospodarcza lat osiemdziesiątych przyniosła opanowanie wysokiej inflacji, utrzymywało się jednak znaczne bezrobocie. Niebezpieczeństwo kryło się w narastaniu deficytów budżetowych, szczególnie w USA, Wielkiej Brytanii i Włoszech. Rozwój gospodarki amerykańskiej odbywał się poprzez ożywianie koniunktury ogromnymi wydatkami zbrojeniowymi (łącznie w latach 1981-1986 1,6 bin USD) i kosztem rosnących trudności finansów publicznych (zadłużenie wewnętrzne przekroczyło w 1986 r. 2 bin USD). Towarzyszył temu pogłębiający się deficyt wymiany z zagranicą. Stany Zjednoczone utraciły pierwsze miejsce w eksporcie na rzecz RFN (w 1986 r. Tabela II ŚREDNIE ROCZNE TEMPO WZROSTU GDP (w %) USA Japonia RFN Francja W. Brytania Włochy 1981-1985 1986-1990 W 3,0 3,7 4,6 1,2 3,1 1,6 2,9 1,9 3,2 1,4 3,0 Źródło: Rocznik Statystyczny 1992, Warszawa 1992, s. 503. Tabela III STOPA INFLACJI (w %) USA Japonia RFN Francja W. Brytania Włochy 1983 1986 3 2 2 l 3,;: 0 10 ^ ,2. 5 3 1S 6 Źródło: Boczni* Statystyki Mifdzynarodomj 1987, Warszawa 1987, s. 309. Ekonomika i demografia 839 Tabela IV STOPA BEZROBOCIA (w %) USA RFN Francja W. Brytania Włochy 1983 9,6 9,1 8,0 11,6 9,9 1986 7,0 9,0 10,7 11,9 11,1 Źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1987. Warszawa 1987, s. 63-64. eksport USA: 217,3 mld USD, RFN: 242,4 mld USD). Sygnałem ostrzegawczym stał się krach na Wali Street 19 października 1987 r. Międzynarodowy system walutowy Polityka republikanów spowodowała wzrost kursu dolara, utrzymujący się do lutego 1985 r. (por. tabela V). Forsowanie wysokiej stopy procentowej i drogiego dolara prowadziło jednak do gwałtownego zwiększenia się deficytu handlowego USA. Wysoki deficyt budżetowy i dążenie władz do podtrzymania koniunktury spowodowały stopniową dewaluację waluty amerykańskiej. We wrześniu 1986 r. wybuchła fala spekulacji wokół marki, w rezultacie czego na początku 1987 r. ministrowie finansów EWG porozumieli się w sprawie jedenastej od czasów powstania Europejskiego Systemu Walutowego korekty kursów, oznaczającej rewaluację marki RFN, florena (guldena) holenderskiego i franka belgijskiego. 1987 r. przyniósł dalszy spadek kursu waluty USA, który to trend utrzymał się po przejściowym wzroście notowań w 1988 r. Podczas szczytu w Maastricht (9-11 grudnia 1991 r.) szefowie rządów krajów EWG przyjęli formułę zacieśnienia unii ekonomicznej i politycznej, której trzon stanowiło porozumienie w sprawie unii walutowej, przewidywanej na r. 1996. Lata 1992-1993 przyniosły jednak zaburzenia na rynku walutowym, wywołane recesją i brakiem elastyczności ESW. (Warto tu przypomnieć, że ESW wprowadził zasadę "węża walutowego", która polegała na administracyjnym uzależnieniu od siebie walut wszystkich krajów członkowskich systemu). U schyłku lata 1992 r. zdecydowano się na dewaluację szeregu walut europejskich (z wyjątkiem marki RFN i walut krajów Beneluxu), zakończoną zawieszeniem przez Wielką Brytanię i Włochy członkostwa w ESW (wrzesień 1992 r.). W dalszym ciągu utrzymywał się niski kurs dolara, szczególnie wobec japońskiego jena (w sierpniu 1993 r. l USD = 101,2 jenów). 840 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte Tabela V KUKS USD WOBEC KLUCZOWYCH WALUT ŚWIATA (l USD=) Jen DM Frank fr. Funt bryt. Lir wł. 19SO 203,0 1,959 4,516 0,419 930,5 1984 251,1 3,148 9,592 0,865 1935,9 1986 159,1 1,941 6,455 0,678 1358,1 1988 125,85 1,780 6,059 0,553 1305,8 1989 143,45 1,689 5,788 0,623 1270,5 Źródło: Rocznik Statystyczny 1992, Warszawa 1992, s. 510. W końcu lipca 1993 r. kolejne zaburzenia doprowadziły do zrewidowania zasad ESW. Nastąpiło rozszerzenie poziomu wahań wokół kursu centralnego do +/-15%, co znacznie jednak oddaliło perspektywy unii walutowej (ze wspólną walutą i bankiem centralnym). Ponowna recesja W 1990 r. kraje OECD wkroczyły w okres kolejnej recesji. Wiele państw borykało się z deficytem w wymianie handlowej i wysokim deficytem budżetowym. Nasilał się protekcjonizm, przede wszystkim wśród krajów EWG i Japonii -szczególnie w grupach towarów "wrażliwych" (tekstylia, stal, artykuły rolno-spożywcze), co powodowało przeciąganie się rozmów w trwającej od 1986 r. Rundzie Urugwajskiej GATT. Rok 1991 zakończył Się recesją w USA, Wielkiej Brytanii i Kanadzie, w Europie Zachodniej zaś stagnacją, połączoną w Niemczech z presją inflacyjną. Gospodarkę USA końca 1990 r. charakteryzowało ogromne wewnętrzne zadłużenie państwa (ponad 3 bin USD), wielki deficyt budżetowy i utrata konkurencyjności w wielu dziedzinach. Japonia natomiast ponosiła koszty nadmiernego obniżenia stopy procentowej w połowie lat osiemdziesiątych, kiedy to pragnęła przeciwdziałać aprecjacji jena. Tani kredyt spowodował boom w inwestycjach trwałych, spekulacji ziemią i papierami wartościowymi, a późniejsze załamanie tych tendencji wywołało spadek tempa wzrostu produkcji do 2%, obniżenie zysków firm i falę bankructw. Nadal jednak utrzymywała się niska stopa inflacji (2%) i nawet bezrobocia, choć wzrosło ono w 1993 r. do 2,5%. Wzrastała też nadal nadwyżka handlowa (141,43 mld USD), spowodowana wynikającym z recesji ograniczeniem konsumpcji artykułów zagranicznych. Niemcy pogrążyły się w recesji, nie przewidując aż tak ogromnych kosztów zjednoczenia obu państw. W oba- Ekonomika i demografia 841 wie przed inflacją Bundesbank podniósł stopę oprocentowania, co zahamowało ekspansję gospodarczą. Ogromna nadwyżka handlowa RFN w 1989 r. (108,1 mld DM) zmieniła się w szybko rosnący deficyt. Gwałtownie zaczął wzrastać deficyt budżetu państwa. W ślad za tym rosło lawinowo zadłużenie wewnętrzne i ciężar obsługi długu publicznego. Pomimo znacznego dopływu środków z zachodnich landów gospodarka byłej NRD przeżywała głęboką recesję i wymagała kolejnych ogromnych nakładów. Francja i Włochy borykały się z rosnącym bezrobociem i powolnym tempem wzrostu. We Włoszech dawało się we znaki żądłu" żenię wewnętrzne państwa i deficyt budżetowy. Wielka Brytania dla utrzymania funta w ramach ESW podnosiła w ślad za RFN stopę procentową, co przyniosło spadek dynamiki GNP i zwyżkujące bezrobocie. Saldo bilansu handlowego wykazywało poważny deficyt, a jedynie inflacja zmniejszyła się blisko trzykrotnie między 1990 r. a 1992 r. Gospodarka brytyjska odczuwała dotkliwie skutki deficytu budżetowego i fali bankructw przedsiębiorstw. Przezwyciężenie recesji. W latach dziewięćdziesiątych gospo-Perspektywy rozwoju darkę światową obciążały poważne przemiany strukturalne. Pogłębiał się kryzys tradycyjnych gałęzi przemysłu. Spadał popyt na nisko kwalifikowaną pracę fizyczną, wzrastał natomiast na specjalistycznie wykwalifikowane, ale przy tym mobilne kadry. Postęp naukowo-technicz-ny stawiał pod znakiem zapytania istnienie całych gałęzi gospodarki. Otworzyło się pole dla zupełnie nowych dziedzin, jak mikrokomputery, informatyka, inżynieria genetyczna, biotechnologie. Zwiastunem tych przemian jest najcięższe dziś schorzenie gospodarki światowej - wzrost jej dynamiki i produkcji nie przynoszący zwiększenia ilości miejsc pracy, związany głównie z konsekwencjami trwającej od lat osiemdziesiątych rewolucji informatycznej. U schyłku 1993 r. w 24 krajach OECD pozostawało bez pracy około 35 min ludzi (8% ludności zawodowo czynnej). Stwarza to konieczność dostosowania systemów nauczania do nowych warunków rynku pracy i przekwalifikowania milionowych rzesz obywateli. Jest to problem trudny - wobec niskiej stopy wzrostu w krajach wysoko rozwiniętych. W krótkim czasie niezbędnymi elementami ożywienia gospodarczego staje się zredukowanie deficytu budżetowego przez USA, obniżenie 842 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte l dziewięćdziesiąte niemieckiej stopy procentowej, ekspansja całego handlu światowego. Zapowiedzi korzystnych zmian w gospodarce amerykańskiej pojawiły się u schyłku 1992 r. (wzrost produkcji, obniżenie się bezrobocia i rozwój eksportu), a coraz lepsza koniunktura zaistniała w latach 1993-1996 przy utrzymującej się wciąż niskiej inflacji. Jednocześnie Stany Zjednoczone coraz wyraźniej zwracają swoje zainteresowanie w stronę Pacyfiku: obszary nad nim położone przejmują bowiem coraz .wyraźniej rolę wiodącego ekonomicznie regionu świata. W grudniu 1992 r. podpisany został układ o utworzeniu strefy wolnego handlu NAFTA. Porozumienie to, była już o tym mowa, weszło w życie od l stycznia 1994 r., obejmując USA, Kanadę i Meksyk. 15 grudnia 1993 r. podpisano porozumienie finalizujące rokowania Rundy Urugwajskiej GATT. Oficjalne zakończenie negocjacji odbyło się 15 kwietnia 1994 r. podczas obrad konferencji GATT w Marrakeszu (Maroko). Oprócz największej w historii tej organizacji liberalizacji ceł w handlu światowym (około 40%) na mocy aktu końcowego powołano z dniem l stycznia 1995 r. Światową Organizację Handlową, która zastąpiła GATT. Według obliczeń ekspertów porozumienia z Marrakeszu pozwolą na wzrost światowej wymiany handlowej od 140 do 230 mld USD. Recesja nie objęła krajów Azji Wschodniej. Azjatyckie "tygrysy" notowały nadal wysokie tempo rozwoju. Dopiero w latach 1995-1996 problemy zaczęła przeżywać gospodarka Korei Południowej. Niepewnie przedstawiają się również perspektywy ekonomiczne Hongkongu, z uwagi na jego rychły powrót do komunistycznych Chin. Szybki rozwój nie ominął trzech kolejnych państw (Tajlandia, Malezja, Indonezja), stąd tych siedem krajów nosi coraz częściej nazwę azjatyckich "smoków". Także gospodarki Chin i Wietnamu odnotowują wysokie wskaźniki wzrostu. Chiny na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych rozwijały się w tempie około 11-13% rocznie, zaś Wietnam zliberalizo-wał politykę gospodarczą i korzysta ze zniesienia amerykańskich sankcji gospodarczych. Ciężar światowej gospodarki powoli przesuwa się w strefę Pacyfiku, czego dowodem stało się powołanie 6 listopada 1989 r. podczas konferencji w Canberze organizacji APEC (Rada Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku). 15 listopada 1994 r. przywódcy 18 krajów tego regionu na konferencji w Bogor (Indonezja) zdecydowali się na utworzenie do 2020 r. największej w świecie strefy wolnego handlu. Ekonomika i deniogr^fla S43 Problemy demograficzne powojennego świata Cechą nader charakterystyczną dla powojennego świata był niezwykle szybki wzrost liczby mieszkańców Ziemi, określany często nazwą "eksplozji demograficznej". Jej przyczyn upatruje się zazwyczaj w naturalnym po każdym wielkim kataklizmie (a takim była II wojna światowa) wyrównywaniu strat ludnościowych, czyli w zwiększonym przyroście naturalnym, będącym również wynikiem postępów medycyny oraz opieki społecznej, co w konsekwencji prowadziło do spadku umieralności (w tym śmiertelności niemowląt), przy utrzymującej się na dotychczasowym poziomie stopie urodzin. Przedłużenie średniej długości ludzkiego życia, poprawa wyżywienia, warunków ekonomicznych i kulturalnych, przestrzeganie zasad higieny, rozwój przemysłu farmaceutycznego i większa dostępność środków leczniczych, organizowanie służby zdrowia w krajach słabo rozwiniętych, upowszechnienie szczepień ochronnych przeciw chorobom zakaźnym, sukcesy w zapobieganiu masowym epidemiom itp. niewątpliwie pogłębiły jeszcze to zjawisko. W rezultacie przyrost ludności świata przybrał w XX stuleciu niespotykane rozmiary. Prawdopodobnie w r. 2000 zaludnienie Ziemi przekroczy 6 mld mieszkańców. Szacuje się, że dwa tysiące lat temu jeden człowiek rodził się średnio co sześć minut. Dziś w ciągu zaledwie jednego dnia pojawia się na świecie około 250 tysięcy noworodków, czyli 90 min rocznie (po odliczeniu zgonów). W ciągu życia tylko jednego pokolenia (1950--1987) nastąpiło podwojenie ludności świata. O ile tysiąc lat temu roczna stopa przyrostu ludności Ziemi, (tzn. różnica między ilością urodzin a zgonów w przeliczeniu na 1000 osób) wynosiła średnio zaledwie setne części procenta, w XIX stuleciu zaś kształtowała się na poziomie 0,5%, to po II wojnie światowej przekroczyła 1,5%, a w latach siedemdziesiątych 2%, Wzrost liczby ludności kształtował się przy tym różnie w rozmaitych regionach globu. Najszybciej przebiegał on (i nadal przebiega) w krajach zacofanych gospodarczo. Różnica w stopie przyrostu między "bogatą Północą" a "biednym Południem" dochodziła nawet do 400%, co oznacza, że ludność Trzeciego Świata wzrasta do pięciu razy szybciej niż ludność Zachodu. W konsekwencji od szeregu lat zmniejsza się 844 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte WYKRES WZROSTU LICZBY LUDNOŚCI ŚWIATA OD POCZĄTKU NASZEJ ERY 1650 1850 1925 1950 1970 1990 Źródło: J. Barbag, Geografia polityczna ogólna. Warszawa 1987, s. 93. procentowy udział Europy i Ameryki Północnej w ogólnym zaludnieniu świata na rzecz Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Na te trzy kontynenty już od 1950 r. przypada ponad 80% światowego przyrostu naturalnego. W niektórych krajach przyrost ludności jest tak wysoki, że określa się go mianem "katastrofy demograficznej". I tak w latach 1970--1992 nastąpiło podwojenie liczby mieszkańców Bangladeszu (do 111 min), zaludnienie Brazylii wzrosło z 27 min w 1920 r. do przeszło 150 min w 1992 r., a Meksyku odpowiednio z 14,5 min do 85 min. W ostatnich latach przybywa w Indiach przeszło 20 min dzieci rocznie. W wielu krajach wskaźnik płodności kobiet wynosi 5, a nawet 7 (np. Burundi, Rwanda, Jemen, Afganistan). Sytuacja ta, jak twierdzą niektórzy demografowie, może być skutkiem zakłócenia równowagi biologicznej, spowodowanego opanowaniem wysokiej dotąd śmiertelności przy zupełnym nieuregulowaniu zjawiska płodności. Z innego rodzaju problemami boryka się wiele państw zachodnich. Od dłuższego czasu notują one znikomy przyrost naturalny (np. Belgia, Szwecja, Dania, Wielka Brytania), bądź nawet jego wartość ujemną (np. Niemcy). W rezultacie w krajach tych zachodzi zjawisko tzw. starzenia się społeczeństwa: wysokiego odsetka ludności w wieku poprodukcyjnym i względnie niskiego dzieci i młodzieży do lat 15 (np. w Szwecji obie Ekonomika i demografia 845 Tabela VI LUDNOŚĆ ŚWIATA W LATACH 1950-1995 (w min) 1950 1960 1W 19TO 1990 199S Świat 2520 3021 3697 4444 5285 5716 Afryka 224 282 364 476 633 727 Ameryka Południowa 112 147 191 240 293 320 Ameryka Północna l Środkowa 220 268 318 370 425 455 Azja 1402 1703 2148 2642 3186 3458 Europa 549 605 657 693 722 727 Oceania* 12,6 15,7 19,3 22,7 26,4 29 * Bez Hawajów zaliczonych do Ameryki Północnej oraz bez Irianu Zachodniego zaliczonego do Azji. Źródło: Rocznik Statystyczny 1996, Warszawa 1996, s; 570. te grupy stanowią po 18% ogółu mieszkańców). Z kolei w państwach rozwijających się udział grupy do 15 lat życia powiększył się w ostatnich latach do ponad 45% (np. w Rwandzie 48,9% w 1991 r.) przy wyraźnym spadku liczby osób starszych (np. 0,5% w Rwandzie). W konsekwencji obciążenie ludności pracującej koniecznością utrzymywania grup niepracujących, szczególnie tych najmłodszych, jest w regionach ubogich przeszło półtora rażą wyższe niż w krajach rozwiniętych. Wysoki przyrost naturalny stwarza poważne problemy społeczne. Związane są one przede wszystkim z dystrybucją żywności oraz słabym wzrostem jej produkcji, która przekracza wprawdzie potrzeby Zachodu, ale nie zawsze dorównuje przyrostowi naturalnemu w krajach Trzeciego Świata. W rezultacie większość państw rozwijających się cierpi chroniczny niedobór żywności, a w wielu przypadkach nawet głód. Około 60% ludności świata odżywia się niedostatecznie lub, jak już wspomniano, wręcz głoduje, a jedynie około 25% otrzymuje niezbędne minimum. Według raportu ONZ tylko w latach siedemdziesiątych około 1/4 dzieci na świecie z powodu niedostatku kalorii, białka i witamin nie miała odpowiednich warunków do fizycznego i umysłowego rozwoju. Do ognisk permanentnego głodu należą m.in. rozległe obszary Azji Południowo-Wschodniej (Chiny, Wietnam), Indii, Czarnej Afryki. Problemy uprawy, a szerzej: produkcji żywności pociągają za sobą liczne spory, m.in. o źródła surowców, wodę i urodzajne tereny. Potęgują także konflikt interesów pomiędzy biednym i przeludnionym Południem a bogatą i uprzemysłowioną Północą. Pamiętać należy, że kraje rozwinięte, które zamieszkuje około 20% ludności świata, produ- 846 Wobec nowego tadu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte kują aż 80% wytworów przemysłu światowego. Pogłębia to w krajach Trzeciego Świata poczucie upośledzenia i coraz częściej wpływa na rozwój współczesnych stosunków politycznych. Ze szczególnym niepokojem obserwuje się na Zachodzie proces migracji rosnącej liczby głodnych ku bogatszym rejonom świata. Ruchy te w oczywisty sposób zagrażają stabilizacji bogatej Północy, niosąc ze sobą nowe problemy. W obliczu gwałtownego przyrostu ludności i postępu technicznego, ograniczającego liczbę miejsc pracy, coraz większy wpływ na stosunki w świecie wywiera problem bezrobocia, które w szeregu krajów staje się chronicznym i trudnym do rozwiązania zjawiskiem społecznym i politycznym. Nowe zagrożenia i konflikty pociąga za sobą ponadto gwałtowny rozrost wielkich aglomeracji miejskich. Proces przemieszczania się olbrzymich mas ludności z przeludnionych wsi do miast, postrzeganych jako bardziej atrakcyjne miejsca życia i utrzymania się, dyktowany nadzieją na polepszenie losu i kondycji społecznej całych rodzin, w ostatnich dziesięcioleciach wymknął się spod kontroli. W rezultacie zaczęły powstawać miasta-molochy liczące wraz z przedmieściami po kilkanaście milionów mieszkańców, jak Meksyk (nąjlud-niejsze miasto świata, około 20 min mieszkańców), Szanghaj, Sao Paulo, Bombaj, Seul, Kair, Kalkuta, Dżakarta, Buenos Aires, a także Nowy Jork, Paryż, Londyn, Tokio czy Moskwa. W miastach takich trudno żyć; z oczywistych względów nie mogą one zapewnić ani mieszkań, ani oczekiwanej pracy, ani podstawowych warunków dla wciąż napływającej ludności. W rezultacie przekształcają się coraz bardziej w siedliska ludzi biednych i sfrustrowanych, pozbawionych perspektyw na poprawę położenia. Bogatsi z takich aglomeracji uciekają, przenoszą się na przedmieścia. Tendencje te nie omijają również zamożniejszych miast zachodnich, w których rosną szybko dzielnice biedoty (slumsy). Niekontrolowany wzrost miast-molochów (szacuje się, że w r. 2000 będzie co najmniej 60 miast liczących powyżej 5 min ludności) sprzyja szerzeniu się przestępczości, alkoholizmu, narkomanii, prostytucji itp. Przyczynia się również do degradacji środowiska naturalnego. Gwałtowny rozwój przemysłu powoduje, że coraz mniejsza część ludzkości korzysta ze zdatnej do picia, nieskażonej wody, że postępuje wzrost Ekonomika l demografia 847 zanieczyszczeń powietrza i ziemi, że coraz częściej mówi się o kryzysie ekologicznym. W obliczu pogarszających się warunków życia znacznej części mieszkańców naszego globu oraz powtarzających się fal głodu podjęto kroki mające na celu udzielenie pomocy najbardziej potrzebującym. Ogromną rolę odgrywają tu Kościoły (do rangi symbolu urosła działalność Matki Teresy z Kalkuty) oraz rozmaite organizacje charytatywne. Z inicjatywy ONZ powołano Komisję Północ-Południe oraz Konferencję Narodów Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD). Organizują one - w różnym zakresie - pomoc dla krajów rozwijających się. Podobne zadania spełniają niektóre pomocnicze organy ONZ jak Program Rozwoju ONZ (UNDP), Światowy Program Żywnościowy (WFP), a zwłaszcza Fundusz Pomocy Narodów Zjednoczonych Dzieciom (UNICEF), który działa szczególnie w krajach zacofanych. Ze zrozumiałych względów pomoc ta obejmuje jedynie część potrzebujących. Wielu ludzi w dalszym ciągu umiera z zimna, nędzy i głodu. Eksplozja demograficzna zrodziła konieczność znalezienia takich rozwiązań, które ograniczyłyby skutecznie wysoką stopę przyrostu naturalnego. Dostrzega się je m.in. w akcjach uświadamiania społeczeństw w zakresie antykoncepcji i świadomego sterowania płodnością, kontroli urodzeń oraz w tzw. planowaniu rodziny. W niektórych krajach, jak np. w Chinach, zaczęto lansować program "rodziny jednodzietnej", przy stosowaniu restrykcji w przypadku posiadania więcej niż dwojga dzieci. Politykę planowania rodziny wprowadziły m.in. Indie, Bangladesz, Indonezja (w tym czasie europejskie państwa komunistyczne popierały politykę pronatalistyczną). Nie wszędzie jednak przyniosła ona spodziewane rezultaty. Polityka ograniczania przyrostu naturalnego rodzi wszakże wielkie problemy etyczne (np. kwestia aborcji). Choć trudno odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób w przyszłości wzrastać będzie zaludnienie Ziemi, większość ekspertów ONZ i demografów przewiduje stabilizację liczby ludności świata na poziomie około 11 mld ludzi w końcu XXI stulecia. 10. Zagrożenia ekologiczne Zagrożenia ekologiczne należą do najpoważniejszych wyzwań naszej epoki. Jednocześnie są one w najmniejszym stopniu opanowane przez człowieka. Szybkie tempo industrializacji, technicyzacji, urbanizacji i wzrostu gospodarczego po II wojnie światowej, ale także gwałtowny przyrost ludności i rosnące zadłużenie zagraniczne krajów Trzeciego Świata przyczyniły się do niebezpiecznego zachwiania równowagi ekologicznej w środowisku człowieka. Najgroźniejszymi skutkami tych procesów stały się antropogeniczny efekt cieplarniany, tzw. dziura ozonowa, znaczne zanieczyszczenie atmosfery, gleby i akwenów, rabunkowy wyrąb lasów tropikalnych, eksport niebezpiecznych odpadów, zwłaszcza radioaktywnych, a także niedostatecznie ekologicznie osłaniana produkcja i stosowanie przestarzałych technologii. Warunkiem naturalnego efektu termicznego w atmosferze ziemskiej, zapewniającego temperaturę około 30 stopni Celsjusza, jest odpowiedni skład atmosfery ziemskiej. Składa się na nią w ponad 66% para wodna (HzO). Ponadto za naturalne właściwości atmosfery odpowiedzialne są, acz w znacznie mniejszym stopniu, dwutlenek węgla (COz), ozon (Oa), tlenek podazotu (NzO) i metan (CH4). Taki skład atmosfery odróżnia kulę ziemską od innych planet, jak Wenus czy Mars, gdzie gwarantem naturalnego efektu cieplarnianego jest dwutlenek węgla (CC>2). Wskutek działalności człowieka, zwłaszcza na przestrzeni ostatnich 250 lat, doszło do znaczących zmian w składzie atmosfery. Zmiany te zwykło się nazywać antropogenicznym efektem cieplarnianym. W największej mierze przyczyniła się do nich emisja Zagrożenia ekologiczne 849 Tabela I UDZIAŁ NAJWAŻNIEJSZYCH GAZÓW W WYTWORZENIU ANTROPOGENICZNEGO EFEKTU CIEPLARNIANEGO (w %) ORAZ ICH WZROST W LATACH 175(1-1991 (w milionowych częściach objętości) Gaz Udział w % 1750 1991 CO; 55 280 355 CFC 21 CH4 15 0,65 1,75 N,0 5 0,28 0,31 Inne 4 Ź{6iHo:H.GiaLSl,DeriiisilRliclieTreihliauseffektuiuldasKlima, w: Aus Politik undZeitseschichte, 1992, B16, s. 4. dwutlenku węgla (w ok. 55%), freonu (CFC) (w ok. 21%) i metanu (w ok. 15%) (por. tabela I). Od 160000 lat obecność dwutlenku węgla i metanu w atmosferze ziemskiej nie była tak wysoka jak obecnie. O ile około 80% dwutlenku węgla pochodziło z krajów wysoko uprzemysłowionych, o tyle zdecydowana większość metanu wytwarzana była w krajach rozwijających się. Dwutlenek węgla wyzwala się głównie w procesie spalania ropy naftowej, węgla, gazu ziemnego i drewna, źródłem metanu natomiast są przede wszystkim uprawy ryżu, hodowla bydła, kopalnie węgla, straty gazu ziemnego i składowiska odpadów. Istota zagrożenia antropogenicznym efektem cieplarnianym polega na tym, że może on wywołać klimatyczną reakcję łańcuchową o trudnych do wyobrażenia konsekwencjach: od nasilenia się procesu erozji gleb i powiększenia obszarów pustynnych aż do podniesienia poziomu wody w oceanach od 20 do 165 cm przy wzroście temperatury od l ,5 do 4,5 stopni Celsjusza, co spowodowałoby zalanie wielu przeludnionych, gęsto zamieszkanych nizin i obszarów nadmorskich. Równie niebezpieczne stało się zagrożenie wynikające z zachwiania równowagi ozonowej. Przenikanie do atmosfery nadmiernej ilości gazów, zwłaszcza freonu, prowadziło do wytworzenia się tzw. dziury ozonowej, polegającej na rozkładzie ozonu w górnych warstwach atmosfery, zwłaszcza w okolicach biegunowych. Jej systematyczne powiększanie się mogłoby być nieodwracalne, tzn. przynoszące trwałe, negatywne skutki dla naturalnego procesu samoregulacji zawartości ozonu w stratosferze. Skalę zagrożenia, wynikającego z powstania dziury ozonowej, obrazuje fakt, że uszkodzenie tylko 1% warstwy 54 - Najnowsza hislorki świata 850 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte ozonowej ziemi mogłoby zwiększyć ultrafioletowe napromieniowanie powierzchni o ok. 2%. Ponieważ warstwa ozonowa pełni rolę filtra chroniącego przed promieniowaniem ultrafioletowym oraz reguluje w naturalny sposób temperaturę atmosfery, konsekwencjami powstania dziury ozonowej byłyby wzrost ogólnego nasłonecznienia, w tym promieniowania ultrafioletowego, osłabienie organów wzroku oraz systemów immunologicznych ludzi i zwierząt, a także wzrost zachorowań na raka skóry. Odrębnym problemem, wynikającym z przenikania do atmosfery szkodliwych gazów, w szczególności dwutlenku siarki, podtlenków azotu, pyłu, popiołu lotnego i ołowiu. - stało się zanieczyszczenie powietrza, a w dalszej konsekwencji skażenie akwenów, ziem uprawnych i lasów. Zdecydowana większość tych substancji była uwalniana w krajach położonych na półkuli północnej, w szczególności w Stanach Zjednoczonych i ZSRR (por. tabela II). Następstwem ich przenikania do atmosfery stało się skażenie większości tamtejszych wód, gleb i lasów. Ponadto wskutek przedostawania się do ziemi azotanów i pestycydów oraz przenikania zanieczyszczeń pochodzących z wód miejskich, przemysłowych i odpadów - dramatycznemu pogorszeniu uległ stan wód powierzchniowych i gruntowych w skali światowej. Los Jeziora Aralskiego stał się klasycznym przykładem katastrofy ekologicznej, do której doprowadziło naruszenie bilansu wodnego w jego dorzeczu oraz zatrucie pestycydami i nawozami sztucznymi okolicznej ziemi i samego zbiornika wodnego. W konsekwencji lustro wody obniżyło się o 15 metrów od 1960 r., powierzchnia akwenu zmniejszyła się prawie o połowę, zawartość soli zaś wzrosła trzykrotnie i przekroczyła stopień zasolenia Morza Martwego. Ponadto woda została zatruta chemikaliami, co doprowadziło do zaniku w nim wszelkich form życia. W razie niepodjęcia żadnych środków zaradczych Jezioru Aralskiemu grozi całkowite wyschnięcie do końca pierwszej dekady XXI wieku. Kolejnym problemem, który w ostatnich dziesięcioleciach urósł do rangi zagrożenia ekologicznego, stała się rabunkowa gospodarka leśna, zwłaszcza w krajach tropikalnych. Lasy tropikalne, tzw. zielone płuca świata, obejmują obecnie obszar ok. 1,9 mld ha. Jednak ich rabunkowy wyrąb powodował dotychczas utratę ok. 20,4 min ha drzewostanu Zagrożenia ekologiczne SS1 Tabela II EMISJA SZKODLIWYCH GAZÓW DO ATMOSFERY W 1987 R. (w tyś. ton) Państwo CO, CFC CK, SO; N0x USA ZSRR Brazylia Chiny Indie Japonia RFN W. Brytania Indonezja Francja Włochy Kanada Meksyk Birma Polska Hiszpania Kolumbia Tajlandia Australia NRD Nigeria RPA Wyb. KS Holandia Arabia Saud. Filipiny Laos Wietnam CSRS Iran 540000 450000 560000 260000 130000 110000 79000 69000 110000 41000 45000 48000 49000 68000 56000 21000 60000 48000 28000 39000 32000 34000 44000 16000 20000 34000 37000 28000 29000 17080 350000 180000 16000 32000 700 100000 75000 71000 9500 69000 71000 36000 9100 0 13000 48000 5200 3500 21000 20000 18000 5800 2000 18000 6600 0 0 0 2200 9000 130000 20800 19400 60000 11100" 2930" 28000 90000 98000 12000 8000 2400 2900 14000 3520' 1690" 19000 13000 1845 370 5800 33000 3727' 1785' 20000 9000 7400 4300 840 4200 4100 16000 14000 2100 4000 3100 7800 550 8800 15000 6700 1000 10000 2700 3150 1127 6400 Dane o SC>2 i NO, (tlenkach azotu) pochodzą z 1985 r.; " europejska część ZSRR; ' dane z 1983 r.; ' dane z 1984 r.; Wyb. KS - Wybrzeże Kości Słoniowej. Źródło: Worid Resources Inslitute, Worid Resources 1990-1991, New York-London 1990, s. 15; H. FBrster, Umweltprobleme und Umweltpolitik m Osteuropa, w: Aus Politik und Zeilgeschichte. 1991, B 10, s. 15. rocznie. Zwłaszcza alarmujące okazały się straty drzewostanu położonego w dorzeczu Amazonki. Przyczynami masowego wyrębu lasów jest w głównej mierze rabunkowa działalność gospodarcza człowieka, spowodowana m.in. wzrostem liczby ludności i dążeniem do przekształcania zalesionych terenów w pola uprawne, plantacje, pastwiska oraz nieracjonalną budową zakładów przemysłowych. Do rabunkowego wyrębu lasów tropikalnych przyczynił się nadto eksport drewna, do którego kraje rozwijające się były zmuszone z powodu braku dewiz i konieczności spłaty wysokiego zadłużenia zagranicznego. Masowy 54* 852 Wobec nowego lądu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte Zagrożenia ekologiczne 853 854 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte ' wyrąb lasów w tych krajach prowadził do rzeczywistego zagrożenia ; ekologicznego, tym bardziej że ponowne zalesianie takich obszarów ' było tam zdecydowanie niższe od rzeczywistych potrzeb i możliwości wyrównania strat i wynosiło 1/10 średniej światowej. Rabunkowy wyrąb lasów prowadził do nieodwracalnych zmian i zniszczeń w świecie flory i fauny, zwłaszcza że w lasach tropikalnych | znajdowało się około 40% wszystkich gatunków roślin i zwierząt. Przyczynił się także do likwidowania niektórych wspólnot etnicznych, czego przykładem jest tragiczny los Indian z Amazonii. Kolejnym następstwem takiej gospodarki, szczególnie w górzystych obszarach Azji i Ameryki Łacińskiej, stały się częste powodzie i zalewanie obszarów niżej położonych, prowadzące w konsekwencji do wyjaławiania gleb. Zagrożeniem ekologicznym ostatnich dziesięcioleci stał się również eksport przestarzałych technologii, a także problem utylizacji bądź składowania niebezpiecznych odpadów, w tym radioaktywnych. Mimo wprowadzenia w niektórych wysoko uprzemysłowionych krajach tzw. technologii niskoodpadowych oraz nowych metod niszczenia odpadów, ich eksport do krajów rozwijających się urósł do gigantycznych rozmiarów. Odrębnym, globalnym wyzwaniem naszej epoki stały się doświadczenia z bronią jądrową oraz katastrofy nuklearne. 5 sierpnia 1963 r. USA, ZSRR i Wielka Brytania podpisały układ o częściowym zakazie doświadczeń z bronią nuklearną w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą. Przystąpiło do niego i następnie go ratyfikowało ponad sto krajów. Spośród państw atomowych nie uczyniły tego Francja i Chiny. Układ nie zabraniał prowadzenia prób nuklearnych pod ziemią, chociaż zawierał klauzulę, która przewidywała podpisanie w przyszłości umowy o wieczystym zakazie wszelkich doświadczeń z bronią jądrową, łącznie z eksplozjami podziemnymi. Pięć lat później, l lipca 1968 r., podpisany został układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej. W latach następnych przystąpiła do niego większość państw, zarówno atomowych, jak i nieatomowych. Układu nie ratyfikowały Francja, Chiny, Argentyna, Brazylia, Republika Południowej Afryki, Izrael, Indie i Pakistan. Zagrożenie rozprzestrzenianiem broni jądrowej nie zmalało jednak, bo jego źródłem mogły Zagrożenia ekologiczne 855 być zarówno elektrownie atomowe, jak i, zwłaszcza po rozpadzie ZSRR, nielegalne transfery broni lub technologii jądrowej do krajów trzecich. Również dużym zagrożeniem dla wszelkiego życia na ziemi stały się w ostatnich dziesięcioleciach katastrofy nuklearne. O skali takiego zagrożenia świadczą przejmująco największe dotychczas katastrofy atomowe: w Harrisburgu (USA) w 1979 r. i Czarnobylu (ZSRR) w 1986 r. Zagrożenia ekologiczne stały się przedmiotem szczególnego Zainteresowania środowisk naukowych i organizacji międzynarodowych, a później także ruchów społecznych i politycznych. W czerwcu 1972 r. z inicjatywy naukowców szwedzkich ONZ zwołała do Sztokholmu pierwszą proekologiczną konferencję międzynarodową na szczeblu rządów. W konferencji nie uczestniczyły kraje bloku wschodniego (z wyjątkiem Rumunii), solidaryzujące się z NRD, której nie zaproszono z powodu doktryny Hallsteina. Trwałym efektem konferencji sztokhoimskiej było powołanie instytucji pod nazwą Program Środowiskowy Narodów Zjednoczonych (UNEP) z siedzibą w Nairobi. Działalność UNEP spowodowała m.in. wprowadzenie stałych obserwacji i pomiarów zmian zachodzących we wszystkich ważniejszych dziedzinach środowiska naturalnego. Znaczenie tego spotkania jest tym większe, że doprowadziło ono do podpisania przez 113 państw deklaracji, w której uznano prawo każdego człowieka do odpowiednich warunków życia w środowisku naturalnym, a tym samym prawo do współdecydowania o problemach ekologicznych. Postanowienia tej deklaracji przejęte zostały później do tzw. drugiego koszyka Aktu Końcowego KBWE. Począwszy od konferencji sztokhoimskiej przedstawiciele większości państw w latach następnych niemal systematycznie debatowali nad zagrożeniami ekologicznymi. Poświęcone im były m.in. konferencje w sprawie problemów wyżywienia ludności (Rzym, 1974 r.), na temat czystości wód (Mar del Pląta, 1977 r.), w sprawie obszarów pustynnych (Nairobi, 1977 r.), o problemach racjonalnego wykorzystania energii (Nairobi, 1981 r.) oraz w sprawie rozwoju międzynarodowego prawa ekologicznego (Montevideo, 1986 r.). W grudniu 1989 r. ONZ utworzyła stałą Konferencję do spraw Ochrony Środowiska i Rozwoju (UNCED). Po raz pierwszy ob- 856 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte radowała ona w czerwcu 1992 r. w Rio de Janeiro z udziałem ponad 170 szefów państw i rządów. To największe w historii spotkanie na najwyższym szczeblu miało zainicjować konferencje przeglądowe, których celem byłaby koordynacja wysiłków państw półkuli północnej i południowej w zwalczaniu zagrożeń ekologicznych, a także porozumienie w sprawie przeznaczania większych kwot na ochronę środowiska przez kraje wysoko uprzemysłowione, ograniczenie ich protekcjonizmu w handlu światowym oraz redukcję zadłużenia zagranicznego krajów Trzeciego Świata. STREFY ZAGROŻENIA UBYTKI OZONU W SKALI ROKU W % (1979/80-1987/88) 6-3% fl 3-''% źródło; The Siatę ołthe Earth, London 1990 Zagrożenia ekologiczne 857 Konferencja ta zakończyła się zawarciem konwencji klimatycznej, przewidującej m.in. redukcję emisji gazów odpowiedzialnych za antropogeniczny efekt cieplarniany. Ponadto podpisana została wspólna deklaracja, zwana Kartą Ziemi. Ustaliła ona m.in. prawa i obowiązki państw w zakresie ochrony środowiska, a także zobowiązanie państw wysoko uprzemysłowionych do zwiększenia wydatków na ochronę środowiska powyżej dotychczas przeznaczanej na ten cel kwoty 0,35% produktu wewnętrznego brutto. Niemal równolegle z konferencjami międzynarodowymi poświęconymi zagrożeniom ekologicznym stworzone zostały fundamenty międzynarodowego prawa ekologicznego. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych weszło w życie ponad sto porozumień i konwencji międzynarodowych poświęconych tej problematyce. Należą do nich m.in. porozumienie o współpracy przy zwalczaniu na Morzu Północnym zanieczyszczeń wywołanych przez ropę naftową z 1969 r.; układ o ochronie Morza Bałtyckiego z 1974 r.; porozumienie w sprawie ochrony życia ludzkiego na morzu z 1974 r.; układ o ochronie Renu przed zanieczyszczeniami chemicznymi z 1976 r.; konwencja o zakazie stosowania, zmieniających środowisko naturalne, wynalazków technicznych dla celów militarnych z 1977 r.; konwencja w sprawie transgranicznego zanieczyszczenia powietrza z 1979 r.; układ w sprawie ochrony obszarów morskich Antarktydy z 1980 r.; konwencja dotycząca prawa morskiego z 1982 r. oraz protokół w sprawie ochrony warstwy ozonu w stratosferze z 1987 r. Konwencja klimatyczna z 1992 r. nie weszła jeszcze w życie z powodu sprzeciwu USA związanego z koniecznością ustalenia górnej granicy emisji dwutlenku węgla. Zagrożeniami ekologicznymi, poczynając od lat siedemdziesiątych, zajmują się coraz częściej ruchy społeczne i polityczne. Pierwsze proekologiczne ugrupowania miały charakter lokalny. Były to: Zjednoczona Grupa Tasmanii (UTG), utworzona w 1972 r., a także ugrupowania ekologiczne w Szwecji i Francji, powołane do życia w 1973 r. Wkrótce potem powstały pierwsze partie ekologiczne o zasięgu ogólnonarodowym - Nowozelandzka Partia Wartości (NZVP), powołana do życia w maju 1972 r., oraz ugrupowanie "Ludzie" w Wielkiej Brytanii, założone w styczniu 1973 r. Niedługo 858 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte po swoim utworzeniu partie te przystąpiły do wyborów parlamentarnych, jednak nie zdołały wyłonić w nich swojej reprezentacji. Niektórym ugrupowaniom ekologicznym udało się to dopiero na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Pierwszą partią ekologiczną w parlamencie narodowym była Zielona Lista w Szwajcarii (1979 r.). Następnie próg wyborczy przekroczyły AGALEY/ECOLO w Belgii (1981 r.). Partia Zielonych w Republice Federalnej Niemiec (1983 r.) oraz partia ekologiczna w Finlandii (1983 r.). Zasługą ich było m.in. zwrócenie uwagi opinii na najistotniejsze wyzwania i zagrożenia ekologiczne oraz - co ważniejsze - rozwinięcie skutecznej działalności w zakresie ochrony środowiska naturalnego. W 1971 r. kanadyjscy rzecznicy ochrony środowiska, na fali protestów wymierzonych przeciw próbom nuklearnym USA w pobliżu Aleutów, utworzyli w Vancouver organizację ekologiczną Greenpeace. W pierwszych latach istnienia koncentrowała ona swą działalność na akcjach protestacyjnych skierowanych przeciw doświadczeniom z bronią jądrową przeprowadzanym także przez inne państwa atomowe. Od 1975 r. jej działacze - często w bardzo spektakularny sposób - zaczęli również coraz częściej zwracać uwagę międzynarodowej opinii publicznej na inne rodzaje zagrożeń ekologicznych. W 1979 r. Greenpeace przekształciła się w organizację międzynarodową z siedzibą w Lewes (Wielka Brytania), ale stojąca na jej czele Rada (Councii) obradowała raz w roku w Amsterdamie, gdzie mieścił się również sekretariat koordynujący działalność jej autonomicznych sekcji krajowych. 11. ^ Świat u schyłku XX stulecia Przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych to czas nowych, często zasadniczych, przemian jakościowych zarówno w polityce, jak i gospodarce, życiu społecznym, nauce i kulturze, a także w sferze szeroko rozumianej mentalności - i to na całym świecie. W wielu dziedzinach można mówić wręcz o głębokiej transformacji. Nie sposób jeszcze stwierdzić, na ile przekształcenia te okażą się trwałe (tym bardziej że wiele z nich wciąż jest jeszcze w toku) i w jakim stopniu wpłyną na rzeczywistość. Mimo to nie ulega wątpliwości, iż jesteśmy świadkami końca pewnej, trwającej ponad pół wieku, epoki. Czy jest to równoznaczne z zapoczątkowaniem nowej jakości w stosunkach międzynarodowych, nowej jakości życia na ziemi? Może wciąż znajdujemy się jeszcze w swego rodzaju okresie przejściowym? Na konkretną odpowiedź wypada poczekać. Niemniej już teraz pokusić się można o kilka spostrzeżeń i wniosków. Za jedno z najważniejszych wydarzeń współczesnego świata, o konsekwencjach trudnych do przecenienia, należy uznać rozpad bloku wschodniego i samolikwidację (implozję) Związku Radzieckiego. Wydarzenie to spowodowało głębokie zmiany w stosunkach międzynarodowych, a europejskich w szczególności. Wywarło też zasadniczy wpływ na szereg spraw w wymiarze globalnym. Załamanie się światowego systemu komunistycznego stało się źródłem wielu fundamentalnych zjawisk w zakresie kształtującego się właśnie nowego ładu lat dziewięćdziesiątych. Najbardziej spektakularny charakter miało tu zjednoczenie Niemiec w 1990 r., dotychczasowe (co z tego, że 860 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte niekonsekwentne i pełne napięć) postępy w rozwoju procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie, poszukiwanie rzeczywistego partnerstwa między USA a Rosją i Rosją a resztą świata, pierwsze - po prawie pół wieku - wielorakie doświadczenia z regułami ustroju demokratycznego w krajach postkomunistycznych, widoczne zarówno w zachodniej jak i wschodniej części Europy dążenia integracyjne, które na Zachodzie (a pracowały na to pokolenia) przybrały postać Unii Europejskiej oraz powołanego z dniem l stycznia 1994 r. Europejskiego Obszaru Gospodarczego, czyli strefy wolnego handlu obejmującego 18 państw EWG i EFTA. Najważniejszą jednak konsekwencją rozkładu ZSRR stało się wyraźniejsze zarysowanie w stosunkach międzynarodowych tzw. jed-nobiegunowego układu sił, co oznacza, że głównym mocarstwem świata, z racji posiadanego potencjału ekonomicznego i militarnego, pozostają Stany Zjednoczone - mimo iż Rosja czyni wszystko, by stan ten podawać w wątpliwość, a nawet dezawuować. Osiągnięcie pozycji pierwszego w tej chwili mocarstwa świata nakłada na USA szczególną odpowiedzialność jako na kraj, który w nowej rzeczywistości - niejako z założenia - powinien stać się gwarantem globalnego pokoju i bezpieczeństwa. Czy jednak Stany są przygotowane do przejęcia tej funkcji? Czy w złożonych warunkach współczesnego świata jednobiegunowy układ sprawdzi się - i jak długo? Również i na te pytania nie sposób udzielić zadowalającej odpowiedzi. Można już teraz zauważyć, iż problemem nowego przywództwa politycznego w świecie zainteresowane są również inne kraje. Nie ulega wątpliwości, że w ścisłej czołówce współdecydującej o kierunkach rozwoju całego globu w końcówce XX wieku znalazły się dziś zarówno Japonia - lider rejonu Pacyfiku i Dalekiego Wschodu -jak i zjednoczone Niemcy, które zdają się dominować zarówno w europejskiej polityce, jak i gospodarce, przejmując z wolna inicjatywę w Europie Wschodniej, jaką jeszcze parę lat temu posiadała Moskwa. Wielkim potencjałem demograficznym, ekonomicznym i politycznym dysponują ponadto Chiny i Rosja, wciąż jeszcze nie posiadają one jednak wystarczających możliwości, by stanąć obok USA, Japonii i Niemiec jako naprawdę równorzędni partnerzy. Kwestią otwartą, z uwagi na niezwykle dynamiczny w ostatnim czasie rozwój gospodar- Świat u schyłku XX stuletia 861 czy Chin oraz niewątpliwe możliwości stojące przed Rosją, pozostaje pytanie, jak długo (i czy w ogóle) utrzyma się na świecie ten stan rzeczy. Natomiast mocarstwowy status Francji i Wielkiej Brytanii, niedawnych niekwestionowanych liderów w stosunkach międzynarodowych, wydaje się wyraźnie odchodzić w przeszłość, choć ich wpływy w wymiarze globalnym w dalszym ciągu są jeszcze znaczne. O ile kwestia przywództwa politycznego w dalszym ciągu może wydać się w jakiejś mierze nie do końca rozstrzygnięta, przynajmniej w dłuższej perspektywie, to okrzepły w ostatnich latach podział świata na trzy wiodące regiony gospodarczo-polityczne jest niewątpliwym faktem. Tworzą go: złożone z USA, Kanady i Meksyku Północnoamerykańskie Porozumienie o Wolnym Handlu (NAFTA), Europa Zachodnia oraz położone nad Pacyfikiem Kraje Dalekiego Wschodu z Japonią i tak zwanymi azjatyckimi ,,tygrysami" na czele, jak Korea Południowa, Tajwan, Singapur, Malezja, Tajlandia, Hongkong (zob. tabela I). Spektakularny jest niewątpliwie awans Europy Zachodniej, tym bardziej że przez szereg lat po II wojnie światowej nie brakowało czarnych prognoz co do szans i możliwości jej powrotu do rzędu czołowych potęg świata. Dokonana wspólnym wysiłkiem społeczeństw i rządów integracja ekonomiczna i polityczna europejskiego Zachodu spowodowała wydatne podniesienie jego pozycji w wymiarze globalnym. Jeszcze bardziej zaskakujący charakter ma jednak rozwój Japonii i azjatyckich "tygrysów", startujących z bardzo niskiego pułapu gospodarczego, niewspółmiernego z Europą Zachodnią oraz USA i Kanadą. Ekspansja technologiczna krajów Azji Południowo-Wschod- Tabela l PODZIAŁ ŚWIATA NA REGIONY GOSPODARCZO-POLITYCZNE W 1994 R. ^ Ludno5ć DO^<)?:^o.wystoPaw^rostu w km2 w min ^ ygp gosp. Europejski Obszar Gospodarczy 3699900 373 1944(1 +2,9 NAFTA 2174? 700 372 16634 +0,7 Japonia i "tygrysy" 3571)200 524 7415 +7,1) Źródłu: A. Czubiliski, W. Ols/cwski, Histuriu powszechnu 1»39-1»94, Poniań 1995, s. 549. 862 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte niej budzi dziś na Zachodzie poważne obawy dyktowane troską o przyszłość własnych gałęzi przemysłu, których produkcja jest wypierana z rynków przez tańsze i często wyższej jakości artykuły z Dalekiego Wschodu. Wiele tamtejszych koncernów (jak np. Hitachi, Mitsubishi, Panasonic, Sanyo, Sony, Samsung, Toshiba, Toyota) zdobyło już liczącą się (a czasem nawet wiodącą) pozycję w skali światowej. W dalszym ciągu jednak nie wiadomo, jakie będą długofalowe konsekwencje tego zjawiska. I w tym przypadku odpowiedź pozostawiamy czasowi. Nie sposób również przewidzieć roli, jaką odgrywała będzie w przyszłości ONZ. Jej znaczenie z punktu widzenia światowego pokoju i bezpieczeństwa nie sposób kwestionować, jednak w ostatnich latach wyraźnie zauważa się kryzys tej organizacji, nigdy nie dość sprawnej i skutecznej na miarę nadziei towarzyszących jej narodzinom. Mówi się o jej zbiurokratyzowaniu, pogłębiających się kłopotach finansowych, niezdecydowaniu, ograniczonej skuteczności lub nawet jej braku (jak np. w niedawnym konflikcie w byłej Jugosławii), nierozważnych posunięciach (np. przyjęta dzięki poparciu politycznemu udzielanemu krajom arabskim przez ZSRR i jego satelity rezolucja nr 379 z listopada 1975 r., określająca syjonizm jako jedną z form rasizmu i dyskryminacji rasowej, anulowana dopiero w 1992 r.). W tych okolicznościach zrozumiałe się staje stopniowe przejmowanie głosu w dyskusjach nad podstawowymi kwestiami gospodarki i polityki światowej przez wąską grupę państw, które od lat siedemdziesiątych organizują systematyczne spotkania na szczycie (tzw. Grupa 7 najbogatszych państw świata: USA, Kanada, Japonia, Niemcy, Wielka Brytania, Francja i Włochy; w 1994 r. do współudziału zaproszono również Rosję). Rozpad bloku wschodniego wykazał słuszność rozwiązań przyjętych na Zachodzie zarówno w zakresie ekonomicznym jak i polityczno--militamym. Dekada lat dziewięćdziesiątych bez wątpienia przejdzie do historii jako okres intensywnych działań mających na celu wielopłaszczyznową integrację naszego kontynentu. Spektakularny charakter miało tu powołanie Unii Europejskiej. Nie brakuje jednak sceptyków - zarówno jeśli idzie o szansę realizacji jej programu, jak i o celowość całego przedsięwzięcia. Zwraca się uwagę na poważne Świat u schyłku XX stulecia 863 różnice w poziomie rozwoju społecznego i gospodarczego krajów członkowskich (nie mówiąc już o potencjalnych nowych członkach), rozbieżność stanowisk w wielu zasadniczych kwestiach, obawy przed utratą własnej tożsamości narodowej oraz pewnych atrybutów suwerenności, jak własna waluta, siły zbrojne, nieograniczona swoboda w realizacji własnych przedsięwzięć będących odbiciem właściwej każdemu państwu specyfiki etc. Poważne zaniepokojenie w niektórych środowiskach budzi rosnąca rola Niemiec, państwa, którego czołowa pozycja w zintegrowanych strukturach europejskich jest dziś oczywista. Zrozumiałe stają się więc w tym względzie ambicje Francji czy Wielkiej Brytanii. Wystarczy przypomnieć kontrowersje, jakie wzbudzają wysuwane przez Berlin projekty reorganizacji ONZ z przyznaniem Niemcom stałego miejsca w Radzie Bezpieczeństwa. Wbrew wcześniejszym przypuszczeniom wraz z upadkiem ZSRR i rozwiązaniem Układu Warszawskiego NATO nie straciła racji bytu. Doszło natomiast do poważnych zmian w strategii i strukturze Paktu. Trwający od 1991 r. proces transformacji NATO spowodował m.in. odejście od koncepcji strategicznej obrony na wysuniętych rubieżach na rzecz "wysuniętej obecności wojskowej", nawiązania współpracy z państwami postkomunistycznymi, czynnego udziału w osłabianiu konfliktów i w zapobieganiu im (co znalazło swój wyraz na przykład w byłej Jugosławii). Wobec rozkładu systemu komunistycznego i upadku ZSRR społeczeństwa i rządy krajów Europy Środkowej i Wschodniej wystąpiły z wnioskami o przyjęcie ich do struktur zachodnioeuropejskich. Unii i NATO. Wbrew żywionym nadziejom sprawa nie jest jednak prosta. Nowe państwa w większości borykają się z poważnymi trudnościami gospodarczymi oraz nieustabilizowaną sytuacją wewnętrzną. Z przyjęciem ich do wspólnych struktur, przynajmniej do czasu dostosowania się przez te kraje do określonych wymogów, nikt się nie spieszy. Istotną rolę odgrywają ponadto strategiczne interesy Zachodu i jego stosunki z Rosją, która zmierzając do odzyskania wpływów i znaczenia dawnego ZSRR, daje wyraźnie do zrozumienia, iż nie życzy sobie rozszerzenia NATO. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, u progu nowego stulecia, jest to dla całej Europy - a dla państw byłego bloku wschodniego w szczególności - problem najwyższej wagi. Ze 864 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte zróżnicowaną reakcją państw Europy Środkowej i Wschodniej spotkała się wypracowana w 1993 r. przez USA inicjatywa tzw. Partnerstwa dla Pokoju, jako formy współpracy NATO z państwami postkomunistycznymi. Przewidywała ona współpracę polityczną i wojskową (np. dostosowanie armii narodowych do standardów natowskich, wspólne manewry itp.) wszakże bez gwarancji bezpieczeństwa i, rzecz jasna, członkostwa. Przedstawiana jako swego rodzaju przygotowanie do NATO w istocie była tylko doraźnym wybiegiem politycznym nie zaspokajającym oczekiwań zainteresowanych państw. Pamiętać przy tym należy, że wejście zarówno do NATO jak i Unii jest procesem kosztownym i pracochłonnym, obliczonym na lata. Stąd trudno stwierdzić, czy pojawiające się od czasu do czasu mniej lub bardziej precyzyjne daty przyznania członkostwa w strukturach zachodnich krajom dawnego bloku wschodniego zostaną ostatecznie dotrzymane. Należy mieć tu na uwadze bowiem również inne czynniki związane z ogólną, strategiczną polityką czołowych potęg. Ich głos jest tu przecież decydujący. Niełatwe doświadczenia stały się udziałem państw Europy Środkowej, niedawnych satelitów ZSRR. Transformacja społeczno-ustrojo-wa doprowadziła wprawdzie do wykształcenia się systemu demokracji i wolnego rynku, ale kraje te znalazły się w sytuacji, do której nie były przygotowane. Koszty przeobrażeń okazały się nader poważne i nadspodziewanie dotkliwe: spadek stopy życiowej, inflacja, bezrobocie, recesja, a w konsekwencji - narastanie społecznego niezadowolenia. Uwydatniły się ostre podziały polityczne, w wielu krajach regionu grożące destabilizacją. Z jednej strony na bazie wspomnianego niezadowolenia rósł wpływ ugrupowań i środowisk postkomunistycznych, które z czasem ponownie doszły do władzy - z drugiej radykalizowa-ły się i mobilizowały tendencje prawicowe, często posługujące się nacjonalistyczną frazeologią i niechętne zarówno integracji (z obawy przed utratą narodowej tożsamości i suwerenności) jak i prawom i konsekwencjom wolnego rynku. Nie można też nie brać pod uwagę postępującej konsolidacji Rosji i jej znaczenia na scenie światowej, jak i potencjalnych prób odzyskania przez nią wpływów w Europie Środkowej i Wschodniej. Dotychczasowe doświadczenia skłaniały państwa tego regionu raczej do kierowania wzroku w stronę Zachodu. Priorytet stanowiła Świat u schyłku XX stulecia 865 integracja ze strukturami zachodnimi (NATO, EWG). By ją osiągnąć, trzeba było jednak najpierw doprowadzić do stabilizacji stosunków politycznych w regionie oraz - w miarę możliwości - do zacieśnienia wzajemnych kontaktów. W interesie bowiem całej Europy Środkowej leżało podjęcie współpracy regionalnej, która tylko umocniłaby jej stanowisko w negocjacjach z organizacjami zachodnimi - proces ten jednak przebiegał wolno i z oporami. I tak do 1992 r. powstały tu Grupa Wyszehradzka (Polska, Węgry, Czechosłowacja, a po podziale tej ostatniej z dniem l stycznia 1993 r. Czechy i Słowacja) oraz Inicjatywa Środkowoeuropejska (do 1991 r. jako Pentagonale z udziałem Włoch, Austrii, Czechosłowacji, Jugosławii i Węgier, po wejściu Polski jako Heksagonale - do 1992 r., następnie jako Inicjatywa Środkowoeuropejska; w 1992 r. przystąpiły Chorwacja i Słowenia oraz Bośnia i Hercegowina - w tym samym roku zawieszono członkostwo [nowej] Jugosławii; w 1993 r. do grona członków dołączyła Macedonia, a po podziale Czechosłowacji - Czechy i Słowacja). Do tej grupy organizacji należy też zaliczyć Radę Państw Morza Bałtyckiego (powołaną w 1992 r.). Z dniem l marca 1993 r. weszło w życie Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA) skupiające kraje Grupy Wyszehradzkiej. W 1995 r. przystąpiła do niego Słowenia, a w 1997 r. Rumunia. Wśród kolejnych członków wymienia się m.in. Bułgarię i Ukrainę. Ciekawym, chociaż w praktyce mniej znaczącym, przedsięwzięciem było podjęcie współpracy przygranicznej i transgranicznej w postaci tzw. euroregionów. Jako pierwsze powstały m.in. Euroregion Nysa na pograniczu polsko--czesko-niemieckim (1991 r.) oraz Euroregion Karpacki na pograniczu polsko-słowacko-ukraińsko-węgierskim (1993 r.). Duże nadzieje wiązano z utworzeniem w 1992 r. we Frankfurcie nad Odrą Uniwersytetu Europejskiego grupującego naukowców i studentów ze Wschodu oraz Zachodu. Europa Środkowa była jednak również miejscem tendencji dez-integracyjnych, jak podział Czechosłowacji (dokonany na drodze pokojowej) oraz rozpad Jugosławii, w którego następstwie wybuchły długotrwałe, wyniszczające kraj walki wewnętrzne. Problemy narodowościowe, które stały się przyczynami tych wydarzeń, pojawiły się również w Rumunii, Bułgarii, Albanii, na Ukrainie, Białorusi, w Moł- 55 - Najnowsza historia świata 866 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte dawii oraz w republikach nadbałtyckich. Uśpione w okowach totalitaryzmu odezwały się z całą mocą po upadku systemu. Szczególne zaniepokojenie wzbudzały - i nadal wzbudzają - widoczne w wielu środowiskach i krajach tendencje nacjonalistyczne. Nie zanikły również wszystkie źródła zadrażnień w stosunkach między krajami regionu, widoczne na przykład w relacjach rumuńsko-węgierskich, węgiersko-słowackich czy polsko-litewskich. W ciągu minionych stuleci narosło sporo rozmaitych krzywd i uprzedzeń wśród narodów tej części Europy, które muszą zostać przezwyciężone, choć nie będzie to z pewnością łatwy proces. W obliczu poważnych problemów stoją również dawne republiki radzieckie. Wiele z nich przeżywa ostry kryzys polityczny i gospodarczy. Niepokój wzbudzają odradzające się tendencje dyktatorskie. Szczególna sytuacja istnieje na Białorusi rządzonej od lipca 1994 r. twardą ręką przez Aleksandra Łukaszenkę, zwolennika ścisłej współpracy z Rosją. W okresie jego rządów kraj utracił wiele atrybutów świeżo uzyskanej suwerenności - aż do unii z Rosją włącznie. Na Litwie, Łotwie i w Estonii poważne napięcia powoduje problem naturalizacji mniejszości rosyjskiej, która w znakomitej części napłynęła tu po aneksji tych państw przez ZSRR w 1940 r. Trudno w tej chwili przewidzieć, jaki obrót przyjmą wydarzenia na rozległym obszarze byłego ZSRR. Ostatnia dekada XX stulecia przejdzie do historii również jako czas likwidacji apartheidu w Południowej Afryce, wygaszenia długotrwałego konfliktu w Angoli, wspominanych już kroków zmierzających do rozwiązania konfliktu bliskowschodniego oraz problemu kambodżańs-kiego. Pojawiła się szansa na rzeczywistą stabilizację stosunków między mocarstwami w newralgicznym rejonie Dalekiego Wschodu, rozwinęły działania na rzecz integracji poza Europą (zwłaszcza w strefie Pacyfiku oraz na kontynencie amerykańskim), pogłębiły się i przyspieszyły ogólnoświatowe dążenia do dialogu, odprężenia i współpracy. Dalsze postępy poczyniła rewolucja naukowo-technicz-na. O rozwoju gospodarki w coraz szerszym zakresie zaczęły decydować komputeryzacja i automatyzacja produkcji. Kraje, które nie potrafiły się dostosować do nowych technologii i odnaleźć w nowej rzeczywistości, traciły swoje miejsce w świecie. Świat u schyłku XX stulecia 867 Duże znaczenie miało również poważne zwiększenie się liczby niepodległych państw. W następstwie rozpadu ZSRR, Jugosławii i Czechosłowacji oraz Etiopii na mapie politycznej świata pojawiło się kolejnych dwadzieścia kilka krajów. Liczba członków ONZ wzrosła do 185 (w 1994 r.). Zjednoczenie ogłosiły natomiast Jemen i Niemcy (odpowiednio w maju i październiku 1990 r.). Ale schyłek XX wieku to również nowe konflikty zbrojne i nowe wojny. Wbrew wcześniejszym nadziejom po upadku ZSRR napięcia nie ustały. Nadal trwały lokalne wojny w różnych formach i sile niszczenia, niezależnie od tego, czy je ktoś podsycał z zewnątrz, czy nie. W dalszym ciągu problem stanowił handel bronią i związana z nim walka o rynki zbytu. Raz po raz w różnych częściach globu wybuchały nowe walki, m.in. w Afganistanie, byłej Jugosławii, na Kaukazie, w Zairze. Szczególnie zaciekłe i okrutne były wzajemne eksterminacje i walki etniczne w Bośni, Rwandzie i Somalii, gdzie doszło do aktów masowego ludobójstwa. Tragedię pogłębia fakt, iż próby rozładowania tych konfliktów podejmowane przez społeczność międzynarodową przeważnie kończą się niepowodzeniem. Z drugiej strony nie ustają starania o ograniczenie zbrojeń i odprężenie w świecie (układ START I o redukcji zbrojeń strategicznych, 1991; START II, 1993; Konferencja Rozbrojeniowa w Genewie). Kończące się stulecie przynosi więc ze sobą szereg zjawisk i wydarzeń, które pozwalają z większym optymizmem patrzeć w przyszłość. Ale świat stoi w obliczu kolejnych problemów, które musi rozwiązać. Przede wszystkim wciąż nie wiadomo, w jakim kierunku -• zwłaszcza po śmierci Teng Siao-pinga w lutym 1997 r. - pójdzie rozwój Chin, naj ludniej szego państwa na świecie, potencjalnego nowego supermocarstwa. Trudno przewidzieć, jaki obrót przyjmą ostatecznie wydarzenia w przeżywającej poważne problemy gospodarcze i polityczne Rosji, gdzie mogą dojść do głosu różne, nawet najbardziej skrajne tendencje. Jaka będzie przyszłość RPA po likwidacji apartheidu? Jak ułożą się stosunki w państwach postkomunistycznych? Czy na Bliskim Wschodzie, po tylu latach walk i napięć, nastąpi oczekiwana stabilizacja? Czy i w jaki sposób znajdzie rozwiązanie problem koreański? A przecież świat stoi w obliczu szeregu nowych realnych dziś zagrożeń. Była już mowa o problemach demograficznych i ekolo- 55* 868 Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte gicznych. Wspomnieć też trzeba o niebezpieczeństwach, jakie niesie za sobą dynamiczny rozwój cywilizacji: o narkomanii, alkoholizmie, chorobach psychicznych, frustracjach, wzroście przestępczości, wyobcowaniu i trudnościach z przystosowaniem się do nowej rzeczywistości, a wreszcie o szczególnie niebezpiecznym relatywizmie moralnym w wielomilionowych aglomeracjach i dezintegrujących się społecznościach. Poważny problem stanowi wyrosły z tej gleby terroryzm, który stał się obecnie jedną z ważnych metod walki politycznej. Zwykło się wyodrębniać w nim kilka nurtów, jak m.in. separatystyczno-nacjonalis-tyczny terroryzm w Uisterze i Kraju Basków, skrajnie lewicowy i ekstremistyczny w krajach Ameryki Łacińskiej, neofaszystowski w niektórych państwach Europy, fundamentalistyczny w krajach muzułmańskich, narodowowyzwoleńczy (np. palestyński, kurdyjski). Terroryzm w ostatnim czasie wyraźnie umiędzynarodowił się, można też zauważyć ścisłe powiązania między poszczególnymi jego grupami - nawet jeśli cele ich nie są wspólne, a podobna jest jedynie metoda. Akty terroryzmu przybierają różną postać - uprowadzenia samolotów, podkładanie ładunków wybuchowych w miejscach publicznych, branie zakładników, okupacja budynków rządowych i ambasad, napady, zabójstwa, zamachy, żądania okupu itp. Najczęściej giną przy tym niewinni, przypadkowi ludzie. Zagrożeniem dla stabilizacji stosunków w świecie są rozwijające się w wielu krajach ruchy fundamentalistyczne oraz liczne przejawy nietolerancji, nacjonalizmu, szowinizmu, ksenofobii i dyskryminacji rasowej. Wielkie niebezpieczeństwo, zwłaszcza dla dzieci i młodzieży oraz ludzi zagubionych, podatnych na wpływy, stanowią różne sekty i ruchy parareligijne, nierzadko o wyraźnych cechach totalitarnych, zmierzające do absolutnego podporządkowania wyznawców. Ich powstawanie jest wyrazem coraz mocniej odczuwanej w ostatnich dziesięcioleciach potrzeby ponownego zwrócenia się ku pierwiastkowi duchowemu, ku swego rodzaju ,,wtórnej sakralizacji" życia - zrozumiałej zwłaszcza w sytuacji narastania negatywnych konsekwencji rozwoju współczesnej cywilizacji. Stąd obserwowany od pewnego czasu poważny wzrost znaczenia religii. Szereg problemów niesie za sobą ponadto pogłębiający się stale podział świata na bogatą uprzemysłowioną Północ i przeludnione, Świat u schyłku XX stulecia 869 biedne Południe. Wciąż nie rozwiązana pozostaje sprawa właściwej dystrybucji żywności oraz tempa wzrostu jej produkcji. Wiele społeczeństw cierpi chroniczny głód, a tysiące zgonów z głodu i w wyniku wzajemnych walk plemiennych czy religijnych są z pewnością hańbą współczesnego świata. Wzmacnia to w Trzecim Świecie poczucie upośledzenia i wpływa destabilizująco na całą sytuację międzynarodową - nawet w odległych na pozór dziedzinach. Coraz większym problemem staje się bezrobocie. Z szeregiem trudności gospodarczych, jak recesja, wzrost kosztów utrzymania, inflacja, borykają się wśród niewątpliwego bogactwa kraje uprzemysłowione. Schyłek XX stulecia przyniósł rozwiązanie wielu problemów, które od dziesięcioleci nurtowały świat. Pojawiły się jednak nowe wyzwania i zagrożenia. W interesie nas wszystkich leży, by im sprostać. I by, w miarę możliwości, wchodzić w przyszłe tysiąclecie pamiętając o tragicznych doświadczeniach, napięciach i mechanizmach przeszłości. ;.«b "ial.ltMii Kalendarium historii powszechnej 1945-1995 Niniejsze kalendarium służyć ma systematyzowaniu i porządkowaniu w aspekcie czasowym faktów i zjawisk zarówno z dziedziny historii politycznej świata (ze szczególnym uwzględnieniem Polski), jak i nauki, techniki oraz kultury i sztuki. Autorzy potraktowali ten materiał jedynie jako pomoc przy lekturze zasadniczego tekstu Najnowszej historii świata. Stąd za regułę przyjęto maksymalnie uproszczoną postać zapisu, o charakterze wręcz "hasłowym", wychodząc z założenia, iż po dalsze informacje zainteresowany Czytelnik sięgnie do poszczególnych tomów opracowania. Przegląd niniejszy powstał przez selekcję olbrzymiego przecież materiału. Jak każdy wybór, ma charakter subiektywny. Być może niejeden Czytelnik nie znajdzie tu istotnego - w jego przekonaniu - faktu. Ale może skłoni go to do własnych poszukiwań, i to najpierw przy pomocy tej książki. Wówczas autorzy cel swej pracy uznają za spełniony. Państwa powstałe po II wojnie światowejl 1945 - Indonezja, Wietnam (Demokratyczna Republika Wietnamu) ; 1946 - Filipiny, Transjordania2 1947 - Indie, Pakistan 1948 - Birma3, Cejlon4, Izrael, Korea Południowa, Koreańska Re- S publika Ludowo-Demokratyczna (KRL-D) 1949 - Laos, Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD), Repub- , lika Federalna Niemiec (RFN), Tajwan (Republika Chińska)5 1951 - Libia i 1953 - Kambodża6 ^ 1955 - Wietnam Południowy7 1956 - Maroko, Sudan, Tunezja 1957 - Federacja Malajska", Ghana ' W wykazie pominięto niektóre efemerycznie istniejące kraje, jak np. Ras al--Chajma (1971-1972), oraz nie uznane przez społeczność międzynarodową, jak Czeczenia. 2 Od 1949 r. jako Jordania. 3 Od 1989 r. jako Myanmar. 4 Od 1972 r. jako Sri Lanka. , 5 Formalnie prowincja Chin o odmiennym ustroju społeczno-politycznym. W rzeczywistości odrębny organizm polityczny. 6 W latach 1979-1989 jako Kampucza. 7 W 1975 r. zajęty przez wojska Demokratycznej Republiki Wietnamu (DRW). W roku następnym formalnie proklamowano Socjalistyczną Republikę Wietnamu, która po DRW przejęła flagę, hymn i godło oraz ustrój spoleczno-polityczny. 8 Od 1963 r., po połączeniu z Borneo Północnym, Sarawakiem i Singapurem, jako Malezja. W 1965 r. Singapur wystąpił z Federacji, proklamując się niezależnym państwem. Państwa powstałe po II wojnie światowej 929 1958 - Gwinea, Zjednoczona Republika Arabska (ŻRĄ)9 1960 - Cypr, Dahomej "', Czad, Gabon, Górna Wolta", Kamerun, Kongo (Brazzaville), Kongo (Kinszasa)12, Madagaskar13, Mali, Mauretania, Niger, Nigeria, Republika Środkowoafrykańska '4, Senegal, Somalia, Togo, Wybrzeże Kości Słoniowej 1961 - Kuwejt, Sierra Leone, Tanganika15 1962 - Algieria, Burundi, Jamajka, Ruanda, Samoa Zachodnie, Trynidad i Tobago, Uganda 1963 - Kenia, Zanzibar i Pemba15 1964 - Malta, Malawi, Tanzania16, Zambia 1965 - Gambia, Malediwy, Singapur '7 1966 - Barbados, Botswana, Gujana, Lesotho 1967 - Jemen Południowy18 1968 - Gwinea Równikowa, Mauritius, Nauru, Suazi (Ngwane) 1970 - Fidźi, Tonga 1971.- Bahrajn, Bangladesz, Katar, Oman, Zjednoczone Emiraty Arabskie 1973 - Bahamy, Gwinea Bissau 1974 - Grenada 1975 - Angola, Komory, Mozambik, Papua-Nowa Gwinea, Suri-nam. Wyspy Św. Tomasza i Książęca, Zielony Przylądek 1976 - Seszele 1977 - Dżibuti 1978 - Dominika, Tuvalu, Wyspy Salomona 1979 - Kiribati, Saint Lucia, Saint Vincent i Grenadyny 1980 - Yanuatu, Zimbabwe19 9 Istniała w latach 1958-1961 jako unia Egiptu i Syrii. 10 Od 1975 r. jako Benin. " Od 1984 r. jako Burkina Faso. 12 W latach 1971-1997 jako Zair. 13 W latach 1960-1975 jako Republika Malgaska. 14 W latach 1976-1979 Cesarstwo Środkowoafrykańskie. '•'' W 1964 r. Tanganika połączyła się z Zanzibarem i Pembą i utworzyła Tanzanię. 16 Powstała z połączenia Tanganiki oraz Zanzibaru i Pemby. 17 W latach 1963-1965 w ramach Federacji Malezji. 18 Istniał w latach 1967-1990. 19 Dotychczasowa Rodezja Południowa. W 1965 r. biała mniejszość proklamowała jednostronnie niepodległość, nie uznaną wszakże przez międzynarodową Społeczność. 59 - Nąjnowsy.ii historia świnia 930 Państwa powstałe po II wojnie światowej 1981 - Antigua i Barbuda, Belize 1983 - Saint Christopher (St. Kitts) i Nevis 1984 - Brunei 1990 - Federacja Mikronezji, Jemen20, Litwa21, Namibia, Niemcy22, Wyspy Marshalla 1991 - Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Estonia23, Gruzja, Kazachstan, Kyrgystan, Łotwa24, Macedonia, Mołdawia, Rosja, Słowenia, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan 1993 - Czechy, Erytrea, Słowacja 1994 - Palau 20 Powstał na drodze zjednoczenia Jemeńskiej Republiki Arabskiej i Ludowo--Demokratycznej Republiki Jemenu (Jemenu Południowego). 21 "Akt o przywróceniu niepodległości Państwa Litewskiego" przyjęła Litwa 11 marca 1990 r. Powszechne uznanie jej suwerenności przez społeczność międzynarodową (i ZSRR) nastąpiło po puczu moskiewskim w 1991 r. 22 W skład zjednoczonych Niemiec weszły RFN, NRD i Berlin Zachodni. 23'24 Estonia i Łotwa ogłosiły deklarację niepodległości już w 1990 r. Konrad Wnęk Najnowsza historia świata w internecie We współczesnym świecie szybki dostęp do informacji zyskuje decydujące znaczenie, zarówno z punktu widzenia badań, jak i organizacji życia naukowego. Dużą rolę w rozpowszechnianiu informacji ma największa komputerowa sieć intemet, do której Polska uzyskała dostęp nie tak dawno, bo w 1991 r. Sieć ta służy do komunikacji, gromadzenia i udostępniania danych, do których - bez względu na położenie fizyczne serwera - dostęp możemy mieć po kilku lub kilkunastu sekundach. Jeszcze nigdy szybkość i ilość przekazywanych danych nie była tak duża. Rodzi to nie tylko pozytywne zjawiska, takie jak powszechny dostęp do katalogów bibliotecznych, tekstów i obrazów w formie elektronicznej, lecz także wywołuje "szum informacyjny", wśród którego trudno oddzielić wartościowy materiał od komputerowej grafomanii. W celu uporządkowania postępującego chaosu powstają w sieci centra, prowadzone przez uniwersytety i firmy komercyjne, które pozwalają na przeszukiwanie zasobów sieciowych. Zasoby te udostępniane są przez kilka podstawowych rodzajów usług: a. poczta elektroniczna, b. grupy dyskusyjne, c. telnet, d. newsy (wiadomości, informacje), e. FTP, f. gophery (świstaki), g. WWW (worid wide web), 59* 932 Najnowsza historia świata w internecle h. bazy danych dostępne przez WWW. Posługiwanie się pocztą elektroniczną nie wymaga szczególnego omawiania, jest bardzo podobne do klasycznej poczty, można nią przesyłać listy do wszystkich zakątków świata, które podłączone są do sieci. Można także - o czym czasem zapominają użytkownicy - wysyłać załączniki (attachments). Mogą się w nich znaleźć dowolne informacje zapisane w formie elektronicznej, co pozwala na przesyłanie wszelkich materiałów - nie tylko tekstów, ale i dźwięku, grafiki czy filmów. Multimedialny charakter przekazu jest na razie w fazie rozwoju, ale można się spodziewać, że w najbliższym czasie, gdy ceny nośników pamięci spadną, znajdą one zastosowanie na szeroką skalę - chociażby do organizowania konferencji w czasie rzeczywistym. Grupy dyskusyjne są dostępne przy pomocy poczty elektronicznej i działają przez dystrybucję materiałów nadsyłanych przez swoich członków. Grupy są określone tematycznie, skupiają korespondentów interesujących się jakimś tematem, na przykład pasjonatów genealogii lub superkomputerów. Istnieją dwa rodzaje grup: moderowane i nie moderowane. Grupy moderowane są cenzurowane, na ogół przez założyciela, w celu utrzymania pewnego poziomu dyskusji oraz eliminacji zbyt krewkich dyskutantów. Nie moderowane nie są ograniczane w ten sposób, przez co każdy może w nich wygłaszać swoje poglądy. Aby zostać członkiem grupy, należy się do niej najpierw zapisać; nie chodzi tutaj oczywiście o pisanie całego podania, lecz o wysłanie krótkiego listu do serwera pocztowego z nazwą grupy i swoim nazwiskiem, czasem trzeba potwierdzić wybór poprzez odesłanie listu. Załóżmy, że chcemy zapisać się na listę dyskusyjną genealogów. Adres, na który piszemy, będzie wyglądał następująco: listserv@chem.uw.edu.pl, a treść listu subscribe genpol Imię Nazwisko. Podobnie postępuje się przy zapisywaniu się na inne grupy dyskusyjne. Od tej chwili będziemy otrzymywać listy od wszystkich członków grupy, a i my możemy do nich pisać na adres: genpol@chem.uw.edu.pl. Po zapisaniu się na kilka grup musimy uważać i codziennie sprawdzać i kasować pocztę, gdyż najprawdopodobniej będziemy otrzymywać około setki listów dziennie. Oczywiście liczba naprawdę wartościowych informacji będzie o wiele mniejsza, jedna lub dwie dziennie będą do czegoś przydatne. Najnowsza historia świata w internecie 933 Największymi bazami danych pozostają bez wątpienia katalogi bibliotek z całego świata, są one dostępne przy pomocy komendy telnet, która pozwala na połączenie się z odległym katalogiem i zrobienie w nim kwerendy. Wydaje się to bardzo proste, jednak czasem komputer wymaga haseł, nazw użytkownika, numerów terminali, stron kodowych znaków narodowych i tym podobnych tajemnych informacji, które potrafią sprawić sporo kłopotów początkującym. Jeśli komputer wymaga nazwy użytkownika i hasła, to niestety trzeba je znać. Można uzyskać je w Dziale Informacji Naukowej najbliższej dużej biblioteki lub przy pomocy wykazu bibliotek w WWW. Jeśli tylko jest to możliwe, należy wybierać typ terminala vtl00, ponieważ jest on najbardziej rozpowszechniony. Odległy system może też zapytać o kody znaków narodowych, dzieje się to zazwyczaj w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, wybór zależy głównie od tego, z jakiego komputera się łączymy i jaki standard kodowania obsługuje. Można to ująć w następujący sposób: Pracujesz na komputerze System operacyjny Czcionki Kody znaków terminal UMK systemowe ASCII stacja robocza (terminal graficzny z X-Windows) UNK jeśli są zainstalowane, to ISO ISO- 8859-2 komputer osobisty Windows 3.1, 95 CE CP-1250 komputer osobisty DOS systemowe, strona kodowa 852 IBM-Latin2 Wygląda to nieco skomplikowanie, ale w zasadzie nie jest takie trudne; jeśli się pomylimy, to zamiast polskich znaków na monitorze pojawią się dziwne znaki w miejsce polskich, ale poza tym niczym to nie grozi. W najgorszym razie pozostaje nam metoda prób i błędów. Systemów bibliotecznych jest wiele, w Polsce upowszechnia się VTLS, dostępny w bibliotekach krakowskich, warszawskich, lubelskich, wrocławskich i gdańskich. Na świecie istnieje sporo innych 934 Najnowsza historia świata w internecie systemów i do każdego z nich trzeba się przyzwyczaić, każdy inaczej obsługuje nasze zapytania. Na ogół wyszukiwanie według nazwiska autora dokonuje się przez wybór z menu lub, jak w VTLS, przez komendę (a/nazwisko). Dla początkujących wygodniejszy jest wybór z opcji, ale szybszy jest system oparty na komendach. Przy pomocy telnetu możemy nie tylko sprawdzić, czy dana pozycja jest dostępna, ale także, jeśli mamy ważną kartę biblioteczną, możemy zamówić książkę do wypożyczalni lub czytelni. Dostęp do katalogu pozwala nie tylko na przeszukiwanie, ale także na kopiowanie rekordów bibliograficznych (sic!), czyli nie ma potrzeby zapisywania bibliografii na tradycyjnych fiszkach, można od razu zapisywać wyniki kwerendy w dowolnym programie (Word, Notatnik itp.). Czasem przy pomocy telnetu możliwe jest korzystanie z baz danych na CD-ROM-ach, na których zapisane są informacje bibliograficzne jakiegoś wydawnictwa lub rekordy bibliografii narodowej. W Bibliotece Jagiellońskiej dostępny zdalnie jest Przewodnik Biblioteki Narodowej MAK, obejmujący bibliografię polską od 1986 r. z aktualizacją co 2 tygodnie, niestety bez czasopism, ale i tak jest to imponujący zbiór. W celu korzystania z MAK-a użytkownik po połączeniu się z serwerem powinien wydać komendę hello user.clas99, dalej procedura jest taka sama jak przy łączeniu się ze zwykłym katalogiem. Kolejną usługą są newsy. Różnica między grupą dyskusyjną a newsową polega na tym, że do newsów nie musimy się zapisywać, wystarczy włączyć czytnik newsów (np. Netscape News) i już mamy dostęp do wszystkich grup. Ma to zasadnicze zalety: nie zapycha skrzynki pocztowej, nie otrzymujemy stosów niepotrzebnych informacji, w każdej chwili można zrezygnować z czytania grupy oraz mamy przegląd ostatnich kilkudziesięciu listów, czyli nie zanudzamy nikogo listami na temat, który był właśnie zamknięty dwa dni temu. Często zdarza się, że grupy dyskusyjne są sprzężone z grupami newsowymi, co znaczy, że nasz list jest dystrybuowany do członków grupy dyskusyjnej oraz do grupy newsowej. Newsy mają strukturę hierarchiczną, czyli pozwalają na zagłębianie się aż do dotarcia do interesującej grupy, przyjęty zapis grupy to na przykład: pl.sci.historia, pl.comp.sys.novell. Jak łatwo się domyślić, grupy z pl na początku to grupy prowadzone w języku polskim. Najnowsza historia iwiata w internecie 935 Ciekawe jest to, że większość krajów nie udostępnia swoich grup narodowych osobom spoza danego kraju, czyli w Polsce nie można uzyskać dostępu do grup, które prowadzone są w Austrii czy Niemczech. Wiąże się to wykorzystaniem zasobów komputerów tylko przez tych, którzy za to płacą. Usługa zwana FTP (File Transfer Protocol) jest rzadko używana przez humanistów z uwagi na nikłą na ogół znajomość zagadnień sieciowych. Służy ona do transferu plików pomiędzy różnymi komputerami, czasem bardzo od siebie odległymi. W praktyce wykorzystywana jest do pobierania plików z oprogramowaniem freeware lub shareware, które znajduje się na tak zwanych FTP-serwerach. Programy te dorównują, a czasem przewyższają te dostępne komercyjnie, przy czym ich ceny są o wiele niższe, zaś niektóre są wręcz rozdawane za darmo. Historycy mogą znaleźć tam wiele interesujących programów: do nauki języków obcych (w tym łaciny), do tworzenia tablic genealogicznych, układania testów, konwersji kalendarzy i inne. Mimo że oprogramowanie dla humanistów dopiero jest tworzone, ma ono coraz większe znaczenie. Na świecie istnieje wiele takich archiwów, najbardziej znane są simtel i winsite dostępne także na krakowskim serwerze (ftp.cyf-kr.edu.pt). Aby załogować się na takim serwerze, jako nazwę użytkownika należy podać guest lub anonymous, a zamiast hasła wpisać swój adres poczty elektronicznej. Później można już pobierać dowolne pliki. Możliwy jest też bezpośredni dostęp przez tVWW. Pomysł stworzenia gophera powstał wtedy, gdy nie było jeszcze WWW i polegał na połączeniu kilku usług sieciowych: telnet, FTP, news, które miały być dostępne przez wybory menu, więc łatwiejsze w użyciu niż przez wprowadzanie komend. Dzisiaj jest to usługa "ginąca", wyparta przez WWW, które oferuje co prawda to samo, ale w ładnej i efektownej oprawie graficznej. VWW powstało wiele lat temu jako projekt naukowców z NCSA (National Center for Supercomputing Applications), którzy opracowali zasady działania protokołu komunikacyjnego http oraz, nieco później, pierwszą przeglądarkę MOSAIC. Stało się to możliwe dzięki szybkiemu rozwojowi sieci komputerowych i wzrostowi pojemności transferu danych (przesyłana grafika zajmuje o wiele więcej miejsca niż 936 Najnowsza historia świata w .intemecie tekst). Pozwoliło to na pełną integrację usług sieciowych, które współcześnie są dostępne przez przeglądarki WWW (Microsoft Ex-plorer, Netscape Navigator). Wszystkie te ułatwienia w obsłudze sieci spowodowały lawinowy wzrost użytkowników internetu i rozwój w kierunku komercjalizacji, co nie zawsze idzie w parze z wartością zamieszczanych informacji. Wraz z powstaniem przeglądarek graficznych prostsze stało się kopiowanie plików, korespondencja, czytanie newsów, jednakże zagłębianie się w kolejne strony przynosi coraz więcej informacji często miernej wartości merytorycznej. Wobec ogromnego wzrostu liczby zamieszczanych wiadomości stało się konieczne stworzenie katalogów elektronicznych, które można przeszukiwać przy pomocy słów kluczowych. Możliwe jest przeszukiwanie stron IWW, jak i artykułów w newsach. Oczywiście nie istnieje jeden centralny komputer, na którym przeszukiwanie się odbywa, takich centrów jest co najmniej kilka, w tłumaczeniu z angielskiego nazywa się je punktami startowymi. Oto przykładowe punkty startowe WWTV: l. http://www. altayista. com/ 1. http://www.lycos.com/ 3. http://www.infoseek.com/ 4. http://www.yahoo.com/ 5. http://www.excite.com/ 6. http://webcrawler.com/ W celu znalezienia strony domowej Uniwersytetu Jagiellońskiego należy wpisać słowa najlepiej go charakteryzujące w języku angielskim, chociaż można też próbować w językach narodowych. Po chwili powinniśmy otrzymać adres strony WWW. Jeśli przeszukiwacz nie może znaleźć danej strony, należy spróbować innego przeszukiwacza, istnieje bowiem duże prawdopodobieństwo, że ją odnajdziemy gdzie indziej. Bardzo ważne jest odpowiednie dopasowanie stów kluczowych, nie należy zapominać o specyfice języka czy regułach ortograficznych. Pomimo istnienia ułatwień w wyszukiwaniu informacji duża część interesujących danych jest odkrywana przypadkiem, dlatego cenną rzeczą jest wymienianie się zarówno wiadomościami o nowych stronach, jak i technice przeszukiwania. Poniżej zamieszczam kilka interesujących przykładów. - Najnowsza historia świata w internecie 937 Bazy danych i katalogi bibliotek dostępne przez telnet fridge.bj.uj.edu.pl (149.156.73.10) Katalog Biblioteki Jagiellońskiej, zawierający opisy zbiorów od l stycznia 1993 r., a także przewodnik Biblioteki Narodowej MAK. Należy wpisać: hello user.clasOl, aby korzystać z katalogu lub clas99 dla Przewodnika Bibliograficznego. limba.buw.uw.edu.pl (148.81.207.1) Katalog Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. Iocis.loc.gov Katalog Biblioteki Kongresu Stanów Zjednoczonych, najlepsza biblioteka świata zachodniego. telnet.ksu.edu (129.130.1.10) Katalog Biblioteki Kansas State University. Uniwersytet specjalizuje się w badaniach historycznych. Jako login należy wybrać: KSWM, jako terminal YTIOO. umpg.ycc.yale.edu:6520 Katalog Biblioteki Yale; terminal YTIOO. hollis.harvard.edu Katalogi Biblioteki Harvardu; należy wpisać: hollis. ul.cam.ac.uk Biblioteka Cambridge University. library.ox.ac.uk Biblioteka Oxford University. blpes.lse.ac.uk Biblioteka London University; zbiory dotyczą nauk politycznych i ekonomicznych. 938 Najnowsza historia świata w internecic sun0.urz.uni-heidelberg.de (129.206.100.126) Biblioteka Universitaet Heidelberg (Niemcy), jako login wybrać: heidi, potem info. W celu opuszczenia należy wpisać y, później logoff. opac.sub.gwdg.de (134.76.160.32) Biblioteka Universitaet Goettingen; nazwa użytkownika: OPC, aby opuścić: STP. mx500.unibib.hu-berlin.de (141.20.80.1) Biblioteka Humboldt-Universitaet w Berlinie; nazwa użytkownika: opac, aby wyjść: "]. hardthuegel.ub.uni-koeln.de (134.95.52.208) Biblioteka Universitaet Koeln; login: opac. Wybranie l poprawia emulację terminala, aby wyjść ESC i 9. ftp.ircam.fr (129.102.1.1) Katalog CNRS login: libguery, aby porozumiewać się po angielsku, wpisz: l=e, aby wyjść: q. caenl.unicaen.fr (193.55.121.50) Katalog Universite de Caen. Usemame: UBRARY, aby opuścić wpisz FIN. pharos.unice.fr (134.59.1.4) Katalog Biblioteki Universitaire de Nice; login: bunsa, aby opuścić wpisz 2 w menu głównym. terminus.bpi.fr:2300 (129.102.240.254:2300) Bibliotheque Publique d'Infbrmation, Pompidou Center, aby wyjść wpisz FIN. biblio.iue.it (149.139.6.100) Biblioteka European University Institute, Florencja, Włochy; aby wyjść wpisz Q w głównym menu. iuavcd.unive.it (157.138.207.250) Seryizio Bibliotecario Nazionale; po pierwszym login wpisz biblio, przy drugim opac. Wybierz typ terminala. Następujące biblioteki Najnowsza historia świata w internecie 939 należą do systemu: Biblioteca Nazionale Marciana, Library of Querini Foundation, Libraries of the University Institute of Architecture of Venice (IUAV), Library of ASAC (La Biennale di Yenezia), Library of Cini Foundation, Library of Istituto Yeneto di Scienze, Lettere ed Arti, Library of Levi Foundation. librs6k.vatlib.it (193.43.102.194) Biblioteka Watykańska; login: opac, aby wyjść, wpisz 3 w głównym menu. opac.cc.u-tokyo.ac.jp (130.69.240.42) Biblioteka University of Tokyo; wpisz login: library, aby wyjść, wpisz quit. anzu.cc.tsukuba.ac.jp (130.158.64.40) Biblioteka University of Tsukuba; wybierz tulips, aby wejść do katalogu, w celu wyjścia wciśnij ^]. wine.wul.waseda.ac.jp (133.9.8.10) Biblioteka Waseda University; wybierz 7. WINĘ, w celu wyjścia wciśnij "]. pul2.1ib.pku.edu.cn (162.105.140.2) Biblioteka Peking University; usemame: OPAC, usemame: PULROS, aby wyjść, wybierz Q w głównym menu. 202.120.2.201 Shanghai JiaoTong University; login: public OPAC = HOME-GROWN OR UNKNOWN (OP034), aby wyjść "]. carousel.lis.uiuc.edu (128.174.4.5) ABSEES: Amerykańska Bibliografia Studiów Słowiańskich i Wschodnioeuropejskich, stworzona przez Uniwersytet Illinois, zawiera dane bibliograficzne z czasopism, artykułów, raportów rządowych, rozpraw doktorskich, książek na temat Europy Wschodniej i Związku Radzieckiego publikowanych w USA i Kanadzie. Wybierz absees z menu Studies. 940 Najnowsza historia świata w internecie Grupy newsowe pl.sci.historia Grupa stworzona w celu wymiany informacji i dyskusji na tematy historyczne. Językiem grupy jest polski, nie posiada sprecyzowanych zagadnień, jest w trakcie tworzenia. soc.history.liying Grupa zajmująca się życiem codziennym w przeszłości. soc.history.medieval Grupa dyskutująca nad okresem średniowiecza. soc.history.moderated Moderowana grupa poruszająca tematy historyczne. soc.hist.ory .science Grupa zajmująca się historią nauki. soc.history.war Grupa zawierająca 5 podgrup: wojna różne aspekty, wojna domowa w USA, wojna o niepodległość USA, druga wojna światowa, wojna w Wietnamie. soc.history.what-if Grupa dyskusyjna, której tematem jest: co byłoby, gdyby historia potoczyła się inaczej. Listy dyskusyjne listserv@plearn.edu.pl subscribe: klio Imię i Nazwisko Lista dyskusyjna dla historyków, dyskusje prowadzone są w języku polskim. Najnowsza historia świata iv internecie 941 listserv @ mimuw.edu.pl subscribe: polityka Imię i Nazwisko Dyskusja o polityce polskiej i światowej. listserv @ uicvm.uic.edu subscribe: holocaus Imię i Nazwisko Lista omawiająca problem holocaustu, antysemityzmu, historię Żydów z okresu międzywojennego i powojennego. maiłbase @ mailbase.ac.uk subscribe: military-history Imię i Nazwisko Tematyka obejmuje historię wojskowości, strategię, ekwipunek, relacje woj skowo-cywilne. listserv@msu.edu sub H-DIPLO Imię i Nazwisko Lista zajmująca się historią dyplomacji. listserv@vm.cc.purdue.edu sub H-FRANCE Imię i Nazwisko Lista obejmująca historię Francji. listserv@h-net.msu.edu sub H-GERMAN Imię i Nazwisko Lista obejmująca historię Niemiec. listserv@h-net.msu.edu sub H-ITALY Imię i Nazwisko Lista obejmująca historię Włoch. listserv@h-net.msu.edu sub H-JAPAN Imię i Nazwisko Lista obejmująca historię Japonii. listserv@msu.edu sub H-RUSSIA Imię i Nazwisko Lista obejmująca historię Rosji. 942 Najnowsza histeria świata w intcrnecie Strony WWW http://raven.cc.ukans.edu/history/WWW__history_main.html HNSource; Centralny Serwer Informacyjny dla historyków. http ://kuhttp.cc.ukans.edu/ex-ussr/ex-ussr main.html Kompendium informacyjne o byłych krajach Związku Radzieckiego. Zamieszczane są różnego rodzaju pliki. http://www.eb.com/ Encyklopedia Britanica On-line. Największa encyklopedia świata.-Niestety pełne jej wykorzystanie wymaga opłacenia abonamentu, ale są możliwości przeszukiwania próbnego przez 30 dni. http://ciuw.warman.net.pl/alf/archiwa/ Oficjalna strona polskich archiwów państwowych w trakcie tworzenia. http://www.christusrex.org/ Strona Christus Rex, ponadnarodowej organizacji katolickiej. Strona zawiera encykliki papieskie i różne dokumenty Stolicy Apostolskiej, reprodukcje zbiorów Muzeów Watykańskich oraz wstrząsające zdjęcia z masakry na placu Tienanmen. Bardzo szybki transfer danych. http://www.dcs.hull.ac.uk/public/genealogy/royaVcatalog.html Strona genealogiczna dynastii królewskich i nie tylko. http://kinga.cyf-kr.edu.pl:8002/sitesl Spis wszystkich dostępnych sieciowo bibliotek na świecie. http://sunsite.icm.edu.pl/wm/ Muzeum wirtualne trudne do opisania, to należy zobaczyć. Przepiękna kolekcja dzieł sztuki od najstarszych zabytków do sztuki współczesnej. http://www.libraries.rutgers.edu/rulib/socsci/hist/amhist.html Amerykańskie i brytyjskie źródła historyczne w internecie. Jeden z najlepszych serwisów historycznych. Zawiera odnośniki do bibliografii, dokumentów, archiwaliów, tekstów źródłowych, map, informacji statystycznych, zdjęć itp. Najnowsza historia świata w internecle 943 http ://www.oclc.org/ Baza danych artykułów i recenzji z całego świata. Niestety należy znać hasło dostępu. Rzecz jest bezcenna i wartościowa, gdyż w kilka sekund można otrzymać artykuł bez odchodzenia od komputera. Od 1997 r. dostępna jest w czytelni bibliograficznej BJ, można też pytać w innych dużych bibliotekach uniwersyteckich. http://parisx.u-parisl0.fr/bdic/index.htm Biblioteka Dokumentacji Współczesnych Stosunków Międzynarodowych. Strona zawiera odnośniki do katalogu on-line, listę publikacji. http://www.bucknell.edu/departments/russian/ Wita nas hymn Rosji. Bardzo ciekawe miejsce. Próbki utworów muzycznych Strawińskiego, Szostakowicza. Świetne kalendarium historyczne dla całych dziejów Rosji aż po współczesność. Na każdej ze stron jest fragment opery lub innego utworu muzycznego. Pisarze i twórcy także współcześni. Dużo informacji o kulturze, języku, polityce. REWELACJA!!!! http://library.byu.edu/~rdh/eurodocs/ Archiwum elektroniczne tekstów dotyczących historii Europy Zachodniej od czasów najdawniejszych do współczesności. Bardzo dobrze zrobione i profesjonalnie przygotowane w języku angielskim. http://www.iue.it/LIB/Welcome.html Uniwersytet Europejski we Florencji, posiada własną bibliotekę i publikuje ciekawe monografie i czasopisma dotyczące stosunków międzynarodowych. http://kuhttp.cc.ukans.edu/ex-ussr/ex-ussr main.html Who is who w republikach byłego Związku Radzieckiego. Życiorysy polityków. http://www.mcs.salford.ac.uk/TOUR/024.htm Świetne adresy organizacji rządowych w Wielkiej Brytanii. .944 Najnowsza historia świata w iotemecie http://www.cfcsc.dnd.ca/links/milhist/20f.html Historia wojskowości w XX w., omówione są poszczególne konflikty w naszym stuleciu, strona kanadyjska językowo mieszana: francusko--angielska. http://www.lib.utexas.edu/Libs/PCL/Map collection/europe/ Kolekcja współczesnych map politycznych Europy. http://www.lib.utexas.edu/Libs/PCL/Map collection/historical/ Kolekcja map historycznych, niestety dość przypadkowa. http://www2.huji.ac.il/www jcj/top.html Centrum Usług Komputerowych Uniwersytetu Hebrajskiego. Bibliografie, bazy danych i archiwa dotyczące dziejów i kultury Żydów. http://www.cfcsc.dnd.ca/links/per/peraf.html Lista alfabetyczna czasopism i publikacji elektronicznych w intemecie. Głównie francuskojęzycznych. http://lgm.fri.uni-lj.si/tito/tito-eng.html Strona domowa o Josipie Broz-Tito, zawierająca zdjęcia i przemówienia byłego jugosłowiańskiego dyktatora. http://www2.elibrary.com/id/28/177/search.cgi Elektroniczna biblioteka, serwer specjalizujący się w publikowaniu różnych informacji pochodzących z książek, czasopism, map. Pełne wykorzystanie wymaga wykupienia abonamentu. http://zeitl.uibk.ac.at/ Zeitgeschichte Information System. Austriacka baza danych pozwalająca na wyszukiwanie miejsc w intemecie związanych z historią na podstawie słów kluczowych. http://www.uni-heidelberg.de/subject/ hd/fak7/hist/o4/cl/de/ Spis zasobów historycznych w intemecie w Niemczech. Strony WWW uniwersytetów, baz danych na CD-ROM-ach, newsów. Świetne odnoś- Najnowsza historia świata w internecie 945 niki do muzeum historycznego w Berlinie, w którym możemy obejrzeć m.in. transparenty z demonstracji 1989 r. oraz wystawę Niemcy podczas zimnej wojny. Doskonałe kalendarium wydarzeń z lat 1945-1963. http://www.uni-duesseldorf.de/uni.d/studiuin.d/faecher.d/phil.d/ geschichte.d/ Strona domowa Instytutu Historycznego Uniwersytetu w Dusseldorfie uchodzącego za najlepszy w Niemczech. Adresy serwerów WWW, list dyskusyjnych dla historyków i osób zainteresowanych historią. http://www.ub.uni-bielefeld.de/ Strona biblioteki uniwersytetu w Bielefeld. Posiada wiele odnośników do zasobów historycznych w internecie. http://sokrates.hbz-nrw.de/hbz/ Lista niemieckich bibliotek dostępnych poprzez sieć w porządku alfabetycznym. Istnieje też możliwość wyszukiwania. http://www.bundestag.de/ Strona niemieckiego parlamentu zawierająca aktualne (od 31 stycznia 1996 r.) informacje prasowe, protokoły prac. Tworzony jest także zbiór danych sprzed tej daty. Czasopisma http://www.parismatch.tm.fr/ Strona domowa "Paris Matcha". Stara się być dwujęzyczna: francusko--angielska. , . http://www.russianstory.com/infcoll/aif/aif.htm "Argumenty i Fakty", rosyjska gazeta jedna z największych na świecie. Wywiady z rosyjskimi politykami, biznesmenami, analizy i prognozy. Posiada archiwum od maja 1996r. http://www.bild.de/ Największa gazeta niemiecka codzienna w internecie. Archiwum z ostatniego tygodnia. 60 - Najnowsza hiiiioria świala 946 Najnowsza historia świata w intemede http://www.monde-diplomatique.fr/md/ "Kwartalnik Studiów Międzynarodowych". Czasopismo dostępne w języku francuskim. Zawiera bardzo pomocny indeks i archiwum, http://www.lse.ac.uk/depts/intrel/millenn/default.htm Czasopismo założone w 1971 przy London School of Economics and Political Science, "Millennium" jest jednym z czołowych pism w zakresie stosunków międzynarodowych. http ://www.europe.economist.com/ Strona "The Economist". Wybrane artykuły z tygodnika, niedługo będą dostępne całe numery. http://ezinfo.ucs.indiana.edu/~isq/ "International Studies Quarterly" w wersji elektronicznej. http://www.foreignaffairs.org/ Czasopismo amerykańskie dotyczące stosunków międzynarodowych. Istnieje możliwość przeszukiwania i wykorzystania źródeł on-line. http ://www.nytimes.com/ Elektroniczna wersją "New York Ttmes" http://www.time.com/ Elektroniczna wersja "Time". Chyba najlepsze czasopismo sieciowe. http ://www.ping.at/vgkritik/ Strona zawierająca spisy treści i abstrakty artykułów w "Osterreichi-sche Zeitschrift fur Politikwissenschaft" oraz w "Ósterreichische Zeitschrift fur Geschichtswissenschaften". http ://www.wws.princeton.edu/world politics/ "Worid Politics", kwartalnik dotyczący stosunków międzynarodowych wydawany przy Princeton University. Zawiera pełne teksty artykułów. http ://www.zeit.de/ Elektroniczna wersja niemieckiej gazety "Die Zeit". Najnowsza historia świata w internecie 947 http ://www.welt.de/ Elektroniczna wersja niemieckiej gazety "Die Welt". Organizacje http://www.nato.int/ Oficjalna strona NATO. Podstawowe informacje i teksty układów. Po angielsku i francusku. http://www.oecd.org/ Strona OECD. Lista członków, dokumenty, oficjalne publikacje. http://www.worldbank.org/ Bank Światowy. Znakomita przeszukiwarka pozwalająca wybrać określony temat lub kraj. http://www.un.org/ ONZ w internecie. Bardzo interesujące bazy danych traktatów międzynarodowych, których teksty dostępne są bezpośrednio z sieci. Sekretariat Generalny posiada ponad 470 zdeponowanych traktatów międzypaństwowych oraz ponad 40000 umów NZ. http://wwwarc.iue.it/ Archiwum Unii Europejskiej. Bardzo ciekawe zbiory obejmujące nie tylko teksty, ale i fotografie z dziejów Unii. http://europa.eu.int/en/comnVeurostat/eurostat.html Biuro Statystyczne EWG. Zawiera dane statystyczne, publikacje analityczne, prognozy i archiwum. http://europa.eu.int/ EUROPA, serwer Unii Europejskiej zawierający informacje na temat celów i polityki Unii. Opisy są dostępne w kilkunastu językach. Http://www.odci.gov/cia/ciahome.html Centralna Agencja Wywiadowcza, światowa księga wydarzeń, wiadomości polityczne, mapy itp. Świetne opisy krajów za lata dziewięćdziesiąte, dane gospodarcze, polityczne, geograficzne. Obejmuje cały świat. Strona godna odwiedzin. 60* Wybrane pozycje bibliograficzne I. Wydawnictwa źródłowe, dokumentacje, encyklopedie, kroniki, leksykony, informatory Baratta M. von, Ciauss J.U., Internationale Organisationen. Ein Handbuch, Frankfurt am Main 1991; Deszczyński M., Kupiecki R., Moszczyński T., Historia polityczna świata. Kalendarium wydarzeń 1945-1994, Warszawa 1994; Encyclopedia Americana, Danburg 1993; Guggenheim P., Lehrbuch des Yoikerrecht, Basel 1947; Hofmeier R., Schónborn M. (Hrsg.), Politisches Lexikon Afrika, Munchen 1984; Jacobsen H.-A. und Tómala M. (Hrsg.), Bonn-Warschau 1945-1991. Die deutsch-polnischen Beyehungen. Analyse und Dokumentation, Koln 1991; Kleines Lexikon Wirtschaft, Bundeszentrale fiir politische Bildung (Hrsg.), Berlin 1991; Nohien D. (Hrsg.), Lexikon Dritte Welt. Lander, Organisationen, Theorien, Begriffe, Personen, Baden-Baden 1980; Nohien D. (Hrsg.), Worterbuch Staat und Politik, Bonn 1991; Mały oksfordzki słownik historii świata w XX wieku, red. Wieczor- kiewicz P., Urbański M., Londyn 1992; -Mayne R. (ed.), Handbooks of the Modem Worid: Western Europę, London 1986; Wybrane pozycje bibliograficzne 949 NATO. Handbook, Brussels 1995; The New Encyclopaedia Britannica, Chicago 1990; Osmańczyk EJ., Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, Warszawa 1974; Prawo Wspólnot Europejskich. Dokumenty i orzecznictwo, red. Czap-liński W. i in.. Warszawa 1994; Regions d'Europe. Cartes de Yisite, Bruxelles 1989; Rotfeid A. D. (red.). Od Helsinek do Madrytu. Dokumenty Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1973-1983, Warszawa 1983; Schubert K. von (Hrsg.), Sicherheitspolitik der Bundesrepublik Deutsch-land. Dokumentation 1945-1977; Schiitze W., Frankreichs Yerteidigungspolitik 1958-1983. Eine Dokumentation, Frankfurt 1983; Sobór Watykański U. Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 1968; Stownik historii XX wieku, opr. Bankowicz B., Bankowicz M., Dudek A., Kraków 1992, UNRRA. Report ofthe Director General to the Councii for the Period l Juty 1947 to 31 December 1947 and Summary of Operations 9 November 1943 to 31 December 1947, Washington 1948; Die Vertrdge żur Einheit Deutschlands, Munchen 1990; Woyke W. (Hrsg.), Handworterbuch Internationale Politik, Bonn 1986; Zaciskanie pętli. Tajne dokumenty dotyczące Czechosłowacji 1968 r; oprać. Garlicki A., Paczkowski A., Warszawa 1995. II. Opracowania ogólne Adomeit H., Die Sowjetmacht in intemationalen Krisen. Yerhaltensmus- ter, Handlungsprinzipien, Bestimmungsfaktoren, Baden-Baden 1983; Andersen T.H., The United Stałeś, Great Britain and the Cold War 1944-1947, Columbia 1981; Ansprenger F., Auflosung der Kolonialreiche, Munchen 1981, Benz W. und Grami H.(Hrsg.), Weltprobleme zwischen den Macht- blocken, Frankfurt am Main 1984; Berle A. A., Macht. Die treibende Kraft in der Geschichte, Hamburg 1973; Bramwell A., Ecology in the 20th Century, London 1989; Brinkmann H.U. (red.), Wirtschaftspolitik, Bonn 1990; 950 Wybrane pozycje bibliograficzne Brogan P., Worid Conflicts, London 1992; Brzeziński Z., The Soviet Bloc: Unity and Conflict, New York 1961; Tenże, Spadek po zimnej wojnie. Warszawa 1993; Cockbum A., Blackbum R., Student Power, London 1969; Czempiel E.-O., Weltpolitik im Umbruch. Das internationale System nach dem Ende des Ost-West-Konflikts, Munchen 1993; Czubiński A., Olszewski W., Historia powszechna 1939-1994, Poznań 1995; Dembiński H., Moralne podstawy ustroju społeczności międzynarodowej, Lublin 1949; Devis L.E. The Cold War Begins, Princeton 1974; Dockrill M., The Cold War 1945-1963, Atlantic Highlands 1988; Fontaine A., Histoire de la guerrefroide 1947-1963, t. 1-2, Paris 1983; Fontaine A., Un seul lit pour 2 reves. Histoire de la detente 1962- -1981, Paris 1981; Frantz U., 25 Jahre Welthandeispolitik. Ziele und Ergebnisse des allgemeinen Zoil- und Handelsabkommens (GATT) von 1948-1973, Berlin 1975; Gaddis J., Strategies of Containment, New York 1982; Gortenmaker M., "Die unheilige Allianz'. Die Geschichte der Ent- spannungspolitik 1943-1979, Munchen 1979; Global Future, Time to Act. Report to the President on Global Resources, Environment, and Population, Washington 1981; Hacker J., Der Ostbiock. Entstehung, Entwicklung und Struktur 1939-1980, Baden-Baden 1983; Hertz M.F., Beginnings of the Cold War, Bloomington 1986; Hupchick D. P., Conflict and Chaos, New York 1995; Johnson P., Historia świata (od roku 1917), Londyn 1989; Johnson P., Historia chrześcijaństwa, Gdańsk 1993; \ Kaiser K. und Schwarz H.-P. (Hrsg,), Weltpolitik. Strukturen- Akteure- -Perspektiyen, Bonn 1985; Kaiser K. und Steinbach U. (Hrsg.), Deutsch-arabische Beziehungen. Bestimmungsfaktoren und Probleme einer Neuorientierung, Miin- chen 1981; Kapłan S. S., Diplomacy of Power. Soviet Anned Forces as a Political Instrument, Washington 1981; Wybrane pozycje bibliograficzne 9'Sl Kennedy P., Mocarstwa świata. Narodziny. Rozkwit. Upadek. Przemiany gospodarcze i konflikty zbrojne. Warszawa 1994; Keylor W. R., The Twentieth-Century World. Ań International History, New York-0xford 1984; Klepacki Z.M., Organizacje międzynarodowe rozwiniętych państw kapitalistycznych. Warszawa 1986, Kriele M., Die Menschenrechte zwischen Ost und West, Koln 1977; Kukułka J., Historia współczesna stosunków międzynarodowych 1945- -1996, Warszawa 1996; Laqueur W., The Agę of Terrorism, Boston 1987; Levering R. B., The ColdWar 1945-1987, Ariington Heights 1988; Link W., Der Ost-West-Konflikt. Die Organisation der internationalen Beziehungen im 20. Jahrhundert, Stuttgart-Berlin-Kóln 1980; Malendowski W., Zimna wojna. Sprzeczności, konflikty i punkty kulminacyjne w radziecko-amerykańskiej rywalizacji, Poznań 1994; Maryański A., Migracje w świecie. Warszawa 1984; Nohien D. und Nuscheler F.(Hrsg.), Handbuch Dritte Welt, Bd. 4-6, Hamburg 1982-1983; Opitz P.J. (Hrsg.), Grundprobleme der Entwicklungslander, Munchen 1991; Powszechna historia gospodarcza 1918-1991, red. W. Morawski, Warszawa 1994; Raport o stanie świata 1984, Warszawa 1986; Schmidt G. (Hrsg.), Ost-West-Beziehungen: Konfrontation und Detente 1945-1989, Bd. 1-2, Bochum 1993; Sałzwedel J. (Hrsg.), Grundziige des Umweltrechts, Berlin 1982; Schwarz H.-P. und Meissner B. (Hrsg.), Entspannungspolitik m Ost und West, Koln u.a. 1979; Schweizer P., Yictory czyli Zwycięstwo. Tajna historia świata lat osiemdziesiątych. Warszawa 1994; Smith H., Religie świata. Warszawa 1994; Strzeszewski Cz., Katolicka nauka społeczna. Warszawa 1985; Szulc T., Wówczas i dziś. Jak zmieniał się świat po drugiej wojnie ' światowej, Gdańsk 1991; • Świat od 1939 roku, (w:) Historia świata. Ostatnie pięćset lat, red. E. Wright, Warszawa 1992; 952 Wybrane pozycje bibliograficzne Tibi B., Die fundamentalistische Herausforderung. Der Islam und die Weltpolitik, Munchen 1992; Vadney T.E" The Worid sińce 1945, London 1992, Watson J. B., Success in Worid History sińce 1945, London 1989; Wassmund H., Die Supermdchte und die Weltpolitik. USA und UdSSR seit 1945, Munchen 1989; Yergin D., Der zerbrochene Frieden. Die Ursprunge des Kalten Krieges und der Teilung Europas, Frankfurt am Main 1977; Young J. W., The Longman Companion to Cold War Detente 1941- -1991, London-New York 1993. III. Europa Ash T. G;, In Europę's Name: Germany and the Diyided Continent, New York 1993; Banac I., The National Question in Yugoslavia, London 1984; Bartlett C.J.A., A History of Postwar Britain, London 1977; Benz W., Grami H. (Hrsg.), Aspekte deutscher Aussenpolitik im 20. Jahrhundert, Stuttgart 1976; Bereza-Jarociński A., Zarys dziejów Norwegii, Warszawa 1991; Beutler B. u.a., Die Europdische Gemeinschaft. Rechtsordnung und Politik, Baden-Baden 1987, Bingen D., Węc J. J" Die Deutschlandpolitik Polens 1945-1991. Von der Status-Quo-Orientierung bis zum Paradigmenwechsel, Kraków 1993; Bloed A. (ed.), The Conference on Security and Cooperation in Europę. Analysis and Basie Documents 1972-1993, Dordrecht 1993; Blumenwitz D., Die Uberwindung der deutschen Teilung und die Vier Mdchte, Berlin 1990; Bonusiak W., Polityka ludnościowa III Rzeszy na okupowanych obszarach ZSRR (1941-1944), Rzeszów 1992; Borodziej W., Od Poczdamu do Szklarskiej Poręby. Polska w stosunkach międzynarodowych 1945-1947, Londyn 1990; Caban J., Polacy internowani w ZSRR w latach 1944-1947. Transporty i obozy, Lublin 1990; Campinos J., Ideologia politlca do Estado salazarista, Lisboa 1975; Wybrane pozycje bibliograficzne 953 Carr R., Fusi J. P., Spain. Dictatorship to Democracy, London 1979; Constantinescu L.J., Das Recht der Europdischen Gemeinschaften, Baden-Baden 1977; Czekalski T., Zarys dziejów chrześcijaństwa albańskiego w latach 1912-1993, Kraków 1996; Cziomer E., Historia Niemiec 1945-1991. Zarys rozwoju problemu niemieckiego od podziału do jedności, Kraków 1992; Daubler W. u.a., Sozialstaat EG? Die andere Dimension des Binnen- marktes, Gutersioh 1989; Derry T.E., A History of Scandinavia, London 1979; Diebold W., The Schuman Plan, New York 1959; Droga Niemców do ponownego zjednoczenia państwa 1949^-1990, red. A. Czubiński, Poznań 1991; Dziak W., Albania między Belgradem, Moskwą i Pekinem, Warszawa 1991; Ebenstein W., Church and State in Franco Spain, Princeton 1960; Fauvet J., La IV Republique, Paris 1960; Fejto F., Praski zamach stanu 1948, Warszawa 1990; Ferrando M. G., Regionalismo y autonomia en Espana, Madrid 1982; Frankel J., British Foreign Policy 1945-1973, London 1975; Gabriel O.W. (Hrsg.), Die EG-Staaten im Yergleich. Strukturen, Prozesse, Politikinhalte, Opladen 1992; Gallagher T., Portugal: A Twentieth Century Interpretation, Manchester 1982; Gardę P., Vie et mort de la Yougoslavie, Lilie 1992; Gasteyger C., Europa zwischen Spaltung und Einigung 1945-1990, Bonn 1990; Geschichte der Bundesrepublik Deutschland, Bd. 1-5. Stuttgart 1981- -1988; Golea T., Romania - Beyond the Limits ofEndurance, New York 1988; Gołembski F., Bałkany w latach 1989-1993. Problemy bezpieczeństwa regionalnego. Warszawa 1994; Gozard G., De Gaulle face a l'Europę, Paris 1976; Griffith W. (ed.), Central and Eastern Europę, Boulder 1989; Groeben H. von der, Aufbaujahre der Europdischen Gemeinschaft. Das Ringen urn den Gemeinsamen Markt und die Politische Union (1958-1966), Baden-Baden 1982; 954 Wybrane pozycje bibliograficzne Grudziński P., Przyszłość Europy w koncepcjach Franklina D. Roosevelta (1933-1945), Wrocław 1980; Hahn W., Postwar Soviet Politics, Ithaca 1982; Handbuch der europdischen Geschichte, Hrsg. von T.Schieder, Bd. 7/1-2, Stuttgart 1979; Hanrieder W., Germany, America, Europę, New Haven 1989; Healey D., A Neutral Belt in Europę?, London 1958; Heller F. H. and Gillingham J. R. (eds.), NATO: The Founding of the Atlantic Alliance and the Integration o f Europę, New York 1992; Heller M., Niekricz A., Utopia u władzy. Historia Związku Sowiec- kiego, T.2, Wrocław 1989; Henssier M., Kolbeck T. u.a. (Hrsg.), Europdische Integration und globaler Wettbewerb, Heidelberg 1993; . Hogan M. J., The Marshall Plan: America, Britain and the Reconstruc- tion of Western Europę, Cambridge 1987; Holmes M., Thatcherism, New York 1989; Howard M., Wojna w dziejach Europy, Wrocław 1990; Irving E.M., The First Indochina War. French and American Policy 1945-1954, London 1975; Jackowicz J., Bułgaria od rządów komunistycznych do demokracji parlamentarnej 1988-1991, Warszawa 1992; Jacobeit C., Yenal A., Gesamteuropa. Analysen, Probleme und Ent- wicklungsperspektiven, Bonn 1993; Jansen M., Vree J.K. de, The Ordeal of Unity. The Politics ofEuropeań Integration 1945-1985, Bilthoven 1985; Jaworski M., Historia narodu rumuńskiego- krótki zarys. Warszawa 1979; Jouve E., Le General de Gaulle et la construction de 1'Europe 1940-1966, Paris 1967; Jurczyńska E., Demokracja i społeczeństwo. Polityczne, ekonomiczne i społeczne przemiany w Hiszpanii 1959-1990, Warszawa 1991; Kamiński M.K., Polska i Czechosłowacja w polityce Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii 1945-1948, Warszawa 1981; Kastory A., Pokój z Rumunią, Bułgarią i Węgrami w polityce wielkich mocarstw (1944-1947), Rzeszów 1981; Tenże, Rewanż za Monachium. Z dziejów czechosłowackiej polityki wobec sąsiadów w latach 1945-1947, Kraków 1996; Wybrane pozycje bibliograficzne 9S5 Kind Ch., Krieg auf dem Balkon. Der jugoslawische Braderstreit: Geschichte, Hintergriinde, Motive, Schóning 1994; King R., Italy, London 1987; KleBmann Ch., Die doppelte Staatsgriindung. Deutsche Geschichte 1945-1955, Bonn 1982; KleBmann Ch., Zwei Staaten, eine Nation. Deutsche Geschichte 1955-1970, Bonn 1988; Kogan N., A Political History of Postwar Italy, New York 1983; Kohl W.L., French Nuclear Diplomacy, Princeton 1971; Kołodziej E., French International Policy under de Gaulle .and Pompidou, New York 1974; l Koryn A., Rumunia w polityce wielkich mocarstw 1944-1947, Wroc- ław 1983; Korzeń J., Dramat narodów bałtyckich. Warszawa 1987; Krasuski J., Europa Zachodnia. Dzieje polityczne 1945-1993, War- szawa 1995; Krasuski J., Historia RFN, Warszawa 1987; Kramer H.R., EWG und EFTA - Entwicklung, Aufbau und Tdtigkeit, Stuttgart 1968; Kurian G. (ed.), The Benelux Countries, New York 1989; Kwilecki A., Idea zjednoczenia Europy, Poznań 1969; Laqueur W., Historia Europy 1945-1992, Londyn 1993; La transición democrdtica espanola, red. J.F.Tezanos, R. Cotarelo, A. de Blas, Madrid 1989; -Lewickyj B., Polityka i społeczeństwo na Ukrainie Sowieckiej 1953- 1980, Warszawa 1988; Loth W., Der Weg nach Europa. Geschichte der europdischen Integration 1939-1957, Gottingen 1991; Lydall H., Yugoslav Socialism. Theory and Practice, Oxford 1984; Łabno-Jablońska A; Od rządów autorytarnych do demokracji parlamentarnej. Rewolucja portugalska 1974-1976, Katowice 1989; Łaptos J., Historia Belgii, Wrocław-Warszawa-Kraków 1996; Łuczak Cz., Polacy w okupowanych Niemczech 1945-1949, Poznań 1993; Maiły G., The European Community in Perspective. The Hew-Europe, the United States, and the Worid, Lexington 1973; Mammarella G., L'Italia Contemporanea, Bologna 1990; 956 Wybrane pozycje bibHograficzne Mastny W., The Helsinki Process and the Reintegration of Europę 1986-1991. Analysis and Documentation, London 1992; Mastny W., Russia's Road to the Cold War, New York 1979; Meissner B., Sowjetrussiand zwischen Revolution und Restauratlon, Koln 1956; • . : Mercier J., Dwadzieścia wieków historii Watykanu (Od świętego Piotra do Jana Pawła II), Warszawa 1986; Mey H. H., NATO-Strategie vor der Wende. Die Ehtwicklung des Yerstdndnisses nuklearer Macht im Bilndnis zwischen 1967 und 1990, Baden-Baden 1992; Miazgowski W., Wielka Brytania a integracja zachodnioeuropejska w latach 1979-1983, Warszawa 1985; Michałowska-Gorywoda K., Europejska Wspólnota Gospodarcza, Warszawa 1981; Milward A.S., The Reconstruction of Western Europę 1945-1951, London 1984; Nacjonalizm. Konflikty narodowościowe w Europie Środkowej i Wschodniej, red. S. Helnarski, Toruń 1995; Newhouse J., De Gaulle and the Anglo-Saxons, New York 1970; Nolte E., Deutschland und der Kalte Krieg, Munchen-Zurich 1984; Nowak J.R., Geneza i pierwsze lata demokracji ludowej na Węgrzech 1944-1948, Warszawa 1987; Tenże, Węgry . Burzliwe lata 1953-1956, Warszawa 1988; Olszański T.A., Historia Ukrainy XX wieku. Warszawa 1994; Oudenaren J. van, Detente in Europę. The Soviet Union and the West sińce 1953, Durham-London 1991; Parliament and Democratic Consolidation in Southern Europę: Greece, Italy, Portugal, Spain and Turkey, (ed.) Liebert U. and Cotta M., New York 1990; Payne S: G., A History of Spain and Portugal, Madison 1973; Philip O., Le probleme de 1'union europeenne, Neuchatel 1950; Picht R., Das Bundnis im Biindnis. Deutsch-franzosische Beziehungen im internationalen Spannungsfeid, Berlin 1982; Picker R., Europaisches Wahrungssystem/ECU. Recht-Wirtschaft- -Politik-Zeitgeschichte, Hildesheim-Zurich-New York 1987; Pipa A., Albanian Stalinism - Ideo-Political Aspects, New York 1990; Wybrane pozycje bibliograficzne 957 Podlaski K. (Skaradziński B.), Białorusini-Litwini-Ukraińcy, Białystok 1990; Rajendra K. J., Germany, the Soviet Union and Eastem Europę 1949-1991, New York 1993; Regional Impact of Community Policies in Europę, (ed.) Molle W., Cappellin R., Aldershot 1988; Renner G., Czada P., Vom Binnenmarkt żur Europaischen Union, Buhl 1992; Richardson P. T., Britain, Europę and the Modem Worid 1916-1968, Cambridge 1970; Rioux J.P., The Fourth Republic, Cambridge 1987; Rothschild J., Return to Diversity. A Political History of East Central Europę sińce Worid War II, New York 1989; Seton-Watson H., The East European Revolution, London 1984; Smaga J., Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917-1991, Kraków 1992; Siedlecki J., Losy Polaków w ZSRR w latach 1939-1986, Londyn 1988; Skubiszewski K., Wysiedlenie Niemców po II wojnie światowej, Warszawa 1968; Smoleń M., Stracone dekady. Historia ZSRR 1917-1991, Warszawa- -Kraków 1994; Smith M., Western Europę and the United States, London 1984; Stehie H., Tajna dyplomacja Watykanu. Papiestwo wobec komunizmu (1917-1991), Warszawa 1993; Sueiro D., Nosty B.D., Historia del franquismo, Barcelona 1986; SuB W. (Hrsg.), Ende und Aufbruch. Von der DDR żur neuen Bundesrepublik Deutschland, Frankfurt am Main 1992; Szczepański J., Europa w myśli politycznej de Gaulle'a, Warszawa 1979; Tchukov V., StUl in the Queue. Bulgaria Waits for Democracy, London 1990; Tomaszewski J., Bułgaria 1944-1970. Trudna droga do socjalizmu, Warszawa 1989; . - . . - ' Tomaszewski J., Europa Środków o-W schodnia 1944-1968. Powstanie, ewolucja i kryzys realnego socjalizmu. Warszawa 1992; Transición a la democracia en el Sur de Europa y America Latina, red. J. Santamarfa, Madrid 1982; 958 Wybrane pozycje bibliograficzne Transición politica y consolidación democrdtica. Espdna (1975-1986), red. R. Cotarelo, Madrid 1992; Tura J.S., Nacionalidades y nacionalismos en Espańa, Madrid 1985; Waldenberg M., Kwestie narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 1992; Wallace H. (ed.), The Wider Western Europę: Reshaping the EC-EFTA Relationship, London 1991; Wandycz P., Lendl L., Zjednoczona Europa. Teoria i praktyka, Londyn 1965; Weber H., Die DDR 1945-1986, Munchen 1986; Węc J.J., FDP wobec polityki wschodniej RFN 1969-1982, Poznań 1990; Weidenfeid W. (Hrsg.), Die Identitdt Europas, Bonn 1985; Weidenfeid W., 30 Jahre EG. Bilanz der europdischen Integration, Bonn 1987; -'v Weidenfeid W., Wessels W., Europa von A-Z. Taschenbuch der europdischen Integration, Bonn 1991; Weidenfeid W., Zimmennann H. (Hrsg.), Deutschland-Handbuch. Eine doppelte Bilanz 1949-1989, Bonn 1989; Weisenfeid E., Frankreichs Geschichte seit dem Krieg, Munchen 1982; Weisser U., NATO ohne Feinbild, Bonn 1992; Williams A. M., Western European Economy, London 1987; Williams P., Politics in Post-War France, London 1965; Willis F. R., France, Germany, and the New Europę 1945-1967, Stanford 1968; ; -Woodward L., British Foreign Policy in the Second Worid War, Vol. III, London 1971; IV. Ameryka Północna Adams W.P. (Hrsg.), Die Yereinigten Staaten von Amerika,Munchen 1980; .- . ,- . • ^ . ,' . : Angermann E., Die Yereinigten Staaten dts Weltmacht. Innen- und aussenpolitische Entwicklung seit 1917, Stuttgart 1982; Aron R., Die imperiale Republik, Stuttgart-Zurich 1975; Wybrane pozycje bibliograficzne 95*9 Bamds W.J. (ed.), China and America. The Search for a new Relationship, New York 1977; Barton J.H., The Politics of Peace: Ań Evaluation of Arms Control, Stanford 1981, Beuter H.-J., Von SALT w START. Ein System antagonistischer Rustungssteuerung, Baden-Baden 1982; Blight J, Aiłyn B.J. and Welch D.A., Cuba on the Brink. Castro, the Missile Crisis and the Soviet Collapse, New York 1993; Boyle P. G., American-Soviet Relations. Prom. the Russian Revolution to the Fali of Communism, London-New York 1993; Brown S., The Faces of Power. Constancy and Change m United States Foreign Policy from Truman to Reagan, New York 1983; Carothers T., In the Name of Democracy. U.S. Policy Toward Latin America in the Reagan Years, Berkeley 1993; Collins J.M., United States-Soviet Military Balance. Concepts and Capabilities 1960-1980, New York 1980; Connell-Smith G., The United States and Latin America: an Historical Analysis of Inter-American Relations, New York 1974; Czempiel E.-O., Amerikanische Aussenpolitik. Gesellschaftliche Anfor- derungen und politische Entscheidungen, Stuttgart 1979; Czempiel E.-O. (Hrsg.), Amerikanische Aussenpolitik im Wandel. Von der Entspannungspolitik Nixons wr Konfrontation unter Reagan, Stuttgart 1982; Czempiel E.-O., Schweitzer C.-Ch., Weltpolitik der USA nach 1945. Einfuhrung und Dokumente, Bonn 1984; Destler I.M., Gelb L.H., Lakę A., Our Own Worst Enemy. The Unmaking of American Foreign Policy, New York; 1984; Eisenmann P., Mit oder ohne Koncept? Brzezińskiund die Alissen- politik der USA, Krefeid 1979; Endicott J., Stafford R. (eds.), American Defense Policy, Baltimore 1977; Etzold T.H., and Gaddis J.L., Containment: Documents on American Policy and Strategy 1945-1950, New York 1978; Farley P.J., Kapłan S.S., Lewis W.H., ArinS Acrpss the Sea, Washing- ton 1978; Fulbright J.W., Die Arrogaw. der Macht, Reinbek 1982; 960 Wybrane pozycje bibliograficzne Gervasi T., Arsenal of Democracy: American Weapons Available for Export, New York 1977; Griffith W. E., The Superpowers and the Regional Tensions. The USSR, the United States, and Europę, Lexington 1982; Hacke Ch., Von Kennedy bis Reagan. Grundziige der amerikanischen Aussenpolitik 1960-1984, Stuttgart 1984; Hahn W. F., Pfaltzgraff R.L. (Hrsg.), Die atlantische Gemeinschaft in der Krise. Eine Neudefinition der transatlantischen Beziehungen, Stuttgart 1982; Halperin M.H. (ed.), National Security Policy-Making, Lexington 1975; Harding H., A Fragile Relationship. The United States and China sińce 1972, Washington 1992; Harkavy R., Kołodziej E. (eds.), American Security Policy and Policy-Making: The DHemmas of Using and Controlling Military Force, Lexington 1980; Herbst J.L, U.S. Economic Policy toward Africa, New York 1992; Jervis R., Bialer S. (eds.), Soviet-American Relations After the Cold War, Durham 1991; Jonas M., The United States and Germany: A Diplomatic History, Ithaca 1984; Jordan A.A., Taylor W.J., American National Security: Policy and Proces s, Baltimore 1981; Jordan D. C., Revolutionary Cuba and the End of the Cold War, New York 1993; . Kahan J.H., Security in the Nuclear Agę. Developing U.S. Strategie Arms Policy, Washington 1975; Kaiser K. und Schwarz H.-P, (Hrsg.), Amerika und Westeuropa, Stuttgart 1977; Kattenburg P.M., The Yietnam Trauma in American Foreign Policy 1945-1975, New Brunswick 1980; Kennan G., The Nuclear Delusion. Soviet-American Relations in the Atomie Agę, New York 1982; Kommers D.P., Loescher G.D. (eds.), Human Rights and American Foreign Policy, Notre Dame-London 1979; Kraft J., The Grand Design, New York 1962; Wybrane pozycje bibliograficzne 961 Krell G. (Hrsg.), Die Riistung der USA. Gesellschaftliche Interessen und politische Entscheidungen, Baden-Baden 1981; Krell G., Riistungsdynamik und Rustungskontrolle. Die gesellschaft- lichen Auseinandersetwngen um SALT in den USA 1969-1975, Frankfurt am Main 1975; La Feber W., America, Ritssia and the Cold War, Princeton 1973; Mania A., The National Security Councii i amerykańska polityka wobec Europy Wschodniej 1945-1960, Kraków 1994; Tenże, Bridge Building. Polityka USA wobec Europy Wschodniej w latach 1961-1968, Kraków 1996; McCormick T. J., America's Half-Century: United States Foreign Policy in the Cold War, Baltimore 1989; Merki P.H., Raabe D., Politische Soziologie der USA. Die konservative Demokratie, Wiesbaden 1977; Meyer H., USA-UdSSR: Entwicklung und Gegenwartsprobleme zweier Weltmdchte, Hannover 1982; Michałek K., Mocarstwo. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1945-1992, Warszawa 1995; Myers K.A. (ed.), NATO: The Next Thirty Years. The Changing Political, Economic, and Military Setting, Boulder 1980; Neumann S.G., Harkavy R.E. (eds.), Anns Transfers in the Modem Worid, New York 1979; Newsum H.E., Abegunrin O., United States Foreign Policy Towards Southern Africa: AndrewYoung andBeyond, New York 1987; Niess F., Amerikanische Aussenpolitik. Analysen und Materialien fur den Unterricht, Dtisseldorf 1977; Nye J.S., jr. (ed.), The Making of America's Soviet Policy, New Haven 1984; Oye K., Rothchild D., Lieber R. (eds.), Eagle Entanglend: U.S. Foreign Policy in a Complex 'Worid, New York 1979; Payne K.B., Nuclear Deterrence in U.S.-Soviet Relations, Boulder 1982; Pfluger F., Die Menschenrechtspolitik der USA: Amerikanische Aussenpolitik wischen Idealismus und Realismus 1972-1982, Munchen 1983; PNtt A., Weiler L.D., CongresS and Arms Control, Boulder 1978; Rausche H., E pluribus unum. Zum Yerstdndnis und Selbstverstdnd- nis der Vereinigten Staaten von Amerika, Stuttgart 1982; 61 - Najnowsza historia świata 962 Wybrane pozycje bibliograficzne Schoenbaum D., The United States and the State of Israei, New York 1993; Schwartz D.N., NATO's Nuclear DUemmas, Washington 1983; Schweigler G., Von Kissinger w Carter. Entspannung im Widerstreit von Innen- und Aussenpolitik 1969-1981, Miinchen 1982; Schweigler G., Prdsident und Kongress in der amerikanischen Aussenpolitik, Baden-Baden 1985; Shell K.L., Das politische System der USA, Stuttgart 1975; Spaliński M., Polityka zagraniczna Kanady po II wojnie światowej, Wrocław 1993; Tucker R. W., Wrigley L. (eds.), The Atlantic Alliance andlts Critics, New York 1983; U.S. Arms Control and Disarmament Agency. Worid Military Expen- ditures and Arms Transfers 1972-1982, Washington 1984; Velbinger H., Einddmmung und Entspannung: George F. Kennan und die amerikanische Strategie der 70er Jahre, Munchen 1977; Wasser H., Die USA - der unbekannte Partner. Materialien und Dokumente żur politisch-sozialen Ordnung der Yereinigten Staaten von Amerika, Paderborn 1983; Wasser H., Die Yereinigten Staaten von Amerika. Portrat einer Weltmacht, Stuttgart 1980; Weilemann P., Weltmacht in der Krise. Isolationistische Impulse in der amerikanischen Aussenpolitik der siebziger Jahre, Stuttgart 1982; Yost D.S. (ed.), NATO's Strategie Options. Arms Control and Defense, New York 1981. V. Azja i Oceania Badsey S., Korean War, New York 1990; Bernstorff D. Grafin, Indiens Rolle in der Weltpolitik. Eine Unter- suchung iiber das aufienpolitische Selbstverstdndnis indischer Fiih- rungskrdfte, Baden-Baden 1965; Braun D., Der Indische Ozean: Konfliktregion oder "Żonę des Friedens" ? Globalpolitische Bezuge und regionaispezifische Ent- wicklungen, Baden-Baden 1982; Wybrane pozycje bibliograficzne 963 Braun D., Sudasien zwischen Konflikten und Zusammenarbeit. Der Ansatz der South Asian Regional Cooperation (SARC), Ebenhausen 1983; Brodecki B., Dien Bien Phu 1954, Warszawa 1989; Buckley R., US-Japan Alliance Diplomacy 1945-1990, Cambridge 1992; Bukowska A., Palestyńczycy, ich życie i walka. Warszawa 1988; Camilleri J., Chinese Foreign Policy: The Maoist Era and Its Aftermath, Seattie 1980; Ciubb O.E., Twentieth Century China, New York 1964; Cockburn A. i L., Niebezpieczny związek. Tajna współpraca USA- -Izrael, Chicago 1992; Cohen W.L, America's Response to China: A History of Sino-American Relations, New York 1990; Colbert E. S., South-east Asia in International Politics 1941-1956, Ithaca 1977; Crozier B., The Mań Who Lost China. The First Fuli Biography of Chiang Kai-shek, London 1977; Cumings B., The Origins of the Korean War, Princeton 1981; Davis J.H., Złudny pokój. Rzecz o konflikcie syjonistyczno-arabskim, Warszawa 1970; Dmochowski A., Wietnam: wojna bez zwycięzców, Kraków 1991; Dittmer L., Sino-Soviet Normalization and Its International Implica- tions 1945-1990, Seattie 1992; Dulles F.R., American Policy Toward Communist China 1949-1969, New York 1972; Dzięgiel L., Węzeł kurdyjski, Kraków 1993; Evans G., Grant B., Australia's Foreign Relations in the Worid of the 1990s, Cariton 1993; Fali B., Indochina 1946-1962. Chronique d'une guerre revolution- naire, Paris 1962; Fryzeł T., Zarys wspólczesnych stosunków międzynarodowych na Bliskim i Środkowym Wschodzie, Warszawa 1976; Gallichio M. S., The Cold War Begins in Asia: American East Asian Policy and the Fali of the Japanese Empire, New York 1988; Glaubitz J., Fremde Nachbarn: Tokyo und Moskau. Ihre Beziehungen vom Beginn der 70er Jahre bis zum Ende der Sowjetunion, Baden- -Baden 1992; 964 Wybrane pozycje bibliograficzne Gourevitch P.A. (ed.), The Paeiflc Region. Challenges to Policy and Theory, London 1989; Góralski W., Stany Zjednoczone - Japonia 1945-1972 (Sojusz. Współpraca. Sprzeczności), Warszawa 1976; Grabowska-Lipińska I., Geneza Wietnamskiej Republiki Demokratycznej, Warszawa 1987; Haggard S., Moon Ch., Pacific Dynamics; the Intemational Politics of Industrial Change, Boulder 1989; Hangii H., Neutralitdt in Siidostasien. Das Projekt einer Żonę des Friedens, der Freiheit und der Neutralitdt, Bern 1992; Heinemann-Grunder A., Sowjetische Potitik im arabisch-israeUschen Konflikt, Hamburg 1991; Historia polityczna Dalekiego Wschodu 1945-1976, Warszawa 1986; Hitti P., Dzieje Arabów, Warszawa 1969; Inoguchi T., Japan's Intemational Relations, London 1991; Jackson K.D. et al. (eds.), ASEAN in Regional and Global Context, Berkeley 1986; Japan Defense Agency (ed.), Defense of Japan, Tokio 1984; Jasica R., Problem wietnamski. Aspekty prawne i polityczne. Katowice 1977; Jasiński B., Węzłowe problemy gospodarcze świata arabskiego. Warszawa 1974; Jendges H., Vogt E., Der israelisch-arabische Konflikt, Bonn 1985; Johnson P., Historia Żydów, Kraków 1993; Justyński J., Państwo i prawo w ideologii M.K. Ghandiego, Toruń 1975; Kalabiński J., Iran nowe mocarstwo. Warszawa 1977; Kieniewicz J., Historia Indii, Wrocław 1986; Kim Samuel S., China, the United Nations and Worid Order, Princeton 1979; Kleiner J., Korea. Betrachtungen iiber ein ferniiegendes Land, Frankfurt am Main 1980; Kubiak K., Korea 50, Warszawa 1994; Kuniholm B.R., The Origins of the Cold War in the Near East. Great Power Conflict and Diplomacy in Iran, Turkey, and Greece, Princeton 1980; Wybrane pozycje bibliograficzne 965 Kraus W., Die japanische Herausforderung, Berlin 1982; Manchester W., American Caesar. Douglas MacArthur 1880-1964, New York 1983; Mc Mahoń R. J., Colonialism and Cold War: United States and the Struggie for Indonesian Independence 1945-1949, Ithaca 1981; Nitecka-Jagiełłp B., Polityka nad Bosforem, Warszawa 1981; Ngor H., Kambodżańska odyseja. Dokument, Warszawa 1990; Olszewski W., Historia Wietnamu, Wrocław 1991; Opitz P. J. (Hrsg.), Grundprobleme der Entwicklungslander, Miinchen 1991; Pimiott J., Wojna w Wietnamie, Warszawa 1993; Piotrowski J., Spór o Palestynę, Warszawa 1983; Podhoretz N., Dlaczego byliśmy w Wietnamie?, Gdynia-Warszawa 1991; Research Institute for Peace and Security (ed.), Asian Security 1984, Tokio 1984; Rodziński W., Historia Chin, Wrocław 1992; Rubinstein A.Z. (ed.), The Great Gamę: Rivalry in the Persian Gulf and South Asia, New York 1983; Salinger P., Laurent E., Kryzys w Zatoce Perskiej, Kraków 1991; Scalapino R.A., The Foreign Policy of Modern Japan, Berkeley-Los Angeles 1977; -Scholz F. (Hrsg.), Der Golf - Wirtschaftsraum wid Krisenherd, Braunschweig 1985; Segal G., Rethinking Pacific, Oxford 1990; Solomon R.H. (ed.), The China Factor. Sino-American Relations and the Global Scenę, Englewood Cliffs 1981; Stein A., India and the Soviet Union. The Nehru Era, Chicago 1969; Szuster R., CML- USA. Kryzys taiwański 1954 i 1958, Warszawa 1988; Tubielewicz J., Historia Japonii, Wrocław 1984; Turley W.S., The Second Indochina War: a Short Political and Military History 1954-1975, Boulder 1986; Woli A., u.a. (Hrsg.), Nationale Entwicklung und intemationale Zusammenarbeit, Berlin-Heidelberg 1983; Wolski K., Pakistan - dzieje ziemi i państwa. Warszawa 1978; Wong J., ASEAN Economies in Perspective, London-Basingstoke 1979. 966 Wybrane pozycje bibliograficzne VI. Ameryka Łacińska i Karaiby America Latina y la crisis centroamericana: En busca de una soloción regional, Buenos Aires 1988; Ameryka Łacińska. Dyskusja o rozwoju, red. Stemplowski R., Warszawa 1987; Anderson T.P., Politics in Central America. Guatemala, El Salvador, Honduras, and Nicaragua, New York 1982; Blasier C., The Hovering Giant. U.S. Response to Revolutionary Change in Latin America, Pittsburgh 1976; Caminos de la democracia en America Latina, Madrid 1984; The Crisis of Development in Latin America, Amsterdam 1991; Central America: Anatomy of Conflict, (ed.) Leiken R.S., New York 1984; , Centro de Estudios Intemacionales (ed.), Centroamerica en crisis, Mexico 1980; Cockcroft J.D., Neighbours m Tunnoil: Latin America, New York 1989; Connell-Smith G., El sistema interamericano, Mexico 1971; Collier D. (ed.), The New Authoritarianism in Latin America, Princeton 1979; Diamond L. et al. (eds.), Democracy in Deyeloping Countries. Latin America, London 1989; Dobrzycki W., Ameryka Łacińska we współczesnym świecie. Warszawa 1989; Dzieje Ameryki Łacińskiej, red. Łepkowski T., t. III, Warszawa 1983; Gruszczak A., Polityka państw Ameryki Łacińskiej wobec kryzysu środkowoamerykańskiego, Toruń 1996; Halperin Donghi T., Historia contempordnea de America Latina, Madrid 1992; Kula M., Historia Brazylii, Wrocław 1986; Latin America. Nations in Worid Politics, (eds.) Munoz H., Tulchin J.S., Boulder-London 1984; Latin American Politics and Development, (eds.) Wiarda H.J., Kline H.F., Boulder 1985; Lowenthal A.F., Partners in Conflict. The United States and Latin America in the 1990s, Baltimore-London 1990; Wybrane pozycje bibliograficzne 967 Łepkowski T., Historia Meksyku, Wrocław 1986; Marczewska-Pytko M., Populizm. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej w Ameryce Łacińskiej, Lublin 1992; Pastor R.A., Condemned to Repetition. The United States and Nicara- gua, Princeton 1987; Pastor R., Historia de Centroamerica, Mexico 1988', Payne A., The International Crisis in the Caribbean, Baltimore 1984; Political Change in Central America. Internat and External Dimen- sions, (eds.) Grabendorff W., Krumwiede H.-W., Todt J., Boulder- London 1984; Pope Atkins G., Latin America in International Political System, New York 1977; Rangel C., The Latin Americans: Their Love-Hate Relationship with the United States, New York 1977; Sanchez-Albornoz N., La población de America Latina, Madrid 1977; Stepan A., Rethinking Military Politics. Brazil and the Southern Cone, Princeton 1988; Zyblikiewicz L., Polityka Stanów Zjednoczonych wobec Ameryki Łacińskiej i Karaibów w latach 1981-1988, Warszawa 1992. VII. Afryka Afigbo A.E., Ayandele E.A., Gavin R.J., Omer-Cooper J., The Making of Modern Africa, Vol. 2, London 1986; Ansprenger F., Auflosung der Kolonialreiche, Munchen 1981; Ansprenger F., Politik im Schwarzen Africa, Koln 1961; Ansprenger F., Die SWAPO, Munchen-Mainz 1984; Aluko O. (ed.), The Foreign Policies of African States, London 1977; Ariinghaus B.E. (ed.), Arms for Africa. Military Assistance and Foreign Policy in the Developing Worid, Lexington 1983; Bangura Y., Britain and Commonwealth Africa. The Politics of Economic Relafions 1951-1975,Manchester 1983; Bleckmann A., Madlener K., Munkner H.-H., Scholler H., Demokratie in Afrika, Hannover 1982; 968 Wybrane pozycje bibliograficzne Blumenfeid J., Economic Interdependence in Southem Africa from Conflict to Cooperation, London 1991; Bourgi R., Le General de Gaulle et l'Afrique Noire (1940-1969), Paris 1980; Braun G., Friedliche Koexistenz oder bewaffneter Kampf im siidlichen Afrika? Konfliktkonstellationen und politische Optionen nach der Unabhdngigkeit Zimbabwes, Freiburg i. Br. 1984; Decraene P., Vieille Afrique-jeunes nations. Le continent noir au seuil de la troisieme decennie des independances, Paris 1982; De Lancey M.W. (ed.), Aspects of International Relations in Africa, Bloomington 1979; Dziubiński A., Historia Maroka, Wrocław 1983; Dziubiński A., Historia Tunezji, Wrocław 1991; Gardiner R.K.A., Anstee M.J., Patterson C.L. (eds.), Africa and the Worid, Addis Abeba 1970; Gavshon A., Crisis in Africa. Battieground of East and West, Hardongsworth 1981; Gerth-Wellmann H., Das AKP-EG-Abkommen von Lome, Munchen 1979; Giliomee H., The Parting of the Ways. South African Politics 1976- -1982, Cape Town 1982; Harbeson J.W., Rothchild D. (eds.), Africa in Worid Politics, Boulder 1991; Hatch J., The History of Britain In Africa, London 1969; Heimer F.-W., Der Entkolonisierungskonflikt in Angola, Munchen 1979; Hofmeier R., u.a., Die wirtschaftllche Bedeutung Afrikas und seiner einzelnen Regionen (Siidafrika, Schwarzafrika, Nordafrika) fur die Bundesrepublik Deutschland, Hamburg 1981; Kaczyński B., Organizacja Jedności Afrykańskiej. Charakter i działalność, Warszawa 1976; Kane-Berman J., Siidafrikas verschwiegener Wandel, Zurich 1992; Kaufmann H., Afrikas Weg in die Gegenwart, Braunschweig 1963; Kirkwood K., Britain and Africa, London 1965; Kiwerska J., Rozpad imperium brytyjskiego w Afryce, Warszawa 1989; Knutter H.-H., Robert B. (Hrsg.), Der Wandel in Siidafrika und die internationale Lagę, Bomheim 1992; Krasuski J., Wspólnota Francuska w Afryce (Communaute), Poznań 1983; Kuhne W., Die Politik der Sowjetunion in Afrika, Baden-Baden 1983; Wybrane pozycje bibliograficzne 969 Kunig P., Das v6lkerrechtliche Nichteinmischungsprinzip. Żur Praxis der Organisation der afrikanischen Einheit (OAU) und des af- rikanischen Staatenverkehrs, Baden-Baden 1981; Malinowski M., Ideologie afrykańskie 1945-1985, Warszawa 1986; Mazrui A.A., Africa's International Relations. The Diplomacy of Dependency and Change, London 1977; Moorcraft P.L., African Nemesis. War and Revolution in Southem Africa, London-Oxford-Washington 1990; Nweke G.A., Harmoniwtion of African Foreign Policies 1955-1975: The Political Economy of African Diplomacy, Boston 1980; Omer-Cooper J.O., History of Southem Africa, London 1988; Rodney W., How Europę U nderdeveloped Africa, Washington 1981; Ropp K.F. von der, Strukturelle Anderungen in den franko-afrikanischen Beziehungen, Ebenhausen 1974; Scherk N., Dekolonisation und Souveranitat, Wien-Stuttgart 1968; Shaw T., Aluko O. (eds.), Nigerian Foreign Policy. Alternative Perceptions and Projections, London 1983; Somerville K., Foreign Military Interyention in Africa, London 1990; Stóber H. (Hrsg.), Organisation der Afrikanischen Einheit (OAU). Resolutionen und Erklarungen 1963-1981, Berlin 1983; Tymowski M., Historia Mali, Wrocław 1979; Weidnitzer E., Regionale Kooperation im Rahmen der "Union du Maghreb Arabe" und Perspektiven der Zusammenarbeit mit der EG, Berlin 1991; Weimer B., Das Ende der Weissen Yorherrschaft im siidlichen Africa, Baden-Baden 1992; Whitaker J.S. (ed.), Africa and the UnitedStates, New York 1978; Woddis J., Afryka. Korzenie buntu. Warszawa 1961; Zaidi Z., The Superpowers in Africa: the Constraints of a Riyalry 1960-1990, Chicago 1990; • r Zartman I.W., International Relations in the New Africa, Englewood Cliffs 1966; Ziółkowski B., Polityka państw afrykańskich wobec RPA, Warszawa 1991; Zins H., Historia Afryki Wschodniej, Wrocław 1986; Zoubir Y.H., Volman D. (eds.), International Dimensions of the Western Sahara Conflict, Westport 1993. Indeks nazwisk Abacha Sani 809 Abbud Ibrahim 358 Abiola Moshood 809 Abrassimow Piotr 540 Acheson Dean G. 44, 45, 109, 184, 224, 227 Achmatowa Anna 62 Adamec Ladislav 716 Adams Gerry 670 Adams Sherman 275 Adenauer Konrad 42, 45, 139, 206, 219, 221, 222, 224, 226, 227, 228, 230, 241, 242, 243, 244, 250, 251, 253, 254, 255, 256, 257, 258, 331, 335, 406, 408, 410, 414, 539 Adźić Blagoje 738 ( Afghani-al Dżamal al-Din 160 Agnew Spiro T. 497 Agotha Andrei 84 Ahlers Conrad 257 Aidid Mohammed Parah 815 Akajew Askar 713 Akihito, cesarz japoński 770 Alfons XIII, król hiszpański 571 Alfonsin Fouikes Rauł 801 Ali Khan (Nawabzada Liaquat Ali Khan) 170 • Alia Ramiz 733, 735 Alijew Gajdar 701, 713 Allardt Helmut 536 Allende Salvador 502, 598, 599 Almeida de Neves Tancredo 799 Amato Giulio 675 Amin Hafizullah 625, 626 Amin Idi 826 Andreotti Giulio 418, 673, 674, 675 Andropow Jurij 291, 435, 437, 551, 618, 624, 627, 680, 681, 682, 683, 7.81 Androsch Hannes 678 Anew Cwetko 559 Annan Koli 829 Antall József 719, 773-744 Antonescu łon 82 Aquino Benigno 773 Aquino Corazón 773 Arafat Jaser 460, 594, 753,^759, 760, 761, 762, 763, 826 Arbenz Guzman Jacobo 369, 370 Arevalo Juan Jose 369 Arias Navarro Carlos 573 Arias Sanchez Oscar 798 Armas Castiiio 370 Atanasow Georgi 730 Ataturk Kemal 463 Atenagoras I, patriarcha 429, 432 Attiee Clement 16, 129, 130, 131, 171, 235, 236, 403 Augstein Rudolf 257 Indeks nazwisk 971 Aun Michel 752 Awturchanow Umar 704 Aylwin Azócar Patricio 800 Ayub Khan Mohammed 482 Azevedo Pinheiro de 574 Aznar Jose Maria 579 Baader Andreas 526, 530 Bacilek Kareł 443 Badoglio Piętro 14, 137 Baghiu Aurel 450 Bahr Egon 534, 536, 537, 542 Baker James A. 658, 784, 805, 837 Balaguer Joaquih 490 Balladur Edouard 665 Banda Hastings Kamuzu 811, 812 Bandaranaike Sirimavo 484 Bandaranaike Solomon 484 Bani Sadr Abolhasan 596 Bao Dai 173, 199, 201, 465 Barak Rudolf 442 Barange Charies 232 Barbag J. 844 Barre Raymond 663 Baruch Bernard Mannes 180 Basajew Szamil 706, 707, 709 Batista Fulgencio 369, 372 Baudouin I, król Belgów 149 Bayar Celal 463 Bech Joseph 224, 228 Begin Menachem 161, 163, 164, 592 Beliszowa Liri 322 Bem Józef 306 Ben Bella Ahmed 357, 359 Ben Gurion David 163, 164 Benda Vaclav 559 Benedykt z Nursji, św. 833 Benes Eduard 70, 71, 72, 73 Beran Josef 303, 425 Beregovoy Pierre 665 Berger H. 253 Beria Ławrientij 60, 100, 205, 281, 284, 286, 287, 288, 293, 312, 551 Berisha Sali 734, 735 Berlinguer Enrico 418 Beriusconi Silvio 676, 677 Berman Jakub 66 Bemadotte Polkę 166 Bernstein Cari 497 Berow Luben 732 Bevan Aneurin 235 Beveridge William 129 Bevin Ernest 36, 37, 44, 45, 109, 110, 115, 116, 130, 235 Beyen Johann 227 Bhutto Benazir 486 Bhutto Zulfikar Ali 483, 485, 486 Bidault Georges 109, 110, 115, 116, 208 Bi'lak Vasil 443, 444 Bingen D. 23 Bishop Maurice 797 Blair Tony 670 Blank Theodor 255 Blucher Franz 45 Bokassa Jean Bedel 663 Bolz Lothar 331 Bonomi Ivanoe 137, 138 Boris, arcybiskup bułgarski 317 Bormann Martin 32 Borselino Paolo 675 Bosch Juan 489, 490 Bosilkow Eugen 317 Bossi Umberto 677 Botha Pięter Willem 815, 819 Bourgiba Habib ibn Ali 360 Brady Nicholas 805, 837 Brandt Willy 410, 414, 416, 520,. 524, 525, 526, 527, 534, 535, 536, 537, 538, 542, 543, 723 Bratianu Constantin 81, 82, 84 Brazauskas Algirdas 686, 692 Brentano Heinrich von 206, 255, 257,408 Breżniew Leonid 285, 287, 291, 340, 435, 438, 439, 440, 441, 442, 445, 446, 501, 503, 506, 548, 550, 551, 552. 554, 614, 615, 624, 680, 681, 682 972 Indeks nazwisk Briand Aristide 10, 119 Brinkmann H. V. 517, 528, 656 Brodski Josif 292 Broz-Tito Josif 66, 85, 86, 87, 88, 89, 91, 92, 97, 98, 101, 206, 301, 318, 320, 321,322,324, 356, 453, 454, 455, 736 Brucan Silviu 564 Brundtland Gro Hartem 265 Brzeziński Zbigniew 407, 690, 777 Buback Siegfried 529 Bukowski Wladimir 290, 554 Bułganin Nikołaj 205, 206, 209, 287, 291 Bush George 621, 622, 624, 755, 782, 783-788, 791, 803, 805 Buthelezi Gatsha Mangosuthu 816 Butler Richard Austin 236 Byrnes James 34, 35, 36, 37, 38 Cabral Amilkar 479 Caetano Marcello Jose 479, 571 Callaghan James 405, 506 Calvo Sotelo Leopoldo 577 Campbell Kim 793 Campora Hector 599 Cardenas Lazaro 371 Cardona Miro Jose 336, 373 Carrero Blanco Luis 572, 573 Carter James (Jimmy) E. 498-499, 506, 592, 600. 614. 626, 796 Casaroli Agostino 427, 433, 434 Castro Ruz Fidel 336, 339, 340, 372, 373, 374, 807 Cavaco e Silva An(bal António 578, 579 Ceausescu Elena 725 Ceausescu Nicolae 561, 562, 563, 564, ..725 Cedenbał Jumdżagijn 768 Chaban-Delmas Jacques 523 Chamon-o Ban-ios de Yioleta 784, 800 Chamorro Cardenal Pedro Joaquino 601 Chasbulatow Rustan 704 Chin Peng 200, 364 Chirac Jacques 664, 665 Chissanó Joaquim Alberto 808 Chomeini Ruhollah 595, 596, 597 Chretien Jean 794 Christopher Warren 790 Chruszczow Nikita 63, 181, 182,184, 197, 205, 206, 209, 212, 213, 214, 215, 281, 284, 286, 287, 288, 289, 291, 292, 295, 296, 297, 298, 299, 300, 301, 306, 313, 320, 321, 322, 324, 328, 329, 330, 333, 334, 335, 337, 339, 340, 374, 386, 387, 435, 436, 437, 438, 440, 449, 450, 711, 715 Chrystian X, król duński 265 Churchill Winston L.S. 10, 11, 12, 13, 14, 16, 34, 68, 87, 119, 120, 128, 129, 130, 131, 217, 221, 236, 364 Ciampi Carto Azeglio 675 Ciark Joe 607, 792 Ciay Lucius D. 36, 40, 43 Clayton William L. 109, 110 Clementis Yladimir 303 Clifford Ciark 103 Clinton Bili 670, 759, 761, 788-792 Clinton Hillary Rodham 789, 790 Collor de Mello Fernando 799, 803 Colombo Emilio 418, 636 Conally Tom 184 Constantinescu Emil 727 Constantinescu Miron 450 Cosgrave Liam 405 Cossiga Francesco 674 Coty Renć 233 Couve de Muryille Maurice 331 Craxi Bettino 674, 675 Cripps Stafford 130, 235 Cunescu Sergiu 725 Curzon George N. 11, 13, 15 Cwigun Semen 550 Cyrankiewicz Józef 538 Cyryl, patriarcha Bułgarii 317 Cyryl, św. 833 Czada P. 634, 641 Indeks nazwisk »73 Czalidze Walery 554 Czang Kaj-szek 12, 153, 154, 156, 172, 184, 188, 473, 475, 828 Czarczani Adii 733 Czebrikow Wiktor 682, 683 Czernienko Konstantin 551, 618, 624, 680, 681, 682, 780 ,. Czernomyrdin Wiktor 22, 706, 708 Czerwenkow Wyłko 316, 317, 318, 320, 448, 449 Czeszmedjew Georgi 80 Cziang Cz'ing 764 Cziomer E. 23 Czojbałsan Chortogijn 768 Czombe Moise 362 Czornowil Wiaczesław 294, 439, 693 Czou En-laj 154, 356, 472, 763 Cwbiński A. 861 Ćosić Dobrica 454 Ćalfa Marian 717 Ćernik Oidrich 444, 446 Ciiier Tansu 749 Dąjfln Mosze 459 Dalia Chiesa Carlo Alberto 673 Dalnoki Miklós Bela 74, 75 Daniel Julij 437 Danow Christo 731 Daud Mohammad (Muhammad) 625 Davignon Etienne 517, 518 Dean William F. 185 De Klerk Frederik Willem 819, 820 Delors Jacques 638, 639, 641 Demirel Siiieyman 463, 464, 749 Denktasz Rauf 351 Desai Morarji 483 Dewey Thomas E. 127 Diefenbaker John George 605 Diem zob. Ngo Dinh Diem Dienstbier Jiri 559 Diiion Douglas 339 Dimitrow Filip 731 Dimitrow Georgi M. 79 Dini Lamberta 677 Djilas Milovan 66, 436, 453, 454 Dobrynin Anatolij 337, 340 Dooge James 636 Dostum Abdul Raszid 628 Douglas-Home Alec 237 Dracz Iwan 294, 693 Dramaliew Kirii 315 Drawicz Andrzej 687 Drenczew Milan 730 Duarte Eva (Evita) 371 Dubćek Alexander 443, 444, 445, 446, 453, 717 Duckwitz Georg Ferdinand 538 Duclos Jacques 232 Dudajew Dźochar 704, 706, 707, 709 Dukakis Michael 783 Dulles Allen 336 Dulles John Foster 208, 274, 325, 330 Dumas Roland 659 Duong Van Minh 583 Duplessis Maurice 605 Dutschke Rudi 413 Duvalier Francois 369 Dymitrow Georgi 80, 81, 86, 91, 315, 316 Dziuba Iwan 439, 440, 554 Dzodze Koczi 98, 321 Dżemajel Beszir 751 Eanes Antonio dos Santos Rąmalho 574, 575, 578 Ecevit Bulent 464 Eden Anthony R. 13, 160, 178, 207, 208, 212, 224, 236, 237, 326 Einaudi Luigi 141 Eisenhower Dwight D. 16, 28, 187, 196, 200, 207, 208, 213, 223, 238, 273, 274, 275, 276, 277, .333, 334, 336, 342, 386 Elżbieta II, królowa brytyjska 793, 823 Engels Fryderyk 554 Enssiin Gudrun 526 974 Indeks nazwisk Erbakan Necmeftin 749 Erenburg Uja 290 Erhard Ludwig 245, 246, 248, 406-410, 411, 414, 529 Erim Nihat 463, 464 Eriander Tage 265 Erszad Mohammed 487 Escobar Pablo 802 Eszkol Levi 164 Evren Kenan 748 Fabius Laurent 664 Fagerholm Karl-August 269 Falcone Giovanni 674, 675 Fanfani Amintore 260, 417, 419, 428 Fang Lizhi 766 Farkas Mihały 306 Faruk, król Egiptu 343 Faure Edgar 208 Fechner Maks 312 Fierlinger Zdenek 70, 71 Figi Leopold 48, 51 Figueres Ferrer Jose ("Pepe") 370 Filip Macedoński, król 742 Fock Jeno 448 Foot Michael 668 Ford Gerald R. 497, 498, 503, 614 Foris Istvan 81, 82, 314 Fouchet Christian 216, 230, 518 Forster H. 851 Franco Bahamonde Francisco 565, 567, 569, 570, 571, 572, 573, 575, 577 Francois-Poncet Andre 45 Frank Hans 32 Frank Pauł 543 Frasheri Midhat 94 Freitas do Amaral Diego 579 Frick Wilhelm 32 Friderichs Hans 527 Friedman Milton 497, 835 Fryderyk Wielki, król pruski 558 Fuchs Klaus 272 Fujimori Alberto 801 Gabriel O. W. 517, 528, 656 Gacho Gonzalo Rodriguez 802 Gaillard d'Aime Felix 233 Gajdar Jegor 710 Gamsahurdia Zwiad 554, 693, 701, 712 Gandhi Indira 482, 483, 484 Gandhi Mahatma 170, 277 Gandhi Rajiv 484, 485 Gandhi Sunjai 483 Gantemirow Besłan 704 Gasperi Alcide de 138, 139, 140, 141, 224, 227, 258, 259, 420 Gasteyger C. 26 Gaulle Charles de 119, 132-136, 171, 218, 229, 230, 232, 234, 235, 330, 333, 359, 393, 399-402, 408, 507, 523, 606 Geisel Ernesto 799 Gelischanow Sułtan 707 Genscher Hans-Dietrich 528, 529, 530, 532, 533, 636, 654, 659, 660, 723 Georgescu Teohari 82 Georghe Vasil 564 Georgiew Kimon 79 Gerhardsen Einar 265 Gerlach Manfred 722 Gero Erno 76, 306, 307, 447 Ghali Butros 709, 829 Gheorghiu-Dej Gheorghe 314, 315, 450, 561 Ghizikis Phaedon 581 Giap (Vo Nguyen Giap) 172, 200, 466,470 Gingrich Newt 791 Ginzburg Aleksander 290, 292, 554 Giscard d'Estaing Yalery 401, 506, 521, 523, 524, 663 .-Gligorov Kiro 739 Glistrup Mogens 267 Globke Hans 331 Glubb Pasza (właśc. Sir John Bagot Glubb) 166 Goidstein Baruch 762 Górna Pauł 564 Indeks nazwisk 975 Gomułka Władysław 66, 92 Goncalves Vasco 573, 574 Gonzalez Marquez Felipe 576, 577, 579 Gorbaczow Michaii 421, 551, 560, 619, 620, 621, 622, 624, 625, 627, 681, 682, 683, 684, 686, 688, 689, 690, 691, 696, 697, 968, 720, 729, 781, 782, 784, 832 Gore Albert 787 Gorszkow Siergiej 386 Gottwald Klement 71, 72, 302, 304 Gowon Yakubu 808, 809 Goncz Arpad 719 Goring Hermann 32 Gótz Jiri 543 . Graczow Paweł 708 Grassl H. ^49 Grewe Wilhelm 326, 331 Grib Mieczysław 713 Grieczko Andriej 198, 551 Grivas Jeorjos (Georgios) 351 Groeben Hans von der 513 Gromyko Andriej 291, 331, 339, 433,435, 536, 537, 551, 682, 683, 781 Grnsser D. 635 Grosz Karoły 718 Grotewohl Otto 46, 252 Groza Petru 83, 85 Gruber Kar! 420 Griinbaum Icchak 163 Guevara Ernesto "Che" 372, 373, 489 Guillaume Gunter 527 Guitton Jean 430 Guttenberg Kari Theodor zu 410 Guzman Reynoso Abimael 801 Gursel Cemal 463 Gysi Gregor 722 Haakon VII, król norweski 265 Habyarimana Juvenal 809 Haider Jorg 679 Haig Alexander 777 Majek Jiri 446, 558 Hajle Mariam Mengistu 813, 814 Hajle Sellasje I, cesarz Etiopii 813 Hallstein Walter 251, 326, 389, 407, 855 Hammarskjóld Dag 182, 263, 364 Harmel Pierre 415, 449, 500 Hassel Kai-Uwe von 408 Havel Vaclav 558, 559, 717, 718, 743 Hawke Bob 822 Heath Donald 316 Heath Edward 404-405, 66.7 Hebrang Andrija 92 Heinemann Gustaw 250, 541 Hekmatiar Gulbuddin 628 Heller Michał 59 Heng Samrin 586 Herrnstadt Rudolf 312 Herter Christian 331, 332 Heuss Theodor 45 Hirohito, cesarz Japonii 20, 152 Hirota Koki 152 Hiss Alger 178, 272 Ho Chi Minh zob. Ho Szi Min Hodża Enver 94, 95, 96, 97, 98, 318, 320, 321, 322, 451, 452, 453, 733, 735 Hodża Nedżmije 735 Holst Jorgen 759 Honecker Erich 557, 558, 720 Hoover Herbert C. 175 Horn Gyula 719 Horthy Miklós 74 Horyń Mychajło 439 Ho Szi Min 172, 465, 466, 468 Hrabal Bohumil 443 Hryhorenko Petro 290, 292 Hua Kuo-feng 764, 769 Humbert II, król włoski 137, 139 Humphrey George 274 Humphrey Hubert H. 496 Hurd Douglas 658 Husajn Ibn Talal, król Jordanii 348, 461, 709 Husajn al-Takriti Saddam 746, 747, 750, 753, 754, 758, 765, 785 976 Indeks nazwisk Husak Gustav 304, 443, 444, 446, 558, 716, 717 Hubi Milan 443 Idris Mohammed 358 . Iliescu łon 564, 725, 726, 727, 743 Imąjew Usman 707 Indra Alois 443, 444 Ismay Hastings L. 119 Iwaszko Władimir 689 Jackling Roger 540 Jakes Milos 716 Jakova Tuk 321 Jakowlew Aleksandr 683, 684, 690 Jakubowski Iwan 198 Jakunin Gleb 299 Jan XXIII, papież 417, 427, 428, 429, 430 Jan Paweł I, papież 830 Jan Paweł II, papież 735, 830-834 Janajew Giennadij 744 Jandarbijew Zelimchan 704 Jarring Gunnar 459 Jawliński Grigorij 710 Jayewardene Junius 485 Jazów Dmitrij 683 Jelcyn Borys 622, 624, 686, 687, 688, 690, 696, 697, 698, 706, 707, 708, 710, 769, 770 Jerzy VI, król brytyjski 170 Jędrychowski Stefan 538 Jiang Zemin 769 Jimenez Marcos Perez 372 Jinnah Mohammed Ali 169, 170 Jodl Alfred 32 Johnson Lyndon B. 389, 467, 468, 470, 489, 496, 776 ^ Jospin Lionel 666 Juan Carlos I, król hiszpański 571, 575, 576, 577 Jugow Anton 79, 315, 449 Juppe Alain 709 Kadafi Muammar 404, 782 Kadar Janos 76, 305. 307, 308, 445, 447, 718 Kadjević Veljko 738 Kaganowicz Łazar 60, 63, 291, 300 Kaiser Jacob 253 Kaltenbrunner Ernst 32 Kamieniew Lew 289 Karamaniis Konstandinos 580, 581 Kardelj Edvard 454 Karimow Islam 713 Karmal Babrak 626, 627 Kasem Abdul Karim 347 Kastory Andrzej 8 Kawakibi-al Abd ar-Rahman 160 Keating Pauł 822 Keitel Wilhelm 32 Kekkonen Urho Kaleva 268 Kellogg Frank B. 10 Kennan George F. 104 Kennedy John F. 7, 214, 215, 238, 277, 278, 279, 280, 334, 335, 336, 337, 339, 340, 374, 387, 388, 389, 391, 392, 415. 467, 488, 496, 500 Kennedy Robert F. 279, 280, 339, 495 Kenyatta Jomo 362 Kersten K. 22, 24 . Keynes John M. 233, 237, 383, 384, 403 Khan Yahya (Yahia) 483, 485 Kiesinger Kurt Georg 410, 414 Kim Ir Sen 157, 184, 185, 187, 189, 541 Kim Jong II 769 King Martin Luther Jr. 277, 279, 280, 495, 776 Kinkel Klaus 654, 660, 662 Kinnock Neił 668 Kirów Siergiej 289 Kissinger Henry A. 496, 497, 500, 501, 582, 589, 777 Kitowani Tengiz 701 Klaus Vaclav 717 Koenig Pierre 28, 43 Indeks nazwisk 977 Kohl Helmut 531, 533, 654, 657, 660, 662, 709, 722, 723 Kohl Michael 542 Kohier Foy 340 Kohout Pavel 558 Koivisto Mauno 266 Koniew Iwan 198 Konstantyn II, król grecki 580 Kopriva Ladislav 302 Korcznoj Wiktor 554 Kostenko Lina 294 Kostow Trajczo 315, 316, 449 Kosygin Aleksiej 291, 435, 437, 537, 550 Kovacs Bela 76, 77 Kovac Michał 718 Kowalow Siergiej 554, 710 Krause Giinther 658 Krawczuk Leonid 686, 696, 698 Kreisky Bruno 419, 677, 678, 679 Krenz Egon 721, 723 Kristol Irving 835 Kriuczkow Władimir 683, 689 Krystew Kole 559 Kuczma Leonid 711 Kulików Anatolij 707 Kulików Wiktor 198 Kunajew Diunmuhamed 439 Kupi Abaz 94 Kuzniecow Aleksiej 281 Landsbergis Vytautas 692 Lange David 823 Laport Pierre 606 Laqueur W. 511, 517 Lattre de Tassigny Jean de 396, 580 Laval Pierre 133 Le Duć Tho 582 Le Pen Jean-Marie 664 Lebied' Aleksandr 709 Lee Kuan Yew 365 Lec Teng-hui 771 Lein Yrjo 268 Lenin Władimir 554 Leon I Wielki, papież 429 Leopold III, król Belgów 148, 149 Lesage Jean 606 Lettrich Josef 71 Lewis John L. 125/126 Li Syng-man (Syngman Rhee) 157, 158, 185, 189 Lie Trygve 180, 182, 263 Ligaczow Jegor 622, 682, 683, 689, 692 Lin Piao 187, 472 Lincoln Abraham 279, 280 Liu Shao-tsi 353, 471, 472 Lioyd Selwyn 331 Łon Nol 585 Luca Yasile 82, 314 Luciani Albino zob. Jan Paweł I Lulczew Kosta 80, 81 Lumumba Patrice 362 Luns Joseph 228 Lutuli Albert John 367 Łubkę Heinrich 410 Lucke Pauł 410 Łabanozow Rusian 704 Łarionow Aleksandr 298 iMcmk Cz. 21, 22 Łukanow Andriej 730 Łukaszenka Aleksander 711, 713, 866 Łukianenko Łewko 293, 294 Łukianow Anatolij 683 Łuszew Piotr 198 Łysenko Trofim 286 Łytwyn Jurij 681 MacArthur Douglas 151, 152, 153, 158, 181, 185, 186, 187, 188, 189, 192 Machel Samora 807 Mackenzie King William Lyon 605 Macmillan Harold 208, 237, 238, 325, 330, 334, 336 Mahdi Mohammed Ali 815 Mahomet 554 Maizierc Lothar de 658, 659, 723, 724 62 - Najnowsza historia świala 978 Indeks nazwisk Majakowski Władimir 290, 292 Major John 667, 669-670 Makarios, prezydent Cypru 351, 581 Malan Daniel F. 366 Malenkow Gieorgij 60, 61, 64, 100, 205, 206, 281, 284, 285, 286, 287, 288, 291, 298, 300, 306 Maleter Pal 307 Malik Jaków 188 Malinowski Rodion 82 Mandela Nelson 367, 819, 820 Mania Andrzej 8 Maniu Juliu 81, 82, 83 Manołow Petar 561 Mansholt Sicco 395 Mao An-ying 189 Mao Tse-tung (Mao Zedong) 154, 156, 157, 158, 184, 189, 192, 352, 353, 433, 451, 471, 472, 473, 474, 475, 501, 764, 766, 769, 770, 828 Marcos Ferdinand 773, 774 Marcos Imelda 773 Marina Justinian 84 Marinow Iwan 79 Marjanović Jovan 454 Markos Yaphiades 142 Marković Ante 737 Marków Georgi 559 Marks Karol 554 Marshall George C. 11, 51, 65, 72, 100, 104, 106, 109, 112, 113, 115, 116, 117, 130, 136, 137, 141, 145, 154, 216, 243, 245, 248, 258, 261, 377, 420, 568, 660/661 Martinez de Peron Isabel zob. Peron Maria Esteta Maryanski A. 25 Masaryk Jan 70, 73 Maschadow Asłan 707, 709 Massu Jacques 234 Masud Ahmad Szach 628. 699 Maurer łon Gheorghe 450, 562, 564 Mauroy Pierre 663, 664 Mazan Abu 759 Mbeki Thabo 819 McCarran Patrick 273 McCarthy Eugene 495 McCarthy Joseph R. 273 McCIoy John 45, 221, 335 Mc Cone John 339, 429 McGovern George 495, 497 McNamara Robert 339, 390 Meciar Yladimir 717 Meinhof Uirike 526 Meir Golda 163, 164 Meksi Aleksander 734 Mende Erich 257, 406 Mendel Johann Gregor 286 Menderes Adnan 463 Mendes-France Pierre 132, 226, 233 Menem Carlos Sauł 800, 837 Mesie Stipe 837 Metody, św. 833 Męża Luis Garcia 803 Michajłow Wiaczesław 707 Michał I, król rumuński 82, 83, 84, 726 Michoels Salomon 285 Mielnikow Leonid 286, 293 Mihajlović Dragoijub (Draża) 87, 88, 91 Mikojan Anastas 60, 307 Mikołajczyk Stanisław 13 Militaru Nicolae 564 Milosević Slobodan 736, 738 Mindszenty József 305, 307, 425, 447 Minew lija 561 Mitiuchin Aleksiej 705 Mitsotakis Konstandinos 581 Mitterand Franęois 523, 524, 663, 664, 665 Mładenow Petyr 729, 730 Mobutu Sese Seko 364 Mock Alois 709 Modrow Hans 656, 657, 720, 723 Mohammed ben Jusuf (Mohammed V), król Maroka 360 Mollet Guy 233 Indeks nazwisk 979 Mołotow Wiaczesław 13, 60, 109, 178, 201, 205, 208, 209, 211, 252, 284, 286, 288, 291, 300, 325, 681, 753 Mondale Walter 779 Monnet Jean 218, 219, 220, 222, 229 Monroe James 117, 175 Montgomery Bernard 16, 28 Montini Gioyanni Battista zob. Paweł VI, papież Morawski W. 107 Morgan Thomas 286 Morgenthau Henry 34 Moro Aldo 417, 420, 428, 673 Moroz Walentin 439, 554 Mosaddek Mohammad 349, 350 Mountbatten Louis 170 Moller Alex 525 Mugabe Robert 478 Mułroney Brian 793, 794 Muluzi Bakili 812 Murawiew Konstantin 78, 79 Mussolini Benito 137 Mutiu ^aius 450 Nabijew Rachman 702 Nadżib (Negib) Muhammad 343 Nadżibullah, generał 627, 628 Nagy Ferenc 76 Nagy Imre 76, 78, 305, 306, 307, 308, 447, 450, 718 Nano Patos 734/735 Naser Garnął Abd-el 343, 344, 346, 347, 348, 350, 356, 357, 456, 457, 460, 588 Navarre Henri 200 Nazarbajew Nursultan 686, 697, 703, 713 Nehru Jawaharlal 169, 170, 356, 357, 481, 482 - Nemeth Laszló 718 Nenni Piętro 141, 260, 417, 418 Netaniahu Benjamin 165, 762, 763 Neto Agostinho 479, 806 Neżkow Dimityr 80 Ngo Dinh Diem 465, 466 Nguyen, dynastia 173 Nguyen Van Thieu 470 Nicola Enrico de 139 Nidal Abu 760 Niekrasow Wiktor 554 Niekricz Aleksander 59 Nijazow Saparmurad 713 Nikitin Aleksiej 681 Nikodem, patriarcha 84 Nixon Richard M. 277, 474, 476, 496, 497, 498, 500, 501, 502, 503, 508, 546, 561, 582, 764, 828 Nkomo Joshua 478 Nkrumah Kwame 357. 361, 808 Nokraszi Mahmud 343 Noriega Manuel 785, 802, 803 North Oliver 783 Nosek Vaclav 73 Noyomesky Ladislaw 443, 444 Novotny Antonin 304, 442, 443, 444 Nowikow Mikołaj 81 Nujoma Sam 819 Nyerere Julius Kambarage 811 Obbow Aleksander 80 Ochoa bracia 802 Odna Manuel A. 372 Ojukwu Odumekwu 809 Okudżawa Bułat 290 Oldenburgowie, dynastia 265 Olswwski W. 861 Ortega Saavedra Daniel 785, 796 Osmariczyk E. J. 21 Oswald Lee H. 280 Owen David 740 Ózal Turgut 748, 749 Paasikm Juho Kusti 268 Pacelli Eugenio zob. Pius XII Pahiawi Reza Mohammad zob. Rezą fata- lavi Mohammad ' Paisley łan 405 Palach Jan 446, 716 62* 980 Indeks nazwisk Palmę Olof 263, 265, 266 Pankratij, metropolita 732 Papadopulos Jeorjos 580, 581 Papagos Alexandros 142, 580 Papandreu Andreas 580, 581 Papandreu Jeorjos 580 Paraschiv Yasile 564 Park Hon-yong 157 Parri Fen-uccio 138 Pasternak Borys 290, 292 Pastuchów Kristo 80 Patiline( Wasil 562 Patoćka Jan 558 Patrascanu Lucretiu 82, 314 Pattakos Stylianos 580, 581 Pauker Ana 82, 314 Pavel Josef 446 Pavelić Ante 33, 88, 738 Paweł I, król grecki 580 Paweł VI, papież 430, 432, 433, 434, 830 Pawłów Walentin 689 Pearson Lester B. 604, 605, 606 Peng Te-huai 187, 200, 353, 472 Pepper Ciaude 97 Peres Szimon 163, 164, 165, 759, 761 Perez Alan Garda 803, 804 Perez Carlos Andres 803 Perez de Cuellar Javier 734, 828 Peron (Martinez de Peron) Maria Estela (Isabel Martmez) 599 Peron Juan Domingo 371, 372, 599 Perry William 709 Pertini Alessandro 673 Petain Philippe 133 Peter Gabor 305 Petkow Nikoła 79/80, 80, 81 Petrescu Constantin Titel 82, 83 Pinay Antoine 209, 232, 325, 399 Pineau Christian 228 Pinilla Gustavo Rojas 372 Pinochet Ugarte Augusto 599, 600, 800 Piotr I, car rosyjski 57 Pius XII, papież 424, 425, 426, 427 Pleven Renę 218, 222, 223 Podgórny Nikołaj 433, 550 Poindexter John M. 783 Poi Pot (Saloth Sar) 586, 763 Pompidou Georges 523 Ponto Jiirgen 529 Popkow Piotr 281 Popów Dimitr 731 Popów Gawrił 690 Pospiełow Piotr 288, 289 Poujade Pierre 233 Powers Francis 333 Prodi Romano 677 Prokofiew Sergiusz 62 Proksch Udo 678 Quayle Dań 787 Rabbani Burhanuddin 628 Rabin Icchak 164, 165, 759, 760, 761, 762, 770 Rachmonow Emomalin 702, 713 Radescu Nicole 82, 83 Radujew Salman 709 Radżawi Massud 596 Rafsandżani Ali Akbar Haszemi 597 Rahman Hasina 487 Rahman Mudżibur 482, 486, 487 Rahman Ziaur 487 Rajk Laszló 76, 77, 305, 306, 321 Rakosi Matyas 74, 76, 77, 305, 306, 320, 321, 447 Ramadier Pauł 136 Ramos Fidel 773 Ranković Aleksander 454 Rao Narashima 485 Rapacki Adam 212 Raszydow Szafar 439 Reagan Ronald 421, 499, 614, 615, 618, 619, 620, 626, 667, 775-783, 784, 788, 796, 797, 804, 806, 835 Renner G. 634, 641 Renner Kar! 46, 47, 48 Indeks nazwisk -9S1. Revai József 76 Reynolds Albert 670 Reza I, szach Iranu 349 Reza Pahlavi Mohammad 349, 499 Ribbentrop Joachim v. 32 Ritschl A. 253 Ro Te Wu 770 Robertson Brian 45 Rocard Michę] 665 Rockefeller John D. 179 Rodionow Michaił 281 Rogers William 459 Rohwedder Detlev 530 Roman Petre 725, 727 Romanów Grigorij 683 Romberg Walter 658 Romero Carlos Humbert 601 Romero Oscar Arnulfo 601 Roncalli Giuseppe zob. Jan XXIII, papież Roosevelt Franklin D. 10, 11, 12, 14, 34, 68, 103, 119, 126, 127, 128, 175, 177, 178, 179, 274 Rosenberg Alfred 32 Rosenbergowie Julius i Ethel 272 Roxas Manuel 173 Rubin Hans Wolfgang 534 Ruckoj Aleksandr 690 Rumor Mariano 418 Rush Kenneth 540 Rushdi Salman 597 Rusk Dean 157, 339 Russell Bertrand 468 Rust Mathias 683 Ryżkow Nikołaj 683, 684, 689 Riewski O. 21 , Saavedra Daniel Ortega zob. Ortega Sa- avedra Daniel Sacharow Andriej 290, 437, 554, 685, 687, 688 Sadat Anwar 588, 589, 592, 593, 760 Saint Laurent Louis 605 Salan Raoul 359 Salazar Antonio de Oliveira 478, 479,566, 567, 568, 571 Salinas de Gortari Carlos 653, 837 Saloth Sar zob. Poi Pot Samper Ernesto 802, 803 Sanatescu Constantin 82 Santos Jose Eduardo dos 807 Saragat Giuseppe 141, 258, 418 Sarasin Pote 203 Sarney Jose 799 Sauckel Fritz 32 Savary Alain 664 Savimbi Jonas 479, 807 Scalfaro Oscar Luigi 676 Scelba Mario 258 Schauble Wolfgang 658 Scheel Walter 524, 525, 526, 527» 534, 535, 537, 538 Schiller Kar! 411, 525, 526 Schleyer Hans Martin 530 Schmidt Helmut 506, 521, 526, 527, 528, 529, 530, 532, 533 Schroder Gerhard 257, 406, 407, 408, 410, 414 Schultz George 620, 777, Schumacher Kurt 244, 253 Schuman Robert 44, 45, 139, 216, 218, 219, 224, 227, 248 Schwarzkopf Norman 755 Scobie Ronald 142 Segni Antonio 228 Semiczastnyj Wladimir 435 Senanayake Don Stephen 171 Seydoux Francois 540 Seyss-Inquart Artur 32 Sforza Carlo 141 Sharif Nawaz 486 Shastri Lal Bahadur 482 Shllaku Bernardin 95 Siad Barre Mohammed 815 Siedlecki J. 22, 24 Sierow Iwan 287, 291 982 Indeks nazwisk Sihanouk Norodom 585, 586, 587, 768 Silvestrini Achille 427 Singh Yishwanath Pratap 485 Siniawski Andriej 437 Sinowatz Fred 679 Skubiszewski Krzysztof 22, 659 Slansky Rudolf 303, 442 Siany K. 25 Slipyj Josip 428 Smirnow Nikoiaj 331 Smith łan 478 Smith John 670 Smoleń Mieczysław 59 Smuts Jan 366 Snieckus Anastas 293 Śniegów Aleksiej 289 Soares Mario Lopes 571, 574, 575, 579 Sodano Angelo 834 Sokołów Siergiej 683 Sokołów Walentin 681 Sołżenicyn Aleksandr 290, 554 Somoza Anastasio 369, 601 Soong May-ling 156 Sorsa Kalevi 266 Souphanouvong 585 Souvanna Phouma 585 Spaak Pauł Henn 228, 230 Spinelli Altiero 636 Spinola António Ribeiro de 573, 574 Springer Axel 412 Stalin losifW. 10, 11, 12, 13, 14, 16, 22, 35, 59, 60, 62, 64, 65, 66, 67, 68, 81, 85, 86, 87, 91, 92, 93, 100, 105, 135, 142, 151, 153, 157, 177, 179, 184, 185, 187, 189, 192, 205, 206, 207, 210, 268, 281, 284, 285, 286, 288, 289, 291, 293, 297, 300, 301, 302, 305, 310, 311, 314, 318, 320, 321, 322, 329, 438, 440, 442, 468, 474, 691, 764 Stammberger Wolfgang 257 Stanca Teodor 450 Stancescu Nicu 725 Stanitescu C. 564 Stefan, egzarcha prawosławny w Bułgarii 317 Stern Abraham 161, 165, 166 Stettinius Edward 178 Stevens Robert T. 273 Stevenson Adiai E. 274, 275 Stikker Dirk 224 Stimson Henry L. 10 Stirbei Barbu 81 Stolojan Theodor 727 Stoltenberg Thorvald 740 Stoph Willi 541, 542 Strauss Franz Josef 255, 257, 258, 408, 411, 414, 531 Streicher Julius 32 Stresemann Gustav 182 Stroessner Alfredo 804 Strougal Lubomir 543 Suarez Gonzalez Adolfo 575, 576, 577 Suharto Raden 147, 365 Sukarno Achmed 173, 357 Sulyok Dezso 77 Susiow Michait 284, 285, 287, 291, 301, 307, 435, 551, 682 Svoboda Ludvik 444 Symeon II, car bułgarski 79 Symonenko Wasyl 294 Szalasi Ferenc 74 Szamir Icchak 163, 164, 165 Szamun Kamil 348 Szandruk Paweł 33 Szaret Mosze 164 Szczerbicki (Szczerbyćkyj) Włodzimierz (Wołodymyr) 556 Szczolkow Nikołaj 550, 551, 681 Szehu Mehmet 322 Szelepin Aleksandr 292, 435, 550 Szelest Petro 440 Szepiłow Dmitrij 320 Szewardnadze Eduard 620/621, 658, 683, 684, 689, 701, 712, 713, 782 Szostakowicz Dymitr 62 Indeks nazwisk 983 Szukejri Ahmed 456 Szuszkiewicz Stanisław 698 Sik Ota 443 Siroky Viliam 304 Śkvorecky Josef 443 Subasić Ivan 89, 91 Taraki Nur Mohammad 625 Tarradellas Josep 576 Taruc Luis 174 Taszko Konstandin 322 Tatarescu Gheorghe 84 Taylor Maxwell 339 Templer Gerald 364 Tenenbaum Edward 40 Teng Siao-ping 587, 764, 765, 766, 769, 867 Ter-Petrosjan Lewon 693, 697, 700, 701, 712 Teresa, Matka Teresa z Kalkuty (Ganxhe Bqjaxhiu) 847 Thatcher Margaret 406, 478, 667-669, 836 Thieu 582, 583 Thorez Maurice 132, 172 Tichonow Nikołaj 550, 681 Tichyj Ołeksa 681 Tildy Zoltan 76 Tindemans Leo 520, 521 Tito Josip zob. Broz-Tito Josip Togliatti Palmiro 138 Tojo Hideki 152 Tokes Laszló 725 TomasŁewski J. 23, 24, 25 Torrijos Herrera Omar 600 Trocki Lew 289 Trudeau Pierre 606, 607, 792, 793 Trujillo Rafael 369, 489, 490 Truman Harry 16, 41, 103, 104, 106, 112, 124, 125, 126, 127, 128, 130, 162, 180, 185, 187, 188, 221, 272, 273, 274, 341, 568 Truong Chinh 587 Tse Ven Soong 178 Tudjman Franjo 737 Turner John 792 Twardochlebow Andriej 554 Ulate Blanko Otiiio 370 Ulbricht Walter 312, 313, 330, 541, 557 U Nu 171 Urrutia Manuel 373 Ustinov Dmitrij 551, 681, 683 U Thant 182, 215, 374, 827 Vacaroiu Nicolae 728 Yaculuk Ludvik 444 Vance Cyrus 740 Yandenberg Arthur 116, 117 Yanoni Enzio 259, 417 Vargas Getulio 371, 372 Venizelos Sofokles 321 Yerwoerd Hendrik 368 Villot Jean 431 Vo Nguyen Giap zob. Giap Yorster Johannes B. 815, 818 Yranitzky Franz 679 Waigel Theo 658 Waldheim Kurt 419, 420, 678, 827 Wallace George C. 496 Wallace Henry 127 Wallenberg Raoul 75 Wałęsa Lech 743 Wavell Arehibald 169 Wehner Herbert 256, 410, 527 Weidenfeid W. 635 Weinberger Caspar 777 Weizmann Chaim 163, 165 Werner Pierre 515, 516 Wessel W. 635 Westmoreland William C. 467, 470 Węc J.J. 23 Widenow Zań 732 Wiktor Emanuel III, król włoski 137 Wilson Charles E. 274 984 Indeks nazwisk Wilson Harold 235, 402, 403, 405 Winiewicz Józef 538 Winogradow Wadim 82 Wojtyła Karol zob. Jan Paweł II Wolski Arkadij 690, 707 Woodward Bob 497 Woroszyłow Kliment 57, 60, 75, 291, 300 Wozniesienski Nikołaj 60, 61, 281 Wyszynski Andriej 83, 180 Wyszyński Stefan 425, 428 Yoshida Shigeru 153, 192, 193 Zachariadis Nikolaos 142 Zapotocky Antonin 302, 304, 442 Zawgajew Doku 704, 708 Zeeland Pauł van 224 Zeisser Wilhelm 312 Zenawi Meles 815 Zgórniak Marian 8 Zia ul-Haq Mohammed 486 Zinowiew Grigorij 289 Ziuganow Giennadij 710 Zoszczenko Michaił 62 Zujović Sretan 92 Żdanow Andriej 60, 62, 64, 66, 100, 114, 281, 285, 291, 300 Żelew Żeliu 561, 730, 732, 743 Żiwkow Todor 316, 449, 559, 560, 729 Żuków Gieorgij 16, 28, 60, 209, 287, 291 Żyrinowski Władimir 710 Indeks nazw geograficznych Abadan 235, 349 Abchazja 701 Abisynia zob. Etiopia Abudża 648 Addis Abeba 813, 814 Addis Abeba (= Etiopia) 813, 814 Aden 159, 461 Adriatyk (Morze Adriatyckie) 11, 12, 54, 212 Afganistan 7, 357, 486, 499, 518, 531, 559, 597, 614, 615, 619, 625-628, 709, 765, 777, 782, 828, 844, 867 Afryka 6, 7, 20, 54, 104, 140, 164, 182, 355, 356, 361, 426, 428, 432, 478, 480, 514, 572, 631, 646, 647, 648, 806-821, 826, 832, 844, 845, 846 zob. też Czarna Afryka Afryka Południowo-Zachodnia (SWA) zob. Namibia Afryka Północna 199, 358 Afryka Wschodnia 614, 810 Akaba (zatoka) 346, 458, 593, 761 Aksai Chin 709, 710 Alabama 276, 279 Albania 21, 27, 39, 54, 55, 66, 86, 89, 91, 92, 93-98, 99, 100, 101, 105, 107, 123, 142, 197, 252, 318-322, 441, 442, 451-453, 474, 546, 548, 733-737, 865 Aleksandria 160, 343, 456 Aleuty 858 Algier 131, 234, 357, 753 Algieria 117, 160, 203, 234, 355, 358, 359, 400, 480, 593, 597, 648, 747 Alpy 140 Alzacja 131 Alma-Ata 698 Amazonia 854 Amazonka 851 Ambon (wyspa) 147 Ameryka Łacińska 33, 175-176, 336, 337, 369-374, 432, 434, 488-491, 498, 598-602, 646, 649, 650, 785, 795- -805, 832, 844, 854, 868 Ameryka Południowa 175, 371, 426, 649, 845 Ameryka Północna 217, 223, 775-794, 822, 844, 845 Ameryka Środkowa 175, 337, 370, 489, 778, 785, 845 Amritsar 484 Amsterdam 858 Amur 285 Andaluzja 576 Andora 123 Anglia 608; zob. też Wielka Brytania Angola 477,479, 572, 621,626, 648,782, 806-807, 810, 816, 820, 866 986 Indeks nazw geograficznych Anhalt zob. Saksonia-Anhalt Ankara 105 Ankara (= Turcja) 18, 105, 316, 699, 750 Annam 172 Antarktyda 857 Antigua 365 Antigua i Barbuda 650 Antyle 147 Aosta 54, 140 Arabia Saudyjska 159, 160, 165, 166, 180, 342, 346, 348, 357, 595, 625, 627, 651, 709, 752, 755, 784, 814, 851 Arabska Demokratyczna Republika Sahary 480 Arabska Unia Haszymidzka 347 Ardahan 105, 206 Argentyna 175, 357, 369, 371, 390, 393, 490, 567, 599, 600, 649, 450, 668, 798, 799, 804, 805, 833, 836, 837, 854 Argun (m.) 705, 706, 708 Argun (rz.) 706 Arkansas 276, 788, 789 Arktyka 223, 270, 607 Ariington 223 Armenia 554, 693, 696, 698, 699, 700, 701, 712; zob. też Erewan Assam (Asam) 482 Asturia 566 Asuan 344 Asunción 805 Asyż 831 Ateny 142, 741, 749 Ateny (= Grecja) 733, 735, 742 Atlantyk zob. Ocean Atlantycki Auckland 823 Australazja 610 Australia 21, 108, 193, 203, 204, 252, 393, 467, 608-610, 611, 612, 652, 653, 822-823, 824, 851 Australia Południowa 608 Australia Zachodnia 608 Austria 12, 14, 17, 18, 23, 24, 25, 28, 30, 46-51,56,57,77, 107, 110, 115, 123, 140, 163, 194, 205, 206, 210-211, 231, 247, 252, 267, 323, 377, 419--420, 434, 514, 644, 645, 646, 661, 677-679, 709, 720, 864; zob. też Dolna Austria, Górna Austria Azerbejdżan 296, 651, 691, 693, 697, 698, 699, 700, 701, 703, 704, 712, 713 Azerbejdżan Irański 105, 349 Azja 7, 20, 26, 27, 153, 156, 188, 192, 199, 201, 355, 356, 364, 428, 585, 609, 646, 772, 844, 845, 854 Azja Poludniowo-Wschodnia 25, 171, 432, 433, 635, 822, 846, 861 Azja Środkowa 626, 687, 698, 699, 700, 702, 703, 704, 749 Azja Wschodnia 767-769, 842 Azory 567, 568 Bab el-Mandeb 813 Baczka 57 B ad Godesberg 256 Badenia 28 Badenia Południowa 239 Badenia-Wirtembergia 410 Bagdad (= Irak) 622, 750, 754 Bahama (archipelag) 365, 394, 650 Bahrajn 160, 462, 510, 651 Bajkonur 333 Baku 688, 699, 701, 712 Bałkany 11, 68, 81, 85, 86, 212, 301, 318, 319, 320, 440, 441, 715; zob. też Półwysep Bałkański Bałtyk zob. Morze Bałtyckie Bamut 706 Banat 314, 315 Bandung 181, 324, 344, 355, 356 Bangkok 203 Bangladesz 481, 483, 486-487, 651, 755, 844 Baragan 314 Baranja 57 Barbados 365, 650 Baskonia zob. Kraj Basków Indeks nazw geograficznych 987 Basutoland zob. Lesotho Bawaria 28, 29, 43, 45 Bazylea 379 Beagle kanał 833 Beczuana zob. Botswana Bejrut 618, 751 Belene 449 Belgia 21, 26, 108, 110, 114, 120, 142, 143, 144, 146, 147, 148, 149, 150, 224, 228, 229, 230, 251, 252, 362, 364, 508, 513, 515, 522, 619, 634, 641, 644, 661, 844, 857 Belgia, terytoria zamorskie 394 Belgrad 7, 66, 88, 89, 92, 97, 206, 320, 324, 356, 357, 548, 737 Belgrad (= Jugosławia) 54, 85, 91, 92, 93, 98, 101, 301, 321, 323, 454, 736, 739 Belize (poprzednio Honduras Brytyjski) 365, 650 • • • • ' Beludżystan 486 Bengal Wschodni zob. Pakistan Wschodni Benin (poprzednio Dahomej) 361, 647, 648, 813 Berlin 14, 15, 16, 28, 31, 32, 33, 40, 42: 101, 207, 226, 227, 256, 312, 313, 327, 328, 329, 331, 332, 407, 537, 538, 539, 540, 541, 542, 659, 720, 722, 724, 832 • Berlin, kraj związkowy 658 Berlin Wschodni 46, 305. 313, 327. 328. 334, 407, 542, 558, 657, 658, 720, 724 Berlin Zachodni 41, 45, 117, 243, 328, 329, 330, 332, 333, 334; 335, 337, 412, 413, 540, 541, 658, 720, 724 Besarabia 55, 64, 81, 728 Betlejem 162 Bhutan 651 Biafra 809 Białoruś 62, 63, 64, 65, 107, 178, 293, 294, 295, 299, 438, 555, 624, 691, 697, 698, 711, 713, 865, 866 Bicaz 315 Bien Hoa 467 Bikini, atol 825 Birma (Burma) 131, 171, 192, 200, 355, 364, 851 Birmingham (w USA) 279 Birobidżan 285 Bizonia 37, 38, 39, 44; zob. też Niemcy Zachodnie Bied 86 Bliski Wschód 159, 160, 161, 162, 163, 166, 236, 327, 341-351, 382, 403, 418, 421, 433, 456-464, 588-597, 614, 651, 746-763, 784, 790, 860, 866, 867 Bogota 176 Boliwia 489, 490, 491, 599, 600, 649', 650, 799, 802, 803, 836 Bombaj 432, 846 Bonn 42, 224, 243, 250, 331, 530, 543, 558, 635, 657, 658 Bonn (= RFN) 221, 253, 326, 332, 392, 408, 531, 536, 633, 654 Bophuthatswana (bantustan) 816 Borneo zob. Brytyjskie Północne Borneo Bornholm 270 Bosfor 18, 105 Bośnia 87, 88, 736, 737, 738, 739, 740, 741, 865, 867 Bośnia-Hercegowina 89, 737, 739, 740 Botswana (przedtem Beczuana) 477, 648, 810 ' Bougainville 825 Brandenburgia 29, 824 Braszów 564 Bratysława 304, 445, 446 Brazylia 21, 108, 175, 371, 390, 490, 600, 649, 650, 799, 800, 804, 805, 829 Brazzaville 171, 228, 229, 236, 243, 246 Brema 28, 29 Brenner, przełęcz 54 Bretania 401 Bretton Woods 249, 376, 378, 379, 380, 508, 516 • 988 Indeks sazw geograficznych Bruksela 116, 120, 143, 147, 148, 149, 150, 228, 252, 398, 400, 433, 508, 514, 515, 636, 638 Bruksela, siedziba Unii Europejskiej 628, 630 : Brunei, sułtanat 365, 650 Brytyjskie Północne Borneo 364 Buchenwald 309 Budapeszt 74, 77, 85, 101, 291, 308, 545, 548, 753 Budapeszt (= Węgry) 92 Budionnowsk 706, 707 Buenos Aires 846 Bukareszt 66, 82, 83, 101, 450, 563, 725, 726, 727 Bukareszt (= Rumunia) 55, 92, 450,561 Bukowina 55, 64, 81, 82 Bułgaria 12, 13, 14, 17, 18, 21, 26, 27, 52, 53,55,66,78-81, 85, 86, 87, 99, 100, 105, 106, 114, 123, 142, 197, 315- -318, 320, 407, 445, 448^49, 544, 559-561, 659, 729-732, 743,750,865 Burgenland 48, 678 Burgos 572, 573 Burkina Faso (poprzednio Górna Wolta) 361, 647, 648 Burundi (przedtem Urundi)'146, 364, 648, 810, 844 Cali 802 ; Camp David 333, 498, 592-593, 760 Canberra 823, 843 Casablanca 14, 456 Cejlon zob. Sri Lanka Celowiec zob. Klagenfurt Cesarstwo Środkowoafrykańskie zob. Republika Środkowoafrykańska Ceuta 360 Chapultepec 176 Charlottentown 793 Chicago 495 Chile 108, 491, 502, 598, 599, 600, 649, 650, 799, 800, 804, 805, 833, 834, 836 Chiny (Chińska Republika Ludowa, ChRL) 10, 12, 15, 16, 19, 20, 21, 25, 52, 107, 108, 151, 152, 153-157, 178, 181, 184, 185, 187, 188, 192, 193, 199, 200, 201, 203, 207, 215, 220, 319, 322, 352-354, 355, 356, 357, 389, 424, 433, 451, 453, 470, 471-475, 479, 481, 501, 562, 587, 607, 627, 653, 713, 764-767, 769-772, 777, 786, 790, 842, 846, 847, 851, 854, 860, 861, 867; zob. też Pekin Chorwacja 88, 89, 123, 424, 454,: 737, 738, 739, 740, 741, 834, 865 ChRL zob. Chiny Cieśnina Florydzka 337 Cieśnina Tirańska 458, 592 Cieśnina Tajwańska 772 Cisa 445 ., , Cisjordania zob. Zachodni Brzeg Jordanu Ciskei (bantustan) 816 Ciuj 84, 562, 563 Colombo 357, Cypr 123, 159, 182, 318, 319, 350-351, 463, 581, 748 Cyrenajka 54 Czad 361, 648, 827 Czarna Afryka 361-362, 367, 400, 808, 810, 811, 812, 841 Czarnobył 685, 711. 790,855 Czarnogóra 89, 91, 736, 738, 739 Czechosłowacja (CSRS) 12, 17, 21, 23, 24, 25, 26, 27, 30, 39, 56, 57, 66, 70-73, 74, 86, 91, 99, 107, 108, 110, 115, 123, 192, 197, 198, 199, 212, 257, 250, 252, 260, 302-304, 344, 407, 408, 424, 425, 441, 442--447, 452, 500, 534, 536, 543-544, 558-559, 561, 716-718, 755, 851, 865, 867 Czecho-Słowacja (Czecho-Słowacka Republika Federalna, Ć-SRF) 659, 717, 743, 744 . Czechy 71, 123, 303, 717, 865 Indeks nazw geograficznych 989 Czeczenia 554, 701, 702, 703-710, 712; zob. też Republika Czeczenii-Iczkerii Czeczeno-Inguska Autonomiczna SRR 703, 704, 708 Czeczeno-Inguski Obwód Autonomiczny 703 Czeczeński Obwód Autonomiczny 703 Czernobył zob. Czarnobył Czungking 153, 154 Czuwaszja 709 Cierna n. Cisą 445 Dagestan 702, 705 Dahomej zob. Benin Dairen zob. Talien Daleki Wschód 15, 151-158, 188, 189, 192, 193, 290, 327, 352-354, 421, 465^76, 495, 764-774, 777, 786, 860, 861, 862, 866 Dalien 206 Dallas 280 Daman 482, 571, 572 Damanskij 474 Damaszek 458, 589 Damaszek (= Syria) 752 Da Nang 467 Dania 21, 26, 108. 110, 117, 121, 231, 251, 252, 260, 261, 265, 267, 270, 271, 468, 513, 514, 515, 516, 522, 634, 636, 637, 639, 641. 643. 644, 645, 661, 663, 844; zob. też Kopenhaga Dardanele 18, 105 Dayton 741 Debreczyn I 74 Delhi 357, 429 Demokratyczna Republika Wietnamu (DRW) 172, 199, 201, 202, 203, 465, 466, 467, 468, 470, 582, 583; zob. też Wietnam Demokratyczna Republika Wschodniego Timoru zob. Timor Dien Bien Phu 200, 201, 202, 466 Dimitrow 318 Diu 482, 571, 572 Dniepr 698 Dobrudza Południowa 53, 55, 81 Dodekanez 54, 107, 140 Dolna Austria 48 Dolna Saksonia 656 Dominika 365, 650 Dominikana zob. Republika Dominikańska Donbas 554 Drezno 445 Drin 451 Dublin (= Irlandia) 405 Dubrownik 738 Dumbarton Oaks 15, 177 Dunaj 79, 211, 313, 451, 677, 679 Dunkierka 115 Durban 816 Dżakarta 173,; 357, 846 Dżibuti (przedtem Somali Francuskie) 160, 361, 480 Dżochar Gala •zob. Groźny Edynburg 645 Efez 432 Egipt 108, 159, 160, 165, 166, 233, 235, 252, 341, 342-349, 357, 358, 456, 458, 460, 498, 588, 589, 592, 593, 595, 597, W4, 747, 755, 761, 762, 836; zob. też Kair Ekwador 490, 491, 649, 650, 798 Ellwangen 42 Engelsk 333 Eniwetok, atol 825 Erewan 700 Erewan (= Armenia) 693 Erfurt 542 Erytrea 54, 219, 365, 813, 814, 815 Estonia 13, 23, 64, 65, 123, 293, 555, 621, 659, 692, 696, 697, 711, 744, 866 Etiopia (Abisynia) 54, 55, 107, 164, 365, 499, 614, 626, 782, 810, 813-815, 867; zob. też Addis Abeba 999 Indeks nazw, geoj^aficznycb Eufrat 746 Eupen 148 Europa 7, 10, 11, 12, 14, 15, 19, 20, 25, 26, 34, 35, 38, 39, 60, 67, 68, 110, 119, 120, 128, 130, 142, 143, 163, 176, 188, 194, 203, 205, 212, 213, 214, 216, 217, 219, 223, 225, 242, 258, 265, 266, 267, 270, 302, 313, 326, 330, 335, 375, 377, 391, 392, 394, 404, 415, 418, 419, 422, 424, 425, 427, 441, 451, 500, 502, 506, 512, 530, 534, 535, 536, 545, 546, 547, 548, 549, 603, 618, 620, 621, 646, 666, 672, 678, 715, 742, 748, 765, 777, 779, 782, 802, 843,,845, 860, 863, 866, 868 Europa Południowa 104, 381 Europa Południowo-Wschodnia 86, 93 Europa Północna 263 Europa Północno-Zachodnia 382 Europa Środkowa 35, 67, 68, 85, 93, 212, 301, 308, 440, 441, 545, 715, 833, 863, 864, 865 Europa Środkowo-Wschodnia 7, 12, 87, 98,100, 102, 197,216, 327,418,424, 425, 535, 621, 744, 832^ Europa Wschodnia 27, 103, 104, 106, 196, 253, 254, 273, 334, 369, 427, 428, 535, 733, 755, 833, 860, 863, ,864 Europa Zachodnia 7, 8, 35, 44, 94, 95, 103-150, 194, 216, 217, 218, 219, 221, 227, 230, 232, 241, 242, 243, 253, 254, 256, 269, 375, 377, 378, 381, 382, 383, 384, 388, 391, 392, 418, 425, 427, 494, 506, 507, 508, 509, 518, 420, 565, 568, 604, 615, 618, 634, 635, 636, 654-679, 748, 779, 822, 840, 861, 862 Evian 359 Fairfieid Camp 54 Falklandy (Malwiny) 668, 799 Faw, półwysep 747 Federacja Chorwacko-Muzułmańska 741 Federacja Indii Zachodnich, Federacja Karaibska zob. Karaiby Federacja Malezji 364, 365 Federacja Mikronezji 652, 826, 825 Federacja Rosyjska zob. Rosja po r. 1991 Federacja Środkowo-Afrykańska 477 Federacja Zjednoczonych Emiratów Arabskich 160, 462 Federacyjna Republika Jugosławii (od r. 1992) 739 Fergana 474 Fernando Po 480 Fidżi 609, 652, 824, 825 Filadelfia 127, 391 Filipiny 21, 107, 173-174, 181, 193, 200, 203, 353, 422, 425, 544-546, 558, 605, 851 Finlandia 14, 17, 18, 21, 26, 52, 53, 57-58, 64, 101, 107, 110, 123, 180, 207, 231, 260, 261, 262, 263, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 270, 514, 644, 645, 646, 661, 857 Flandria 149, 150 Floryda 280, 550 Fontainebleau 116, 172, 636 Francja 11, 12, 16, 19, 20, 21, 26, 27, 28, 30, 34, 35, 36, 37, 38, 41, 43, 44, 45, 52, 54, 55, 66, 108, 109, 110, 111, 113, 115, 116, 117, 120, 131-137, 140, 159, 171, 178, 181, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 206, 208, 212, 215, 217, 218, 219, 222, 223, 224, 225, 226, 227, 228, 229, 230, 232, 232-235, 236, 242, 251, 252, 321, 325, 327, 329, 331, 333, 335, 341, 344, 346, 358, 359, 360, 375, 377, 379, 383, 389, 382, 393, 394, 395, 398, 399-402, 408, 412, 414, 480, 506, 511, 512, 513, 514, 515, 516, 518, 519, 522, 523-524, 534, 540, 567, 569, 596, 615, 618, 620, 621, 626, 630, 632, 633, 634, 636, 639, Indeks nazw geograficznych 991 641, 642, 643, 644, 652, 656, 659, 661, 663-666, 709, 752, 755, 771, 809, 822, 823, 824, 838, 839, 841, 851, 854, 857, 861, 862, 863; zob. też Paryż Francja, terytoria zamorskie 394, 824 Francuska Afryka Równikowa 360 Francuska Afryka Zachodnia 360 Francuskie Terytorium Afarów i Issów zob. Dżibuti Frankfurt n. Menem 38, 41, 409, 413, 530, 792 Frankfurt n. Odrą 865 Futton 34 Gabon 361, 648 Gabrowo 318 Gagauzja 711 Galati 450 Galicja (hiszp.) 576 Galicja Wschodnia (Hałyczyna) 555 Galilea 752 Gambia 361, 647 Gaza (Strefa Gazy) 166, 364, 460, 753, 762 Gdańsk 17 Generalna Gubernia 22 Genewa 201, 208, 209, 212, 231, 325, 331, 389, 392, 545, 589, 619, 782, 821, 827, 867 Georgia 498 Ghana 355, 361, 647, 808, 813, 829 Goa 482, 571, 572 Golan, wzgórza 208, 209, 213, 458, 761, 763 Górki 554, 685 Gorycja (Gorizia) 90 Górna Adyga zob. Południowy Tyrol Górna Austria 48 Górna Huallaga 801 Górna Wolta zob. Burkina Faso Górny Karabach 690, 693, 700, 712 Grammos 142 • . , Grecja 13, 21, 26, 53, 54, 55, 86, 92, 97, 104, 105, 106,107, 110, 121, 124, 130, 140, 142, 194, 231, 251, 252, 316, 317, 318, 319, 322, 351, 377, 381, 452, 463, 522,531, 580-581, 634, 636, 637, 639, 641, 642, 644, 661, 678, 732, 733, 735, 741, 742, 748, 749; zob. też Ateny Grenada (w Ameryce Środkowej) 365, 650, 778, 779, 797 Grenlandia 260, 262, 271 Groźny (od r. 1997 Dźochar Gala) 705, 706, 707, 709 -i Gruzja 284, 554, 690, 693, 696, 698, 699, 701, 703, 704, 712, 713 Guam 500, 652, 824 Gudermes 705, 706 Guipuzcoa 572 Gujana 365, 650 Gujana Holenderska zob. Surinam Gwadelupa 506 Gwatemala 175, 336, 369, 370, 373, 490, 491,599,600,649, 650, 795, 796, 799 Gwinea 361, 647, 813 Gwinea Bissau 479, 572, 647 Gwinea Portugalska zob. Gwinea Bissau Gwinea Równikowa 480, 648 Haga 96, 120, 147, 512, 637, 720 Haga (= Holandia) 146 Haiti 175, 369, 490, 599, 600, 650, 790. 827 Hajfong 172, 468 Hałyczyna zob. Galicja Wschodnia Hamburg 28, 29, 410, 413 Hanko 57 Hanoi 172, 200, 464 Hanoi (= Wietnam Północny) 467, 470, 471, 582, 585,'587, 767 Harare 357 Harrisburg 855 Haszymidzkie Królestwo Jordanii (Trans- jordania) zob. Jordania 992 Indeks nazw geograficznych Hawaje 845 Hawana 336, 337, 339, 340, 357, 372 Hebron 762, 763 : Helsinki 57, 263, 267, 434, 545, 548, 622 Hercegowina 88, 737, 739, 740,. 865,; zob. też Bośnia Hesja 28, 410 Himalaje 481 Hiroszima 20, 193 Hiszpania 110, 112, 123, 163, 251, 381, 384, 434, 480, 565-580, 630, 631, 634, 639, 641, 642, 643, 644, 661, 851; zob. też Madryt Hokkaido 151 Holandia 21, 26, 27, 108, 110, 120, 142, 143, 144, 145, 146, 150, 173, 219, 224, 227, 228, 229, 230, 231, 252, 379, 508, 513, 515, 516, 634, 639, 641, 644, 652, 661, 851; zob. też Haga Holandia, terytoria zamorskie 394 Holenderskie Indie Wschodnie zob. Indonezja Hollywood 272 Honduras 370, 373, 490, 491, 649, 650 Honduras Brytyjski zob. Belize Hongkong 188, 510, 635, 653, 766, 771, 838, 842, 861 Houston 621 Hue 470 Inehon 186 Indie 21, 108, 131, 169, 170, 171, 189, 192, 202, 252, 253, 354, 355, 356, 357, 390, 432, 473, 481^85, 486, 571, 651, 770, 771, 829, 836, 846, 847, 851, 854; zob. też New Delhi Indie Holenderskie zob. Indonezja Indochiny 41, 172, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 206, 225, 233, 355, 421, 465, 582-587,610, 651, 765; zob. też Półwysep Indochiński Indochiny Francuskie zob. Wietnam, Laos, Kambodża Indonezja (Holenderskie Indie Wschodnie, Indie Holenderskie) -20, 147, 173, 200, 219, 324, 355, 364, 365, 480, 650, 653, 836, 842, 847, 851 Inguszetia 702, 709 Irak 101, 159, 160, 163, 165, 166, 327, 341, 342, 347, 348, 349, 350, 458, 622, 746,747, 749, 750, 751, 754-758, 759, 784, 785, 787, 833, 838; zob. też. Bagdad Iran 12, 18, 104, 163, 235, 342, 349-350, 499, 512, 518, 591, 595-597, 625, 626, 627, 651, 699, 700, 703, 746--747, 749, 750, 751, 754, 758, 761, 783, 797, 833, 838, 851 Irian Zachodni 147, 652, 845 Irlandia 26, 110, 113, 121,231,251,403, 405, 508, 523, 514, 515, 522, 609, 632, 634, 637, 639, 641, 643, 646, 661, 668, 670, 671-672; zob. też Dublin Irlandia Północna 403, 404, 405, 668, 670, 833 Iskar 318 Islandia 108, 110, 117, 119, 123,231,260, 261, 264, 265, 266, 269, 270, 271, 514, 645 Istria (półwysep) 54, 88, 90 Italia zob. Włochy Izrael 123, 159, 161-168, 206, 236. 252, 341, 342, 344, 346, 355, 390, 409, 456, 458, 459, 461, 498, 509, 561, 572, 588, 589, 591, 592, 593, 594, 751, 752, 754, 758, 759. 760. 761, 762, 763, 784, 826, 833, 854; zob. też Tel Awiw Jacbymow 303 Jajec 87, 89 Jakucja 709 Jaki 187, 188 Jałta 10, 17, 91, 177 Jamajka 365, 508, 650 Indeks nazw geograficznych 993 Japonia 12, 15, 19, 20, 21, 23, 25, 26, 55, 125, 151-153, 156, 157, 172, 185, 192-193, 377, 379, 381, 382, 494, 510, 511, 512, 609, 610, 611, 635, 652, 653, 655, 656, 755, 770, 774, 780, 781, 786, 792, 827, 829, 838, 840, 851, 860, 861, 862; zob. też Tokio Jaunde 394, 513, 514 Jemen 159,160, 163, 346, 347, 348, 755, 844, 867 Jemen Południowy 160, 461, 593, 747; zob. też Ludowo-Demokratyczna Republika Jemenu Jemen Północny 462, 751 Jena 558 Jerozolima 161, 162, 432, 592, 593, 761, 762, 763 Jerycho 759, 762 Jezioro Aralskie 850 Jiu 564, 726 Johannesburg 367 Jordan 456, 761 Jordania (Transjordania) 159, 160, 165, 166, 169, 327, 341, 342, 346, 347, 348, 458, 461, 592, 709, 747, 751, 755, 761 . Jugosławia 12, 13, 15, 21, 23, 24, 25, 27, 39, 50, 53, 54, 55, 57, 66, 74, 81, 85, 86, 87-93, 97, 98, 99, 101, 105. 107, 112, 140, 142, 192, 198, 199, 206, 251, 252, 289, 301, 305, 318, 319, 320, 321, 322-324, 357, 433, 441, 450, 452, 453-455, 732, 736--741, 743, 790, 833, 862, 863, 865, 867; zob. też Belgrad Jura (okręg szwajcarski) 423 Kabul 618, 628 Kaczawa 34 Kair 12, 81, 160, 357, 359, 456, 593, 762, 842 ; • Kair (= Egipt) 348, 827, 831, 846 kaliningradzki obwód 64, 65 Kalkuta 846 Kambodża zob. Kampucza Kamerun 361, 394 Kampucza (Kampuczańska Republika Ludowa) 20, 172, 173, 201, 202, 203, 357, 465, 467, 470, 585-586, 587, 764, 767-768, 866 Kanada 21, 33, 108, 117, 129, 202, 212, 221, 223, 225, 251, 252, 383, 391, 393, 468, 495, 510, 545, 546, 603- -607, 652, 653, 755, 792-794, 805, 840, 842, 851, 861, 862; zob. też Ottawa kanał Dunaj-Morze Czarne 313 Kanał Kiloński 34 Kanał La Manche 223 Kanał Panamski 220 Kanał Sueski 234, 236, 313, 342, 343, 344, 346, 458, 588, 589. 592 Karaganda 288 Karaiby (Federacja Karaibska, Federacja Indii Zachodnich) 175, 337, 365, 514, 631, 797 Karelia 64, 65, 267 Karelo-Fińska Republika Radziecka zob. Karelska Autonomiczna SRR Karelska Autonomiczna SRR 207 Kars 105, 206 Karyntia 48, 50, 323, 679 Kassel 542 Kaszmir 170, 482 Katalonia 566, 576 Katanga 362 Katar 160, 462, 651 Kaukaz 698, 699, 700, 703, 706, 708, 867 Kaukaz Północny 700, 701, 709 Kavaje 733 Kazachstan 287, 295, 296, 299, 439, 440, 482, 624, 651, 691, 697, 698, 699, 702-703, 704, 713 Keflavik 270 63 - Najnowsza hinioria świata 994 Indeks nazw geograficznych Kenia 361-362, 810 Kesong 188 Kijów 284 Kingston 508 Kirgistan (Kirgizja) 651, 697, 698, 699, 702, 703, 704, 712, 713 Kiribati 652, 824, 825 Klagenfurt (Celowiec) 50 Kochinchina 172 Kolumbia 108, 372, 489, 491, 649, 650, 795, 798, 802, 803, 804, 851 Koiyma 61, 288 Komarno 445 Korni 709 Komory 160, 361 Kongo (Republika Kongo) 144, 146, 149, 182, 364, 648 Kongo Belgijskie 362, 364 Kongo Brazzaville 361 Kongo (rz.) 362 Konica 142 Konstantynopol (stolica prawosławia) 317, 432, 735 Kopenhaga (= Dania) 645 Korea 12,19, 25,107, 157-158, 181, 185, 187, 188, 189, 192, 205, 206, 235, 248, 274, 421, 468, 604 Korea Południowa 184, 185, 467, 635, 653, 769, 774, 838, 842, 861 Korea Północna (Koreańska Republika Ludowo-Deraokratyczna, KRL-D) 27, 158, 186, 187, 769, 828 Korfu 96 Korsyka 234, 401 Kosowo 97, 454, 736, 737, 739 Kosowo-Metohia 89 Kostaryka 370, 491, 649, 650, 798 Koszyce 70 ' Kraina 741 Kraina Julijska 90 Kraj Basków (Euskadi) 572, 576, 868 Kraj Krasnogrodzki 704 Kraj Stawropolski 551, 705, 706 kraje nadbałtyckie zób. Estonia, Litwa, Łotwa Krajowa 53 Kraków 710, 830 Kresy Wschodnie (polskie) 287 Królestwo Transjordanii zob. Jordania Królewiec 11, 17 Krym 285, 287, 435, 690, 691, 693, 711; zob. też Półwysep Krymski Kuala Lumpur 768 Kuba 101, 108, 336, 337, 339, 340, 357, 369, 372-374, 427, 488^89, 598, 601, 650, 743, 767, 785, 786,807,218, 225 Kuropaty 691 Kurdystan 749-750 Kuryle (Wyspy Kurylskie) 65, 193 Kuwejt 160, 166, 348, 595, 622, 651, 753, 754-758, 784, 785, 828 La Manche zob. Kanał La Manche Laos (Laotańska Republika Ludowo-De- mokratyczna) 20, 172, 173, 200, 201, 202, 203, 465, 467, 470, 585, 767, 851 Legnica 34 Leman 201, 209 Leningrad 683, 687 Lesotho (przedtem Basutoland) 477, 648 Lewes 858 Lhasa 354 Liban 159, 165, 166, 327, 342, 347, 348, 461, 591, 593-595, 597, 618, 747, 751-752, 754, 833 Liberia 647 Libia 160, 219, 358, 365, 404, 593, 648, 667, 746, 755, 783 Liechtenstein 123, 251, 514, 645 Liguria 138 Lima 801 Lipsk 719, 720 Littie Rock 276 Litwa 13, 23, 64, 65, 123, 284, 299, 554, 621, 659, 692, 695,696, 711, 713, 744, 866 . , •'- • Indeks nazw geograficznych 995 Lizbona 194, 566, 574, 740, 807 Lombardia 138 Lome 514, 631 Londyn 11, 12, 14, 22, 33,37,38, 39, 43, 47, 54, 84, 116, 143, 179, 215, 217, 225, 251, 252, 330, 389, 404, 510, 519, 619, 814, 846 Londyn (= Wielka Brytania) 17, 38, 44, 104, 111, 115, 131, 169, 170, 213, 217, 237, 242, 243, 351, 365, 392, 393, 394, 404, 405, 468, 478, 568, 608, 630, 792, 799 Los Angeles 618, 779, 786 Lotaryngia 133, 218 Luanda 479 Lubiana 738 Ludowo-Demokratyczna Republika Jemenu 462 Ludowa Republika Angoli zob. Angola Ludowa Republika Mozambiku zob. Mozambik Ludowa Socjalistyczna Republika Albanii zob. Albania Luksemburg 21, 110, 114, 142. 143, 144, 145, 150, 220, 224, 227, 228, 229, 251, 252, 398, 508, 513, 515, 518, 522, 631, 634, 636, 639, 641, 642, 644, 661, 663 Lusaka 357 Lushan 353 Luzon 174, 772 Łotwa 13, 23, 64, 65, 123, 293, 295, 299, 555, 621, 659, 692, 696, 697, 711, 744, 866 Łowecz 449 Maastricht 261, 641, 642, 643, 645, 839 Macedonia (Republika Macedonii) 89, 123, 454, 733, 737, 738, 739, 741, 742, 865 Macedonia Egejska 741 Madagaskar 361 Madras 485 Madryt 548, 566, 63.1, 759, 785 Madryt (= Hiszpania) 632 Maghrebu kraje 381 Majorka 530 Makao 771 Malaje 200, 236, 353, 355, 364 Malawi (przedtem Niasa) 477, 52, 115 Rada Ministrów Wspólnot Europejskich (potem Rada Unii Europejskiej) 395, 398, 513, 514, 515, 518, 520, 522, 630, 631, 637, 638, 642 Rada Nordycka (Rada Północna, Rada Konsultatywna Państw Skandynawskich) 122, 231, 262 Rada Państw Morza Bałtyckiego 865 Rada Północna zob. Rada Nordycka Rada Rewolucyjna Fatah 760 Rada Sojusznicza do spraw Austrii 47, 50 Rada Unii Europejskiej 642, 644, 646; zob. też Rada Ministrów Wspólnot Europejskich Rada Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku (Asian-Pacific Economic Co-operation, APEC) 653, 823, 843 Rada Współpracy Państw Zatoki [Perskiej] (Gulf Cooperation Councii, GCC) 651 Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej 99-102, 261, 319, 325, 450, 587, 742--743, 744 Radykalny Związek Obywatelski (także Obywatelska Unia Radykalna; Unión Civica Radical, UCR) 800 Regionalna Współpraca dla Rozwoju 651 Republikańska Partia Wolności (Partie Republicain de la Liberte, PRL) 232, 233 Republikański Ruch Ludowy (Mouvement Republicain Populaire, MRP) 134, 135, 136, 225, 232, 233, 399 Rewolucyjne Siły Zbrojne Kolumbii (Fue-rzas Armadas Revolucionarias Colom-bianas, FARC) 796 Rewolucyjny Front Niepodległości Timo-ru (Frente Revolucionaria de Timor Leste Independente, FRETILIN) 480 Rozmowy w sprawie Ograniczenia Broni Strategicznej (Strategie Arms Limita-tion Taiks, SALT) 7, 500-501, 502, 503, 545, 614 Rozmowy w sprawie Redukcji Zbrojeń Strategicznych (Strategie Armaments Reduction Taiks, START) 621, 622, 624, 782, 867 1020 Indeks partii, organizacji i konferencji Ród Irlandczyków (Fine Gael) 671, 672 Ruch (Ukraina) 693 Ruch 19 Kwietnia (Movimento 19 de Abrii, M-19) 796 Ruch 26 Lipca 372, 373 Ruch Europejski 119, 120 Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji (Hnutie za demokraticke Slovensko, HZDS) 717, 718 Ruch Sit Zbrojnych (Movimento das Foras Armadas, MFA) 573, 574 Ruch Wyzwolenia Narodowego (Levizja Nacional Człirimtare, LNC) 93, 94; zob. też Front Demokratyczny Ruch Zjednoczonej Europy 120 Rumuńska Partia Komunistyczna 450, 561 Rumuńska Partia Socjalistyczna 725 Sajudis 692, 693 Sandinowski Ruch Wyzwolenia Narodowego zob. Front Wyzwolenia Narodowego im. Augusto Sandino Savak 350, 595 Securitate 563, 564, 725 Sekretariat do spraw Jedności Chrześcijan 430 Sendero Luminoso zob. Świetlisty Szlak Sinn Fein 403, 670 Skandynawska Unia Gospodarcza (Scan-dinavian Economic Union, SKANDEK) 262, 263 Służba Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst, SD) 32 Sobór Watykański (II) 417, 429, 430, 431, 491, 830 - Socjaldemokratyczna Panią Niemiec (So-zialdemokratische Partei Deutsch-lands, SPD) 31, 35, 42, 43, 45, 226, 241, 243, 244, 246-247, 250, 253--257, 331, 408, 409, 410, 411, 413, 414, 415, 416, 524, 525, 526, 527, 528, 529, 532, 533, 534, 538, 539, 654, 656, 658, 660, 662, 722, 723 Socjalistyczna Partia Austrii (Sozialistis-che Partei Ósterreichs, SPÓ) 46, 51 Socjalistyczna Partia Odrodzenia Arabskiego (Hizb al-Bas al-Arabijj al-Isz-tirakijj, BAAS) 347, 348, 349, 746 Socjalistyczny Niemiecki Związek Studentów (Sozialistischer Deutscher Stu-dentenbund, SDS) 412, 413 Socjalistyczny Ruch na Rzecz Stanów Zjednoczonych Europy 120 Sojusz Atlantycki zob. Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego Sojusz '90 (Bundnis '90) 658, 661, 723, 724 Sojusz Ludowy (Alianza Popular, AP) 577, 579 Sojusz na rzecz Niemiec (Allianz flir Deutschland) 658, 723 Sojusz Obywatelski 726 Sojusznicza Komendantura Wojskowa 28 Sojusznicza Komisja Kontroli 57, 75, 77, 85 Sojusznicza Rada do spraw Japonii 151 Sojusznicza Rada Kontroli 15, 16, 18,'24, 28, 30-31, 36, 37, 39, 82, 151, 540 Solidarność 561, 615 Specjalna Komisja ONZ do spraw Palestyny (United Nations Special Commit-tee cm Palestine, UNSCOP) 162 Społeczeństwo Przeciw Przemocy (VPN) 717 Społeczny Komitet Obrony Ekologicznej Ruse 561 Stalą Wspólna Komisja Obrony 604 Stały Komitet Zbrojeń 226 Stany Zjednoczone Europy 219 Stasi 558, 719, 720, 722 Stowarzyszenie Narodów Azji Południo-wo-Wschodniej (Association of South East Asian Nations, ASEAN) 610, 650, 651 Stowarzyszenie Obrony Praw Człowieka 561 Indeks partii, organizacji i konferencji 1021 Stowarzyszenie Wolnego Handlu Ameryki Łacińskiej (Asociación Latinoamerica- na de Librę Comercio, ALALC) 490, 649 Szalom-Achszaw zob. Pokój Teraz Szas 165 Szefowie Połączonych Sztabów (Joint Chiefs of Staff, JCS) 33, 221 Sztafety Ochronne (Schutzstaffein, SS) 32, 74 , Sztandar (Parczam) 625, 626 Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA) 865 Światowa Organizacja Handlu (Worid Trade Organization, WTO ) 392, 842 Światowa Organizacja Syjonistyczna 165 Światowa Organizacja Zdrowia (Worid Health Organization, WHO) 392, 790, 792, 837 Światowa Rada Kościołów 429 Światowa Rada Pokoju 187 Światowy Kongres Pokoju w Warszawie (XI 1950) 187 Światowy Kongres Żydowski 252 Światowy Program Żywnościowy (Worid Food Program, WFP) 847 Świetlisty Szlak (Sendero Luminoso) SOI, 802 Tajna Policja Państwowa (Gestapo) 32 Tarcza (Aspida) 580 . Trybunał Sprawiedliwości 229, 398 Tygrysy Wyzwolenia Tamil Ealam (Tami-Iskie Tygrysy) 484, 485 Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu (Generał Agreement on Ta-riffs and Trade, GATT) 7, 376-377, 391, 392, 421, 770, 840, 842; zob. też Światowa Organizacja Handlu Układ Warszawski 99, 197-198, 212, 213, 268, 307, 325, 329, 331, 374, 407, 415, 445, 452, 503, 535, 545, 546, 548, 561, 621, 622, 625, 725, 743--744, 784, 863 Ukraiński Związek Robotniczo-Chłopski 293 Ulivo zob. Drzewo Oliwne Umkhonto zob. Włócznia Narodu Unia Arabskiego Maghrebu (Union of Arab Maghreb, UAM) 648 Unia Atlantycka 217 Unia Centrum 580 Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna (Christ-lich-Demokratische Union, CDU) 31, 42, 43, 45, 226, 241, 244, 250, 253, 254-257, 309, 406, 408, 409, 410, 413, 414, 416, 526, 528, 531, 532, 537, 654, 656, 658, 660. 661, 662, 723 Unia Chrześcijańsko-Społeczna (Christ-lich-Soziale Union, CSU) 31, 42, 43, 45,241, 244, 250, 253-257, 408, 410, 411, 413, 414, 416, 526, 528, 531, 532, 537, 654, 656, 658, 660, 661, 662, 722 Unia Demokratów na rzecz V Republiki (Union des Democrates pour la V Re-publique, UDR) 523 Unia Demokratycznego Centrum (Union Centro Democratico, UCD) 575, 576, 577 Unia Euro-Azjatycka 713 Unia Europejska 143, 261, 520, 635, 636, 641, 642, 646, 663, 679, 711, 716, 740, 741, 748, 860, 862, 863, 864 Unia Europy 120 Unia Francuska 171-173, 201, 202, 360, 465; zob. też Wspólnota Francuska Unia Holendersko-Indonezyjska 147 Unia Narodowa (Portugalia) 571 Unia Narodowa na rzecz Pełnej Niepodległości Angoli (Uniao Nacional para a Independencia Total de Angola, UNITA) 479, 578, 579 1022 Indeks partii, organizacji l konferencji Unia na rzecz Demokracji Francuskiej (Union pour la Democratie Francaise, UDF) 524, 664, 665 Unia Nowej Republiki (Union pour la Nouvelle Republique, UNR) 399 Unia Zachodnioeuropejska (Western Eu- ropean Union, WEU) 225, 226, 255, 230, 330, 633, 645, 646 Urząd Ochrony Państwa (Allamvedelmi Hatósagok, AVH) 305, 307 Yietcong 467, 470, 583, 584 Viet Minh zob. Liga Niepodległości Wietnamu Vlaams Blok 146 Węgierska Narodowa Partia Socjalistyczna 74 Węgierska Partia Komunistyczna 74, 75, 76, 77, 78 • Węgierska Partia Pracujących 78, 305- -307 Węgierska Partia Socjalistyczna 718, 719 Węgierska Partia Wolności 77 Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza 307, 447, 448, 718 Węgierski Narodowy Front Niepodległościowy 74 Węgierskie Forum Demokratyczne 718 Wielostronne Siły Nuklearne (Multiiateral Force, MLF) 392, 408 Włoska Partia Komunistyczna zob. Komunistyczna Partia Włoch 673 Włoska Partia Ludowa 675, 677 Włoska Partia Socjalistyczna 675 Włoski Ruch Społeczny 418, 676 Włócznia Narodu (Umkhonto) 816 Wojska Sprzymierzone na Dalekim Wschodzie 151 Wojskowy Komitet Sztabowy 179 Wolna Młodzież Niemiecka (Preie Deuts- che Jugend, FDJ) 311, 557 Wolna Partia Demokratyczna (Freie De- mokratische Partei, FDP) 31, 43, 45, 226, 241, 243, 244, 246-247, 250, 253-257, 331, 406, 408, 409, 410, 414, 415, 416, 524, 526, 527, 528, 529, 531, 532, 533, 534, 654, 656, 658, 660, 661, 662, 723 Wolny Związek Zawodowy Robotników Rumuńskich (SLOMR) 563 Wspólnota Filipińska 173 Wspólnota Francuska 360, 361; zob. też Unia Francuska Wspólnota Gospodarcza Afryki Zachodniej (Communaute economique de l'Afrique de 1'oues, CEAO) 648 Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Środkowej (Communaute economique 'des etats d'Afrique centrale, CEEAC) 648 Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej (Economic Community of West African States, ECOWAS) 647 Wspólnota Karaibska (Caribbean Community, CARICOM) 650, 805 Wspólnota Narodów (Commonwealth of Nations, Brytyjska Wspólnota Narodów) 21, 111, 131, 151, 169, 170,171, 217, 230, 237, 365, 368, 393, 403, 478, 514, 605, 609, 610, 611, 671, 823, 824 Wspólnota Niepodległych Państw (Sodru-żestwo Niezawisimych Gosudarstw, SNG) 624, 680, 761 Wspólnota Pracy 45 Wspólnota Węgierska 77 Wspólnoty Europejskie zob. Europejska Wspólnota Gospodarcza Wspólny Rynek Ameryki Środkowej, Wspólny Rynek Środkowoamerykański (Mercado Comun Centroamerica-no, MCC, MCCA) 491, 649, 805 Wspólny Rynek Południa (Mercado Comun del Cono Sur, MERCOSUR) 650, 805 Indeks partii, organizacji i konferencji 1023 Wszechrosyjski Socjalno-Chrześcijański Związek Wyzwolenia Ludu 437 Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) (Wsiesojuznaja Kom-munisticzeskaja Partija [bolszewików], WKP[b[) 65, 284, 285 Wybór Rosji 710 Wysoka Komisja Sojusznicza 44-45, 218, 41-243, 246, 250-251, 254 Wysoki Komitet Arabski 165 Zbliżenie i Jedność (Convergencia i Unio, CiU) Zgromadzenie na rzecz Republiki (Ras-semblement pour la Republique, RPR) 524, 664, 665 Zielona Lista 857 Zjednoczenie Gospodarczej Odbudowy (Wirtschaftliche Wiederaufbauvereini-gung, WAV) 45 Zjednoczona Grupa Tasmanii (United Ta-smanian Group, UTG) 857 Zjednoczony Front Demokratyczny (United Democratic Front, UDF) 812, 819 Zjednoczony Związek Pracowników Kopalń 125 Zrzeszenie dla Obrony Handlu i Rzemiosła 233 Zrzeszenie Jurajskie 423 Zrzeszenie Ludu Francuskiego (Rassemb-lement du Peuple Francais, RPF) 136, 232 Zrzeszenie Wolności 343 Związek Komunistów (Serbia) 736 Związek Komunistów Jugosławii 206, 323-324, 453, 454; zob. też Komunistyczna Partia Jugosławii . Związek Niemieckich Pracodawców 530 Związek Niezależnych 51 Związek Patriotów 81 Związek Sil Demokratycznych 730, 731 Związek Walki o Odrodzenie Leninizmu 290 Związek Wojujących Bezbożników 64 Związek Wolnych Demokratów 719 Związek Wolnych Oficerów 343 Związek Wypędzonych z Ojczyzny i Pozbawionych Praw (Bund der Heimat-vertriebenen und Entrechteten, BHE) 250, 254 Żołnierze Losu (Fianna Fail) 671 Wykaz skrótów A - Austńa ABM - Anti-Ballistic Missiles (Treaty), Układ o Ograniczeniu Antybalistycznych Systemów Rakietowych ACCHAN - Allied Command Channel, Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych NATO Strefy Kanału La Manche ACE - Allied Command Europę, Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych NATO w Europie ACLANT - Allied Command Atlantic, Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych NATO na Atlantyku ADC - Andean Development Corporation, Andyjskie Stowarzyszenie Rozwoju AEG - Allgemeine Elekrizitats-Gesellschaft, Powszechna Niemiecka Spółka Elektryczna AGALEY - Anders Gaan Leven, Partia Agalev AK - Armia Krajowa AKP - państwa Afryki, Karaibów i Pacyfiku ALADI - Asociación Latinoamericana de Integración, Latynoamerykańskie Stowarzyszenie Integracji ALALC - Asociación Latinoamericana de Librę Comercio, Stowarzyszenie Wolnego Handlu Ameryki Łacińskiej ALRO - Chrześcijański Komitet Obrony Religii i Sumienia ANC - African National Congress, Afrykański Kongres Narodowy Wykaz skrótów 1025 ANZUS AP APEC APO ASEAN AVH AVNOJ AWN B BAAS BAS BASF BDI BHE BMW BP BPK BPS BRSDP BRP Australia-New Zealand-United States, Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku (pakt wojskowy Australii, Nowej Zelandii i Stanów Zjednoczonych) Alianza Popular, Sojusz Ludowy Asian-Pacific Economic Cooperation, Rada Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku Ausserparlamentarische Opposition, Opozycja Pozaparlamentarna Association of South East Asian Nations, Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej Allmavedelmi Hatósagok, Urząd Ochrony Państwa Antifasistićko Vijeće Narodnog Oslobodenja Jugo-slavije. Antyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Jugosławii Armia Wyzwolenia Narodowego Belgia Hizb al-Bas al-Arabijj al-Isztirakijj, Socjalistyczna Partia Odrodzenia Arabskiego Befreiungsausschuss Sudtirols, Komitet Wyzwolenia Południowego Tyrolu Badische Anilin- und Soda-Fabrik AG, Badeńska Fabryka Anilany i Sody Bundesverband der Deutschen Industrie, Federalny Związek Przemysłu Niemieckiego Bund der Heimatvertriebenen und Entrechteten, Związek Wypędzonych z Ojczyzny i Pozbawionych Praw Bayerische Motoren-Werke, Bawarskie Zakłady Samochodowe Bayernpartei, Partia Bawarii Bułgarska Partia Komunistyczna Bułgarska Partia Socjalistyczna Bałgarska Rabotniczeska Socijałdemokraticzeska Partija, Bułgarska Robotnicza Partia Socjaldemokratyczna Bałgarska Rabotniczeska Partija, Bułgarska Partia Robotnicza 65 - Niijrmwsy.a historia świata 1026 Wykaz skrótów BZNS - Bałgarski Zemedełski Naroden Sajuz, Bułgarski Lu- , dowy Związek Chłopski CAEU - Councii of Arab Economic Unity, Rada Arabskiej Jedności Gospodarczej CARICOM - Caribbean Community, Wspólnota Karaibska CCM - Chama Cha Mapinduzi, Partia Rewolucyjna CDS - Centro Democratico Social, Centrum Demokratycz- no-Społeczne CDU - Christlich-Demokratische Union, Unia Chrześcijańs- ko-Demokratyczna CEA - Conseił de 1'entente africaine, Afrykańska Rada Porozumiewawcza CEAO - Communaute economique de l'Afrique de 1'oues, Wspólnota Gospodarcza Afryki Zachodniej CEEAC - Communaute economique des ćtats d'Afrique centrale, Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Środkowej CEEC - Committee on European Economic Cooperation, Komitet Europejskiej Współpracy Gospodarczej CEFTA - Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu CELAM - Consejo Episcopal Latinoamericano, Konferencja Biskupów Latynoamerykańskich CENTO - Central Treaty Organization, Organizacja Paktu , : Centralnego CH - Szwajcaria ChRL - Chińska Republika Ludowa CIA - Central Intelligence Agency, Centralna Agencja Wywiadowcza CiU - Convergencia i Unio, Zbliżenie i Jedność C-SRF - Czecho-Słowacka Republika Federalna CSRS - Czechosłowacka Republika Socjalistyczna CSU - Christlich-Soziale Union, Unia Chrześcijańsko-Spo- łeczna CURPG - Canada-US Regional Planning Group, Grupa Planowania Regionalnego NATO dla Kanady i USA D - Deutschland, Niemcy ... ' DA - Demokratischer Aufbruch, Demokratyczny Przełom Wytawskrttów 1027 Demokratische Bauempartei Deutschlands, Demokratyczna Partia Chłopska Niemiec Dania Deutsche Kommunistische Partei, Niemiecka Partia Komunistyczna Deutsche Mark, marka niemiecka Deutsche Partei, Partia Niemiecka Demokratyczna Republika Wietnamu Deutsche Soziale Union, Niemiecka Unia Społeczna Hiszpania Elinikón Apeleftherotikón Metopon, Grecki Front Wyzwolenia Narodowego Economic Cooperation Administration, Administracja Współpracy Gospodarczej Economic Cooperation Organization, Organizacja Współpracy Gospodarczej Parti Ecolo, Partia Ecolo Economic Community of West African States, Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej European Currency Unit, Europejska Jednostka Rozrachunkowa European Free Trade Association, Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu Europejska Komisja Doradcza Elinikós Laikós Apeleftherotikós Stratós, Grecka Armia Ludowo-Wyzwoleńcza Ejercito Nacional de Liberación, Armia Wyzwolenia Narodowego Ente Nazionale Idrocarburanti, Państwowe Przedsiębiorstwo Paliw : Europejski Obszar Gospodarczy Ethniki Organosis Kipriotikis Apeleftheróseos, Narodowa Organizacja Walki o Wolność Cypru European Payment Union, Europejska Unia Płatnicza European Recovery Program, Europejski Program Odbudowy 1028 Wykaz skrAtów ESW -- Europejski System Walutowy ETA - Euskadi Ta Askatasuna, Ojczyzna Basków i Wolność Euratom - Europejska Wspólnota Energii Atomowej EWG - Europejska Wspólnota Gospodarcza EWO - Europejska Wspólnota Obronna EWP - Europejska Wspólnota Polityczna EWWS - Europejska Wspólnota Węgla i Stali F - Francja FAO - Food and Agriculture Organization of the United Nations, Organizacja Narodów Zjednoczonych do ; spraw Wyżywienia i Rolnictwa FARC - Fuerzas Armadas Revolucionarias Colombianas, Rewolucyjne Siły Zbrojne Kolumbii FDJ - Freie Deutsche Jugend, Wolna Młodzież Niemiecka FPÓ - Freiheitliche Partei Ósterreichs, Austriacka Partia Wolnościowa FDP - Freie Demokratische Partei, Wolna Partia Demokratyczna FDP - Fuerzas de Defensa Panamenas, Panamskie Siły Obrony FEOGA - Europejski Fundusz Gwarancji i Orientacji Rolnictwa FIDH - Czechosłowacka Liga Praw Człowieka FIN - Finlandia FŁN - Front de Liberation National, Front Wyzwolenia Narodowego ; FMLN - Frente Farabundo Marti de Liberación Nacional, Front Wyzwolenia Narodowego im. Farabundo Martiego FNLA - Narodowy Front Wyzwolenia Angoli FPK - Francuska Partia Komunistyczna FRELIMO - Frente de Libertacao de Mocambique, Front Wyzwolenia Mozambiku FRETTLIN - Frente Revolucionaria de Timor Leste Independente, Rewolucyjny Front Niepodległości Timoru FSLN - Frente Sandinista de Liberación Nacional, Sandino-wski Ruch Wyzwolenia Narodowego FSRR - Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka Wykaz skrótów 1039 GAL - Grupos Antiterroristas de Liberación, Antyterrorystyczne Grupy Wyzwolenia GARIOA - Govemment Aid and Relief in Occupied Areas, Organizacja Zarządu i Pomocy na Terenach Okupowanych GATT - Generał Agreement on Tariffs and Trade, Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu GCC - Gulf Cooperation Councii, Rada Współpracy Państw Zatoki [Perskiej] GDP - Gross Domestic Product, produkt wewnętrzny brutto GNP - Gross National Product, produkt narodowy brutto Gospłan - Gosudarstwiennyj płanowyj komititet sowieta ministrów SSSR, Komitet Planowania ZSRR GR - Grecja GRAPO - Grupos de Resistencia Anti-fascista Primero de Octubre, Grupy Oporu Antfaszystowskiego im. l Października Gułag - Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych ła-gieriej, Główny Zarząd Obozów HZDS - Hnutie za demokraticke Slovensko, Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji I - Italia, Włochy IARA - Inter-Allied Reparation Agency, Między sojusznicza Agencja Reparacyjna IBM - Intemational Business Machines IBM - porozumienie w sprawie międzykontynentalnych pocisków balistycznych IBRD - Intemational Bank for Reconstruction and Develop-ment, Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju ICBM - Inter-Continental Ballistic Missiles, tymczasowe porozumienie o ograniczeniu balistycznych systemów międzykontynentalnych ICRC - Intemational Committee of the Red Cross, Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża IFOR - Implementation Force, wojska interwencyjne NATO ILO - Intemational Labour Organization, Międzynarodowa Organizacja Pracy 1030 Wykaz skrótów IMF - Intemational Monetary Fund, Międzynarodowy Pan-dusz Walutowy INF - Układ o Całkowitej Likwidacji Rakiet Krótkiego i Średniego Zasięgu IRA - Insh Republican Anny, Irlandzka Armia Republikańska IRL - Irlandia JAP - Japonia JCS - Joint Chiefs of Staff, Szefowie Połączonych Sztabów JEWEL - Joint Endeavour for Welfare, Education and Libera-tion, Wspólne Przedsięwzięcie na rzecz Dobrobytu, Edukacji i Wyzwolenia KAŃ - Klub Zaangażowanych Bezpartyjnych KBWE - Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie KC - Komitet Centralny KGB - Komitiet gosudarstwiennoj biezopasnosti. Komitet Bezpieczeństwa Państwowego KMO - Komitet Ministrów Obrony KMT - Kuomintang Kominform - Kommunisticzeskoje Informacionnoje Biuro, Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych Komintem - Kommunisticzeskij Intemacjonał, Międzynarodówka Komunistyczna KOR - Komitet Obrony Robotników KP - Komunistyczna Partia KPCz - Komunistyczna Partia Czechosłowacji KPD - Kommunistische Partei Deutschlands, Komunistyczna Partia Niemiec KPF - Komunistyczna Partia Finlandii KPJ - Komunistyczna Partia Jugosławii KPN - Konfederacja Polski Niepodległej KPÓ - Kommunistische Partei Ósterreichs, Komunistyczna Partia Austrii KPU - Komunistyczna Partija Ukrainy, Komunistyczna Partia Ukrainy KPZR - Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego Wykaz skrótów 1031 KRL-D - Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna L - Luksemburg LDP - Liberal-Demokratische Partei, Partia Liberalno-De- mokratyczna LDPD - Liberal-Demokratische Partei Deutschlands, Liberal- no-Demokratyczna Partia Niemiec LNC - Levizja Nacional Człirimtare, Ruch Wyzwolenia Narodowego M - Mark, marka wschodnioniemiecka M-19 - Movimento 19 de Abrii, Ruch 19 Kwietnia MCC, MCCA - Mercado Comun Centroamericano, Wspólny Rynek Ameryki Środkowej, Wspólny Rynek Środkowoamerykański MDB - Movimento Democratico Brasileiro, Brazylijski Ruch Demokratyczny MERCOSUR - Mercado Comun del Cono Sur, Wspólny Rynek Południa MFA - Movimento das Forcas Armadas, Ruch Sił Zbrojnych MFW - Międzynarodowy Fundusz Walutowy MLF - Multiiateral Force, Wielostronne Siły Nuklearne MPLA - Movimento Popular de Lebertacao de Angola, Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli MRP - Mouvement Republicain Populaire, Republikański Ruch Ludowy MSA - Mutuał Security Agency, Agencja Wzajemnego Bezpieczeństwa MSP - Mutuał Security Programm, Program Wzajemnego Bezpieczeństwa MSW - Ministerstwo Spraw Wewnętrznych MSZ - Ministerstwo Spraw Zagranicznych MWD - Ministierstwo wnutriennych dieł. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych NAFTA - North American Free Trade Agreement, Północno- amerykańske Porozumienie o Wolnym Handlu NATO - North Atlantic Treaty Organization, Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego W32 Wyka* skrótów NDPD - National-Demokratische Partei Deutschlands, Naro-dowo-Demokratyczna Partia Niemiec NF - Neues Forum, Nowe Forum NKOJ - Nacionalni Komitet Oslobodenja Jugoslavije, Narodowy Komitet Wyzwolenia Jugosławii NL - Holandia NORAD - North American Air Defence Command, Północnoamerykańskie Dowództwo Obrony Powietrznej NORDEK - Nordic Economic Union, Nordycka Unia Gospodarcza NPD - Nationaldemokratische Partei Deutschlands, Naro-dowodemokratyczna Partia Niemiec NPDR - Niezależna Partia Drobnych Rolników NRD - Niemiecka Republika Demokratyczna NSC - National Security Councii, Rada Bezpieczeństwa Narodowego NSDAP - Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, Na-rodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza NZVP - New Zealand Yalues Party, Nowozelandzka Partia Wartości OAS - Organisation de 1'Armee Secrete, Organizacja Armii Podziemnej OBWE - Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie OECD - Organization for Economic Cooperation and Develop-ment. Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospodarczego OEEC - Organization for European Economic Cooperation, Organizacja Europejskiej Współpracy Gospodarczej OF - Obćanske Forum, Forum Obywatelskie O JA - Organizacja Jedności Afrykańskiej ONZ - Organizacja Narodów Zjednoczonych OPA - Organizacja Państw Amerykańskich OPEC - Organization of the Petroleum Exporting Countries, Organizacja Państw Eksportujących Ropę Naftową ÓVP - Ósterreichische Volkspartei, Austriacka Partia Ludowa Wykaz skrótów 1033 OWP - Organizacja Wyzwolenia Palestyny P - Portugalia PAC - Panafrican Congress, Kongres Panafrykański PAIGCV - Partido Africano da Independencia da Guine e Cabo • Verde, Afrykańska Partia Niepodległości Gwinei i Wysp Zielonego Przylądka PASOK - Panelinion Sosialistikon Kinima, Panhelleński Ruch Socjalistyczny PCE - Partido Comunista de Espana, Partia Komunistyczna Hiszpanii PCP - Partido Comunista Portugues, Portugalska Partia Komunistyczna PD - Partia Demokratyczna PDS - Partei des Demokratischen Sozialismus, Partia Demokratycznego Socjalizmu PIDE - Policia Internacional de Defensa do Estado, Międzynarodowa Policja Obrony Państwa PKB - produkt krajowy brutto PKWN - Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego PMDB - Partido de Movimento Democratico Brasileiro, Partia Demokratycznego Ruchu Brazylijskiego POLISARIO - Front Ludowy Wyzwolenia Sahary i Rio de Oro POP - Podstawowa Organizacja Partyjna PP - Partido Popular, Partia Ludowa PPD - Partido Popular Democratico, Ludowa Partia Demokratyczna PRD •- Dominikańska Partia Rewolucyjna PRI - Partia Rewolucyjno-Instytucjonalna PRL - Partie Republicain de la Liberte, Republikańska Partia Wolności PRL - Polska Rzeczpospolita Ludowa PS - Partido Socjalista, Partia Socjalistyczna PSD - Partido Social Democrata, Partia Socjaldemokratyczna PSOE - Partido Socialista Obrero Espanol, Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza 1034 Wykaz skrótów PSP - Partido Socialista Portuguśs, Portugalska Partia Socjalistyczna PWB - produkt wewnętrzny brutto PZPR - Polska Zjednoczona Partia Robotnicza RAF - Rotę Armee Praktion, Frakcja Czerwonej Armii RENAMO - Movimento Nacional de Resistencia de Mocam-bique. Narodowy Ruch Oporu Mozambiku RFN - Republika Federalna Niemiec RFSRR - Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka RM - Reichsmark, marka III Rzeszy RP - Rzeczpospolita Polska RPA - Republika Południowej Afryki RPF - Rassemblement du Peuple Francais, Zrzeszenie Ludu Francuskiego RPK - Rumuńska Partia Komunistyczna RPR - Rassemblement pour la Republique, Zgromadzenie na rzecz Republiki RWPG - Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej S - Szwecja SAARC - South Asian Association for Regional Cooperation, Południowoazjatyckie Stowarzyszenie Współpracy Regionalnej SACLANT - Supreme Allied Commander Atlantic, Naczelne Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych Atlantyku SADC - Southern African Development Community, Południowoafrykańska Wspólnota na rzecz Rozwoju SADCC - Southern African Development Coordination Con-ference. Południowoafrykańska Konferencja Koordynacji Rozwoju SALT - Strategie Arms Limitation Taiks, Rozmowy w sprawie Ograniczenia Broni Strategicznej SD - Sicherheitsdienst, Służba Bezpieczeństwa SDI - Strategie Defence Initiative, Inicjatywa Obrony Strategicznej SDR - Special Drawing Right, Specjalne Prawo Ciągnienia Wyteu skrótów 1035 SDS - Sozialistischer Deutscher Studentenbund, Socjalistyczny Niemiecki Związek Studentów SEATO - South-East Asia Treaty Organization, Organizacja Paktu Południowo-Wschodniej Azji SED - Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności SELA - Sistema Económico Latinoamericana, Latynoamerykańska Organizacja Gospodarcza SFIO - Section Francaise de 1'Intemationale Ouvriere, Francuska Sekcja Międzynarodówki Robotniczej SHAPE - Supreme Headquarters of Allied Powers in Europę, Naczelne Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych NATO w Europie SKANDEK - Scandinavian Economic Union, Skandynawska Unia Gospodarcza SLOMR - Wolny Związek Zawodowy Robotników Rumuńskich SPC - South Pacific Commission, Komisja Południowego Pacyfiku SPD - Sozialdemokratische Partei Deutschlands, Socjaldemokratyczna Partia Niemiec SPF - South Pacific Forum, Forum Południowego Pacyfiku SPÓ - Sozialistische Partei Ósterreichs, Socjalistyczna Partia Austrii SRR - Socjalistyczna Republika Radziecka SS - Schutzstaffein, Sztafety Ochronne START - Strategie Armaments Reduction Taiks, Rozfnowy w sprawie Redukcji Zbrojeń Strategicznych SWA - South-West Africa, Afryka Południowo-Zachodnia SWAPO - South-West Africa Peoples Organization, Organizacja Ludu Afryki Poludniowo-Zachodniej SZETA - Prywatny Fundusz Wspierania Ubogich TANU - Tanganyika African National Union, Afrykański Narodowy Związek Tanganiki TASS - Tielegrafnoje agienstwo Sowietskogo Sojuza, Agencja Telegraficzna Związku Radzieckiego 1036 Wykaż skrótów TIAR - Międzyamerykański Traktat o Pomocy Wzajemnej TUC - Trades Union Congress, Kongres Związków Zawodowych UAM - Union of Arab Maghreb, Unia Arabskiego Magh-rebu UCD - Union Centro Democratico, Unia Demokratycznego Centrum UCR - Union Civica Radical, Radykalny Związek Obywatelski (także Obywatelska Unia Radykalna) UDF - Union pour la Democratie Francaise, Unia na^zecz Demokracji Francuskiej UDF - United Democratie Front, Zjednoczony Front Demokratyczny UDR - Union des Democrates pour la V Republique, Unia Demokratów na rzecz V Republiki UE - Unia Europejska UK - United Kingdom, Zjednoczone Królestwo (Wielka Brytania) UNCED - United Nations Conference on Environmental and Development, Konferencja Narodów Zjednoczonych do spraw Ochrony Środowiska i Rozwoju UNCTAD - United Nations Conference on Trade and Development, Konferencja Narodów Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju UNDP - United Nations Development Programme, Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych UNEF - United Nations Emergency Force in the Middłe East, Doraźne Siły Zbrojne ONZ na Bliskim Wschodzie UNEP - United Nations Environmental Programme, Program Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych UNESCO - United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury UNICEF - United Nations International Children's Emergency Fund, Fundusz Pomocy Narodów Zjednoczonych Dzieciom Wykaz skrótów 1037 UNIDO - United Nations Industrial Development Organiza-tion, Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju Przemysłowego UNITA - Uniao Nacional para a Independencia Total de Angola, Unia Narodowa na rzecz Pełnej Niepodległości Angoli UNO - Unión Nacional Opositora, Narodowa Unia Opozycyjna UNR - Union pour la Nouvelle Republique, Unia Nowej Republiki UNRRA - United Nations Relief and Rehabilitation Administ-ration. Administracja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy UNSCOP - United Nations Special Committee on Palestine, Specjalna Komisja ONZ do spraw Palestyny UPU - Universal Postał Union, Powszechny Związek Pocztowy USA - United States of America, Stany Zjednoczone Ameryki USD - dolar amerykański UTG - United Tasmanian Group, Zjednoczona Grupa Tasmanii UZE - Unia Zachodnioeuropejska VQNS - Komitet Obrony Ludzi Niesprawiedliwie Represjonowanych VPN - Społeczeństwo Przeciw Przemocy WAV - Wirtschaftliche Wiederaufbauvereinigung, Zjednoczenie Gospodarczej Odbudowy WE - Wspólnoty Europejskie WFD - Węgierskie Forum Demokratyczne WFP - Worid Food Program, Światowy Program Żywnościowy WHO - Worid Health Organization, Światowa Organizacja Zdrowia WKP(b) - Wsiesojuznaja Kommunisticzeskaja Partija (bolszewików), Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) 1038 Wykaz skrótów WNP WPK WPP WSPR WTO ZANU ZAPU ZKJ ZP ZPA ŻRĄ ZSD ZSRR ZWD Wspólnota Niepodległych Państw Węgierska Partia Komunistyczna Węgierska Partia Pracujących Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza Worid Trade Organization, Światowa Organizacja Handlu Zimbabwe African National Union, Afrykański Narodowy Związek Zimbabwe Zimbabwe African Peoples Union, Afrykański Ludowy Związek Zimbabwe Związek Komunistów Jugosławii Zentrums-Partei, Partia Centrum Związek Południowej Afryki Zjednoczona Republika Arabska Związek Sił Demokratycznych Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich Związek Wolnych Demokratów Spis map Niemcy po II wojnie światowej 29 Austria 1945-1955 47 Sektory okupacyjne w Wiedniu 1945-1955 49 Europa Środkowo-Wschodnia w latach 1945-1963 69 Integracja europejska 122 Wojna domowa w Chinach 1946-1949 155 Początki Izraela 167 Wojna koreańska 1950-1953 186 Azja Południowo-Wschodnia 190-191 ZSRR w czasach Stalina i Chruszczowa 282-283 Kuba 1953-1970 338 Operacja "Muszkieter" w 1956 r. 345 Mapa polityczna Afryki 1945-1963 363 Integracja Europy Zachodniej w latach 1964-1979 396-397 Wojna sześciodniowa 457 Indochiny w latach 1964-1973 469 NATO i Układ Warszawski na przełomie lat 70. i 80. 504-505 Indochiny w latach 1975-1979 584 Wojna Jom Kippur 590 Sytuacja strategiczna na świecie w 1982 r. 616-617 Zasięg radzieckich i amerykańskich rakiet balistycznych 623 Państwa byłego ZSRR 694-695 Integracja europejska po rozpadzie bloku wschodniego 721 Rejon kryzysów nad Zatoką Perską i Morzem Czerwonym 756 1040 Spis map Liban w ogniu wojny 757 Południe Afryki w latach 70. i 80. 817 Zagrożenia ekologiczne 852-853 Ubytki ozonu - strefy zagrożenia 856 Spis ilustracji 1. Wielka Trójka w Poczdamie (od lewej premier Wielkiej Brytanii Clement Attięe, prezydent USA Harry Truman i przywódca ZSRR Józef Stalin). (L. Pastusiak, Prezydenci, t. 3, KAW, Warszawa 1988) , 2. Hiroszima po ataku atomowym, 6 sierpnia 1945 r. (D. Sommerville, Kronika H wojny światowej, wy d. R. Kluszczyński, Kraków 1995) 3. Hiperinflacja na Węgrzech (1946 r.). W powszechnym użyciu był wówczas banknot o nominale sto milionów bilionów pengo. (N. Kołomejczyk, Rewolucje ludowe w Europie 1939-1948, PW "Wiedza Powszechna", Warszawa 1973) 4 i 5. Frustracje pierwszych lat powojennych najpełniej może wyrażały głośne utwory George'a Orwella o wymowie antytotalitarnej: Folwark zwierzęcy (Animal Farm, 1945) i Rok 1984 (Nineteen Eighty Four, 1949). W Polsce oficjalnie wydane dopiero w 1988 r. (okładka książki Folwark zwierzęcy autorstwa Janusza Obłuckiego i fotografią George'a Orwella) 6. Akt proklamacji państwa Izrael (14 maja 1948 r.). (Izrael. Biuletyn Ambasady Izraela 1993/12) . 7. "Arabscy królowie". Amerykańska karykatura z 1948 r. ukazująca w krzywym zwierciadle zaangażowanie Wielkiej Brytanii na Bliskim Wschodzie. Od lewej: Ernest Bevin, brytyjski minister spraw zagranicznych, Hadżdź Amin al-Husejni, wielki mufti Jerozolimy, Sir John Bagot (Glubb Pasza), brytyjski generał i dowódca Legionu Arabskiego; klęczy - Abdullah, król Transjordanii. ("New York Post Home News", 15 czerwca 1948 r.) 8. Pablo Picasso, jeden z najwybitniejszych artystów XX wieku. 9. Apoteoza Mao. Przewodniczący Mao Tse-tung przemawia do swego ludu. Wiec w Pekinie w 1965 r. (Kronika XX wieku. Warszawa 1995) 10. Powstanie robotnicze w Berlinie Wschodnim, 17 czerwca 1953 r. (Kronika XX wieku...) 11. Brytyjski obóz koncentracyjny w Kenii w czasie powstania Mau Mau. (H. Zins, Historia Afryki Wschodniej, Ossolineum, Wrocław 1986) ' 12. "Go Home po egipsku". Francuska karykatura z 1956 r. (Rys. J. Effel). (E. J. Ósmari-czyk, Ciekawa historia ONZ, Iskry, Warszawa 1965) 1042 Spis ilustracji 13. "Ruszkik Haza!" ("Ruscy do domu!"). Budapeszt, listopad 1956 r. (J. Kochanowski, Węgry, wyd. TRIO, Warszawa 1997) 14. Alegoria dekolonizacji. "Reakcja łańcuchowa" Z. Ziomeckiego. (E. J. Osmańczyk, Ciekawa historia ONZ...) 15. Jedno z najsłynniejszych zdjęć Nikity Chruszczowa. ONZ, październik 1960 r. (na pulpicie widoczny but przywódcy ZSRR). (Kronika XX wieku...) 16. Ernesto "Cne" Guevara (1928-1967). (Pocztowy znaczek kubański z 1968 r.) 17. Prezydent USA John F. Kennedy z małżonką (pierwsza z prawej) w czasie wizyty w Dallas 22 listopada 1963 r. ("Przekrój" 1963, nr 973 z l grudnia) 18. Na chwilę przed zamachem. (Alan Posener, John F. i Jacqueline Kennedy, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998 r.) 19-20. Wielu hitlerowskich zbrodniarzy znalazło po wojnie schronienie w Ameryce Południowej. Na zdjęciu, do złudzenia przypominający bunkier, dom Adolfa Eichmanna na przedmieściu Buenos Aires. Obok Eichmann z żoną, z czasu jego pobytu w Argentynie. Adolf Eichmann, jeden z głównych organizatorów Endłósung, został w maju 1960 r. uprowadzony przez agentów wywiadu izraelskiego (Mosad) i potajemnie sprowadzony do Izraela, gdzie po rozprawie sądowej w Jerozolimie skazano go na karę śmierci. Wyrok wykonano w 1962 r. Na zdjęciu Eichmann z żoną z czasu jego pobytu w Argentynie. ("Przekrój" 1960, nr 796 z 10 lipca) 21-22. Dwa oblicza Brazylii: dzielnica nędzy w Rio de Janeiro (M. Kula, Historia Brazylii, Ossolineum, Wrocław 1987); Brasilia, jedno z najnowocześniejszych miast świata; na zdjęciu pałac prezydencki. ("Przekrój" 1960, nr 788 z 15 maja) 23. Woodstock - amerykańska legenda końca lat sześćdziesiątych. ("Film" 1989, nr 33 z 27 sierpnia) ' 24. Czołowi politycy świata arabskiego: Garnął Abd-el Naser i Omar Muammar Kadafi (grudzień 1969 r.). (K. Kozub, Politycy z. pierwszych stron gaz.et. Iskry, Warszawa 1973) 25. Pierwszy człowiek na Księżycu, 20 lipca 1969 r. (K. Michałek, Mocarstwo. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1945-1992, Książka i Wiedza, Warszawa 1995) 26. Współarchitekt Ostpolitik, Willy Brandt. (K. Kozub, Politycy z pierwszych stron gazet...} ("Przekrój" 1963, nr 973 z l grudnia) 27. Jedno z ostatnich zdjęć Charles'a de Gaulle'a, już po odejściu ze stanowiska prezydenta Francji. (J. Baszkiewicz, Historia Francji, Ossolineum, Wrocław 1986) 28. Kościół za żelazną kurtyną... Rezydencja w Płowdiw bułgarskiego biskupa Symeona Kokova, administratora apostolskiego południowej Bułgarii. (H. Stęhle, Tajna dyplomacja Watykanu, Real Press, Warszawa 1993) 29. Fidel Castro podczas wizyty w Chile (1971 r.). (K. Kozub, Politycy z. pierwszych stron gazet...) 30. Przejazd przez ulice Addis Abeby cesarza Etiopii Hajle Sellasje I (marzec 1974 r.). ("Przekrój" 1975, nr 1568 z 27 kwietnia) 31. Jedno z najbardziej wstrząsających zdjęć drugiej połowy XX wieku: dzieci uciekające z przypadkowo zbombardowanej przez Amerykanów południowowietnam-skiej wioski (1972 r.). (A. Dmochowski, Wietnam. Wojna bez. zwycięzców, wyd. "Europa", Kraków 1991) Spis Ilustracji 1943 32. Znaczek pocztowy z okazji 15. rocznicy proklamowania NRD z nadrukiem "Pomoc dla Wietnamu". 33. Trzej prezydenci USA: Jimmy Carter, Gerald Pord i Richard Nixon, podczas spotkania na Kapitelu w 1978 r. (L. Pastusiak, Prezydenci, t. 3) 34. Ronald Reagan... z Angie Dickinson w filmie Zabójcy (The Killers, reż. Don Siegel, 1964 r. ) ("Film" 1983, nr 12 z 20 marca) 35. ...i z przywódcą ZSRR Michaiłem Gorbaczowem podczas spotkania na szczycie w Genewie w 1985 r. (tzw. "szczyt kominkowy"). (L. Pastusiak, Prezydenci, t. 3) 36. Okładka tygodnika "Der Spiegel" z 5 października 1981 r. (J. Holzer, Polska 1980-1981, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995) 37. 13 grudnia 1981 r.... 38. Andriej Sacharow, fizyk, obrońca praw człowieka, laureat Pokojowej Nagrody Nobla. (M. Smoleń, Strawne dekady. Historia ZSRR 1917-1991, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 1994) 39. Okładka Biuletynu Informacyjnego Organizacji Ludu Afryki Południowo-Zachod-niej (South-West Africa Peoples Organization, SWAPO) wydanego przez Kwaterę Główną SWAPO w Angoli w 25. rocznicę utworzenia ruchu. Na zdjęciu w górnym lewym rogu przywódca SWAPO Sam Nujoma i premier Indii Rajiv Gandhi. 40. Elektrownia atomowa w Czarnobylu po eksplozji. Na pierwszym planie blok reaktora, w którym doszło do awarii. (Kronika XX wieku...) 41. Pieriestrojka... (PWA 1989, nr 2) 42. Gigantycznych rozmiarów plakat Teng Siao-pinga na ulicach Pekinu ("Gazeta Wyborcza" 1997, nr 43 z 20 lutego) 43. Demoniczny wizerunek Tenga w karykaturze po masakrze na placu Tiananmen (Niebiańskiego Spokoju) 3/4 czerwca 1989 r. ("Akces". Pismo Wydawnictwa Myśl, 1989/3) 44. Bułgaria. "Jesień Ludów". (J. Gorzkowski, W. Morawski, Jesień narodów. Oficyna Wydawnicza Yolumen, Warszawa 1991) 45. Margaret Thatcher, "Żelazna Lady z Downing Street". (H. Zins, Historia Anglii, Ossolineum-BeIlona, Wrocław 1995) 46. Po drugiej wojnie światowej upadło wiele monarchii, m.in. we Włoszech (1946), Rumunii (1947), Egipcie (1953), Iraku (1958), Jemenie (1962), Libii (1969), Afganistanie (1973), Grecji (1973), Etiopii (1975). Laosie (1975) i Iranie (1979). Do dnia dzisiejszego monarchiczną formę rządów zachowało 30 państw. Są wśród nich, w Europie: Andora, Belgia, Dania, Hiszpania, Holandia, Liechtenstein, Luksemburg, Monako, Norwegia, Szwecja i Wielka Brytania; w Azji: Arabia Saudyjska, Bahrajn, Bhutan, Brunei, Japonia, Jordania, Kambodża, Katar, Kuwejt, Malezja, Nepal, Oman, Tajlandia i Zjednoczone Emiraty Arabskie; w Afryce: Lesotho, Maroko i Suazi, oraz w Oceanii: Samoa Zachodnie i Tonga. Pominięto tu kraje - członków brytyjskiej Wspólnoty Narodów (Commonwealth), które zachowały królową Wielkiej Brytanii jako własną głowę państwa (tak jest w przypadku m.in. Australii, Kanady i Nowej Zelandii). Na fotografii brytyjska rodzina królewska, bez wątpienia najbardziej znana ze wszystkich współczesnych domów monarszych. (K. Kelley, Dynastia Windsorów, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998) 1044 Spis ilustracji 47. "Stanowiła przykład, jak miłość do Boga można przełożyć na miłość do bliźniego" (Jan Paweł II). Matka Teresa (1910-1997) podczas spotkania z papieżem w Bazylice św. Piotra w Rzymie, dwa miesiące przed śmiercią. ("Gazeta Wyborcza" 1997, nr 208 z 6-7 września) : . : • : 48. Alegoria rozpadu ZSRR. (T. Szulc, Wówczas i dziś. Oficyna Wydawnicza "Graf, Gdańsk 1992) 49. Borys Jelcyn i Helmut Kohi. Moskwa 1992 r. (Kronika 1992, Warszawa 1993) 50. Historyczny uścisk dłoni. Porozumienie Izrael-OWP. Waszyngton, 13 września 1993 r. Od lewej: minister spraw zagranicznych Izraela Szimon Peres, prezydent USA Bili Clinton i przewodniczący OWP Jaser Arafat. (A. Patek, Z. Zblewski, Polska i świat w latach 1918-1993, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998) . 51. Ofiary wojny domowej w Ruandzie, 1994 r, (Kronika 1994, Warszawa 1995) 52. Singapur, dynamicznie rozwijający się "azjatycki tygrys". . 53. Inwazja amerykańskiego fast foodu. Pierwsza w Polsce restauracja McDonalda w Warszawie. (Kronika 1992...) . . :. ; : 54. Idole światowej pop-kultury: The Beatles (prezentują Ordery Imperium Brytyjskiego, Pałac Buckingham, 1965 r.) (J. Woodall, John Lennon i Yoko Ono, Wydawnictwo Literackie, Kraków 199,8) ... 55. Elvis Presley. 56. Marilyn Monroe, (Ch. Maerker, Marilyn Monroe i Arthur Miller,. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998) 57. Elizabeth Taylor (obok przywódca Jagoslawii J.osip BrozTito). (K. Kozub, Politycy z pierwszych stron gazet...) Spis treści Uwagi wstępne (Janusz Józef Węc) 5 CZĘŚĆ I L Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 1. Zakończenie i bilans II wojny światowej (Janusz Józef Węc) 10 Konferencja teherańska, jałtańska i poczdamska 10 Bilans wojny 20 2. Okupacja Niemiec i Austrii 28 Polityka okupacyjna czterech mocarstw w Niemczech w latach 1945-1949 (Janusz Józef Węc) 28 Władza zwierzchnia Sojuszniczej Rady Kontroli 28 Proces zbrodniarzy wojennych w Norymberdze 31 Problem niemiecki w pracach Rady Ministrów Spraw Zagranicznych 33 Reformy walutowe i kryzys berliński 39 Utworzenie dwóch państw niemieckich 41 Okupacja Austrii (Jan Rydel) 46 3. Traktaty pokojowe z Bułgarią, Włochami, Rumunią, Węgrami i Finlandią (Wojciech Rójek) 52 Bułgaria 53 66 - Najnowsza historia świata 1046 Spis treści Wiochy 54 Rumunia 55 Węgry 56 Finlandia 57 4. ZSRR i powstanie bloku wschodniego 59 Sytuacja społeczno-polityczna ZSRR po wojnie (Wojciech Step-kiewicz) 59 Partia 59 Repatriacja 60 Gospodarka 61 Żdanowszczyzna. Polityka narodowościowa i stosunek do prawosławia 62 Unifikacja zdobytych terytoriów 64 Kominform (Wojciech Stepkiewicz) 65 Kraje radzieckiej strefy wpływów 1945-1948 (Zdzisław Zblewski) 67 Czechosłowacja (Zdzisław Zblewski) 70 Węgry (Zdzisław Zblewski) 74 Bułgaria (Tadeusz Czekalski) 78 Rumunia (Tadeusz Czekalski) 81 Koncepcje federacji bałkańskiej i środkowoeuropejskiej (Wojciech Rójek) 85 Jugosławia. Pod władzą Tity (Irena Stawowy-Kawka) 87 Konflikt radziecko-jugosłowiański (Wojciech Rójek) 90 Albania (Tadeusz Czekalski) 93 Traktaty sojusznicze państw bloku wschodniego 1945-1949 (Piotr Mikietyński) 98 Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (Piotr Mikietyński} 100 5. USA i Europa Zachodnia 103 Doktryna Trumana (Janusz Józef Węc) 103 Plan Marshalla (Janusz Józef Węc) 106 Pakt Brukselski i NATO (Janusz Józef Węc) 114 Ruch Europejski. Rada Europy (Janusz Józef Węc) 119 Stany Zjednoczone Ameryki. Pierwsza kadencja Trumana(Wojciech Rójek) 124 Spis treści 1047 Wielka Brytania 1945-1950: zwrot w dziejach mocarstwa (Jan Rydel) 128 Francja - początki IV Republiki (Wojciech Rójek) 131 Włochy (Krzysztof Strzałka) 137 Walka o demokratyczne Włochy 1943-1945 137 Lata rozstrzygnięć 1945-1948 138 Grecka wojna domowa (Tadeusz Czekalski) 142 Kraje Beneluxu po II wojnie światowej (Artur Patek) 142 6. Podział stref wpływów na Dalekim Wschodzie (Jakub Polit) 151 Kapitulacja i okupacja Japonii 151 Kapitulacja 151 Era reform 151 Odbudowa 153 Wojna domowa w Chinach 153 Rokowania w Czungkingu 153 Ofensywa Kuomintangu 154 Klęska Czang Kaj-szeka 156 "Utrata Chin" 156 Problem koreański 157 7. Świat arabski. Izrael (Artur Patek) 159 Zarys sytuacji politycznej na Bliskim Wschodzie po zakończeniu -II wojny światowej 159 Panarabizm. Liga Państw Arabskich 160 Problem Palestyny. Powstanie państwa Izrael 161 Pierwsza wojna arabsko-żydowska 165 8. Początki dekolonizacji 1945-1948 (Jan Rydel) 169 Początki rozpadu Imperium Brytyjskiego 169 Symptomy kryzysu w posiadłościach Francji 171 Holenderskie Indie Wschodnie. Filipiny 173 9. Ameryka Łacińska 1945-1948: pod auspicjami Stanów Zjednoczonych (Artur Gruszczak) 175 6fi* 1048 Spis treści 10. Pierwsze dekady ONZ (Jakub Polit) 177 Geneza Organizacji Narodów Zjednoczonych 177 Karta i główne organy ONZ 178 Siedziba i pierwsze dylematy Organizacji 179 Bezsilność ONZ 181 Zmierzch przewagi Zachodu w ONZ 181 II. Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 1. Apogeum zimnej wojny 184 Wojna koreańska (Jakub Polit) 184 Sytuacja międzynarodowa 184 Atak pólnocnokoreański 185 Ofensywa MacArthura 185 Interwencja chińska 187 Groźba konfliktu światowego 187 Rozejm w Panmundżonie 188 Skutki wojny 189 Traktat pokojowy z Japonią (Jakub Polit) 192 Koncentracja sił militarnych 194 Nowa doktryna NATO (Janusz Józef Węc) 194 Układ Warszawski (Piotr Mikietyński) 197 Konflikt indochiński 199 "Brudna wojna" (Jakub Polit) 199 Ofensywa Viet Minhu (Jakub Polit) 200 Dien Bien Phu (Jakub Polit) 200 Konferencja genewska (26 kwietnia-21 lipca 1954 r.) (Wojciech Rójek) 201 Skutki "brudnej wojny" (Jakub Polit) 203 Powstanie SEATO (Jakub Polit) 203 2. Częściowe odprężenie 205 Śmierć Stalina i zmiany w polityce zagranicznej ZSRR (Wojciech Stepkiewicz) 204 Spis treści 1049 Odprężenie w stosunkach międzynarodowych 1953-1956 (Wojciech Stepkiewicz) 204 Konferencje wielkiej czwórki (Wojciech Rójek) 207 Konferencja berlińska (25 stycznia-18 lutego 1954 r.) 207 Konferencja genewska (18-23 lipca 1955 r.) 208 Nowa doktryna stosunków międzynarodowych: współistnienie i ekspansja (Wojciech Stepkiewicz) 209 Traktat pokojowy z Austrią (Jan Rydel) 210 Konferencje rozbrojeniowe przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych (Wojciech Rójek) 211 3. Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 216 Integracja europejska 1949-1962. Od planu Schumana do planów Foucheta (Janusz Józef Węc) 216 Europejska Wspólnota Węgla i Stali 217 Integracja militarna. Od projektu Europejskiej Wspólnoty Obronnej do traktatów paryskich 220 Europejska Wspólnota Gospodarcza. Euratom 227 Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu 230 Francja - schyłek IV Republiki (Wojciech Rójek) 232 Wielka Brytania w latach 1950-1964: powrót konserwatystów (Jan Rydel) 235 Republika Federalna Niemiec 1949-1963 (Janusz Józef Węc) 238 Porządek konstytucyjny 238 Prawo wyborcze 240 Protokół petersberski 241 "Cud gospodarczy" 244 Odzyskanie suwerenności 250 Rządy "Centrum" we Włoszech 1948-1958 (Krzysztof Strzałka) 258 Państwa nordyckie po II wojnie światowej (Artur Patek) 260 Stany Zjednoczone 1949-1963 (Wojciech Rójek) Tli 4. Blok wschodni 281 ZSRR w ostatnich latach rządów Stalina i w dobie Chruszczowa (Wojciech Stepkiewicz) 281 ZSRR od schyłku lat czterdziestych do śmierci Stalina 281 1050 Spis treści Walka o władzę po śmierci Stalina 286 Liberalizacja w polityce wewnętrznej 288 XX zjazd KPZR i jego następstwa 288 Walki o władzę ciąg dalszy. Reżim Chruszczowa wobec społeczeństwa doby "odwilży" (Wojciech Stepkiewicz) 291 Polityka narodowościowa 293 Gospodarka 296 Stosunek do religii 298 KPZR w dobie Chruszczowa 300 Apogeum stalinizmu w krajach satelickich 1949-1956 301 Uwagi wstępne (Zdzisław Zblewski) 301 Czechosłowacja (Zdzisław Zblewski) 302 Węgry (Zdzisław Zblewski) 305 NRD - sowietyzacja wschodnich Niemiec (Jan Rydel) 308 Rumunia 1948-1956 (Tadeusz Czekalski) 313 Bułgaria 1948-1956 (Tadeusz Czekalski) 315 Albania 1948-1961 (Tadeusz Czekalski) 318 Jugosławia 1948-1955. Konflikt z ZSRR (Irena Stawowy-Kaw- ka) 322 5. Ponowny wzrost napięcia 325 Drugi kryzys berliński 1958-1961 (Janusz Józef Węc) 325 Kryzys kubański 1962 (Piotr Mikietyński) 336 6. Bliski Wschód (Artur Patek) 341 Bliski Wschód w polityce mocarstw 341 Zamach stanu Wolnych Oficerów w Egipcie 342 Kryzys sueski 344 Przeobrażenia polityczne na Bliskim Wschodzie w latach 1958- -1963 347 Sytuacja w Iranie. Biała rewolucja 349 Niepodległość Cypru. Kryzys cypryjski 350 7. Daleki Wschód (Jakub Folii) 352 Specyfika rządów komunistycznych w Chinach 352 "Sto kwiatów" 352 Spis treści 1051 "Wielki skok naprzód" 352 Międzynarodowa izolacja Chin 353 8. Konferencja w Bandungu (Artur Patek) 355 Ruch państw niezaangażowanych 356 9. Dekolonizacja 1948/1949-1962 (Jan Rydel) 358 Północna Afryka 358 Francuskie kolonie afrykańskie na południe od Sahary 360 Brytyjskie kolonie w Czarnej Afryce 361 Tragedia Konga Belgijskiego 262 Brytyjskie posiadłości w Azji i innych rejonach świata 364 Imperium włoskie 365 Południowa Afryka i apartheid (Jan Rydel - Jacek Lachendro) 366 10. Ameryka Łacińska 1950-1962: reformy i rewolucja (Artur Gruszczak) 369 11. Źródła koniunktury lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych (Andrzej Grzywacz) 375 Ekonomiczne konsekwencje II wojny światowej 375 Powojenna odbudowa gospodarek krajów zachodnich 376 System walutowy z Bretton Woods 378 Postęp w nauce i technice 380 Koniunktura lat pięćdziesiątych i, sześćdziesiątych w gospodarce rozwiniętych krajów zachodnich 381 Polityka gospodarcza i społeczna państw wysoko rozwiniętych. Zrodła prosperity 383 CZĘŚĆ II III. Początki odprężenia 1963-1969 1. Stosunki amerykańsko-radzieckie 1962-1968: narodziny nowych idei (Jan Rydel) 386 2. Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 391 Integracja europejska 1962-1968 (Janusz Józef Węc) 391 1052 Spis treści Francja generała de Gaulle'a (Wojciech Rójek) 399 Wielka Brytania ponownie pod rządami Partii Pracy (Jan Rydel) 402 Republika Federalna Niemiec 1963-1969 (Janusz. Józef Węc) 406 Rządy Erharda/Schrodera 1963-1966 406 Rządy Kiesingera/Brandta 1966-1969 410 Rządy centrolewicy we Włoszech 1958-1974 (Krzysztof Strzałka) 416 Neutralna Austria (Jan Rydel) 419 Szwajcaria po II wojnie światowej (Artur Patek) 420 Stolica Apostolska w zmieniającym się świecie (Krzysztof Strzałka) 424 3. Ewolucja bloku wschodniego 435 ZSRR po upadku Chruszczowa (Wojciech Stepkiewicz) 435 Gospodarka 437 Polityka narodowościowa 438 Kraje "demokracji ludowej" 440 Uwagi wstępne (Zdzisław Zblewski) 440 Czechosłowacja (Zdzisław Zblewski) 442 Węgry (Zdzisław Zblewski) 447 Bułgaria (Tadeusz Czekalski) 448 Rumunia (Tadeusz Czekalski) 449 Albania (Tadeusz Czekalski) 451 Jugosławia: lata stabilizacji (Irena Stawowy-Kawka) 453 4. Bliski Wschód (Artur Patek) 456 Eskalacja konfliktu bliskowschodniego 456 Wojna sześciodniowa 456 Palestyński ruch polityczny i militarny 460 Nowe państwa na Półwyspie Arabskim 461 Turcja. Pod znakiem politycznej i gospodarczej destabilizacji 462 5. Daleki Wschód (Jakub Polit) 465 Wojna na Półwyspie Indochińskim 465 Fiasko układów genewskich 465 Rządy Ho Szi Mina 466 Spis treści 1053 Wojna domowa na Południu 466 Interwencja amerykańska 467 Polityczna izolacja USA 468 Ofensywa Tet 470 Początek rokowań paryskich 470 Chiny w okresie izolacji 471 "Rewolucja kulturalna" 471 Konflikt radziecko-chiński 473 Próby zbliżenia z USA 474 Cud gospodarczy na Tajwanie 475 6. Trzeci Świat (Jan Rydel) 477 Dekolonizacja w latach 1964-1980 477 Indie, Pakistan, Bangladesz, Sri Lanka w okresie powojennym 481 7. Ameryka Łacińska 1963-1970: rosnąca rola armii (Artur Grus7.cz.ak) 488 IV. Detente 1969-1979 l. Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 494 Stany Zjednoczone 1968-1980: w cieniu Wietnamu (Jan Rydel) 494 Negocjacje i układy rozbrojeniowe 1967-1979 (Jan Rydel) 499 Kryzys gospodarczy Zachodu (Andrzej Grzywacz) 506 Załamanie się światowego systemu walutowego 506 Kryzysy naftowe i recesja lat siedemdziesiątych 509 Integracja europejska 1969-1981. Między stagnacją a odnową (Janusz Józef Węc) 512 Poszerzenie na północ 513 Sprawa samodzielnego budżetu 514 Plan Wernera 515 Koordynacja polityki zagranicznej 517 Koordynacja polityki społecznej i regionalnej 519 Raport Tindemansa 520 1054 Spis treści Europejski System Walutowy 521 Pierwsze poszerzenie na południe 522 <: Francja za prezydentury Pompidou i Giscarda d'Estaing (Wojciech Rójek) 523 • Republika Federalna Niemiec 1969-1982 (Janusz Józef Węc) 524 Rządy Brandta/Scheela 1969-1974 524 Rządy Schmidta/Genschera 1974-1982 528 2. Polityka niemiecka i wschodnia Republiki Federalnej Niemiec (Janusz Józef Węc) 534 Traktat między Republiką Federalną Niemiec a ZSRR 536 Traktat o podstawach normalizacji stosunków między Republiką Federalną Niemiec a Polską 538 Regulacja berlińska 540 Traktat zasadniczy między Republiką Federalną Niemiec a NRD 541 Traktat o stosunkach wzajemnych między Republiką Federalną Niemiec a Czechosłowacją 543 3. Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (Janusz. lozefWęc) 545 4. ZSRR w latach siedemdziesiątych (Wojciech Stepkiewicz) 550 Partia 550 . Realny socjalizm. Zastój gospodarczy 552 Represje wobec społeczeństwa 553 Polityka narodowościowa 555 5. Kraje satelickie ZSRR w epoce realnego socjalizmu 557 NRD: z Honeckerem ku upadkowi (Jan Rydel) 557 Czechosłowacja (Zdzisław Zblewski) 558 • • Bułgaria (Tadeusz Czekalski) 559 Rumunia 1965-1974 (Tadeusz Czekalski) 561 Rumunia 1974-1989 (Tadeusz Czekalski) 562 6. Ostatnie rządy autorytarne w Europie Zachodniej 565 Hiszpania i Portugalia (Artur Gruszczak) 565 Grecja (Joanna Szarkowa) 580 Spis treści 1055 7. Indochiny w latach siedemdziesiątych (Jakub Polit) 582 Koniec wojny wietnamskiej 582 Porozumienia paryskie 582 Upadek Sajgonu 582 Powstanie Socjalistycznej Republiki Wietnamu 583 Podbój Indochin przez Wietnam 585 Laos 585 Kambodża Czerwonych Khmerów 585 Kampuczańska Republika Ludowa 586 Wojna chińsko-wietnamska 1979 r. 587 8. Przemiany na Bliskim Wschodzie w latach siedemdziesiątych (Artur Patek) 588 Arabsko-żydowska wojna Jom Kippur i jej następstwa 588 Camp David 592 Wojna domowa w Libanie 593 Rewolucja islamska w Iranie 595 9. Ameryka Łacińska 1970-1980: czas dyktatur (Artur Gruszczak) 598 10. Kanada (Jan Rydel) 603 Narodziny nowego mocarstwa 603 11. Australia i Nowa Zelandia (Artur Patek) 608 Australia 608 ' Nowa Zelandia 611 CZĘŚĆ III V. Pod znakiem rozpadu imperium. Lata po 1979 roku l. Stosunki amerykańsko-radzieckie w przełomowej dekadzie 1981-1991 (Piotr Mikietyński) 614 Interwencja w Afganistanie (Wojciech Stepkiewicz) 625 Spis treści Uwagi wstępne (Janusz Józef Węc) 5 CZĘŚĆ I I. Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód-Zachód 1945-1949 1. Zakończenie i bilans II wojny światowej (Janusz Józef Węc) 10 Konferencja teherańska, jałtańska i poczdamska 10 Bilans wojny 20 2. Okupacja Niemiec i Austrii 28 Polityka okupacyjna czterech mocarstw w Niemczech w latach 1945-1949 (Janusz Józef Węc) 28 Władza zwierzchnia Sojuszniczej Rady Kontroli 28 Proces zbrodniarzy wojennych w Norymberdze 31 Problem niemiecki w pracach Rady Ministrów Spraw Zagranicznych 33 Reformy walutowe i kryzys berliński 39 Utworzenie dwóch państw niemieckich 41 Okupacja Austrii (Jan Rydel) 46 3. Traktaty pokojowe z Bułgarią, Włochami, Rumunią, Węgrami i Finlandią (Wojciech Rójek) 52 Bułgaria 53 66 - Nąjnows/a hislonu śwjaLu 1046 Spis treści Włochy 54 Rumunia 55 Węgry 56 Finlandia 57 4. ZSRR i powstanie bloku wschodniego 59 Sytuacja społeczno-polityczna ZSRR po wojnie (Wojciech Stepkiewicz) 59 • Partia 59 Repatriacja 60 Gospodarka 61 Żdanowszczyzna. Polityka narodowościowa i stosunek do prawosławia 62 Unifikacja zdobytych terytoriów 64 Kominform (Wojciech Stepkiewicz) 65 Kraje radzieckiej strefy wpływów 1945-1948 (Zdzisław Zblewski) 67 Czechosłowacja (Zdzisław Zblewski) 70 Węgry (Zdzisław Zblewski) 74 Bułgaria (Tadeusz Czekalski) 78 Rumunia (Tadeusz Czekalski) 81 Koncepcje federacji bałkańskiej i środkowoeuropejskiej (Wojciech Rójek) 85 Jugosławia. Pod władzą Tity (Irena Stawowy-Kawka) 87 Konflikt radziecko-jugosłowiański (Wojciech Rójek) 90 Albania (Tadeusz Czekalski) 93 Traktaty sojusznicze państw bloku wschodniego 1945-1949 (Piotr Mikietyński) 98 Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (Piotr Mikietyński) 100 5. USA i Europa Zachodnia 103 Doktryna Trumana (Janusz Józef Węc) 103 Plan Marshalla (Janusz Józef Węc) 106 Pakt Brukselski i NATO (Janusz Józef Węc) 114 Ruch Europejski. Rada Europy (Janusz Józef Węc) 119 Stany Zjednoczone Ameryki. Pierwsza kadencja Trumana(Wojciech Rójek) 124 t Spis treści 1047 Wielka Brytania 1945-1950: zwrot w dziejach mocarstwa (Jan Rydel) 128 Francja - początki IV Republiki (Wojciech Rójek) 131 Włochy (Krzysztof Strzałka) 137 Walka o demokratyczne Włochy 1943-1945 137 Lata rozstrzygnięć 1945-1948 138 Grecka wojna domowa (Tadeusz Czekalski) 142 Kraje Beneluxu po II wojnie światowej (Artur Patek) 142 6. Podział stref wpływów na Dalekim Wschodzie (Jakub Polii) 151 Kapitulacja i okupacja Japonii 151 Kapitulacja 151 Era reform 151 Odbudowa 153 Wojna domowa w Chinach 153 Rokowania w Czungkingu 153 Ofensywa Kuomintangu 154 Klęska Czang Kaj-szeka 156 "Utrata Chin" 156 Problem koreański 157 7. Świat arabski. Izrael (Artur Patek) 159 Zarys sytuacji politycznej na Bliskim Wschodzie po zakończeniu -II wojny światowej 159 Panarabizm. Liga Państw Arabskich 160 Problem Palestyny. Powstanie państwa Izrael 161 Pierwsza wojna arabsko-źydowska 165 8. Początki dekolonizacji 1945-1948 (Jan Rydel) 169 Początki rozpadu Imperium Brytyjskiego 169 Symptomy kryzysu w posiadłościach Francji 171 Holenderskie Indie Wschodnie. Filipiny 173 9. Ameryka Łacińska 1945-1948: pod auspicjami Stanów Zjednoczonych (Artur Gruszczak) 175 6(i* 1048 Spis trefci 10. Pierwsze dekady ONZ (Jakub Polit) 177 Geneza Organizacji Narodów Zjednoczonych 177 Karta i główne organy ONZ 178 Siedziba i pierwsze dylematy Organizacji 179 Bezsilność ONZ 181 Zmierzch przewagi Zachodu w ONZ 181 11. Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963 1. Apogeum zimnej wojny 184 Wojna koreańska {Jakub Polit) 184 Sytuacja międzynarodowa 184 Atak północnokoreański 185 Ofensywa MacArthura 185 Interwencja chińska 187 Groźba konfliktu światowego 187 Rozejm w Panmundżonie 188 Skutki wojny 189 Traktat pokojowy z Japonią (Jakub Polit) 192 Koncentracja sił militarnych 194 Nowa doktryna NATO {Janusz Józef Węc) 194 Układ Warszawski (Piotr Mikietyński) 197 Konflikt indochiński 199 "Brudna wojna" (Jakub Polit) 199 Ofensywa Viet Minhu (Jakub Polit) 200 Dien Bien Phu (Jakub Polit) 200 Konferencja genewska (26 kwietnia-21 lipca 1954 r.) (Wojciech Rójek) 201 Skutki "brudnej wojny" (Jakub Polit) 203 Powstanie SEATO (Jakub Polit) 203 2. Częściowe odprężenie 205 Śmierć Stalina i zmiany w polityce zagranicznej ZSRR (Wojciech Stepkiewicz) 204 Spis trOd 1049 Odprężenie w stosunkach międzynarodowych 1953-1956 (Wojciech Stepkiewicz) 204 Konferencje wielkiej czwórki (Wojciech Rójek) 207 Konferencja berlińska (25 stycznia-18 lutego 1954 r.) 207 Konferencja genewska (18-23 lipca 1955 r.) 208 Nowa doktryna stosunków międzynarodowych: współistnienie i ekspansja (Wojciech Stepkiewicz) 209 Traktat pokojowy z Austrią (Jan Rydel) 210 Konferencje rozbrojeniowe przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych (Wojciech Rójek) 211 3. Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 216 Integracja europejska 1949-1962. Od planu Schumana do planów Foucheta (Janusz Józef Węc) 216 Europejska Wspólnota Węgla i Stali 217 Integracja militarna. Od projektu Europejskiej Wspólnoty Obronnej do traktatów paryskich 220 Europejska Wspólnota Gospodarcza. Euratom 227 Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu 230 Francja - schyłek IV Republiki (Wojciech Rójek) 232 Wielka Brytania w latach 1950-1964: powrót konserwatystów (Jan Rydel) 235 Republika Federalna Niemiec 1949-1963 (Janusz Józef Węc) 238 Porządek konstytucyjny 238 Prawo wyborcze 240 Protokół petersberski 241 "Cud gospodarczy" 244 Odzyskanie suwerenności 250 Rządy "Centrum" we Włoszech 1948-1958 (Krzysztof Strzałka) 258 Państwa nordyckie po II wojnie światowej (Artur Patek) 260 Stany Zjednoczone 1949-1963 (Wojciech Rójek) 272 4. Blok wschodni 281 ZSRR w ostatnich latach rządów Stalina i w dobie Chruszczowa (Wojciech Stepkiewicz) 281 ZSRR od schyłku lat czterdziestych do śmierci Stalina 281 1050 Spis trteid Walka o władzę po śmierci Stalina 286 Liberalizacja w polityce wewnętrznej 288 XX zjazd KPZR i jego następstwa 288 Walki o władzę ciąg dalszy. Reżim Chruszczowa wobec społeczeństwa doby "odwilży" (Wojciech Stepkiewicz) 291 Polityka narodowościowa 293 Gospodarka 296 Stosunek do religii 298 KPZR w dobie Chruszczowa 300 Apogeum stalinizmu w krajach satelickich 1949-1956 301 Uwagi wstępne (Zdzisław Zblewski) 301 Czechosłowacja (Zdzisław Zblewski) 302 Węgry (Zdzisław Zblewski) 305 NRD - sowietyzacja wschodnich Niemiec (Jan Rydel) 308 Rumunia 1948-1956 (Tadeusz Czekalski) 313 Bułgaria 1948-1956 (Tadeusz Czekalski} 315 Albania 1948-1961 (Tadeusz Czekalski) 318 Jugosławia 1948-1955. Konflikt z ZSRR (Irena Stawowy-Kaw- ka) 322 5. Ponowny wzrost napięcia 325 Drugi kryzys berliński 1958-1961 (Janusz Józef Węc) 325 Kryzys kubański 1962 (Piotr Mikietyński) 336 6. Bliski Wschód (Artur Patek) 341 Bliski Wschód w polityce mocarstw 341 Zamach stanu Wolnych Oficerów w Egipcie 342 Kryzys sueski 344 Przeobrażenia polityczne na Bliskim Wschodzie w latach 1958- -1963 347 Sytuacja w Iranie. Biała rewolucja 349 Niepodległość Cypru. Kryzys cypryjski 350 7. Daleki Wschód (Jakub Polit) 352 Specyfika rządów komunistycznych w Chinach 352 "Sto kwiatów" 352 Spis treści 1051 "Wielki skok naprzód" 352 Międzynarodowa izolacja Chin 353 8. Konferencja w Bandungu (Artur Patek) 355 Ruch państw niezaangażowanych 356 9. Dekolonizacja 1948/1949-1962 (Jan Rydel) 358 Północna Afryka 358 Francuskie kolonie afrykańskie na południe od Sahary 360 Brytyjskie kolonie w Czarnej Afryce 361 Tragedia Konga Belgijskiego 262 Brytyjskie posiadłości w Azji i innych rejonach świata 364 Imperium włoskie 365 Południowa Afryka i apartheid (Jan Rydel - Jacek Lachendro) 366 10. Ameryka Łacińska 1950-1962: reformy i rewolucja (Artur Gruszczak) 369 11. Źródła koniunktury lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych (Andrzej Grzywacz) 375 Ekonomiczne konsekwencje II wojny światowej 375 Powojenna odbudowa gospodarek krajów zachodnich 376 System walutowy z Bretton Woods 378 Postęp w nauce i technice 380 Koniunktura lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych w gospodarce rozwiniętych krajów zachodnich 381 Polityka gospodarcza i społeczna państw wysoko rozwiniętych. Źródła prosperity 383 '. "• CZĘŚĆ II III. Początki odprężenia 1963-1969 1. Stosunki amerykańsko-radzieckie 1962-1968: narodziny nowych idei (Jan Rydel) 386 2. Od atlantyckiego partnerstwa do unii celnej EWG 391 Integracja europejska 1962-1968 (Janusz Józef Węc) 391 1052 Spis tl-tśei Francja generała de Gaulle'a (Wojciech Rójek) 399 Wielka Brytania ponownie pod rządami Partii Pracy (Jan Rydel) 402 Republika Federalna Niemiec 1963-1969 (Janusz Józef Węc) 406 Rządy Erharda/Schródera 1963-1966 406 Rządy Kiesingera/Brandta 1966-1969 410 Rządy centrolewicy we Włoszech 1958-1974 (Krzysztof Strzałka) 416 Neutralna Austria (Jan Rydel) 419 Szwajcaria po II wojnie światowej (Artur Patek) 420 Stolica Apostolska w zmieniającym się świecie (Krzysztof Strzałka) 424 3. Ewolucja bloku wschodniego 435 ZSRR po upadku Chruszczowa (Wojciech Stepkiewicz) 435 Gospodarka 437 Polityka narodowościowa 438 Kraje "demokracji ludowej" 440 Uwagi wstępne (Zdzisław Zblewski) 440 Czechosłowacja (Zdzisław Zblewski) 442 Węgry (Zdzisław Zblewski) 447 Bułgaria (Tadeusz Czekalski) 448 Rumunia (Tadeusz Czekalski) 449 Albania (Tadeusz Czekalski) 451 Jugosławia: lata stabilizacji (Irena Stawowy-Kawka) 453 4. Bliski Wschód (Artur Patek) 456 Eskalacja konfliktu bliskowschodniego 456 Wojna sześciodniowa 456 Palestyński ruch polityczny i militarny 460 Nowe państwa na Półwyspie Arabskim 461 Turcja. Pod znakiem politycznej i gospodarczej destabilizacji 462 5. Daleki Wschód (Jakub Polit) 465 Wojna na Półwyspie Indochińskim 465 Fiasko układów genewskich 465 Rządy Ho Szi Mina 466 Spis ti-tfei 1053 Wojna domowa na Południu ,466 Interwencja amerykańska 467 Polityczna izolacja USA 468 Ofensywa Tet 470 Początek rokowań paryskich 470 Chiny w okresie izolacji 471 "Rewolucja kulturalna" 471 Konflikt radziecko-chiński 473 Próby zbliżenia z USA 474 Cud gospodarczy na Tajwanie 475 6. Trzeci Świat (Jan Rydel) 477 Dekolonizacja w latach 1964-1980 477 Indie, Pakistan, Bangladesz, Sri Lanka w okresie powojennym 481 7. Ameryka Łacińska 1963-1970: rosnąca rola armii (Artur Gruszczak) 488 IV. Detente 1969-1979 l. Kryzys polityczny i gospodarczy Zachodu 494 Stany Zjednoczone 1968-1980: w cieniu Wietnamu (Jan Rydel) 494 Negocjacje i układy rozbrojeniowe 1967-1979 (Jan Rydel) 499 Kryzys gospodarczy Zachodu (Andrzej Grzywacz) 506 Załamanie się światowego systemu walutowego 506 Kryzysy naftowe i recesja lat siedemdziesiątych 509 Integracja europejska 1969-1981. Między stagnacją a odnową (Janusz Józef Wec) 512 Poszerzenie na północ 513 Sprawa samodzielnego budżetu 514 Plan Wernera 515 Koordynacja polityki zagranicznej 517 Koordynacja polityki społecznej i regionalnej 519 Raport Tindemansa 520 1854 Spis treści Europejski System Walutowy 521 Pierwsze poszerzenie na południe 522 Francja za prezydentury Pompidou i Giscarda d'Estaing (Wojciech Rójek) 523 Republika Federalna Niemiec 1969-1982 (Janusz Józef Węc) 524 Rządy Brandta/Scheela 1969-1974 524 Rządy Schmidta/Genschera 1974-1982 528 2. Polityka niemiecka i wschodnia Republiki Federalnej Niemiec (Janusz. Józef Węc) 534 Traktat między Republiką Federalną Niemiec a ZSRR 536 Traktat o podstawach normalizacji stosunków między Republiką Federalną Niemiec a Polską 538 Regulacja berlińska 540 Traktat zasadniczy między Republiką Federalną Niemiec a NRD 541 Traktat o stosunkach wzajemnych między Republiką Federalną Niemiec a Czechosłowacją 543 3. Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (Janusz Józef Węc) 545 4. ZSRR w latach siedemdziesiątych (Wojciech Stepkiewicz) 550 Partia 550 Realny socjalizm. Zastój gospodarczy 552 Represje wobec społeczeństwa 553 Polityka narodowościowa 555 5. Kraje satelickie ZSRR w epoce realnego socjalizmu 557 NRD: z Honeckerem ku upadkowi (Jan Rydel) 557 Czechosłowacja (Zdzistaw Zblewski) 558 ; •'•. Bułgaria (Tadeusz Czekalski) 559 Rumunia 1965-1974 (Tadeusz Czekalski) 561 Rumunia 1974-1989 (Tadeusz Czekalski) 562 6. Ostatnie rządy autorytarne w Europie Zachodniej 565 Hiszpania i Portugalia (Artur Gruszczak) 565 Grecja (Joanna Szarkowa) 580 Spis treści 1055 7. Indochiny w latach siedemdziesiątych (Jakub Polit) 582 Koniec wojny wietnamskiej 582 Porozumienia paryskie 582 Upadek Sajgonu 582 Powstanie Socjalistycznej Republiki Wietnamu 583 Podbój Indochin przez Wietnam 585 Laos 585 Kambodża Czerwonych Khmerów 585 Kampuczańska Republika Ludowa 586 Wojna chińsko-wietnamska 1979 r. 587 8. Przemiany na Bliskim Wschodzie w latach siedemdziesiątych (Artur Patek) 588 Arabsko-źydowska wojna Jom Kippur i jej następstwa 588 Camp David 592 Wojna domowa w Libanie 593 Rewolucja islamska w Iranie 595 9. Ameryka Łacińska 1970-1980: czas dyktatur (Artur Gruszczak) 598 10. Kanada (Jan Rydel) 603 Narodziny nowego mocarstwa 603 11. Australia i Nowa Zelandia (Artur Patek) 608 Australia 608 Nowa Zelandia 611 CZĘŚĆ m V. Pod znakiem rozpadu imperium. Lata po 1979 roku l. Stosunki amerykańsko-radzieckie w przełomowej dekadzie 1981-1991 (Piotr Mikietyński) 614 Interwencja w Afganistanie (Wojciech Stepkiewicz) 625 1056 Spis treści 2. Integracja europejska 1981-1995. Między odnową a przełomem (Janusz Józef Węc) 629 W obliczu nowych wyzwań 629 Drugie poszerzenie na południe 630 Geneza przełomu 633 Jednolity Akt Europejski 636 Traktat z Maastricht 641 Europejski Obszar Gospodarczy 645 Rozszerzenie "dwunastki" w "piętnastkę" 646 Integracja krajów pozaeuropejskich (Artur Patek) 646 3. Kraje Europy Zachodniej 654 Republika Federalna Niemiec (Janusz Józef Węc) 654 Od rządów KohIa/Genschera do rządów KohIa/Kinkela 654 Francja Mitteranda (Wojciech Rójek) 663 Wielka Brytania pod rządami Margaret Thatcher i Johna Majora (Jan Rydel) 667 Zielona Wyspa - wyspa nadziei (Jan Rydel) 671 Wiochy (Krzysztof Strzałka) 672 W poszukiwaniu nowych rozwiązań 1974-1990 672 Kryzys państwa i partii politycznych - powstanie II Republiki 674 Austria bez Kreiskiego (Jan Rydel) 677 4. Rozpad ZSRR i powstanie Wspólnoty Niepodległych Państw 680 ZSRR pierwszej połowy lat osiemdziesiątych (Wojciech Step-kiewicz) 680 .. Początek doby Gorbaczowa (Wojciech Stepkiewicz) 682 Pokoleniowa zmiana warty (Wojciech Stepkiewicz) 683 Gospodarka (Wojciech Stepkiewicz) 684 Liberalizacja kursu w polityce wewnętrznej (Wojciech Stepkiewicz) 685 . • Reforma instytucji państwowych. Zmiana zasad ustrojowych (Wojciech Stepkiewicz) 687 "Wulkan narodów" (Wojciech Stepkiewicz) 690 Pucz sierpniowy. Rozpad ZSRR (Wojciech Stepkiewicz) 696 Spis treści 1057 i. Zaostrzenie sytuacji politycznej na Kaukazie i w Azji Środkowej w latach 1988-1995 (Piotr Mikietyński) 698 Wojna rosyjsko-czeczeńska 1994-1996 (Piotr Mikietyński) ;703 Dylematy państw postradzieckich (Piotr Mikietyński) 710 5. , Jesień Ludów" 715 Uwagi wstępne (Zdzisław Zblewski) 715 Czechosłowacja (Zdzisław Zblewski) 716 Węgry (Zdzisław Zblewski) 718 NRD (Jan Rydel) 719 Rumunia (Tadeusz Czekalski) 724 Bułgaria (Tadeusz Czekalski) 729 Albania (Tadeusz Czekalski) 733 Jugosławia (Irena Stawowy-Kawka) 736 Rozwiązanie RWPG i Układu Warszawskiego (Piotr Mikietyński) 742 RWPG 742 Układ Warszawski 743 VI. Wobec nowego ładu międzynarodowego. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte 1. Bliski Wschód po roku 1980 (Artur Patek) 746 Wojna iracko-irańska 746 Tureckie przeobrażenia 748 Problem kurdyjski 749 Konflikt libański 751 Intifada 752 Wojna w Zatoce Perskiej 754 Bliskowschodnie negocjacje pokojowe 759 Porozumienie waszyngtońskie 759 Stosunki arabsko-źydowskie po porozumieniu waszyngtońskim 761 2. Daleki Wschód 764 Chiny wobec fali przemian w świecie (Jakub Poili) 764 "Demaoizacja" 764 Ostateczny koniec izolacji 764 1058 Spis trrfci ł "Komunizm handlowy" 765 Antykomunistyczna opozycja 766 Demokratyzacja na Tajwanie 766 Azja Wschodnia wobec zmierzchu komunizmu (Jakub Polif) 767 ) Wietnam i Laos 767 l Odbudowa Kambodży 767 Mongolia 768 Dwa państwa koreańskie 769 Chiny w ostatniej dekadzie XX wieku (Jakub Polit) 769 Zmiany na partyjnych szczytach 769 Dylematy rozwoju 770 Problem tajwański 771 Filipiny (Artur Patek) 772 3. Ameryka Północna (Jan Rydel) 775 USA: epoka Reagana i Busha 775 Bili Clinton: prezydent młodszej generacji 788 Kanada: w poszukiwaniu utraconej stabilizacji 792 4. Ameryka Łacińska 1980-1995: stracona dekada i dekada nadziei (Artur Grusz.cz.ak) 795 5. Problemy Afryki postkolonialnej (Jan Rydel) 806 Kryzys w Rogu Afryki 813 Przemiany w RPA. Kwestia Namibii 815 6. Australia i Oceania (Artur Patek) 822 Australia 822 Nowa Zelandia 823 Oceania 824 7. ONZ w czasach detente i końca zimnej wojny (Jakub Polit) 826 Szczyt przewagi bloku radzieckiego w ONZ 826 Przyjęcie ChRL do Rady Bezpieczeństwa 828 ONZ wobec fali przemian pod koniec wieku 828 Spis treści 1059 8. Stolica Apostolska. Pontyfikat Jana Pawła II (Krzysztof Strzałka) 830 9. Ekonomika i demografia 835 Nowe tendencje w ekonomice światowej (Andrzej Grzywacz) 835 Recesja lat 1980-1982, reganomika i thatcheryzm 835 Kryzys zadłużenia 836 Rynek naftowy w latach osiemdziesiątych 837 Koniunktura lat Osiemdziesiątych 838 Międzynarodowy system walutowy 839 Ponowna recesja 840 Przezwyciężenie recesji. Perspektywy rozwoju 841 Problemy demograficzne powojennego świata (Artur Patek) 843 10. Zagrożenia ekologiczne (Janusz Józef Węc) 848 11. Świat u schyłku XX stulecia (Artur Patek) 859 Kalendarium historii powszechnej 1945-1995 (Piotr Mikietyński, Jan Rydel) 871 Państwa powstałe po H wojnie światowej (Artur Patek) 928 Najnowsza historia świata w intemecie (Konrad Wnęk) 931 Wybrane pozycje bibliograficzne (Janusz. Józef Węc) 948 Indeks nazwisk (Stanisław Popierz) 970 Indeks nazw geograficznych (Stanisław Popierz) 985 Indeks organizacji, partii i konferencji (Agnieszka Mazur, Stanisław Popierz) 1007 Wykaz skrótów 1024 Spis map 1039 Spis ilustracji 1041