MAREK TULLIUSZ CYCERON 
LISTY 

1. 
(Att. I 8) 
Cycero do Attyka Rzym, połowa lutego r. 67 
1. U ciebie wszystko dzieje się po naszej myśli1. Matkę 
twą i siostrę otaczam wraz z bratem Kwintusem serdeczną 
opieką. Rozmawiałem z Akutyliuszem2. Twierdzi on, że 
nie otrzymał od swego pełnomocnika żadnej wiadomości, 
i dziwi się, że spór ten miał powstać jakoby na skutek 
odmowy tamtego, aby udzielić gwarancji, iż już o nic wię- 
cej nie będzie się u ciebie upominał. Twoje postanowienie 
w sprawie Tadiusza, o czym mi doniosłeś, sprawiło mu 3, 
jak widziałem, ogromną przyjemność. Ów nasz przyjaciel4, 
1 Cycero ma na myśli stosunki w rodzinie Attyka, połą- 
czonej zresztą z jego własną bliskim pokrewieństwem na sku- 
tek małżeństwa siostry Attyka, Pomponii, z bratem Cycerona, 
Kwintusem. Małżeństwo to, zawarte krótko przed napisaniem 
tego listu (skojarzone podobno przez samego Marka), od po- 
czątku nie było szczęśliwe. Tym pilniej donosi Cycero Atty- 
kowi o wszystkim, co świadczyć mogło o pomyślniejszym ukła- 
daniu się stosunków między młodymi małżonkami (por. list 
następny). 
2 — jakiś finansista pozostający w stosunkach pienięż- 
nych z Attykiem. Już jakieś dwa miesiące wcześniej załatwiał 
z nim Cycero pewne sprawy z polecenia swego przyjaciela. 
3 — mianowicie Tadiuszowi; jest to osobistość mało znana, 
mająca również, jak się zdaje, wspólne z Attykiem interesy. 
4 Idzie o niejakiego Lucjusza Lukcejusza (Lucius Lucceius); 
miał on do Attyka pretensje, których źródła Cycero sam nie 
umiał dociec; jest o nich mowa parokrotnie w listach z tego 
czasu. Później ów Lukcejusz zajmował się twórczością histo- 
ryczną, napisał historię wojen domowych z początku I w. 

człowiek, dalibóg, zacny i wielce mi życzliwy, jest na 
ciebie srodze zagniewany. Jeślibym wiedział, w jakim 
stopniu to cię obchodzi, lepiej mógłbym się zorientować, 
co mam czynić. 
2. Lucjuszowi Cyncjuszowi5 zapłaciłem już 20400 
sesterców za posągi megaryjskie, jakeś mi pisał. Już teraz 
ogromnie się cieszę na myśl o twoich hermach 6 z pentelic- 
kiego marmuru ze spiżowymi głowami, o których mi dono- 
siłeś. Toteż chciałbym, żebyś mi jak najprędzej i jak naj- 
więcej przysłał zarówno herm, jak posągów, i w ogóle 
wszystkiego, co uznasz za odpowiednie do tego miejsca, do 
moich upodobań i do twego wykwintnego smaku — 
a zwłaszcza co się będzie nadawało do gimnazjum i por- 
tyku 7. Tak bowiem jestem rozmiłowany w tego rodzaju 
p. n. e., a Cycero próbował go w r. 56 nakłonić, aby skreślił 
dzieje jego konsulatu (por. list 53). 
5 — był to prokurent Attyka w Rzymie. Cycero donosi, że 
wpłacił mu pieniądze za posągi, które Attyk nabył dla niego 
w Grecji. W tych latach mianowicie, korzystając z pomyśl- 
nego stanu swoich finansów, Cycero zajmował się rozbudową 
i upiększeniem will w swoich wiejskich posiadłościach (a miał 
ich kilka), przede wszystkim willi w Tuskulum (Tusculum) nie 
opodal Rzymu, którą w listach nazywa „Tuskulanum". W związ- 
ku z tym w jego ówczesnej korespondencji słyszymy ciągle 
o zakupach dzieł sztuki (zwłaszcza posągów i płaskorzeźb), 
o ich transporcie, o wrażeniach Cycerona po ich odbiorze itd. 
Głównym źródłem zakupów tego rodzaju była oczywiście Gre- 
cja, więc Cycero chętnie korzystał z obecności w Atenach swego 
przyjaciela, na którego handlowej i artystycznej znajomości 
rzeczy polegał w zupełności, aby za jego pośrednictwem zała- 
twiać swoje interesy z tej dziedziny. 
6 hermy były to popiersia umieszczone na wysokim postu- 
mencie; w tym wypadku popiersia były brązowe, a postumenty 
z marmuru pentelickiego (z kamieniołomów w Pentelikonie), 
który uchodził za szczególnie szlachetny. 
7 gimnazjum jest miejscem ćwiczeń gimnastycznych. Zwy- 
kle gimnazja takie były publiczne, ale ludzie bogaci urządzali 

rzeczach, że ty powinieneś mi pomagać — niech inni bodaj 
mnie ganią. Jeżeli nie będzie statku Lentulusa, załaduj na 
jaki ci się podoba. 
3. Tullia, moja najmilsza córeczka8, domaga się od cie- 
bie podarku i żąda, abym był w tej sprawie poręczycielem. 
Ja jednak gotów jestem raczej wyprzeć się długu, niż za 
ciebie zapłacić. 
2. 
(Att. I 10) 
Cycero do Attyka Tuskulanum, między kwietniem 
a lipcem r. 67 
1. Kiedy byłem w Tuskulanum1 (to za twoje: „kiedy 
byłem w Keramejku" 2) — kiedy więc tam byłem, niewol- 
sobie własne w swych domach; portyk jest to kolumnada na- 
kryta dachem (dla cienia), otaczająca zwykle jakiś plac lub 
boisko sportowe; było to ulubione miejsce wypoczynku i roz- 
mowy dla starożytnych. 
8 Tullia, jedyne wówczas dziecko Cycerona i pierwszej jego 
żony Terencji (syn Marek urodził się dopiero później, por. 
list 5), liczyła, kiedy ten list był pisany, zapewne niewiele po- 
nad 10 lat 
1 Tuskulanum — ulubione miejsce pobytu Cycerona, jego 
wiejska posiadłość i willa pod miejscowością Tuskulum (nieco 
ponad 20 km na południowy wschód od Rzymu, willa sama 
znajdować się miała w sąsiedztwie dzisiejszej miejscowości 
Grottaferrata na wzgórzu zwanym dziś delie Ginestre). Posia- 
dłość tę nabył Cycero zupełnie niedawno, może w r. 68. 
Jego późniejsze dialogi filozoficzne pt. Rozprawy tuskulańskie 
i O wróżbiarstwie rozgrywają się właśnie w tej tuskulańskiej 
willi. 
2 Keramejkos, północno-zachodnia dzielnica Aten. Cytowa- 
nych przez Cycerona słów, będących najprawdopodobniej jakąś 
reminiscencją z literatury greckiej, użył Attyk w swoim liście, 
na który Cycero mu odpowiada. 

2. (ATT. I 10) 
nik wysłany z Rzymu przez twoją siostrę3 oddał mi twój 
list i oznajmił, że tego samego dnia po południu ma ona 
kogoś do ciebie wyprawić 4. Odpisuję ci więc na list, ale 
z braku czasu piszę tak krótko. 
2. Przede wszystkim obiecuję ci ułagodzić naszego przy- 
jaciela 5, lub może nawet całkowicie odzyskać dla ciebie 
jego przyjaźń. Już przedtem sam z siebie to robiłem, teraz 
zaś tym bardziej będę się o to starał i tym energicz- 
niej u niego zabiegał, że z listu twego widzę, jak bardzo 
tego pragniesz. Chcę, abyś zdał sobie sprawę, że jest on 
dotknięty do głębi; ponieważ jednak nie widzę żadnej po- 
ważnej po temu przyczyny, ufam głęboko, że będzie wier- 
ny swym obowiązkom i ulegnie memu wpływowi. 
3. Moje posągi i Hermerakle6 załaduj, proszę, zgodnie 
z tym, co piszesz, jak ci będzie najdogodniej; a także, jeśli 
znajdziesz coś stosownego dla dobrze znanego ci miejsca7, 
przede wszystkim zaś, co uznasz za odpowiednie dla pa- 
3 Por. list 1. przyp. 1. 
4 Listy wysyłano w starożytności (jeśli idzie o osoby pry- 
watne) przez okazje albo przez umyślnych posłańców. Cycero 
dowiedziawszy się, że posłaniec taki ma się udać do Attyka 
od jego siostry, korzysta ze sposobności, aby załączyć swój list. 
5 Mowa o Lukcejuszu, por. list 1, przyp. 4. 
6 Hermerakle są to hermy (por. list l, przyp. 6) z podwój- 
nym popiersiem, z jednej strony przedstawiającym Hermesa, 
a z drugiej Heraklesa. 
7 Mowa o tej części willi tuskulańskiej Cycerona, którą lu- 
bił on nazywać „swoją Akademią" (por. list 3, przyp. 7): było to 
boisko do ćwiczeń gimnastycznych z przynależnymi do niego 
budynkami jak łazienki itp., a nadto z obszernym portykiem, 
przeznaczonym w większej jeszcze mierze niż do ćwiczeń gim- 
nastycznych, do rozmów i do odpoczynku. Za wzór w jego 
urządzeniu służyły Cyceronowi gimnazja ateńskie, które, jak 
Akademia i Liceum, stały się siedzibą słynnych szkół filozo- 
ficznych. 

lestry 8 i gimnazjum. Piszę do ciebie siedząc właśnie tutaj, 
tak że samo miejsce dodaje mi bodźca. Polecam ci ponadto 
płaskorzeźby, które mógłbym umieścić w sztukaterii ścian 
przedsionka, oraz dwie rzeźbione pokrywy do studni. 
4. Pamiętaj, nie obiecuj nikomu swojej biblioteki9, 
choćbyś znalazł nie wiem jakiego zapalonego miłośnika, 
bo ja ciułam wszystkie swoje oszczędności, abym mógł 
sobie zdobyć tę pociechę na starość. 
5. Co się tyczy mego brata 10, wierzę, że jest tam tak, 
jak zawsze pragnąłem i jak się starałem. Wiele jest tego 
oznak, nie najmniejsza zaś ta, że twoja siostra jest brze- 
mienna. 
6. Jeśli idzie o moje wybory 11, pamiętam, że ci dałem 
wolną rękę, i już od dawna zapowiadam naszym wspól- 
nym przyjaciołom, oczekującym twego przybycia, że nie 
tylko ciebie nie zapraszałem, ale nawet zabroniłem ci 
przyjeżdżać, ponieważ wiem, iż jest dla ciebie daleko waż- 
niejsze, abyś teraz załatwił swoje sprawy, niż dla mnie 
8 palestra oznacza tu właściwe boisko sportowe w obrębie 
wyżej opisanego gimnazjum. 
9 Attyk był nie tylko znawcą sztuki, ale i bibliofilem. 
W latach późniejszych, po powrocie do Rzymu prowadził wiel- 
kie (na swe czasy) przedsiębiorstwo wydawnicze. W Atenach 
nabył widocznie jakąś ciekawą bibliotekę, grecką oczywiście, 
którą jego przyjaciel chętnie by od niego odkupił, ale brak mu 
na razie funduszów. O bibliotece tej była już poprzednio mowa 
w ich korespondencji z r. 67, a Cycero wróci do niej jeszcze 
w liście z początku roku 66 (por. list 3, przyp. 11), ciągle jeszcze 
nie mogąc sobie na nią pozwolić. Te wzmianki o bibliotece, 
w dodatku greckiej, w okresie ożywionej działalności publicz- 
nej Cycerona, świadczą o niegasnącym jego zainteresowaniu 
problemami teoretycznymi. 
10 Por. list 1, przyp. 1. 
11 Cycero ubiegał się wówczas o godność pretora na r. 66. 
Dalsze słowa listu mówią o kampanii wyborczej i o nieko- 
niecznym udziale w niej Attyka. 

3. (ATT. I 4) 
twoja obecność przy wyborach. Dlatego chciałbym, abyś 
miał takie uczucie, jakbym to ja cię tam posłał w swojej 
sprawie. Zastaniesz mnie zaś — i usłyszysz to od przyja- 
ciół — tak względem ciebie usposobionego, jak gdybym 
osiągnął powodzenie nie tylko w twojej obecności, lecz 
i dzięki tobie. Moja mała Tullia wyznacza ci termin, lecz 
nie pozywa poręczyciela 12. 
3. 
(Att. I 4) 
Cycero do Attyka Rzym, początek r. 66 
1. Podniecasz mnie ciągłym oczekiwaniem twego przy- 
jazdu. Niedawno właśnie, gdym się już spodziewał twego 
rychłego przybycia, dowiedziałem się nagle, że ujrzę cię 
dopiero w lipcu. Teraz jednak myślę, że przyjedziesz 
w oznaczonym terminie, o ile zdołasz to uczynić bez kło- 
potu dla siebie. Trafisz na wybory mego brata Kwintusa 1, 
zobaczysz mnie po długiej przerwie, załatwisz spór z Aku- 
tyliuszem 2. Peduceusz3 również radził mi napisać o tym 
do ciebie: sądzimy bowiem, że dobrze będzie, gdy naresz- 
cie tę sprawę załatwisz. Gotów jestem służyć pośredni- 
ctwem teraz, jak przedtem. 
12 Aluzja do zakończenia listu poprzedniego. 
1 Kwintus ubiegał się o wybór na edyla na r. 65 i został 
istotnie wybrany. 
2 Por. list 1, przyp. 2. Sprawa ta nadal widocznie nie była 
uregulowana. 
3 Ów Sextus Peducaeus był kolegą Attyka ze studiów 
i długoletnim jego przyjacielem; będzie jeszcze obecny przy 
jego śmierci w r. 32. Cycero już poprzednio odwoływał się 
wobec Attyka do jego opinii w sprawie Akutyliusza. 

2. Zakończyłem tu sprawę Gajusa Makra 4, ku niesły- 
chanemu po prostu i wyjątkowemu zadowoleniu ludu. 
Choć byłem mu przychylny, jednak daleko więcej korzy- 
ści osiągnąłem z uznania ludu przez jego skazanie, niżbym 
pozyskał z jego wdzięczności w razie uniewinnienia 5. 
3. Bardzo mnie cieszy to, co piszesz o Hermatenie6. 
Jest to ozdoba wielce stosowna dla mojej Akademii7, bo 
4 Gaius Licinius Macer, człowiek bardzo znaczny i wpły- 
wowy podówczas w Rzymie, przyjaciel słynnego bogacza Kras- 
susa (por. przyp. 12), był w r. 66 oskarżony o zdzierstwa po- 
pełnione na prowincji i sądzony przez trybunał przysięgłych, 
któremu przewodniczył Cycero jako pretor tego roku. Wyrok 
zapadł skazujący. 
5 Miejsce to daje powód do potępiania Cycerona za uza- 
leżnianie wymiaru sprawiedliwości od swoich osobistych wido- 
ków. Istotnie, nie czyni ono dodatniego wrażenia, trzeba jed- 
nak naszą ujemną ocenę sprowadzić do właściwych rozmia- 
rów. Procesy tego rodzaju były w Rzymie owej doby z reguły 
areną rozgrywek politycznych, a udział w nich w charakterze 
oskarżyciela, obrońcy czy sędziego — cenioną okazją do zwró- 
cenia na siebie uwagi opinii i zdobycia popularności. Cycero 
zaś nie mówi, że wpływał tak lub inaczej na sposób wyroko- 
wania przez przysięgłych, lecz tylko, że był oskarżonemu przy- 
chylny, co należy chyba tak rozumieć, że przewodnicząc roz- 
prawie dawał mu wszelkie szansę do wykazania swej nie- 
winności. Jeśli zaś przysięgli mimo wszystko wydali wyrok 
skazujący, to nie przejmował się tym zbytnio z powodów, które 
sam wyłuszcza przyjacielowi. Trudno oczywiście sympatyzo- 
wać z takim rozpatrywaniem wymiaru sprawiedliwości pod 
kątem widzenia swej osobistej kariery politycznej, ale trzeba 
przyznać, że Cycero nie działał w tym wypadku z własnego 
wyrachowania przeciw obiektywnej słuszności. 
6 Była to jedna z herm zakupionych przez Attyka dla 
swego przyjaciela: przedstawiała ona głowę bogini Ateny. Nie- 
którzy sądzą, że było to popiersie, które służyło za wzór tzw. 
Atenie Ludovisi przechowywanej w jednym z muzeów w Rzy- 
mie. 
7 Por. list 2, przyp. 7. 

widywania, sytuacja jest następująca: ubiega się on2 jedy- 
nie Publiusz Galba, ale spotyka się z wyraźną odmową, wy- 
paloną wedle zwyczaju naszych przodków prosto z mostu. 
Te jego przedwczesne zabiegi nie zaszkodziły bynajmniej 
wedle ogólnego mniemania mojej sprawie; odmawiają mu 
bowiem poparcia, tłumacząc się, że muszą głosować na 
mnie. Spodziewam się więc odnieść niejaką korzyść, po- 
nieważ rozchodzą się wiadomości, że moi stronnicy są 
w większości. Zamierzam rozpocząć swe starania 17 lipca, 
podczas wyborów na trybunów na Polu Marsowym3, to 
znaczy dokładnie w tym czasie, kiedy ty wedle słów Cyn- 
cjusza będziesz wyprawiał posłańca z tym listem. Pewni 
moi współzawodnicy to, zdaje się, Galba, Antoniusz 
i Kwintus Kornificjusz. Myślę, że w tym miejscu albo się 
roześmiejesz, albo jękniesz4. Abyś się jeszcze i w czoło 
uderzył, dodam, że wedle przypuszczeń niektórych ludzi 
ma także kandydować Cezoniusz. Nie sądzę jednak, aby 
się miał starać Akwiliusz, który wymówił się złym stanem 
zdrowia i nawałem zajęć w swym królestwie — w sądzie. 
Katylina będzie bez wątpienia moim współzawodnikiem, 
jeśli sąd orzeknie, że słońce nie świeci w południe5. Nie 
2 — tzn. już rozpoczął swoją kampanię wyborczą. 
3 Pole Marsowe poza ówczesnymi murami miasta Rzymu, 
stałe miejsce odbywania zgromadzeń ludowych, leżało nad 
Tybrem mniej więcej pomiędzy dzisiejszymi ulicami Corso 
Vittorio Emmanuele a Via del Corso. Wybory wszystkich waż- 
niejszych urzędników należały do kompetencji zgromadzenia 
ludowego. 
4 Wynika stąd, że wszystkie wymienione kandydatury uwa- 
żał Cycero za kompletnie niepoważne. A jednak jeden z wy- 
mienionych, Caius Antonius Hybrida został następnie jego ko- 
legą w konsulacie. 
5 Lucius Sergius Catilina — późniejszy organizator nie- 
doszłego zamachu stanu w roku konsulatu Cycerona (63 r.), 
zmierzał jeszcze w tych latach do pochwycenia władzy w swe 
ręce drogą konstytucyjną, tj. zabiegając o urząd konsula. W mo- 

4. (ATT. I 1) 
będziesz się chyba spodziewał, że ci coś napiszę o Aufidiuszu i 
Palikanusie. 
2. Spośród tych, co teraz rozpoczynają starania, za 
pewny uchodzi wybór Cezara6. Przypuszcza się również, 
że będą się ubiegali Termus i Sylanus; mają jednak tak 
mało przyjaciół i tak małym cieszą się poważaniem, że nie 
wydaje mi się niemożliwe przemycenie przeciw nim nawet 
Kuriusza. Zresztą tak się wydaje tylko mnie jednemu. 
Dla mojej sprawy byłoby najlepiej, gdyby Termus został 
wybrany razem z Cezarem. Nie ma bowiem dla mnie 
groźniejszego od niego współzawodnika wśród tych, co się 
obecnie ubiegają o konsulat, jeśli na mój rok pozostanie 7; 
powierzono mu nadzór nad naprawą Drogi Flamińskiej 8, 
która za rok na pewno zostanie ukończona; wobec tego 
chętnie związałbym go z Cezarem. Z grubsza tak się więc 
przedstawia obecnie położenie ubiegających się o konsulat. 
mencie, w którym pisany jest ten list, zamiary te krzyżował 
proces wytoczony mu o zdzierstwa popełnione w prowincji 
Afryce (dzisiejszy Tunis), gdzie w r. 67/66 sprawował rządy na- 
miestnicze. Do czasu zapadnięcia wyroku nie mógł kandydo- 
wać, oczywiście tak samo w wypadku skazania. Słowa: „bę- 
dzie ...moim współzawodnikiem, jeśli sąd orzeknie, że słońce 
nie świeci w południe" zdają się wskazywać, że Cycero pisząc 
je nie miał żadnych złudzeń co do winy oskarżonego. 
6 Nie chodzi tu o późniejszego zdobywcę Galii i dyktatora, 
lecz o jego krewniaka Lucjusza Juliusza Cezara, który zabie- 
gał wówczas o konsulat na r. 64 i osiągnął go istotnie wraz 
z Marcjuszem Figulusem. 
7 —tzn. jeśli odpadłszy przypadkiem przy wyborach na 
r. 64, będzie kandydował ponownie na r. 63. 
8 — jedna z wielkich arterii komunikacyjnych prowadząca 
z Rzymu wprost na północ do Umbrii i nad Morze Adriatyckie; 
doprowadzenie jej naprawy do końca, przewidywane przez Cy- 
cerona na r. 64, wzmogłoby szansę nadzorcy tych prac (curator 
Viae Flaminiae) do wyboru na r. 63, co właśnie byłoby nie na 
rękę Cyceronowi, który wolałby, oczywiście, nie mieć poważ- 
nych rywali. 

Wszelkie obowiązki kandydata wypełniać będą z jak naj- 
większą pilnością; a że Galia ma przy wyborach wielki 
wpływ 9, może, gdy się tylko w Rzymie uspokoi w sądach, 
wyskoczę we wrześniu do Pizona z misją oficjalną, tak 
aby wrócić na styczeń. Napiszę ci, gdy przejrzę chęci opty- 
matów. Mam nadzieję, że z resztą pójdzie gładko, o ile 
będę miał do czynienia tylko z tymi współzawodnikami, 
co są teraz w Rzymie. Ty zaś musisz mi zapewnić pomoc 
ludzi mego przyjaciela Pompejusza, bo jesteś tam bliżej 10. 
Powiedz mu, że się na niego nie pogniewam, jeśli nie 
przybędzie na moje wybory. Tyle więc o tych sprawach. 
3. Co do pewnej rzeczy chciałbym uzyskać twoje prze- 
baczenie. Oto twój wuj Cecyliusz, oszukany na wielką su- 
mę pieniędzy przez Publiusza Wariusza, wszczął proces 
przeciw jego bratu, Aulusowi Kaniniuszowi Satyrowi, 
o pewną posiadłość, która według słów Cecyliusza została 
mu odstąpiona przez Wariusza za pomocą fałszywego 
kupna. Wraz z Cecyliuszem występują inni wierzyciele, 
między innymi Lucjusz Lukullus, Publiusz Scypio i Lu- 
cjusz Poncjusz, co do którego przypuszczano, że zostanie 
kuratorem masy upadłości, gdyby miało dojść do sprze- 
daży majątku. Zresztą mówić teraz o kuratorze masy jest 
po prostu śmieszne! Słuchaj więc: prosił mnie Cecyliusz, 
9 Mowa o tzw. Galii Przedalpejskiej, północnej części Ita- 
lii, leżącej w dolinie rzeki Padu. Jej część prawobrzeżna posia- 
dała obywatelstwo rzymskie, a głosy tamtejszych wyborców 
znaczyły wiele w Rzymie. Ówczesnym namiestnikiem obydwu 
Galii: Przed- i Zaalpejskiej był Gajus Kalpurniusz Pizo. Cy- 
cero zamierzał zjednać sobie jego życzliwość. 
10 Attyk, bawiący w Grecji, jest ,,bliżej" Pompejusza, który 
likwidował wówczas na Wschodzie sprawy wynikłe z długo- 
letniej wojny z Mitrydatesem, zakończonej zresztą przez Rzym 
zwycięsko. Cycero pozostawał z nim w politycznym przymierzu 
i przed rokiem (w r. 66) dopomógł mu do uzyskania naczel- 
nego dowództwa w tej wojnie. 

4. (I 1) 
abym stanął za nim przeciw Satyrowi. Tymczasem nie ma 
dnia, żeby Satyrus do mnie nie przyszedł; z największym 
oddaniem odnosi się do Lucjusza Domicjusza, ja zaś 
jestem zaraz na drugim miejscu. Był on wielce pomocny 
zarówno mnie, jak i memu bratu Kwintusowi w naszych 
staraniach o urzędy. 
4. Jestem więc w prawdziwym kłopocie tak z powodu 
zażyłości z Satyrem, jak i z samym Domicjuszem, na 
którym przede wszystkim nadzieje moje się opierają. 
Przedstawiłem to Cecyliuszowi; zapewniłem go również, 
że poszedłbym mu na rękę, gdyby procesował się z Saty- 
rem sam jeden; lecz wobec tylu wierzycieli, ludzi prze- 
ważnie wpływowych, którzy i tak łatwo wygraliby proces 
bez pomocy prawnika, wysuwanego przez Cecyliusza 
w swoim imieniu, powinien mieć wzgląd na moje zobo- 
wiązania i na moje szczególne położenie. Oświadczenie 
moje przyjął on jednak gorzej, niżbym sobie życzył i niż 
zwykli czynić ludzie dobrze wychowani; a potem zupełnie 
zerwał nasze od niedawna nawiązane stosunki. Proszę cię 
więc, przebacz mi i przyznaj, że delikatność nie pozwoliła 
mi wystąpić przeciw przyjacielowi w sprawie, gdzie jego 
stanowisko było narażone na szwank, w najkrytyczniej- 
szej dla niego chwili, skoro dał mi dowody tak wielkiej 
gorliwości i przywiązania. Jeśli zaś chcesz mnie surowiej 
osądzić, uważaj, że przeszkodziły mi zabiegi o konsulat; 
wszelako mniemam, iż nawet gdyby tak było, powinieneś 
mi przebaczyć, bo nie walczę 
Ani o bydlę ofiarne, ani o tarczą wołową 11. 
11 Cytat z Iliady Homera ks. XX, w. 159. Mowa tam 
o Achillesie ścigającym Hektora dokoła murów Troi, a poeta 
dodaje: Bo nie szło tam o puklerz lub inne nagrody / uwień- 
czające w biegu zwycięskie zawody / o wielkiego Hektora wal- 
ka była życie (przekład F. Dmochowskiego). 

Widzisz przecież, w jakim jestem położeniu: nie tylko 
muszę zachować swoich dawniejszych przyjaciół, ale i zdo- 
bywać nowych. Mam nadzieję, że obroniłem przed tobą 
swą sprawę: przynajmniej gorąco tego pragnę. 
5. Przysłana przez ciebie Hermatena12 niezmiernie 
mnie zachwyca: a jest tak pięknie umieszczona, że zdaje 
się, jakby całe gimnazjum było specjalnie jej poświęcone, 
Ściskam cię serdecznie. 
5. 
(Att. I 2) 
Cycero do Attyka Rzym, po 17 lipca r. 65 
1. Donoszę ci, że mi się urodził syn; Terencja 1 ma się 
dobrze. Od dawna nie mam już od ciebie listu. O swoich 
sprawach napisałem ci dokładnie już poprzednio. Zamie- 
rzam teraz bronić swego współzawodnika Katylinę2. Sę- 
12 Por. list 3 przyp. 6. 
1 — pierwsza żona Cycerona, młodsza odeń o lat 10, wy- 
szła zań około r. 79. 
2 Wyznanie to daje miarę braku skrupułów moralnych, 
z jakim w Rzymie owego czasu podejmowano się oskarżenia 
lub obrony w procesach politycznych i jak dalece same te 
procesy były areną rozgrywek osobistych i partyjnych, a nie 
wymiarem sprawiedliwości. Jak wiemy z poprzedniego listu 
(4 przyp. 5), Cycero nie miał żadnych złudzeń co do winy 
oskarżonego, która wydawała mu się całkowicie oczywistą; 
tymczasem obecnie rozważa możliwość występowania w roli 
jego obrońcy dla zapewnienia sobie życzliwości ewentualnego 
klienta. Również dalsze uwagi o składzie kolegium i intencjach 
oskarżyciela rzucają jak najgorsze światło na tę komedię są- 
dową, jaką miał być proces Katyliny, zakończony wreszcie 
uwolnieniem oskarżonego. Czy Cycero występował w nim osta- 
tecznie w roli obrońcy, czy nie, tego nasze źródła nie pozwa- 
lają rozstrzygnąć w sposób jednoznaczny. 

dziów mamy takich, jakich sobie życzyliśmy, przy całko- 
witej zgodzie oskarżyciela. Spodziewam się, że jeżeli go 
uniewinnią, będzie dla mnie przyjaźniej usposobiony 
w czasie mych starań o konsulat; jeśli stanie się inaczej, 
nie będę rozpaczał. 
2. Bardzo mi jest potrzebny twój rychły przyjazd; pa- 
nuje bowiem ogólne przekonanie, że twoi znakomici przy- 
jaciele 3 będą się opierali memu wyborowi. Przewiduję, że 
będziesz mi nader przydatny przy pozyskiwaniu ich życz- 
liwości. Dlatego postaraj się, zgodnie ze swym postanowie- 
niem, być w Rzymie w styczniu. 
6. 
(Fam. V 7) 
Cycero do Pompejusza 
Rzym, kwiecień r. 62 
Marek Tulliusz Cycero, syn Marka, przesyła pozdro- 
wienie imperatorowi Gnejusowi Pompejuszowi Wielkie- 
mu, synowi Gnejusa. 
1. Jeśli ty i wojsko jesteście zdrowi, to dobrze 1. Twój 
list oficjalny2 sprawił mi, podobnie jak wszystkim, nie- 
3 Cycero ma zapewne na myśli Krassusa, Lukullusa i Hor- 
tensjusza, a poza nimi także innych przedstawicieli partii sena- 
torskiej, niechętnych człowiekowi spoza ich klasy, ubiegają- 
cemu się o konsulat. 
1 Oficjalna, etykietalna forma rozpoczęcia listu, którą po- 
sługiwano się w listach skierowanych do osób urzędowych. 
2 Pompejusz (Cnaeus Pompeius) zakończył właśnie w Azji 
Mn. i w Armenii wojnę z Mitrydatesem, królem Pontu, i w po- 
łowie r. 63, za konsulatu Cycerona, zawiadomił senat o śmierci 
tego długoletniego, niebezpiecznego wroga Rzymu. List oficjal- 
ny, o którym wspomina Cycero, musiał być wysłany później 

6. (FAM. V 7) 
prawdopodobną radość; ukazałeś w nim taką nadzieję po- 
koju, jaką zawsze wszystkim obiecywałem, opierając się na 
ufności w tobie. Wiedz jednak, że list twój zadał silny cios 
twoim dawnym wrogom, a obecnym przyjaciołom3, zawo- 
dząc ich wielkie nadzieje. 
2. Co się zaś tyczy listu, któryś skierował do mnie oso- 
biście, wiedz, że sprawił mi przyjemność, jakkolwiek słabo 
tylko wyraziłeś w nim swoją dla mnie życzliwość. Nic 
jednak nie cieszy mnie w takim stopniu, jak świadomość 
wyświadczonych komuś przysług; i chociaż nie zawsze są 
one odwzajemnione, chętnie godzę się na to, że przewaga 4 
jest po mojej stronie. Nie wątpię zresztą, że chociaż moje 
wielkie oddanie zdobyło mi jeszcze zbyt mało życzliwości 
z twojej strony, sprawy państwowe zbliżą nas i połączą. 
3. Żebyś zaś wiedział, czego mi brakowało w twoim 
liście, napiszę otwarcie, jak tego wymagają mój charakter 
i nasza przyjaźń. Dokonałem czynów5, za które spodzie- 
wałem się znaleźć w twoim liście gratulacje, tak ze 
względu na nasze przyjazne stosunki, jak ze względu na 
dobro publiczne; sądzę, że zaniechanie tego należy przy- 
pisać twej obawie, aby kogoś nie urazić. Wiedz jednak, 
że to, czego dokonałem dla ocalenia ojczyzny, zaświad- 
i donosił zapewne o postanowieniach, jakie zwycięski wódz 
rzymski powziął na miejscu celem uregulowania stosunków 
wschodnich tak, aby nic już na przyszłość z tej strony nie gro- 
ziło panowaniu rzymskiemu. 
3 Cycero ma na myśli przywódców stronnictwa ludowego, 
m. in. Cezara, którzy wobec ogromnych sukcesów Pompejusza 
szukali wówczas zbliżenia się do niego. 
4 — przysług mianowicie. 
5 Cycero ma na myśli zgniecenie spisku Katyliny, które 
dokonało się za jego konsulatu w listopadzie i grudniu r. 63 
i w styczniu 62. Był on z odegranej wówczas roli niesłychanie 
dumny i z komiczną wręcz dla nas próżnością daje wyraz prze- 
konaniu, że Pompejusz za mało entuzjastycznie ocenia jego 
zasługi. 

cza i ocenia cały świat. Gdy tu przybędziesz, zobaczysz 
w mym postępowaniu tyle rozumu i wielkoduszności, iż 
łatwo się zgodzisz, abyśmy się połączyli i w działalności 
publicznej, i w przyjaźni: ty, co znacznie przewyższasz 
Afrykańczyka, i ja, co niewiele chyba ustępuję Leliuszo- 
wi6. 
7. 
(Att. I 12) 
Cycero do Attyka Rzym, 1 stycznia r. 61 
1. Owa Trojanka1 jest uosobieniem powolności, a i Kor- 
6 Aluzja do głośnej w historii rzymskiej pary przyjaciół 
w drugiej połowie II w.: wielkiego wodza Scypiona Emiliana 
(Afrykańczyka) i wybitnego męża stanu, Leliusza, zwanego 
Mądrym (Sapiens). Para ta odgrywa następnie dużą rolę w pi- 
smach filozoficznych Cycerona. 
1 Ta „Trojanka" (występująca jeszcze dwukrotnie w ko- 
respondencji z tego czasu, por. listy 8 i 9) stanowiła zagadkę 
dla komentatorów, dopóki Carcopino nie wysunął wielce praw- 
dopobnej hipotezy, że jest to kryptonim oznaczający nie kogo 
innego jak Antoniusza Hybridę, kolegę Cycerona w konsula- 
cie w r. 63, a w czasie, kiedy ten list był pisany, namiestnika 
prowincji Macedonii. Carcopino przypuszcza, może nie bez 
racji, że pomiędzy Antoniuszem a Cyceronem istniało ściśle 
dyskretne porozumienie, gwarantujące temu ostatniemu realny 
udział w zyskach, jakie każdy namiestnik rzymski wówczas 
czerpał mniej lub więcej nieuczciwym sposobem ze swego sta- 
nowiska. Niezbyt by to pochlebnie świadczyło o Cyceronie, ale 
na tle ogólnej korupcji ówczesnej warstwy rządzącej w Rzy- 
mie niepodobna wykluczyć takiej możliwości. Cycero potrze- 
bował wówczas znaczniejszych sum pieniężnych (kupował wła- 
śnie od Krassusa okazały dom na Palatynie) i wedle hipotezy 
Carcopina niecierpliwił się powolnym spłacaniem przez Anto- 
niusza jego udziałów w owym ,.przedsiębiorstwie macedoń- 
skim". 

7. (ATT. I 12) 
neliusz już się więcej u Terencji 2 nie pojawił. Myślę więc, 
że trzeba się będzie zwrócić do Konsydiusza, Aksjusza czy 
Selicjusza; bo od Cecyliusza nawet krewni nie zdołają 
wycisnąć grosza na mniej niż dwanaście procent. Lecz, 
wracając do tamtej kobiety3, nie widziałem jeszcze nikogo 
podobnie bezczelnego, chytrego, a jednocześnie tak leni- 
wego. — „Wysyłam wyzwoleńca; dałem polecenie Tytu- 
sowi"; ciągłe tylko wybiegi i zwłoki. Nie wiem jednak, 
czy przypadek lepiej od nas nie rozstrzygnie 4. Donoszą mi 
bowiem wysłańcy Pompejusza, iż ma on zamiar wystąpić 
otwarcie z żądaniem, aby Antoniuszowi dano zastępcę5, 
a jednocześnie pretor ma z tym samym wnioskiem wystą- 
pić do ludu. Sprawa jest tego rodzaju, że ani opinia opty- 
matów, ani ludu nie pozwalają mi bronić tamtego czło- 
wieka bez uszczerbku mego honoru, a co najważniejsza, 
ja sam nie mam na to najmniejszej ochoty. Dochodzi do 
tego jeszcze jedna rzecz, którą ci oddaję w ręce, abyś ją 
dobrze przejrzał. 
2. Mam ja wyzwoleńca, skończonego nicponia — tego 
Hilarusa, twego rachmistrza i klienta. O nim donosi mi 
tłumacz Waleriusz (a Tyillus również pisze, że to słyszał), 
że on jest teraz u Antoniusza, Antoniusz zaś rozpowiada 
na wszystkie strony, że wyciskając pieniądze bierze część 
ich dla mnie i że to ja wysłałem wyzwoleńca dla pilnowa- 
nia wspólnych zysków. Niemałe zrobiło to na mnie wra- 
żenie; nie bardzo nawet chciałem temu wierzyć, ale 
z pewnością jakieś słuchy o tym chodziły. Wszystko to 
2 Żony Cycerona; wspomniany wyżej Korneliusz jest praw- 
dopodobnie również kryptonimem. 
3 tj. rzekomej Trojanki, por. przyp. 1. 
4 Cycero cytuje tu wiersz greckiego komediopisarza Me- 
nandra. 
5 Mianowicie na urzędzie namiestnika w Macedonii. 

zbadaj, poznaj, wypatrz i oddal stamtąd tego ladaco, ja- 
kim tylko będziesz mógł sposobem 6. Jako źródło tej plotki 
Waleriusz wymienił Gn. Plancjusza. Polecam ci więc całą 
sprawę, abyś ją dobrze zbadał. 
3. Pompejusz z całą pewnością jest mi nader przyjazny. 
Jego rozwód z Mucją7 zyskał ogólną pochwałę. Myślę, żeś 
słyszał, iż Publiusz Klodiusz, syn Appiusza, został schwy- 
tany w domu Gajusa Cezara w sukni kobiecej w czasie 
odprawiania ofiar i że wyprowadziła go szczęśliwie mała 
niewolnica. Jest to sprawa wyjątkowo haniebna i nie- 
wątpliwie sprawi ci przykrość 8. 
4. Więcej nie mam ci już nic do doniesienia. I dalibóg 
pisząc ten list, byłem bardzo wstrząśnięty. Umarł mi bo- 
wiem miły chłopiec, mój lektor, Sozyteus; zmartwiło 
mnie to więcej, niż powinna zasmucić nas śmierć niewol- 
nika. Proszę cię, pisz do mnie często. Jeśli nie będziesz 
miał nic ważnego, pisz, co ci tylko przyjdzie do głowy. 
Pisałem l stycznia. 
6 Attyk przebywał wówczas w swoich dobrach w Epirze 
(dziś Albania), a więc stosunkowo blisko Antoniusza i owego 
Hilarusa, do którego Cycero żywi tak wielką pretensję. 
7 Mucja, żona Pompejusza, miała nie dochować mu wier- 
ności w czasie jego kilkuletniego pobytu na Wschodzie. 
8 Ów Klodiusz, późniejszy wieloletni śmiertelny wróg Cy- 
cerona, wówczas młodzieniec o opinii hulaki i rozpustnika, za- 
kradł się w przebraniu kobiecym do domu Cezara i w nocy 
z 2 na 3 grudnia r. 62, w czasie obchodzonych tam uroczystości 
religijnych ku czci Bona Dea (Dobrej Bogini), zastrzeżonych 
wyłącznie dla kobiet, którym tym razem przewodniczyła Pom- 
peja, żona Cezara, sprawującego wówczas urząd pretora. Klo- 
diusz miał być kochankiem Pompei. Wykrycie go w czasie 
uroczystości stało się początkiem niesłychanego skandalu, któ- 
rego przebieg będzie Cycero obszernie przedstawiał w następ- 
nych listach. 

8. (ATT. I 13) 
8. 
(Att. I 13 ) 
Cycero do Attyka Rzym, 25 stycznia r. 61 
1. Otrzymałem już trzy twoje listy 1: jeden od M. Kor- 
neliusza, któryś mu wręczył, jak mi się zdaje, przy Trzech 
Karczmach, drugi oddał mi twój gospodarz z Kanuzjum, 
wreszcie trzeci, oddany przez ciebie, jak piszesz, na okręcie 
przy odjezdnym. Wszystkie trzy listy są, jak mówią wy- 
chowankowie retorów, nie tylko zaprawiane solą dowcipu, 
lecz i nacechowane oznakami przyjaźni. Listy te pobudziły 
mię do odpisania, ociągam się jednak, ponieważ nie mogę 
znaleźć zaufanego posłańca. Iluż bowiem jest takich, co 
potrafią doręczyć list większej wagi, nie ujmując mu jej 
przez przeczytanie od początku do końca? Dodaj do tego, 
iż wcale nie wiem o każdym wyjeździe do Epiru. Myślę 
zaś, że złożywszy ofiarę w swym Amalteum udajesz się 
na oblężenie Sykionu 2. Nie wiem z. pewnością nawet tego, 
kiedy udajesz się do Antoniusza i jak długo zabawisz 
w Epirze. Nie mam więc odwagi powierzyć dość otwarcie 
napisanego listu ani Achajczykom, ani Epirotom. 
2. Zdarzyły się bowiem po twoim odjeździe wypadki, 
godne opisu w moim liście; jednak takiego listu nie można 
narazić na niebezpieczeństwo zagubienia, lub też otwarcia 
czy przejęcia przez kogoś niepowołanego. Dowiedz się po 
1 Jak wynika z dalszych wzmianek, listy te pisał Attyk 
z drogi do Epiru. 
2 Wyrażenie żartobliwe: Attyk wybierał się do miasta Sy- 
kionu na Peloponezie, aby wymóc na jego mieszkańcach zwrot 
należnych mu od nich sum pieniężnych; Cycero zaś maluje go 
jako wodza rzymskiego, który złożywszy przepisane obyczajem 
ofiary wyrusza oblegać miasto wrogów. 

pierwsze, że nie mnie zapytano najpierw o zdanie3, lecz 
przeniesiono nade mnie pogromcę Allobrogów; wywołało 
to niezadowolenie w senacie, lecz ja nie mam nic prze- 
ciwko temu. Uwalnia mnie to bowiem od zachowywania 
względów dla człowieka przewrotnego 4 i daje mi swobodę 
w utrzymaniu swego stanowiska w państwie na przekór 
jego woli. Zresztą drugie miejsce ma niemal tyleż powagi 
i znaczenia, co pierwsze, a za to wolę ma się mniej skrę- 
powaną względami dla konsula. Trzecim jest Katulus5, 
czwartym, jeśli i to chcesz wiedzieć — Hortensjusz. Sam 
zaś konsul to człowiek małostkowy i przewrotny; jest to 
szyderca owego złośliwego rodzaju, co to wzbudza śmiech 
nawet bez dowcipu; twarz jego jest śmieszniejsza od jego 
żartów. Nie dba on zupełnie o sprawy publiczne, trzyma 
się z dala od optymatów; nie można się po nim spodziewać 
3 zapytano ... o zdanie — mianowicie w senacie. Idzie tu 
o pewien fakt natury prestiżowej: dyskusja w senacie rzym- 
skim odbywała się w ten sposób, że przewodniczący posiedze- 
niu konsul pytał po kolei o zdanie poszczególnych senatorów, 
zwracając się do nich imiennie. Zaczynał zwyczajowo od by- 
łych konsulów, ale z ich grona mógł zapytać na pierwszym 
miejscu tego, którego mu się podobało; jednakże porządku, 
w którym rozpoczął dyskusję na pierwszym posiedzeniu 
w styczniu, musiał już później stale przestrzegać. Otóż w mo- 
mencie, o którym mowa, konsul r. 61, Pupius Pizo, zwrócił się 
na pierwszym miejscu do swego brata, nazwanego poniżej „po- 
gromcą Allobrogów" (ironicznie, gdyż żadnych tryumfów wo- 
jennych nie miał do zapisania na swoje konto). Jak widać 
z listu, Cycero poczuł się tym mocno dotknięty. 
4 — mianowicie dla konsula: Marka Pupiusa Pizona. 
5 Quintus Lutatius Catulus, wybitny przedstawiciel partii 
senatorskiej, konsul z r. 78, cenzorów r. 65, przeciwnik Pompe- 
jusza, człowiek wysoce wykształcony, ceniony bardzo przez 
Cycerona, podobnie jak wspomniany zaraz niżej Kwintus Hor- 
tensjusz Hortalus, konsul z r. 69, najznakomitszy mówca rzym- 
ski przedcyceronowego pokolenia. 

8. (ATT. I 13) 
niczego dobrego dla państwa, gdyż brak mu dobrej woli, 
ale też i niczego złego, gdyż brak mu na to odwagi. Za to 
jego kolega 6 okazuje mi niezmierny szacunek; gorliwy to 
zwolennik i obrońca ludzi dobrze myślących 7. 
3. Teraz dzieli ich tylko mała różnica zdań; lecz się 
obawiam, aby to, co zatruwa ich stosunki, nie rozszerzyło 
się dalej. Myślę bowiem, że już słyszałeś, iż w domu Ce- 
zara w czasie składania ofiary zjawił się mężczyzna w ko- 
biecym przebraniu 8, i dopiero gdy westalki złożyły pono- 
wnie ofiarę, Kwintus Kornificjusz oznajmił o tym w se- 
nacie. Był on pierwszym; nie myśl, że zrobił to któryś 
z nas9. Uchwała senatu przekazała sprawę westalkom i ka- 
płanom, którzy uznali ten czyn za świętokradztwo; następ- 
nie, za ponowną uchwałą senatu, konsulowie zgłosili wnio- 
sek o oskarżenie, Cezar zaś zawiadomił swą żonę o rozwo- 
dzie. Pizo, powodowany przyjaźnią dla P. Klodiusza, stara 
się, aby odrzucono wniosek w tej sprawie, przez niego sa- 
mego zgłoszony, w dodatku na skutek uchwały senatu 
i w kwestii religijnej. Messala działa, jak dotąd, energicz- 
nie i surowo. Optymaci, na prośby Klodiusza, nie zajmują 
się tą sprawą, on zaś tymczasem zbiera sobie bandy. Ja 
sam, co z początku byłem surowy jak Likurg 10, łagodnieję 
z każdym dniem; jeden tylko Kato 11 nalega i napiera. Cóż 
tu wiele mówić? Lękam się, aby ta sprawa, zaniedbana 
6 Marek Waleriusz Messala. 
7 — tzn. optymatów. 
8 Por. list 7, przyp. 8. 
9 — tzn. z byłych konsulów. 
10 — słynny prawodawca spartański z VII w. p. n. e., symbol 
surowości obyczajów. 
11 Marek Porcjusz Kato (Marcus Porcius Cato) — jeden 
z wybitniejszych polityków epoki Cycerona, zwolennik filozofii 
stoickiej, reprezentant starych obyczajów rzymskich w życiu 
politycznym. Por. listy 84, przyp. 29 i 135, przyp. 3. 

przez ludzi uczciwych, obroniona przez podłych, nie stała się 
przyczyną wielu nieszczęść dla państwa. 
4. Ów twój przyjaciel12 — wiesz, o kim mówię? — ten, 
o którym mi pisałeś, że począł mnie chwalić, nie śmiać 
mnie ganić, okazuje mi niezmierną przyjaźń, życzliwość, 
przychylność, oddaje mi publicznie pochwały, lecz w du- 
szy żywi zawiść, i to jest nawet widoczne. N.ie ma w nim 
żadnej uprzejmości ani prostoty, nie ma szlachetności 
w sprawach publicznych, brak mu uczciwości, zdecydowa- 
nia, niezależności. Lecz o tym napiszę ci bardziej szcze- 
gółowo kiedy indziej: dotąd bowiem nie wszystko jest mi 
dość dobrze znane, nie mam też odwagi powierzyć listu 
o tak ważnych sprawach pierwszemu lepszemu posłań- 
cowi. 
5. Pretorzy nie wylosowali dotąd prowincji13. Sprawy 
są w takim samym położeniu, w jakim je zostawiłeś. 
Poetycki opis Mizenum i Puteoli 14 włączę do swej mowy 15 
zgodnie z twym życzeniem. Już przedtem zauważyłem, że 
dzień 3 grudnia był błędną datą 16. Miejsca z moich mów, 
które chwalisz, bardzo mi się podobały, wierz mi, lecz 
przedtem nie śmiałem tego wypowiedzieć; teraz, skoroś 
je pochwalił, wydają mi się bardziej attyckie 17. Do mowy 
przeciw Metellowi18 coś niecoś dodałem. Poślę ci tę książ- 
12 — mianowicie Pompejusz. 
13 Konsulowie i pretorowie rzymscy za czasów Cycerona 
obejmowali po rocznym urzędowaniu w Rzymie zarząd jednej 
z prowincji, która przypadała im w drodze losowania. 
14 — miejscowości nad Zatoką Neapolitańską. 
15 Nie jest to żadna z zachowanych mów Cycerona. 
16 Odpowiedź na jakąś nie znaną nam uwagę Attyka. 
17 Skoro pochwalił je taki „rodowity Ateńczyk" jak — 
Attyk, do którego przydomka czyni tu aluzję Cycero. „Attyc- 
kość" uchodziła w oczach wykształconych Rzymian za szczyt 
wykwintu. 
18 Mowa z r. 62, znana nam tylko z fragmentów. 

8. (ATT. I 13); 9. (ATT. I 14) 
kę, skoro przyjaźń dla mnie uczyniła cię miłośnikiem wy- 
mowy 19. 
6. Cóż nowego mogę ci jeszcze napisać? cóż takiego? 
Ach, owszem: konsul Messala kupił dom Autroniusza za 
3 300 000 sesterców. Zapytasz, co mi do tego. To tylko, iż 
teraz uznano, że ja dobrze swój dom kupiłem20, i ludzie 
zaczęli rozumieć, że godzi się kupić za środki przyjaciół, 
aby dojść do posiadania domu odpowiadającego stano- 
wisku. Sprawa z ową Trojanką21 ciągle się przewleka, jest 
jednak nadzieja. Załatw tamtą sprawę i spodziewaj się 
ode mnie swobodniejszego listu 25 stycznia. 
9. 
(Att. I 14) 
Cycero do Attyka Rzym, 13 lutego r. 61 
1. Boję się, aby ci się nie wydało niesmaczne moje 
pisanie o tym, jak jestem zajęty; ale doprawdy, tak jestem 
rozrywany, że z trudnością znalazłem czas na napisanie 
tego króciutkiego listu, i to musiałem go urwać najważ- 
niejszym zajęciom. 
Już poprzednio ci pisałem, jaka była pierwsza mowa 
Pompejusza do ludu: niemiła dla biedaków, nic nie zna- 
cząca dla łajdaków, nieprzyjemna dla bogaczy, niepoważ- 
na dla porządnych ludzi: toteż przyjęto ją chłodno. Wów- 
czas, z namowy konsula Pizona, trybun ludowy Fufiusz, 
19 Epikurejczycy, których filozofię wyznawał Attyk, z za- 
sady odnosili się z lekceważeniem do retoryki. 
20 Kupiony wówczas właśnie przez Cycerona dom na Pa- 
latynie kosztował go 3,5 miliona sesterców. 
21 Por. list 7, przyp. 1. 

człowiek raczej lekkomyślny, wprowadził Pompejusza na 
zebranie ludowe1. Działo się to w. Cyrku Flaminiusza, 
a wobec dnia targowego ludzi było pełno. Zapytał go więc 
Fufiusz, czy uważa za właściwe, żeby pretor wybrał sę- 
dziów 2 i żeby potem sam przewodniczył takiemu kole- 
gium sędziowskiemu. Tak bowiem postanowił senat w spra- 
wie świętokradztwa Klodiusza. 
2. Wówczas Pompejusz przemówił bardzo po wielko- 
pańsku, rozwodząc się obszernie nad tym, iż powagę se- 
natu we wszystkich sprawach uważał zawsze i uważa za 
największą. Konsul Messala zapytał go potem w senacie, 
co sądzi o świętokradztwie i o zgłoszonym wniosku. W se- 
nacie Pompejusz przemawiał, chwaląc ogólnikowo wszyst- 
kie uchwały, usiadłszy zaś obok mnie, oświadczył, iż 
wedle swego zdania dosyć już powiedział ,,o tym wszyst- 
kim". 
3. Skoro Krassus zobaczył, iż Pompejusz zyskał poklask, 
ponieważ przypuszczano, iż pochwala mój konsulat, wstał 
i począł bardzo pochlebnie mówić o moim konsulacie3, 
oświadczając, iż mnie tylko zawdzięcza, że jest senatorem, 
że jest obywatelem, że jest wolnym, że żyje; ilekroć patrzy 
na żonę, na dom, na ojczyznę, tyleż razy widzi moje do- 
brodziejstwo. Cóż tu wiele mówić? Cały ten motyw, 
zwykle tak barwnie przeze mnie rozwijany w mowach, 
których ty jesteś Arystarchem 4 — o płomieniach, o mie- 
czach (znasz te moje kwiatki!) — wszystko to on z całą 
1 Idzie tu o zebranie nieurzędowe, rodzaj wiecu informa- 
cyjnego (po łacinie contio). 
2 Normalna procedura rzymska przewidywała losowanie 
sędziów przysięgłych. 
3 — tzn. w szczególności o zdławieniu spisku Katyliny. 
4 Arystarch — znakomity filolog grecki, wydawca Home- 
ra; imię jego stało się synonimem wytrawnego krytyka lite- 
rackiego. 

9. (ATT. I 14) 
powagą włączył do swojej przemowy. Siedziałem obok 
Pompejusza. Spostrzegłem, iż jest zaniepokojony, czy Kras- 
sus chce zyskać wdzięczność, której on zaniedbał, czy też 
moje czyny są tak wielkie, iż senat chętnie słucha ich 
pochwał, w dodatku z ust człowieka, który tym mniej miał 
powodów, żeby mnie chwalić, że w swych pismach zawsze 
go pomijałem, wynosząc Pompejusza. 
4. Dzień ten bardzo mnie zbliżył do Krassusa; jednak 
chętnie przyjąłem od tamtego, cokolwiek mi jawnie czy 
skrycie powiedział. A ja sam — dobrzy bogowie! — jak 
bardzo się chwaliłem przed swym nowym słuchaczem, 
Pompejuszem! Jeśli kiedy w życiu obfitowałem w zaokrą- 
glone frazesy, zręczne przejścia, przeciwstawienia, figury 
retoryczne, to właśnie wtedy. Krótko mówiąc, podniosły się 
okrzyki uznania. Bo też treścią mej mowy była powaga se- 
natu, zgoda ze stanem rycerskim, jednomyślność Italii, 
wygasanie spisku, spadek cen, spokój5. Znasz te moje 
gromy w tej materii. Były one tak głośne, iż myślę, że 
mogę się streszczać, gdyż zapewne o nich słyszałeś. 
5. Sprawy w Rzymie tak stoją: senat to istny areopag6, 
sama stałość, surowość, dzielność. Gdy bowiem nadszedł 
dzień zgłoszenia wniosku7 stosownie do uchwały senatu, 
zaczęli biegać młodzieńcy z bródkami8, cała ta zgraja Ka- 
tyliny pod wodzą „córeczki" 9 Kuriona i usiłowali uzyskać 
5 Dość naiwny i płytki ówczesny program polityczny Cyce- 
rona, rozwinięty tym razem na użytek Pompejusza. 
6 Stary sąd ateński, uchodzący za wcielenie surowości i bez- 
stronności w wymiarze sprawiedliwości. 
7 Zgłoszenia wniosku — na zgromadzeniu ludowym. 
8 W dobie cycerońskiej mężczyźni w Rzymie ogólnie go- 
lili brody. Wypielęgnowane bródki nosili tylko młodzi dandysi 
z arystokracii, z reguły zadłużeni i wobec tego popierający 
wszelkie ruchy wywrotowe, jak w r. 63 sprzysiężenie Katyliny. 
9 córeczki — zamiast „syna" dla podkreślenia zniewieścia- 
łości tego młodzieńca. 

u ludu odrzucenie wniosku. Konsul Pizo, choć sam ten 
wniosek zgłosił, jednocześnie od niego odwodził. Bandy 
Klodiusza zajęły przejścia; tabliczki10 rozdawano w ten 
sposób, że nie było ani jednej potwierdzającej. Wtedy na 
mównicę wpada Kato11 i obrzuca Pizona gwałtownymi 
obelgami — jeśli można nazwać obelgami mowę pełną po- 
wagi, pełną mocy, pełną wreszcie troski o dobro kraju. 
Przyłączył się do niego nasz Hortensjusz, jak również 
wielu zacnych obywateli; wybitna była zwłaszcza pomoc 
Fawoniusza. Dzięki tym połączonym wysiłkom optymatów 
zgromadzenie ludowe przerwano, zwołano zaś senat. Gdy 
senat zebrany w pełnym składzie przeprowadzał uchwałę, 
aby konsulowie zachęcali lud do przyjęcia wniosku (przy 
czym Pizo usiłował się temu przeciwstawić, a Klodiusz po 
kolei każdemu do nóg padał) — około piętnastu ludzi wy- 
powiedziało się za Kurionem, który chciał, by senat prze- 
szedł nad tą sprawą do porządku; po drugiej stronie było 
z pewnością ponad czterystu. Uchwała przeszła. Fufiusz 12 
ustąpił po raz trzeci. Klodiusz wygłosił do ludu nędzne 
mowy, w których obrzucił obelgami Lukullusa, Horten- 
sjusza, G. Pizona, konsula Messalę; mnie zarzucał tylko, 
że się o „wszystkim dowiedziałem" 13. Senat powziął posta- 
10 tabliczka — do głosowania. 
11 Por. list 8, przyp. 10. 
12 Fufiusz był trybunem ludowym i mógł z tego tytułu 
założyć veto przeciw uchwale senatu, czego widocznie się po 
nim spodziewano; nie skorzystał jednak z tego prawa, podobnie 
jak przy dwu poprzednich uchwałach, o których mowa była 
w liście 8, ust. 3. 
13 Cycero chlubił się zawsze, że w czasie spisku Katy- 
liny był dzięki swemu wywiadowi doskonale poinformowany 
o wszystkich planach sprzysiężonych. Wrogowie jego lubili 
sobie z tego pokpiwać. 

9. (ATT. I 14) 
nowienie, że nie będzie załatwiał ani sprawy prowincji dla 
pretorów, ani sprawy poselstw, ani żadnej innej, dopóki 
wniosek nie będzie przedłożony ludowi. 
6. Oto masz stan spraw w Rzymie. Posłuchaj jednak 
również tego, czego się nie spodziewałem. Messala to wy- 
jątkowy konsul, dzielny, stały, pilny, mój chwalca, wiel- 
biciel, naśladowca. Wady tego drugiego zmniejsza jedna 
jego wada: jest bezczynny, ospały, niezdolny, niezaradny; 
lecz ma tyle złej woli, iż zaczął nienawidzić Pompejusza 
po mowie, w której ten pochwalił senat. Toteż w szczegól- 
ny sposób zraził do siebie wszystkich porządnych ludzi. 
Uczynił zaś to nie tyle z przyjaźni dla Klodiusza, ile na 
skutek swego ciążenia ku straconym sprawom i stronni- 
ctwom. Lecz wśród urzędników nikt prócz Fufiusza nie 
jest doń podobny. Trybunów ludu mamy dobrych, a Kor- 
nutus to niemal drugi Kato. Czegóż więcej chcesz? 
7. Teraz — że wrócę do spraw prywatnych — Trojan- 
ka14 spełniła obietnicę. Ty zaś wypełnij otrzymane pole- 
cenia. Brat mój Kwintus, który kupił pozostałe trzy czwar- 
te domu na Argiletum 15 za 725 000 sesterców, chce sprze- 
dać Tuskulanum 16, aby móc kupić dom Pacyliusza. Z Lu- 
kcejuszem już się pogodziłem17. Widzę, że ma ogromną 
ochotę kandydować: będę mu w tym pomocny. Ty zaś do- 
nieś mi jak najdokładniej, co robisz, gdzie jesteś i jak 
stoją twoje sprawy. 13 lutego. 
14 Por. list 7, przyp. 1. 
15 — dzielnica w Rzymie. 
16 — tzn. swoją posiadłość w Tuskulum. 
17 Por. list 1, przyp. 4. 

10. 
(Att. I 16) 
Cycero do Attyka Rzym, koniec czerwca lub lipiec 61 r. 
1. Pytasz mnie, co się stało z procesem1, że wyrok 
zapadł wbrew wszelkiemu oczekiwaniu, a jednocześnie 
chcesz wiedzieć, czemu walczyłem słabiej niż zwykle. Od- 
powiem ci po homerowemu, na drugie pytanie przed pier- 
wszym. Dopóki miałem bronić powagi senatu 2, walczyłem 
tak zaciekle i gwałtownie, iż zbierały się tłumy, wydając 
na moją cześć głośne okrzyki pochwały. Jeślim ci się kiedy 
wydał dzielnym w obronie rzeczypospolitej, z pewnością 
podziwiałbyś mnie w tej sprawie. Gdy bowiem tamten3 
uciekł się do zwoływania wieców i usiłował na nich wzbu- 
dzić nienawiść dla mego imienia — bogowie nieśmiertel- 
ni! — jakie stoczyłem boje, ilu położyłem trupem!4 ja- 
kich dokonałem napaści na Pizona, Kuriona i na całą tę 
zgraję! Jak gromiłem małoduszność starców, rozpustę mło- 
dzieży! Często — świadczę się na bogów — pragnąłem, 
abyś był nie tylko doradcą moich postępków, lecz także 
świadkiem tych wspaniałych walk. 
2. Gdy jednak Hortensjusz wpadł na pomysł, aby try- 
bun ludowy Fufiusz wniósł ustawę o świętokradztwo, któ- 
ra różniła się od wniosku konsularnego tylko składem sę- 
dziów — ale w tym był też cały sęk — walczył zaś o to 
tak, iż dopiął celu, gdyż przekonał siebie i innych, że żadni 
1 z procesem — Klodiusza, por. listy 8i9. 
2 powagi senatu — zaangażowanej w tym, aby sprawę 
Klodiusza sądził trybunał powołany imiennie przez pretora, 
a nie, jak zwykle, wylosowany komplet sędziowski. 
3 tamten — Kurio mianowicie. 
4 — wyrażenie żartobliwie przesadne. 

10. (ATT. I 16) 
sędziowie nie mogą go uniewinnić — zwinąłem żagle, 
przewidując nędznych sędziów, i w zeznaniu5 powiedzia- 
łem tylko to, co było tak znane i stwierdzone, iż pominąć 
tego nie mogłem. Przeto, jeśli mnie pytasz o przyczynę 
uniewinnienia — że już powrócę do pierwszej sprawy — 
było nią ubóstwo i podłość sędziów. Że się zaś to stało, 
sprawił pomysł Hortensjusza: w obawie, aby Fufiusz nie 
sprzeciwił6 się wnioskowi zgłoszonemu na mocy uchwały 
senatu, nie dostrzegł on, iż lepiej było zostawić Klodiusza 
pod zarzutem zbrodni i w żałobnym stroju 7 niż oddać go 
niepewnemu sądowi. Lecz, powodowany nienawiścią, oddał 
sprawę pośpiesznie pod sąd, twierdząc, iż tamten będzie 
zgładzony nawet ołowianym mieczem. 
3. Jeśli zaś zapytasz, jaki był proces — odpowiem, że 
miał wynik zgoła nieoczekiwany, tak iż teraz inni ganią 
pomysł Hortensjusza ze względu na jego skutek; ja gani- 
łem go od samego początku. Albowiem, gdy wśród głoś- 
nych krzyków odbywało się odrzucanie8 sędziów, przy 
czym oskarżyciel, jak dobry cenzor, odrzucał najniegodzi- 
wszych, oskarżony zaś, jak dobrotliwy przedsiębiorca gla- 
diatorów, usuwał co najlepszych 9 — gdy tylko sędziowie 
5 Już w czasie samego przewodu sądowego. Klodiusz mia- 
nowicie twierdził, że w czasie, kiedy zaszło zarzucone mu prze- 
stępstwo, znajdował się w Interamna, o 140 km od Rzymu. 
Cycero natomiast zeznał, że na trzy godziny przed inkrymino- 
waną porą widział się z nim w Rzymie. 
6 Por. list 9, przyp. 12. 
7 Żałobny strój przywdziewał niekiedy Rzymianin dla za- 
znaczenia, że dzieje mu się krzywda, przeciw której nie może 
inaczej protestować. Klodiusz widocznie tak zrobił. 
8 Z grona sędziów wyznaczonych losem każda ze stron 
miała prawo wykluczyć („odrzucić") tych, których uważała za 
nieprzychylnych sobie. 
9 dobrotliwy przedsiębiorca gladiatorów (tj. właściciel tru- 
py niewolników szkolonych do walk gladiatorskich) odrzucał, 

zasiedli, uczciwych ludzi począł ogarniać wielki niepokój. 
Nigdy bowiem, nawet przy grze w kości, nie zebrało się 
gorsze towarzystwo: zhańbieni senatorowie, wyzuci ze 
wszystkiego rycerze, trybunowie pieniężni, jak ich zowią, 
nie tyle jednak tacy, co dają, ile tacy, co pieniądze biorą. 
Było jednak i paru porządnych ludzi, których oskarżony 
nie mógł usunąć przez odrzucenie; siedzieli oni smutni 
i stroskani wśród ludzi tak do siebie niepodobnych, lęka- 
jąc się zarażenia hańbą. 
4. Gdy we wstępnej procedurze zdawano sprawę z każ- 
dej rzeczy, przejawiała się dziwna surowość; wszystkie 
zdania były zgodne, oskarżony niczego nie osiągał, oskar- 
życielowi czyniono nawet większe ustępstwa, niż sam żą- 
dał; Hortensjusz — cóż tu wiele mówić — tryumfował, że 
tyle przewidział; nikt rie patrzył na tamtego jak na oskar- 
żonego, lecz już jak na tysiąckrotnie skazanego. Myślę, żeś 
już słyszał, jak sędziowie powstali, gdy mnie wprowadzono 
jako świadka 10 wśród krzyków stronników Klodiusza, jak 
mnie otoczyli i nastawili Klodiuszowi swe gardła w mojej 
obronie. Wydało mi się to bardziej zaszczytne, niż gdy 
twoi współobywatele 11 nie pozwolili Ksenokratesowi skła- 
dać przysięgi na świadectwo lub gdy nasi sędziowie nie 
chcieli spojrzeć na rachunki Metella Numidyjskiego 12, gdy 
tj. nie dopuszczał do występów najlepszych swoich ludzi, jeśli 
chciał dać szansę słabszym, którzy postawieni naprzeciw do- 
brych szermierzy byliby beznadziejnie straceni. Na tym pole- 
gać miała jego „dobrotliwość". 
10 Por. uw. 5. 
11 Cycero nazywa tak żartobliwie Ateńczyków; Ksenokra- 
tes, uczeń Platona, cieszył się u nich tak ogromnym szacun- 
kiem, że kiedy raz wypadło mu zeznawać w sądzie, nie zgo- 
dzili się przyjąć jego przysięgi, zadowalając się samym zezna- 
niem. 
12 — znanego wodza w wojnie z Jugurtą. 

10. (ATT. I 16) 
je obnoszono według zwyczaju. To, co mnie spotkało, uwa- 
żam za jeszcze zaszczytniejsze. 
5. Tak więc słowami sędziów, broniących mnie jako 
zbawcy ojczyzny, Klodiusz został zmiażdżony, a razem 
z nim wszyscy jego patronowie upadli na duchu. Naza- 
jutrz przyszedł do mnie taki tłum, jaki mnie niegdyś od- 
prowadził do domu, gdy składałem konsulat. Przesławni 
areopagici13 poczęli wołać, że nie przyjdą, jeśli im nie da- 
dzą straży. Poddano sprawę pod rozważanie: jeden tylko 
głos nie zażądał wyznaczenia straży. Odniesiono się z tym 
do senatu, który wydał postanowienie poważne i uroczy- 
ste: pochwalił sędziów, wydał polecenie urzędnikom. Nikt 
nie przypuszczał, że ów człowiek będzie odpowiadał 14. 
Muzy!... mówcie, jak płomień zapalił 15... 
Znasz tego łysego Nanejańczyka, owego chwalcę, o które- 
go mowie, tak dla mnie zaszczytnej, już ci pisałem16. 
W dwa dni przy pomocy jednego niewolnika, i to ze szko- 
ły gladiatorskiej, załatwił całą sprawę: zaprosił do siebie, 
obiecał, zaręczył, dał. Poza tym (bogowie, co za zgroza!) 
na dodatek do zapłaty niektórzy sędziowie dostali również 
nocne schadzki z pewnymi kobietami i zostali poznajomieni 
z dobrze urodzonymi młodzieńcami. Tak więc, gdy wszyscy 
porządni ludzie się usunęli, a niewolnicy zapełnili forum, 
znalazło się jednak dwudziestu pięciu sędziów tak odważ- 
13 areopagici — sędziowie sądzący Klodiusza, por. list 9, 
przyp. 6. 
14 Oskarżony, który przewidywał wyrok skazujący, mógł, 
wedle prawa rzymskiego, uchylić się odeń, udając się na do- 
browolne wygnanie. 
15 Cytat z Iliady Homera ks. XVI, w. 112 n. 
16 Mowa o Krassusie, por. list 9, ust. 3. Dlaczego Cycero 
obdarza go mianem „łysego Nanejańczyka", nie umiemy obja- 
śnić. W każdym razie nie chciał wymienić go po nazwisku. 

nych, iż woleli, mimo największego niebezpieczeństwa, 
sami zginąć, niż wszystko zgubić; za to trzydziestu i jeden 
takich, co powodowali się raczej obawą głodu niż złej sła- 
wy. Gdy Katulus17 zobaczył któregoś z nich, rzekł: „Na 
cóż żądaliście od nas straży? Czyście się lękali, aby wam 
nie zabrano pieniędzy?" 
6. Oto masz, w możliwie najkrótszym opisie, charakter 
procesu i przyczynę uniewinnienia. Pytasz z kolei, jaki 
jest teraz stan rzeczypospolitej i mój własny. Wiedz, że 
ów porządek rzeczy w państwie, który ty uważasz za ura- 
towany dzięki mojej zasłudze, ja zaś dzięki boskiej — 
który wydawał się utwierdzony i umocniony przez łącz- 
ność wszystkich zacnych obywateli i powagę mego konsu- 
latu, teraz — jeżeli jaki bóg nie zlituje się nad nami — 
wyśliznął się nam z rąk przez ten jeden sąd, jeśli można 
nazwać sądem fakt, że trzydziestu ludzi, najlekkomyśl- 
niejszych i najbezecniejszych w całym narodzie rzymskim, 
za otrzymane grosiki pogwałciło wszelkie prawa i wszelkie 
świętości, i że rozmaici sobie Talnowie, Spongiowie, Plau- 
towie czy innego tego rodzaju męty orzekły, że się nie 
stało to, o czym nie tylko wszyscy ludzie, lecz nawet zwie- 
rzęta wiedzą, że się stało. 
7. Abyś się jednak pocieszył co do spraw państwowych, 
wiedz, że nie tak pełny triumf święci niegodziwość, jak 
się tego podli spodziewali zadawszy rzeczypospolitej tak 
ciężkie rany. Sądzili bowiem po prostu, że gdy runą reli- 
gia, wstydliwość, sumienność sądów, powaga senatu, wów- 
czas zwycięska nikczemność i rozpusta otwarcie poszuka 
zemsty na co najlepszych obywatelach za cierpienia, jakie 
surowość mego konsulatu zadała wszelkim niegodziwcom. 
8. Oto ja znowu — nie wydaje mi się bowiem, żebym 
się zbytnio chełpił, mówiąc ci o sobie, i to w liście, który 
17 Por. list 8, przyp. 5. 

10. (ATT. I 16) 
niech nie będzie czytany innym — powtarzam więc, ja 
pokrzepiłem upadłych na duchu uczciwych obywateli, 
umacniając i dodając otuchy każdemu z osobna. Prześla- 
dując zaś i niepokojąc przekupnych sędziów, nie pozwoli- 
łem przyjść do słowa nikomu z tych, którzy się cieszyli 
i temu zwycięstwu sprzyjali; nie dałem konsulowi Pizono- 
wi przy niczym się utrzymać, odebrałem mu już obie- 
caną Syrię 18, przywołałem senat do dawnej surowości i po- 
krzepiłem przygnębionych. Klodiusza, obecnego w senacie, 
zmiażdżyłem zarówno w dłuższej a pełnej powagi mowie, 
jak i w następującej wymianie zdań, której próbkę może 
zechcesz skosztować; bo całość nie może mieć tej siły ani 
wdzięku, gdy minie owa zawziętość w sporze, który wy 19 
nazywacie agon. 
9. Gdyśmy mianowicie przybyli do senatu 15 maja, za- 
pytany o zdanie wiele mówiłem o stanie państwa i bóg 
po prostu zesłał mi te słowa: „Senatorowie, otrzymawszy 
jeden cios, nie powinni upadać i słabnąć; rana jest tego 
rodzaju, że nie należy wedle mego mniemania ani jej 
ukrywać, ani się obawiać — abyśmy, lękając się, nie zostali 
uznani za tchórzów, nie wiedząc zaś o niej — za głupców. 
Dwukrotnie był uniewinniony Lentulus20, dwukrotnie 
również Katylina: oto ten już jako trzeci został wypu- 
szczony przez sędziów na rzeczpospolitą. — Mylisz się, 
Klodiuszu, nie dla Rzymu, lecz dla więzienia zachowali 
cię sędziowie i nie tyle pragnęli zatrzymać cię w państwie, 
18 — tj. namiestnictwo prowincji Syrii (namiestnictwo 
przydzielał senat). 
19 wy — Ateńczycy; znów żartobliwy przytyk do przeję- 
cia się przez Attyka obyczajem greckim. 
20 — jeden z najwybitniejszych stronników Katyliny, stra- 
cony po ujawnieniu jego udziału w spisku na rozkaz Cyce- 
rona. 

ile pozbawić prawa pójścia na wygnanie 21. Dlatego, sena- 
torowie, podnieście się na duchu, zachowajcie swą godność! 
Trwa w państwie owa zgoda zacnych obywateli; oburze- 
nie dodaje im podniety, lecz męstwo się nie zmniejszyło; 
nie spotkała nas żadna nowa klęska, tylko dawna wyszła 
na jaw! W sądzie nad jednym straceńcem znalazło się wię- 
cej jemu podobnych. 
10. Lecz cóż robię? Całą niemal mowę włączyłem do 
listu. Wracam więc do naszej wymiany zdań. Wstaje ów 
ładny chłopczyk, zarzuca mi, że byłem w Bajach22 . To nie- 
prawda, lecz cóż mu do tego? „Mówisz to tak — powia- 
dam — jakbyś twierdził, że byłem w zakazanym miej- 
scu". — „Cóż — rzecze on — ma taki jak ty Arpinata 23 
do ciepłych wód?" — „Powiedz — mówię — co ma do nich 
twój patron24, który zapragnął wód Arpinaty". — Znasz 
przecież te termy morskie Mariusza. — „Dopóki — on na 
to — znosić będziemy tego króla?" — „O królu mówisz — 
odpowiadam — choć Król25 żadnej o tobie nie uczynił 
wzmianki". — Liczył on przecież na spadek po Reksie. — 
„Dom kupiłeś!"26 — „Myślałby kto — ja na to — że mi 
mówisz: sędziów kupiłeś!" — „Nie uwierzyli — powiada 
21 Por. przyp. 14. 
22 — słynne kąpielisko rzymskie nad Zatoką Neapolitań- 
ską, siedlisko luksusu i rozpusty. 
23 Przytyk do pochodzenia Cycerona z Arpinum, „deskami 
zabitej" prowincji. 
24 — Kurio starszy, który w czasie debaty w senacie trzy- 
mał stronę Klodiusza (por. list 10; ust. 5), kupił za Sulli luksu- 
sową nadmorską willę Mariusza (Arpinaty równie jak Cy- 
cero). 
25 Gra słów; imię pospolite rex znaczy „król", ale nazwisko 
Rex nosił też szwagier Klodiusza Quintus Marcius Rex, który 
wbrew spodziewaniem nic nie zapisał mu w testamencie. 
26 Aluzja do kosztownej rezydencji na Palatynie zakupio- 
nej w tym czasie przez Cycerona. 

10. (ATT. I 16) 
— twojej przysiędze". — ,,Mnie — odpowiadam — dwu- 
dziestu pięciu sędziów uwierzyło, tobie zaś trzydziestu je- 
den nie zawierzyło, bo pieniądze przedtem wzięli". — 
Zdruzgotany głośnymi okrzykami zamilkł wreszcie i dał 
za wygraną. 
11. Teraz moje położenie u porządnych ludzi jest takie 
samo, w jakim mnie zostawiłeś, zaś u mętów i wyrzutków 
miejskich jest daleko lepsze niż to, w jakim mnie zostawi- 
łeś. Nie szkodzi mi bowiem fakt, że pozornie moje świa- 
dectwo nie zaważyło; zawiści puszczono krew, lecz bez 
bólu, tym bardziej, że wszyscy owi protektorzy występku 
przyznają, że jawna owa zbrodnia została okupiona u sę- 
dziów. Dodać należy, iż owa wiecująca pijawka skarbu, 
nędzna i głodna tłuszcza 27, mniema, iż Pompejusz otacza 
mnie szczególną życzliwością. Dalibóg, obcujemy teraz ze 
sobą bardzo często i z wielką przyjemnością, do tego sto- 
pnia, że ci nasi młodzieńcy z bródkami28, spiskujący nad 
kielichem wina, nazywają go w rozmowach Gnejusem Cy- 
ceronem 29. Przeto na igrzyskach i widowiskach gladiator- 
skich urządzano mi nadzwyczajne owacje, wśród których 
nie słychać było gwizdów pastuszej fujarki30. 
12. Teraz czekają wszyscy na wybory: wbrew ogólnym 
chęciom nasz Wielki Człowiek31 usiłuje tu wkręcić syna 
Aulusa 32, nie posługując się w tym celu ani swą powagą, 
27 Najubożsi obywatele w Rzymie pobierali zasiłki ze skar- 
bu państwa. 
28 Por. list 9, przyp. 8. 
29 Gnejus było imieniem Pompejusza. 
30 Fujarek czy piszczałek używano do robienia „kociej mu- 
zyki" niepopularnym osobistościom. 
31 — Pompejusz. 
32 W korespondencji z tego czasu Cycero stale nazywa tak 
Lucjusza Afraniusza, konsula z r. 60. 

ani popularnością, lecz środkami, o których mówił Filip33, 
że można nimi zdobyć wszystkie twierdze, do których tyl- 
ko może się dostać osiołek objuczony złotem. Zaś ów kon- 
sul 34, podobny do drugorzędnego aktora, podjął się podo- 
bno tej sprawy i ma w domu agentów 35; w co ja nie wie- 
rzę. Lecz istnieją już dwie niemile przyjęte uchwały sena- 
tu, wymierzone, jak sądzę, przeciw konsulowi, a wydane 
na żądanie Katona i Domicjusza; jedna pozwala przepro- 
wadzać rewizję u urzędników, druga każe uważać trzyma- 
nie u siebie agentów za czyn przeciwpaństwowy. 
13. A trybun ludowy Lurko, który objął urząd wraz 
z prawem Eliusza 36, został zwolniony i od prawa Eliusza, 
i od prawa Fufiusza, aby móc wnieść prawo o przekup- 
stwie, które ów kulas ogłosił pod dobrą wróżbą37. Toteż 
wybory zostały odłożone na 27 lipca. W tym jego prawie 
jest taka nowość: kto tylko zapowiedział w swojej tribus38 
rozdawanie pieniędzy, lecz ich nie dał, nie ma być karany; 
kto jednak je dał, ma do końca życia płacić każdemu 
członkowi swej tribus po 3000 sesterców. Powiedziałem, 
że Publiusz Klodiusz już dawniej przestrzegał tego prawa, 
miał bowiem zwyczaj obiecywać, ale nie dawał. Lecz po- 
wiedz mi, czy nie widzisz, że ów mój konsulat, który Ku- 
33 — słynny król macedoński w połowie IV w., ojciec Aleksandra 
Wielkiego. 
34 — mianowicie Pizo. 
35 — agentów wyborczych, którzy przekupywali wyborców 
przy głosowaniu. 
36 Poszczególne akty ustawodawcze w Rzymie określano 
imieniem wnioskodawcy. Poniższy ustęp nie jest dla nas dość 
jasny, ponieważ nie znamy dokładnie treści praw Eliusza 
i Fufiusza (z r. 155). 
37 Wyrażenie żartobliwe, ponieważ spotkanie kulawego 
uchodziło za złą wróżbę. 
38 — terytorialna jednostka organizacyjna ludu rzym- 
skiego. 

10. (ATT. I 16) 
rio nazwał niegdyś apoteozą, stanie się farsą, jeśli ten czło- 
wiek zostanie konsulem? Dlatego myślę, że trzeba się na 
to filozoficznie zapatrywać, tak jak ty to czynisz39, i za nic 
sobie mieć tego rodzaju konsulaty. 
14. Piszesz mi, iż postanowiłeś nie jechać do Azji: wo- 
lałbym co prawda, żebyś pojechał, i lękam się, żeby się co 
w tej sprawie nie popsuło; nie mogę jednak ganić twej de- 
cyzji, zwłaszcza że i ja również nie udałem się na prowin- 
cję. 
15. Zadowolnię się napisami, które umieściłeś w Amal- 
teum 40, zwłaszcza że i Tyillus mnie opuścił, i Archiasz nic 
o mnie nie napisał. Boję się, czy się nie zajmie teraz sztu- 
ką Cecyliańską, skoro ułożył grecki poemat dla Lukullów. 
16. Antoniuszowi podziękowałem w twoim imieniu i od- 
dałem ów list Maliuszowi. Do ciebie pisałem rzadziej z te- 
go względu, że nie miałem odpowiedniego człowieka, by 
mu list powierzyć, i nie bardzo wiedziałem, dokąd mam 
go wysłać. Ciebie bardzo wychwalałem. 
17. Jeśli Cyncjusz zwróci się do mnie z jakąś twoją 
sprawą, podejmę się jej; lecz teraz jest on bardzo zajęty 
swoim interesem, w czym nie skąpię mu pomocy. Jeżeli 
będziesz przebywał w jednym miejscu, spodziewaj się ode 
mnie częstych listów, lecz sam wysyłaj jeszcze więcej. 
18. Chciałbym, abyś mi napisał, jakie jest twoje Amal- 
teum, jakie ma ozdoby i jakie położenie, i jeżeli masz ja- 
39 — Attyk jako wyznawca filozofii epikurejskiej uważał, 
że należy trzymać się z dala od spraw państwa. 
40 — piękny ogród, jaki Attyk założył w swej epirockiej 
posiadłości. Znajdowały się tam m. i. popiersia sławnych ludzi, 
opatrzone wierszowanymi napisami sławiącymi ich zasługi. Wi- 
docznie Attyk umieścił tam też popiersie Cycerona. Cycero 
pisze, że napisami tymi będzie się musiał zadowolić, skoro 
dwaj wspomniani przezeń poeci greccy odmówili mu opiewania 
jego czynów. 

kie poematy i historie o Amaltei41, żebyś mi je wysłał. 
Mam ochotę urządzić coś podobnego w Arpinum. Wyślę ci 
coś z moich pism, lecz dotychczas nie mam jeszcze nic go- 
towego. 
11. 
(Att. I 17) 
Cycero do Attyka Rzym, 5 grudnia r. 61 
1. List twój, w którym mi przekazałeś kopie listów me- 
go brata Kwintusa, przyniósł mi dowody wielkiej zmiany, 
jaka zaszła zarówno w jego uczuciach, jak i w opiniach 
i sądach. Sprawiło mi to dużą przykrość — co było natu- 
ralne wobec mej wielkiej przyjaźni dla was obu — i dzi- 
wiłem się, co to takiego zaszło, że mogło spowodować 
u mego brata aż tak wielką obrazę, czy też tak nagłą zmia- 
nę w jego uczuciach. Już przedtem to odgadywałem, 
a według moich obserwacji tyś to również podejrzewał, 
odjeżdżając od nas: że jest on czymś bardzo urażony i że 
w jego duszy zagnieździły się jakieś okropne podejrzenia. 
Pragnąłem go udobruchać już niejednokrotnie dawniej, 
a tym bardziej po wylosowaniu przez niego prowincji1; 
nie zdawałem sobie sprawy, iż uraza jego jest aż tak wiel- 
ka, jak pisałeś w swoim liście, lecz z drugiej strony nie 
osiągałem tyle, ile bym chciał. 
2. Pocieszałem się jednak, nie wątpiąc, iż zobaczy się 
41 — wedle mitów greckich była to nimfa (wedle innych 
koza), która wykarmiła małego Zeusa na Krecie. 
1 Kwintus Cycero po swej preturze w r. 62 otrzymał z po- 
czątkiem r. 61 w drodze losowania zarząd prowincji Azji (obej- 
mującej zachodnią część Półwyspu Anatolijskiego) i przebywał 
tam w latach 61—58. 

11. (ATT. I 17) 
z tobą w Dyrrachium2 albo gdzieś w tamtych stronach. 
Spodziewałem się tego i tłumaczyłem sobie, że gdy to na- 
stąpi, wszystko się między wami ułoży, nie tylko przez 
rozmowę i dyskusję, ale już przez samo wasze zobaczenie 
się i spotkanie. Bo tego przecież nie potrzebuję pisać — 
sam dobrze to wiesz — jaki mój brat jest uprzejmy, jaki 
miły, jak wprawdzie pochopny do powzięcia urazy, ale 
jak skory do jej poniechania. Bardzo się jednak nieszczę- 
śliwie złożyło, żeście się nigdzie nie spotkali. Wpłynęły bo- 
wiem na niego więcej podstępne słowa niektórych ludzi, 
niż obowiązek, powinowactwo, czy też wasza dawna przy- 
jaźń, która przecież najwięcej powinna była zaważyć. 
3. Gdzie zaś tkwi wina tego złego, łatwiej mogę osądzić 
niż napisać: lękam się bowiem, broniąc swoich bliskich, 
urazić twoich 3. Mniemam, że nikt z jego najbliższych nie 
zadał tej rany, ale mogli oni przecież uleczyć tę, która już 
była zadana. Jednak całe zło tej sprawy, sięgające nieco 
dalej, niż się na pozór wydaje, łatwiej ci wyłożę, gdy się 
zobaczymy. 
4. Co się tyczy listu, który Kwintus wysłał do ciebie 
z Tessaloniki4, zarówno jak rozmów, które wedle twego 
przypuszczenia odbył on z twoimi przyjaciółmi w Rzymie 
i w drodze, nie wiem, czy przyczyna ich była aż tak wa- 
żna, lecz całą moją nadzieję co do wyjaśnienia tego przy- 
krego nieporozumienia pokładam w twojej dobroci. Jeśli 
bowiem zgodzisz się z tym, że często najlepsi ludzie są po- 
datni do gniewu, lecz jednocześnie łatwo dają się udobru- 
chać, a ta zmienność, że tak powiem, i wrażliwość ich na- 
2 — dziś Durazzo w Albanii. 
3 Cycero ma oczywiście na myśli siostrę Attyka, Pompo- 
nie, żonę Kwintusa. Ich pożycie układało się od początku nie 
bardzo zgodnie (por. list 1, przyp. 1), ale wina takiego stanu 
rzeczy nie obciążała zdaje się wyłącznie Kwintusa. 
4 — dzisiejsze Saloniki nad Morzem Egejskim. 

tury jest najczęściej oznaką dobrego serca — jeżeli, co 
najważniejsza, przyznasz, że powinniśmy wzajemnie zno- 
sić nasze usterki, wady czy też urazy, ufam, że to wszystko 
łatwiej da się załagodzić. Błagam cię, abyś tak postąpił, 
bo dla mnie, co cię tak wyjątkowo kocham, jest niezmier- 
nie ważne, żeby wśród moich najbliższych nie było nikogo, 
kto by cię nie kochał i przez ciebie nie był kochany. 
5. Najmniej była potrzebna ta część twego listu, 
w której mi przedstawiasz, jakie pominąłeś możliwości 
wyniesienia się, czy to na prowincji, czy w stolicy, w róż- 
nych czasach, ale przede wszystkim za mego konsulatu. 
Poznałem bowiem szlachetność i wielkoduszność twej na- 
tury i nabrałem przeświadczenia, że nie ma między nami 
innej różnicy, jak dobrowolnie obrany kierunek życia; bo 
mnie jakaś żądza sławy pchała do ubiegania się o zaszczy- 
ty, ciebie zaś inne, bynajmniej nie zasługujące na naganę 
dążenie skłoniło do zażywania godziwego spokoju. Jeśli 
jednak chodzi o prawdziwą chwałę, polegającą na uczci- 
wości, gorliwości, sumienności, to nie stawiam wyżej od 
ciebie ani siebie samego, ani nikogo innego; co się zaś ty- 
czy miłości dla mnie — pomijając brata i rodzinę — ciebie 
stawiam na pierwszym miejscu. 
6. Widziałem przecież, widziałem i do głębi przejrza- 
łem zarówno twe troski, jak i radości w różnych okolicz- 
nościach mego życia. Miłe mi były twe życzenia przy do- 
znanym powodzeniu, słodką była twoja pociecha w niepo- 
koju. A teraz, wobec twej nieobecności, brak mi w naj- 
wyższym stopniu nie tylko twoich rad, w których tak 
celujesz, ale i rozmów z tobą, które zawsze mi są najmil- 
sze. Nie umiem powiedzieć, czy więcej brak mi ciebie 
i rozmów z tobą w sprawach publicznych, w których nie 
mogę się zaniedbywać, czy w mej pracy prawnika, którą 
się dawniej zajmowałem z chęci wyniesienia się, teraz zaś, 
by dzięki ludzkiemu uznaniu móc zachować swą god- 

11. (ATT. I 17) 
ność — czy też w sprawach domowych, już i przedtem, 
a zwłaszcza teraz, po wyjeździe brata. Wreszcie, ani w pra- 
cy, ani wypoczywając, ani przy zajęciu, ani w wolnych 
chwilach, ani na forum, ani w domu, ani w sprawach pań- 
stwowych, ani w prywatnych, nie mogę się długo obejść 
bez twojej najmilszej i tak życzliwej zawsze rady i roz- 
mowy. 
7. Prosta powściągliwość nie pozwalała najczęściej 
mnie ani tobie mówić o tych rzeczach. Teraz jednak było 
to niezbędne ze względu na ten ustęp twego listu, w któ- 
rym chciałeś oczyścić i obronić przede mną swój charak- 
ter i swe postępowanie. I w tej przykrości, związanej 
z oddaleniem się od ciebie mego brata i z jego urazą, tkwi 
jednak ta dobra strona, że i mnie, i innym twoim przyja- 
ciołom znana była jako od dawna przez ciebie wypowiada- 
na niechęć do udania się na prowincję; tak iż okoliczność, 
że nie jesteście razem, wydaje się nie wynikiem waszej 
niezgody, lecz twojej woli i postanowienia. Toteż zerwane 
więzy zostaną znów nawiązane, a te, które nas łączą i są 
święcie przestrzegane, pozostaną takimi na zawsze. 
8. Mamy tu 5 położenie polityczne słabe, nędzne i nie- 
pewne. Myślę bowiem, żeś słyszał, iż nasi rycerze niemal 
zupełnie zerwali z senatem. Czuli się przede wszystkim 
bardzo urażeni, że na mocy uchwały senatu miano prze- 
prowadzić śledztwo u przekupnych sędziów. Ponieważ 
przypadkowo nie byłem obecny przy przeprowadzeniu tej 
uchwały, skoro spostrzegłem, że rycerze oburzają się na 
nią, choć otwarcie tego nie mówią, zgromiłem senat 
z wielką, jak mi się zdaje, mocą, i przemawiałem nader 
poważnie i płynnie, choć sprawa była raczej nieczysta. 
5 tu — w Rzymie. 

9. A oto nowe, rozkoszne żądanie ze strony stanu ry- 
cerskiego, trudne wprost do zniesienia! A jednak nie tylko 
je zniosłem, ale nawet poparłem. Ci, co od cenzorów wzięli 
w dzierżawę dochody z prowincji Azji6, poskarżyli się 
w senacie, że, powodowani chciwością, naznaczyli za dzier- 
żawę zbyt wysoką cenę — i zażądali unieważnienia umo- 
wy. Byłem ich pierwszym poplecznikiem, a raczej drugim, 
bo Krassus nakłonił ich do tego, żeby się ośmielili takie 
żądanie wysunąć. Wstrętna to sprawa, haniebne żądanie 
i przyznanie się do lekkomyślności. Groziło jednak naj- 
większe niebezpieczeństwo: gdyby nic nie uzyskali, zer- 
waliby zupełnie z senatem. W tej sprawie również okaza- 
łem jak największą pomoc i tyle sprawiłem, że senat 
w pełnym składzie i z wielką życzliwością rozważał tę 
sprawę, ja zaś 1 i 2 grudnia wiele mówiłem o godności 
stanów i o ich zgodzie. Dotąd jednak sprawa nie jest za- 
łatwiona, ale życzliwość senatu jest wyraźna. Jeden tylko 
przemawiał przeciw niej: Metellus, wyznaczony obecnie 
na konsula; miał także wystąpić ów nasz bohater, Kato, 
ale z powodu nastania ciemności nie doszło do tego. 
10. Tak więc, przestrzegając swoich zasad, pilnuję, jak 
mogę, tej sklejonej przez siebie zgody; że jednak trzyma 
się ona słabo, waruję sobie dla zachowania swego stano- 
wiska bezpieczną, jak się spodziewam, drogę, której ci 
w liście jasno wyłożyć nie mogę, lekko ci tylko o tym na- 
pomknę. Z Pompejuszem jestem w wielkiej zażyłości. 
Wiem, co mi na to odpowiesz. Będę się wystrzegał, czego 
6 Państwo rzymskie nie ściągało za republiki samo podat- 
ków, lecz wydzierżawiało je za ryczałtową sumą prywatnym 
kapitalistom lub spółkom kapitalistów, którzy następnie ścią- 
gali je z nawiązką od właściwych podatników. Trudnili się 
tymi interesami głównie członkowie stanu rycerskiego. Odda- 
wanie dochodów w dzierżawę należało do cenzorów i do se- 
natu. 

11. (ATT. I 17); 12. (ATT. I 18) 
będzie trzeba, i kiedy indziej napiszę ci więcej o swych 
planach kierowania sprawami państwowymi. 
11. Wiedz, że Lukcejusz ma zamiar natychmiast ubie- 
gać się o konsulat. Mówią, że będzie miał tylko dwu 
współzawodników. Cezar zamyśla zejść się z nim za po- 
średnictwem Arriusza, zaś Bibulus sądzi, że może się z nim 
związać przez G. Pizona. Śmiejesz się? Wierz mi, że nie są 
to rzeczy śmieszne. Cóż mam ci jeszcze napisać? Wiele by 
jeszcze było do napisania, ale to już kiedy indziej. Posta- 
raj się mnie zawiadomić, kiedy mamy cię oczekiwać. A ja 
nieśmiało proszę o to, czego najbardziej pragnę: żebyś jak 
najprędzej przyjechał. 5 grudnia. 
12. 
(Att. I 18) 
Cycero do Attyka Rzym, 20 stycznia r. 60 
1. Wiedz, że niczego tak mi teraz nie brak, jak człowie- 
ka, z którym mógłbym podzielić się wszystkim, co mnie 
napełnia troską, który by mnie kochał i był rozumny; 
z którym mógłbym w rozmowie niczego nie udawać, nie 
ukrywać, nie taić. Nie ma tu przecież przy mnie brata, tak 
bezpośredniego i tak do mnie przywiązanego. A Metellus 
to nie człowiek, to 
Goły brzeg, powietrze i szczera pustynia!1... 
A ty, coś tak często koił swą rozmową i radą troski i nie- 
pokój mej duszy, coś mi był sojusznikiem w życiu publi- 
cznym, powiernikiem w sprawach prywatnych, uczestni- 
1 Cytat z nie znanej bliżej tragedii rzymskiej. 

kiem wszystkich mych rozmów i planów, gdzież jesteś? 
Tak mnie wszyscy opuścili, że tyle tylko mam wytchnie- 
nia, ile czasu spędzam z żoną, córeczką i kochanym małym 
Cyceronem. Bo te moje wspaniałe i blichtrem świecące 
przyjaźnie przydają mi blasku w życiu publicznym, lecz 
w domowym nie dają żadnej radości. Toteż, gdy o rannej 
porze dom mój jest dobrze wypełniony2 , gdy wychodzę na 
forum otoczony tłumem przyjaciół, w tak wielkiej ciżbie 
nie mogę znaleźć nikogo, z kim mógłbym i pożartowac so- 
bie swobodnie, i westchnąć sobie bez przymusu. Dlatego 
cię oczekuję, tęsknię za tobą i gorąco cię zapraszam. Wiele 
bowiem rzeczy dręczy mię i niepokoi; wydaje mi się je- 
dnak, że mając ciebie za słuchacza będę mógł się ich poz- 
być w rozmowie podczas jednej przechadzki. 
2. Lecz wszystkie dręczące troski i obawy w sprawach 
osobistych na razie przemilczę, nie chcąc ich powierzać 
temu listowi i nieznanemu posłańcowi. Nie są one zresztą 
(nie chcę przecież nazbyt ciebie niepokoić) aż tak przykre, 
tkwią mi jednak w sercu i gnębią mnie, a nie mam przy 
sobie przyjaznego człowieka, który by mnie ukoił radą 
czy rozmową. Co się zaś państwa tyczy, jakkolwiek nie 
opuszcza mnie odwaga, jednak raz po raz samo lekarstwo 
nową zadaje ranę. Bo gdy ci w krótkości przedstawię, co 
zaszło po twoim odjeździe, zawołasz, że państwo rzymskie 
po prostu już dłużej istnieć nie może. Po twoim bowiem 
odjeździe początek dała wszystkiemu owa Klodiuszowa 
farsa3, w której ja, znalazłszy, jak mniemałem, sposobność 
do ukrócenia rozpusty i poskromienia młodzieży, przema- 
wiałem gwałtownie i użyłem wszystkich sił mego umysłu 
2 Było zwyczajem rzymskim, że znajomi odwiedzali ran- 
kami wybitne osobistości dla złożenia im uszanowania, a na- 
stąpnie wraz z nimi udawali się na rynek. 
3 por. listy 7 i 10. 

12. (ATT. I 18) 
i talentu powodując się nie nienawiścią dla kogokolwiek, 
lecz nadzieją poprawy i uzdrowienia państwa. 
3. Lecz pogrążył rzeczpospolitą przekupny i skalany 
sąd. Słuchaj, co potem nastąpiło. Narzucono nam konsula4, 
na którego nikt oprócz nas, filozofów, nie może spojrzeć 
bez westchnienia. Jakiż to cios! Po wydaniu uchwały se- 
natu o przekupstwie przy ubieganiu się o urzędy i o są- 
dach, nie wniesiono żadnego innego prawa; senat podlega 
napaściom, rycerze zaś odwrócili się od niego. Tak więc 
ten rok obalił dwie podpory państwa, przeze mnie jednego 
utwierdzone: zniweczył bowiem powagę senatu i stargał 
zgodę stanów. Zaczyna się teraz drugi rok, równie obie- 
cujący. Początek jego był taki, że nie obchodzono dorocz- 
nych świąt bogini Juwenty, bo Memmiusz wtajemniczył 
żonę Marka Lukullusa w swoje własne misteria. Oburzony 
Menelaus5 przeprowadził rozwód. Zresztą ów pasterz 
z Idy obraził jedynie Menelausa, ten zaś nasz Parys 
obszedł się równie pogardliwie z Menelausem, jak z Aga- 
memnonem. 
4. Jest tu niejaki Gajus Herenniusz, trybun ludowy, 
którego ty może nawet nie znasz; zresztą może go i znasz, 
bo pochodzi z twojej tribus 6 i jego ojciec Sekstus dokony- 
wał zwykle u was rozdawnictwa pieniędzy. Otóż usiłuje 
on przeprowadzić przeniesienie Publiusza Klodiusza do 
4 — Lucjusza Afraniusza, kreaturę Pompejusza. 
5 Aluzja mitologiczna: królewicz spartański Parys miał 
uwieść Helenę, żonę króla spartańskiego Menelausa. Cycero 
rozprowadza dalej tę aluzję nazywając Agamemnonem (bratem 
Menelausa) Lucjusza Lukullusa, wybitnego wodza rzymskiego, 
brata znieważonego przez Memmiusza Marka, któremu ten- 
że Memmiusz, korzystając ze swych uprawnień trybuna ludo- 
wego, przeszkadzał w osiągnięciu tryumfu z racji odniesionych 
w Azji zwycięstw. 
6 Por. list 10, przyp. 38. 

plebejuszów 7 i jednocześnie stawia wniosek, aby cały lud 
na Polu Marsowym głosował w sprawie Klodiusza 8. Przy- 
jąłem go w senacie wedle swego zwyczaju; lecz trudno 
o bardziej apatycznego człowieka. 
5. Metellus jest doskonałym konsulem i wielkim moim 
wielbicielem, lecz uszczuplił swą powagę przez to, że ze 
względów czysto formalnych zgłosił taki sam wniosek co 
do Klodiusza. Za to syn Aulusa9, o bogowie nieśmiertelni! 
cóż to żołnierz gnuśny i tchórzliwy! jak godzien tego, aby 
Palikanus codziennie rzucał mu w twarz obelgi, co się też 
dzieje. 
6. Flawiusz ogłosił prawo agrarne 10, raczej mało zna- 
czące i prawie takie samo, jakie było prawo Plotiusza. 
Tymczasem nigdzie nie można znaleźć choćby cienia męża 
stanu. Ten, który mógłby nim być, mój przyjaciel Pompe- 
jusz — tak jest, chcę, abyś to wiedział — woli przyglądać 
się w milczeniu swej haftowanej todze 11. Krassus nie pi- 
7 Klodiusz, bohater skandalicznego procesu, opisywanego 
w poprzednich listach przez Cycerona, pochodził z rodziny pa- 
trycjuszowskiej. Pragnął jednak ubiegać się o urząd trybuna 
ludowego, a patrycjusze do urzędu tego nie byli dopuszczani. 
Postanowił zatem "przejść do plebsu", co wedle praw rzym- 
skich było możliwe w wypadku, gdyby adoptował go, a zatem 
przyjął do swej rodziny jakiś plebejusz. Roli tej podjął się ów 
Gajus Herenniusz. Była to zresztą oczywista komedia prawna, 
bo adoptujący był młodszy od adoptowanego. 
8 Akt „przejścia do plebsu" wymagał zatwierdzenia przez 
zgromadzenie ludowe. 
9 — konsul Afraniusz. 
10 Prawa agrarne, które poczynając od braci Grakchów 
wielokrotnie usiłowało przeprowadzić w Rzymie stronnictwo 
ludowe, zmierzały do obdzielenia gruntami państwowymi pro- 
letariatu miejskiego. Ponieważ jednak grunta te były w użytko- 
waniu bogaczy, więc warstwy posiadające zwalczały konse- 
kwentnie tego rodzaju projekty. 
11 haftowanej todze — jaką nosił jako tryumfator. 

12. (ATT. I 18) 
śnie słowa przeciw ludziom wpływowym 12. Resztę znasz: 
są tak głupi, iż wyobrażają sobie, że po upadku państwa 
uratują swoje sadzawki z rybami13. 
7. Jeden tylko Kato coś działa, ale więcej, jak mi się 
zdaje, dzięki swej stałości i nieskazitelności niż roztropno- 
ści i rozumowi; dręczy on już trzeci miesiąc nieszczęsnych 
dzierżawców, którzy byli mu wielce oddani, i nie pozwala 
senatowi udzielić im odpowiedzi14. Jesteśmy więc zmu- 
szeni nie rozstrzygać żadnych spraw, zanim się nie odpo- 
wie dzierżawcom. Dlatego przypuszczam, że nawet posel- 
stwa nie zostaną przyjęte 15. 
8. Widzisz więc, jakie fale nami miotają, i jeżeli z tego, 
co napisałem tak obszernie, potrafisz wyczytać i to, czego 
nie napisałem, odwiedź mnie nareszcie, i choć raczej trzeba 
uciekać stąd, dokąd cię wzywam, niech przyjaźń dla mnie 
zaważy u ciebie tak wiele, abyś zapragnął tu przybyć po- 
mimo tych przykrości. Postaram się zapowiedzieć i ogłosić 
wszędzie, aby cenzor nie zapisał cię jako nieobecnego16; 
12 Zważywszy, że słowa te pisane były w roku, kiedy Pom- 
pejusz i Krassus zawarli z Cezarem tzw. pierwszy triumwirat, 
który miał decydująco zaważyć na losach państwa rzymskiego, 
musimy się uśmiechnąć nad Cyceronową orientacją w spra- 
wach polityki. 
13 Aluzja do arystokracji rzymskiej, która wówczas chę- 
tnie hodowała w swych willach luksusowe gatunki ryb prze- 
znaczone na stół. Trudno o bardziej dosadną krytykę samolub- 
stwa i krótkowzroczności tej warstwy. Por. list 13, przyp. 7. 
14 Por. list 11, ust. 9. 
15 Poselstwa państw obcych były w Rzymie przyjmowane 
przez senat. 
16 Najwidoczniej odbywał się wówczas dokonywany przez 
cenzorów co lat 5 spis obywateli oraz szacunek ich mająt- 
ków. Ten, kto do takiego spisu nie stawił się osobiście lub 
przez zastępcę, narażał się w dawniejszych czasach na surowe 
represje; za czasów Cycerona tylko na to, że szacunku jego 
majątku dokonywano z urzędu bez jego deklaracji, a więc 
z ewentualną jego szkodą. 

ale być zapisanym na liście tuż przed ostatecznym termi- 
nem jest godne prawdziwego człowieka interesu 17. Posta- 
raj się więc, abym cię jak najprędzej ujrzał. Bądź zdrów. 
20 stycznia. 
13. 
(Att. I 20) 
Cycero do Attyka 
Rzym, połowa maja r. 60 
1. Gdym się udawał 12 maja z Pompejanum 1 do Rzy- 
mu, kochany Cyncjusz oddał mi twój list, któryś wysłał 
13 lutego. W tym oto liście odpowiem ci więc na tamten. 
Przede wszystkim cieszę się, żeś rozumiał, jakie mam o to- 
bie mniemanie2, dalej, niezmiernie mi miło, że w spra- 
wach, w których według mnie moi bliscy postąpili wobec 
ciebie zbyt ostro i nieuprzejmie, okazałeś się tak niezmier- 
nie opanowany; uważam to za dowód nie tylko twej wiel- 
kiej przyjaźni, ale także i twego wielkiego rozsądku i mą- 
drości. Skoroś tedy napisał do mnie o tym tak mile, tak 
rozumnie, uprzejmie i z taką wyrozumiałością, że nie tylko 
nie powinienem już więcej na ciebie nalegać, ale nawet nie 
mógłbym ani od ciebie, ani od kogokolwiek innego oczeki- 
17 Attyk prowadził dość rozległe interesy finansowe, ale 
nie do tego stopnia, aby wyczekiwać, jak prawdziwi ludzie in- 
teresu, do ostatniej chwili z deklaracją majątkową, gdyż tylko 
taka obrazowała istotny stan ich ciągle zmiennych finansów. 
Cycero żartuje sobie z przyjaciela. 
1 — willa i posiadłość wiejska Cycerona nad Zatoką Nea- 
politańską, w sąsiedztwie zasypanego później przez Wezuwiusz 
miasta Pompei. 
2 Aluzja do spraw, o których była mowa w liście 11, 
ust. 1—7. 

13. (ATT. I 20) 
wać tyle ustępliwości i łagodności, uważam za najstoso- 
wniejsze nic już więcej o tych sprawach nie pisać. Gdy się 
spotkamy, porozmawiamy o nich osobiście, o ile zajdzie 
potrzeba. 
2. Pisząc o sprawach ogólnych, roztrząsasz je w sposób 
wielce mi przyjazny i nader rozsądny, a zdanie twoje nie 
odbiega od moich zamiarów. Albowiem nie powinienem 
odstępować od stanowiska odpowiadającego mej godności, 
ani też wchodzić do cudzego obozu bez własnych wojsk. 
Ten zaś, o którym piszesz 3, nie ma w sobie ani wspania- 
łomyślności, ani wielkoduszności, lecz jedynie cechy niskie 
i skłonność do ubiegania się o względy tłumu. Mimo to 
jednak obrany przeze mnie sposób postępowania był może 
nie bez pożytku dla spokoju mego życia, ale, dalibóg, było 
znacznie pożyteczniejsze dla państwa niż dla mnie po- 
wściąganie ataków nieuczciwych obywateli przeciwko mej 
osobie, gdy się starałem utwierdzić chwiejne poglądy czło- 
wieka, stojącego na wysokim stanowisku, o wielkim wpły- 
wie moralnym i społecznym, i uzyskałem tyle, iż przestał 
być nadzieją niegodziwców, a stał się chwalcą mego kon- 
sulatu. Gdybym musiał zapłacić za to zejściem poniżej 
mej godności, nic nie byłoby dla mnie warte tej ceny; 
jednakże tak wszystkim pokierowałem, iż nie ja zdawałem 
się schodzić poniżej mej godności, gdym mu przytakiwał, 
lecz on zyskiwać na powadze, gdy mnie chwalił. 
3. W pozostałych sprawach tak postępuję i będę postę- 
pował, aby nie wywoływać wrażenia, że wszystko, czego 
dokonałem, uczyniłem przez przypadek. Moich uczciwych 
współobywateli, których masz na myśli, zarówno jak Spar- 
ty, która, jak mówisz, przypadła mi w udziale4, nigdy 
3 — Pompejusz. 
4 Aluzja do wiersza z tragedii Eurypidesa pt. Telefos: 
„Sparta ci przypadła, rządź nią". 

nie porzucę, lecz nawet jeśli zostanę przez nich opuszczo- 
ny, pozostanę wierny swym dawnym zasadom. Chciałbym 
tylko, abyś wiedział, że od czasu śmierci Katulusa 5 kroczę 
tą drogą optymatów bez żadnej ochrony i bez żadnego 
towarzysza. Bo jak mówi, zdaje się, Rinton6: 
Jedni ludzie — nic nie warci; inni o nic nie chcą dbać. 
Jak mi zazdroszczą nasi hodowcy ryb 7, napiszę ci w innym 
liście albo zachowam to do chwili naszego osobistego spo- 
tkania. Od senatu jednak nic mnie nie oderwie, bo to 
i najwłaściwsza droga, i najbardziej odpowiada memu po- 
łożeniu, a wreszcie bynajmniej nie jestem niezadowolony 
ze stosunku senatu do mnie. 
4. Co się tyczy Sykiończyków, jak ci już pisałem, nie 
można pokładać wielkich nadziei w senacie8. Nikt bo- 
wiem teraz nie wnosi skargi. Toteż, jeśli się stąd czego 
spodziewasz, długo byś musiał czekać. Jeśli możesz, próbuj 
innej drogi. Gdy to prawo uchwalano, nikt nie zwrócił 
uwagi, do kogo właściwie miało się ono stosować, a nasi 
milczący senatorowie skwapliwie pobiegli oddać głos 9. 
Jeszcze nie dojrzała pora kasowania uchwały senatu, po- 
5 Por. list 8, przyp. 5. Katulus zmarł właśnie na przełomie 
r. 61 i 60. 
6 — grecki poeta dramatyczny działający na Sycylii i w po- 
łudniowej Italii u schyłku IV w. p. n. e. 
7 Por. list 12, przyp. 13. 
8 Por. list 8, przyp. 2. W liście z dn. 15 marca t. r. donosił 
Cycero Attykowi, że zapadła uchwała senatu, zabraniająca na- 
miestnikom prowincyj wywierania nacisku na państewka, któ- 
re weszły w skład państwa rzymskiego na prawach quasi- 
równouprawnionych sprzymierzeńców, jeśli szło o ich długi 
u osób prywatnych w Rzymie. Ponieważ miasto Sykion, które 
było dłużnikiem Attyka, posiadało takie prawo, przyjaciel Cy- 
cerona byłby chętnie widział cofnięcie tej uchwały. 
9 W senacie rzymskim głosowano przez rozstąpienie się. 

13. (ATT. I 20) 
nieważ nikt się na nią nie skarży, a wielu jest z niej zado- 
wolonych, po części ze złej woli, po części jednak w poczu- 
ciu jej słuszności. 
5. Twój Metellus jest doskonałym konsulem, jedno 
tylko w nim ganię: nie jest, zdaje się, zbytnio zadowolony 
z napływających z Galii wieści o spokoju. Myślę, że pra- 
gnie tryumfu 10. Chciałbym, żeby się w tym względzie po- 
miarkował; poza tym jest bez zarzutu. Ale za to syn Au- 
lusa 11 tak się zachowuje, że jego konsulat to nie konsulat, 
lecz policzek dla naszego Wielkiego Człowieka. 
6. Z pism swoich posyłam ci grecki opis mego konsu- 
latu 12. Dałem tę książkę Lucjuszowi Kosyniuszowi. Myślę, 
że moje pisma łacińskie sprawiają ci przyjemność; ale jako 
Grek13, zazdrościsz mi pewnie mej greczyzhy. Jeśli inni 
coś napiszą, zaraz ci przyślę; ale wierz mi, skoro tylko 
przeczytają mój utwór, powstrzyma ich to zapewne od pi- 
sania. 
7. Teraz, że powrócę do swoich spraw, L. Papiriusz 
Petus, porządny człowiek i mój wielbiciel, ofiarował mi 
książki pozostawione przez Ser. Klaudiusza. Gdy mi twój 
10 Na początku r. 60 sytuacja w Galii Zaalpejskiej, która 
tylko w swej południowej części była prowincją rzymską, do- 
znała poważnego zaostrzenia i senat wydał kilka zarządzeń 
przygotowujących rzymską interwencję wojskową na tym tere- 
nie. Później nastąpiło odprężenie, co było nie na rękę ambit- 
nemu Metellusowi, któremu miało przypaść dowództwo w ewen- 
tualnej wojnie. 
11 Konsul Afraniusz. 
12 Cycero był niesłychanie dumny ze swojej działalności 
na stanowisku konsula w r. 63 i pamięć swoich czynów usi- 
łował wszelkimi sposobami przekazać potomności. Grecka hi- 
storia konsulatu przeznaczona była „na eksport" dla kultural- 
nego świata nierzymskiego, mówiącego po grecku. Por. też list 
14 ust. l i 2. 
13 jako Grek — żartobliwa aluzja do wieloletniego pobytu 
Pomponiusza w Atenach. 

przyjaciel Cyncjusz oświadczył, że mogę je przyjąć mimo 
Cyncjuszowej ustawy14, odpowiedziałem mu, że chętnie 
je przyjmę, jeśli mi je sprowadzi. A więc, jeśli mnie ko- 
chasz, jeśli wierzysz, że ja cię kocham, staraj się przez 
swoich przyjaciół, klientów, pobratymców, wyzwoleńców 
i zgoła przez niewolników, aby mi się stamtąd ani jedna 
kartka nie zagubiła. Bo niezmiernie są mi potrzebne i tę 
greckie książki, które, jak przypuszczam, pozostawił, i te 
łacińskie, o których wiem na pewno, że je posiadał. A ja 
co dzień więcej szukam wytchnienia w takich zajęciach 15, 
ile mi tylko zostaje czasu od zajęć publicznych. Uczynisz 
mi, powtarzam, rzecz niezmiernie miłą, jeśli włożysz w tę 
sprawę tyle starania, ile zwykle wkładasz w to, na czym 
mi bardzo zależy. Polecam ci też sprawy samego Petusa, 
14 Prawo Cyncjuszowe z r. 204 określało wysokość podar- 
ków, jakie obrońcom rzymskim wolno było przyjmować od 
swoich klientów (gdyż branie przez nich normalnego wyna- 
grodzenia było w ogóle prawem zakazane). Prawo to zwało 
się Cyncjuszowym od nazwiska Lucjusza Cynejusza Alimen- 
tusa, męża stanu i jednego z pierwszych historyków rzymskich 
ze schyłku III w., który zgłosił odpowiedni, uchwalony na- 
stępnie wniosek. Ów zaś Cyncjusz, o którym Cycero wspomina 
w tym liście, był znanym nam już z listu l (przyp. 5) proku- 
rentem Attyka w Rzymie, za którego pośrednictwem Cycero 
sprowadzał greckie dzieła sztuki do swoich will. Oczywiście 
nie miał on żadnego tytułu do wykładania ustaw swego (za- 
pewne przypadkowego) imiennika. Ofiarodawcę tej biblioteki, 
Petusa, znamy dobrze jako jednego z korespondentów Cyce- 
rona, zachowało nam się 12 listów do niego pisanych; nie wie- 
my jednak nic o tym, kiedy i w jakiej sprawie Cycero go 
bronił. Biblioteka jego znajdowała się chyba w Atenach lub 
Epirze. 
15 w takich zajęciach — w studiach literackich i nauko- 
wych. W miarę jak horyzont polityczny się zaciemnia, Cycero 
coraz częściej zwraca się do zajęć czysto umysłowych, do któ- 
rych zresztą zawsze miał żywą skłonność, a wypowiedzi na ten 
temat powracają nieraz w jego korespondencji. 

14. (ATT. II 1) 
za co on składa ci serdeczne dzięki; i już nie tylko proszę, 
ale bardzo nalegam, abyś mnie odwiedził. 
14. 
(Att. II 1) 
Cycero do Attyka Rzym, połowa czerwca r. 60 
1. Gdym 1 czerwca jechał do Ancjum1, uciekając 
z największą ochotą od gladiatorów Marka Metella2, wy- 
szedł mi na spotkanie twój niewolnik i oddał mi twój list 
oraz napisany po grecku pamiętnik o moim konsulacie3. 
Ucieszyłem się, żem już przedtem wręczył L. Kosyniuszowi 
dla oddania tobie książkę o twych samych sprawach 
i również po grecku; bo gdybym wpierw przeczytał twą 
książkę, powiedziałbyś, żem od ciebie ściągnął. Choć to 
twoje dzieło — przeczytałem je z przyjemnością — wy- 
dało mi się troszeczkę za mało wygładzone i za proste, jed- 
nak przez to właśnie było ozdobne, że pozbawione wszel- 
kich ozdób, podobnie jak to się mówi o kobietach, że dobrze 
pachną, gdy wcale nie pachną. Natomiast moja książka 
zużyła cały skład perfum Izokratesa 4, wszystkie szkatułki 
ze szminkami jego uczniów, a nawet niektóre farby Ary- 
1 — miejscowość nadmorska na południe od Rzymu, zna- 
na jako eleganckie kąpielisko. 
2 od gladiatorów Marka Metella — od igrzysk gladiator- 
skich wydanych przez tego ostatniego. 
3 — napisany przez Attyka, oczywiście na prośbę samego 
Cycerona. 
4 — znakomity grecki mówca i teoretyk retoryki w IV w.; 
jego młodszym współczesnym i współzawodnikiem na polu teorii 
krasomówstwa był wspomniany dalej znany filozof Arysto- 
teles. 

stotelesa. Czytałeś ją pobieżnie w Korcyrze5, jak mi pi- 
szesz w innym liście, potem, jak się zdaje, otrzymałeś 
inny egzemplarz od Kosyniusza. Nie ośmieliłbym się ci 
jej posyłać, gdybym jej jak najtroskliwiej i najstaranniej 
nie poprawił. 
2. Zresztą odpisał mi z Rodos Posejdonios6, że gdy 
czytał ten mój pamiętnik, który mu posłałem, aby ozdo- 
bniej o tych sprawach napisał — nie tylko go ta książka 
do pisania nie zachęciła, lecz, przeciwnie, odstraszyła. Co 
tu dużo mówić? przestraszyłem naród grecki. Tak to ci, 
co się ciągle dopominali, abym dał im coś do pięknego 
opisania, przestali wreszcie mię zanudzać. Jeśli ci się ta 
książka spodoba, postaraj się, aby się znalazła w Atenach 
i w innych miastach Grecji; wydaje mi się bowiem, że 
może dodać nieco blasku moim czynom. 
3. Wyślę ci i te mówki, o które prosisz, i więcej jeszcze, 
ponieważ podobają ci się nawet te, które napisałem, za- 
chęcony zapałem uczącej się młodzieży. Twój współobywa- 
tel Demostenes7 zabłysnął w mowach zwanych Filipika- 
mi, porzucając ów trochę zaczepny sposób przemawiania 
w sądzie 8, i stając się przez to dostojniejszym i podobniej- 
szym do mażą stanu; tak tedy i ja uznałem za stosowne 
dołożyć starań, aby i po mnie pozostały mowy godne na- 
zwy konsularnych. Pierwsza z nich została wygłoszona 
5 — wyspa u zachodnich wybrzeży Grecji. 
6 — wielki filozof grecki z czasów Cycerona, a przy tym 
wszechstronny uczony, m. in. także wybitny historyk, mieszkał 
stale na wyspie Rodos. Jego grzeczne wymówienie się od pisa- 
nia o zasługach konsula z r. 63 zdaje się ten ostatni brać za 
dobrą monetę. 
7 — znakomity mówca ateński i mąż stanu w IV w. Jego 
cykl mów zwalczających Filipa II króla Macedonii znany był 
już w starożytności pod zbiorowym tytułem Filipiki. 
8 Demostenes był też znanym mówcą sądowym. 

14. (ATT. II 1) 
dnia 1 stycznia w senacie, druga do ludu o prawie rol- 
nym 9 trzecia o Otonie 10, czwarta w obronie Rabiriusza 11, 
piąta o dzieciach proskrybowanych12, szósta, w której 
zrzekłem się na zebraniu ludowym zarządu prowincją13, 
siódma, gdym wypędzał Katylinę 14, ósma, którą wygłosi- 
łem do ludu nazajutrz po ucieczce Katyliny, dziewiąta na 
zebraniu ludowym w dniu, kiedy Allobrogowie złożyli do- 
niesienie, dziesiąta wygłoszona w senacie dnia 5 grudnia. 
Ponadto są jeszcze dwie krótkie mowy, jakby urywki mo- 
wy o prawie rolnym 15. Postaram się, abyś otrzymał cały 
ten zbiór; ponieważ obchodzą cię zarówno moje słowa, jak 
czyny, zobaczysz z tych książek, czego dokonałem i co po- 
wiedziałem — albo, bodajbyś ich nie żądał: ja ci się prze- 
cież nie narzucałem. 
4. Pytasz, po co cię wzywam 16, i zaznaczasz, że cię 
zatizymują interesy; nie odmawiasz jednak swego przy- 
jazdu, nie tylko gdyby zaszła potrzeba, ale nawet gdybym 
tego zapragnął. Otóż nie ma na razie żadnej potrzeby, 
zdaje mi się jednak, że możesz sobie wygodniej rozłożyć 
terminy swej podróży. Już zbyt długo cię czekam, a prze- 
cież jesteś niedaleko; nie mogę się rozkoszować twoim to- 
warzystwem, a i ty odczuwasz mój brak. Na razie mamy 
9 Są to zachowane nam dwie pierwsze z trzech mów De 
lege agraria. Por. przyp. 15. 
10 Mowa nie zachowana. 
11 Zachowana mowa Pro Rabirio. 
12 w tej nie zachowanej mowie Cycerp przeciwstawiał się 
przywróceniu prawa do piastowania urzędów synom ludzi pro- 
skrybowanych przez Sullę. 
13 Mowa nie zachowana 
14 Ta mowa i trzy następne to zachowane nam cztery mowy 
In Catilinam (inaczej Katylinarki). 
15 Posiadamy jedną z nich jako trzecią mowę De lege 
agraria. 
16 Aluzja do zakończenia listu 13. 

jeszcze spokój, lecz gdyby szaleństwo naszego Pięknisia 17 
miało się posunąć zbyt daleko, z pewnością zawezwałbym 
cię stamtąd. Lecz Metellus świetnie go ukróca i będzie to 
czynił nadal. Cóż tu wiele mówić? — Jest to konsul gorąco 
kochający ojczyzną i — jak zawsze uważałem — z natury 
uczciwy. 
5. Tamten 18 już nawet nie udaje, lecz po prostu chce 
zostać trybunem ludowym. Gdy rozważano tę sprawę 
w senacie, zmiażdżyłem go i wytknąłem mu zmienność: 
bo w Rzymie stara się o trybunat ludu, podczas gdy na 
Sycylii głosił, że ubiega się o edylat. Powiedziałem też, że 
nie będziemy się musieli bardzo trudzić, bo nie więcej bę- 
dzie mu wolno gubić państwo jako plebejuszowi19, niż za 
mego konsulatu było to wolno podobnym do niego patry- 
cjuszom20. Gdy zaś powiedział, że w siedem dni przybył 
znad morza21, że nikt nie mógł mu wyjść na spotkanie 
i że wszedł do Rzymu w nocy, i gdy się tym przechwalał 
na zebraniu, oświadczyłem, że nie przytrafiło się mu nic 
nowego. — Z Sycylii na siódmy dzień do Rzymu? Ależ 
w trzy godziny byłeś z Rzymu w Interamna22. Wszedłeś 
17 — po łacinie Pulchellus, złośliwe określenie Klodiusza, 
który nosił rodzinny przydomek Pulcher (= piękny). Por. 
o nim listy 9 i 10. 
18 — Klodiusz. 
19 Por. list 12, iprzyp. 7. 
20 Mowa o Katylinie i jemu podobnych. 
21 — mianowicie znad Cieśniny Messyńskiej, oddzielają- 
cej Italią od Sycylii, gdzie Klodiusz bawił poprzednio. Ówcze- 
snymi drogami przestrzeń ta wynosiła około 600 km. 
22 Były trzy miejscowości tej nazwy w Italii, najbliższa 
w odległości około 80 km w linii powietrznej od Rzymu. Żart 
polega na tym, że w czasie swego głośnego procesu Klodiusz 
utrzymywał, iż w momencie popełnienia świętokradztwa w do- 
mu Cezara przebywał w Interamna, Cycero zaś przysiągł, że 
3 godziny przed tym faktem widział go w Rzymie. Por. list 10, 
przyp. 5. 

14. (ATT. II 1) 
w nocy? To nie pierwszy raz23. Nikt ci nie wyszedł na 
spotkanie? Ani i wtedy, kiedy było jak najbardziej po- 
trzebne. — Krótko mówiąc, zmuszam tego zuchwalca do 
pokory nie tylko powagą moich całych mów, lecz i tego 
rodzaju ciętymi powiedzeniami. Tak więc już poufale z nim 
żartuję i dowcipkuję; a nawet, gdyśmy odprowadzali pew- 
nego kandydata, zapytał mnie, czy miałem zwyczaj dawać 
Sycylijczykom miejsca na widowiskach gladiatorów. Po- 
wiedziałem, że nie. „A ja — on na to — ich nowy opie- 
kun 24 — dam im; ale moja siostra25, choć ma tyle miej- 
sca w rzędach konsularnych, daje mi go tylko jedną sto- 
pą". — ,,Nie skarż się — odparłem — na jedną nogę26 
swej siostry; możesz sobie i drugą podnieść". — Powiesz, 
że ten żart nie jest godzien męża konsularnego. Przyznaję, 
lecz nienawidzę tej kobiety, tak konsula niegodnej. 
To sekutnica, z mężem ciągłe toczy wojny 27, 
i to nie tylko z Metellem, ale i z Fabiuszem 28, bo jest nie- 
zadowolona, że oni biorą w tym udział29. 
23 Aluzja do zakradnięcia się nocą do domu Cezara. 
24 Było w Rzymie zwyczajem, że urzędnik, który sprawo- 
wał władzę w jednej z prowincji, stawał się po powrocie opie- 
kunem (jakby konsulem honorowym w naszym znaczeniu tego 
słowa) jej mieszkańców na terenie Rzymu. Otóż Cycero był 
w swoim czasie kwestorem na Sycylii, a świeżo piastował tam 
ten urząd Klodiusz. 
25 — słynna z piękności i swobodnych obyczajów Klodia, 
pod imieniem Lesbii uwieczniona przez poetę Katulla, żona 
konsula Metellusa. 
26 Po łacinie ten sam wyraz pes oznacza „nogę" i „stopę". 
Cycero czyni tu brutalną aluzję do kazirodczego stosunku, jaki 
wedle obiegających w Rzymie plotek łączyć miał Klodiusza 
z siostrą. 
27 Cytat z nieznanego poety komicznego. 
28 — osobistość bliżej nie znana. 
29 biorą, w tym udział — zapewne w kampanii tych, któ- 
rzy utrudniali jej bratu uzyskanie trybunatu ludowego. 

6. Pytasz mnie o prawo rolne 30; zdaje się, że zaintere- 
sowanie dla niego już ostygło. Co do tego, że mnie ganisz 
za przyjaźń z Pompejuszem, dość zresztą łagodnie — nie 
sądź, żem się z nim związał dla swojej ochrony; położenie 
było takie, że gdyby powstały między nami jakie nieporo- 
zumienia, musiałyby spowodować jak największe zamie- 
szanie w państwie. Przewidziałem więc to i zabezpieczy- 
łem się w ten sposób, żebym nie musiał odstąpić od swych 
zasad; przeciwnie, aby to on zmienił się na lepsze i zanie- 
chał choć trochę swego lekkomyślnego schlebiania pospól- 
stwu. Wiedz, że wyraża się on o wiele pochlebniej o moich 
czynach, przeciw którym wielu go podburzało, niż o swo- 
ich własnych; oświadcza mianowicie, że on dobrze zasłu- 
żył się państwu, lecz że ja je ocaliłem. Nie wiem, jaką mi 
korzyść przyniesie takie jego postępowanie; to pewna 
jednak, że państwu wychodzi na dobre. A jeśli zdołam 
wywrzeć dobry wpływ nawet na Cezara, który teraz pły- 
nie z bardzo pomyślnym wiatrem, czyż tak bardzo zaszko- 
dzę rzeczypospolitej? 
7. Przecież, gdyby nawet nikt nie żywił względem mnie 
zawiści, gdyby wszyscy mi sprzyjali, jak mi się to słusznie 
należy, trzeba by raczej pochwalać te środki, które leczą 
to, co chore w państwie, niż te części, które wycinają. 
Teraz zaś, gdy owo rycerstwo, które umieściłem na 
Wzgórzu Kapitolińskim31, z tobą, jako chorążym i przy- 
wódcą, opuściło senat, a nasi najwybitniejsi obywatele 
czują się w siódmym niebie, jeśli barweny w ich basenach 
jedzą im z rąk, i o nic innego nie dbają32 — czyż sądzisz, 
30 Por. list 12, przyp. 10. 
31 Aluzja do koalicji stanu senatorskiego z rycerskim, jaką 
Cycero zdołał skojarzyć za swego konsulatu celem wspólnego 
wystąpienia warstw posiadających przeciw zamiarom Katyliny. 
32 Por. list 12, przyp. 13. 

14. (ATT. II 1) 
że mało czynię dobrego, sprawiając, że ci, co mają władzę, stają 
się nieszkodliwi? 
8. Naszego Katona nie kochasz więcej ode mnie; szko- 
dzi on jednak czasem państwu, powodując się najlepszymi 
chęciami i nieposzlakowaną uczciwością; nieraz bowiem 
wygłasza takie zdania, jakby się znajdował w państwie 
Platona, nie zaś wśród mętów miasta Romulusa33. Cóż 
może być słuszniejszego niż oddanie pod sąd tego, co wziął 
pieniądze za wyrok? Uznał to Kato, senat mu przytaknął; 
rycerze wszczęli wojnę z senatem, nie ze mną, gdyż ja 
byłem innego zdania. Czyż może być coś bardziej bez- 
wstydnego od dzierżawców wymawiających umowy?34 
Trzeba było jednak zgodzić się na stratę dla utrzymania 
zgody w stanie 35. Kato oparł się i zwyciężył. Toteż teraz, 
gdy konsula zamknięto w więzieniu36, gdy często powstają 
zaburzenia, nie poparł go nikt z tych, przy których pomo- 
cy ja i moi następcy na stanowisku konsula zwykle bro- 
nili rzeczypospolitej. — „Cóż tedy — rzekniesz — mamyż 
mieć ich za pieniądze, jak najmitów?" — „Cóż mamy po- 
cząć, skoro inaczej nie można? Czyż lepiej służyć wyzwo- 
leńcom, czy nawet niewolnikom? — Lecz, jak ty mówisz, 
dosyć tej powagi. 
9. Fawoniusz znalazł więcej poparcia w mojej tribus 
niż w swojej37, lecz został odrzucony w tribus Lukceju- 
33 Romulus — legendarny założyciel i pierwszy król Rzymu. 
34 Por. list 11, przyp. 6. 
35 Cycero lubi zwykle mówić o „zgodzie stanów" (rycer- 
skiego i senatorskiego), tu jednak traktuje je obydwa jakby 
jeden stan. 
36 konsula zamknięto w więzieniu — uczynił to trybun lu- 
dowy Flawiusz dla złamania jego oporu przeciw prawu agrar- 
nemu. 
37 Mowa o wyborach na stanowisko trybuna ludowego, któ- 
rego wybierał lud zebrany wedle prastarych okręgów wybor- 
czych zwanych tribus. 

sza. Podle oskarżył Nazykę, lecz proces prowadzi w sposób 
dość umiarkowany. Przemawiał w ten sposób, iż można 
było pomyśleć, że na Rodos pracował raczej w młynie niż 
u Molona 38. Na mnie trochę się obraził, bo broniłem tam- 
tego. Teraz stara się o urząd po raz drugi, z gorliwości 
dla państwa. Co robi Lukcejusz, napiszę ci, skoro się zo- 
baczę z Cezarem, który przybędzie za dwa dni. 
10. Przypisujesz Katonowi i jego naśladowcy Serwiliu- 
szowi krzywdę, jaka cię spotyka ze strony Sykiończy- 
ków 39. Cóż, czy taka klęska nie spada na wielu porząd- 
nych ludzi? Lecz skoro tak postanowiono, musimy to 
chwalić, bo potem, gdy dojdzie do głosowania, zostaniemy 
sami. 
11. Moja Amaltea40 oczekuje cię i tęskni za tobą. Ogro- 
mnie się cieszę z Tuskulanum i Pompejanum, tylko że 
mnie, owego obrońcę wierzycieli41, pogrążyły one w dłu- 
gach po uszy, bo przytłoczyły mnie nie brązem korync- 
kim42, lecz tym, com winien bankierom na forum. Mam 
nadzieję, że w Galii będzie spokój. Spodziewaj się lada 
dzień moich Prognostyków43, razem z mówkami, napisz 
jednak, jakie masz plany co do przyjazdu. Pomponia bo- 
38 Molon był słynnym retorem greckim i mieszkał na wy- 
spie Rodos. W oryginale gra słów molae (kamienie młyńskie) 
i Molo (imię retora). 
39 Por. list 13, przyp. 8. 
40 — zakątek w Cyceronowej wilii w Arpinum, w którego 
urządzeniu Cycero korzystał z planów Attykowego Amalteum 
w Butrotum. 
41 Cycero nazywa siebie żartobliwie „obrońcą wierzycieli", 
gdyż walczył z Katyliną, który w swym programie głosił m. in. 
powszechne umorzenie długów. 
42 Korynckie wyroby z brązu były w starożytności wysoce 
cenione i bardzo kosztowne. 
43 — znany nam tylko z fragmentów poemat Cycerona 
dotyczący zjawisk niebieskich. 

14. (ATT. II 1); 15. (ATT. II 3) 
wiem kazała mi donieść, że będziesz w Rzymie w lipcu; 
nie zgadza się to jednak z twoim listem, któryś mi wysłał 
w sprawie swego cenzusu44. 
12. Petus, jakem ci już przedtem pisał45, ofiarował mi 
wszystkie książki, pozostawione przez jego brata. Dar ten 
teraz zależy od twojej troskliwości. Jeśli mnie kochasz, 
uważaj, żeby zostały zachowane i sprowadzone do mnie; 
będzie to dla mnie największa przyjemność. Chciałbym, 
abyś się równie gorliwie zajął autorami greckimi, jak 
łacińskimi. Będę to uważał za podarunek od ciebie. Wy- 
słałem list do Oktawiusza 46, lecz osobiście z nim nie mó- 
wiłem; nie myślałem bowiem, że interesy twoje rozciąga- 
ją się na prowincje, i nie zaliczałem cię do lichwiarzy. 
Lecz napisałem wszystko dokładnie, jak należało. 
15. 
(Att. II 3) 
Cycero do Attyka Rzym, grudzień r. 60 
1. Przede wszystkim, chyba dobra nowina: Waleriusz 
został uniewinniony, mając Hortensjusza za obrońcę. Są- 
dzą ogólnie, że ten wyrok to ustępstwo dla syna Aulusa l; 
podejrzewam zaś, że Epikrates2, jak piszesz, dopuścił się 
tu jakiejś swawoli. Ale doprawdy, nie podobały mi się 
44 Por. list 12, przyp. 16. 45 Por. list 13, ust. 7. 
46 — był to ojciec późniejszego cesarza Augusta, wówczas 
namiestnik Macedonii. 
1 — Afraniusza, konsula z owego roku. 
2 — jeden z pseudonimów, jakimi Cycero określa Pompe- 
jusza. 

jego wojskowe buty i jego białe owijacze. Co to wszystko 
znaczy, zobaczymy po twoim przyjeździe. 
2. Ganiać wąskość mych okien, wiedz, że ganisz Wy- 
chowanie Cyrusa 3. Gdy bowiem to samo mówiłem, Cyrus 
twierdził, że widok na ogrody nie jest tak miły z szerokich 
okien. Bo niechaj punkt widzenia będzie A, przedmiot 
oglądany B i C, a promienie D i E. Widzisz, co z tego wy- 
nika 4. Gdybyśmy widzieli na skutek wpadania obrazów 
do oczu 3, obrazy te byłyby uszkodzone przez ciasne otwo- 
ry; w rzeczywistości jednak owo wysyłanie promieni od- 
bywa się doskonale. Jeżeli jeszcze coś innego zechcesz 
zganić, i na to otrzymasz odpowiedź; chyba że poprawki 
da się przeprowadzić bez kosztów. 
3. Przechodzę teraz do zbliżającego się stycznia6 i do 
mego politycznego stanowiska, przy czym metodą Sokra- 
tesową przedstawię obie strony sprawy, lecz w końcu, jak 
czynili jego uczniowie, omówię tę, która mi się bardziej 
podoba. Sprawa wymaga niewątpliwie wielkiej rozwagi. 
Bo albo trzeba dzielnie opierać się prawu rolnemu, co 
oznacza walkę, ale przyniesie mi chwałę, albo zachować 
się neutralnie, co równałoby się wyjazdowi do Solonium 
czy do Ancjum; albo wreszcie poprzeć owo prawo, czego, 
3 — tytuł słynnego dzieła Ksenofonta; Cycero oznacza nim 
tu żartobliwie zalecenia czy wskazówki architekta Cyrusa, 
który budował mu willą w Arpinum. 
4 W liście najwidoczniej znajdował się odręczny rysunek 
geometryczny; całe objaśnienie do niego jest po grecku, praw- 
dopodobnie dlatego, że w łacinie nie były wówczas jeszcze utar- 
te odpowiednie terminy techniczne z zakresu geometrii. 
5 Materialiści greccy, Demokryt i Epikur, tłumaczyli sobie 
zjawisko widzenia w ten sposób, że od przedmiotów odrywają 
się ich obrazy i wpadają do oka. Cycero nie podziela tego po- 
glądu. 
6 do zbliżającego się stycznia — jako do momentu objęcia 
władzy przez nowych konsulów. 

15. (ATT. II 3) 
iak mówią, z całą pewnością spodziewa się ode mnie Ce- 
zar 7. Był bowiem u mnie Korneliusz — mam na myśli 
Korneliusza Balbusa, przyjaciela Cezara. Twierdzi on, że 
Cezar we wszystkim będzie słuchał mojej i Pompejusza 
rady i dołoży starań, aby zbliżyć Krassusa z Pompeju- 
szem 8. 
4. Takie postępowanie miałoby te dobre strony: naj- 
ściślejszy związek z Pompejuszem, a jeśli zechcę, również 
i z Cezarem; pogodzenie się z wrogami, pokój z masami, 
spokojna starość. Niepokoi mnie jednak zakończenie mo- 
jej trzeciej księgi9: 
Pomnij swój życia kierunek, we wczesnej obrany młodości, 
Coś go w swym konsulacie dzielnie i mężnie przestrzegał, 
Dalej zachować ku chwale, przy zacnych ludzi uznaniu. 
Skoro sama Kalliope w owej księdze, pełnej tylu szla- 
chetnie napisanych ustępów, wygłosiła do mnie te słowa 10, 
nie sądzę, abym mógł się zawahać w przekonaniu, że 
zawsze: 
Jedna ta wróżba najlepsza — w obronie ojczyzny swej 
walczyć 11. 
Lecz odłóżmy omawianie tych spraw na nasze przechadz- 
ki w czasie Kompitaliów 12. Pamiętaj, przyjedź w przed- 
7 — wybrany właśnie konsulem na r. 59. 
8 Tymczasem Cezar zawarł już z obu wymienionymi tajne 
porozumienie, zwane później pierwszym triumwiratem, gwa- 
rantujące im całkowitą kontrolę nad biegiem spraw państwo- 
wych. 
9 Cycero ma tu na myśli poemat, który sam napisał o swym 
konsulacie, nam znany tylko z urywków. 
10 Najwidoczniej pod koniec poematu występowała muza 
Kalliope i zwracała się z aprobatą do Cycerona. 
11 Wiersz z Iliady (XII 243). 
12 — święto ku czci Larów, przypadające około 1 stycznia. 

dzień święta. Każę ci przygotować ciepłą kąpiel. Terencja 
zaprasza Pomponię, zaprosimy także twoją matkę. Przy- 
wieź mi z biblioteki mego brata Kwintusa książkę Teo- 
frasta O ubieganiu się o zaszczyty. 
16. 
(Att. II 5) 
Cycero do Attyka Ancjum, pierwsza połowa kwiet- 
nia r. 59 
1. Bardzo gorąco i już od dawna pragnę zwiedzić 
Aleksandrię i resztę Egiptu 1, i zarazem oddalić się stąd, 
gdzie ludzie mają już mnie dosyć, a powrócić dopiero 
wówczas, gdy zaczną za mną tęsknić. Lecz wysyłany 
w tym czasie i przez takich ludzi 
Trojan się wstydzą i w długie spowitych szaty Trojanek 2. 
Cóż bowiem powiedzą nasi optymaci, jeśli jeszcze jacy zo- 
stali? że może jakaś zapłata skłoniła mnie do porzucenia 
poprzedniego stanowiska? 
Pierwszy wszak Polidamas z wyrzutem na mnie uderzy3 
— mianowicie nasz Kato, co dla mnie sam jeden za sto 
tysięcy innych starczy. A co powie o mnie historia za 
kilkaset lat? Tego wyroku bardziej się obawiam niż plo- 
1 Triumwirowie pragnęli oddalić z Rzymu niedogodnego dla 
nich Cycerona pod zaszczytnym pozorem misji dyplomatycznej 
do króla egipskiego Ptolemeusza. 
2 — słynne słowa Hektora z Iliady (VI 442). 
3 — również wiersz z Homera (Iliada XXII 100). 

16. (ATT. II 5) 
tek naszych współczesnych. Myślę więc, że trzeba będzie 
zwlekać i czekać. Jeśli się zwrócą do mnie z tą propozycją, 
będzie to zależało ode mnie, a wtedy się zastanowię. Prze- 
cież i w odrzuceniu będzie pewna zasługa. Dlatego, jeżeli 
przypadkiem Teofanes4 będzie coś z tobą mówił, tak 
całkiem nie odrzucaj. 
2. Oczekuję twego listu w takich sprawach: co mówi 
Ariusz i jak przyjmuje fakt opuszczenia go przez Ceza- 
ra? 5 Jacy się szykują konsulowie, czy Pompejusz i Kras- 
sus, jak krążą pogłoski, czy też Serwiusz Sulpicjusz z Ga- 
biniuszem, jak mi piszą? Czy są jakie nowe ustawy, 
i w ogóle co nowego? A ponieważ Nepos wyjeżdża, komu 
się ofiarowuje augurat? Jest to jedyna rzecz, na którą oni 
mogliby mnie schwytać. Widzisz moją lekkomyślność? 
Lecz po cóż o tym piszę, skoro pragnę zapomnieć o wszyst- 
kim, i całą duszą i całym sercem pogrążyć się w filozofii? 
Taki, powtarzam, jest teraz mój zamiar, i bodajbym tak 
postępował od początku! Teraz jednak, skoro już doświad- 
czyłem, jak błahe są sprawy, które za tak świetne uwa- 
żałem, zamyślam wejść w stosunki ze wszystkimi muza- 
mi6. 
3. Odpisz mi jednak coś pewnego o Attiuszu, kto się 
szykuje na jego miejsce, co się dzieje z Publiuszem Klo- 
diuszem? i w ogóle, jak mi obiecujesz, napisz mi o wszyst- 
kim w spokojnej chwili. Chciałbym też, abyś mi napisał, 
kiedy zamierzasz wyjechać z Rzymu, żebym mógł cię po- 
wiadomić, gdzie będę przebywał, i żebyś mógł natych- 
4 Teofanes — z Mityleny, historyk grecki, zaufany przyja- 
ciel Pompejusza. 
5 Ariusz zamierzał ubiegać się o konsulat na rok następny, 
ale Cezar, pomimo usług otrzymanych odeń, odmówił mu swe- 
go poparcia. 
6 — tzn. oddać się pracy naukowej i literackiej. 

miast wysłać list w sprawach, o których ci napisałem. 
Oczekuję nań niecierpliwie. 
17. 
(Att. II 6) 
Cycero do Attyka Ancjum, pierwsza połowa kwiet- 
nia r. 59 
1. Co się tyczy mojej obietnicy, danej ci w poprzednim 
liście, że mianowicie powstanie podczas tej podróży jakieś 
dzieło — już teraz nic pewnego nie mogę powiedzieć: tak 
się rozkoszuję wywczasami, że nie zdołam się z tego wyr- 
wać. Toteż, albo zabawiam się książkami, których mam 
w Ancjum ładny zapas, albo liczę fale, gdyż pora nie jest 
odpowiednia na łapanie ryb. Umysł mój wzdryga się po pro- 
stu na samą myśl o pisaniu. Bo też to dzieło geograficzne, 
które postanowiłem napisać1, to wielkie przedsięwzięcie. 
Eratostenes2, którego sobie obrałem za wzór, jest wielce 
krytykowany przez Serapiona i Hipparcha; co to będzie, 
1 Starożytni żywili dość osobliwe dla nas przekonanie, że 
można nawet temat ściśle naukowy wziąć za przedmiot opra- 
cowania literackiego. Tak więc Cycero nosił się w owym czasie 
z myślą napisania jakiegoś dzieła z zakresu geografii, lecz na- 
trafiał na trudności — naszym zdaniem — aż nadto naturalne, 
o których pisze w dalszym ciągu. 
2 Eratostenes — wielki geograf grecki, działał w Aleksan- 
drii w III w.; on to jeden z pierwszych próbował obli- 
czyć wielkość kuli ziemskiej. Wspomniany zaraz niżej Sera- 
pion to mało znane nazwisko, natomiast Hipparch to znów bar- 
dzo wielka znakomitość, „najściślejszy astronom starożytno- 
ści", żyjący w II w. Z punktu widzenia geografii astrono- 
micznej krytykował on w osobnym dziele poglądy Eratoste- 
nesa. 

17. (ATT. II 6) 
jeśli do tego dołączy się jeszcze i Tyrannio? 3 I dalibóg, są 
to izeczy trudne do rozwinięcia, jednostajne, i bynajmniej 
nie nadają się tak do barwnego opisywania, jak mi się 
zdawało. Lecz, co najważniejsza, lada jaki powód mi wy- 
starczy, żeby nie pracować; waham się nawet, czy nie 
zatrzymać się w Ancjum i nie spędzić całego czasu tu, 
gdzie doprawdy wolałbym zostać duumwirem4 niż być 
w Rzymie. 
2. Ty, mądrzejszy ode mnie, urządziłeś sobie dom 
w Butrotum5; ale, wierzaj mi, to miasto Ancjatów jest 
niezmiernie bliskie tamtemu twemu miasteczku. Że też 
istnieje miejsce tak blisko Rzymu, gdzie jest wielu ludzi, 
którzy nigdy nie widzieli Watyniusza! gdzie oprócz mnie 
nikt się nie troszczy o kogokolwiek z członków komisji 
dwudziestu; gdzie nikt mnie nie zaczepia, a wszyscy lu- 
bią! Tu z pewnością, i tylko tu trzeba się zajmować poli- 
tyką6; bo tam nie tylko nie można, ale staje się to po 
prostu obmierzłe. Toteż może napiszę coś, ale nie do wy- 
dania, co tobie jednemu odczytam, w rodzaju Teopompa 7, 
3 Tyrannio — z Amisos w Azji Mn. był wybitnym uczo- 
nym greckim, który przybył do Rzymu w czasie wojen z Mi- 
trydatem. Z czasem zaprzyjaźnił się z Cyceronem, porządkował 
mu bibliotekę oraz kierował studiami jego syna i bratanka. 
Był on również mistrzem znanego geografa greckiego następ- 
nego pokolenia, Strabona. 
4 Tytuł duumwirów nosili najwyżsi urzędnicy w miastach 
prowincjonalnych. 
5 — miasto w Epirze. 
6 Zajmować się polityką znaczyło dla Greków i Rzymian 
tyle, co zajmować się sprawami miasta, bo w epoce klasycznej 
nie odróżniali oni miasta od państwa. Stąd westchnienie Cyce- 
rona, aby ,,zajmować się polityką" w małym mieście prowin- 
cjonalnym. 
7 — wybitny historyk grecki z IV w., znany ze swej zło- 
śliwości i żółci w kreśleniu obrazów historycznych. 

lub nawet jeszcze zjadliwsze. I już nie myślę więcej o po- 
lityce, poza tym, że nienawidzę niegodziwców, i to bez. 
żadnej żółci, lecz raczej nawet odczuwam przyjemność, 
gdy piszę o nich. 
Lecz, aby wrócić do rzeczy, napisałem do kwestorów 
miejskich w sprawie brata Kwintusa8. Zobacz no, co oni 
tam mówią, czy jest jaka nadzieja na denary, czy też mu- 
simy się zadowolić cystoforami Pompejusza. Poza tym za- 
decyduj, co trzeba uczynić w sprawie muru9. Czy coś 
jeszcze? Owszem: zawiadom mnie, kiedy będziesz miał 
zamiar stamtąd wyjeżdżać. 
18. 
(Att. II 8) 
Cycero do Attyka Ancjum, połowa kwietnia r. 59 
1. Gdy pod wieczór, jak zwykle, niecierpliwie oczeki- 
wałem od ciebie listu, nagle mi donoszą, że przybyli słu- 
dzy z Rzymu. Wołam, pytam, czy są jakie listy. Odpowia- 
dają, że nie ma. — „Jak to — mówię — nie ma nic od 
Pomponiusza?" — Przestraszeni mym głosem i groźną miną 
przyznali się, że list dostali, ale go zgubili w drodze. Cóż 
ty na to? Było mi niezmiernie przykro, bo w tych dniach 
w żadnym z twoich listów nie brakło czegoś pożytecznego 
8 Kwintusowi należały się z kasy państwowej pewne sumy 
z tytułu jego przeciągającego się już na trzeci rok urzędowa- 
nia w Azji, Cycero lęka się, że państwo zapłaci tę należność 
w lichej monecie, zwanej cystoforami, której wielkie ilości bił 
Pompejusz w czasie swych wojen na Wschodzie. 
9 Cycero ma na myśli mur wokół jego rezydencji na Pala- 
tynie, który groził zawaleniem się. 

18. (ATT. II 8) 
i przyjemnego. Jeżeli więc w twoim liście wysłanym 
15 kwietnia było coś godnego pamięci, napisz mi jak naj- 
prędzej, abym nie pozostawał w nieświadomości; jeśli zaś 
nie było w nim nic prócz żartów, i te mi oddaj. Dowiedz 
się, że młody Kurio 1 przybył do mnie z pozdrowieniem. 
To, co mówił o Publiuszu2, zgadzało się najzupełniej 
z twoimi listami, sam zaś on nadzwyczajnie 
nienawidzi pysznych tyranów 3. 
Opowiada, że równie oburzona jest młodzież i dłużej tego 
znieść nie może. Bardzo to dla nas dobrze, jeżeli można 
na nich liczyć4; sądzę, że mogę się zająć czymś innym. 
Poświęcam się obecnie historii. Zresztą, choćbyś mnie 
uważał za Saufejusza5, jestem najleniwszym stworzeniem 
pod słońcem. 
2. Poznaj jednak moją marszrutę, abyś mógł określić, 
kiedy mnie odwiedzisz. Do Formianum chcę przybyć 
w święto Paryliów; następnie, skoro uważasz za stosowne, 
abym unikał o tej porze tak rozkosznego miejsca jak Kra- 
ter 6, wyjadę z Formianum 1 maja, aby być w Ancjum 
3 maja. Mają być bowiem w Ancjum igrzyska od 4 do 6 
maja, i Tullia chce je widzieć. Dalej wybieram się do Tu- 
1 Caius Sempronius Curio — syn konsula z r. 76, bardzo 
ambitny młody człowiek, który w tym czasie zbliża się do Cy- 
cerona i cieszy się jego względami. 
2 — Klodiuszu oczywiście. 
3 — cytat z poety rzymskiego Lucyliusza. 
4 Widzimy tu, jak Cycero oddaje się złudzeniom politycz- 
nym, biorąc za prawdę to, czego najgoręcej by sobie życzył. 
5 Lucius Saufeius — rówieśnik Attyka, bogaty rycerz rzym- 
ski, w teorii i praktyce hołdujący filozofii Epikura i trzyma- 
jący się dlatego z dala od spraw państwowych. 
6 — Zatoka Neapolitańska, nad którą Cycero miał willę 
i posiadłość nie opodal Pompei. 

skulanum, następnie do Arpinum, zaś 1 czerwca chcę być 
w Rzymie. Postaraj się, abym cię zobaczył albo w Formia- 
num, albo w Ancjum, albo w Tuskulanum. Zwróć mi po- 
przedni list i dodaj coś nowego. 
19. 
(Att. II 9) 
Cycero do Attyka 17 lub 18 kwietnia r. 59 
1. Gdy mi tylko kwestor Cecyliusz oznajmił, że wysyła 
swego niewolnika do Rzymu, pospiesznie piszę ten list, 
aby wyciągnąć od ciebie sprawozdanie z twoich nadzwy- 
czajnych dialogów z Publiuszem l, zarówno z tych, o któ- 
rych piszesz, jak i z tego, o którym niejasno mi mówisz, 
dodając, że byłoby zbyt długą rzeczą spisywać twe odpo- 
wiedzi; jak również i z tego, który się jeszcze nie odbył, 
a o którym doniesie ci wolooka 2 po swym powrocie z So- 
lonium. Pamiętaj, proszę, że nic nie może mi być milszego. 
Jeśli zaś nie zostaną dotrzymane układy dotyczące mojej 
osoby, będę w siódmym niebie, bo nasz Jerozolimski3, 
który tak chętnie przenosi do ludu4, przekona się, jak 
pięknie mi się odwdzięczył za moje tak bardzo wyszukane 
przemowy; i możesz się spodziewać ich boskiego odwoła- 
1 Porównaj list 18. 
2 — Homerowe określenie bogini Hery, tu zastępuje imię 
słynnej siostry Klodiusza Klodii. 
3 — Pompejusz, który w trakcie likwidacji wojny z Mi- 
trydatesem na Wschodzie zajął, także i przyłączył do państwa 
rzymskiego Palestynę z Jerozolimą. 
4 Aluzja do poparcia użyczonego przez Pompejusza Klo- 
diuszowi w czasie jego starań o „przeniesienie do plebsu". 

19. (ATT. II 9) 
nia 5. Doprawdy, o ile mogę przewidzieć, jeśli ten nicpoń 
będzie w łaskach u swych panów6, nie tylko nie będzie 
mógł triumfować nad cynicznym byłym konsulem7, lecz 
nawet nad owymi trytonami z rybnych basenów8; bo 
przecież nie będę budził zawiści, pozbawiony środków 
i wpływów w senacie. Jeśli zaś pokłóci się z nimi, jego na- 
paści na mnie stracą swój sens. Zresztą, niech sobie napa- 
da. Daję słowo, koło państwa obróciło się wesoło i z mniej- 
szym hałasem, niż przypuszczałem, daleko szybciej, niż 
mogło, z winy Katona, ale i na skutek niegodziwości tych, 
co lekceważyli wróżby, ustawę Eliusza, ustawy Juliusza 
i Licyniusza oraz ustawy Cecyliusza i Dydiusza9, którzy 
odrzucili wszelkie lekarstwa dla państwa, którzy dali 
tetrarchom 10 królestwa, niby folwarki, a paru zausznikom 
niesłychane sumy pieniędzy. 
2. Widzę już, dokąd się kieruje zawiść i gdzie zamie- 
szka. Uważaj, żem się niczego nie nauczył ani z doświad- 
5 Cycero rozdrażniony nieszczerą wobec niego polityką Pom- 
pejusza obiecuje sobie zwrócić przeciw niemu ostrze swej wy- 
mowy. 
6 — u triumwirów: Pompejusza, Krassusa i Cezara. Cycero 
wie już o istnieniu ich porozumienia i zdaje sobie sprawę z fak- 
tu, że Klodiusz jest ich agentem. 
7 Cycero ma tu na myśli samego siebie. „Cyniczny" zna- 
czy tu oczywiście ,,należący do szkoły cynickiej" lub „wyzna- 
jący filozofię cynicką" — aluzja dla nas nie dość jasna. 
8 Aluzja do najwyższej arystokracji rzymskiej, por. list 12, 
przyp. 13. 
9 Mowa o tych spośród senatorów, którzy lekceważąc prze- 
szkody prawne, wynikające z cytowanych ustaw, dopuścili do 
przejścia Klodiusza do plebsu, co otwierało mu drogę do try- 
bunatu ludowego. 
10 Tytuł tetrarchów nosili władcy małych państewek 
wschodnich na pograniczu rzymsko-partyjskim. 

czenia, ani od Teofrasta 11, jeśli nie zobaczysz, że wkrótce 
ludzie zaczną tęsknić za moimi czasami12. Jeśli bowiem 
i dotąd władza senatu niechętnie była widziana, to możesz 
sobie wyobrazić, co teraz będzie, skoro dostała się nie 
w ręce ludu, lecz trzech niepohamowanych ludzi13. Toteż 
niech sobie robią kogo chcą konsulami, trybunami ludu, 
niech wreszcie przystrajają wole Watyniusza w barwioną 
purpurą szatą kapłańską — ujrzysz w niedługim czasie 
wywyższonych nie tylko tych, co się nigdy nie zachwiali14, 
ale nawet tego, co zbłądził, to znaczy Katona. 
3. Jeśli o mnie chodzi, zamierzam zabawić się w sofi- 
stę 15, o ile mi pozwoli twój kompan Publiusz; tylko wtedy 
będę się bronił, gdy on mnie do tego zmusi, i według zwy- 
czajów tego zawodu, obwieszczę, że zamierzam 
męża każdego odpierać, który mnie pierwszy zaczepi16. 
Niech tylko ojczyzna będzie mi przychylna; wszak otrzy- 
mała ode mnie jeśli nie więcej, niż się jej należało, to 
z pewnością więcej, niż żądała. Wolę jednak mieć złą po- 
dróż z innym sternikiem, niż dobrze sterować, mając ta- 
kich podróżnych. Lecz o tym pomówimy swobodniej 
osobiście. 
4. Teraz posłuchaj odpowiedzi na swe pytanie. Zamie- 
rzam wyjechać z Formianum i być w Ancjum 3 maja, zaś 
11 Zapewne aluzja do dzieła tego filozofa, o którym mowa 
była w zakończeniu listu 15. 
12 Cycero ma na myśli okres, kiedy on był u steru rządów 
(r. 63), a następnie zajmował jedno z najbardziej wpływowych 
stanowisk w senacie. 
13 Mowa oczywiście o triumwirach, por. przyp. 6. 
14 Cycero (który w rzeczach polityki łudzi się nieraz zdu- 
miewająco naiwnie) ma tu na myśli samego siebie. 
15 sofista — wędrowny nauczyciel różnych umiejętności, 
przede wszystkim retoryki. 
16 — cytat z Iliady (XXIV 369). 

20. (ATT. II 12) 
7 maja chcę wyruszyć z Ancjum do Tuskulanum. Gdy 
tylko powrócę z Formianum — a chcę tam być do 29 
kwietnia — natychmiast cię zawiadomię. Terencja ci się 
kłania, a mały Cycero pozdrawia Tytusa Ateńczyka. 
20. 
(Att. II 12) 
Cycero do Attyka Trzy Karczmy (Tres Tabernae), 
19 kwietnia r. 59 
1. Jak to? Więc oni śmią twierdzić, że Publiusz nie 
został plebejuszem?! To doprawdy tyrania nie do zniesie- 
nia! Niech Publiusz przyśle do mnie ludzi, co by położyli 
pieczęć na moim świadectwie: przysięgnę, że nasz Gne- 
jus, kolega Balbusa, opowiadał mi w Ancjum, że był przy 
tym orędownikiem. Jakże mnie ucieszyły dwa twoje listy, 
jednocześnie mi doręczone! Nie wiem, jakim darem mam 
ci się odwdzięczyć za dobrą wiadomość, lecz otwarcie wy- 
znaję, żem ci jest dłużny. 
2. Lecz patrz, co za zbieg okoliczności. Wyjechałem 
właśnie w święto Cerery z Ancjum na Drogę Appijską do 
Trzech Karczem, gdy natknął się na mnie mój kochany 
Kurio 1, jadący z Rzymu. W tej samej chwili zjawia się 
niewolnik z listem od ciebie. Tamten mnie pyta, czy nie 
słyszałem nic nowego. Odpowiadam, że nie. — „Publiusz 
— mówi — stara się o trybunat ludowy". — „Co ty mó- 
wisz?" — „Jest bardzo wrogi Cezarowi i chce wszystkie 
jego postanowienia obalić"2. — „Cóż na to Cezar?" — 
1 Por. list 18, przy p. 1. 
2 Kurio zwodzi bezwstydnie Cycerona, a on bierze to za 
dobrą monetę. 

mówię. „Twierdzi, że wcale nie składał wniosku o jego 
przeniesienie do ludu". — Potem Kurio dał upust niena- 
wiści swojej, Memmiusza, Metellusa Neposa. Uściskałem 
młodzieńca i odprawiłem go, spiesząc przeczytać list. 
Gdzież są ci, co głoszą wyższość żywego słowa3! O ileż 
więcej zobaczyłem, co się dzieje, z twego listu niż z roz- 
mowy z nim! Dowiedziałem się o codziennej zmianie pla- 
nów, o zamiarach Publiusza, o surmach bojowych woloo- 
kiej4, o chorążym Atenionie, o liście napisanym do Gne- 
jusa, o rozmowie Teofana z Memmiuszem. Jakie też 
wzbudziłeś we mnie oczekiwanie opisu tej wytwornej 
uczty! Cały płonę ciekawością, lecz chętnie ci wybaczę, żeś 
mi o niej nie napisał; wolę usłyszeć to osobiście. 
3. Co się tyczy tego, że mnie namawiasz do pisania — 
rośnie mi, co prawda, materiał, jak mówisz, lecz wszystko 
to jeszcze fermentuje, jak moszcz na jesieni. Kiedy się 
ustoi, lepiej mi się wyklaruje, co mam pisać. Chociaż na- 
tychmiast tego ode mnie nie otrzymasz, będziesz jednak 
miał to pierwszy, a przez jakiś czas sam jeden. 
4. Słusznie podziwiasz Dicearcha5, jest to bowiem 
wspaniały człowiek i o wiele lepszy obywatel od tych na- 
szych tak niesprawiedliwych władców. List ten napisałem 
o godzinie 10 6 w święto Cerery, lecz dam go, jak sądzę, 
dopiero nazajutrz, pierwszemu, kogo spotkam. Terencja 
bardzo się ucieszyła z twoich listów i przesyła ci serdeczne 
pozdrowienia; filozof Cycero pozdrawia polityka Tytusa 7. 
3 Znane są np. wywody Platona w Fajdrosie na ten temat. 
4 Por. list 19, przyp. 2. 
5 Dicearch — filozof, uczeń Arystotelesa, wybitny historyk 
kultury. 
6 — tj. o godz. 16 wedle naszej rachuby czasu. 
7 Cycero żartuje zamieniając się niejako rolami z przyja- 
cielem: ten ostatni jako filozof epikurejski trzymał się z dala 
od polityki. 

21. (ATT. II 16) 
21. 
(Att. II 16) 
Cycero do Attyka Formie, początek maja r. 59 
1. 30 kwietnia, gdym już drzemał po wieczerzy, oddano 
mi twój list, w którym piszesz o ziemi kampańskiej 1. Cóż 
ci powiem? Najpierw tak mnie to podnieciło, że mi zupeł- 
nie sen odjęło, ale raczej z natłoku myśli niż ze zmar- 
twienia. Rozmyślania moje doprowadziły do takich wyni- 
ków. Najpierw po tym, coś mi pisał w poprzednim liście, 
żeś słyszał od jakiegoś jego2 przyjaciela, iż ma być 
wysunięty wniosek, którego nikt nie będzie zwalczał — 
obawiałem się jakiegoś gwałtowniejszego środka; ale tego 
nie uważam za nic takiego. Dalej — abym się mógł po- 
cieszyć — cała nadzieja rozdawnictwa gruntów została, 
jak się zdaje, ograniczona do ziemi kampańskiej. Przy- 
puśćmy, że działka wyniesie do dziesięciu morgów 3: zie- 
mia ta nie może utrzymać więcej, jak pięć tysięcy ludzi, 
całą resztę zatem muszą4 do siebie zrazić. Ponadto, jeśli 
coś może gwałtowniej oburzyć optymatów, którzy, jak 
widzę, i tak są już dosyć wzburzeni, to z pewnością to ich 
oburzy, tym bardziej, że po zniesieniu ceł portowych, po 
rozdzieleniu gruntów kampańskich, jakiż zostanie podatek 
krajowy, oprócz pięciu procent od wyzwalania niewolni- 
ków? A myślę, że ten będzie zniesiony po jednym zebra- 
niu wiecowym, przy krzyku naszych służących. 
1 Cezar w charakterze konsula r. 59 wystąpił z inicjatywą 
rozdziału ziemi państwowej w Kampanii (na płd. wsch. od 
Rzymu) pomiędzy weteranów armii Pompejusza. 
2 — Cezara. 
3 mórg rzymski miał 240 X 120 stóp. 
4 — wnioskodawcy prawa. 

2. Nie wiem zupełnie, co nasz Gnejus zamyśla — 
Już nie na małej fletni cicho sobie gra, 
Lecz przeraźliwie głośno w srogie trąby dmie5, 
zresztą może się on i do tego dać doprowadzić. Bo dotąd 
kręcił, twierdząc, że pochwala ustawy Cezara, ale że sam 
Cezar powinien się zająć ich przeprowadzeniem; ustawa 
agrarna mu się podobała, ale go nie obchodzi, czy trybun 
będzie interweniował, czy nie; uważa również, że trzeba 
było kiedyś załatwić sprawę z królem Aleksandrii6; nie 
do niego należało pytanie, czy Bibulus 7 obserwował znaki 
niebieskie, czy nie; co się zaś tyczy publikanów, pragnie 
temu stanowi dogodzić, nie mógł jednak odgadnąć, co się 
stanie, gdy Bibulus zstąpi na Forum. — A teraz, cóż po- 
wiesz, Sampsiceramie?8 Żeś nałożył daninę na Antyli- 
ban9, a skasowałeś ją z gruntów kampańskich? 10 Cóż, 
w jaki sposób osiągniesz zgodę na to? — ,,Będę was trzy- 
mał na wodzy przy pomocy wojska Cezara" 11 — odpowie. 
— Nie, dalibóg, mnie nie; nie tyle to wojsko mnie po- 
wstrzyma, ile niewdzięczność owych tak zwanych porząd- 
5 Cytat z zaginionej sztuki Sofoklesa. 
6 — tj. Egiptu, który wtedy należał już do państw wa- 
salskich Rzymu. 
7 — kolega Cezara w konsulacie; do obowiązków urzędni- 
ków rzymskich należało także przeprowadzanie uroczystych 
wróżb, od których wyniku zależała prawomocność aktów pań- 
stwowych. 
8 Cycero określa tak złośliwie Pompejusza imieniem ma- 
łego królika azjatyckiego, władcy Emezy, którego on pokonał. 
9 — kraina w Syrii. 
10 — tzn., że wpływy ze zdobyczy wschodnich Pompeju- 
sza mogą państwu zastąpić dotychczasowe źródła dochodu. 
11 Mowa tu nie o wojsku w ścisłym tego słowa znaczeniu, 
bo takim Cezar jeszcze wówczas nie rozporządzał, lecz o jego 
stronnictwie złożonym zresztą w znacznej mierze z weteranów 
Pompejusza. 

21. (ATT. II 16) 
nych ludzi, którzy nie okazali mi żadnej wdzięczności, już 
nie tylko w postaci nagród, ale nawet jakichś słów podzię- 
ki. 
3. Doprawdy, gdybym chciał powstać przeciw temu 
stronnictwu, z pewnością znalazłbym jakiś sposób prze- 
ciwstawienia się. Jednak, ponieważ zachodzi taka sprze- 
czność między twoim przyjacielem, Dicearchem, moim, 
Teofrastem, że pierwszy nad wszystko przekłada życie 
praktyczne, drugi zaś kontemplacyjne — postanowiłem po 
prostu pójść za jednym i za drugim kierunkiem. Myślę, że 
Dicearcha już w dostatecznej mierze zaspokoiłem 12; teraz 
zwracam oczy ku owej drugiej szkole, która nie tylko 
pozwala mi zażywać wczasów, lecz mi nawet wyrzuca, że 
nie zawsze ich zażywałem. Dlatego, mój Tytusie, zajmij- 
my się owymi wspaniałymi naukami i powróćmy tam, 
skąd w ogóle nie należało wcale się oddalać 13. 
4. Piszesz mi o liście brata Kwintusa. Ja również otrzy- 
małem ni to, ni owo: 
Z przodu lew, z tyłu14 — bóg wie co — 
Bo w pierwszych wierszach tak opłakuje swój pobyt 
w Azji, że mógłby wzruszyć każdego; a potem tak się 
uspokaja, że mnie prosi, abym poprawił i wydał jego rocz- 
niki 15. Zwróć, proszę, uwagę na to, co piszesz o opłatach 
za przewóz towarów: mówi on, że na skutek opinii swoich 
doradców skierował tę sprawę do senatu. Widać nie prze- 
12 Przez dotychczasową swą działalność polityczną. 
13 Charakterystyczna dla Cycerona ucieczka do filozofii od 
rozczarowań aktualnej polityki. 
14 Urywkowy cytat z Iliady VI 181. 
15 Kwintus Cycero próbował niejednokrotnie, lecz bez więk- 
szego powodzenia sił swoich w literaturze, przeważnie na niwie 
poezji. Tym razem jednak myślał, jak się zdaje, o dziele histo- 
rycznym. 

czytał jeszcze mego listu, w którym po gruntownym roz- 
ważeniu i zbadaniu sprawy napisałem mu, że opłaty się 
nie należą16. Jeżeli w tej sprawie przybyli jacy Grecy 
z Azji do Rzymu, zobacz się z nimi, proszę, i jeśli uznasz 
to za stosowne, wyjaw im moje zdanie. Jeśli będę mógł 
od niego odstąpić, ze względu na dobrą sprawę pójdę 
w senacie na rękę publikanom. W przeciwnym jednak ra- 
zie — powiem ci szczerze — będę wolał w tej mierze ra- 
czej uczynić zadość całej Azji i kupcom, ponieważ ogro- 
mnie im na tym zależy. Myślę jednak, że to będzie ko- 
nieczne; zresztą sam zobaczysz. 
Czy kwestorzy jeszcze się wahają, czy mają zapłacić 
w cystoforach? 17 Bo jeśli nie będzie innej rady, skoro już 
wszystkiego spróbujemy, nie wzgardzę nawet i tamtą 
monetą. Zobaczę cię w Arpinum i przyjmę cię w wiej- 
skiej gościnie, skoro wzgardziłeś nadmorską. 
22. 
(Att. II 17) 
Cycero do Attyka Formie, między 2 a 5 maja r. 59 
1. Zupełnie tak samo uważam, jak piszesz: Sampsice- 
ramus 1 bruździ. Można się obawiać wszystkiego: zupełnie 
16 Widocznie w prowincji Azji zarządzanej przez Kwintusa 
rzymscy kapitaliści rościli sobie prawa do pobierania jakichś 
ceł od miejscowych kupców. Cycero waha się pomiędzy swoim 
przekonaniem, że żądania te są niesłuszne, a chęcią dogodze- 
nia publikanom (których sprawę .nazywa „dobrą sprawą"), przy- 
chylając się raczej ku pierwszej ewentualności. 
17 Por. list 17, przyp. 8. 
1 Por. list 21, przyp. 8. 

22. (ATT. II 17) 
wyraźnie gotuje tyranię 2. Cóż bowiem oznaczają te nagłe 
związki małżeńskie3, sprawa gruntów kampańskich4, to 
trwonienie pieniędzy? Gdyby miał to być już koniec, i tak 
byłoby już dosyć źle, ale natura rzeczy wskazuje, że nie 
może to jeszcze być koniec. W czym bowiem te rzeczy mo- 
gą sprawiać im 5 przyjemność same przez się? Nigdy by do 
tego nie doszli, gdyby w ten sposób nie gotowali sobie 
drogi do innych zgubnych czynów. Ale, jak piszesz, nie bę- 
dziemy tego opłakiwali około 10 maja w Arpinum, żeby 
się nie okazało, żeśmy na nasze studia czas i oliwę stra- 
cili 6, lecz spokojnie o tym pomówimy. 
2. Bogowie nieśmiertelni! Czerpię teraz pociechę nie 
tyle z nadziei, jak dawniej, ile z obojętności7, której 
nigdzie w takim stopniu nie stosuję, jak w sprawach pu- 
blicznych i politycznych. Co więcej, ta odrobina próżności 
i żądzy sławy, jaka tkwi w mej naturze — piękną jest 
rzeczą znać swe przywary — doznaje nawet pewnej przy- 
jemności. Bo dawniej dręczyła mnie myśl, że za jakie 
sześćset lat zasługi Sampsiceramusa będą uznane za więk- 
sze od moich; teraz jednak jestem zupełnie wolny od takiej 
2 — tzn. dąży do rządów samowładnych. Słowa te napisane 
po grecku, aby pozostały niezrozumiałe dla jakiegoś przypad- 
kowego czytelnika, który mógłby po drodze czytać list. 
3 Pompejusz ożenił się właśnie z córką Cezara Julią. Było 
to oczywiście małżeństwo polityczne. 
4 Por. list poprzedni. 
5 — Pompejuszowi i Cezarowi. 
6 na nasze studia — filozoficzne oczywiście; filozofia miała 
zdaniem starożytnych uzbroić ducha przeciw przeciwnościom 
losu; stracić czas i oliwą jest wyrażeniem przysłowiowym i zna- 
czy tyle co: stracić czas na darmo. 
7 Cycero używa tu greckiego terminu filozoficznego adia- 
phoria oznaczającego zupełną obojętność na wszystko (zwłaszcza 
na powodzenie i niepowodzenie w życiu) prócz cnoty. 

troski. Upadł on tak nisko, że Focejka Kuriusza 8 wygląda 
przy nim, jakby mocno stała na nogach. 
3. Lecz o tym pomówimy osobiście. Zdaje mi się, że 
będziesz w Rzymie na sam mój przyjazd: wcale się tym 
nie zmartwię, jeśli to wypadnie dogodnie dla ciebie. Jeśli 
zaś tak przybędziesz, jak obiecujesz, chciałbym, abyś wy- 
dobył od Teofanesa, jak jest teraz względem mnie usposo- 
biony Arabarches 9. Zapytasz go o to ze zwykłą sobie tro- 
skliwością i doniesiesz mi, niby jakie przepisy, jak się 
mam zachowywać. Z rozmowy z nim będziemy mogli wy- 
snuć wnioski o ogólnym położeniu. 
23. 
(Att. II 18) 
Cycero do Attyka 
Rzym, czerwiec lub początek 
lipca r. 59 
1. Otrzymałem kilka twoich listów, z których widzę, 
z jakim niepokojem i troską czekasz na nowiny. Jesteśmy 
trzymani w zupełnej niewoli, jednak nie buntujemy się 
przeciw niej, lękając się śmierci i wygnania, jakby to by- 
ły największe nieszczęścia, gdy tymczasem są one o wiele 
mniejsze. Na nasze obecne położenie wszyscy jednogłośnie 
narzekają, lecz nie podnosi się ani jeden głos, aby spowo- 
dować poprawę. Celem tych, którzy dzierżą władzę, jest — 
jak podejrzewam — nie zostawić nikomu innemu pola do 
8 Zdaje się, że Kuriusz napisał jakąś sztukę pod tytułem 
Focejka, która spotkała się z kompletnym fiaskiem. 
9 — jeszcze jeden kryptonim Pompejusza (dosł. „władca 
Arabów"). 

23. (ATT. II 18) 
jakiejkolwiek hojności. Tylko jeden młody Kurio 1 mówi 
głośno i otwarcie się im przeciwstawia. Toteż ludzie do- 
brze myślący okazują mu największe uznanie, pozdrawia- 
ją go z najgłębszym uszanowaniem na Forum i poza tym 
nie szczędzą mu oznak życzliwości; za to Fufiusza obrzu- 
cają okrzykami, obelgami i sykami. Nie budzi to jednak 
żadnej nadziei, przeciwnie: tym większy rodzi się ból, 
skoro się widzi wolę obywateli tak jawną, męstwo tak 
spętane. 
2. Abyś przypadkiem nie pytał o szczegóły, powiem ci, 
że doszło już do tego, iż zniknęła wszelka nadzieja, abyś- 
my kiedykolwiek mieli wolnych już nie tylko prywatnych 
ludzi, ale nawet urzędników. Przy takim jednak ucisku 
rozmowy w kółkach i na ucztach są swobodniejsze niż 
kiedykolwiek. Ból zaczyna bowiem brać górę nad obawą, 
w ten jednak sposób, że rozpacz ogarnia wszystkich. Usta- 
wa kampańska narzuca kandydatom 2 obowiązek złożenia 
przysięgi i rzucenia klątwy na siebie samych, o ile by 
w swej mowie wyborczej zaproponowali zawładnięcie 
ziemią w inny sposób, niż ustaliły ustawy Julijskie. Na 
ogół nie wahają się przysięgać; panuje jednak mniemanie, 
że Laterensis postąpił wspaniale, wyrzekając się raczej 
starań o trybunat ludu, niż godząc się na złożenie przy- 
sięgi. 
3. Lecz nie mam już ochoty pisać o sprawach publicz- 
nych. Czuję zniechęcenie do samego siebie i pisanie spra- 
wia mi niezmierną przykrość. Zachowuję się z godnością, 
w porównaniu z powszechną uniżonością, lecz nie dość 
odważnie, w stosunku do mej tak chlubnej przeszłości. 
1 Cycero ciągle ludzi się co do tego młodego człowieka, 
por. list 18, przyp. l i list 20, przyp. 2. 
2 kandydatom — na urzędników. 

Cezar zaprasza mnie nader uprzejmie, abym został przy 
nim legatem, proponują mi też nieoficjalne poselstwo dla 
spełnienia ślubu3. Lecz to nie jest dość bezpieczne wobec 
względów, jakie będzie mi okazywał nasz Piękniś 4, a przy 
tym spowoduje moją nieobecność w czasie przyjazdu bra- 
ta. Natomiast stanowisko przy Cezarze jest o wiele pew- 
niejsze, a ponadto nie przeszkodzi mi przebywać tu, gdy 
zechcę. Zatrzymuję tę ofertę, nie sądzę jednak, żebym 
miał z niej skorzystać; zresztą, nie wiadomo. Nie mam 
ochoty uciekać, pragnę walczyć. Jestem otoczony wielką 
życzliwością; za nic jednak nie ręczę i proszę, żebyś zacho- 
wał milczenie w tej mierze. 
4. Bardzo mnie martwi wyzwolenie Stacjusza 5 i wiele 
innych rzeczy; ale stałem się niemal nieczuły. Chciałbym, 
gorąco bym pragnął, abyś był przy mnie. Nie odczuwał- 
bym wtedy braku rady ani pociechy. Urządź się tak, abyś 
mógł przylecieć, gdy zawołam. 
3 Triumwirowie chcieli się pozbyć Cycerona z Rzymu. Ce- 
zar, który po upływie swej kadencji konsularnej miał objąć 
namiestnictwo Galii Przed- i Zaalpejskiej i nosił się z wiel- 
kimi planami zdobywczymi, proponował mu stanowisko gene- 
rała (legata) w swojej armii. Inna propozycja, nie wiemy, od 
kogo wychodząca, zmierzała do tego, aby Cycero odbył jakieś 
nieoficjalne poselstwo. Zdaje się, że triumwirowie, dla których 
Cycero w Rzymie był niedogodny, ale którzy (zwłaszcza Cezar) 
osobiście lubili go i cenili, chcieli się go pozbyć w sposób ho- 
norowy, a bezbolesny. On jednak nie skorzystał z tych możli- 
wości i wtedy wypuszczono nań Klodiusza. 
4 — Klodiusz. 
5 Stacjusz był zaufanym niewolnikiem Kwintusa i odgry- 
wał przy nim w Azji rolę wpływową, z której Cycero był bar- 
dzo niezadowolony. Obecnie doczekał się wyzwolenia. 

24. (ATT. II 19) 
24. 
(Att. II 19) 
Cycero do Attyka Rzym, połowa lipca r. 59 
1. Wiele rzeczy mnie niepokoi: zarówno zaburzenia 
w państwie, jak niebezpieczeństwa, które mi osobiście 
grożą, a których jest tysiące; lecz nie ma dla mnie więk- 
szej przykrości, jak wyzwolenie Stacjusza1: 
Więc mojej woli — lecz mniejsza o wolę — nawet kłótni 
ze mną 
Nie zląkł się wcale? 2 
Nie wiem, co mam począć; zresztą sprawa nie zaszła 
jeszcze tak daleko, jak mówią. Nie mogę się nawet gnie- 
wać na tych, których bardzo kocham; cierpię więc tylko, 
ale dalibóg niezmiernie. Inne moje zmartwienia mają 
źródło w ważnych sprawach. Groźby Klodiusza i walki, 
jakie zamierza ze mną stoczyć, niewiele mnie obchodzą; 
bo też zdaje mi się, że mogę je podjąć z całą godnością, 
lub też bez żadnego kłopotu uchylić się od nich. Powiesz 
może: „Dość już godności, jak się mówi — dosyć żołędzi3; 
dbaj o życie, jeśli mnie kochasz". — Ja nieszczęsny! Cze- 
muż cię nie ma przy mnie? Nic by nie uszło twojej uwagi. 
Ja może nie dość jasno widzę i może zbytnio dbam o wier- 
ność swym ideałom. 
2. Wiedz, że nigdy nic nie było tak niegodne, tak ha- 
1 Por list 3, przyp. 5. 
2 Cycero mówi tu o swoim bracie Kwintusie słowami za- 
czerpniętymi z komedii Terencjusza pt. Formio (w. 232). 
3 Wyrażenie przysłowiowe oznaczające, że coś należy do 
dawno minionej przeszłości, podobnie jak czasy, kiedy ludzie, 
nie znając jeszcze zboża, żywili się żołędziami. 

niebne, tak bolesne jednako dla wszystkich rodów, sta- 
nów, dla każdego wieku jak obecne położenie; więcej, da- 
libóg, niżbym chciał, nie tylko niż przypuszczałem. Ci de- 
magodzy nauczyli już sykać nawet najbardziej umiarko- 
wanych ludzi. Bibulus jest wynoszony pod niebiosa, i nie 
wiem doprawdy, dlaczego tak chwalony, jak 
Człowiek ów, co sam jeden państwo przez zwłokę ocalił 4. 
Pompejusz, mój ideał, sam się pogrążył, co mi sprawia 
wielki ból. Nikt nie stoi przy nich z własnej woli; oba- 
wiam się, że będą zmuszeni posługiwać się strachem. Ja 
zaś nie zwalczam ich ze względu na moją przyjaźń dla 
niego, ani ich nie pochwalam, gdyż musiałbym potępić 
całe swoje poprzednie postępowanie, które uważałem za 
słuszne. 
3. Uczucia ludu najwyraźniej się ujawniły w teatrze5 
i na widowiskach: albowiem w czasie zapasów gladiator- 
skich zarówno pan, jak jego zausznicy zostali wygwizdani; 
na Igrzyskach Apollińskich aktor tragiczny Difilus zu- 
chwale napadł na Pompejusza. Wiersz: 
Z naszej biedy Wielkim się stałeś! 
zmuszony był tysiąckrotnie powtórzyć, zaś wiersze: 
Przyjdzie czas, gdy nad swym męstwem gorzkie będziesz ronił 
łzy... 
wypowiedział wśród okrzyków całego teatru, podobnie jak 
4 Fabiusz, zwany Kunktatorem (Zwlekaczem), dyktator 
rzymski z czasów 2 wojny punickiej. Cycero cytuje odnoszący 
się doń wiersz z epopei historycznej Enniusza pt. Roczniki. 
5 Opisana niżej scena pozwala nam wejrzeć w rolę, jaką 
przedstawienia teatralne odgrywały w ówczesnym życiu poli- 
tycznym Rzymu, i daje próbkę nastrojów, jakie wówczas pano- 
wały w teatrze. 

24. (ATT. II 19) 
resztę roli. Doprawdy, wydaje się, jakby te wiersze 
umyślnie napisał wróg Pompejusza. Wyrazy: 
Gdy ni prawa, ni zwyczaje zmusić cię nie mogą... 
i następne wypowiedziane zostały wśród wrzawy i głoś- 
nych okrzyków. Gdy przybył Cezar, oklaski były bardzo 
słabe. Zaraz za nim wszedł młody Kurio; klaskano mu 
tak, jak ongi Pompejuszowi, gdy jeszcze rzeczpospolita 
była cała. Cezar był bardzo rozgniewany i — jak mówią 
— zaraz poleciał list do Pompejusza do Kapui 6. Są oni nie- 
chętni rycerzom, którzy stojąc klaskali Kurionowi, są 
wrogami wszystkich. Grożą obaleniem ustawy Roscju- 
sza 7 i nawet ustawy zbożowej8. Istotnie, sytuacja jest bar- 
dzo zaplątana. Ja co prawda wolałbym, żeby to, co oni pod- 
jęli, przeszło w milczeniu; lecz obawiam się, że się to nie 
uda. Ludzie nie chcą znosić tego, co, jak się zdaje, ko- 
niecznie znosić trzeba; lecz jednomyślny jest już głos 
wszystkich, oparty co prawda bardziej na nienawiści niż 
na sile. 
4. A tymczasem nasz Publiusz grozi mi i jest mi jaw- 
nym wrogiem. Zbliża się rozprawa, na którą ty oczywiście 
przybiegniesz. Zdaje mi się, że mam jeszcze bardzo silne 
owo moje konsularne wojsko9, złożone ze wszystkich 
6 Bawił on tam jako członek komisji rozdzielającej ziemię 
między weteranów na mocy prawa przeprowadzonego przez 
Cezara. 
7 ustawa Roscjusza przyznawała rycerzom rzymskim hono- 
rowy przywilej zajmowania 14 pierwszych rzędów w teatrze. 
„Za karę" za ich niesforne zachowanie grożono im odebraniem 
tego przywileju. 
8 — ustawy zbożowej — na mocy której sprzedawano zboże 
ludności ubogiej w Rzymie po specjalnie niskiej cenie; jej znie- 
sienie miało być represją wobec tej części ludu, która nieprzy- 
chylna była triumwirom. 
9 Cycero ma tu na myśli te żywioły społeczne, które usi- 
łował skupić wokół siebie w czasie swego konsulatu. 

porządnych ludzi i nawet ze względnie porządnych. Pom- 
pejusz okazuje mi wielką życzliwość i zapewnia mnie, że 
tamten słowa o mnie nie piśnie; w czym nie usiłuje mnie 
wprowadzić w błąd, lecz sam jest w błędzie. Wobec 
śmierci Koskoniusza zostałem zaproszony na jego miej- 
sce 10, to się nazywa zostać wezwanym na miejsce zmar- 
łego! Nie byłoby dla mnie większej hańby w oczach ludzi, 
ani też nie jest to bynajmniej pożądane ze względu właś- 
nie na owo bezpieczeństwo. Są oni bowiem w nienawiści 
u porządnych ludzi, zachowałbym więc nienawiść u nie- 
godziwców i przysporzyłbym sobie cudzej 11. 
5. Cezar pragnie, abym został jego legatem 12. To już 
jest przyzwoitsze uchylenie się od niebezpieczeństwa; lecz 
ja go nie unikam. — Cóż więc? — Wolę walczyć. Lecz 
nie ma nic pewnego. Znów więc powtarzam: obyś tu był! 
Lecz jeśli to będzie konieczne, przywołam cię. Cóż więcej 
mam powiedzieć? — Oto moje zdanie: sądzę, że wszystko 
stracone. Czemuż bowiem mam to dłużej ukrywać? Ale 
napisałem to w pośpiechu i, dalibóg, pełen trwogi. Później 
może wszystko ci wyraźnie napiszę, jeśli znajdę bardzo 
pewnego posłańca; jeśli jednak napiszę mniej jasno, ty 
i tak zrozumiesz. W tych listach będę mówił o sobie jako 
o Leliuszu, o tobie jako o Furiuszu; reszta będzie napisana 
w zagadkach. Okazuję tu Cecyliuszowi13 wielki szacunek 
i gorliwość. Słyszę, że ci posłano edykty Bibulusa 14. Pom- 
pejusz przejęty jest z ich powodu gniewem i bólem. 
10 — na członka komisji zajmującej się rozdziałem pań- 
stwowej ziemi w Kampanii pomiędzy weteranów. 
11 — tj. tej, która obarcza obecnie triumwirów. 
12 Por. list 23, przyp. 3. 
13 Cecyliusz — wuj Attyka. 
14 — kolega Cezara w konsulacie, usunął się zupełnie od 
polityki i zamknięty u siebie w domu wydawał dekrety ogła- 
szające nieważność wszystkich aktów publicznych swego ko- 
legi. 

25. (ATT. II 20) 
25 
(Att. II 20) 
Cycero do Attyka Rzym, lipiec r. 53 
1. W niczym nie odmówiłem Anikatowi swej pomocy, 
tak jak sobie życzyłeś; równie chętnie przyjąłem Nume- 
stiusza na przyjaciela na zasadzie twego tak gorąco napisa- 
nego listu. Cecyliuszowi staram się okazywać wszelkie 
możliwe względy 1. Warro spełnia moje oczekiwania, zaś 
Pompejusz okazuje mi przyjaźń i serdeczność. Zapytasz: 
,,A ty mu wierzysz?" — Tak, wierzę, przekonywa mnie, 
bo tego pragnę. Ludzie praktyczni we wszystkich swoich 
historiach, naukach i nawet wierszach każą być ostroż- 
nym i zabraniają wierzyć; ja czynię to pierwsze, to zna- 
czy jestem ostrożny, ale nie potrafię czynić tego drugiego 
— nie wierzyć 2. 
2. Klodiusz ciągle grozi mi niebezpieczeństwem; Pom- 
pejusz twierdzi, że niebezpieczeństwa nie ma, przysięga 
na to i dodaje, że prędzej pozwoli się tamtemu zabić niż 
mnie skrzywdzić. Toczą się teraz układy; gdy tylko będzie 
coś pewnego, zaraz ci napiszę. Jeśli przyjdzie walczyć, 
wezwę cię na towarzysza trudów; jeśli zostawią mię w spo- 
koju, nie oderwę cię od twej Amaltei3. 
3. O sprawach politycznych krótko ci napiszę. Lękam 
się już bowiem, żeby sam papier nas nie zdradził. Na 
przyszłość więc, jeśli będę musiał napisać obszerniej, 
ukryję to w alegoriach. Teraz bowiem państwo umiera na 
jakąś nową chorobę: chociaż wszyscy potępiają to, co się 
1 Por. list 24, przyp. 13. 
2 Wyznanie bardzo szczere, a rzucające ważne i sympa- 
tyczne światło na umysłowość i charakter Cycerona. 
3 Por. list 10, przyp. 40 i 41. 

dzieje, chociaż skarżą się i ubolewają, choć nie ma żadnej 
rozbieżności w zdaniach, choć otwarcie o tym mówią 
i głośno narzekają, to jednak nie stosuje się żadnego le- 
karstwa; sądzimy bowiem, że nie można się opierać bez 
zguby, lecz nie widzimy żadnego końca ustępstwom oprócz 
zagłady. 
4. Bibulus jest wynoszony pod niebiosa wśród ogólnego 
zachwytu i ludzkiej życzliwości. Jego edykty i mowy4 są 
przepisywane i odczytywane. Zdobył sobie największą 
sławę w zupełnie nowy sposób. Nic nie jest obecnie równie 
popularne, jak nienawiść do popularów. 
5. Boję się, jak się to wszystko skończy. Jeśli zacznę 
coś dostrzegać, napiszę do ciebie wyraźniej. Ty zaś, jeśli 
mnie kochasz tak, jak w istocie kochasz, tak się urządź, 
abyś mógł natychmiast przybyć ptakiem, gdy zawołam. 
Staram się jednak, aby to nie było konieczne. Co się zaś 
tyczy tego, co napisałem, że będę cię nazywał Furiuszem, 
na razie nie ma potrzeby zmieniać ci imienia. Siebie będę 
nazywał Leliuszem, ty zostaniesz Attykiem; nie będę uży- 
wał swego charakteru pisma ani swojej pieczęci, jeśli list 
będzie tego rodzaju, że będzie niepożądane, aby wpadł 
w obce ręce. 
6. Diodotus5 umarł, zostawiając mi około 100 000 
sesterców. Bibulus odłożył wybory aż do 18 października, 
wydając edykt godny Archilocha 6. Otrzymałem książki od 
Wibiusza; jest to poeta niezdarny, nic nie umie, mam jed- 
nak z niego pewien pożytek. Książki przepisuję i odsyłam 
z powrotem. 
4 Por. list 24, przyp. 14. 
5 — Grek, filozof stoicki, dawny nauczyciel Cycerona, ser- 
decznie z nim zaprzyjaźniony, spędził ostatnie lata życia w jego 
domu, straciwszy wzrok na starość. 
6 — wybitny poeta grecki z VII w. p. n. e., słynny ze swej 
zjadliwości i złośliwości. 

26. (ATT. II 22) 
26. 
(Att. II 22) 
Cycero do Attyka Rzym, po 25 lipca r. 59 
1. Jak bym pragnął, abyś pozostał w Rzymie! Z pew- 
nością, gdybyśmy mogli przewidzieć, co się stanie... Wtedy 
bowiem z łatwością utrzymalibyśmy na wodzy naszego 
Pięknisia, lub przynajmniej moglibyśmy poznać jego za- 
miary. Teraz zaś tak się rzeczy mają: lata, szaleje, sam nie 
wie, co robi, wielu ludziom grozi; zdaje się, że postąpi, 
jak mu przypadek wskaże. Gdy widzi, jak znienawidzona 
jest obecna sytuacja, wygląda, jakby miał wystąpić prze- 
ciw sprawcom tego stanu rzeczy; gdy jednak uprzytomni 
sobie ich potęgę materialną i wojskową, zwraca się prze- 
ciw nam i mnie przede wszystkim grozi to gwałtem, to 
sądem 1. 
2. Rozmawiał z nim Pompejusz, i jak mi sam zdawał 
sprawę — nie mam bowiem innego świadka tej rozmowy 
— mówił bardzo ostro, oświadczył mu, że okryłby się 
hańbą zbrodniczej przewrotności, gdyby pozwolił, aby 
mnie groziło niebezpieczeństwo ze strony tego, którego 
on sam, Pompejusz, uzbroił, pozwalając mu zostać plebe- 
juszem. Wówczas i on, i Appiusz zaręczyli mu za moje 
bezpieczeństwo; jeśli Klodiusz nie dotrzyma słowa, on, 
Pompejusz, tak postąpi, iż wszyscy zrozumieją, że nie ma 
dla niego ważniejszej rzeczy od mojej przyjaźni. Powie- 
dział mu to i wiele podobnych rzeczy, a tamten, jak oś- 
wiadczył mi Pompejusz, najpierw bardzo długo się opie- 
rał, w końcu jednak się poddał i zapewnił, że nic nie 
1 — za wydanie na śmierć bez sądu uczestników spisku 
Katyliny, jedynie na podstawie nadzwyczajnych pełnomocnictw 
uchwalonych przez senat. 

uczyni wbrew jego, Pompejusza, woli. Zresztą nie prze- 
staje napadać na mnie w jak najostrzejszy sposób. Gdyby 
tego nie czynił, i tak bym mu nie wierzył i nie przestał- 
bym przygotowywać się na wszystko. 
3. Teraz zaś tak postępuję, że z dnia na dzień wzrasta 
zarówno życzliwość ludzka dla mnie i moje środki. Nie 
biorę żadnego udziału w sprawach publicznych, zajmuję 
się zaś z największą pilnością działalnością sądową 2. Czu- 
ję, że w ten sposób zdobywam wielką przychylność nie 
tylko tych, którzy korzystają z mej pracy, ale i wśród 
ogółu. Odwiedzają mnie licznie w domu, wychodzą mi na 
spotkanie, przypominają mój konsulat, okazują mi życz- 
liwość, tak iż nabieram nadziei, że może nie powinienem 
unikać walki, która mi grozi. 
4. Trzeba mi teraz twoich rad, twojej przyjaźni i wier- 
ności. Dlatego przybywaj! Wszystko będzie dla mnie 
łatwe, jeśli ciebie będę miał przy sobie! Wiele można uzy- 
skać przez naszego Warrona 3, co przy twoich naleganiach 
będzie pewniejsze; wiele można wydobyć od samego Pu- 
bliusza, wiele można będzie się dowiedzieć, czego przed 
tobą nie da się zataić; wiele również — lecz nie ma sensu 
tłumaczyć ci szczegółów, skoro jesteś mi potrzebny we 
wszystkim. 
5. Pragnę, abyś co do jednego był przekonany: wszyst- 
ko mi się ułoży, jeśli cię zobaczę; lecz wszystko zależy od 
tego, aby się to stało, zanim tamten obejmie swój urząd4. 
Sądzę, że jeśli Krassus wywiera presję na Pompejusza, to 
gdy ty będziesz obecny i przez wolooką5 będziesz mógł 
2 — jako obrońca. 
3 — największy uczony rzymski doby Cycerona, historyk 
kultury i literatury, zaprzyjaźniony z Pompejuszem. 
4 Klodiusz miał objąć trybunat ludowy w r. 58. 
5 — Klodia, siostra Klodiusza, por. list 14, przyp. 25. 

26. (ATT. II 22); 27. (ATT. III 3) 
wydobyć wiadomość od niego samego, na ile tamci dzia- 
łają w dobrej wierze, byłbym wtedy wolny od prześlado- 
wań lub przynajmniej nie myliłbym się co do swego po- 
łożenia. Nie potrzebujesz ani moich próśb, ani namowy: 
rozumiesz, czego wymagają moje chęci, okoliczności i po- 
waga położenia. 
6. O sprawach publicznych nic ci nie mogę napisać — 
chyba tylko o powszechnej i ogromnej nienawiści do tych, 
którzy dzierżą władzę. Nie ma jednak żadnej nadziei na 
zmianę. Lecz, co łatwo można poznać, sam Pompejusz 
odczuwa zniechęcenie i wielki żal. Nie mogę jasno prze- 
widzieć, jaki będzie wynik tego wszystkiego. Z pewno- 
ścią jednak musi to jakoś wybuchnąć. 
7. Przesyłam ci księgi Aleksandra, człowieka niedbałe- 
go i lichego poety, jednak nie całkiem bezużytecznego. 
Numestiusza chętnie zaliczyłem do swych przyjaciół, 
uznając go za człowieka poważnego, rozumnego i godnego 
twego polecenia. 
27. 
(Att. III 3) 
Cycero do Attyka W drodze na Via Popillia, między 
Kapuą a Nares Lucanae, początek 
kwietnia r. 58 
1. Obym kiedyś dożył tego dnia, w którym będę ci 
dziękował, żeś mnie zmusił do życia!1 Dotąd bowiem 
1 Sytuacja ułożyła się zupełnie inaczej, niż Cycero chciał 
przewidywać, zamykając uszy na trzeźwe rady Attyka. Wydany 
przez triumwirów na łup Klodiusza, musiał udać się na wy- 
gnanie (z końcem marca 58 r.). Wstrząs był tak wielki, że po- 

gorzko tego żałuję. Proszę cię, abyś natychmiast przybył 
do mnie do Wibony 2, dokąd zboczyłem z drogi dla wielu 
przyczyn. Jeśli tam przybędziesz, będę mógł powziąć de- 
cyzję co do całej mojej podróży na wygnanie. Zdziwię się, 
jeśli tego nie uczynisz, ufam jednak, że to zrobisz. 
28. 
(Att. III 2) 
Cycero do Attyka Nares Lucanae, 8 kwietnia r. 58 
1. Przyczyną mojej podróży była okoliczność, że nigdzie 
nie miałem prawa przebywać dłużej, prócz majątku Sy- 
ki 1, zwłaszcza że wniosek nie został jeszcze ostatecznie 
poprawiony2. Widziałem też, że, mając ciebie przy sobie, 
mógłbym stamtąd udać się do Brundyzjum3, bez ciebie 
jednak nie powinienem tak jechać ze względu na Autro- 
niusza 4. Jeżeli więc przyjedziesz do mnie, jak to już po- 
przednio pisałem, powezmę postanowienie w całej tej 
czątkowo myślał jakoby o samobójstwie, jak to dają do zro- 
zumienia pierwsze słowa tego listu, który otwiera serię ko- 
respondencji z czasów wygnania, pełnej biadań i narzekań na 
los i na ludzi. 
2 — miasta w Bruttium (dzisiejszej Kalabrii), na południu 
Italii. 
1 Syka — może jakiś wyzwoleniec Cycerona. 
2 Mowa o wniosku przedłożonym zgromadzeniu ludowemu 
przez Klodiusza w sprawie wygnania Cycerona. We wniosku 
tym były pewne szczegóły (dotyczące, jak się zdaje, odległości 
od Rzymu, na jaką miał być wygnany), które spowodowały od 
łożenie jego uchwalenia na kilka dni. 
3 — miasto portowe w płd. Italii, dziś Brindisi. 
4 — dawnego uczestnika spisku Katyliny, który mógł teraz szukać 
zemsty na Cyceronie. 

29. (ATT. III 4) 
sprawie. Wiem, że podróż jest przykra; ale cała ta klęska 
obfituje w przykrości wszelkiego rodzaju. Więcej już 
pisać nie mogę, tak jestem złamany i upadły na duchu. 
Dbaj o swe zdrowie. Pisałem 8 kwietnia w Nares Luca- 
nae 5. 
29. 
(Att. III 4) 
Cycero do Attyka W drodze z Wibony do Turium, 
13 kwietnia r. 58 
1. Przypisz, proszę, raczej memu nieszczęściu niż nie- 
stałości mój nagły wyjazd z Wibony 1, dokąd cię wzywa- 
łem. Przyniesiono mi bowiem tekst wniosku 2 przedłożo- 
nego na moją zgubę. Poprawka, o której słyszałem, jest 
tak zredagowana, że wolno mi przebywać w odległości 
czterystu mil, jednak nie ma sposobu, aby tam 3 pojechać. 
Dlatego natychmiast udałem się w kierunku Brundyzjum, 
jeszcze przed uchwaleniem wniosku, aby nie zgubić Syki, 
u którego przebywałem 4, i ponieważ nie wolno mi pozo- 
stawać na Malcie. Teraz więc postaraj się mnie dogonić, 
o ile mnie gdzie przyjmą 5. Dotąd zapraszają mnie życzli- 
wie, lecz lękam się, co będzie dalej. Bardzo żałuję, mój 
5 — w okolicy dzisiejszego miasta Monte Nero. 
1 Por. list 27, przyp. 2. 
2 Por. list 28, przyp. 2. 
3 Nie jest dość jasne, jaki kraj Cycero miał na myśli: 
być może Sycylię. 
4 Ostateczna redakcja wniosku groziła też surowymi ka- 
rami każdemu, kto przyjąłby u siebie Cycerona w Italii. 
5 Cycero ma na myśli prowincję Macedonię, której na- 
miestnik był mu życzliwy. 

Pomponiuszu, że żyję; a tyś się do tego najbardziej przy- 
czynił. O tym jednak pomówimy osobiście. Postaraj się 
koniecznie przyjechać. 
Cycero do Attyka 
30. 
(Att. III 6) 
W pobliżu Tarentu, na drodze do 
Brundyzjum, 17 kwietnia r. 58 
1. Nie wątpiłem, że ujrzę cię w Tarencie lub w Brun- 
dyzjum, i było to dla mnie bardzo ważne; chodziło między 
innymi o to, aby mi umożliwić zatrzymanie się w Epirze 1, 
zależało mi również na twojej radzie co do innych spraw. 
Ponieważ tak się nie stało, również i ten fakt zaliczę do 
wielu nieszczęść, jakie mnie spotkały. Udaję się do Azji, 
przede wszystkim do Cyzyku2. Powierzam twej opiece 
moją rodzinę. Sam ledwie się trzymam. Pisałem 17 kwiet- 
nia w okolicach Tarentu. 
31. 
(Fam. XIV 4) 
Cycero do rodziny 
Brundyzjum, 29 kwietnia r. 58 
Tulliusz przesyła pozdrowienia swoim kochanym Terencji, 
Tullii i Cyceronowi 
1 Attyk miał w Epirze dobra i stosunki. 
2 — miasta na płd. wybrzeżu Propontydy (dzisiejszego 
morza Marmara). 

31. (FAM. XIV 4) 
1. Piszę do was rzadziej, niż mogę, dlatego, że zewsząd 
otaczają mnie smutki, ale zwłaszcza wtedy, gdy piszę do 
was albo czytam wasze listy, tak mnie łzy duszą, że znieść 
tego nie mogę. Ach, gdybym był mniej przywiązany do 
życia! 1 Z pewnością nie zaznałbym wcale nieszczęść, lub 
przynajmniej bardzo mało. Jeśli więc los zachował mnie 
dla nadziei, że kiedyś odzyskam choć trochę szczęścia, nie 
tak bardzo zbłądziłem; jeśli jednak cierpienia te są nie- 
uniknione, pragnę cię, życie moje2, jak najprędzej ujrzeć 
i umrzeć w twych objęciach, ponieważ ani bogowie, któ- 
rych zawsze czystym sercem czciłaś, ani ludzie, którym 
zawsze tak chętnie oddawałem usługi, nie okazali nam 
wdzięczności. 
2. Trzynaście dni spędziłem w Brundyzjum u Marka 
Leniusza Flakkusa, niezmiernie zacnego człowieka, który 
nie wahał się dla mego dobra narazić na niebezpieczeń- 
stwo swego życia i mienia 3, zaś obawa przed karą za na- 
ruszenie niegodziwego prawa nie skłoniła go do uchybie- 
nia obowiązkom przyjaźni i gościnności. Obym kiedyś 
mógł mu okazać swą wdzięczność! W każdym razie zawsze 
ją w duszy zachowam. 
3. Wyjeżdżam z Brundyzjum 30 kwietnia i jadę do Cy- 
zyku 4 przez Macedonię. O ja nieszczęsny, zgubiony! Czyż 
mogę prosić ciebie, kobietę chorą, wyczerpaną na ciele 
i duszy, abyś do mnie przybyła? Więc mam cię nie prosić? 
Być bez ciebie? Sądzę, że tak zrobię: jeśli jest jakaś na- 
dzieja mego powrotu, staraj się ją utrwalić i dopomóc 
1 Aluzja do myśli o samobójstwie, por. list 27, przyp. 1. 
2 List cały, choć adresowany do żony i dzieci, skierowany 
jest przede wszystkim do żony i do niej odnoszą się te słowa. 
3 Por. list 29, przyp. 4. 
4 Por. list 30, przyp. 2. 

sprawie; jeżeli zaś już wszystko przepadło, jak się tego 
obawiam, przybywaj do mnie, jak tylko będziesz mogła. 
To jedno wiedz: jeżeli będę miał cię przy sobie, będzie mi 
się zdawało, że jeszcze nie zginąłem do szczętu. Lecz cóż 
się stanie z moją najdroższą Tullią? Pomyślcie o tym sami, 
ja nie mogę się zdobyć na decyzję. W każdym razie, jaki- 
kolwiek będzie stan rzeczy, trzeba zrobić, co się da, dla 
ochrony małżeństwa5 i dobrego imienia tej biedaczki. 
A cóż zrobi mój kochany Cycero? 6 Oby zawsze mógł być 
na moim łonie i w moich objęciach! Nie mogę już więcej 
pisać; ból mi przeszkadza. A ty co poczniesz? nie wiem: 
czy coś sobie zachowałaś, czy też, jak się obawiam, wyzuto 
cię ze wszystkiego? 7 
4. Mam nadzieję, że Pizo, jak piszesz, zawsze zostanie 
przy nas8. Jeśli chodzi o wyzwolenie niewolników, nie 
masz powodu do niepokoju. Przede wszystkim twoim 
obiecano 9, że postąpisz z nimi tak, jak każdy zasłuży; do- 
tąd tylko Orfeusz spełnił swój obowiązek, poza nim wła- 
ściwie nikt. Położenie innych niewolników tak się przed- 
stawia: gdyby wyszli z naszego posiadania, staliby się na- 
szymi wyzwoleńcami, o ile zdołaliby uzyskać uznanie tego 
5 Tullią, mająca wówczas lat 19, była już zamężna z Kal- 
purniuszem Pizonem (por. niżej przyp. 8). 
6 Rzymianie mówią o swoich synach po nazwisku. Ma- 
rek Cycero, syn urodzony w r. 65 (por. list 5) miał dopiero 
lat 6. 
7 Cycero żywi obawę, że konfiskatą, postanowioną w odnie- 
sieniu do jego majątku, objęto również osobisty majątek Te- 
rencji. 
8 Cycero ma na myśli swego zięcia (por. przyp. 5), który 
istotnie nie opuścił swego teścia w nieszczęściu, ale zmarł, jak 
się zdaje, jeszcze przed jego powrotem do Italii w roku na- 
stępnym. 
9 — tzn.: ja mu obiecałem. 

31. (FAM. XIV 4) 
stanu 10; gdyby nadal do nas należeli, byliby w dalszym 
ciągu niewolnikami, z wyjątkiem niewielu. Lecz są ta 
rzeczy mniejszej wagi. 
5. Namawiasz mnie, abym był dobrej myśli i nie tracił 
nadziei ratunku; pragnąłbym, aby można było mieć tę 
nadzieję z pewnym uzasadnieniem. Nieszczęsny, kiedy 
teraz otrzymam list od ciebie? Kto mi go przywiezie? 
Oczekiwałbym go w Brundyzjum, gdyby mi na to pozwo- 
lili żeglarze, lecz nie chcieli oni stracić pomyślnego wiatru. 
Poza tym staraj się żyć, moja Terencjo, na możliwie od- 
powiedniej stopie. Żyłem, kwitłem; zgubił mnie nie mój 
błąd, lecz moja cnota. Nie popełniłem więc żadnego wy- 
stępku prócz tego, że nie straciłem życia wraz z tym, co 
je zdobiło. Lecz jeśli dla moich dzieci było lepiej, abym 
żył, zniosę wszystko, choć jest nie do zniesienia. Lecz choć 
staram się ciebie podtrzymać na duchu, sam siebie pod- 
trzymać nie zdołam. 
6. Odesłałem Klodiusza Filetajra11, wiernego człowie- 
ka, ponieważ cierpiał na chorobę oczu. Salustiusz przewyż- 
sza wszystkich swym oddaniem. Pesceniusz jest mi nie- 
zmiernie życzliwy; mam nadzieję, że zawsze będzie miał 
względy dla ciebie. Syka mówił, że będzie ze mną, lecz 
opuścił mnie w Brundyzjum. Dbaj, jak możesz, o swoje 
zdrowie i wiedz, że bardziej dręczą mnie twoje nieszczę- 
ścia niż moje. Terencjo moja, najwierniejsza i najlepsza 
żono, najdroższa moja córeczko i ty, mój Cyceronie, moja 
jedyna nadziejo, bądźcie zdrowi. 29 kwietnia, Brundyzjum. 
10 Cycero ma na myśli konfiskatę swego majątku: na ten 
wypadek chciał wyzwolić swoich niewolników; ma jednak wąt- 
pliwości, czy akt ten zostałby przez władze dokonujące konfi- 
skaty uznany za ważny wobec prawa. 
11 — ten i inni dalej wymienieni to zapewne jacyś wy- 
zwoleńcy Cycerona. 

32. 
(Att. III 7) 
Cycero do Attyka Brundyzjum, 29 kwietnia r. 58 
1. Przybyłem do Brundyzjum 17 kwietnia. Tegoż dnia 
twoi niewolnicy oddali mi twój list, a na trzeci dzień inni 
niewolnicy doręczyli mi znów inny twój list. Prosisz mnie 
i namawiasz, abym się zatrzymał u ciebie w Epirze. Twoja 
życzliwość jest mi niezmiernie miła i nie jest bynajmniej 
dla mnie niespodzianką. Takie postanowienie byłoby dla 
mnie wielce pożądane, gdyby wolno mi było przebywać 
tam przez cały czas (nie znoszę teraz tłumnie uczęszcza- 
nych miejsc, unikam ludzi, ledwie mogę patrzeć na świa- 
tło dzienne — i ta samotność, zwłaszcza w tak znajomym 
miejscu, nie byłaby mi przykra); lecz jeśli chodzi tylko 
o podróż, abym się tam zatrzymał — po pierwsze, jest mi 
nie po drodze, a po drugie, znalazłbym się tylko o cztery 
dni drogi od Autroniusza1 i innych; po trzecie, byłbym 
tam bez ciebie. Miejsce tak warowne byłoby przydatne, 
gdybym miał tam zamieszkać, lecz nie jest mi potrzebne 
dla chwilowego postoju 2. Gdybym śmiał, udałbym się do 
Aten; byłoby to właśnie to, czego bym pragnął. Lecz są 
tam moi wrogowie, a ciebie tam nie ma; ponadto lękam 
się, żeby nie uznano, że i to miasto także nie jest dość 
odległe od Italii; nie piszesz też, kiedy można się ciebie 
spodziewać. 
2. Każąc mi żyć, osiągasz to jedynie, że nie podnoszę 
ręki na siebie; nie możesz jednak tego uzyskać, abym nie 
1 Por. list 28, przyp. 4. 
2 Całe to tłumaczenie jest jakieś wykrętne i chyba nie- 
szczere. 

32. (ATT. III 7) 
żałował swego postanowienia i tego, że żyję. Cóż bowiem 
może mnie jeszcze trzymać przy życiu, zwłaszcza gdy już 
nie mam tej nadziei, która mi towarzyszyła przy odjeź- 
dzie? Nie będę wyliczał wszystkich nieszczęść, w które 
popadłem na skutek niegodziwości i zbrodniczości nie tyle 
moich wrogów, ile zawistnych — aby nie odnawiać bólu 
i nie budzić w tobie tej samej żałości. Twierdzę, że nikt 
nigdy nie został dotknięty takim nieszczęściem, dla nikogo 
śmierć nie była bardziej pożądana. Lecz przepuściłem naj- 
odpowiedniejszą chwilę dla jej przyjęcia; pozostałe dni 
mego życia nie uleczą już tej rany, lecz położą jej koniec. 
3. Jeśli chodzi o sprawy publiczne, widzę, że zbierasz 
wszelkie wiadomości, które wedle twego mniemania mogą 
wzbudzić we mnie jakąś nadzieję na zmianę położenia; 
choć są to rzeczy błahe, będę czekał, skoro tak sobie ży- 
czysz. W każdym razie, jeśli się pospieszysz, będziesz mógł 
mnie dogonić. Pojadę albo do Epiru, lub też powoli udam 
się przez Kandawię 3. Moje wahania co do Epiru nie były 
bynajmniej wywołane moją niestałością; nie wiedziałem 
jednak, gdzie będę mógł zobaczyć brata4. Nie wiem 
zresztą, ani jak go zobaczę, ani jak się będę potem mógł 
z nim rozstać. Jest to największe i najboleśniejsze z moich 
nieszczęść. Pisałbym do ciebie i częściej, i więcej, gdyby 
ból nie odjął mi zarówno całej przytomności umysłu, jak 
zdolności do pisania. Pragnę cię zobaczyć. Dbaj o swoje 
zdrowie. Pisałem 29 kwietnia. 
3 — terytorium na drodze z Dyrrachium do Tessaloniki. 4 brata — który bawił wówczas na Wschodzie jako na- 
miestnik prowincji Azji. 

33. 
(Att. III 8) 
Cycero do Attyka Tessalonika, 29 maja r. 58 
1. Wyjeżdżając z Brundyzjum napisałem ci, dlaczego 
nie udaję się do Epiru: Otóż pobliska Achaja pełna jest 
moich nieprzyjaciół, w dodatku bardzo zuchwałych, a wy- 
jazd stamtąd byłby niedogodny. Ponadto, gdym przebywał 
w Dyrrachium, otrzymałem dwie wiadomości: jedną, że 
brat mój przybywa z Efezu 1 do Aten morzem, drugą, że 
jedzie lądem przez Macedonię. Dlatego wysłałem mu na- 
przeciw do Aten posłańca, prosząc go, aby stamtąd przy- 
był do Tessaloniki2. Sam więc wyruszyłem w drogę 
i przybyłem do Tessaloniki 23 maja; o jego podróży nie 
wiem nic pewnego, prócz tego, że jakiś czas temu wyje- 
chał z Efezu. 
2. Bardzo się teraz lękam tego, co się tam3 dzieje. 
Piszesz wprawdzie w liście z 15 maja, że słyszałeś, iż ten 
proces 4 będzie ostro prowadzony; w innym jednak twier- 
dzisz przeciwnie, że są względem niego raczej łagodnie 
usposobieni. Ale ten list jest o jeden dzień wcześniejszy 
od tamtego, a to mnie tym więcej niepokoi. Tak więc i mój 
zwykły ból codziennie mię dręczy i nęka, ta zaś dodatkowa 
troska ledwie że mi żyć pozwala. Prawda, że i żegluga była 
bardzo uciążliwa, on zaś, nie mając pewności, gdzie się 
znajduję, może udał się inną drogą. Jego wyzwoleniec 
1 Efez — wielkie miasto na zachodnim wybrzeżu Azji Mn. 
2 Tessalonika — dzisiejsze Saloniki na płn. wybrzeżu Mo- 
rza Egejskiego. Por. list 11, przyp. 4. 
3 — mianowicie w Rzymie. 
4 Idzie o proces Kwintusa, którego oskarżono w Rzymie 
o zdzierstwa na prowincji. 

33. (ATT. III 8) 
Faeton nie widział go; odrzucony od niego wiatrem do 
brzegów Macedonii, znalazł się ze mną w Pelli5. Widzę, 
czego jeszcze mogę się obawiać, nie wiem, co ci mam 
pisać, lękam się wszystkiego; nie ma takiego nieszczęścia, 
które by nie mogło jeszcze powiększyć mojej nędzy. To- 
też dotąd, nieszczęsny, pogrążony w swych najgłęb- 
szych smutkach i bólach, z tym jeszcze nowym lękiem, 
siedzę tu w niepewności w Tessalonice i na nic się nie 
odważam. 
3. Teraz odpowiadam na twój list. Tryfona Cecyliusza 6 
nie widziałem. Treść twej rozmowy z Pompejuszem znam 
z twego listu. Nie spodziewam się gwałtownych zmian 
w polityce w takim stopniu, jak ty to przewidujesz — lub 
może piszesz, by mnie pocieszyć. Skoro zlekceważyli na- 
wet sprawę Tigranesa7, zniknęła wszelka nadzieja. Ka- 
żesz mi podziękować Warronowi 8; uczynię to i podziękuję 
również Hypseuszowi9. Co się tyczy twej rady, abym 
nigdzie dalej nie odjeżdżał, zanim nie dostanę wiadomości 
z maja10, zamierzam tak postąpić, ale nie powziąłem 
jeszcze postanowienia, gdzie się zatrzymam. Jestem tak 
5 Pella — miasto w Macedonii. 6 — wyzwoleńca Attyka. 
7 Idzie o królewicza armeńskiego, Tigranesa, którego spro- 
wadził ze sobą ze wschodu Pompejusz, a którego porwał Klo- 
diusz. Ponieważ ten ostatni uchodził za człowieka Cezara, li- 
czono w związku z tym na rozterki wśród triumwirów. To ma 
na myśli Cycero mówiąc o „gwałtownych zmianach w poli- 
tyce". 
8 Por. list 26, przyp. 3. 
9 — jednemu z wyższych oficerów Pompejusza w czasie 
wojny z Mitrydatem. 
10 Idzie Cyceronowi prawdopodobnie o wiadomości w for- 
mie pisemnej, o tzw. acta senatus, półoficjalne protokoły z po- 
siedzeń senatu, zaprowadzone świeżo za konsulatu Cezara 
w r. 59. Por. list 34, przyp. 3 i list 35, przyp. 6. 

niespokojny o Kwintusa, że nie umiem nic postanowić 
Natychmiast jednak zawiadomię cię o swej decyzji. 
4. Myślę, że z bezładu w moich listach możesz poznać 
stan mej duszy. Jakkolwiek dotknęło mię niesłychane 
i zupełnie wyjątkowe nieszczęście, to jednak dręczy mnie 
nie tyle sama klęska, ile wspomnienie mego błędu. Wi- 
dzisz już chyba, czyja zbrodnia mnie zgubiła i zdradziła; 
bodajbyś wiedział to przedtem, zamiast oddawać się wraz 
ze mną całkowicie rozpaczy! Dlatego, słysząc, te jestem 
pogrążony w smutku i żalu, wiedz, że odczuwam jako 
większą karę uświadomienie sobie swej głupoty, bo za- 
wierzyłem człowiekowi, którego nie podejrzewałem 
o zdradę. Przeszkadza mi w pisaniu zarówno smutek 
z powodu mych nieszczęść, jak obawa o brata. Pamiętaj 
o tym wszystkim i staraj się odpowiednio pokierować. 
Terencja składa ci serdeczne dzięki. Wysyłam ci kopię 
listu, jaki napisałem do Pompejusza. Pisałem 29 maja 
w Tessalonice. 
34. 
(Att. III 9) 
Cycero do Attyka Tessalonika, 13 czerwca r. 58 
1. Brat mój Kwintus wyjechał z Azji przed l maja 
i przybył do Aten 15 maja; musiał się bardzo spieszyć, aby 
w jego nieobecności nie spadła na niego jaka klęska1, 
o ile by się znalazł ktoś, komu nie byłoby dosyć moich 
nieszczęść. Dlatego wolałem, żeby pospieszył do Rzymu, 
niż żeby przyjeżdżał do mnie. Zarazem też (powiem ci 
prawdę, a będziesz mógł zdać sobie sprawę z głębi mego 
1 Por. list 33, przyp. 4. 

34. (ATT. III 9) 
nieszczęścia) nie byłem w stanie zmusić się, aby ujrzeć 
w takim smutku jego, co tak mnie kocha i jest taki wraż- 
liwy; nie chciałem okazywać mu nędzy mego położenia, 
mego utraconego szczęścia, i pozwalać mu patrzeć na sie- 
bie w takiej biedzie. Obawiałem się również — a to by 
się na pewno stało — że nie mógłby się potem rozstać ze 
mną. Widziałem oczyma wyobraźni scenę, gdy on miałby 
odesłać swoich liktorów 2, albo gdy przemocą wyrwano by 
go z mych objęć. Uniknąłem tego cierpienia przy pomocy 
innego: wyrzekłem się widzenia z bratem. Do tego zmu- 
siliście mnie wy, coście sprawili, że żyję. Płacę teraz karę 
za swą winę. 
2. List twój podtrzymuje mnie co prawda trochę na 
duchu: doskonale zeń widzę, w jakim stopniu ty sam ży- 
wisz nadzieję; zawierał on wprawdzie nieco pociechy, ale 
tylko do miejsca, gdzie, Pomponiuszu, dodałeś tę radę: 
„Teraz staraj się zjednać Hortensjusza i innych tego ro- 
dzaju ludzi". Zaklinam cię, kochany Pomponiuszu, po- 
wiedz, czy jeszcze nie dostrzegasz, dzięki czyim zbrodniom 
ginę? Ale o tym wszystkim pomówimy osobiście. Mówię 
to, ponieważ myślę, że zgubili mnie nie wrogowie, lecz 
zawistni3. Jeśli tedy twoje nadzieje mają naprawdę jakieś 
uzasadnienie, będę się starał nie upadać na duchu i krze- 
2 Liktorowie — woźni towarzyszący wyższym urzędnikom 
rzymskim. Namiestnik wracający z prowincji zachowywał 
orszak towarzyszących mu liktorów jako reprezentant suwe- 
rennej władzy państwa rzymskiego, nie mógł jednak zbyt 
długo zatrzymywać się po drodze, gdyż w takim razie tracił 
swój charakter urzędowy. Cycero wyobraża sobie zatem, że 
Kwintus, nie mogąc się z nim rozstać, musiałby złożyć swą 
godność. 
3 Cycero obarcza w tym czasie odpowiedzialnością za swoje 
wygnanie największego z mówców rzymskich starszego pokole- 
nia, Kwintusa Hortensjusza, sądząc, że ten z zazdrości przy- 
czynił się do jego upadku. 

pić nadzieją, jak sobie życzysz; jeśli zaś, jak mnie się wy- 
daje, są słabe, stanie się w mniej sposobnym czasie to, 
czego nie pozwolono mi uczynić we właściwej chwili4. 
3. Terencja często wyraża swoją wdzięczność dla ciebie. 
Wśród tylu moich nieszczęść jeszcze jedna rzecz napełnia 
mnie obawą: to sprawa mego nieszczęsnego brata. Wie- 
dząc, jak rzeczy stoją, wiedziałbym, jak mam postąpić. 
Zatrzymuje mnie jeszcze w Tessalonice oczekiwanie na 
przysługi i listy owych przyjaciół, o których piszesz. Jeśli 
otrzymam jaką nowinę, będę wiedział, co mi pozostaje 
uczynić. Posłałem ci list, który napisałem do Pompejusza. 
Pisałem w Tessalonice, 13 czerwca. 
35. 
(Q. fr. I 3) 
Cycero do Kwintusa Cycerona Tessalonica, 
13 czerwca r. 58 
Marek przesyła pozdrowienie bratu Kwintusowi 
1. Mój bracie, mój drogi bracie! Jak mogłeś się oba- 
wiać, że ja, posyłając do ciebie niewolników bez listu, 
postąpiłem tak z gniewu? I że nie chciałem cię widzieć? 
Ja miałbym się na ciebie gniewać? Czyż mógłbym się na 
ciebie gniewać? Ach, więc to ma znaczyć, że to tyś mnie 
pognębił, że to twoi wrogowie, zawiść w stosunku do cie- 
bie mnie zgubiły, a nie ja ciebie? Mój ów tak sławiony 
konsulat wydarł mi ciebie, dzieci, ojczyznę, majątek. Oby 
tobie niczego już więcej nie odebrał prócz mnie jednego! 
Wszystko, co mi się dostało od ciebie, były to z pewnością 
4 Nieustanne aluzje do samobójstwa, w którym mu prze- 
szkodzono, stają się w korespondencji Cycerona z tych czasów 
motywem równie częstym, jak niepoważnym. 

35. (Q. FR. I 3) 
zaszczyty i przyjemności; ode mnie zaś spada na ciebie 
cierpienie z powodu mej klęski, obawa o twoją własną 
przyszłość, tęsknota, smutek, samotność. Nie chciałem cię 
widzieć? Przeciwnie, nie chciałem, żebyś ty mnie zoba- 
czył. Ujrzałbyś przecież nie swego brata, nie tego, które- 
goś zostawił, któregoś znał, nie tego, z którym się rozsta- 
łeś, płacząc z płaczącym, kiedyś odjeżdżał, a on cię odpro- 
wadzał; ujrzałbyś nawet nie jego ślad, nie jego podobiznę, 
lecz jakiś obraz żywego trupa. Obyś przedtem mógł zo- 
baczyć mnie zmarłego lub usłyszał o mojej śmierci! 
O, gdybym cię zostawił tak, abyś mógł przeżyć nie tylko 
mnie, ale i moją godność! 
2. Lecz przysięgam na wszystkich bogów, że jedno sło- 
wo przeszkodziło mi w zadaniu sobie śmierci: wszyscy 
uważali, że w moim życiu zawarta jest cząstka twego. 
W tym właśnie zgrzeszyłem i pobłądziłem. Bo gdybym 
zginął, saoa moja śmierć łatwo by obroniła moją brater- 
ską miłość dla ciebie; a tymczasem dopuściłem do tego, 
że choć żyję, brak ci mnie, choć żyję, potrzebujesz pomocy 
obcych i w obliczu niebezpieczeństw domowych1 milczy 
mój głos, który tyle razy obronił ludzi zupełnie mi obcych. 
Jeśli więc teraz niewolnicy moi przybyli do ciebie bez 
listu, widzisz, że z pewnością nie gniew był tego przyczy- 
ną, lecz moje przygnębienie, niewyczerpane potoki łez 
i moja rozpacz. 
3. Czy wiesz, z jakim płaczem pisałem ten list? Jestem 
pewien, że tyleż łez wylewasz przy jego czytaniu. Czyż 
mogę choć przez chwilę o tobie nie myśleć lub myśleć 
o tobie bez łez? Bo tęskniąc za tobą, czyż tęsknię tylko za 
bratem? Tęsknię przecież za człowiekiem, który przez swą 
przyjaźń dla mnie jest mym towarzyszem, przez swój sza- 
cunek — synem, przez mądre rady — ojcem. Czyż było 
1 Por. list. 33, przyp. 4. 

mi kiedyś coś miłe bez ciebie lub tobie beze mnie? A prze- 
cież jednocześnie tęsknię za córką, tak kochającą, tak 
skromną, tak rozumną! która jest odbiciem mej twarzy, 
mego sposobu mówienia, mej duszy! A mój syn, taki 
śliczny, taki rozkoszny, którego oderwałem brutalnie od 
swej piersi, bo chłopiec już rozumiał więcej, niżbym chciał; 
nieszczęsne dziecko pojmowało już, co się dzieje. A twój 
syn, który jest moim obrazem, którego mój Cycero kochał 
jak brata i już szanował jako starszego! I nie pozwoliłem, 
aby mi towarzyszyła moja najwierniejsza żona, nie- 
szczęsna kobieta, aby było komu pilnować resztek pozosta- 
łych z naszej wspólnej klęski i bronić naszych dzieci! 
4. Mimo wszystko napisałem do ciebie, jak mogłem, 
i dałem do ciebie list twemu wyzwoleńcowi Filogonowi; 
myślę, że został ci doręczony później. Radzę ci w nim 
i proszę o to samo, co ci ustnie przekazali ode mnie moi 
niewolnicy: abyś natychmiast i jak najprędzej podążył do 
Rzymu. Przede wszystkim chciałem, abyś tam był dla 
obrony, w razie gdyby znaleźli się wrogowie, których 
okrucieństwo jeszcze się nie nasyciło moim nieszczęściem; 
po drugie, zląkłem się biadań w czasie naszego spotkania; 
nie zniósłbym rozstania i obawiałem się tego samego, 
o czym piszesz — że nie byłbyś w stanie oderwać się ode 
mnie. Dlatego to nieszczęście, żem ciebie nie widział — 
rzecz, zdawałoby się, najgorsza, jaka mogła się wydarzyć 
tak kochającym się i tak oddanym sobie braciom — było 
jednak mniej gorzkie i mniej bolesne od naszego spotka- 
nia, a zwłaszcza rozstania. 
5. A teraz, jeśli możesz uczynić to, czego ja, co zawsze 
wydawałem ci się mężnym, nie jestem w stanie zrobić — 
skrzep się na duchu i umocnij, jeśli będziesz musiał sto- 
czyć jaką walkę. Mam nadzieję — jeśli tylko moja na- 
dzieja jest uzasadniona — że twoja nieskazitelność, przy- 
wiązanie współobywateli do ciebie, a w pewnym stopniu 

35. (Q. FR. I 3) 
i współczucie dla mnie, posłużą ci za ochronę. Jeśli się 
uwolnisz od tego niebezpieczeństwa, zaczniesz oczywiście 
działać, o ile uznasz, że można coś dla mnie zrobić. Wielu, 
co prawda, pisze do mnie obszernie, wyrażając swe na- 
dzieje; lecz ja nie widzę, na co mogę mieć nadzieję, skoro 
moi wrogowie są bardzo potężni, a moi przyjaciele po 
części mnie opuścili, po części zdradzili; ci może obawiają 
się mego powrotu, jako wyrzutu za ich zbrodnię. Zbadaj, 
proszę, to wszystko i wyjaśnij mi. Będę żył, dopóki będzie 
ci to potrzebne, jeśli przewidujesz jakieś niebezpieczeń- 
stwo dla siebie; dłużej jednak znieść tego życia nie mogę. 
Żadna mądrość ani żadna nauka nie dają tyle sił, aby 
znieść podobne cierpienie. 
6. Wiem, że była pora na śmierć bardziej honorową 
i bardziej pożyteczną; ale dałem minąć tej sposobności, 
jak i wielu innym; gdybym chciał opłakiwać to, co minęło, 
powiększyłbym tylko twój ból i odsłonił swą głupotę. 
W każdym razie nie może i nie powinno się zdarzyć, abym 
dłużej, niż wymaga tego twoje dobro lub jakaś prawdziwa 
nadzieja, pędził dalej to żałosne i nędzne życie; i ja, co 
tak niedawno byłem najszczęśliwszy, dzięki memu bratu, 
dzieciom i żonie, dzięki moim dostatkom i samemu ich 
źródłu 2, ja, który nawet tym, co kiedykolwiek piastowali 
najwyższe godności, nie ustępowałem stanowiskiem, po- 
wagą, szacunkiem i wpływami — żebym ja teraz, doz- 
nawszy tak miażdżących ciosów od losu, miał nadal opła- 
kiwać siebie i swoich najbliższych. 
7. Dlatego, czemuś napisał do mnie w tym położeniu 
o wekslu? 3 Czyż nie żyję teraz na twój koszt? Widzę teraz, 
2 — tj. dzięki temu, że majątek mój pochodził z uczciwego 
źródła. 
3 Zdaje się, że Kwintus ofiarowywał się uzyskać po powro- 
cie do Rzymu jakąś pożyczkę dla brata. 

nieszczęsny, jakiego występku się dopuściłem, kiedy ty 
będziesz usiłował zapłacić swe długi niemal krwią własną 
i krwią swego syna, a ja roztrwoniłem pieniądze, które 
otrzymałem ze skarbu na twoje imię4. Jednak Markowi 
Antoniuszowi5 została zapłacona suma, jaką wymieniłeś, 
podobnie jak Cepionowi. Dla mnie na życie, jakie teraz 
wiodę, wystarczy to, co posiadam; czy odzyskam poprzed- 
nie stanowisko, czy stracę wszelką nadzieję, więcej mi nie 
będzie trzeba. Jeśli będziesz miał kiedy jaką przykrość, 
myślę, że powinieneś się zwrócić do Krassusa i do Kali- 
diusza. Nie wiem, w jakim stopniu można ufać Horten- 
sjuszowi6. 
8. Udając gorącą przyjaźń dla mnie i codziennie oka- 
zując mi największe względy, on, połączywszy się z Ariu- 
szem, postąpił wobec mnie jak najbardziej zbrodniczo 
i zdradziecko; ich właśnie radami, obietnicami i zalece- 
niami zwiedziony, popadłem w to nieszczęście. Zachowaj 
to jednak w tajemnicy, aby i tobie nie zaszkodzili. Musisz 
także uważać (myślę, że w tym celu przy pomocy Pompo- 
niusza trzeba ci samego Hortensjusza udobruchać), aby 
jakie fałszywe świadectwo nie potwierdziło twego autor- 
stwa owego wiersza o ustawie Aureliusza 7, który ci przy- 
pisano, kiedyś się starał o edylat. Niczego się tak nie boję 
jak tego, żeby ludzie nie zaczęli jeszcze gwałtowniej na 
4 Por. list 17, przyp. 8. 
5 Antoniusz, podobnie jak wymieniony dalej Cepio, był 
wierzycielem Kwintusa. 
6 Por. list 34, przyp. 3. 
7 Prawo Aureliuszowe z r. 70, zwane tak od wnioskodawcy 
Lucjusza Aureliusza Kotty, regulowało skład kompletów sę- 
dziowskich w trybunałach karnych. W okresie starań Kwintusa 
Cycerona o edylat (r. 66) krążył na temat tego prawa jakiś 
wierszyk, którego autorstwo jemu przypisywano, a którego 
treść musiała być nieprzyjemna dla partii senatorskiej, do 
której czołowych mężów należał Hortensjusz. 

35. (Q. FR. I 3); 36. (ATT. III 10) 
ciebie napadać, poznawszy, ile współczucia mogą wzbu- 
dzić dla mnie twoje prośby, gdy tobie nic już nie będzie 
groziło. 
8. Myślę, że Messala8 jest ci życzliwy; Pompejusza 
ciągle jeszcze uważam za obłudnika. Och, gdybyś nie mu- 
siał tego na sobie doświadczać! Błagałbym o to bogów, 
gdyby nie przestali słuchać moich próśb. Jednak błagam 
ich, aby się zadowolnili moimi nieskończonymi nieszczęś- 
ciami, w których nie zawiera się bynajmniej haniebna 
kara za jakąś popełnioną zbrodnię, lecz największy ból, 
iż za najlepsze me czyny zostałem najsrożej ukarany. 
10. Czyż trzeba mi, mój bracie, polecać ci mą córkę, 
która jest i twoją, i mego Cycerona? Dręczy mnie myśl, 
że ich osierocenie tobie nie mniej cierpień przyczynia niż 
mnie. Jednak, póki tobie nic nie grozi, nie będą sierotami. 
Dalej (bodajby tak znalazł się dla mnie jakiś ratunek i na- 
dzieja, że umrę na ojczystej ziemi!) łzy nie pozwalają mi 
pisać. Proszę cię, opiekuj się również Terencją i donoś 
mi o wszystkim. 13 czerwca, Tessalonika. 
36. 
(Att. III 10) 
Cycero do Attyka Tessalonika, 17 czerwca r. 58 
1. O wszystkim, co się stało aż do dnia 25 maja, do- 
wiedziałem się z twego listu; na resztę czekam, jak sobie 
życzysz, w Tessalonice. Po otrzymaniu tych wiadomości 
łatwiej będę mógł oznaczyć miejsce swego pobytu. Albo- 
wiem, jeśli będzie dostateczna przyczyna, jeśli coś się sta- 
8 — konsul z r. 61. 

nie, jeśli zabłyśnie jakaś nadzieja albo będę czekał w tym 
samym miejscu, albo udam się do ciebie; jeśli zaś, jak 
piszesz, i to się rozwieje, pomyślę o czymś innym. Do- 
tychczas bowiem o niczym mi nie piszecie, tylko o niezgo- 
dzie moich przeciwników; wynika ona jednak ze wszyst- 
kich innych przyczyn, tylko nie z mego powodu. Toteż nie 
wiem, na co mi się przydać może, dopóki jednak bę- 
dziecie chcieli, bym zachował nadzieję, będę wam 
posłuszny. 
2. Bo skoro mnie tak często i tak ostro łajesz, zarzu- 
cając mi słabość ducha 1, powiedz, proszę, czy jest jakieś 
nieszczęście, które by się nie zawierało w mojej klęsce? 
Czy został kto kiedy strącony z tak zaszczytnego stanowi- 
ska, w tak dobrej sprawie, przy takich zasobach zdolności, 
doświadczenia, wziętości, przy takim poparciu wszystkich 
dobrych obywateli? Czyż mogę zapomnieć, kim byłem, 
nie czuć, kim jestem, jakie straciłem zaszczyty, jaką sławę, 
jakie dzieci, jaki majątek, jakiego brata? Dowiedz się o jesz- 
cze jednym, niezwykłym moim nieszczęściu: unikałem wi- 
dzenia się z bratem, któregom zawsze więcej kochał i ce- 
nił niż siebie samego, aby nie ujrzeć jego smutku i roz- 
paczy i nie ukazać mu się w upadku i przygnębieniu, 
skoro mnie zostawił w tak świetnym położeniu. Pomijam 
już inne cierpienia nie do zniesienia; łzy nie pozwalają 
mi mówić o nich. Czy więc wreszcie trzeba mi zarzucać, 
że cierpię, czy też, że dopuściłem do swej klęski i nie zdo- 
łałem jej przeszkodzić (co nie byłoby trudne, gdyby we 
własnym moim domu 2 nie snuto planów na moją zgubę), 
albo też, że nie straciłem wszystkiego wraz z życiem? 
1 Jeśli sądzić tylko z treści dochowanych nam listów, Attyk 
miał aż nadto wiele powodów do tego. 
2 Zdaje się, że Cycero ma tu na myśli owe intrygi Hor- 
tensjusza, na które tyle razy skarży się w korespondencji z tego 

36. (ATT. III 10); 37. (ATT. III 11) 
3. Napisałem to wszystko, abyś raczej mnie pocieszał, 
co zresztą czynisz, niż uważał mnie za godnego nagany 
i wyrzutów; piszę zaś niewiele, gdyż smutek przeszkadza 
mi napisać więcej i raczej oczekuję od ciebie więcej wia- 
domości, niż sam mam co pisać. Jeśli je otrzymam, zawia- 
domię cię o swoim postanowieniu. Proszę cię, pisz do mnie 
jak najwięcej, jak to dotąd czyniłeś, abym po prostu 
o wszystkim wiedział. Pisałem 17 czerwca w Tessalonice. 
37. 
(Att. III 11) 
Cycero do Attyka Tessalonika, 27 czerwca r. 58 
1. Zatrzymuje mnie dotąd w Tessalonice twój list, 
pewne pomyślne wieści (jakkolwiek nie z najlepszego po- 
chodzące źródła), oczekiwanie na wasze listy, wreszcie 
twoje życzenie. Jeśli otrzymam spodziewane listy, jeśli 
spełni się nadzieja, jaką wzbudziły pogłoski, udam się do 
ciebie; jeśli spełznie na niczym, zawiadomię cię o swych 
zamiarach. 
2. Ty zaś wspieraj mnie — jak to czynisz — swą po- 
mocą, radą, wpływami; lecz przestań już mnie pocieszać 
i nie chciej już mnie łajać; gdy to robisz, jakże mi brak 
twej przyjaźni i współczucia! A przecież myślę, że tak 
jesteś przybity moim nieszczęściem, iż nikt nie może cię 
pocieszyć. Podtrzymuj na duchu mego brata Kwintusa, 
tak dobrego, tak miłego. Zaklinam cię, abyś mi pisał 
wszystko, co będziesz miał pewnego. Pisałem 27 czerwca. 
czasu (por. list 35, przyp. 3 i list 36, przyp. 6). Wyrażenie o „wła- 
snym domu" trzeba brać zatem przenośnie w znaczeniu „grona 
przyjaciół politycznych". 

38. 
(Att. III 14) 
Cycero do Attyka 
Tessalonika, 21 lipca r. 58 
1. Na skutek twego listu pełen jestem oczekiwania, 
jakie postanowienie poweźmie Pompejusz względem mo- 
jej osoby i co ujawni. Myślę, że wybory już się odbyły 1. 
Piszesz, iż było jego zamiarem, aby po wyborach coś zro- 
biono w mojej sprawie. Jeśli ci się wydam głupi, że je- 
szcze żywię jakieś nadzieje, czynię to przecież z twego 
rozkazu, a wiem, że na ogół masz zwyczaj raczej powścią- 
gać mnie i moje nadzieje. Proszę, napisz mi jasno wszyst- 
ko, co widzisz. Zdaję sobie sprawę, że popadłem w tę bie- 
dę wskutek wielu moich win2; gdyby jakiś przypadek 
mógł je choć w części naprawić, mniejszą przykrością by- 
łoby teraz dla mnie to, że pozostałem przy życiu i że do- 
tąd jeszcze żyję. 
2. Nie ruszyłem się dotąd z Tessaloniki, ponieważ dro- 
ga jest bardzo uczęszczana i ponieważ nieustannie ocze- 
kuję na wiadomości. Lecz wypędza mnie już stąd nie 
Plancjusz 3 — bo on mnie tu zatrzymuje — ale samo to 
miejsce, bynajmniej nieodpowiednie do znoszenia takiego 
smutku i takiej klęski. Nie pojechałem do Epiru, jak ci 
pisałem, ponieważ ze wszystkich stron doszły mnie wieści 
1 — wybory konsulów na następny r. 57. Wiązano z nimi 
nadzieje na odmianę losu Cycerona, gdyż jeden z kandydatów, 
wybrany następnie w istocie P. Cornelius Lentulus Spinther, 
był jego otwartym zwolennikiem. 
2 Zaskakuje nas nieco to wyznanie w ustach Cycerona, 
który dotychczas winił raczej wszystko i wszystkich dokoła, 
tylko nie siebie. 
3 Ówczesny kwestor przy namiestniku Macedonii, później- 
szy klient Cycerona, broniony przezeń przed sądem w r. 54. 

39. (ATT. III 13) 
i listy, że wcale nie jest potrzebne, abym się znajdował 
jak najbliżej Italii. Jeśli usłyszę coś o wyborach, udam 
się stąd do Azji; dotąd jeszcze nie zdecydowałem, dokąd 
mianowicie, ale będziesz o tym wiedział. Pisałem 21 lipca 
w Tessalonice. 
39. 
(Att. III 13) 
Cycero do Attyka Tessalonika, 5 sierpnia r. 58 
1. Napisałem ci poprzednio, że udam się do Epiru; ale 
gdy zobaczyłem, że nadzieja moja zmalała i wreszcie zu- 
pełnie zniknęła, nie ruszyłem się z Tessaloniki, gdzie po- 
stanowiłem przebywać, aż mi coś napiszesz w sprawie, 
o której wspominałeś w ostatnim liście, tzn., że natych- 
miast po wyborach będzie o mnie mowa w senacie; tak 
ci powiedział Pompejusz. Ponieważ wybory już się odbyły, 
a ty nic mi o tym nie piszesz, będę uważał, jak gdybyś mi 
napisał, że nic się nie ruszyło, i nie będę się użalał, że 
nadzieja niedługo mnie łudziła. Co się jednak tyczy owych 
zmian, o których mi pisałeś, że będą pożyteczne dla mo- 
jej sprawy, ludzie, którzy stamtąd przybywają, twierdzą, 
że nic z tego nie będzie. Ostatnia moja nadzieja jest w no- 
wo wybranych trybunach ludu; jeśli będę czekał na te 
wyniki, nie powiesz, że nie spełniłem swego obowiązku 
względem swej sprawy i pragnień mych najbliższych. 
2. Często mi wyrzucasz, iż tak mnie przytłacza moje 
nieszczęście; musisz mi jednak to wybaczyć, widząc mnie 
tak dotkniętym, jak jeszcze nikogo nie widziałeś i nie sły- 
szałeś. Piszesz, iż doszły cię słuchy, że ból zaćmił mi umysł 
— otóż nie. mój umysł jest całkiem zdrów. Oby groziło 
mu istotnie takie niebezpieczeństwo! skoro ci, którym, jak 

mniemałem, życie moje jest tak miłe, postąpili w stosunku 
do mnie jak najbardziej wrogo i okrutnie, a zobaczywszy 
u mnie pewną obawę i niepokój, popchnęli mnie do zguby, 
używszy przy tym całej swej podłości i przewrotności. 
Teraz, zmuszony udać się do Cyzyku, dokąd rzadziej będą 
do mnie przychodziły listy, chciałbym, abyś tym pilniej 
donosił mi o wszystkim, o czym według ciebie powinienem 
wiedzieć. Proszę cię, kochaj mego brata Kwintusa! Jeśli 
moja klęska pozostawi go nietkniętym, będę uważał, że 
moje nieszczęście nie jest jeszcze zupełne. Pisałem 5 sierp- 
nia. 
40. 
(Att. III 15) 
Cycero do Attyka Tessalonika, 17 sierpnia r.58 
1. Otrzymałem 13 sierpnia cztery listy od ciebie: jeden, 
w którym mnie łajesz i każesz mi być wytrwalszym, dru- 
gi, w którym piszesz, że wyzwoleniec Krassusa opowiadał 
ci o moim przygnębieniu i mizernym wyglądzie; trzeci, 
w którym mi opisujesz wypadki zaszłe w senacie, wreszcie 
czwarty, w którym mi donosisz, że Warro 1 zapewnił cię 
o dobrych chęciach Pompejusza. 
2. Na pierwszy list ci odpowiem, że choć cierpię, to nie 
tylko nie opuszcza mnie jasność umysłu, lecz, przeciwnie, 
boleję nad tym, iż nie mam gdzie i z kim takiej przytomności 
umysłu wykorzystać. Bo przecież, jeżeli ty sam odczuwasz 
przykrość z powodu braku tylko, mojej osoby, cóż możesz 
sądzić o mnie, któremu brak ciebie i wszystkich? I jeżeli 
1 Por. list 26, przyp. 3. 

40. (ATT. III 15) 
ty, nie doznawszy żadnego nieszczęścia, tęsknisz za mną, 
to jak ja mogę nie tęsknić za utraconymi wszystkimi prawa- 
mi? Nie chcę już przypominać, czego mnie pozbawiono, 
nie tylko dlatego, że dobrze o tym wiesz, lecz by nie 
rozjątrzać twego bólu; twierdzę jednak, że żaden człowiek 
nie został wyzuty z tylu dóbr i nie popadł w takie nie- 
szczęście. Czas nie tylko nie łagodzi tego smutku, lecz go 
nawet zwiększa. Bo inne cierpienia uśmierza czas; moje 
jednak musi codziennie się wzmagać, zarówno wskutek 
świadomości obecnej nędzy, jak i przez wspomnienia prze- 
szłości. Tęsknię nie tylko za swoim mieniem i za swoją 
rodziną, ale za sobą samym. Czym bowiem jestem teraz? 
Lecz nie chcę dręczyć ciebie skargami ani rozdzierać 
własnych ran. Starasz się oczyścić od zarzutów tych, 
o których zawiści w stosunku do mnie pisałem 2, a wśród 
nich Katona; wierzę istotnie, że on nie brał żadnego udzia- 
łu w tej zbrodni, i boleję nad tym, iż większą wagę miała 
u mnie ich obłuda niż jego dobra wiara. Skoro zaś 
usprawiedliwiasz innych, powinienem uznać ich za nie- 
winnych, jeśli takie jest twoje zdanie. 
3. Lecz zbyt późno o tym mówimy. Zdaje mi się, że 
wyzwoleniec Krassusa ani jednego słowa nie powiedział 
szczerze. Piszesz, że w senacie sprawy poszły dobrze. Ale 
co Kurio?3 Czy nie czytał tamtej mowy? Nie wiem do- 
2 Por. list 34, przyp. 3 i list 35, przyp. 6. 
3 — konsul z r. 76, ojciec późniejszego cezariańczyka, 
a przyjaciela Cycerona Kuriona Młodszego, obrońca Klodiusza 
w słynnym procesie z r. 61 (por. listy 8—11); Cycero skierował 
wówczas przeciw tym obydwu (obrońcy i klientowi) zjadliwy 
pamflet, nie przeznaczony jednak dla szerszej publiczności. 
W najmniej odpowiednim momencie, kiedy musiało mu zależeć 
na poparciu Kuriona w senacie, Cycero dowiaduje się, że pam- 
flet ten „wypłynął" niespodziewanie. Stąd jego niepokój. In- 
wektywa przeciw Klodiuszowi i Kurionowi nie dochowała się 
do naszych czasów. 

prawdy, skąd się ona wzięła. Jednak Akcjusz, opisując mi 
wypadki tegoż dnia, bynajmniej nie chwali tak Kuriona. 
Może on jednak coś pominął, bo tyś przecie nie napisał 
tego, czego nie było. Słowa Warrona każą mi się spodzie- 
wać poparcia Cezara. Oby i sam Warro zajął się usilnie 
moją sprawą! Uczyni to z pewnością, zarówno z własnego 
popędu, jak i skłoniony przez ciebie. 
4. Jeżeli los pozwoli mi kiedyś wrócić do was i do 
ojczyzny, dokażę z pewnością tego, że będziesz się rado- 
wał najwięcej ze wszystkich przyjaciół; tak zaś będę wy- 
pełniał obowiązki przyjaźni (trzeba wyznać, że dotąd nie- 
zbyt się w tym odznaczyłem), iż uznasz, że zostałem po- 
wrócony tak samo tobie, jak bratu i dzieciom. Jeżeli coś 
zawiniłem przeciw tobie, lub raczej ponieważ zawiniłem, 
przebacz mi; przecież daleko więcej zawiniłem przeciw 
sobie samemu. Piszę to nie dlatego, żebym nie wiedział, 
iż wskutek mego nieszczęścia jesteś pogrążony w naj- 
większym bólu; lecz gdybyś musiał zawsze mnie tak ko- 
chać, jak mnie kochałeś i kochasz, nigdy byś nie dopuścił, 
aby mi zabrakło rozumu, który ty posiadasz w takiej 
obfitości; i nie dozwoliłbyś, aby mi wmówiono, że przepro- 
wadzenie prawa o związkach rzemieślniczych4 jest dla 
mnie korzystne. Lecz tyś ofiarował memu nieszczęściu 
jedynie łzy, jak ja sam, i było to dowodem przyjaźni, 
jednak z mojej, a nie ze swojej winy nie rozmyślałeś 
dzień i noc, jak mam postąpić — co byś uczynił, gdybym 
sobie na to zasłużył. Gdyby jednak ktoś — ty, czy kto 
inny — odwiódł mnie, przerażonego niezbyt uprzejmą 
4 W r. 64 uchwałą senatu zakazano organizowania takich 
związków, ale w r. 58 Klodiusz jako trybun ludowy przepro- 
wadził uchwałę zgromadzenia ludowego uchylającą ten zakaz. 
Nie wiemy, jaki ta sprawa mogła mieć związek z losami Cy- 
cerona. 

40. (ATT. III 15) 
odpowiedzią Pompejusza, od haniebnego postanowienia5 
— a ty najlepiej mogłeś to uczynić — albobym umarł 
z honorem, albo żyłbym dziś jako zwycięzca. Przebaczysz 
mi za to: o wiele bowiem więcej potępiam siebie samego, 
potem zaś ciebie, jakby drugiego siebie, a jednocześnie 
szukam wspólnika swej winy. Jeżeli kiedy powrócę, nasza 
wspólna wina będzie mi się wydawała mniejsza, a ty bę- 
dziesz mnie z pewnością kochał, jeżeli nie za moje zasługi, 
to z pewnością za swoje własne. 
5. Piszesz, żeś rozmawiał z Kulleonem 6 o wyjątkowym 
charakterze uchwały; ma to pewne znaczenie, ale daleko 
lepsze byłoby zupełne jej odwołanie. Jeżeli bowiem nikt 
się nie sprzeciwi, odwołanie będzie pewniejsze; jeżeli zaś 
ktoś nie pozwoli tego przeprowadzić, sprzeciwi się również 
uchwale senatu. I nic więcej nie trzeba kasować, gdyż po- 
przednie prawo7 wcale we mnie nie godziło. Gdybym 
5 haniebnego postanowienia — udania się na wygnanie 
jeszcze przed przeprowadzeniem przez Klodiusza odpowiedniej 
uchwały ludu, czemu może udało by się zapobiec w ostatniej 
chwili, gdyby Cycero pozostał w Rzymie. 
6 — jeden z trybunów ludowych. Jego rozmowa z Atty- 
kiem miała za przedmiot ten aspekt sprawy Cycerona, że 
uchwała ludu, przeprowadzona przez Klodiusza, zwracała się 
przeciw niemu indywidualnie, a tego rodzaju uchwały zaka- 
zane były przez Prawo 12 tablic. Z tego punktu widzenia można 
ją było jako niekonstytucyjną uchylić prostą uchwałą senatu. 
7 Przed uchwałą godzącą imiennie w Cycerona Klodiusz 
przeprowadził najpierw ustawę orzekającą, że ma być pozba- 
wiony prawa ognia i wody ten, kto by bez sądu skazał na 
śmierć obywatela rzymskiego. Cycero daje obecnie wyraz prze- 
konaniu, że ustawa ta jego nie dotyczyła, gdyż on kazał stra- 
cić uczestników spisku Katyliny (w r. 63) na podstawie uchwały 
senatu i prawa o stanie wyjątkowym. Jednak w momencie 
uchwalenia przedłożenia Klodiusza sądził odmiennie i dlatego 
przywdział czarne szaty i zwrócił się o pomoc do ludu, jak 
o tym wspomina. 

zdobył się na pochwalenie go po ogłoszeniu lub gdybym je 
zlekceważył, jak na to zasługiwało, nie mogłoby mi nic 
zaszkodzić. To po raz pierwszy mój rozum mnie zawiódł, 
a nawet mnie zgubił. Byłem ślepy, ślepy, powtarzam, 
gdym wdział żałobne szaty i zwrócił się do ludu; było to 
niebezpieczne, dopóki wyraźnie mnie nie wymieniono. 
Wracam ciągle do przeszłości, po to jednak, abyście — 
o ile coś się będzie robiło — nie tykali tego prawa, które 
ma tyle danych do popularności. 
6. Zresztą jest z mojej strony głupotą uczyć was, co 
i jak macie robić. Oby tylko coś się robiło! Wydaje mi się, 
że list twój wiele ukrywa w tym względzie, po to chyba, 
aby mnie jeszcze większa rozpacz nie ogarnęła. Co według 
twego zdania można zrobić i jakim sposobem? Czy przez 
senat? Sam przecież napisałeś, że Klodiusz przybił na 
drzwiach senatu artykuł swej ustawy, mianowicie, że nie 
wolno ani składać wniosku, ani mówić 
o mnie. Jak więc Domicjusz 8 będzie mógł złożyć wniosek, 
jak to obiecał? Jak to się stało, że Klodiusz milczał, gdy 
ci, o których piszesz, mówili o mnie 9 i domagali się zło- 
żenia wniosku? 10 Jeżeli zaś ma to przejść przez lud, to 
czy może być uchwalone inaczej niż za zgodą wszystkich 
trybunów ludowych?11 Cóż zaś będzie z majątkiem? Co 
z domem? Czy możliwe, żeby mi go oddano? Jeżeli nie, to 
w jaki sposób ja sam będę mógł być przywrócony? Jeżeli 
nie widzisz sposobu rozwiązania tych trudności, to czemu 
8 L. Domitius Ahenobarbus — pretor w r. 58. 
9 mówili o mnie — mianowicie w senacie. 
10 złożenia wniosku — na zgromadzeniu ludowym w spra- 
wie odwołania Cycerona z wygnania. 
11 Każdy z dziesięciu trybunów miał prawo veta wobec 
każdego wniosku ustawodawczego, a przecież Klodiusz był wła- 
śnie w tym roku trybunem. 

40. (ATT. III 15) 
każesz mi żywić nadzieję? Jeżeli zaś nie ma żadnej na- 
dziei, jakież pozostaje mi życie? Oczekuję więc w Tessa- 
lonice wiadomości z 1 sierpnia 12, i stosownie do tego roz- 
strzygnę, czy mam się udać do twej posiadłości13, żeby 
nie widzieć ludzi, których nie chcę widzieć, a zobaczyć się 
z tobą oraz być bliżej na wypadek, gdyby się coś robiło — 
co, jak mi się wydaje, jest po myśli i twojej, i brata Kwin- 
tusa; albo czy mam jechać do Cyzyku. 
7. Teraz, Pomponiuszu, ponieważ nie przyczyniłeś się 
swą roztropnością do mego ocalenia, gdyż albo uważałeś, 
że ja sam mam dosyć rozumu, albo sądziłeś, że nic więcej 
nie jesteś mi winien poza gotowością pomocy; ponieważ ja, 
zdradzony, zwiedziony, wciągnięty w zasadzkę, zaniedba- 
łem wszelkich środków obrony, zawiodłem i porzuciłem 
Italię już powstałą dla mojej obrony, wydałem na pastwę 
wrogów siebie i swoich najbliższych, podczas gdy tyś się 
przyglądał temu w milczeniu, choć, jeżeli nie miałeś wię- 
cej ode mnie rozumu, to przynajmniej mniej się lękałeś; 
teraz, jeżeli możesz, podnieś upadłego i w tym mi dopo- 
móż; jeśli zaś są zamknięte wszystkie drogi ratunku, na- 
pisz mi przynajmniej o tym otwarcie i przestań wreszcie 
mnie łajać lub zdawkowo pocieszać. Gdybym cię oskarżał 
o wiarołomstwo, nie chroniłbym się najchętniej pod twój 
dach; potępiam swe zaślepienie, żem sądził, iż tak mnie 
kochasz, jak tego pragnąłem. Gdyby tak było w istocie, 
okazałbyś mi tę samą życzliwość, ale większa gorliwość; 
zatrzymałbyś mnie na drodze ku przepaści i nie narażał- 
byś się teraz na te trudy, które podejmujesz na skutek 
mej katastrofy. 
12 Por. list 33, przyp. 10. 
13 do twej posiadłości — w Epirze. 

8. Dlatego napisz do mnie po zbadaniu i wyjaśnieniu 
wszystkiego i zechciej, abym stał się kimś — jak to 
zresztą czynisz — skoro nie mogę już być tym, kim byłem 
i kim mogłem być; i bądź przekonany, że w tym liście 
obwiniam nie ciebie, lecz siebie samego. Jeśli uznasz, że 
trzeba będzie napisać do kogoś list w moim imieniu, na- 
pisz, proszę, i wyślij. 
Pisałem 17 sierpnia. 
41. 
(Att. III 18) 
Cycero do Attyka Tessalonika, pierwsza połowa 
września r. 58 
1. Wzbudziłeś we mnie niemałe oczekiwanie, pisząc, że 
Warro zapewnił cię po przyjacielsku, iż Pompejusz zajmie 
się z pewnością moją sprawą i gdy tylko otrzyma oczeki- 
wany list od Cezara, wysunie nawet wnioskodawcę. Czy 
to wszystko spełzło na niczym? Czy Cezar w liście się 
sprzeciwił? Czy może jest jeszcze jakaś nadzieja? Napisa- 
łeś mi jeszcze, że on powiedział, iż stanie się to po wy- 
borach". 
2. Jeżeli zdajesz sobie sprawę, jak wielkie nieszczęście 
mnie spotkało, i jeżeli uważasz to za swój ludzki obowią- 
zek, donieś mi o wszystkim, co dotyczy mej sprawy. Bo 
brat mój Kwintus, człowiek godny podziwu i tak gorąco 
mnie kochający, pisze mi listy pełne nadziei, lękając się, 
jak sądzę, mego upadku ducha. Twoje listy są rozmaite: 
nie chcesz, żebym się pogrążał w rozpaczy ani żebym się 
cieszył nieuzasadnioną nadzieją. Błagam cię, donoś mi 
o wszystkim, co tylko możesz zauważyć. 

42. (FAM. XIV 2) 
42. 
(Fam. XIV 2) 
Cycero do rodziny Tessalonika, 5 października r. 58 
Cycero przesyła pozdrowienie drogiej Terencji, naj- 
milszej Tullii i Cyceronowi. 
1. Nie sądź, że piszę do kogokolwiek dłuższe listy, chy- 
ba że ktoś napisze do mnie obszerniej, na co muszę odpo- 
wiedzieć. Nie mam bowiem nic do pisania i nic nie przy- 
chodzi mi teraz z większą trudnością. Do ciebie zaś i do 
naszej małej Tullii nie mogę pisać, nie zalewając się łza- 
mi; widzę bowiem w nieszczęściu was, dla których prag- 
nąłem zawsze jak najwięcej szczęścia; powinienem był wam 
je zapewnić i zapewniłbym, gdybym nie był tak bojaźliwy. 
2. Pizona naszego 1 gorąco kocham, jak na to zasługu- 
je. Dodałem mu, jak mogłem, listownie otuchy i złożyłem 
należne dzięki. Widzę, że pokładasz nadzieję w nowych 
trybunach ludu. Ale na to będzie można liczyć, jeśli taka 
będzie wola Pompejusza; lękam się natomiast Krassusa. 
Widzę, że postępujesz we wszystkim z całą odwagą 
i z wielką miłością; nie dziwię się temu, lecz ubolewam 
nad tym, że przez twoje nieszczęścia mam doznać ulgi 
w moich. Bo Publiusz Waleriusz, człowiek wielce nam 
oddany, napisał mi (przeczytałem to, oblewając się łzami), 
jak cię prowadzono od świątyni Westy do banku Wale- 
riusza 2. Niestety, moje życie, moje ukochanie! Ty, którą 
1 — Cycero mówi tu o swym zięciu, por. list. 31, przyp. 8. 
2 Wydaje się, że Terencja musiała pojawić się w banku 
Waleriusza dla złożenia formalnych oświadczeń w sprawach 
majątkowych swoich i męża w związku z konfiskatą majątku 
Cycerona. 

wszyscy prosili o pomoc, teraz, moja Terencjo, tak jesteś 
udręczona, tak pogrążona we łzach i niedoli, i to wszystko 
z mojej winy! Ratowałem innych, abyśmy sami ginęli. 
3. Co do tego, co piszesz o domu, tzn. o placu3 — 
wtedy dopiero będę się uważał za zwróconego ojczyźnie, 
jeżeli mi go zwrócą. Lecz to nie leży w naszej mocy. Bo- 
leję nad tym, że ty, tak nieszczęśliwa i ze wszystkiego wy- 
zuta, musisz łożyć częściowo na konieczne wydatki. Jeśli 
sprawa pomyślnie się zakończy, wszystko uzyskamy; je- 
żeli jednak los nadal będzie nas prześladował, czyż ty, 
nieszczęsna, masz stracić nawet resztki swego majątku? 
Zaklinam cię, moje życie, co się tyczy wydatków, niech 
łożą na nie inni, którzy mogą, jeśli tylko zechcą; ty, jeśli 
mnie kochasz, nie pogarszaj swego i tak już słabego zdro- 
wia. Stoisz mi przed oczyma we dnie i w nocy; widzę, że 
wszelkie trudy bierzesz na siebie; lękam się, czy je wy- 
trzymasz. Lecz widzę, że wszystko od ciebie zależy. Dla- 
tego, jeśli chcesz, abyśmy osiągnęli to, czego się spodzie- 
wasz i o co się starasz, pamiętaj o swym zdrowiu. 
4. Nie wiem, do kogo mam pisać, oprócz tych, którzy 
do mnie piszą, lub tych, o których wy mi coś donosicie. 
Nie pojadę już dalej, jeśli sobie tego nie życzycie; lecz, 
proszę, piszcie jak najczęściej, zwłaszcza jeśli będzie jakie 
pewniejsze potwierdzenie naszych nadziei. Bądźcie zdro- 
we, moje najdroższe, bądźcie zdrowe. Pisałem 5 paździer- 
nika w Tessalonice. 
3 o domu, tzn. o placu — gdyż sam dom został przez bandy 
Klodiusza splądrowany i spalony. 

43. (FAM. XIV 3) 
43. 
(Fam. XIV 3) 
Cycero do rodziny Dyrrachium, 29 listopada r. 58 
Tulliusz przesyła pozdrowienia drogiej Terencji, Tullii 
i Cyceronowi 
1. Twoje trzy listy, które otrzymałem od Arystokryta, 
niemal zupełnie rozmokły od mych łez. Ból, moja droga Te- 
rencjo, niemal mnie zabija, a dręczą mnie nie tyle moje 
własne nieszczęścia, ile twoje i wasze. Jestem o tyle nie- 
szczęśliwszy od ciebie, tak przecie nieszczęśliwej, że na- 
sza klęska jest wspólna dla nas obojga, ale wina jest wy- 
łącznie moja. Obowiązkiem moim było albo uniknąć nie- 
bezpieczeństwa przez przyjęcie stanowiska legata1, albo 
stawić opór czynnie przy użyciu wszelkich środków, albo 
wreszcie paść mężnie. Nic nie mogło być bardziej nędzne- 
go, podłego, mniej mnie godnego od mego postępowania. 
2. Toteż ból i wstyd jednako mnie zadręczają. Wstydzę 
się, że nie oddałem na usługi mej najlepszej żony i moich 
tak uroczych dzieci ani męstwa ani koniecznej energii. 
Dzień i noc mam przed oczyma wasze żałobne suknie, 
wasz smutek, twoje wątłe zdrowie; a tymczasem nadzieja 
ocalenia jest bardzo nikła. Nieprzyjaciół mam wielu, a za- 
wistni są prawie wszyscy. Trudno mnie było wygnać, lecz 
łatwo jest memu powrotowi przeszkodzić. Dopóki jednak 
wy zachowacie nadzieję, ja się nie poddam, aby się nie 
zdawało, że wszystko przepadło z mojej winy. 
3. Bardzo łatwo jest mi teraz żyć w bezpieczeństwie — 
o co się niepokoisz; bo przecież i moi nieprzyjaciele pra- 
gną, abym żył w takiej nędzy; postąpię jednak według 
1 Cezar udający się do Galii proponował Cyceronowi sta- 
nowisko wyższego oficera (legata) w swoim sztabie. 

twojej rady2. Podziękowałem przyjaciołom zgodnie z two- 
im życzeniem i oddałem te listy Deksippowi; napisałem, 
żeś to ty mi doniosła o ich uczynności. I sam to widzę, 
i wszyscy mi mówią, że nasz Pizo wykazuje w stosunku 
do nas nadzwyczajną gorliwość i oddanie. Oby bogowie 
dozwolili mi kiedyś radować się takim zięciem razem z tobą 
i z dziećmi! Teraz pozostała mi jedyna nadzieja w trybu- 
nach ludowych, i to tylko w pierwszych dniach ich urzę- 
dowania; jeżeli sprawa się przeciągnie, wszystko skończone. 
4. Dlatego natychmiast odsyłam ci Arystokryta, abyś 
mogła mi niezwłocznie napisać, jak się wypadki zaczęły 
i jak posuwa się cała sprawa. Zresztą i Deksippowi kaza- 
łem także natychmiast powracać, i brata prosiłem, aby 
jak najczęściej wysyłał mi posłańców. Przebywam teraz 
w Dyrrachium właśnie w tym celu, aby jak najszybciej 
wiedzieć o tym, co się dzieje; i jestem tu zupełnie bez- 
pieczny, bo przecież zawsze broniłem tego miasta. Gdy mi 
doniosą o zbliżaniu się moich nieprzyjaciół, udam się do 
Epiru. 
5. Piszesz mi, że przyjedziesz do mnie, jeśli tylko ze- 
chcę. Wiedząc, że główna część tego brzemienia spoczywa 
na twoich ramionach, pragnę, abyś tam była. Jeśli doko- 
nacie tego, co teraz robicie, ja będę musiał do was przy- 
jechać; jeśli nie — ale lepiej tego nie kończyć. Twój pier- 
wszy albo co najwyżej drugi list pozwoli mi postanowić, 
co mam uczynić. Proszę cię tylko, pisz mi wszystko jak 
najdokładniej, choć powinienem już raczej oczekiwać sa- 
mego wyniku niż listów. Dbaj o swe zdrowie i wierz, że nic 
nie mam i nigdy nie miałem nic droższego nad ciebie. 
Bądź mi zdrowa, moja Terencjo; zdaje mi się, że cię widzę, 
i widok ten oblewam łzami. 29 listopada. 
2 Terencja niepokoiła się widocznie o bezpieczeństwo Cy- 
cerona i doradzała mu jakieś środki ostrożności. 

44. (ATT. III 25); 45. (ATT. III 26) 
44. 
(Att. III 25) 
Cycero do Attyka Dyrrachium, druga połowa 
grudnia 58 r. 
Po twoim wyjeździe otrzymałem z Rzymu list, z któ- 
rego widzę, że przyjdzie mi uschnąć w tym nieszczęsnym 
położeniu. Bo przecież, gdyby pozostawała jeszcze jakaś 
nadzieja ocalenia (nie gniewaj się, proszę), nie odjeżdżał- 
byś w takiej chwili, przy takiej przyjaźni dla mnie. Lecz 
więcej już o tym nie będę mówił, nie chcąc wyglądać na 
niewdzięcznika lub na takiego, co pragnie, aby wszystko 
razem z nim ginęło. Proszę cię tylko, postaraj się, jakeś 
mi obiecał, stawić się 31 grudnia, gdziekolwiek będę. 
45. 
(Att. III 26) 
Cycero do Attyka Dyrrachium, połowa stycznia r. 57 
Otrzymałem list od mego brata Kwintusa wraz z uch- 
wałą senatu w mojej sprawie. Mam zamiar czekać, aż 
prawa będą przedłożone ludowi; w razie sprzeciwu sko- 
rzystam z wyrażenia woli przez senat i raczej wyrzeknę 
się życia niż powrotu do ojczyzny. Proszę cię, pośpiesz się 
z przyjazdem do mnie. 

46. 
(Fam. V 4) 
Cycero do Kwintusa Metellusa Dyrrachium, połowa 
stycznia 57 r. 
Marek Cycero przesyła pozdrowienia konsulowi Kwintusowi 
Metellusowi 1. 
1. Listy mego brata Kwintusa i mego bliskiego przy- 
jaciela, Tytusa Pomponiusza, wzbudziły we mnie tyle na- 
dziei, że liczyłem na twoje poparcie nie mniej niż na po- 
parcie twego kolegi2. Natychmiast więc napisałem do cie- 
bie list, w którym, jak tego wymagało moje położenie, 
dziękowałem ci i prosiłem o poparcie na przyszłość. Do- 
wiedziałem się następnie, nie tyle z listów moich najbliż- 
szych, ile z rozmów z ludźmi, którzy tu przyjeżdżali, że 
twoje zamiary uległy zmianie; w tych warunkach nie 
śmiałem naprzykrzać ci się listami. 
2. Teraz jednak brat mój Kwintus przysłał mi w liście 
tekst twojej tak łagodnej mowy wygłoszonej w senacie; 
ośmielony tym, zdecydowałem się napisać do ciebie; pro- 
szę cię gorąco — o ile jest to zgodne z twymi zamiarami 
— abyś raczej bronił swych bliskich wraz ze mną, niż 
napadał na mnie dla zaspokojenia zuchwałego okrucień- 
stwa niektórych swych krewnych 3. Umiałeś przezwyciężyć 
swą nieprzyjaźń dla dobra państwa; czyż dasz się nakłonić 
do tego, aby uczynić zadość cudzej wrogości na szkodę rze- 
czypospolitej? Jeśli, powodując się jedynie dobrocią, oka- 
1 — konsul r. 57, który właśnie (1 stycznia) objął urzędo- 
wanie i na jednym z pierwszych posiedzeń senatu zajął wzglę- 
dem powrotu Cycerona stanowisko dość przychylne. 
2 — Publius Lentulus Spinther, por. list 37, przyp. 1. 
3 Mowa o Klodiuszu, który był bratem Klodii, bratowej 
adresata tego listu. 

47. (ATT. III 27); 48. (ATT. IV 1) 
żesz mi pomoc, zapewniam cię, że zawsze będę na twe 
usługi; jeśli jednak ta siła, która zwyciężyła mnie i pań- 
stwo, przeszkodzi w daniu mi pomocy zarówno urzędni- 
kom i senatowi, jak ludowi, bacz, aby w dniu, gdy za- 
pragniesz wykorzystać sposobność ku ocaleniu wszystkich 
- nie było już kogo ratować. 
47. 
(Att. III 27) 
Cycero do Attyka Dyrrachium, początek lutego r. 57 
Z twego listu i z obrotu sprawy widzę, żem przepadł 
z kretesem 1. Proszę cię, abyś w naszym nieszczęściu nie 
odmówił mojej rodzinie pomocy, w czym tylko będzie jej 
potrzebowała. Ciebie, jak piszesz, wkrótce zobaczę. 
48. 
(Att. IV 1) 
Cycero do Attyka Rzym, połowa września r. 57 
1. Skoro tylko przybyłem do Rzymu i znalazł się czło- 
wiek, któremu mogłem bezpiecznie powierzyć list do cie- 
bie, uznałem za swój pierwszy obowiązek złożyć ci — wo- 
bec twej nieobecności — podziękowanie za swój powrót1. 
1 Cycero dowiedział się właśnie o próbie przedłożenia lu- 
dowi w dn. 23 wniosku o jego odwołanie z wygnania, która 
nie powiodła się na skutek zamieszek wznieconych przez Klo- 
diusza. 
1 Te podziękowania w dalszym ciągu brzmią dosyć dziwnie, 
trochę jak wymówki; ale trzeba też pamiętać, że następujący 

Przekonałem się bowiem, prawdę mówiąc, że udzielając mi 
rad nie byłeś ani mężniejszy, ani rozumniejszy ode mnie, 
a także, odpowiednio do mego dawnego dla ciebie szacun- 
ku, nie byłeś zbyt gorliwy w dbałości o moje ocalenie. 
Lecz jednocześnie, będąc z początku uczestnikiem mego 
błędu, a raczej szaleństwa i zbytecznego strachu, niezmier- 
nie cierpiałeś z powodu naszej rozłąki i dołożyłeś wszel- 
kich starań, pilności, gorliwości i trudu, aby uzyskać mój 
powrót. 
2. Toteż mogę cię zapewnić z całą szczerością, że wśród 
największej radości i najbardziej upragnionych życzeń do 
zupełnego szczęścia brakowało mi tylko twego widoku, 
a raczej twego uścisku. Gdy raz już to osiągnę, uznam się 
za niegodnego odzyskanego szczęścia, jeśli pozwolę się go 
pozbawić i jeśli nie postaram się powetować sobie stra- 
conych przyjemności płynących z obcowania z tobą. 
3. Jeśli chodzi o moje położenie, odzyskałem już — co 
uważałem za rzecz nader trudną — dawny blask mego 
imienia w sądownictwie, powagę w senacie i wpływy 
u porządnych ludzi, w większym nawet stopniu, niż prag- 
nąłem. Co się jednak tyczy mego majątku, który wiesz, 
jak jest zniszczony, rozproszony, rozgrabiony, jestem 
w bardzo ciężkim położeniu i potrzebuję nie tyle twoich 
środków, które uważam przecież za swoje, ile twoich rad 
dla zebrania i uporządkowania tych szczątków2. 
tekst nie jest w oryginale dość pewny i kryje, być może, ja- 
kieś zniekształcenia. 
2 Cycero krząta się w tym czasie wokół powetowania strat 
materialnych, jakie poniósł w okresie wygnania, przede wszyst- 
kim zabiega o uzyskanie odszkodowania za zniszczone swoje 
nieruchomości w Rzymie i poza nim, a nadto o zwrot terenu, 
na którym stał jego dom na Palatynie, ponieważ Klodiusz 
przeprowadził w swoim czasie poświęcenie go bogom i wy- 
stawił tam świątynię Wolności. 

48. (ATT. IV 1) 
4. A teraz, chociaż myślę, że wszystko ci już napisała 
twoja rodzina lub donieśli posłańcy, czy też doszły cię 
pogłoski, napiszę ci jednak krótko o tym, o czym, jak 
myślę, wolisz się dowiedzieć właśnie z mego listu. Wy- 
jechałem z Dyrrachium 4 sierpnia, tego samego dnia, kie- 
dy zgłoszono ustawę w mojej sprawie. 5 sierpnia przyby- 
łem do Brundyzjum. Była już tam moja Tullia; był to 
dzień jej urodzin, który, jak się okazało, był jednocześnie 
dniem założenia kolonii brundyzyjskiej 3 i świętem twojej 
sąsiadki, bogini Ocalenia4. Spostrzegłszy tę zbieżność, 
Brundyzyjczycy zaczęli tłumnie składać mi życzenia. Dnia 
13 sierpnia, przebywając jeszcze w Brundyzjum, dowie- 
działem się z listu brata Kwintusa, że ustawę przeprowa- 
dzono na zgromadzeniu centurialnym 5 wśród olbrzymiego 
zapału ludzi wszelkiego wieku i stanu, przy ogromnym 
napływie wyborców z całej Italii. Uczczony wszelkimi za- 
szczytami przez Brundyzyjczyków, odbywałem podróż, od- 
bierając po drodze powinszowania od umyślnych wysłań- 
ców. 
5. Gdy przybyłem do Rzymu, nie było ani jednego oby- 
watela z jakiegokolwiek stanu, znanego memu wywoły- 
waczowi 6, który by mi nie wyszedł na spotkanie, oprócz 
3 kolonii brundyzyjskiej — tj. założenia kolonii rzymskiej 
w mieście Brundyzjum. 
4 Żart polegający na tym, że świątynia bogini Ocalenia 
(templum Salutis) w Rzymie sąsiadowała z domem Attyka. 
5 — zgromadzenie ludu rzymskiego, który zbierał się na 
nie wedle starego wojskowego podziału na centurie; takie zgro- 
madzenia załatwiały najważniejsze sprawy polityczne. 
6 — niewolnik, który oznajmiał swemu panu nazwiska lu- 
dzi przechodzących na ulicy; dobierano do tej funkcji służą- 
cych odznaczających się znakomitą pamięcią. Cycero chce tu 
powiedzieć, że wszyscy znajomi, jakich kiedykolwiek widział 
u niego jego wywoływacz, wyszli powitać go, kiedy wracał 
z wygnania. 

tych moich wrogów, którzy nie mogli już ukryć ani za- 
przeczyć swej wrogości. Gdy zbliżyłem się do Bramy 
Kapeńskiej7, wszystkie stopnie świątyń były zapełnione 
pospólstwem, które głośnymi oklaskami wyraziło mi swe 
życzenia; podobne tłumy i oklaski towarzyszyły mi aż do 
Kapitolu; Forum i Kapitol zalegało nieprzejrzane mnóstwo 
ludzi. Nazajutrz, dnia 5 września, złożyłem podziękowania 
w senacie 8. 
6. Po dwu dniach, gdy z powodu ogromnej drożyzny lu- 
dzie pobiegli najpierw do teatru9, a potem do senatu, 
wołając z poduszczenia Klodiusza, że to z mojej winy 
brak chleba; skoro tedy załatwiano w senacie sprawę ży- 
wności i nie tylko pospólstwo, ale i optymaci wzywali 
Pompejusza do zajęcia się tą sprawą, on zaś również tego 
pragnął, a tłum żądał, abym ja właśnie zgłosił taką pro- 
pozycję — wypowiedziałem bardzo starannie swoje zda- 
nie 10. W nieobecności mężów konsularnych11 (z wyjąt- 
kiem Messali i Afraniusza), którzy twierdzili, że nie mo- 
gą wypowiedzieć swego zdania bez narażenia się na nie- 
bezpieczeństwo, senat zgodnie z moim wnioskiem posta- 
nowił przeprowadzić z Pompejuszem rozmowy, aby pod- 
jął się tego zadania oraz aby zgłoszono odpowiednie pra- 
wo. Ponieważ w czasie odczytywania tej uchwały senatu 
lud według nowego, a niedorzecznego zwyczaju począł 
klaskać na dźwięk mego nazwiska, wygłosiłem mowę12; 
7 — brama na płd. Rzymu. 
8 Odpowiednia mowa Cycerona dochowała się do naszych 
czasów. 
9 — prawdopodobnie po to, aby przerwać przedstawienie, 
jak to poprzednio już raz miało miejsce. 
10 — w czasie dyskusji w senacie. 
11 — tzn. byłych konsulów. 
12 wygłosiłem mowę — tym razem do ludu. 

48. (ATT. IV 1) 
przy czym udzielili mi głosu wszyscy obecni urzędnicy l3 
oprócz jednego pretora i dwu trybunów ludowych. 
7. Nazajutrz zebrał się senat w pełnym składzie 
i wszyscy konsularowie; nie odmówiono ani jednemu żą- 
daniu Pompejusza. Zażądał on piętnastu legatów 14 i wy- 
mienił mnie na pierwszym miejscu, oświadczając, że we 
wszystkim będę jego drugim „ja". Konsulowie ułożyli usta- 
wę, w myśl której Pompejuszowi miało się powierzyć kie- 
rowanie całym zaopatrzeniem w żywność na pięć lat na 
całym świecie 15. Mesjusz przygotował drugą ustawę, odda- 
jącą Pompejuszowi władzę nad całym skarbem, dającą 
mu do rozporządzenia flotę i wojsko, oraz udzielającą mu 
nad prowincjami większej władzy od tych, którzy nimi 
zarządzają. Owa nasza ustawa konsularna wydaje się te- 
raz całkiem umiarkowana, natomiast projekt Mesjusza jest 
nie do zniesienia16. Pompejusz mówi, że woli pierwszą 
ustawę, lecz jego przyjaciele twierdzą, że wolałby tę dru- 
gą. Konsularowie z Fawoniuszem na czele wyrażają swe 
niezadowolenie; ja milczę, tym bardziej, że pontyfikowie 
jeszcze nie dali odpowiedzi w sprawie mego domu 17. Jeżeli 
unieważnią poświęcenie, będę miał świetny plac, a konsu- 
lowie ocenią wartość budynków stosownie do uchwały se- 
natu; jeśli odpowiedź wypadnie inaczej, wówczas rozbiorą 
budynek, sami ułożą się o budowę i ocenią wszystkie 
koszta. 
13 — prezydujący na tym wiecu (bo nie było to zgroma- 
dzenie ustawodawcze — comitia — tylko wiec — contio). 
14 — tzn. pomocników w wykonywaniu jego nadzwyczajnej 
misji. 
15 — tj. w całym basenie Morza Śródziemnego, będącym 
już wówczas praktycznie we władaniu rzymskim. 
16 — projekt ten skupiał w ręku Pompejusza niesłychane 
w ustroju rzeczypospolitej rzymskiej pełnomocnictwa, dość po- 
dobne do tych, jakie w 30 lat potem posiadał cesarz August. 
17 Por. przyp. 2 i list następny, ust. 3—5. 

8. Takie jest moje położenie: 
Jak na pomyślność — marne, jak na nieszczęście— dobre 18. 
Wiesz, że moje sprawy majątkowe są w złym stanie. 
Poza tym są jeszcze pewne zgryzoty domowe, których 
nie chcę powierzać listowi. Brata Kwintusa, za jego 
szczególną miłość, dzielność, wierność, tak kocham, jak na 
to zasługuje. Ciebie oczekuję i proszę, abyś przybył jak 
najspieszniej i w takim usposobieniu, żeby mi nie poską- 
pić rady. Rozpoczynam jak gdyby nowe życie. Niektórzy 
ludzie, co mnie bronili w czasie mego wygnania, teraz już, 
od chwili mego powrotu, zaczynają się na mnie skrycie 
gniewać, nie ukrywają zaś wcale swej zawiści. Ogromnie 
mi jesteś potrzebny. 
49. 
(Att. IV 2) 
Cycero do Attyka Rzym, pierwsza połowa 
października r. 57 
1. Jeśli przypadkiem otrzymujesz ode mnie listy rza- 
dziej niż od innych, nie kładź tego, proszę, na karb mo- 
jej niedbałości lub nawet moich zajęć; bo choć istotnie 
jestem bardzo zajęty, to jednak nie do tego stopnia, aby 
miało to przeszkodzić naszej przyjaźni czy mojej wdzięcz- 
ności. Lecz od chwili mego przyjazdu do Rzymu dopiero 
po raz drugi dowiedziałem się, że mogę komuś powierzyć 
18 Cycero cytuje tu jakiś nie znany bliżej wiersz. Por. 
list 49. 

49. (ATT. IV 2) 
list; toteż posyłam ten drugi. W poprzednim opisałem ci swój 
przyjazd, swój stan i ogólne położenie: 
Jak na pomyślność — marne, jak na nieszczęście — dobre1. 
2. Po wysłaniu tamtego listu zaczęła się wielka walka 
o dom. W dniu 29 września wygłosiłem mowę do ponty- 
fików 2. Przedstawiłem sprawę nader sumiennie i jeśli kie- 
dykolwiek wykazałem jakie zdolności krasomówcze, lub 
jeśli nawet nigdy dotąd ich nie wykazałem, teraz siła bólu 
i poczucie ważności sprawy użyczyły wyrazistości mej prze- 
mowie. Dlatego powinienem przekazać tę mowę naszej 
młodzieży; tobie ją prześlę3, nawet jeżeli wcale tego nie 
pragniesz. 
3. Kapłani wydali orzeczenie, że jeśli ten, kto twierdzi, że 
poświęcił plac, nie był osobiście upoważniony ani uchwałą komi-
cjów, ani plebiscytem4, i jeśli mu nie kazano tak uczynić ani na 
podstawie uchwały komicjów, ani plebiscytu, można, jak się 
zdaje, kupić lub zwrócić ten plac bez popełnienia świętokradztwa. 
Zaczęto mi zaraz winszować, gdyż nikt nie wątpił, że dom będzie 
1 Por. list 48, przyp. 18. 
2 — tj. do kolegium kapłańskiego, które miało się wypo- 
wiedzieć w sprawie możliwości zwrotu Cyceronowi jego daw- 
nej posiadłości w Rzymie, skonfiskowanej mu w okresie wy- 
gnania, a przez Klodiusza poświęconej bogini Wolności przez 
wystawienie tam jej świątyni. Ta mowa Cycerona zachowała 
się nam. 
3 tobie ją prześlę — do wydania oczywiście. 
4 Uchwała komicjów to uchwała ludu zgromadzonego na 
tzw. comitia centuriata, a plebiscyt to uchwała powzięta na 
tzw. comitia tributa. 

mi przysądzony. Tymczasem tamten5 nagle wstaje — bo 
Appiusz udzielił mu głosu — i oświadcza, że kapłani wy- 
dali wyrok korzystny dla niego, ja zaś usiłuję przemocą 
wejść w posiadanie placu. Namawia więc zebranych, aby 
poszli za nim i Appiuszem i siłą bronili jego Wolności6. 
Choć nawet ci chwiejni po części podziwiali, po części zaś 
wyśmiewali szaleństwo tego człowieka, ja jednak postano- 
wiłem nie chodzić tam, aż konsulowie w oparciu o uchwałę 
senatu nie zawrą umowy7 w sprawie odbudowania por- 
tyku Katulusa 8. Posiedzenie senatu w pełnym składzie od- 
było się 1 października. 
4. Wezwano wszystkich pontyfików, którzy byli senato- 
rami. Marcellinus, mój gorący zwolennik, do którego pierw- 
szego zwrócono się o zdanie, zapytał, czym się kierowali 
w swej uchwale. Wówczas Marek Lukullus w imieniu 
wszystkich kolegów odpowiedział, że kapłani sądzili spra- 
wę z punktu widzenia religijnego, rzeczą zaś senatu jest 
osądzić ją z punktu widzenia prawa: on i jego koledzy wy- 
dali już wyrok z religijnego punktu widzenia, teraz zaś 
zamierzają w senacie wraz z senatorami rozstrzygnąć pro- 
blem prawny. Następnie każdy z nich, kolejno pytany 
o zdanie, wypowiedział się obszernie na moją korzyść. Gdy 
doszło do Klodiusza, chciał mówić cały dzień i przemawiał 
bez końca9; dopiero po trzech godzinach przemawiania 
oburzenie i krzyki senatorów zmusiły go do zakończenia 
tej przemowy. Gdy przeprowadzano w senacie uchwałę 
zgodnie z propozycją Marcellina, przy czym wszyscy z wy- 
5 Klodiusz. 
6 Por. przyp. 2. 
7 nie zawrą umowy — z jakimś przedsiębiorcą, który po- 
dejmie się wykonania tej budowy. 
8 — portyk ten, sąsiadujący z domem Cycerona, został 
również częściowo zburzony przez zwolenników Klodiusza. 
9 Jeden ze sposobów tzw. obstrukcji parlamentarnej, stoso- 
wany także w czasach nowożytnych. 

49. (ATT. IV 2) 
jątkiem jednego głosowali za nią, Serranus założył veto 10. 
Obaj konsulowie natychmiast zwrócili się z tą sprawą do 
senatu. Wypowiedziano tam wiele energicznych żądań: 
senat postanawia, aby dom został mi zwrócony, aby spi- 
sano umowę na odbudowanie portyku Katulusa, aby 
wszyscy urzędnicy bronili powagi senatu; gdyby popełnio- 
no jakiś gwałt, senat uzna wówczas odpowiedzialność zań 
tego, kto się przeciwstawił jego uchwale. Serranus się 
przestraszył, a Kornificjusz 11 uciekł się do swej starej ko- 
medii: zrzuciwszy togę, padł zięciowi do nóg. Ten zażądał 
jednej nocy do namysłu. Nie chciano mu jej udzielić, pa- 
miętając o l stycznia. Jednak z trudem, i to za moją zgo- 
dą, raz jeszcze mu ustąpiono. 
5. Nazajutrz przeprowadzono uchwałę senatu, którą ci 
posyłam. Potem konsulowie załatwili umowę o odbudowę 
portyku Katulusa. Ów drugi portyk przedsiębiorcy natych- 
miast zburzyli ku ogólnemu zadowoleniu 12. Na podstawie 
orzeczenia komisji konsulowie ocenili mój dom na dwa 
miliony sesterców; resztę oszacowali bardzo skąpo, willę 
w Tuskulum na 500 000, Formianum na 250 000 sesterców. 
Ta ocena jest ostro krytykowana nie tylko przez optyma- 
tów, ale i przez lud. Zapytasz: jakaż była tego 13 przyczy- 
10 Serranus był jednym z dziesięciu trybunałów ludowych 
w tym roku, a zarazem wrogiem Cycerona. Jako trybun miał 
prawo wstrzymać za pomocą swego veto przeprowadzenie 
wszelkiej czynności prawno-publicznej. 
11 Kornificjusz był teściem trybuna Soranusa. Podobna 
scena z veto trybuńskim i padaniem do nóg miała już miejsce 
1 stycznia t. r. w czasie debaty senatu nad odwołaniem Cyce- 
rona z wygnania. Wówczas Soranus także zażądał odłożenia 
debaty na dzień następny, aby mógł się namyślić przez noc. 
12 Nie jest rzeczą dostatecznie jasną dla nas, o jaki to 
portyk idzie: zdaje się, że kazał go wznieść Klodiusz, a musiał 
on być jeszcze w budowie, skoro przedsiębiorcy (budowlani, 
którzy stawiali go na zamówienie Klodiusza) zburzyli go sami. 
13 — niskiego oszacowania. 

na? Mówią, że to z powodu mojej skromności: nie odma- 
wiałem i natrętnie nie żądałem. Ale to nieprawda: bo cóż 
by mi to pomogło? W istocie, ci sami ludzie, mój drogi 
Pomponiuszu, których i ty dobrze znasz, a którzy pod- 
cięli mi skrzydła, nie chcą, aby mi one odrosły14. Lecz 
mam nadzieję, że już odrastają. Przyjedź tylko do mnie. 
Ale obawiam się, że przeszkodzi ci w tym przyjazd naszego 
wspólnego przyjaciela, Warrona. 
6. Teraz, gdy wiesz, co się stało, dowiedz się o moich 
innych sprawach. Zgodziłem się zostać legatem Pompe- 
jusza15 pod warunkiem, że nie będę w niczym skrępo- 
wany. Przecież gdybym nie chciał być wolnym, aby móc 
się ubiegać o godność cenzora (o ile konsulowie w roku 
przyszłym zwołają komicje dla wyboru cenzorów), pod- 
jąłbym się w najbliższym czasie legacji wotywnej dla 
zwiedzenia wszystkich świątyń i świętych gajów; tego bo- 
wiem wymagały względy na moje dobro 16. Chciałem jed- 
nak pozostawić sobie możność wyboru: czy starać się 
o urząd, czy też wyjechać z Rzymu z początkiem lata; 
sądziłem też, że dobrze będzie tymczasem być na widoku 
obywateli, którym tyle zawdzięczam. 
7. Takie tedy są moje plany dotyczące życia publiczne- 
go: moje domowe sprawy są bardzo zaplątane. Buduje- 
się mój dom, wiesz dobrze, jakim kosztem i z jakimi trud- 
nościami. Odbudowuje się willę w Formianum, której nie 
mogę ani wyrzec się, ani oglądać 17. Wystawiłem na sprze- 
14 Cycero ma, jak się zdaje, znowu Hortensjusza na myśli 
Por. listy 5, przyp. 3, 34, przyp. 3 i 35, przyp. 6. 
15 Por. list 48, przyp. 14. 
16 Powraca tu znowu projekt.usunięcia Cycerona z Rzymu 
pod pozorem jakiejś półoficjalnej misji, projekt nie wiadomo 
od kogo pochodzący. Por. list 23, przyp. 3. 
17 oglądać — w tym stanie zniszczenia, w jakim znajduje 
się obecnie. 

50. (ATT. IV 3) 
daż Tuskulanum, jakkolwiek trudno mi się obejść bez 
willi podmiejskiej. Hojność moich przyjaciół wyczerpała 
się dla sprawy, która mi przyniosła jedynie hańbę 18. Wra- 
żenie, jakiegoś doznał z oddali, mieli także obecni tutaj: 
dzięki ich wysiłkom i środkom materialnym łatwo bym 
wszystko osiągnął, gdyby mi na to pozwolili moi obrońcy. 
Pod tym względem mam teraz wielkie trudności. Inne 
przyczyny mego niepokoju wymagają wielkiej tajemnicy. 
Mój brat i moja córka okazują mi wiele przywiązania. 
Oczekuję cię. 
50. 
(Att. IV 3) 
Cycero do Attyka Rzym, 23 listopada r. 57 
1. Wiem z pewnością, że pragniesz się dowiedzieć, co 
się tu dzieje, i to ode mnie; nie dlatego, żeby wiadomości 
o wypadkach odbywających się w oczach wszystkich były 
pewniejsze, gdy ja je opiszę, niż gdy ci je opiszą lub opo- 
wiedzą inni; ale chcesz zobaczyć z mego listu, jak ja się 
odnoszę do tych wypadków, jaki jest w tym czasie nastrój 
mojej duszy i w ogóle warunki życia. 
2. 3 listopada uzbrojeni ludzie wypędzili robotników 
z mego placu 1; zniszczyli portyk Katulusa, który odbu- 
dowywano zgodnie z uchwałą senatu i według umowy za- 
wartej przez konsulów, a wyprowadzono już prawie pod 
dach; dom mego brata Kwintusa najpierw uszkodzono ka- 
18 Cycero ma tu zapewne na myśli zabiegi o wysokość 
odszkodowania, które dały — jego zdaniem — zupełnie nie- 
dostateczne wyniki. 
1 Por. listy 48 i 49. 

mieniami rzucanymi z mego placu, a potem z rozkazu Klo- 
diusza podpalono; podpalono go przy pomocy pochodni 
w oczach całego miasta, przy jękach i skargach — nie 
powiem — ludzi uczciwych, bo nie wiem, czy jeszcze 
tacy istnieją, ale po prostu wszystkich. Tamten miotał się 
w szale, zaś po tym ataku szaleństwa myślał tylko o wy- 
rżnięciu swoich nieprzyjaciół, i obchodził dzielnicę po 
dzielnicy, kusząc otwarcie niewolników nadzieją wolno- 
ści 2. Bo przedtem, kiedy usiłował uchylić się od sądu3, 
miał sprawę trudną co prawda i zdecydowanie złą, ale 
jednak sprawę; mógł się wypierać, mógł zwalać na in- 
nych, mógł też nawet bronić pewnych punktów jako praw- 
nie dokonanych. Po tych jednak zniszczeniach, pożarach, 
grabieżach, opuszczony przez swoich, z trudem może utrzy- 
mać przy sobie marszałka pogrzebowego4 Decymusa czy 
Gelliusza; dopuszcza więc do rady niewolników i zdaje 
sobie sprawę, że nawet jeżeli jawnie wymorduje wszyst- 
kich, kogo mu się podoba, jego sprawa w sądzie nie może 
być już gorsza niż teraz. 
3. Przeto 11 listopada, gdym schodził Świętą ulicą5, 
zaczął mnie ścigać ze swoimi ludźmi. Krzyki, kamienie, 
kije, miecze: i to wszystko znienacka. Schroniłem się do 
przedsionka Tettiusza Damiona. Ludzie, którzy byli ze 
mną, z łatwością przeszkodzili bandom we wtargnięciu. 
Sam on mógł zginąć; lecz zaczynam teraz leczyć dietą, chi- 
2 Wedle Cycerona Klodiusz zmierzał już niedwuznacznie 
do obalenia istniejącego rządu i w tym celu rozwijał agitację 
wśród niewolników, jako elementu mogącego najwięcej zyskać 
na przewrocie. 
3 Milon wytoczył Klodiuszowi proces o gwałt publiczny. 
4 Złośliwe określenie człowieka, który odda Klodiuszowi 
ostatnią przysługę. 
5 — ulica w Rzymie prowadząca z Kapitolu przez Forum 
w stronę Pola Marsowego. 

50. (ATT. IV 3) 
rurgia mi się sprzykrzyła6. Gdy zobaczył, że krzyki ludzi 
kierują go już nie do sądu, ale od razu na śmierć, wszyst- 
kich Katylinów zmienił od razu w Acydynów7. 12 listo- 
pada usiłował wziąć szturmem i spalić dom Milona poło- 
żony na Cermalusie8, i to w oczach wszystkich, o 5 go- 
dzinie 9, przyprowadziwszy ze sobą ludzi uzbrojonych 
w tarcze i obnażone miecze, innych zaś trzymających za- 
palone pochodnie. Jako swoją kwaterę w czasie tego oblę- 
żenia zajął dom Publiusza Sulli. Wówczas Kwintus Flak- 
kus wyprowadził z domu Milona (który ma on po Anniu- 
szach) gromadę dzielnych ludzi; zabił najbardziej osła- 
wionych z całej bandy Klodiusza; chciał zabić i jego sa- 
mego, lecz on się ukrył w wewnętrznej części domu Sulli. 
Dnia 14 lutego odbyło się posiedzenie senatu. Klodiusz sie- 
dział w domu. Marcellinus 10 przemawiał doskonale, wszy- 
scy dzielnie się zachowali. Metellus umyślnie przeciągnął 
czas swojej przemowy; pomógł mu w tym Appiusz oraz, 
dalibóg, twój przyjaciel11, o którego stałości zasad list 
twój zawiera całą prawdę. Sestiusz się wściekał. Tamten 12 
zaczął grozić całemu Rzymowi, jeżeli wybory nie dojdą 
do skutku. Gdy Marcellinus odczytał swój wniosek, który 
6 Cycero przedstawia tu siebie (żartobliwie) w roli lekarza, 
który woli unikać w leczeniu zabiegów gwałtownych, operacji. 
7 Katylina uchodzi w oczach Cycerona za synonim naj- 
gorszego wywrotowca. Natomiast Lucius Manlius Acidinus, oso- 
bistość ze schyłku III w., uchodził w tradycji rzymskiej za 
uosobienie cnót obywatelskich. 
8 — część Wzgórza Palatyńskiego nie opodal Tybru. 
9 — tj. o 11 wedle naszej rachuby czasu. 
10 — wybrany już konsul na rok następny. 
11 Zapewne Hortensjusz. 
12 tamten oznacza, jak wszędzie w listach z tego czasu, 
Klodiusza. Kandydował on wówczas na stanowisko edyla, a wy- 
bory miały się właśnie odbyć. Uzyskanie stanowiska urzędo- 
wego byłoby go na rok ochroniło przed odpowiedzialnością są- 
dową. 

brata Kwintusa mimo jego protestów, w miarę moich moż- 
liwości; aby nie zostać zupełnie bez grosza, zwróciłem się 
o pomoc do przyjaciół. Nie wiem, jakie mam powziąć za- 
miary co do całego mego położenia, wobec twej nieobec- 
ności. Dlatego pospiesz się z przybyciem. 
51. 
(Att. IV 4 b) 
Cycero do Attyka 
Ancjum, czerwiec r. 56 
1. Bardzo ładnie zrobisz, jeżeli do mnie przyjedziesz. 
Zobaczysz świetny katalog moich książek spisany przez 
Tyranniona; resztki są daleko lepsze, niż przypuszczałem 1. 
Przyślij mi też, proszę, ze dwu lub trzech swoich przepi- 
sy waczy, których Tyrannio mógłby użyć jako sklejaczy2 
i do pomocy w innych robotach; każ też im zabrać trochę 
pergaminu, z którego się robi tytuły3, które wy, Grecy, 
nazywacie, jak mi się zdaje, syttybami. 
2. Zresztą zrób, jak ci będzie wygodnie. Sam zaś ko- 
niecznie przyjedź, jeżeli możesz się tu zatrzymać i za- 
brać ze sobą Pilię4. Tak bowiem powinno być i tak so- 
1 Cycero doprowadza do porządku swoją bibliotekę w znisz- 
czonej przez Klodiusza willi w Ancjum (nad morzem nie opo- 
dal Rzymu). Kieruje tymi pracami wybitny grecki uczony Ty- 
rannio, interesujący się zwłaszcza pismami filozofów (np. Ary- 
stotelesa). 
2 Poszczególne karty książki starożytnej sklejano w długi 
pas, z którego po zwinięciu na wałku powstawał zwój. Skle- 
jacze ci zatem odpowiadają naszym introligatorom. 
3 Umocowana u wałka zwoju zwisała luźno karteczka za- 
wierająca tytuł dzieła. Jako materiału na takie karteczki uży- 
wano chętnie pergaminu jako trwalszego od papirusu. 
4 — żonę Attyka. 

51. (ATT. IV 4b); 52. (ATT. IV 5) 
bie życzy Tullia. Jak mi bóg miły, świetnieś kupił trupę 
gladiatorów; słyszę, że doskonale walczą. Gdybyś chciał 
ich wynająć, po dwu tych widowiskach odbiłbyś sobie ten 
wydatek. Przyjedź i, jeśli mnie kochasz, starannie załatw 
sprawę przepisywaczy. 
52. 
(Att. IV 5) 
Cycero do Attyka Ancjum, czerwiec r. 56 
1. Jak to? Czy przypuszczasz, że ja wolę, żeby kto 
inny raczej czytał i chwalił moje pisma niż ty? Dlaczego 
więc posłałem komuś pierwej niż tobie? Nalegał na mnie 
ten, komu posłałem, a nie miałem kopii. A poza tym — 
cóż? (od dawna już przeżuwam kęs, który będę musiał 
przełknąć) mało chwalebna wydawała mi się taka pali- 
nodia1. Lecz trzeba się pożegnać ze słusznymi, sprawie- 
dliwymi, uczciwymi zasadami! Nie uwierzysz, jaka jest 
przewrotność tych przewodnich mężów2, jak oni chcą się 
nazywać, i którymi mogliby zostać, gdyby mieli choć tro- 
chę uczciwości. Już raz to odczułem i poznałem, zwiedzio- 
1 Cycero ma tu na myśli swoją mowę pt. O prowincjach 
konsularnych, w której bez zastrzeżeń, choć wbrew przekona- 
niu, poparł politykę triumwirów, zwalczaną przez partię sena- 
torską, swój dawny obóz polityczny. Palinodia znaczy po 
grecku „odwołanie". Terminem tym określano w starożytności 
utwór oznaczający sprostowanie, wycofanie się z poprzednio 
zajętego stanowiska (por. u nas Antymonachomachię Krasic- 
kiego w stosunku do Monachomachii). Niepodobna zaprzeczyć, 
że list ten, chętnie wykorzystywany przez wrogów Cycerona, 
jest dokumentem jego oportunistycznych w tej chwili nastro- 
jów. 
2 przewodnich mężów — mowa o partii senackiej. 

ny, opuszczony i zdradzony przez nich. Postanowiłem jed- 
nak iść z nimi razem w sprawach publicznych. Ale zostali 
tacy sami, jak byli, ja zaś z trudem zmądrzałem nareszcie 
za twoją sprawą. 
2. Powiesz, żeś radził mi tylko, abym milczał, nie zaś, 
abym pisał. Lecz ja, dalibóg, chciałem sobie narzucić ten 
nowy związek 3, abym już nie mógł powrócić do tych, któ- 
rzy nie przestają żywić ku mnie zawiści, nawet wtedy, 
gdy powinni czuć tylko litość. Zresztą w apoteozie byłem 
powściągliwy. — Ale jednak napisałeś, powiesz na to.— 
Będę wymowniejszy, jeżeli on4 chętnie to przyjmie; 
a skrzywią się ci, co mi zarzucają, że posiadam willę, na- 
leżącą ongi do Katulusa 5, nie pamiętając o tym, że kupi- 
łem ją od Wetiusza; twierdzą też, że nie powinienem był 
budować domu, lecz że trzeba mi było sprzedać plac. Lecz 
cóż to wszystko ma ze sobą wspólnego? Owszem, gdy wy- 
raziłem się zgodnie z ich uczuciami, ucieszyli się, że wy- 
powiedziałem się wbrew Pompejuszowi. Lecz dosyć o tym. 
Ponieważ nie chcą mnie kochać ci, którzy nie mają żad- 
nego znaczenia, postarajmy się, aby mnie kochali ci, co 
są przy władzy. 
3. Powiesz: „Już dawno tego pragnąłem". — Wiem, że 
tego chciałeś, a ja byłem skończonym osłem. Lecz już czas, 
abym pokochał sam siebie, skoro tamci w żaden sposób 
nie chcą. 
Cieszy mnie bardzo, że często odwiedzasz mój dom. 
Krassipes 6 zabiera mi całą luźną gotówkę. Skręć z drogi 
3 nowy związek — z triumwirami. 
4 on — zapewne Cezar, o którym jest też mowa w pierw- 
szych słowach listu (nalegał ten, któremu posłałem). 
5 Mowa o willi w Tuskulum. 
6 — nowy narzeczony Tullii, która owdowiała w r. 57, 
Furius Crassipes, człowiek bardzo bogaty. Wyrażenie „zabiera 
mi pieniądze" trzeba rozumieć tak, że pochłaniają je wydatki 

53. (FAM. V 12) 
i jedź wprost do ogrodów. Wygodniej ci, żebym ja przyje- 
chał? A więc nazajutrz; bo jakąż może ci to robić róż- 
nice? Zresztą zobaczymy. Twoi ludzie ozdobili mi biblio- 
tekę uporządkowawszy zwoje i opatrzywszy je tytułami. 
Pochwal ich za to, proszę. 
53. 
(Fam. V 12) 
Cycero do Lukcejusza Ancjum, czerwiec r. 56 
Marek Cycero przesyła pozdrowienie Lucjuszowi Luk- 
cejuszowi1, synowi Kwintusa. 
związane ze stopą życia odpowiednią wobec takiego kandy- 
data na zięcia (np. w jednym z wcześniejszych listów, z 8. 4. 
56, wspomina Cycero o „uczcie zaręczynowej"). 
1 Adresat tego listu, L. Lucceius, należał do ludzi czyn- 
nych w życiu publicznym tej epoki. W r. 64 zwalczał Katy- 
linę, w 60 zabiegał (bezskutecznie) o konsulat, w czasie wojny 
domowej między Cezarem a Pompejuszem stał po stronie tego 
ostatniego; musiał zatem należeć do stronnictwa senatorskiego, 
Z samego listu dowiadujemy się, że pracował literacko na ni- 
wie historii; nie osiągnął jednak widać większego sukcesu na 
tym polu, bo z dzieł jego nie zachowały się prawie żadne 
fragmenty ani wzmianki. Cycero, który pilnie zabiegał o roz- 
głoszenie chwały swego imienia i zwracał się już z propo- 
zycjami pisania o sobie m. in. do znakomitego greckiego hi- 
storyka Posejdoniosa (por. list 13, 6), bardziej optymistycznie 
oceniał możliwości jego talentu. List do Lukcejusza interesu- 
jący jest dla nas z kilku względów: po pierwsze, jako przy- 
kład listu oficjalnego, wypracowanego (samemu Cyceronowi 
podobał się on bardzo; w tym samym czasie wspomina o nim 
w liście do Attyka, doradzając, aby pożyczył go sobie od Lu- 
kcejusza, gdyż jest „nader udany"), po wtóre, jako nieoce- 
nione w swej wymowie świadectwo na temat, jakie starożytni 
mieli pojęcia o monografii historycznej. 

1. Już często próbowałem pomówić z tobą o tym oso- 
biście, lecz powstrzymywał mię trochę niemądry wstyd; 
teraz, z odległości, śmielej to wypowiem: przecież list się 
nie rumieni. Pałam niewiarogodnym, lecz, jak sądzę, nie 
nagannym pragnieniem, aby imię moje zajaśniało i wsła- 
wiło się dzięki twej twórczości pisarskiej. Często mi co 
prawda dawałeś do poznania, że tak się stanie; wybacz 
jednak, proszę, mojej niecierpliwości. Jakkolwiek bowiem 
zawsze gorączkowo oczekiwałem ukazania się dzieł ta- 
kich jak twoje, to obecnie wartość ich przewyższyła moje 
wysokie o nich mniemanie i tak mnie zapaliła i podnieciła, 
iż zapragnąłem, abyś jak najprędzej utrwalił w swych 
pomnikowych dziełach pamięć moich czynów. Nie tylko 
bowiem wzgląd na potomnych każe mi cieszyć się na- 
dzieją nieśmiertelności; lecz pragnę jeszcze za życia roz- 
koszować się powagą twego świadectwa, dowodami twej 
życzliwości i urokiem płodów twego talentu. 
2. Pisząc to jednak zdaję sobie dobrze sprawę, jakim 
brzemieniem przytłaczają cię prace już podjęte i rozpo- 
częte; lecz ponieważ wiedziałem, żeś już niemal ukończył 
dzieje wojny domowej i italskiej 2, a powiedziałeś mi kie- 
dyś, że przystępujesz do dalszego ciągu, nie chciałem po- 
minąć sposobności, by cię prosić, abyś rozważył, czy ze- 
chcesz czyny moje wyłożyć w ścisłym związku z innymi 
wypadkami, czy też, jak to czynili nieraz Grecy, którzy 
jak Kallistenes 3 pisząc o wojnie z Fokidą, Tymeusz 4 o woj- 
nie z Pyrrusem, czy Polibiusz5 o numantyńskiej, oddzie- 
2 — tzn. pierwszych dwu dziesięcioleci I w. wedle naszej 
rachuby czasu. 
3 — historyk z czasów Aleksandra Wielkiego. 
4 Timajos z Tauromenion (na Sycylii) — wybitny historyk 
ze schyłku IV w. 
5 — mąż stanu i historyk grecki żyjący około połowy II w., 
zaprzyjaźniony z wybitnymi Rzymianami, m. in. ze Scypionem 
Młodszym. 

53. (FAM. V 12) 
lili je od całości swych dziejów, tak i ty opracujesz opo- 
wieść o owym spisku domowym6 oddzielnie od opisu wo- 
jen zewnętrznych? Widzę wprawdzie, że nie ma to wiel- 
kiego znaczenia dla mej sławy, lecz wobec mej niecier- 
pliwości wielce mi na tym zależy, abyś nie czekał, aż doj- 
dziesz do tego miejsca, lecz natychmiast zajął się tym 
okresem i całym tym epizodem. A zdaję sobie jednocze- 
śnie sprawę, o ile przyczyni się to do większej obszerno- 
ści i ozdobności, jeśli myśl twoja zajmie się tylko jednym 
przedmiotem i jedną osobą. Wiem o tym, jak bezczelnie 
postępuję, nakładając na cię tak wielki ciężar (możesz mi 
przecież odmówić, przy swoich licznych zajęciach), oraz 
domagając się, abyś o mych sprawach pisał pochlebnie. 
A może ty wcale nie uważasz, że o nich należy pisać po- 
chlebnie? 
3. Ale skoro ktoś raz przekroczył granice przyzwoitości, 
powinien być już bezczelny co się zowie. Dlatego proszę 
cię po prostu i usilnie, abyś opisał to wszystko jeszcze 
okazalej, niż może zamierzałeś, nie oglądając się tym ra- 
zem na prawa historii7; nie gardź przy tym, jeżeli ci ona 
mnie zaleca, ową osobistą sympatią, o której tak ładnie 
napisałeś raz w przedmowie, oświadczając, że nie więcej 
możesz jej ulegać jak Ksenofontowy Herkules nie uległ 
Rozkoszy8 — i uczyń na rzecz naszej przyjaźni troszeczkę 
większe ustępstwo, niż na to pozwala prawda. Jeżeli więc 
uda mi się nakłonić cię do podjęcia tej pracy, sam przed- 
6 Mowa o sprzysiężeniu Katyliny. 
7 na prawa historii — sam Cycero w dziele O mówcy 
określa jako jedno z „pierwszych praw historii" absolutną 
bezstronność. 
8 We Wspomnieniach o Sokratesie opowiada Ksenofont, 
jak młody Herakles miał raz spotkać na rozdrożu uosobione 
Cnotę i Rozkosz i jak każda z nich nakłaniała go, aby poszedł 
jej drogą. 

miot, według mego przekonania, będzie godny twego ta- 
lentu i twej wymowy. 
4. Moim zdaniem, obejmując okres od początku spi- 
sku aż do mego powrotu, można ułożyć dzieło średniej 
objętości, w którym będziesz miał sposobność wykorzystać 
swą znajomość zmian politycznych, wyjaśniając przyczyny 
przewrotów lub wskazując na środki zaradcze przeciw nie- 
powodzeniom, będziesz mógł zganić to, co uznasz za godne 
nagany, oddasz zaś pochwałę temu, co ci się spodoba, 
z podaniem uzasadnienia; jeśli zaś uznasz za właściwe pi- 
sać z większą, jak to jest w twoim zwyczaju, swobodą, 
podkreślisz przewrotność, podstępność i zdradliwość wielu 
ludzi w stosunku do mnie. Nieszczęścia mego życia dostar- 
czą ci w opisach wielkiej a pełnej wdzięku rozmaitości, 
która może mocno przykuć uwagę czytelników, zwłaszcza 
w utworach twego pióra. Nic bowiem nie może czytel- 
nikom sprawić większej przyjemności, jak rozmaite wy- 
padki i zmienne koleje losu9. Choć w rzeczywistości nie 
były one dla mnie bynajmniej pożądane, jednak przy- 
jemnie mi będzie o nich czytać; bo wspomnienie minio- 
nych cierpień, gdy się już jest bezpiecznym, nie jest po- 
zbawione przyjemności. 
5. Tym zaś, którzy sami osobiście nie doznali żadnej 
przykrości, lecz bez cierpień patrzą na cudze nieszczęścia, 
nawet sama litość jest miła. Kogóż bowiem z nas nie za- 
chwyca Epaminondas, ginący pod Mantineą10, budząc 
w nas jednocześnie pewne współczucie? Dopiero, gdy mu 
odpowiedziano, że tarcza jego ocalała, każe sobie wyrwać 
9 Ten ustęp listu zawiera niemal cały program tzw. reto- 
rycznej historiografii, obliczonej na zainteresowanie czytel- 
ników i zbliżonej raczej do naszej powieści historycznej. 
10 Znakomity wódz i polityk tebański, Epaminondas, po- 
legł w bitwie ze Spartanami i Ateńczykami pod Mantineą 
w r. 364. 

53. (FAM. V 12) 
grot z ciała, aby nawet cierpiąc od rany, mógł umrzeć 
w spokoju i chwale. Czyjej uwagi nie przykuje czytanie 
o ucieczce i powrocie Temistoklesa? 11 Mało nas zajmuje 
sam porządek roczników, suche wyliczenie wypadków; 
lecz często różne i przeciwne koleje życia wybitnego męża 
wzbudzają podziw, oczekiwanie, radość, przykrość, na- 
dzieję, obawę; jeśli zaś zamknięte są godnym uwagi za- 
kończeniem, czytelnik doznaje pełnej rozkoszy. 
6. Tym milsze mi będzie, jeśli zdecydujesz się z ca- 
łości twego dzieła, w którym zawierasz pełną historię tych 
czasów, oddzielić ów jak gdyby dramat o moich czynach 
i przypadkach: zawiera on bowiem różne akty, zmiany 
zamysłów i okoliczności. I nie lękam się, iż się wyda, że 
ubiegam się o twe względy niskim schlebianiem, gdy 
oświadczam, że właśnie przez ciebie pragnę być chwalo- 
nym i wysławianym. Nie jesteś bowiem tak naiwny, żebyś 
nie wiedział, kim jesteś, i żebyś nie uważał raczej za za- 
wistnych tych, którzy ciebie nie podziwiają, niż za po- 
chlebców tych, którzy cię chwalą; ani też ja nie jestem 
tak szalony, abym chciał nieśmiertelną chwałę pozyskać 
przez tego, kto sam, mnie chwaląc, własnej sławy dla 
swego talentu nie zdobędzie. 
7. Wielki Aleksander 12 nie dla osobistych jakichś wzglę- 
dów chciał, aby go przede wszystkim Apelles malował, 
a Lizyp 13 rzeźbił, lecz dlatego, iż sądził, że ich sztuka bę- 
dzie służyła zarówno jego sławie, jak ich własnej. A prze- 
cież ci artyści udostępniali tylko jego cielesne rysy tym, 
którzy go nie znali; choćby ich jednak wcale nie było, 
11 — wódz i polityk ateński z okresu wojen perskich. 
12 — król macedoński (335—323), słynny zdobywca Wschodu. 
13 Apelles ... Lizyp — pierwszy był najwybitniejszym ma- 
larzem, drugi rzeźbiarzem greckim za czasów Aleksandra 
Wielkiego. 

sławni mężowie nie byliby przez to ani trochę mniej 
sławni. Spartańczyk Agezylaus 14, który nigdy nie pozwo- 
lił na wymalowanie lub wyrzeźbienie swego portretu, jest 
nie mniej godny pamięci od tych, którzy się o to usilnie 
ubiegali; bo jedna mała książeczka Ksenofonta, sławiąca 
tego króla, na pewno przewyższyła wszystkie portrety 
i posągi. Tym większą wzbudzi to we mnie radość i tym 
lepiej wsławi moją pamięć, jeżeli znajdę miejsce raczej 
w twoich pismach niż w czyichś innych; i to nie tylko dla- 
tego, że mi ofiarujesz swój talent, jak Timajos 15 Timoleo- 
nowi lub Herodot16 Temistoklesowi, lecz ponadto powagę 
sławnego i wybitnego męża, który dał się poznać w naj- 
większych i najważniejszych sprawach publicznych i zy- 
skał poważanie; tak iż zdobędę w tobie nie tylko owego 
herolda sławy, o którym mówił Aleksander, przybywszy 
do Sygeum17, że stał się nim Homer dla Achillesa, lecz 
również świadectwo sławnego i wielkiego człowieka. Po- 
doba mi się bowiem ów Hektor u Newiusza 18, który się 
cieszy nie tylko z tego, że „go się wysławia", lecz „że go 
sławny mąż wysławia". 
8. Jeśli zaś tego od ciebie nie uzyskam, to znaczy; jeśli 
ci coś przeszkodzi (nie sądzę bowiem, abyś mógł odmówić 
jakiejś mojej prośbie), będę może zmuszony uczynić to, 
co często ludzie ganią: napiszę sam o sobie, za przykła- 
14 — król spartański z początku IV w., którego biografię 
napisał Ksenofont. 
15 Por. przyp. 4. 
16 — znakomity historyk grecki działający około połowy 
V w. „ojciec historiografii europejskiej". 
17 — mała miejscowość w płn.-zach. Azji Mn., w sąsiedz- 
twie ruin Troi. 
18 — wybitny poeta rzymski ze schyłku III w.; przyto- 
czony cytat pochodzi z jego tragedii pt. Hektor wyruszający 
(na pole walki). 

53. (FAM. V 12) 
dem zresztą wielu sławnych mężów. Lecz widzisz z pew- 
nością, że pociąga to za sobą wiele niedogodności: pisząc 
o sobie, trzeba pisać z większą powściągliwością, gdy na- 
leży coś pochwalić, i przemilczeć, gdy coś jest godne na- 
gany. Ponadto takie pisma mniej budzą zaufania, mniej 
mają powagi; wielu wreszcie gani takie postępowanie, 
twierdząc, że skromniejsi są heroldzi igrzysk gimnastycz- 
nych, którzy, włożywszy innym zwycięzcom wieńce na 
skronie i wygłosiwszy donośnym głosem ich imiona, gdy 
przed końcem igrzysk sami mają otrzymać wieńce, ucie- 
kają się do pomocy innego herolda, aby nie ogłaszać swe- 
go własnego zwycięstwa. 
9. Tego właśnie chcę uniknąć i uniknę, jeśli podejmiesz 
się mej sprawy; proszę cię, abyś to uczynił. 
Abyś się zaś przypadkiem nie dziwił, dlaczego teraz 
tak usilnie proszę cię o to, skoro często oświadczałeś, że 
jak najstaranniej opiszesz zamiary i wydarzenia mego 
konsulatu, wiedz, że ogarnęło mnie owo uczucie niecier- 
pliwości, o którym napisałem na początku; gorąco pragnę, 
aby inni za mego życia poznali mnie z twoich pism i abym 
ja sam, póki jeszcze żyję, mógł się rozkoszować swoją 
skromną sławą. 
10. Odpisz mi, proszę, jeśli ci to nie sprawi kłopotu, 
co masz zamiar uczynić w tym względzie. Jeśli bowiem 
podejmiesz się tego, ułożę notatki o wszystkich wypad- 
kach19; jeśli zaś odłożysz całą sprawę na później, pomó- 
wimy o tym osobiście. Tymczasem nie zaniedbuj pracy, 
wygładzaj to, co już zacząłeś, i kochaj mnie. 
19 Podobnie Posejdoniosowi posłał Cycero gotowy „mate- 
riał historyczny" do opracowania, por. list 14, przyp. 6. 

54. 
(Fam. XIII 6 b) 
Cycero do Kwintusa Waleriusza Orki Rzym, połowa r. 56 
Marek Cycero przesyła pozdrowienie Kwintusowi Wa- 
leriuszowi Orce, synowi Kwintusa 1. 
Publiusz Korneliusz, który ci odda ten list, został mi 
polecony przez Publiusza Kuspiusza 2; wiesz niewątpliwie, 
jak mu dobrze życzę i jak mu jestem zobowiązany. Proszę 
cię bardzo, abyś dołożył starań, żeby na skutek tego pole- 
cenia Kuspiusz jak najprędzej, jak najczęściej i jak naj- 
goręcej składał mi dzięki. Bądź zdrów. 
55. 
(Att. IV 10) 
Cycero do Attyka Kumanum, 22 kwietnia r. 55 
1. W Puteolach1 chodzą uporczywe słuchy, że Ptole- 
meusz 2 jest w swoim królestwie. Jeśli masz jaką pewną 
wiadomość, donieś mi, proszę. Ja tu się raczę biblioteką 
1 Q Valerius Orca — był wówczas namiestnikiem pro- 
wincji Afryki (dzisiejszy Tunis). Przytaczamy ten list jako 
typowy przykład biletu polecającego, jakich wiele znajdujemy 
w korespondencji Cycerona. 
2 — przedstawiciel rzymskich kapitalistów w Afryce; po- 
lecony był zapewne jednym z jego agentów. 
1 — miejscowość kąpielowa nad Zatoką Neapolitańską. 
2 Ptolemeusz XII — król Egiptu (ojciec Kleopatry) wy- 
gnany został w r. 57 ze swego królestwa przez bunt podda- 
nych, których gnębił podatkami; zwrócił się wówczas do se- 
natu rzymskiego z prośbą o pomoc w odzyskaniu tronu i po 
pewnym czasie uzyskał ją. 

55. (ATT. IV 10) 
Fausta3 - a tyś pewnie myślał, że tymi wszystkimi 
przysmakami, które dają Puteoli i Jezioro Lukryńskie4; 
tego mi zresztą także nie brak. Lecz, dalibóg, im bardziej 
obecny stan państwa zatruwa mi wszelkie przyjemności, 
tym więcej podtrzymują mnie i odświeżają mi duszę za- 
jęcia literackie; i wolę siedzieć na tym twoim krzesełku, 
które masz pod portretem Arystotelesa, niż na kurulnym 
krześle 5 tamtych; i wolę przechadzać się z tobą w twych 
ogrodach, niż z tym6, którego towarzystwa, jak widzę, 
nie uda mi się jednak uniknąć. Lecz co do tej przechadzki 
z nim, rozstrzygnie to los albo bóg, o ile jakiś bóg się 
o to troszczy. 
2. Proszę cię, abyś, o ile możności, obejrzał mój por- 
tyk i łaźnię lakońską, i w ogóle wszystko, co podlega Cy- 
rusowi7, oraz abyś przymusił Filotima do pośpiechu; chciał- 
bym móc ci się tym samym odwdzięczyć. Pompejusz przy- 
był do swej posiadłości kumańskiej w święto Paryliów. 
Natychmiast przysłał do mnie gońca z pozdrowieniem. 
Dziś rano, zaraz po napisaniu tego listu, idę do niego 
z wizytą. 
3 — syna dyktatora Sulli, który odziedziczył po ojcu piękny 
księgozbiór, powstały w znacznej mierze ze zdobyczy w Gre- 
cji i w Azji. Znajdowały się w nim m. in. niektóre niedawno 
odkryte dzieła Arystotelesa. Cycero, zniechęcony do polityki, 
w której nie może odgrywać samodzielnej roli, zajmuje się 
coraz intensywniej studiami filozoficznymi i retorycznymi, któ- 
rych owocem będą w najbliższych latach dzieła O państwie 
i O mówcy. 
4 Sławne były jadalne małże z tego jeziora. 
5 — ozdobne krzesło urzędników rzymskich. 
6 Mowa zapewne o Pompej uszu, którego przyjazd zapo- 
wiedziany jest w końcowym ustępie listu. 
7 — architekt w służbie Cycerona. 

56. 
(Fam. VII 1) 
Cycero do Marka Mariusza Rzym, pierwsza połowa 
października r. 55 
Marek Cycero przesyła pozdrowienie Markowi Mariu- 
szowi. 
1. Jeśli cierpienie fizyczne lub słabość zdrowia przeszko- 
dziły ci w przybyciu na igrzyska1, przypiszę to raczej 
twemu szczęściu niż rozumowi; jeśli jednak uznałeś za 
godne pogardy to, co inni podziwiają, i choć ci stan zdro- 
wia na to pozwalał, przyjechać nie chciałeś, cieszę się 
z obu powodów: że nie chorowałeś i żeś był równie zdrów 
na umyśle, lekceważąc to, co w innych budzi nieuzasadnio- 
ny zachwyt — bylebyś tylko potrafił dobrze wykorzystać 
swój wolny czas, którym zresztą mogłeś się do syta roz- 
koszować, pozostawiony niemal zupełnie sam w tak mi- 
łym otoczeniu2. Nie wątpię zresztą, że w pokoju, skąd 
otworzyłeś sobie rozległy widok na ową scenerię stabiań- 
ską, przepędziłeś w tych dniach ranne godziny na przy- 
jemnym czytaniu, podczas gdy ci, co cię tam zostawili, 
patrzyli sennie na pospolite sztuki. Resztę dnia trawiłeś na 
1 Igrzyska te wyprawił Pompejusz z okazji poświęcenia 
wzniesionego przez siebie teatru oraz świątyni Wenus Zwy- 
cięskiej. Składały się na nie przedstawienia w teatrze oraz 
walki gladiatorów i polowania na dzikie zwierzęta. Rozwinięto 
przy tym nie znany poprzednio w Rzymie przepych, zresztą — 
sądząc z uwag Cycerona — w nie najlepszym guście. Wraże- 
nie jednak było tak wielkie, że o tych igrzyskach wspominają 
jeszcze znacznie później żyjący pisarze. 
2 Mariusz przebywał wówczas w jakiejś swojej willi nad 
Zatoką Neapolitańską. Stąd wzmianka o scenerii stabiańskiej 
(Stabie było to niewielkie miasto zasypane później przez We- 
zuwiusz wraz z Pompejami i Herkulanum). 

56. (FAM. VII 1) 
przyjemnościach, które wybrałeś sobie sam wedle wła- 
snego uznania; my zaś musieliśmy znosić te, które uznał 
za dobre Spuriusz Mecjusz 3. 
2 Jeśli chcesz wiedzieć, igrzyska były na ogół bardzo 
wspaniałe, ale nie w twoim guście: tak przypuszczam, są- 
dząc po sobie. Bo najpierw, dla uczczenia święta, powró- 
cili na scenę ci, co do których mniemałem, że zeszli ze 
sceny, aby godnie uczcić samych siebie. Twój zaś ulubie- 
niec, nasz kochany Ezop4, tak się spisywał, że według 
powszechnego mniemania mógłby swe występy już raz 
zakończyć. Gdy zaczął wygłaszać przysięgę, zabrakło mu 
głosu w najważniejszym miejscu: „Jeśli świadomie oszu- 
kuję ..." Cóż będę mówił o innych rzeczach? Znasz prze- 
cie resztę igrzysk: nie miały one nawet tyle uroku, co 
zwyczajne widowiska. Bo przepych wystawy odbierał 
wszelkie zadowolenie; nie wątpię, że najspokojniej mogłeś 
się obejść bez oglądania tego całego zbytku. Jakąż przy- 
jemność może sprawić oglądanie sześciuset mułów w Kli- 
temestrze czy trzech tysięcy kraterów w Koniu trojań- 
skim 5, czy też rozmaitych rodzajów uzbrojenia piechoty 
i konnicy w jakiejś bitwie? Wzbudziły one zachwyt u lu- 
du, lecz tobie nie sprawiłyby żadnej przyjemności. 
3. Jeśli więc słuchałeś swego Protogenesa6 — byleby 
ci czytał coś innego niż moje mowy — spędziłeś, dalibóg, 
o wiele więcej miłych chwil, niż ktokolwiek z nas. Nie 
sądzę bowiem, żebyś tęsknił za widowiskami greckimi lub 
oskijskimi, tym bardziej, że oskijskie możesz oglądać choć- 
3 Sp. Maecius Tarpa, dyrektor igrzysk Pompejusza. 
4 — znakomity aktor rzymski starszego pokolenia. 
5 Klitemestra ... Koń trojański — tytuły tragedyj wybit- 
nego dramaturga rzymskiego, Akcjusza. 
6 — był to lektor Mariusza. Starożytni najchętniej słu- 
chali głośnego czytania, jeśli tylko stać ich było na lektora, 
a unikali czytania czysto wzrokowego. 

by w waszym senacie7, Greków zaś nie lubisz do tego 
stopnia, że nawet do swej willi nie chodzisz ulicą Grecką 8. 
Czyż mogę przypuścić, że tęsknisz za atletami, skoroś 
wzgardził gladiatorami? A sam Pompejusz przyznaje, że 
stracił na nich czas i pieniądze. Poza tym odbyły się po- 
lowania, po dwa dziennie przez pięć dni; wspaniałe, nikt 
nie zaprzeczy; czyż mogą jednak ludzie kulturalni znaj- 
dować przyjemność w tym, że słaby człowiek zostanie 
rozszarpany przez potężną bestię lub że wspaniałe zwie- 
rzę zostanie przeszyte oszczepem? Jeśli jednak trzeba to 
oglądać, niejednokrotnie już to widziałeś; my, patrząc na 
to, nie zobaczyliśmy nic nowego. Ostatni dzień wypełniły 
słonie: wzbudziły one wielki podziw pospólstwa, lecz wi- 
dok ten nie sprawił żadnej przyjemności; przeciwnie, wy- 
wołał nawet pewną litość i wrażenie9, że to stworzenie 
ma coś wspólnego z rodzajem ludzkim. 
4. Abyś jednak przypadkiem nie myślał, że z powodu 
widowisk teatralnych byłem jeżeli nie szczęśliwy, to przy- 
najmniej wolny, dowiedz się, że o mało się nie rozerwa- 
łem, broniąc w sądzie twego przyjaciela, Galia Kaniniu- 
sza. Gdybym miał publiczność tak pobłażliwą, jaką miał 
Ezop, chętnie bym, zaiste, porzucił tę sztukę10 i żyłbym 
sobie z tobą i z ludźmi nam podobnymi. Bo jeśli już daw- 
niej budziła ona we mnie niesmak, choć dodawały mi 
podniety młodość i żądza sławy, i wolno mi było nie 
7 Ponieważ Mariusz przebywał stale nad Zatoką Neapo- 
litańską, gdzie ludność była częścią grecka, a częścią samnicka 
(oskijska), Cycero żartem mówi o „waszym senacie" mając na 
myśli jakąś lokalną radę miejską, której posiedzenia mają 
przypominać ludowe farsy oskijskie, tzw. Atellany. 
8 — jakaś uliczka w Pompejach lub innym sąsiednim 
mieście. 
9 O litości, jaką wzbudziły wówczas ranne słonie, wspo- 
minają również późniejsi pisarze, por. przyp. 1. 
10 tą sztuką — karierę adwokacką. 

56. (FAM. VII 1) 
bronić tego, kogo bronić nie chciałem, teraz takie życie 
nie ma dla mnie żadnej wartości. Nie oczekuję bowiem 
żadnej korzyści z mej pracy, a niejednokrotnie jestem 
zmuszony bronić ludzi, którzy bynajmniej nie najlepiej 
mi się przysłużyli, na prośbę tych, którzy mi naprawdę 
wyświadczyli usługi11. 
5. Szukam przeto wszelkich możliwych sposobów, abym 
kiedyś mógł żyć wedle własnego upodobania, gorąco zaś 
chwalę i oceniam ciebie i twój sposób korzystania z wol- 
nych chwil; że zaś nieczęsto mnie odwiedzasz, zbytnio się 
nie oburzam, bo nawet gdybyś był w Rzymie, nie mógł- 
bym się rozkoszować urokiem twego towarzystwa, ani ty 
mojego (o ile ma ono jakiś urok) — na skutek mych 
uprzykrzonych zajęć. Jeśli się od nich choć trochę uwol- 
nię — bo już nie marzę o zupełnym wyzwoleniu — na 
pewno nawet ciebie samego nauczę, co znaczy żyć wy- 
kwintnie, choć ty od wielu lat nic innego nie robisz. Dbaj 
tylko o swoje słabe zdrowie i pamiętaj, jak to zresztą 
czynisz, żebyś mógł objeżdżać moje wille i odbywać ze 
mną przejażdżki w lektyce. 
6. Jeśli napisałem do ciebie nieco obszerniej niż zwy- 
kle, uczyniłem to nie z nadmiaru wolnego czasu, lecz 
z przyjaźni dla ciebie: w którymś ze swych listów pro- 
siłeś mnie przecież, o ile sobie przypominasz, abym ci 
napisał coś takiego, co by zmniejszyło twój żal z powodu 
opuszczenia igrzysk. Jeślim to osiągnął, cieszę się; jeśli nie, 
mam przynajmniej tę pociechę, że następnym razem przy- 
jedziesz na igrzyska, odwiedzisz mnie i nie będziesz po- 
kładał nadziei rozerwania się w moich listach. 
11 Jeszcze jedna wzmianka o niemiłym położeniu Cycerona 
w tych latach, kiedy musiał stosować się wbrew przekonaniu 
do życzeń triumwirów, albo też spłacać długi wdzięczności 
wobec osób, które dopomogły mu wrócić z wygnania. 

57. 
(Q. fr. II 9) 
Cycero do brata Kwintusa 
Rzym, początek r. 54 
Marek przesyła pozdrowienie bratu Kwintusowi. 
1. Listu tego wielkim głosem zażądały twoje tabliczki1. 
Bo wypadki same przez się ani data twego odjazdu nie 
dają mi właściwie żadnego materiału do listu. Lecz gdy 
jesteśmy razem, nigdy nam nie brak tematu do rozmowy; 
podobnie i nasze listy muszą od czasu do czasu mówić tro- 
chę i o głupstwach. 
2. A więc wolność Tenedyjczyków została odrąbana 
tenedyjskim toporem2; przecież oprócz mnie, Bibulusa, 
Kalidiusza i Fawoniusza nikt ich nie bronił. Mieszkańcy 
Magnezji na Sypilosie3 wyrażali się o tobie z wielkim 
szacunkiem, stwierdzając, że ty jeden oparłeś się żądaniu 
Lucjusza Sestiusza Pansy4. Przez następne dni, jeśli bę- 
dzie coś, o czym powinieneś wiedzieć, lub nawet jeśli nic 
takiego nie będzie, będę do ciebie codziennie coś pisał. 
12 możesz liczyć na mnie, zarówno jak Pomponiusz. 
1 Na tabliczkach (drewnianych, powleczonych warstewką 
wosku) pisano zwykle tylko krótkie, doraźne notatki, na ogół 
do pisania listów używano w starożytności papieru (z papi- 
rusu). Jeśli zatem Kwintus pisał do brata na tabliczkach, to 
znaczy, że pisał od ręki, pospiesznie, w pilnej sprawie. 
2 Mieszkańcy wyspy Tenedos (w płn. części Morza Egej- 
skiego) domagali się od senatu rzymskiego większej autonomii, 
ale spotkali się z odmową. Wyrażenie odrąbać tenedyjskim 
toporem było przysłowiowe na oznaczenie radykalnego i bez- 
względnego załatwienia sprawy. 
3 Sypilos — góra w Lidii w Azji Mn. 
4 — jakiegoś rzymskiego kapitalisty, przed którego wygóro- 
wanymi żądaniami musiał osłonić Magnezyjczyków Kwintus 
Cycero za swego namiestnictwa w Azji. 

58. (FAM. VII 5) 
3 Poematy Lukrecjusza5 są takie, jak piszesz: jaśnie- 
ją wielkim talentem, a wiele też jest w nich sztuki6. Lecz 
o tym pomówimy, gdy przyjedziesz. Jeśli przeczytasz Sa- 
lustiusza 7 o Empedoklesie, uznam cię za bohatera — po- 
zbawionego ludzkich uczuć 8. 
58. 
(Fam. VII 5) 
Cycero do Cezara Rzym, kwiecień r. 54 
Cycero przesyła pozdrowienie imperatorowi Cezarowi1. 
1. Osądź sam, do jakiego stopnia jestem przekonany, 
5 Titus Lucretius Carus (poł. I w.) — poeta-filozof; w swym 
poemacie De rerum natura dał wykład filozofii epikurejskiej. 
Jest to pierwsza znana nam wzmianka o tym poemacie. Wy- 
nika z niej, że obaj bracia Cyceronowie znali już ten utwór 
z początkiem r. 54. Jednak w ręce szerszej publiczności dostał 
się on dopiero w kilkanaście lat później. Istniała nawet tra- 
dycja twierdząca, że to Marek Cycero wydał go z papierów 
zmarłego poety. 
6 wielkim talentem ... wiele sztuki — starożytni skłonni 
byli przeciwstawiać talent (jako przejaw wrodzonych zdolno- 
ści) sztuce, tj. nabytej technice pisarskiej. Cycero przyznaje 
Lukrecjuszowi jedno i drugie. 
7 pisarza różnego od znanego historyka tegoż nazwiska. 
Jego poemat nawiązywał swym tytułem do imienia greckiego 
filozofa i poety działającego na Sycylii w V w. 
8 Żart Cycerona polega na stwierdzeniu, że trzeba być 
bohaterem, aby przebrnąć przez poemat Salustiusza, bo czło- 
wiek o normalnej wrażliwości tego nie potrafi. 
1 Kiedy ten list był pisany, Cezar bawił już od kilku lat 
w Galii, dokonując jej podboju. Stąd nosi jako zwycięski wódz 
tytuł imperatora, nadany mu przez wojsko. List sam, swo- 
bodny, a jednak wykwintny i na najwyższym literackim po- 
ziomie, wprowadza nas w stosunki, jakie łączyły adresata 
z Cyceronem. 

że jesteś moim „drugim ja", i to nie tylko w sprawach 
dotyczących mnie samego, ale również, gdy chodzi o moich 
przyjaciół. Zamierzałem zabrać ze sobą, dokądkolwiek bym 
się udał2, Gajusa Trebacjusza3, aby go przywieść do do- 
mu, obsypanego wszelkimi dowodami mej życzliwości i od- 
dania. Lecz Pompejusz zatrzymał się dłużej, niż się spo- 
dziewałem, a moje wahania, których przyczynę dobrze 
znasz, mogły zupełnie przeszkodzić memu wyjazdowi, lub 
przynajmniej znacznie go opóźnić. I oto co postanowiłem: 
zapragnąłem, aby Trebacjusz uzyskał od ciebie to, czego 
się spodziewał ode mnie, i dalibóg, obiecałem mu twe po- 
parcie w nie mniejszym stopniu, niż mu zwykle przyrze- 
kałem swoje. 
2. I oto zdarzył się zdumiewający wypadek, który jak 
gdyby potwierdzał moje mniemanie o tobie, lub też był 
rękojmią twojej dobroci. Rozmawiałem właśnie obszernie 
u siebie w domu o tym właśnie Trebacjuszu z naszym 
przyjacielem Balbusem4, gdy mi doręczono twój list, 
w którym na końcu były napisane te słowa: „Marka5..., 
którego mi polecasz, uczynię choćby królem Galii, albo też 
wypraw go do Lepty 6, jeśli chcesz, a mnie przyślij kogoś 
innego, żebym mógł dać mu stanowisko". Obaj z Balbu- 
2 Cycero nawiązuje tu do swoich planów udania się na 
prowincję w charakterze legata Pompejusza. Por. list 49. 
3 — dobrego znajomego, korespondenta i protegowanego 
Cycerona, prawnika z zawodu, któremu później Cycero po- 
święci dzieło pt. Topica. Polecenie poskutkowało: choć Tre- 
bacjusz nie objął żadnego stanowiska w armii Cezara, wszedł 
z nim w stosunek zażyłości, który łączył go potem także z jego 
spadkobiercą, cesarzem Augustem. Por. list następny. 
4 Balbus należał do zaufanych ludzi Cezara na terenie 
Rzymu, a zarazem do bliskich znajomych Cycerona. 
5 Nazwisko owego Marka jest w tekście łacińskim zupełnie 
zniekształcone, nie wiemy więc, o kogo chodzi. 
6 Lepta — mało znany nam klient Cycerona i Cezara. 

58. (FAM. VII 5) 
sem wznieśliśmy ręce ku górze: był to tak szczęśliwy zbieg 
okoliczności, iż wydał się nam raczej zrządzeniem boga 
niż przypadku. Posyłam więc do ciebie Trebacjusza i po- 
syłam tak, jakbym czynił to najpierw z własnej woli, 
a potem dopiero na twoje zaproszenie. 
3. Chciałbym, drogi Cezarze, abyś go przyjął z całą 
swoją łaskawością i abyś na nim skupił wszystkie wzglę- 
dy, których byś na moją prośbę użyczył moim bliskim. 
Ręczę ci za tego człowieka nie tymi moimi dawniejszymi 
słowami, z których słusznie żartowałeś, gdym ci pisał o Mi- 
lonie7, lecz w dobrym rzymskim stylu, którym się po- 
sługują jedynie ludzie rozsądni: nie ma od niego uczciw- 
szego człowieka, nie ma lepszego i rzetelniejszego męża. 
Dodaj do tego, że jest znakomitym znawcą prawa cywil- 
nego 8, że ma wyjątkową pamięć i rozległą wiedzę. Nie 
proszę dla niego ani o trybunat, ani o prefekturę, ani 
o żadną określoną łaskę; proszę o twoją życzliwość i wiel- 
koduszność, nie sprzeciwiam się jednak, abyś go i tymi 
ozdobami sławy odznaczył, jeśli tak ci się spodoba. Od- 
daję ci wreszcie całego człowieka, jak to mówią, z ręki 
do ręki, do owej twojej ręki zwycięskiej i wiernej. Być 
może, że jestem bardziej natrętny, niż mi pozwalasz, ale 
wierzę, że mi na to pozwolisz. Dbaj o zdrowie i bądź mi 
nadal przyjazny, jak jesteś dotąd. 
7 Milon (por. list 50) zwalczał na terenie rzymskim Klo- 
diusza, będącego narzędziem Cezara; nie dziwimy się więc, 
że ten ostatni obrócił w żart polecenia Cycerona, który dość 
naiwnie próbował pozyskać jego względy dla Milona. 
8 prawo cywilne znaczy dla Rzymianina co innego niż 
dla nas: nie jest bowiem przeciwieństwem prawa karnego, 
lecz zbiorem przepisów prawnych, którymi rządzą się obywa- 
tele (cives) rzymscy w przeciwstawieniu do cudzoziemców. 
My mówimy w takich wypadkach o prawie krajowym lub 
ojczystym. 

59. 
(Fam. VII 6) 
Cycero do Trebacjusza 
Kumanum lub Pompejanum, 
maj r. 54 
Cycero przesyła pozdrowienie Trebacjuszowi1. 
1. We wszystkich swoich listach, które kieruję do Ce- 
zara lub do Balbusa 2, uważam niemal za obowiązek dodać 
jakieś polecenie dotyczące ciebie, i to nie zwykłe polece- 
nie, lecz zawsze połączone ze szczególnym podkreśleniem 
mojej dla ciebie życzliwości. Ty jednak porzuć owe głup- 
stwa, tęsknotę za Rzymem i za miejskim życiem, i staraj 
się wytrwałością i dzielnością osiągnąć cel, który sobie 
postawiłeś przy odjeździe. My, twoi przyjaciele, wyba- 
czymy ci to, podobnie jak Medei3 przebaczyły 
Owe matrony sławne i bogate, 
Co na korynckim zamku przebywały. 
1 Por. list 58, przyp. 3. Na skutek polecenia zawartego 
w poprzednim liście Trebacjusz udał się do obozu Cezara, 
który znajdował się właśnie w Brytanii. Zdaje się jednak, że 
nie czuł się tam zbyt dobrze i nosił się z zamiarem powrotu do 
Rzymu, co usilnie odradza mu Cycero. 
2 Por. list 58, przyp. 4. 
3 Medea — mityczna córka Ajetesa, króla Kolchidy, wy- 
stępowała w tragedii greckiego dramaturga Eurypidesa na te- 
renie Koryntu (w Grecji) i przemawiając do tamtejszych ko- 
biet, tłumaczyła się z tego, że porzuciła kraj. Sztukę Eurypi- 
desa bardzo wiernie przerobił rzymski poeta Enniusz (począ- 
tek II w.) i z jego to przeróbki pochodzą wiersze cytowane 
przez Cycerona, który był wielkim miłośnikiem dramatu 
rzymskiego. 

59. (FAM. VII 6); 60. (Q. FR. II 12) 
Ona zaś, wyciągając wybielone gipsem ręce4, przekonała 
je, aby jej nie poczytywały za winę, że znajduje się z dala 
od ojczyzny: 
Wielu, choć z dala od swojej ojczyzny, 
Dla kraju wielkich czynów dokonało; 
Inni, co krokiem nie ruszyli z domu, 
Za to naganę na siebie ściągnęli. 
Ty znalazłbyś się z pewnością w ich liczbie, gdybyśmy ciebie nie 
wypchnęli. 
2. Lecz więcej napiszę kiedy indziej. Ty zaś, coś się 
nauczył zabezpieczać innych5, postaraj się zabezpieczyć 
siebie w Brytanii od napaści wojowników z wozów 6; a sko- 
ro już zacząłem grać Medeę, pamiętaj o tych słowach: 
Próżna mądrość, gdy dla siebie ktoś być mądrym nie potrafi. 
Dbaj o swe zdrowie. 
60. 
(Q. fr. II 12) 
Cycero do brata Kwintusa Kumanum lub Pompejanum, 
maj r. 54 
1. Dotąd otrzymałem od ciebie dwa listy: jeden dato- 
wany w chwili naszego rozstania1, drugi z Aryminum; 
4 — tak charakteryzowali się aktorzy starożytni (może 
w tym wypadku dla podkreślenia białej karnacji barbarzynki 
z północy — role kobiece w tragedii grali mężczyźni). 
5 Aluzja do prawniczego fachu Trebacjusza. 
6 Brytanowie walczyli z dwukonnych rydwanów, których 
opis znajdujemy u Cezara. 
1 Kwintus Cycero udał się śladem Trebacjusza do Cezara 
do Galii, gdzie, jak wiemy z Cezarowej Wojny gallickiej, oka- 
zał się dobrym oficerem sztabowym. 

piszesz mi, że wysłałeś więcej, ale ja ich nie otrzymałem, 
W Kumanum i Pompejanum2, poza tym, że jestem tu bez 
ciebie, spędzam czas bardzo przyjemnie i zamierzam pozo- 
stać tu aż do 1 czerwca. Piszę owo dzieło O państwie3, 
o którym ci mówiłem; jest to praca trudna i żmudna. Lecz 
jeśli wypadnie zgodnie z moimi zamierzeniami, trud mój 
się opłaci; jeśli nie, wrzucę je do tego samego morza, na 
które patrzę w czasie pisania, i zabiorę się do czego inne- 
go, ponieważ nie umiem siedzieć bezczynnie4. 
2. Starannie wypełnię twe polecenia, pozyskując sobie 
jednych ludzi, nie zrażając innych; najwięcej jednak bę- 
dzie mi leżało na sercu, abym codziennie widywał twego 
Cycerona 5, który jest także moim, abym śledził jak najczę- 
ściej jego postępy w nauce, a jeżeli mną nie pogardzi, za- 
ofiaruję mu się za nauczyciela; nabyłem w tym względzie 
pewną wprawę, ucząc podczas wolnych chwil w tych 
dniach naszego młodszego Cycerona. 
3. Ty więc, jak piszesz — a gdybyś nawet nie pisał, 
wiem, że z całą gorliwością to uczynisz — postaraj się 
pamiętać o moich poleceniach, stosować się do nich, wy- 
pełnić je. Po powrocie do Rzymu nie pominę ani jednego 
posłańca do Cezara, żeby mu nie dać listu do ciebie. W tych 
dniach (wybacz) nie miałem nikogo, komu mógłbym po- 
wierzyć list, prócz oddawcy niniejszego, Marka Orfiusza, 
rycerza rzymskiego, który sam z siebie jest moim przyja- 
2 — wille Cycerona nad Zatoką Neapolitańską. 
3 — pierwsze z szeregu pism filozoficznych Cycerona, 
znane nam z obszernych fragmentów (por. M. T. Cycero, Wy- 
bór pism naukowych, B. N. S. II, nr 52, s. LXXXV nn. i 282— 
331). Wzmianki o powstawaniu tego dzieła będą się powta- 
rzały w dalszych listach z tego czasu (por. niżej 63). 
4 Wzmianka charakterystyczna dla przyczyn, które pchnęły 
Cycerona do twórczości popularnofilozoficznej. 
5 Mowa o synu Kwintusa, którym stryj miał się opieko- 
wać pod nieobecność ojca. 

61. (Q. FR. II 13) 
cielem, i dlatego, że pochodzi z miasta municypalnego 
Atella,' którego, jak wiesz, jestem patronem 6. Szczególnie 
wiec ci go polecam, jako człowieka wybitnego u siebie, 
wpływowego również i poza domem; postaraj się zobowią- 
zać go swoją uprzejmością. Jest on trybunem wojsko- 
wym w waszym wojsku. Zobaczysz, że potrafi on okazać 
swą wdzięczność i szacunek. Proszę cię także gorąco, abyś 
był bardzo przyjazny Trebacjuszowi7. 
61. 
(Q. fr. II 13) 
Cycero do brata Kwintusa Rzym, początek czerwca r. 54 
Marek przesyła pozdrowienie bratu Kwintusowi. 
1. Dnia 2 czerwca, w dniu mego przyjazdu do Rzymu, 
otrzymałem list wysłany z Placencji1, a potem drugi, wy- 
słany nazajutrz, z dziewiątej mili za Laudą, jednocześnie 
z listem od Cezara, pełnym wszelkich uprzejmości, wzglę- 
dów, przyjaźni. Jest to sprawa ważna, nawet bardzo waż- 
na; ma ona wielkie znaczenie dla zdobycia sławy i wyso- 
kiej godności. Lecz wierz mi (znasz mnie przecież), to, co 
najbardziej cenię, już mam: najpierw przyjemność z tego, 
że ty w takim stopniu służysz naszej wspólnej godności, 
następnie — taką przyjaźń Cezara, cenniejszą dla mnie od 
wszystkich zaszczytów, jakich, stosownie do jego życzenia, 
mam się od niego spodziewać. List jego, wysłany razem 
z twoim, sprawił mi niewypowiedzianą przyjemność; za- 
czyna się od tego, jak miły był mu twój przyjazd; dalej 
6 miasto Atella w południowej Italii; pozostawało zatem 
pod szczególniejszą opieką Cycerona. 
7 Por. listy 58 i 59. 
1 — miasto w płn. Italii, dziś Piacenza. 

przypomina o naszej dawnej przyjaźni, wreszcie kończy 
się zapewnieniem, iż uczyni on wszystko, abym ja, mimo 
całego smutku z powodu twej nieobecności, mógł się cie- 
szyć, że jesteś właśnie przy nim. 
2. Dlatego postępujesz iście po bratersku, namawiając 
mnie, abym całą mą gorliwość zwrócił właśnie ku nie- 
mu — ale jest to popędzanie pędzącego. Uczynię to z ca- 
łym gorącym zapałem i może uzyskam to, co się często przy- 
trafia spieszącym się podróżnym: choć wstali później, niż 
chcieli, jednak dzięki pośpiechowi przybywają do celu pod- 
róży wcześniej, niż gdyby wstali w nocy; podobnie i ja, 
com tak długo spał, jeśli chodzi o względy dla tego czło- 
wieka, pomimo twych ustawicznych wysiłków, aby mnie 
obudzić, teraz naprawię swą powolność, galopem mych 
koni, a nawet poetyckich kwadryg — skoro, jak mówisz, 
chwali on mój poemat. Dajcie mi tylko Brytanię 2, abym 
mógł ją odmalować twymi farbami, lecz swoim pędzlem. 
Lecz cóż zrobię? Czyż będę rozporządzał wolnym czasem, 
zwłaszcza jeśli pozostanę w Rzymie, jak on prosi? Zoba- 
czymy. Być może, jak to nieraz bywa, jego przyjaźń sama 
zwycięży wszystkie trudności. 
3. Za to, żem mu przysłał Trebacjusza, on mi nawet 
dziękuje, w sposób bardzo dowcipny i uprzejmy; twierdzi, 
że w tłumie ludzi, którzy go otaczali, nie było ani jed- 
nego, co by potrafił sformułować zobowiązanie do stawien- 
nictwa przed sądem 3. Prosiłem go o stanowisko trybuna 4 
dla Marka Kurcjusza (bo Domicjusz 5 uważałby to za szy- 
2 Cycero nosił się wówczas z planem napisania poematu 
o wyprawie Cezara do Brytanii. Wzmianki o nim pojawiają 
się w korespondencji z bratem do grudnia r. 54, por. listy 64 
i 67. Nam się ten utwór nie zachował. 
3 Cezar dowcipnie daje do poznania, jak dalece człowiek 
pokroju Trebacjusza jest mu zbędny w Galii. 
4 Trybun wojskowy dowodził kohortą, tj. oddziałem 
600 ludzi. 

61. (Q. FR. II 13); 62. (FAM. VII 7) 
derstwo z mej strony, gdybym zwrócił się do niego z taką 
prośbą; codziennie przecież powtarza, że nie może miano- 
wać nawet trybuna wojskowego, i w senacie żartował na- 
wet ze swego kolegi Appiusza, twierdząc, że po to jeździł 
do Cezara, aby uzyskać od niego jakieś stanowisko trybu- 
na), ale na przyszły rok. Tak właśnie chciał Kurcjusz. 
4. Jakim powinienem być według twego zdania w spra- 
wach politycznych i w stosunku do naszych wrogów, ta- 
kim też będę — miększym od usznego płatka6. 
5. Położenie w Rzymie tak się przedstawia: istnieje 
pewna nadzieja, związana z wyborami, ale niewyraźna; 
jest także podejrzenie, że szykuje się dyktatura7, jednak 
niejasne; na forum panuje zupełna cisza, jest to jednak 
raczej spokój państwa starzejącego się niż odpoczywające- 
go; opinie wypowiadane przeze mnie w senacie są tego 
rodzaju, iż zyskują raczej uznanie innych niż moje własne: 
Twoje to dzieło, o wojno nieszczęsna!8 
62. 
(Fam. VII 7) 
Cycero do Trebacjusza Rzym, koniec czerwca r. 54 
Cycero (przesyła pozdrowienie) Trebacjuszowi. 
1. Nie przestaję ciebie polecać, ale od ciebie pragnę się 
5 — konsul tego roku; szczegół przytoczony tu przez Cy- 
cerona rzuca charakterystyczne światło na ówczesną bezsil- 
ność najwyższych urzędników republiki, uzależnionych całko- 
wicie od triumwirów. 
6 — wyrażenie przysłowiowe. 
7 dyktatura — Pompejusza, który w tym czasie sięgał po 
coraz nowe pozakonstytucyjne uprawnienia. 
8 Cytat z Błagalnic Eurypidesa. 

dowiedzieć, z jakim skutkiem. Największą nadzieję pokła- 
dam w Balbusie 1, do którego piszę o tobie bardzo często 
i bardzo gorąco. Dziwi mnie zwykle, że nie otrzymuję od 
ciebie listu za każdym razem, kiedy mi przynoszą list od 
brata Kwintusa. Słyszę, że w Brytanii nie ma ani złota, 
ani srebra. Jeśli to prawda, radzę ci porwać jakiś ich wóz 
bojowy2 i jak najprędzej przycwałować do nas. 
2. Jeśli jednak i bez Brytanii możemy osiągnąć to, 
czego pragniemy, postaraj się znaleźć wśród ludzi bliskich 
Cezarowi. Wiele ci w tym pomoże mój brat, wiele także 
Balbus; lecz, wierzaj mi, najwięcej może uzyskać tu twoja 
sumienność i pracowitość. Masz najbardziej wspaniałomyśl- 
nego wodza, najodpowiedniejszy wiek, zostałeś polecony 
niewątpliwie w sposób zupełnie szczególny; jednego tylko 
możesz się więc obawiać: aby się nie zdawało, że sam sie- 
bie nie poparłeś. 
63. 
(Att. IV 16) 
Cycero do Attyka Rzym, około 1 lipca r. 54 
1. Jak bardzo jestem zajęty, może świadczyć choćby 
fakt, że ten list jest napisany ręką mego sekretarza. Nic 
ci nie mogę zarzucić, jeśli chodzi o częstość twych listów; 
przeważnie jednak dają mi one tylko znać, gdzie się znaj- 
dujesz; ponieważ są napisane twoją ręką, oznaczają rów- 
nież, że miewasz się dobrze. Z listów tego rodzaju najwię- 
cej przyjemności sprawiły mi dwa, wysłane niemal jedno- 
1 Por. list 58, przyp. 4. 
2 Por. list 59, przyp. 5. 

63. (ATT. IV 16) 
cześnie z Butrotum 1. Chciałem bowiem wiedzieć, czy dobrą 
miałeś żeglugę. Te częste listy cieszyły mnie nie tyle swoją 
treścią, ile częstością. Natomiast list, doręczony mi przez 
twego przyjaciela, Marka Pakcjusza, był ważny i pełen 
wiadomości. Odpowiem więc na ten i zacznę od zapewnie- 
nia że okazałem Pakcjuszowi zarówno słowem, jak czy- 
nem, jaką wagę ma u mnie twoje polecenie. Należy on 
teraz do moich zażyłych przyjaciół, choć go przedtem nie 
znałem. 
2. Przejdę teraz do innych spraw. Warro2, o którym 
piszesz, znajdzie się u mnie w jakimś miejscu, o ile tylko 
będzie dla niego odpowiednie miejsce. Lecz znasz rodzaj 
moich dialogów: jak w tym o sztuce krasomówczej3, który 
wynosisz pod niebiosa, mogła się znaleźć wzmianka tylko 
o tych osobach, które rozmawiający znali lub przynaj- 
mniej o nich słyszeli, tak w rozprawie O państwie 4, którą 
właśnie zacząłem, wprowadziłem postacie Afrykańczyka5, 
Filusa, Leliusza i Maniliusza. Dodałem do nich jeszcze 
młodzieńców: Kwintusa Tuberona, Publiusza Rutiliusza oraz 
dwu zięciów Leliusza, Scewolę i Fanniusza. Zamierzam jed- 
nak, ponieważ wprowadzam wstępy do każdej księgi, jak 
Arystoteles w swych pracach, które nazywa egzoterycz- 
1 — miejscowość w epirockich dobrach Attyka. 
2 Por. list 33, przyp. 8. Warro życzył sobie, aby znalazła 
się o nim jakaś wzmianka w publikowanych właśnie dziełach 
Cycerona (była to u starożytnych dość typowa forma komple- 
mentu). Doczekać się miał tego jednak dopiero po latach, 
w Rozprawach akademickich, por. list 146 i Cycero, Wybór pism 
naukowych (s. 51 i nn.). 
3 — dialog w trzech księgach pt. O mówcy (De oratore), 
jedno z najpiękniejszych dzieł naukowych Cycerona. 
4 Por. list 60, przyp. 3. 
5 Afrykańczyka — Scypiona Afrykańskiego Młodszego, 
zdobywcy Kartaginy (146 r.). Jest on w dialogu O państwie 
osobą główna. 

nymi6, coś może wymyślić, żeby go7 wymienić nie bez 
powodu: rozumiem, że to właśnie sprawi ci przyjemność. 
Obym tylko mógł doprowadzić do końca rozpoczętą pracę! 
Zabrałem się bowiem do dzieła wielkiego i trudnego, jak 
możesz odgadnąć, które wymaga wiele wolnego czasu — 
a tego najbardziej mi brak. 
3. Żałujesz, że w księgach, które tak chwalisz, nie wy- 
stępuje do końca postać Scewoli. Nie usunąłem go jednak 
bez powodu, lecz zrobiłem to samo, co nasz boski Platon 
uczynił w swym Państwie 8. Gdy Sokrates przybył do Pi- 
reusu, w odwiedziny do bogatego i wesołego starca Kefa- 
losa, ten uczestniczy tylko we wstępnej rozmowie; potem, 
po bardzo udanej wypowiedzi, starzec oświadcza, iż pra- 
gnie udać się do świątyni dla dopełnienia obrzędu — i już 
potem nie wraca. Myślę, iż Platon uznał za niewłaściwe 
przetrzymywanie na tak długiej rozmowie człowieka w tak 
podeszłym wieku. Sądziłem, iż jeszcze bardziej powinie- 
nem był się tego wystrzegać, gdy chodziło o Scewolę; pa- 
miętasz przecież, jaki był już stary i jak słabego zdro- 
wia, a w dodatku tyle sprawował godności, że nie wypa- 
dało mu z pewnością zatrzymywać się kilka dni w Tu- 
skulanum u Krassusa. Zresztą rozmowa, zamieszczona 
w pierwszej księdze, nie była obca zainteresowaniom Sce- 
woli, podczas gdy następne księgi zawierają, jak wiesz, 
6 Cycero ma na myśli popularnofilozoficzne dzieła Ary- 
stotelesa (do naszych czasów nie dochowane) ujęte w formę 
dialogu, o kompozycji nieco odmiennej niż dialogi Platońskie. 
Do ich cech charakterystycznych należały, jak wynika z tej 
wzmianki Cycerona, wstępy autorskie do poszczególnych ksiąg 
(nie znane Platonowi). 
7 — Warrona. 
8 Cycero streszcza w następujących słowach pierwszą sce- 
nę I księgi Państwa, Platona, stanowiącą wstęp do dalszego 
dialogu. 

63. (ATT. IV 16) 
dyskusją techniczną. Nie chciałem więc, aby brał w niej 
udział ów starzec, tak lubiący, jak ci wiadomo, żarto- 
wać9. 
4 Sprawą Pilii10, o której mi piszesz, zajmę się. Istotnie, 
na podstawie danych Aureliana, o których wzmiankujesz, 
jest to bardzo dobra sprawa. Pochwalę się nią również 
przed Tullią. Jestem gotów na usługi Westoriusza 11, gdyż 
widzę, że ci to sprawia przyjemność, i staram się, aby on 
również to zrozumiał. Wiesz jednak, jak to jest: choć ma 
na swoje usługi dwu ludzi12, nic trudniejszego, jak mu 
dogodzić. 
5. Teraz odpowiadam na twoje pytanie co do Gajusa 
Katona. Wiesz, że został uniewinniony na podstawie pra- 
wa Juniusza i Licyniusza; zapewniam cię, że będzie on 
również uniewinniony na podstawie prawa Fufiusza, 
i w dodatku ku większej radości jego oskarżycieli niż 
obrońców. W każdym razie pogodził się on i ze mną, 
i z Milonem. Druzusa oskarżył Lukrecjusz; wybór sędziów 
ma się odbyć 3 lipca. Co do Procyliusza, pogłoski nie są 
pocieszające, wiesz jednak, jakie są teraz sądy. Hirrus jest 
w dobrych stosunkach z Domicjuszem. Wydaje mi się, że 
uchwała senatu, którą nasi konsulowie przeprowadzili 
w sprawie prowincji13, Ktokolwiek potem..., wcale 
nie wejdzie w życie. 
6. Nie wiem, co odpowiedzieć na twoje pytanie doty- 
czące Messali; jeszcze nigdy nie widziałem kandydatów 
9 Cały ten ustęp daje nam miarę pieczołowitości, z jaką 
Cycero opracowywał sytuacje w swych dialogach filozoficz- 
nych i retorycznych. Por. jeszcze listy 143, 144 i 145. 
10 Por. list 57, przyp. 4. 
11 — bankiera, z którego usług Cycero korzystał w tych 
latach. 
12 Cycero ma tu prawdopodobnie na myśli siebie i Attyka. 
13 — są to pierwsze słowa wzmiankowanej uchwały. 

o tak równych szansach 14. Znasz możliwości Messali. Tria- 
riusz pozwał do sądu Skaurusa. Jeśli chcesz wiedzieć, jego 
kandydatura nie wywołała w nikim szczególnej sympatii, 
nieźle jednak wspominają czasy, gdy był edylem, a lud- 
ność wiejska czci pamięć jego ojca. Dwaj pozostali, kan- 
dydaci plebejscy, mają również jednakowe możliwości, 
z tym, że siła Domicjusza leży w jego przyjaciołach, poma- 
gają mu również do zyskania popularności niezbyt nawet 
udane igrzyska; Memmiusz natomiast ma poparcie żołnie- 
rzy Cezara, jak również Galii oddanej Pompejuszowi. Jeśli, 
mimo wszystko, nie zdobędzie przewagi, powiadają, że 
znajdzie się ktoś, kto spowoduje odłożenie wyborów aż do 
przyjazdu Cezara, zwłaszcza że Katon został uniewin- 
niony 15. 
7. Odpowiedziałem na list doręczony mi przez Pakcju- 
sza. A oto reszta nowin: z listu brata dowiedziałem się 
o niewiarogodnej wprost życzliwości Cezara dla mnie; to 
samo potwierdził mi Cezar w bardzo obszernym liście. 
Oczekuje się na wynik wojny w Brytanii, wiadomo bo- 
wiem, że dostęp do wyspy jest utrudniony przez olbrzy- 
mie masy kamienne16. Wiadomo również, że nie ma na 
tej wyspie ani odrobiny srebra, ani żadnej nadziei na zdo- 
14 Cycero przechodzi do rozważania szans zbliżających się 
wyborów konsularnych na rok następny. Kandydowali dwaj 
patrycjusze: M. Valerius Messala i M. Aemilius Scaurus oraz 
dwaj plebejusze: Cn. Domitius Calvinus i C. Memmius. 
15 Gajus Katon, o którego procesie była już mowa wyżej 
w ust. 5, jest osobistością różną od Marka Katona, przyjaciela 
Cyceronowego. Był on trybunem w tym roku i zwolennikiem 
Cezara. Cycero sądzi, że jego bezkarność zachęci kogokolwiek 
innego z trybunów do założenia veto przeciw odbyciu wybo- 
rów, dopóki wynik ich nie będzie rokował powodzenia kandy- 
datom partii Cezarowej. 
16 Cycero ma zapewne na myśli skały kredowe na wy- 
brzeżu angielskim koło Dowru, o których jakieś wiadomości 
musiały już dotrzeć do Rzymu. 

63. (ATT. IV 16) 
bycz oprócz niewolników; lecz myślę, iż się nie spodzie- 
wasz, aby który z nich był wykształcony w literaturze 
lub w muzyce 17. 
8. Paulus podprowadził już prawie pod dach odbudo- 
wywaną bazylikę 18 na środku Forum; kolumny są stare, 
ale część, którą zakontraktował, wybudował wspaniale. 
Czegóż więcej żądać? Nic mu nie przysporzy większej po- 
pularności ani sławy od tego pomnika. Toteż my, przyja- 
ciele Cezara — mówię o sobie i o Oppiuszu19, choćbyś 
miał pęknąć ze złości — wyrzuciliśmy na tę budowę, którą 
wychwalałeś pod niebiosa, 60 milionów sesterców, aby roz- 
szerzyć Forum i doprowadzić je aż do świątyni Wolności20. 
Nie udało się sprawy załatwić taniej z prywatnymi wła- 
ścicielami 21. Dokonamy dzieła, które nam przysporzy wiele 
chwały: wzniesiemy na Polu Marsowym marmurowe ogro- 
dzenia dla zebrań wyborczych, pokryjemy je dachem i oto- 
czymy wysokim portykiem długim na tysiąc kroków22. 
Będzie to połączone z Villa Publica. Zapytasz może, jaką 
będę miał korzyść z tej budowli. Po cóż jednak mamy się 
o to troszczyć? 23 Oto są nowości rzymskie. Nie myślę bo- 
17 Żart zwrócony do Attyka, który chętnie kupował wy- 
kształconych niewolników, aby zatrudniać ich w swoich za- 
kładach wydawniczych. 
18 — była to głośna Basilica Aemilia, rodowa fundacja 
rodu Emiliuszów, do którego należał Paulus. 
19 Oppiusz był w tych latach agentem Cezara na terenie 
Rzymu. 
20 Były to prace, które z czasem doprowadzić miały do 
powstania okazałego Rynku Juliuszowego (Forum Iulii). 
21 Mowa o właścicielach parcel, które trzeba było wykupić 
z powodu budowy projektowanego rynku. 
22 — tj. 1,7 km wedle naszej rachuby. 
23 Nie bez pewnego zdziwienia widzimy tu Cycerona w roli 
Cezarowego przedsiębiorcy budowlanego — i może niezupełnie 
pozbawione są podstaw wypowiedziane w związku z tym tek- 

wiem, żebyś pytał o spisy, co do których już stracono na- 
dzieję, lub też o procesy wszczęte w wyniku zastosowania 
prawa Klodiusza. 
9. Pozwól teraz, że cię wyłajam, jeśliś na to zasłużył. 
Piszesz bowiem w liście wysłanym z Butrotum, który mi 
doręczył Gajus Decymiusz, że według twego zdania wy- 
pada ci jechać do Azji24. Dalibóg, nie widzę żadnej takiej 
różnicy w tym, czy będziesz działał przez swoich pełno- 
mocników, czy osobiście, żeby aż było ci warto przebywać 
przez tak długi czas z dala od swoich bliskich. Lecz wo- 
lałbym mówić z tobą o tym, zanim nie powziąłeś posta- 
nowienia. Może bym wtedy coś u ciebie uzyskał. Teraz 
zachowam resztę swych łajań na kiedy indziej. Oby po- 
skutkowały one, aby przyspieszyć twój powrót! 
Piszę do ciebie rzadziej, ponieważ nie wiem, gdzie te- 
raz jesteś ani gdzie będziesz. Uznałem również za sto- 
sowne oddać list temu nieznanemu człowiekowi, ponieważ 
wydawało mi się, że się z tobą zobaczy. Skoro postanowi- 
łeś udać się do Azji, daj mi znać, proszę, kiedy mamy cię 
oczekiwać i co zrobiłeś w sprawie Eutychidesa. 
64. 
(Q. fr. II 15) 
Cycero do brata Kwintusa Rzym, koniec sierpnia r. 54 
1. Gdy otrzymasz mój list, pisany ręką sekretarza, 
wiedz, że nie mam ani chwili wolnego czasu; jeśli będzie 
napisany przeze mnie własnoręcznie, poznaj z tego, że mam 
go bardzo mało. Dowiedz się bowiem, że nigdy nie mia- 
stem przypuszczenia, że — wbrew dezynwolturze ostatnich 
słów — miał on jednak ,,jakieś korzyści z tej budowli". 
24 Atticus miał tam widocznie jakieś interesy finansowe. 

64. (Q. FR. II 15) 
łem więcej spraw i procesów, i to w tej najprzykrzejszej 
norze roku, w czasie okropnych upałów 1. Lecz trzeba to 
znieść, ponieważ tak mi każesz, i nie mogę dopuścić, aby 
się wydało, że zawiodłem wasze2 nadzieje i zamysły, 
zwłaszcza że, nawet gdy przedsięwzięcie okaże się zbyt 
trudne, uzyskam jednak dzięki swym wysiłkom wiele życz- 
liwości i uznania. Przeto, jak tego pragniesz, dokładam 
starań, aby nikogo nie urazić, aby sprzyjali mi nawet ci, 
co ubolewają z powodu mej zażyłości z Cezarem, aby zaś 
ludzie bezstronni i ci, co się raczej ku tej stronie skła- 
niają, szczególnie mnie szanowali i kochali. 
2. Gdy w senacie przez wiele dni toczyły się bardzo 
gwałtowne rozprawy o przekupstwie, ponieważ kandydaci 
na konsulów3 posunęli się w tym względzie tak daleko, 
iż nie można było tego znieść, nie przychodziłem do se- 
natu, postanowiłem bowiem nie przystępować do żadnego 
leczenia państwa bez silnego poparcia. 
3. W dniu gdy piszę ten list, Druzus, oskarżony o zmo- 
wę ze stroną przeciwną, został uniewinniony większością 
czterech głosów, dzięki trybunom skarbowym; senatorowie 
i rycerze głosowali za jego skazaniem. Tegoż dnia po po- 
łudniu mam bronić Watyniusza4. Jest to łatwa sprawa. 
1 Dziś również sierpień jest w Rzymie okresem okropnych 
upałów, kiedy kto może ucieka z miasta. 
2 wasze — tzn. Kwintusa i Cezara, którego interesy repre- 
zentuje Cycero w Rzymie w tych latach. O jakie tu usługi 
chodziło, o tym jest mowa w dalszym ciągu listu. 
3 Por. list 63, przyp. 14. 
4 Tego Watyniusza, jak wiemy z korespondencji, Cycero 
zawsze nie cierpiał. Dwa lata przed napisaniem tych słów, 
w r. 56, nie zostawił na nim suchej nitki w zachowanej mowie 
Przeciw Watyniuszowi. Tym razem jednak, najoczywiściej na 
żądanie triumwirów, musiał się podjąć jego obrony. Watyniusz 
okazał mu po kilku latach dużo wdzięczności, por. list 126, 
przyp. 6. 

Wybory odłożono do września. Natychmiast ma się odbyć 
proces Skaurusa, którego moja pomoc nie zawiedzie5. 
Współbiesiadników Sofoklesa 6 bynajmniej nie chwalę, choć 
widzę, żeś zręcznie odegrał tę sztukę. 
4. Teraz przychodzę do sprawy, pd której może powi- 
nienem był zacząć. Jak miły był mi twój list o Brytanii!7 
Bałem się Oceanu, bałem brzegów wyspy. Innych rzeczy 
wprawdzie nie lekceważę, lecz budzą one we mnie wię- 
cej nadziei niż lęku, oczekiwanie zaś nurtuje mnie bar- 
dziej niż obawa. Widzę, że masz świetny temat do opisów. 
Jakie masz miejscowości do opisania, jakie uwagi do po- 
czynienia o naturze rzeczy i miejsc, o obyczajach i o lu- 
dach! Jakie bitwy i jaki wreszcie sam wódz! Chętnie ci 
pomogę, jak prosisz, w czym tylko zechcesz, i wyślę ci 
wiersze — będzie to istotnie wysyłanie „sowy do Aten" 8. 
5. Lecz słuchaj no! zdaje mi się, że coś przede mną 
ukrywasz. Co właściwie, drogi bracie, mówi o mych wier- 
szach9 Cezar? Bo najpierw napisał do mnie, że czytał pierw- 
szą księgę, i mówił o początku, że nawet po grecku nie 
czytał nic lepszego; co do reszty, doczytawszy do pew- 
nego miejsca, powiedział, że jest raczej niedbała: takiego 
5 Skaurus był jednym z kandydatów na konsula; oskar- 
żono go o zdzierstwa popełnione, kiedy był namiestnikiem 
prowincji Sardynii, co w razie skazania uniemożliwiałoby mu 
kandydowanie. Obrończą mowę Cycerona mamy zachowaną. 
6 Niezbyt jasna aluzja do dramatu satyrowego wielkiego 
tragika ateńskiego Sofoklesa (V w.), który był ulubionym auto- 
rem Kwintusa. Cycero odpowiada na jakąś wzmianką w liście 
brata. 
7 Jak wynika z tej wzmianki, był to list poetycki, zawie- 
rający opis tej wyspy. 
8 Wyrażenie przysłowiowe na określenie czynności zgoła 
zbytecznej (jak „nosić drzewo do lasu"). 
9 Cycero ma na myśli swój poemat o wyprawie do Bry- 
tanii. Por. list 61, przyp. 2. 

65. (Q. FR. III 5) 
właśnie użył wyrażenia. Powiedz mi więc, czy nie po- 
doba mu się sama treść, czy też styl? Nic się nie bój: 
bo ja ani trochę nie przestanę się sam sobie podobać. Na- 
pisz mi więc o tym szczerze i, jak zwykle piszesz, po bra- 
tersku. 
65. 
(Q. fr. III 5) 
Cycero do brata Kwintusa Tuskulanum, koniec paź- 
dziernika lub początek li- 
stopada r. 54 
Marek pozdrawia brata Kwintusa. 
1. Pytasz mnie o księgi1, które zacząłem pisać, gdym 
był w Kumanum; nie przestałem i nie przestaję nad nimi 
pracować, lecz kilkakrotnie już zmieniałem cały plan i bu- 
dowę dzieła. Ukończyłem już dwie księgi, w których pod- 
czas dziewięciodniowych świąt, odbywających się za kon- 
sulatu Tudytana i Akwiliusza 2, odbywa się rozmowa mię- 
dzy Afrykańczykiem 3, na krótko przed jego śmiercią, a Le- 
liuszem, Filusem, Maniliuszem, Kwintusem Tuberonem, 
Publiuszem Rutyliuszem, wreszcie obu zięciami Leliusza, 
Fanniuszem i Scewolą. Rozmowa, podzielona przeze mnie 
na dziewięć dni i tyleż ksiąg 4, toczy się na temat najlep- 
szego ustroju państwa i najlepszego obywatela. Praca szła 
mi doskonale, a godność występujących osób przydawała 
wagi ich wypowiedziom. Gdy jednak czytano mi te księgi 
1 Idzie o dzieło O państwie, por. listy 60, przyp. 3 i 63, 
ust. 2—3. 
2 — tj. w r, 133. 
3 Por. list 63, przyp. 6. 
4 W ostatecznej redakcji dzieło liczyło ksiąg 6. 

w Tuskulanum w obecności Salustiusza 5, zauważył on, że 
można było traktować te tematy ze znacznie większą po- 
wagą, gdybym mówił o państwie we własnym imieniu; 
nie jestem przecież Heraklidesem z Pontu6, lecz mężem 
konsularnym, który sam brał udział w najważniejszych 
wydarzeniach politycznych. Wypowiedzi, które przypisałem 
ludziom tak dawno żyjącym, wydadzą się wymysłem; 
w tamtych moich księgach, dotyczących krasomówstwa7, 
postąpiłem bardzo ładnie, usuwając się w cień, ale roz- 
mowy przypisałem ludziom, których sam mogłem widzieć. 
Arystoteles, mówiąc o ustroju państwa i o wybitnym mężu 
stanu 8, pisze sam od siebie. 
2. Argumenty jego wywarły na mnie wrażenie, tym 
bardziej, że nie mogłem mówić o największych wstrząsach 
w naszym państwie, gdyż odbywały się one później, niż 
żyli uczestnicy rozmowy. To właśnie miałem na myśli, aby 
nie obrazić nikogo ze współczesnych przez poruszanie 
ostatnich wypadków. Teraz uniknę tego i będę sam roz- 
mawiał z tobą9; jednak przyślę ci to, co już zacząłem, 
gdy powrócę do Rzymu. Mam nadzieję, iż uprzytomnisz 
sobie, że porzuciłem pracę nad tymi księgami nie bez pew- 
nego żalu. 
3. Przyjaźń Cezara, o której napisał mi on obszernie 
w swym liście, sprawia mi niewymowną radość; nie przy- 
wiązuję jednak wielkiej wagi do obietnic, którymi mnie 
5 Raczej jest to wspomniany w liście 57 (por. przyp. 6) 
poeta niż znany historyk tego nazwiska. 
6 — uczeń Platona, który pisywał dialogi filozoficzne, gdzie 
jako rozmówców wprowadzał słynne osobistości historyczne. 
7 O mówcy. 
8 W zaginionych dziełach młodzieńczych pt. Polityk i O spra- 
wiedliwości. 
9 Cycero myślał zatem o całkowitej zmianie scenerii i po- 
staci dzieła; ostatecznie jednak pozostał przy koncepcji pier- 
wotnej, gdyż ta dochowała się do naszych czasów. 

65. (Q. FR. III 5) 
zasypał; nie łaknę zaszczytów, nie tęsknię za sławą i ra- 
czej pragnę stałości w jego uczuciach niż spełnienia jego 
obietnic. A jednak życie moje jest teraz tak niespokojne 
i pełne trudów, jak gdybym się spodziewał tego, czego nie 
żądam. 
4. Prosisz mnie o napisanie wierszy 10; nie uwierzysz 
jednak, drogi bracie, jak mi brak czasu; a przy tym nie 
czuję w sobie dostatecznej skłonności do opiewania tego, 
czego pragniesz. Czy żądasz ode mnie utworów poetyckich 
o tym, czego nawet myślą nie umiem objąć, ty, co prze- 
wyższasz wszystkich w tego rodzaju wyrażeniach i przed- 
stawieniach? Uczyniłbym to jednak, gdybym mógł; lecz 
dobrze wiesz, że dla stworzenia poematu potrzebne jest 
pewne uniesienie duszy, którego mi całkiem brak przy dzi- 
siejszych okolicznościach. Trzymam się co prawda z dala 
od wszelkiej działalności politycznej i oddaję się pracy 
literackiej, lecz wyznam ci teraz to, co, dalibóg, najpierw 
chciałem przed sobą ukryć11. Dręczy mię trwoga, drogi 
bracie, dręczy mię trwoga: nie ma już państwa, nie ma 
sądów 12, i ten okres mego życia, który powinien był być 
okresem rozkwitu mego znaczenia w senacie, muszę tra- 
wić na pracy w sądach lub spędzać w domu na zajęciach 
literackich; a to, co pokochałem od dziecka: 
Starać się wielu przewyższyć i zawsze górować wśród 
innych 13, 
10 Por. list 64, przyp. 9. 
11 Następuje wyznanie bardzo charakterystyczne dla ów- 
czesnego stanu ducha Cycerona. 
12 nie ma państwa, nie ma sądów — w dawnym znaczeniu 
niezawisłego wymiaru sprawiedliwości i niezawisłej działalno- 
ści politycznej, gdyż wszystko uzależnione zostało od dyktatu 
trium wirów. 
13 Wiersz z Iliady Homera (VI 208; por. XI 784). 

zupełnie już przepadło; bo nie mogłem zwalczać swych 
wrogów, a niektórych musiałem nawet bronić. Nie jestem 
już wolny nie tylko w swej przyjaźni, ale nawet w swej 
nienawiści, i wśród wszystkich znalazł się tylko jeden Ce- 
zar, który jest mi przyjazny tak, jak tego pragnąłem, lub 
nawet, jak inni sądzą, on jeden wie, czego chce. Jednak 
wśród tych wszystkich przykrości nie ma ani jednej takiej, 
której bym nie mógł codziennie złagodzić różnymi pocie- 
chami; lecz największą pociechą będzie mi nasze połącze- 
nie. Teraz bowiem do wszystkich zgryzot dołącza się naj- 
większa — tęsknota za tobą. 
5. Gdybym bronił Gabiniusza 14, jak według zdania Pan- 
sy powinienem był uczynić, zginąłbym: bo ci, co go nie- 
nawidzą (a są to całe stany), z jego winy zwróciliby swoją 
nienawiść ku mnie. Myślę, że doskonale zrobiłem, trzyma- 
jąc się tylko tego, co wszyscy widzieli. I wreszcie, jak mi 
radzisz, zwracam się całkowicie w stronę pokoju i spo- 
koju. 
6. Co się tyczy książek 15, Tyrannio jest leniuchem; po- 
rozmawiam z Chryzypem; ale praca jest trudna i wymaga 
bardzo pilnego człowieka. Zdaję sobie sam z tego sprawę, 
gdyż mimo całej swej gorliwości nic nie mogę osiągnąć. 
Nie wiem doprawdy, dokąd mam się zwrócić w sprawie 
książek łacińskich: z takimi błędami przepisują je i sprze- 
14 Gabiniusz jako namiestnik prowincji Syrii wprowadził 
z powrotem na tron króla egipskiego Ptolemeusza VII, wygna- 
nego przez rewolucję (por. list 55, przyp. 2). Oskarżono go po- 
tem w Rzymie, że zrobił tak pod wpływem przekupstwa. Pom- 
pejusz zabiegał o jego uwolnienie i uzyskał je. 
15 Kwintus prosił brata, aby kazał mu doprowadzić do ładu 
bibliotekę złożoną z dzieł greckich i łacińskich. Cycero liczył 
na fachową pomoc Tyranniona (por. list 51, przyp. 1), ale ten 
nie okazywał, zdaje się, zbyt wiele ochoty. Wspomniany obok 
niego Chryzyp to zapewne jakiś wyzwoleniec lub wykształ- 
cony niewolnik. 

65. (Q. FR. III 5) 
dają! Jednak nie zaniedbam tego, o ile to będzie w grani- 
cach możliwości. Krebriusz, jak ci pisałem poprzednio, jest 
w Rzymie i gotów jest zgodzić się na wszystko: oświad- 
czył że uważa się za twego dłużnika. Myślałem, że ze 
skarbem załatwiono wszystko w czasie mojej nieobecności. 
7. Piszesz, że wykończyłeś cztery tragedie w szesnaście 
dni16; i chcesz zapożyczać się u innych? 17 I szukasz pa- 
tosu, napisawszy Elektrę, i w dodatku „brutalną"? Nie bądź 
leniwy i wiedz, że słynne słowa Poznaj samego siebie po- 
wiedziano nie tylko dla ukrócenia pychy, lecz abyśmy 
także znali nasze dobre cechy. W każdym razie przyślij mi, 
proszę, i tę tragedię, i Erigonę. Masz więc odpowiedź na 
swoje dwa ostatnie listy. 
8. W Rzymie, zwłaszcza na Drodze Appijskiej, w po- 
bliżu świątyni Marsa, jest niebywała powódź: porwało por- 
tyk Krassypeda, ogrody i wiele sklepów; woda dochodzi aż 
do basenu publicznego. Oto zastosowanie słów Homera 18: 
W porze jesiennej, gdy wody wzburzone na ziemie wylewa 
Zeus, co na ludzi występnych gniewem gwałtownym zapałał... 
Te zaś słowa dadzą się zastosować do uniewinnienia Gabi- 
niusza: 
Ci, co na sądach przemocą wyroki wydają kulawe, 
Precz sprawiedliwość wypędzą i bogów się kary nie boją... 
Postanowiłem jednak nie dbać o to. 
16 Kwintus próbował (z zapałem, ale bez powodzenia) swo- 
ich sił na polu dramatu. Płodność, o jakiej świadczy to miejsce, 
byłaby zupełnie zawrotna, nawet gdyby chodziło o wykończenie 
prac poprzednio zaczętych. Co osobliwsze, Kwintus uprawiał 
te „wczasy literackie" będąc na wojnie. 
17 Aluzja do próśb Kwintusa o przysłanie wierszy, o któ- 
rych mowa była w pierwszej części listu. 
18 Cztery następujące wiersze pochodzą z Iliady (XXVI 
385 nn.). 

Gdy powrócę do Rzymu, napiszę ci, co tylko uda mi się 
wypatrzyć, i dam listy do Labienusa i Liguriusza. Ten list 
napisałem przed świtem, przy świetle drewnianej lampki, 
która jest mi wyjątkowo miła, bo mi powiedziano, żeś ty 
ją zamówił, gdy byłeś na Samos. Bądź zdrów, mój naj- 
droższy i najlepszy z braci. 
66. 
(Fam. VII 16) 
Cycero do Trebacjusza Rzym, koniec listopada lub 
początek grudnia r. 54 
Marek Cycero przesyła pozdrowienie Trebacjuszowi. 
1. Wiesz, że na końcu Konia trojańskiego 1 są słowa: 
„Późno zmądrzeli". Ty jednak, mój staruszku, zmądrzałeś 
nie za późno. Z początku twoje listy, pełne wybuchów 
wściekłości, były dość głupie; lecz żeś się potem w Bry- 
tanii nie okazał szczególnie ciekaw widoków, bynajmniej 
tego nie ganię. Teraz, na leżach zimowych, jesteś, jak mi 
się zdaje, zupełnie oczarowany, i dlatego nie chce ci się 
ruszać. 
Zawsze rozum mieć należy: to jest najostrzejsza broń2. 
2. Gdybym często jadał obiady na mieście, przyjąłbym 
niewątpliwie zaproszenie twego przyjaciela Gnejusa Okta- 
wiusza3; powiedziałem mu jednak, gdy mnie kiedyś za- 
praszał: „Ktoś ty taki, proszę?" — Lecz, dalibóg, żart na 
1 — tragedia (zapewne Newiusza) pod tym tytułem. 
2 Urywek z nie znanej bliżej tragedii rzymskiej. 
3 — nieznana jakaś osobistość, o której była już mowa we 
wcześniejszej korespondencji Cycerona z Trebacjuszem. 

66. (FAM. VII 16); 67. (Q. FR. III 8) 
stronę, to bardzo miły człowiek; szkoda, żeś go ze sobą nie 
zabrał. 
3 Pamiętaj donieść mi dokładnie, co robicie i czy ma- 
cie zamiar przybyć do Italii tej zimy. Balbus zapewnił 
mnie że zostaniesz bogatym. Czy mówił to w sensie rzym- 
skim to znaczy, że się dobrze zaopatrzysz w pieniądze, 
czy też w rozumieniu stoików, a więc że bogaci są wszyscy, 
którzy mogą się radować niebem i ziemią, przekonam się 
później. Masz jednak powód do zadowolenia: wiadomo 
powszechnie, że w Samarobriwie 4 nie ma lepszego od cie- 
bie znawcy prawa. 
67. 
(Q. fr. III 8) 
Cycero do brata Kwintusa Rzym, koniec listopada lub 
początek grudnia r. 54 
1. Nie mam ci co odpowiedzieć na twój poprzedni list, 
pełen narzekań i skarg: piszesz, że poprzedniego dnia 
wręczyłeś Labienusowi list podobny w tonie; jeszcze nie 
nadszedł. Ale twój ostatni list rozproszył całą moją tro- 
skę. Radzę ci tylko i proszę: wśród tych wszystkich przy- 
krości, trudów i tęsknot pamiętaj, jaki był nasz plan 
przy twoim wyjeździe. Mieliśmy przecież na widoku nie 
jakieś tam drobne i liche korzyści. Cóż bowiem chcie- 
liśmy kupić za cenę naszej rozłąki? Dążyliśmy do zdoby- 
cia pewnej ochrony tego wszystkiego, co stanowi o na- 
szej godności, dzięki życzliwości tak dobrego i tak potęż- 
nego człowieka 1. Nasze nadzieje sięgają dalej niż bez- 
4 — dziś Amiens, miasto w płn. Francji. 
1 — Cezara. 

pośredni cel naszych dążeń; resztę zaliczmy do strat. Tak 
więc, jeśli będziesz często wracał myślą do naszych po- 
przednich zamierzeń i nadziei, łatwiej zniesiesz wszystkie 
trudy życia wojskowego i to, co cię teraz dręczy; zresztą, 
gdy zechcesz, będziesz przecież mógł zrzucić z siebie to 
brzemię. Lecz sprawa jeszcze nie dojrzała, choć ta chwila 
się zbliża. 
2. Zalecam ci także, abyś nie powierzał listowi wieści, 
które w razie rozpowszechnienia byłyby dla nas źródłem 
przykrości. Wiele jest takich rzeczy, których wolę nie wie- 
dzieć, niż dowiedzieć się o nich za cenę niebezpieczeń- 
stwa. Napiszę ci więcej, gdy będę miał umysł spokojny 
i gdy mój Cycero będzie zdrów, jak się spodziewam. Ty 
zaś, proszę, daj mi znać, komu mam powierzyć następne 
listy do ciebie: posłańcom Cezara, aby on ci je zaraz prze- 
kazał, czy też posłańcom Labienusa? 2 Bo nie wiem, gdzie 
są ci Nerwiowie3 i w jakiej odległości. 
3. To, co mi piszesz o dzielności i sile ducha, jaką 
Cezar okazał w tak bolesnych okolicznościach4, sprawiło 
mi wielką radość. Namawiasz mnie, abym skończył rozpo- 
częty dla niego poemat5; jakkolwiek zarówno moje za- 
jęcia, jak i obecne usposobienie odrywają mnie od nie- 
go, jednak, skoro Cezar dowiedział się z mego listu pisa- 
nego do ciebie, żem coś takiego zaczął, powrócę do roz- 
poczętej pracy i skończę ją w tych dniach, wolnych z po- 
wodu modłów6. Cieszę się, że z ich powodu nasz przy- 
2 — jednego z najwybitniejszych generałów służących pod 
Cezarem w Galii. 
3 — plemię w północnej Galii. 
4 Mowa o śmierci córki Cezara, Julii, żony Pompej usza, 
która zmarła zapewne we wrześniu tego roku. 
5 Por. listy 61 i 64. 
6 Były to modły, mające ułagodzić gniew bogów, zarządzone 
z racji wylewu Tybru. 

67. (Q. FR. II 8) 
jaciel Messala i inni uwolnili się od kłopotów 7. Liczycie, 
że on i Domicjusz zostaną konsulami, i w tym nie róż- 
nicie się ode mnie w przewidywaniach. Poręczę za Mes- 
salę wobec Cezara. Lecz Memmiusz pokłada swe nadzieje 
w przyjeździe Cezara; myślę, że się w tym względzie 
myli. Pompejusz dawno już Skaurusa porzucił. 
4. Sprawy się przewlekają; odkładając komicje, uczy- 
niono interregnum koniecznym8. Pogłoski o dyktatorze9 
są niemiłe dobrym obywatelom; dla mnie jeszcze przy- 
krzejsze jest to, co oni mówią. Zresztą cała rzecz budzi 
niepokój i gasi zapały. Pompejusz wyraźnie oświadcza, 
że tego nie chce; jednak w rozmowie ze mną tego nie 
mówił. Zdaje się, że ustawę ma wnieść Hirrus. Bogowie! 
jakiż on10 jest głupi! jak niezrównanie zakochany sam 
w sobie! Użył mnie, aby odstraszyć od działania Krassusa 
Junianusa, człowieka wielce mi oddanego. Trudno jest 
poznać, czy on chce, czy nie chce. Jednak, jeżeli Hirrus 
będzie prowadził sprawę, on nie okaże, że tego nie chce. 
7 Przyjaciele Cycerona, o których tu mowa, byli to kan- 
dydaci na konsulów w roku następnym; wytoczono im proces 
o przekupstwo przy wyborach; otóż na czas publicznych mo- 
dłów zawieszone były wszelkie czynności publiczne, a więc 
i sądy. 
8 Na komicjach (centurialnych) wybierano urzędników na 
rok następny; wobec ich odkładania jeszcze w grudniu (kiedy 
ten list jest pisany) groziła taka sytuacja, że nie zostaną oni 
w ogóle wybrani w porę, a zatem, wobec wygaśnięcia władzy 
urzędników poprzedniego roku, nastąpi okres zwany w rzym- 
skiej terminologii interregnum (bezkrólewie). Istotnie miało 
ono miejsce przez pierwszą połowę r. 53. 
9 Wobec braku normalnej magistratury można się było 
uciec do zamianowania przez senat nadzwyczajnego zwierzchni- 
ka państwa z tytułem dyktatora. Oczywiście miałby nim być 
Pompejusz, ale to oznaczałoby dalsze wzmocnienie jego nad- 
rzędnego stanowiska w państwie i stąd obawy Cycerona. 
10 Oczywiście mowa o Pompejuszu. 

O żadnej innej sprawie politycznej się nie mówi; w każ- 
dym razie nic się nie robi. 
5. Dnia 23 listopada odbył się bardzo wzruszający po- 
grzeb syna Serranusa Domestyka. Ojciec wygłosił mowę 
pochwalną napisaną przeze mnie11. 
6. Teraz o Milonie 12. Pompejusz nie robi nic dla niego, 
lecz wszystko dla Gutty, i oświadcza, że zdobędzie dla 
niego poparcie Cezara. Milon lęka się tego, i całkiem 
słusznie: jeśli Pompejusz zostanie dyktatorem, to dla nie- 
go wszelka nadzieja stracona. Jeśli udzieli poparcia swe- 
go oddziału13 temu, kto się przeciwstawi dyktaturze, lę- 
ka się nieprzyjaźni Pompejusza; jeżeli go nie poprze — 
obawia się, że projekt przeprowadzą siłą. Przygotowuje 
wspaniałe igrzyska, mówią, że wspanialszych nikt jeszcze 
nie dawał; to podwójna i potrójna głupota, ponieważ 
nikt ich od niego nie żąda; ponieważ już dawniej, jako 
edyl, wyprawiał wspaniałe igrzyska; ponieważ nie ma 
pieniędzy; wreszcie ponieważ jest przewodniczącym 14 lub 
też może się uważać za przewodniczącego, a nie za edyla. 
Napisałem ci prawie o wszystkim. Dbaj o zdrowie, mój 
najdroższy bracie. 
11 Było starym zwyczajem rzymskim, że na pogrzebie po- 
chwałę zmarłego wygłaszał ktoś z najbliższej rodziny. Wspom- 
niana mowa pióra Cycerona nie jest nam znana. 
12 — był to awanturnik polityczny (por. list 50, przyp. 13) 
przeciwstawiający się drugiemu człowiekowi jego pokroju, Klo- 
diuszowi, znanemu wrogowi Cycerona. Milo zamierzał w r. 53 
starać się o konsulat na rok następny. W poniższym ustępie 
Cycero rozważa jego szansę, zwłaszcza wobec kontrkandydatury 
owego (nie znanego nam bliżej) Gutty, którego popierać miał 
Pompejusz. 
13 Mowa o bojówce, jaką Milo miał na swe rozkazy. 
14 O jakie to „przewodnictwo" chodzi, jest dla nas rzeczą 
nie dość jasną. 

68. (FAM. VII 12) 
68. 
(Fam. VII 12) 
Cycero do Trebacjusza Rzym, luty r. 53 
Cycero przesyła pozdrowienie Trebacjuszowi. 
1. Dziwiłem się, dlaczegoś przestał mi przysyłać listy: 
lecz mój przyjaciel Pansa oznajmił mi, żeś został epiku- 
rejczykiem 1. Cóż za cudowny obóz!2 Co byś zrobił, gdy- 
bym cię wysłał do Tarentu, a nie do Samarobriwy? Jużeś 
mi się wtedy nie podobał, gdyś podzielał opinię mega 
przyjaciela Zejusa 3. 
2. Lecz jak będziesz bronił prawa krajowego4, jeśli 
wszystko robisz w swoim interesie, a nie w interesie 
swoich współobywateli? A cóż się stanie z ową formułą 
zaufania, jak powinno się postępować uczci- 
wie między ludźmi uczciwymi? A któż to bo- 
wiem robi wszystko tylko dla siebie? Jakie prawo usta- 
nowisz dla podziału wspólnego mienia, skoro 
nie może być nic wspólnego między tymi, co wszystko 
1 Cały list utrzymany jest w tonie żartobliwym z racji 
rzekomego przejścia Trebacjusza do obozu epikurejczyków, któ- 
rzy byli niesympatyczni Cyceronowi. Przytaczamy go tu jako 
przykład dowcipu Cycerona, a zarazem nie opuszczających go 
nigdy zainteresowań filozoficznych. 
2 Adresat listu, Trebacjusz, znajduje się w obozie Cezara 
w Samarobriwie (dziś Amiens). Zdawało by się, że trudy życia 
obozowego nie sprzyjają hołdowaniu filozofii rozkoszy. Co in- 
nego południowoitalski Tarent (wspomniany zaraz poniżej), 
który uchodził za siedlisko hulaszczego życia. 
3 Imię prawdopodobnie zniekształcone. 
4 Cycero rozważa teraz humorystycznie konsekwencje, ja- 
kie dla Trebacjusza-prawnika wynikną z wyznawania filozofii 
epikurejskiej. Wyrazy uwidocznione w tekście drukiem roz- 
strzelonym są formułkami prawa rzymskiego. 

mierzą swoją przyjemnością? I jak możesz przysię- 
gać na Jowisza-kamień, skoro wiesz, że Jowisz 
nie może się gniewać na nikogo? A dalej, cóż się stanie 
z narodem Ulubrów 5, jeśli zdecydujesz, że nie trzeba się 
zajmować polityką?6 Tak więc, jeśliś nas naprawdę opu- 
ścił, przykro mi; jeśli uważasz za korzystne zrobić przy- 
jemność Pansie, mogę ci wybaczyć. Napisz tylko do mnie, 
co porabiasz i czy nie trzeba ci, żebym ci coś załatwił 
lub się o coś zatroszczył. 
69. 
(Fam. II 4) 
Cycero do Kuriona Rzym, połowa r. 53 
Cycero przesyła pozdrowienie Gajusowi Kurionowi. 
1. Wiesz dobrze, że istnieje wiele gatunków listów1; 
najbardziej prawdziwy wśród nich jest ten, dla którego 
sama rzecz została wynaleziona: kiedy mianowicie zawia- 
damiamy nieobecnych o czymś, na czym albo nam, albo 
im zależy. Nie spodziewasz się oczywiście ode mnie listów 
w tym rodzaju; jeśli bowiem chodzi o twoje sprawy do- 
mowe, masz przecież i sekretarzy, i posłańców, u mnie 
zaś nie stało się nic nowego. Pozostają dwa inne ga- 
tunki listów, które bardzo mi się podobają, jeden poufały 
i żartobliwy, drugi surowy i poważny. Nie wiem do- 
prawdy, który z nich mniej się dla mnie nadaje. Czyż 
5 — mała gmina italska, w której Trebacjusz pełnił (może 
dziedzicznie) jakieś godności lokalne, przez Cycerona pompa- 
tycznie nazwana „narodem". 
6 — dewiza epikurejska. 
1 Charakterystyczne świadectwo, które poucza nas, jak roz- 
budowana była już za czasów Cycerona teoria pisania listów. 

69. (FAM. II 4) 
mam z tobą w liście żartować? Nie uważałbym, dalibóg, 
za obywatela kraju człowieka, który mógłby śmiać się 
w dzisiejszych czasach. Czy więc mam ci napisać coś po- 
ważnego? Cóż poważnego może Cycero napisać do Kurio- 
na jeśli nie o sprawach państwa? W tym jednak przed- 
miocie położenie moje jest takie, że nie śmiem pisać tego, 
co myślę, czego zaś nie myślę, napisać nie chcę. 
2. Skoro więc nie mam już żadnego tematu do pisa- 
nia 2, zakończę ten list według swego zwyczaju i zachę- 
cę cię do ubiegania się o najwyższą chwałę. Masz bowiem 
nieprzyjaciółkę w wyjątkowej nadziei związanej z twoją 
osobą; zwyciężysz ją jednak bez trudu przez to tylko, 
że postanowisz zabiegać koło zdobycia tej chwały, którą 
ukochałeś, i tych cnót, które do niej prowadzą. Napisał- 
bym w tym względzie więcej, gdybym nie żywił prze- 
konania, że sam sobie dodajesz bodźca; toteż jeśli o tym 
napomknąłem, zrobiłem to nie dla wzbudzenia w tobie 
zapału, lecz dla udowodnienia ci mej przyjaźni. 
2 Można by się dziwić, po co w ogóle Cycero pisze cały list. 
Tajemnica leży w tym, że wraz z kilku innymi stanowił on 
przygotowanie do listu wysłanego później (Fam. II 6 z połowy 
r. 53), a nie zawartego w naszym Wyborze, w którym Cycero 
usiłował zjednać Kuriona dla swej polityki — przykład na to, 
jak korespondencja jego bywała niekiedy przemyślaną z góry 
metodą działania, służącą różnym celom, nie tylko, jak w wy- 
padku listów do Attyka, sposobnością do wywnętrzenia się 
przed przyjacielem. 

70. 
(Fam. III 2) 
Cycero do Appiusza Klaudiusza Rzym, marzec r. 52 
Prokonsul1 Marek Cycero przesyła pozdrowienie im- 
peratorowi 2 Appiuszowi Pulcherowi. 
1. Jakkolwiek wypadło mi udać się na prowincję, 
z władzą wojskową, wbrew memu pragnieniu i oczeki- 
waniu, wśród tylu trosk i kłopotów mam jedną pocie- 
chę: myśl, że nie mógłbyś znaleźć następcy, który byłby 
ci bardziej przyjazny ode mnie, oraz przekonanie, że i ja 
nie mógłbym otrzymać swej prowincji z rąk kogoś, kto 
by bardziej niż ty pragnął przekazać mi ją w jak naj- 
lepszym stanie i w jak najlepszych warunkach. Jeśli i ty 
spodziewasz się podobnej życzliwości z mojej strony, to 
nigdy nie zawiedziesz się z pewnością w swoich nadzie- 
jach. Proszę cię jak najusilniej i jak najgoręcej, w imię 
naszej tak bliskiej przyjaźni i w imię twojej wyjątkowej 
dobroci, abyś dbał i troszczył się o moje sprawy, w czym 
tylko będziesz mógł — a będziesz mógł bardzo wiele. 
2. Widzisz, że na zasadzie uchwały senatu muszę objąć 
rządy w prowincji. Jeśli oddasz mi ją, w granicach moż- 
liwości, w najbardziej uporządkowanym stanie, będzie mi 
łatwiej, że tak powiem, przebiec cały okres mego urzędu. 
Sam zdecydujesz, co możesz uczynić w tym względzie: ja 
cię proszę tylko o to, abyś uczynił, co ci tylko przyjdzie 
do głowy dla mego pożytku. 
1 O okolicznościach, w jakich Cycero objął prokonsulat, 
por. Wstęp s. XXXVII. 
2 Appius Pulcher był namiestnikiem Cylicji, którego urzę- 
dowanie właściwie dobiegało końca i od którego przejąć miał 
je Cycero. 

70. (FAM. III 2); 71. (ATT. V 1) 
Napisałbym ci więcej, gdyby twoja delikatność wyma- 
gała więcej słów i gdyby nasza przyjaźń mogła na to 
pozwolić, albo gdyby sprawa wymagała więcej wyjaśnień 
i nie mówiła sama za siebie. Proszę cię, bądź przekonany, 
że jeśli zobaczę twą troskę o moje sprawy, znajdziesz 
w mojej wdzięczności obfite i nie kończące się źródło 
radości. Bądź zdrów. 
71. 
(Att. V 1) 
Cycero do Attyka Minturny, 5 lub 6 maja r. 51 
1. Tak, widziałem twe uczucia przy naszym rozstaniu, 
moje zaś sam mogę poświadczyć. Tym bardziej będziesz 
musiał dawać baczenie, by czegoś nowego nie uchwalono, 
żeby ta nasza rozłąka nie trwała dłużej nad rok. 
2. Co do Anniusza Saturnina, dobrześ się spisał. Jeśli 
chodzi o poręczenie, proszę cię o złożenie go, dopóki bę- 
dziesz w Rzymie. Jest tam kilka poręczeń przy sprzeda- 
ży, jak to było z majątkami Menniusza czy Atyliusza. 
Z Oppiuszem stało się, jak chciałem, zwłaszcza żeś mu 
otworzył kredyt na 800 000 sesterców. Chcę je koniecznie 
zapłacić, chociażby przez zaciągnięcie pożyczki, nie cze- 
kając, aż ostatecznie ściągnę moje należytości. 
3. Teraz przystępuję do owego wiersza, coś go napi- 
sał w poprzek listu, polecając mi swoją siostrę 1. Oto jak 
się rzecz ma. Gdy przybyłem do Arpinum i gdy brat do 
mnie przyszedł, zaczęła się rozmowa, między innymi mó- 
1 Nie najlepsze stosunki Kwintusa Cycerona z jego żoną, 
siostrą Attyka, Pomponią, co jakiś czas powracają na karty 
korespondencji między obydwoma przyjaciółmi. Por. list 2 i 11. 

wiliśmy wiele i o tobie. Nawiązałem więc do tego, o czym 
mówiliśmy z tobą w sprawie twojej siostry w Tuskula- 
num. Nie widziałem nikogo równie łagodnego i spokojne- 
go, jak mego brata w stosunku do twojej siostry, tak że 
nawet jeżeli i były jakie nieporozumienia z powpdu wy- 
datków, nie było tego widać. Tak minął ten dzień. Naza- 
jutrz wyruszyliśmy z Arpinum. Ponieważ był to dzień 
świąteczny, Kwintus pozostał w Arkanum, ja w Akwi- 
num, lecz jedliśmy obiad w Arkanum. Znasz tę posia- 
dłość. Gdyśmy tam przybyli, Kwintus bardzo uprzejmie 
rzekł: Pomponio, ty poproś kobiety, ja poproszę chłop- 
ców 2. Nie można było, jak mnie się przynajmniej wy- 
dało, zachować się łagodniej, tak co do słów, jak co do 
sposobu wypowiedzenia ich i wyrazu twarzy. Na to ona: 
Ja sama jestem tu gościem. To, zdaje się, wynikło z te- 
go, że Stacjusz3 pojechał naprzód, aby zarządzić obiad. 
Na to rzekł do mnie Kwintus: Oto, co znoszę codzien- 
nie! 
4. Powiedz: Cóż to takiego, proszę? — Duża rzecz, 
i mnie samego wzburzyła, tyle było u niej niewłaściwej 
szorstkości i w słowach, i w wyrazie twarzy. Ukryłem 
przykre wrażenie, jakiego doznałem. Położyliśmy się przy 
stole4: wszyscy oprócz niej; Kwintus posłał jej jednak 
dania od stołu, ale ona ich nie przyjęła. Cóż tu wiele 
mówić? Wydało mi się wówczas, że nikt nie jest łagod- 
niejszy od mego brata ani opryskliwszy od twej siostry; 
pomijam już wiele rzeczy, które mi więcej krwi napsuły 
niż samemu Kwintusowi. Stamtąd udałem się do Akwi- 
num, Kwintus zaś został w Arkanum. Nazajutrz rano 
przybył do mnie do Akwinum i opowiedział, że ona nie 
2 Szło o poproszenie do stołu, prawdopodobnie żony i córki 
Marka Cycerona oraz dwu synów Kwintusa i Marka. 
3 — wyzwoleniec Kwintusa. 
4 przy stole — starożytni jedli leżąc na sofach przy stole. 

71. (ATT. V 1); 72. (ATT. V 9) 
chciała z nim spać, a w chwili odjazdu zachowywała się 
podobnie, jak poprzednio w mojej obecności. Cóż ty na 
to? Możesz jej samej powiedzieć, że według mego zdania 
okazała owego dnia zupełny brak serca. Napisałem ci 
o tym być może obszerniej, niż należało, aby ci dowieść, 
że i ty ze swej strony musisz udzielić napomnień i po- 
uczeń. 
5. Proszę wreszcie, abyś załatwił moje polecenia, za- 
nim wyjedziesz, abyś wszystko do mnie napisał, abyś 
wyprawił Pomptinusa, a gdy wyjedziesz5, nie zapomniał 
mnie o tym zawiadomić; bądź też przekonany, że nikt nie 
jest mi droższy ani milszy od ciebie. W Minturnach roz- 
stałem się czule z zacnym Aulusem Torkwatem. Zaznacz, 
proszę, w rozmowie z nim, że ci o nim pisałem. 
72. 
(Att. V 9) 
Cycero do Attyka Akcjum, 14 czerwca r. 51 
1. Przybyłem do Akcjum 1 14 czerwca; poprzednio, na 
Sybotach i Korcyrze 2, dzięki twoim darom, których obfi- 
cie i życzliwie dostarczyli mi Araus i mój przyjaciel Euty- 
ćhides, ucztowałem jak Saliowie 3. Z Akcjum wolałem je- 
chać lądem, choć żegluga mogła być doskonała; lecz 
okrążyć Leukatę4 wydawało mi się trudne, a przyjechać 
5 wyjedziesz — z Rzymu. 
1 — miejscowości portowej w Epirze, w 20 lat później wsła- 
wionej zwycięstwem Oktawiana nad Antoniuszem. 
2 — wyspach na Morzu Jońskim. 
3 kolegium kapłańskie w Rzymie, którego uczty cieszyły 
się sławą wystawności. 
4 — wyspa na Morzu Jońskim. 

do Patr5 na małych statkach, bez bagażu, uznałem za 
niedość godne. Jak mi często radziłeś — nawracając wie- 
rzącego — codziennie przemyślani sytuację, wydaję pole- 
cenia swoim ludziom, czynię wszystko, aby wypełnić tę 
nadzwyczajną misję6 jak najbezinteresowniej i jak naj- 
bardziej honorowo. Oby tylko Part siedział spokojnie i los 
mi sprzyjał; za to, co ode mnie zależy, ręczę. 
2. Daj mi poznać, proszę, co robisz, gdzie kiedy bę- 
dziesz, w jakim stanie zostawiłeś w Rzymie moje spra- 
wy, zwłaszcza co się tyczy owych 820 000 sesterców 7. Wy- 
starczy ci na to jeden list wyprawiony przez pewne ręce, 
aby mi na pewno został doręczony. Zresztą, ponieważ te- 
raz nie jesteś w Rzymie, kiedy o tej sprawie jeszcze się? 
nie mówi, ale będziesz, jak mi napisałeś, kiedy przyjdzie 
czas na nią, pamiętaj postarać się sam i przy pomocy 
wszystkich naszych przyjaciół, zwłaszcza Hortensjusza, aby 
mój rok urzędowania pozostał bez zmian i aby nic no- 
wego nie uchwalono. Powierzając ci tę sprawę, zadaję 
sobie pytanie, czy mam cię jeszcze prosić, abyś walczył 
przeciw utrąceniu dodatkowego miesiąca 8. Nie śmiem jed- 
nak wkładać wszystkich ciężarów na twe barki: bądź nie- 
ugięty, gdy będzie chodziło o rok. 
5 — port nad Morzem Jońskim. 
6 nadzwyczajną misję — tak nazywa Cycero zlecone mu 
funkcje ze względu na nowe okoliczności, w jakich mu je zle- 
cono. 
7 Była to kwota, którą Cycero winien był Cezarowi. 
8 Ówczesny państwowy kalendarz rzymski pozostawał 
w znacznej niezgodzie ze słońcem. Powstające różnice usuwano 
dodając co 2 lata po 23 lutego miesiąc dodatkowy. Cyceronowi 
idzie o to, aby miesiąca tego nie wtrącono w roku nadchodzą- 
cym (51 wedle naszej rachuby), gdyż przedłużyłoby to okres 
jego urzędowania w Cylicji o ten właśnie 1 miesiąc. Kres tym 
nieporządkom w rachubie czasu położył dopiero w kilka lat 
potem Juliusz Cezar zaprowadzając poprawiony kalendarz zwa- 
ny od jego imienia juliańskim. 

73. (ATT. V 10) 
3. Mój Cycero, najgrzeczniejszy i najmilszy chłopak, 
przesyła ci pozdrowienia. Jak wiesz, zawsze żywiłem przy- 
jaźń dla Dionizjusza, teraz jednak co dzień więcej go ce- 
nię, a najwięcej dalibóg za to, że ciebie kocha i nie prze- 
staje mówić mi o tobie. 
73. 
(Att. V 10) 
Cycero do Attyka Ateny, 27 czerwca r. 51 
1. Odkąd przybyłem do Aten 24 czerwca, już czwarty 
dzień oczekuję Pomptinusa 1, nie wiedząc nic pewnego 
o jego przyjeździe. Wierz mi, że całą duszą jestem z to- 
bą, i choć mi tego nie potrzeba, aby myśleć o tobie, to 
jednak ślady twego pobytu tutaj jeszcze bardziej mi o to- 
bie przypominają. Cóż chcesz? O niczym innym tu się 
nie mówi, tylko o tobie. 
2. Lecz ty może wolisz dowiedzieć się czegoś o mnie? 
Oto masz: dotychczas ani państwo, ani ludzie prywatni 
nie ponieśli żadnych kosztów, ani na mnie, ani na żad- 
nego z moich towarzyszy. Nie przyjmujemy nawet nic 
z tego, na co pozwala ustawa Juliusza2, nic nawet od 
gospodarza. Całe moje otoczenie nabrało przekonania, że 
1 — jednego z wyższych oficerów, mających Cyceronowi to- 
warzyszyć w Cylicji. 
2 Mowa o prawie o zdzierstwach (na prowincji) uchwalo- 
nym na wniosek Cezara za jego konsulatu i dlatego noszącym 
jego imię. Cycero w porozumieniu z Attykiem obrał sobie za 
linię postępowania w czasie namiestnictwa przestrzeganie skru- 
pulatnej bezinteresowności (por. list poprzedni, ust. 1), która 
wyjątkowo tylko znamionowała rzymskich urzędników na pro- 
wincji. 

musi się poświęcić dla mego dobrego imienia. Dotychczas 
idzie bardzo dobrze. Już to zauważono, i Grecy oddają 
mi wielkie i głośne pochwały. Co do reszty, staram się 
postępować według zasad, które, jak myślę, i ty uzna- 
jesz. Lecz odłóżmy pochwały do zakończenia mowy3. 
3. Zresztą położenie moje jest tego rodzaju, że bardzo 
często oskarżam się o głupotę, iż nie potrafiłem jakoś wy- 
kręcić się od tej sprawy. Jakże to wszystko jest obce 
memu usposobieniu! Jak prawdziwe są te słowa: Pilnuj, 
szewcze, kopyta! Powiesz: „Cóż o tym mówić jak dotąd? 
Przecież jeszcze nie wszedłeś w samą sprawę?" Wiem 
o tym dobrze i przypuszczam, że czekają mnie daleko 
gorsze rzeczy. Chociaż pozornie, jak mi się zdaje, znoszę 
to wszystko z całym spokojem i zimną krwią, to jednak 
cierpię do głębi duszy; tyle bowiem codziennie widzę i sły- 
szę tyle słów i tyle przemilczeń — pełnych złości, py- 
chy, lub też głupoty, niedorzeczności i zuchwałości. Jeśli 
nie piszę ci wszystkiego, to nie dlatego, aby coś przed 
tobą zataić, lecz że są to rzeczy trudne do wypowiedze- 
nia. Będziesz przeto podziwiał moją powściągliwość, jeśli 
wrócę cały; tyle mam sposobności, aby się ćwiczyć w tej 
cnocie. 
4. Na razie więc dosyć o tym. Nie mam właściwie 
żadnego tematu do pisania, ponieważ nie mam pojęcia, 
co robisz i gdzie jesteś. I, dalibóg, nigdy tak długo nie 
pozostawałem w nieświadomości co do moich spraw: co się 
stało z długiem u Cezara?4, co z długiem Milona?5 Nie 
3 — tzn. do chwili, gdy będą kończył urzędowanie. Żarto- 
bliwa aluzja do techniki krasomówczej, tak bliskiej Cycero- 
nowi. 
4 Por. list poprzedni, przyp. 7. 
5 Cycero wdaje się w tym czasie (do spółki z wyzwoleńcem 
swej żony, niejakim Filotimem) w niezbyt chwalebną operację 
finansową mającą na celu skup sprzedawanych z licytacji po- 

73. (ATT. V 10) 
tylko z domu, lecz nawet z Rzymu nikt nie zjawił się 
u mnie, aby mi donieść, co się dzieje w sprawach pań- 
stwowych. Dlatego jeśli będziesz o tym wiedział coś ta- 
kiego, co według twego zdania i ja rad bym był wie- 
dzieć, będę ci niezmiernie wdzięczny, jeśli się postarasz 
mnie zawiadomić. 
5. A poza tym cóż jeszcze? Nic, chyba to jedno: Ate- 
ny mnie po prostu zachwyciły, zarówno miasto i jego za- 
bytki, jak i powszechna miłość ludzi dla ciebie, a pewna 
życzliwość dla mnie; lecz moja filozofia — lub, jeśli wo- 
lisz, twoja — wywróciła się cała do góry nogami6. Jeżeli 
można na czym polegać, to tylko na Aristosie, u którego 
mieszkam w gościnie. Bo twego, czy raczej naszego Kse- 
nona 7 ustąpiłem Kwintusowi; jednak dzięki bliskiemu są- 
siedztwu całe dnie spędzamy razem. Proszę cię, napisz 
mi jak najprędzej o twoich zamiarach, abym wiedział, 
co robisz, gdzie jesteś o każdym czasie, a zwłaszcza, kiedy 
będziesz w Rzymie. 
siadłości swego niedawnego klienta, Milona, skazanego pomimo 
Cyceronowej obrony na wygnanie za zabójstwo osławionego 
Klodiusza w starciu pod Bovillae (por. list 76, przyp. 1). 
6 Cycero czyni, zdaje się, aluzję do gwałtownych zmian, 
jakie przeszła w ostatnich latach filozofia akademicka (której 
on sam hołdował) na skutek nowości wprowadzonych do jej 
doktryny przez Antiocha z Askalonu, brata wspomnianego zaraz 
niżej Aristosa. 
7 — filozofa epikurejskiego, przyjaciela Attyka. 

74. 
(Fam. XIII 1) 
Cycero do Memmiusza Ateny, między 25 czerwca 
i 6 lipca r. 51 
Cycero przesyła pozdrowienie Gajusowi Memmiuszo- 
wi 1. 
1. Nie wiedziałem na pewno, czy, widząc cię w Ate- 
nach, odczuję przykrość, czy radość, bo krzywda, jaka 
cię spotkała, napełnia mnie smutkiem, ale spokój, z ja- 
kim ją znosisz, jest mi przyczyną radości; jednakże wo- 
lałbym cię ujrzeć. Bo przykrość wcale nie jest mniej- 
sza, gdy cię nie widzę; a przyjemność, jakiej bym doznał 
widząc cię, byłaby z pewnością większa. Dlatego, gdy 
się sposobność nadarzy, nie zawaham się dołożyć starań, 
aby się z tobą zobaczyć. Tymczasem dotknę pewnej spra- 
wy, którą można, jak mi się zdaje, rozważyć i nawet za- 
łatwić listownie. 
2. Przede wszystkim proszę cię, abyś dla mnie nic 
nie czynił wbrew swej woli; a to, co jak zobaczysz, dla 
mnie będzie bardzo ważne, dla ciebie zaś bez żadnego 
znaczenia, zrobisz tylko w tym wypadku, gdy już przed- 
tem zdecydujesz się uczynić to chętnie. 
1 C. Memmius — adresat tego listu uchodzi powszechnie za 
osobę identyczną z owym Memmiuszem, któremu Lukrecjusz 
dedykował swój poemat o filozofii epikurejskiej. Bawił on wów- 
czas w Grecji na wygnaniu i to ma Cycero na myśli, mówiąc 
o krzywdzie, jaka go spotkała; ponieważ zaś wyjechał chwi- 
lowo do Mityleny (por. list 75, ust. 6), zaszła konieczność napi- 
sania tego listu, który rzuca niezmiernie charakterystyczne 
światło na lekceważenie, z jakim wielu Rzymian odnosiło się. 
do filozofii greckiej. 

74. (FAM. XIII 1) 
3. Z epikurejczykiem Patronem2 łączą mnie jak naj- 
lepsze stosunki, ale w filozofii wszystko nas dzieli. W każ- 
dym razie zarówno w swoim czasie w Rzymie, gdy świad- 
czył szacunek tobie i wszystkim twoim bliskim, mnie ota- 
czał szczególnymi względami; i niedawno, gdy uzyskał 
wszystkie korzyści i nagrody, których pragnął, znalazłem 
się na czele jego obrońców i przyjaciół. A nadto jeszcze 
Fedrus3, którego bardzo ceniłem za moich młodych lat, 
nim poznałem Filona — zrazu jako filozofa, a potem jako 
dobrego, miłego i uprzejmego człowieka — gorąco mi go 
polecił. 
3. Otóż ten Patron pisał do mnie jeszcze do Rzymu, 
abym zdobył dla niego twoje względy i prosił cię o ustą- 
pienie mu tych jakichś resztek domu Epikura4; nic ci 
jednak wtedy o tym nie pisałem, nie chcąc, aby moje 
wstawiennictwo psuło ci plany budowy. Skoro przybyłem 
do Aten, Patron znów mnie o to prosił; jeśli tym razem 
uzyskał to, iż postanowiłem napisać ci o tym, to dlatego, 
że wszystkim twoim przyjaciołom było wiadomo, żeś 
zaniechał tamtej budowy. 
4. Jeśli tak jest istotnie i jeśli ta sprawa nic cię już 
nie obchodzi, proszę cię, w razie gdyby którzy z tych lu- 
2 Patron — głowa szkoły epikurejskiej w tych czasach. 
3 — epikurejczyk, pierwszy nauczyciel filozofii młodego 
Cycerona, wywarł nań wielkie wrażenie, zanim nie przyćmił 
go wspomniany zaraz niżej Filon z Laryssy, akademik, który 
zadecydował o filozoficznych poglądach Cycerona na całe jego 
życie. 
4 Memmiusz posiadał najwidoczniej w Atenach tereny, na 
których znajdował się dawny dom i ogród Epikura, stała sie- 
dziba jego szkoły i przedmiot szczególniejszej czci ze strony 
wyznawców jego filozofii. W jaki sposób doszedł do tej po- 
siadłości, tego nie umiemy powiedzieć; w każdym razie gwa- 
rantowała mu ją owa jakaś uchwała areopagu (najwyższego 
sądu ateńskiego), o której mowa jest w ust. 5 i w liście 75 Przyp. 6. 

dzi przez brak ogłady (znam ich przecież) urazili cię na- 
wet trochę, okaż im pobłażliwość, tak przez swą wrodzo- 
ną dobroć, jak i ze względu na mnie. Jeśli chcesz wie- 
dzieć, co sam o tym myślę — to nie widzę uzasadnienia 
ani dla jego uporu, ani dla twego oporu, z tą tylko róż- 
nicą, że tobie o wiele mniej wypada upierać się bez po- 
wodu. Jestem zresztą pewien, iż wiesz, dlaczego Patron 
tak broni tej sprawy; powiada, że musi strzec swej god- 
ności, obowiązku 5 i poszanowania dla testamentu6, auto- 
rytetu Epikura, woli Fedrusa, siedziby i pamiątek po 
wielkich ludziach. Wolno nam, jeśli chcemy potępić jego 
gorliwość, wyśmiać całe jego życie i jego zasady filozo- 
ficzne. Lecz, dalibóg, ponieważ nie jesteśmy znów tak nie- 
przyjaźni ani dla jego mistrza, ani dla ludzi, którzy za- 
chwycają się jego nauką, można mu chyba wybaczyć te 
jego starania, bo jeśli pobłądził, to raczej z głupoty niż ze 
złej woli. 
5. Lecz dosyć o tym: muszę bowiem wreszcie powie- 
dzieć, o co mi chodzi. Kocham Pomponiusza Attyka, jak 
drugiego brata, nikt mi nie jest od niego milszy ani droż- 
szy. Otóż on (nie dlatego, jakoby sam należał do ich 
grona, gdyż jest na to zbyt wykształcony7, ale bardzo 
szanuje Patrona i bardzo kochał Fedrusa), choć nie jest 
bynajmniej z natury ani natrętny, ani natarczywy, jed- 
nak domaga się tego ode mnie, jak nigdy dotąd, i jest 
przekonany, że potrafi bez trudu uzyskać na to twoją 
zgodę, nawet gdybyś miał zamiar tam budować. Teraz, 
gdy się dowie, żeś porzucił zamiar budowania, a ja mimo 
to nic od ciebie nie uzyskałem, będzie to uważał nie za 
5 godności, obowiązku — szefa szkoły epikurejskiej, por. 
przyp. 2. 
6 Epikur w testamencie wyraził życzenie, aby jego dom 
był następnie siedzibą szkoły. 
7 Epikurejczycy uchodzili nieraz za prostaków i nieuków. 

75. (ATT. V 11) 
dowód braku uprzejmości z twej strony, lecz mego nie- 
dbalstwa wobec jego prośby. Dlatego proszę cię, napisz 
do swoich, że się zgadzasz na uchylenie dekretu areopagu, 
zwanego przez nich hypomnematismos8. 
6. Wracam jednak do mej prośby wypowiedzianej na 
początku: chciałbym, abyś, zanim to uczynisz, nabrał prze- 
konania, że dla mnie czynisz to chętnie; bądź jednak prze- 
konany, że będzie mi niezmiernie miło, jeśli spełnisz moją 
prośbę. Bądź zdrów. 
75. 
(Att. V 11) 
Cycero do Attyka Ateny,. 6 lipca r. 51 
1. Aj, więc tyle razy miałem wysyłać listy do Rzymu, 
ani jednego zaś do ciebie? 1 Odtąd już raczej będę je wy- 
syłał na próżno, niż dopuszczę do tego, aby ich nie wy- 
prawić, jeżeli będą mogły być ci doręczone. Tylko, na 
miłość boską, niech mi nie przedłużają zarządu prowin- 
cją! Póki tam jesteś, zrób co tylko możesz, dla uniknię- 
cia tego. Nie da się wprost wypowiedzieć, jak wielka 
trawi mnie tęsknota do Rzymu i z jak wielkim trudem 
znoszę te obrzydliwe sprawy. 
2. Marcellus2 bardzo brzydko postąpił, rozkazawszy 
wychłostać Komeńczyka: chociaż nie sprawował on żad- 
8 Por. przyp. 4. 
1 Aluzja do jakiegoś listu Attyka, w którym czynił on Cy- 
ceronowi widocznie wyrzuty tej treści. 
2 — konsul tego roku (51); Komeńczyk — to mieszkaniec 
kolonii pod nazwą Novum Comum, założonej przez Cezara nad 
jeziorem Como w Galii Nadpadańskiej; każąc go ochłostać, kon- 
sul chciał zademonstrować, że nie uznaje praw tej nowej ko- 

nego urzędu, był przecież Transpadańczykiem. Zdaje się, 
że wzbudził on w naszym przyjacielu nie mniejszy gniew 
niż w Cezarze. Lecz to już jego sprawa. 
3. I mnie się również wydaje, że Pompejusz — jak 
Warro mówił według tego, co piszesz — pojedzie na pew- 
no do Hiszpanii3. Bynajmniej tego nie pochwalam; bez 
trudu przekonałem Teofanesa4, że najlepiej będzie, aby 
on nigdzie nie wyjeżdżał. Przeto Grek dołoży starań; ma 
on przecież na niego największy wpływ. 
4. List ten wysyłam 6 lipca, wyjeżdżając z Aten, gdzie 
spędziłem całe dziesięć dni. Przyjechał Pomptinus 5 a jed- 
nocześnie z nim Gnejus Woluzjusz; jest już kwestor; brak 
tylko twego Tulliusza. Mam statki bezpokładowe rodyj- 
skie, dwurzędowce mityleńskie i kilka statków z wiosla- 
mi. Ze strony Partów na razie spokój. Co do reszty, niech 
mnie bogowie wspomagają! 
5. Dotąd odbywałem podróż przez Grecję, otoczony 
największym uwielbieniem, i dalibóg, nie mogę w niczym 
skarżyć się na nikogo z moich ludzi. Zdaje mi się, że 
zrozumieli moje położenie i warunki, na jakich wyjechali; 
poświęcają się więc dla mego dobrego imienia. Co się 
tyczy przyszłości, jeśli prawdziwe jest przysłowie: jaki 
pan, taki sługa6 — z pewnością się nie zmienią; nie zo- 
baczą bowiem z mojej strony żadnego postępku, który by 
lonii (obywatele rzymscy chronieni byli prawem przed chło- 
stą). Mieszkańcy Galii Nadpadańskiej posiadali jednak wszyscy 
ograniczone prawo obywatelskie rzymskie (tzw. prawo latyń- 
skie) nadane im w r. 89 przez ojca Pompejusza. Stąd aluzja 
do „gniewu naszego przyjaciela" — tzn. Pompejusza. 
3 pojedzie na pewno do Hiszpanii — Pompejusz miał 
objąć osobiście namiestnictwo nad tamtejszymi prowincjami. 
4 — historyka i przyjaciela Pompejusza. 
5 Por. list 73, przyp. 1. 
6 Przysłowie greckie, które brzmiało w całości: ,,jaka pani, 
taka suka" (por. polskie: jaki pan, taki kram). 

75. (ATT. V 11) 
usprawiedliwił ich wykroczenia. Jeżeli to nie wystarczy, 
użyje, surowszych środków. Bo dotychczas jestem ogrom- 
nie łagodny i uprzejmy, i jak się spodziewam, uda mi 
się dzięki temu czegoś dokazać. Lecz uzbroiłem się w tę 
cierpliwość — jak mówią Sycylijczycy — tylko na rok. 
Dlatego dokładaj starań, abym się nie okrył hańbą, jeśli 
mi zarząd przedłużą. 
6. Wracam teraz do twoich poleceń. Co się tyczy pre- 
fektów, dla pozoru 7 możesz zgłosić kogo zechcesz. Nie bę- 
dę tak twardy, jak w stosunku do Apulejusza. Ksenona 8 
poważam równie jak ty i wiem dobrze, że on sam zdaje 
sobie z tego sprawę. Patrona i resztę głupców9 usposo- 
biłem dla ciebie jak najżyczliwiej, zresztą dzięki twoim 
własnym zasługom. Mówił mi Hister, żeś napisał do nie- 
go, iż ja na skutek listu Patrona zająłem się tą sprawą, 
co mu sprawiło wielką przyjemność. Lecz gdy Patron 
mnie prosił10, abym zażądał od waszego areopagu ska- 
sowania dekretu zw. hypomnematismos, wydanego za ar- 
chonta Policharma, Ksenonowi, a potem i samemu Pa- 
tronowi wydało się, iż będzie lepiej, żebym napisał do 
Memmiusza (który na dzień przed moim przybyciem do 
Aten wyjechał do Mityleny11), prosząc go, aby z kolei 
napisał do swoich, że można będzie to uczynić za jego 
zgodą. Ksenon bowiem nie wątpi, że wbrew woli Mem- 
miusza nic się od areopagitów nie uzyska. Memmiusz za- 
niechał zamiaru budowania, ale był rozgniewany na Pa- 
7 Miejsce niepewne; idziemy za poprawką Constansa, który 
przyjmuje, że szło tu o ludzi, których namiestnik mianował 
w swoim wojsku prefektami (nieraz fikcyjnie), aby zapewnić 
im pewne przywileje, np. możność niestawania przed są- 
dem itp. 
8 Por. list 73, przyp. 7. 
9 Złośliwie o epikurejczykach, por. list 74, przyp. 7. 
10 O całej tej sprawie por. list poprzedni. 
11 — miasta na wyspie Lesbos. 

trona. Napisałem więc do niego bardzo starannie obmy- 
ślony list; kopię tego listu ci wysyłam. 
7. Proszę cię, uspokój Pilię w moim imieniu12. Wy- 
tłumaczę ci to, lecz jej nic nie mów. Otóż otrzymałem 
pakiet, w którym był list Pilii. Wziąłem, otworzyłem, 
przeczytałem; był napisany bardzo serdecznie. Dostałeś 
z Brundyzjum listy, wśród których brakowało mego; były 
widocznie wysłane w czasie, gdy czułem się niezdrów; 
nie będę przecież cię prosił, abyś przyjął moje wytłuma- 
czenie, że byłem zajęty. Dbaj, abym o wszystkim wie- 
dział, lecz najbardziej o swoje zdrowie. 
76. 
(Att. V 13) 
Cycero do Attyka Efez, 26 lipca r. 51 
1. Przyjechaliśmy do Efezu 22 lipca, w 560 dni po 
bitwie pod Bovillami 1. Żegluga odbyła się bez strachu 
i bez choroby morskiej, ale była dość powolna z powodu 
słabości statków rodyjskich. Myślę, żeś już słyszał o na- 
pływie poselstw, osób prywatnych i nieprzejrzanych tłu- 
mów, które powitały mnie już na Samos; w Efezie było 
to jeszcze bardziej zadziwiające; zresztą, jeśliś nie słyszał, 
cóż to ma za znaczenie? W każdym razie publikanie przy- 
byli do mnie tłumnie, jak gdybym miał nad nimi wła- 
dzę wojskową, a Grecy — jak gdyby przyjechał pretor 
Azji. Możesz z tego oczywiście poznać, że moje przez tyle 
12 Pilia, żona Attyka, niepokoiła się niesnaskami pomiędzy 
bratem Cycerona, Kwintusem, a jego żoną Pomponią. 
1 Cycero nazywa tak bójkę, w której znalazł śmierć jego 
zagorzały wróg Klodiusz (18 stycznia 52). 

76. (ATT. V 13) 
lat głoszone zasady są teraz wystawione na próbę. Mam 
jednak nadzieję wykorzystać nauki, które od ciebie otrzy- 
małem, i zaspokoić wszystkich tym łatwiej, że w mojej 
prowincji kontrakty zostały już zawarte. Lecz dosyć o tym, 
tym bardziej, iż w czasie mego obiadu Cestiusz2 oznaj- 
mił mi, że wyjeżdża dziś wieczorem. 
2. Zająłem się w Efezie twoimi drobnymi sprawami. 
Chociaż Termus jeszcze przed moim przyjazdem dał 
wszystkim twoim hojne obietnice, przedstawiłem mu Fi- 
logenesa i Sejusa, poleciłem mu również Ksenona z Apol- 
lonidy. Podjął się uczynić po prostu wszystko. Ponadto 
przedłożyłem Filogenesowi wyliczenie co do weksla, któ- 
reśmy razem ułożyli3. Dosyć więc i o tym. 
3. Wracam do spraw rzymskich. Na miłość boską, 
skoro jesteś w Rzymie, staraj się i działaj, abym nie był 
tutaj dłużej niż rok, aby mi nie dodali tego miesiąca4. 
Wypełnij również wszystkie moje polecenia; polecam ci 
szczególnie ów mój domowy kłopot, a także dług u Cezara, 
z którego za twoją radą koniecznie chcę się uiścić, i nie 
żałuję tego. Jeśli zdajesz sobie sprawę, jak bardzo mi za- 
leży, abym wiedział, co się dzieje w życiu publicznym, 
lub raczej, co ma się stać — napisz mi szczegółowo, 
a zwłaszcza jak najdokładniej napisz, czy grozi coś wy- 
rokom już wydanym lub tym, co mają być wydane. Je- 
żeli chcesz się zająć wodą, czuwaj, o ile Filip5 coś przed- 
się weźmie. 
2 Ów Cestiusz miał zapewne odwieźć Attykowi list Cyce- 
rona. 
3 Aluzja do jakiejś operacji finansowej, która nie jest nam 
bliżej znana. 
4 Por. list 72, przyp. 8. 
5 Ów Filip zajmował się, jak się zdaje, budową akweduktu 
do Tuskulum. 

77. 
(Att. V 15) 
Cycero do Attyka Laodyceja, 3 sierpnia r. 51 
1. Przybyłem do Laodycei 31 lipca. Od tego dnia bę- 
dziesz liczył dni roku mego prokonsulatu. Przyjazd mój 
jest nade wszystko upragniony i miły. Lecz nie dasz 
wiary, jaki wstręt wzbudza we mnie to zajęcie, jak cia- 
sne pole działania ma ów znany ci dobrze pęd mego umy- 
słu i mej gorliwości, i jak to zahamowało moją świetną 
działalność! Pewnie! Ja mam sprawować sądy w Laody- 
cei, podczas gdy Aulus Plocjusz sprawuje je w Rzymie 
i gdy mój przyjaciel1 ma tyle wojska, ja mam mieć ko- 
mendę nad dwoma nędznymi legionami! Zresztą nie za 
tym tęsknię, lecz za światłem życia publicznego, za Forum, 
za stolicą, za domem, za wami wszystkimi. Będę to jed- 
nak znosił, jak tylko potrafię, byleby to trwało tylko rok. 
Jeżeli mi przedłużą — koniec ze mną. Może jednak łatwo 
będzie się temu przeciwstawić, o ile ty będziesz w Rzy- 
mie. 
2. Pytasz, co tu robię. Jak mi życie miłe — robię 
ogromne wydatki. Bardzo mi się taka decyzja podoba. 
Stosownie do twych rad zachowuję nadzwyczajną wstrze- 
mięźliwość2, tak iż się obawiam, że będę zmuszony za- 
1 — zapewne Pompejusz. 
2 Tak jak to sobie dawniej już układał z Attykiem, Cy- 
cero chce jak najmniej czynić użytku z nieograniczonych pra- 
wie możliwości bogacenia się kosztem podległej mu prowincji, 
inaczej niż ogół namiestników rzymskich. Ale skutkiem tego 
odczuwa brak pieniędzy. 

77. (ATT. V 15) 
ciągnąć pożyczkę, by ci zapłacić to, coś mi przekazał. 
Ran zadanych przez Appiusza3 nie rozdrapuję; i tak są 
widoczne, i nie można na nie zamykać oczu. 
3. Wysyłam ten list 3 sierpnia, w chwili gdy wy- 
jeżdżam z Laodycei do obozu w Likaonii. Stamtąd wy- 
bieram się w Taurus 4, aby uderzyć na Meragenesa 5 i za- 
łatwić sprawę twego niewolnika. 
„Siodło na wołu włożono; ciężar to wcale nie dla mnie"6. 
4. Postaram się jednak to znieść, bylebyś ty, jeżeli 
mnie kochasz, jeżeli chcesz, abym ja cię kochał, był na 
czas w Rzymie i cały senat podniósł na nogi. Jestem 
ogromnie niespokojny, ponieważ od dawna nic już nie 
wiem o tym wszystkim. Dlatego, jak już przedtem do 
ciebie napisałem, pamiętaj, abym wiedział tak o innych 
sprawach, jak przede wszystkim o polityce. Wiem, że ten 
list będzie ci późno doręczony, ale wysyłam go przez czło- 
wieka bliskiego mi i dobrze znajomego, mianowicie przez 
Gajusza Andronika z Puteolów. Ty zaś będziesz mógł 
często wysyłać pocztę przez posłańców dzierżawców, przy 
pomocy poborców ceł i podatków w mojej prowincji. 
3 Mowa o zdzierstwach, jakie popełniał w Cylicji poprzed- 
nik Cycerona. 
4 — góry w południowej części Azji Mn. 
5 — herszt jakiejś bandy zbójeckiej, mającej siedzibę 
w tych górach, do którego schronił się zbiegły niewolnik Attyka, 
imieniem Terencjusz. 
6 Przysłowie rzymskie. 

78. 
(Att. V 16) 
Cycero do Attyka W drodze z Synnady do Filomelium, 
14 sierpnia r. 51 
1. Chociaż spotkałem posłańców dzierżawców w dro- 
dze i bardzo się spieszyłem, uważałem jednak za stosow- 
ne urwać trochę czasu, abyś nie myślał, że zapomniałem 
o twoim poleceniu. Zatrzymałem się więc w drodze, aby 
pobieżnie opisać ci to, co wymaga dłuższego opowiadania. 
2. Wiedz, że przyjechałem 31 lipca, niecierpliwie ocze- 
kiwany, do prowincji zrujnowanej i niemal doszczętnie 
zniszczonej; zatrzymałem się trzy dni w Laodycei, trzy 
dni w Apamei, tyleż w Synnadzie. Nie słyszałem o ni- 
czym innym, tylko wciąż o tym, że nakazanego pogłów- 
nego nie są w stanie zapłacić, że dzierżawy wszystkie zo- 
stały sprzedane; wszędzie słychać tylko jęki i płacz: oto 
skutki rządów już nie człowieka, lecz jakiegoś potwora 1. 
Krótko mówiąc, zupełnie im życie obrzydło. 
3. Ulgę jednak sprawia owym nieszczęsnym miastom 
okoliczność, że nie ponoszą żadnych wydatków ani na 
mnie, ani na legatów2, ani na kwestora, ani na nikogo 
innego. Wiedz, że nie tylko nie przyjmuję siana lub tego, 
co się daje na zasadzie ustawy Juliusza, lecz nawet drze- 
wa; oprócz czterech łóżek i dachu nad głową nikt niczego 
nie przyjmuje, a w wielu miejscach nawet i tyle nie 
żądamy, lecz pozostajemy w namiotach. Toteż z pól, ze 
wsi, ze wszystkich domów napływają do mnie niewiaro- 
1 Mowa o poprzedniku Cycerona, Appiuszu, 
2 legaci — byli to dowódcy wojskowi, mianowani przez 
namiestnika, przeważnie dowodzący legionami; kwestor był 
przy jego boku naczelnikiem administracji finansowej pro- 
wincji. 

78. (ATT. V 16); 79. (ATT. V 17) 
godne tłumy. Dalibóg, od chwili mego przyjazdu wra- 
cają do życia, dzięki sprawiedliwości, wstrzemięźliwości, 
łagodności twego Cycerona. Przeszedłem oczekiwanie 
wszystkich. 
4. Appiusz, usłyszawszy o moim przybyciu, uciekł na 
drugi kraniec prowincji, aż do Tarsu, i tam odbywa są- 
dy. O Partach cicho; ci jednak, którzy stamtąd przyby- 
wają, donoszą, że nasza jazda została wycięta przez tych 
barbarzyńców. Bibulus3 ani myśli przyjechać teraz do 
swej prowincji; mówią, że robi to dlatego, iż chce później 
ją opuścić. Ja spieszę do obozu, który znajduje się w od- 
ległości dwu dni drogi. 
79. 
(Att. V 17) 
Cycero do Attyka Między Synnadą a Filomelium, 
15 sierpnia r. 51 
1. Otrzymałem z Rzymu paczkę listów bez twego; co, 
jeśli tylko byłeś zdrów i bawiłeś w Rzymie, uważam za 
winę Filotima, nie twoją. List ten dyktuję, siedząc na 
wozie, w drodze do obozu, od którego jestem odległy 
o dwa dni drogi. W ciągu paru dni będę miał pewnych 
ludzi, którym można powierzyć list; skorzystam więc ze 
sposobności. 
2. Ja tutaj — wolę jednak, żebyś to słyszał od in- 
nych — tak się na prowincji zachowuję, jeżeli chodzi 
o bezinteresowność, że na nikogo nie wydaje się ani gro- 
3 Bibulus — były konsul z r. 59, otrzymywał namiest- 
nictwo najbliżej sąsiadującej z Partami prowincji Syrii. Cy- 
cero liczył na jego pomoc w razie najazdu partyjskiego. 

sza. Dzieje się to również dzięki staraniom legatów, try- 
bunów i prefektów1; wszyscy bowiem niesłychanie gor- 
liwie służą mojej sławie. Nasz Lepta2 jest po prostu 
nadzwyczajny. Teraz jednak się spieszę. Za parę dni na- 
piszę ci wszystko szczegółowiej. 
3. Chłopców naszych zabrał do swego królestwa mło- 
dy Dejotarus3, ogłoszony właśnie przez senat królem. 
Uznałem to miejsce za najodpowiedniejsze dla chłopców, 
podczas gdy sam będę w obozie. 
4. Sestiusz napisał mi, co mówił z tobą o mojej naj- 
większej, domowej trosce4, i jakie było twoje zdanie. Pro- 
szę cię, zajmij się tą sprawą i napisz mi, co można zro- 
bić i co ty uważasz za stosowne. 
5. On także napisał, że Hortensjusz coś tam napomknął 
o przedłużeniu mi zarządu prowincją. W Kumanum, w cza- 
sie rozmowy ze mną obiecał mi, że się gorliwie zajmie 
pilnowaniem, aby mi zarządu nie przedłużyli poza rok. 
Jeśli mnie choć trochę kochasz, zabezpiecz mnie pod tym 
względem. Nie da się wprost wypowiedzieć, jaką przy- 
krość mi sprawia rozłąka z wami. Zarazem też się spo- 
dziewam, że ta moja sława człowieka sprawiedliwego i po- 
wściągliwego będzie świeciła jaśniej, jeśli odjadę szybko, 
1 Trybunowie i prefekci byli to wyżsi oficerowie w sztabie 
namiestnika prowincji (który był równocześnie dowódcą wszyst- 
kich stacjonowanych w niej wojsk). 
2 — szef oddziałów technicznych w sztabie Cycerona. 
3 — król formalnie sprzymierzonej z Rzymem, a właściwie 
całkowicie od Rzymu zależnej Galacji w południowo-wschodniej 
Azji Mn. Cycero chętnie widział, że zabrał on do siebie jego 
syna i bratanka (syna Kwintusa, który towarzyszył mu w Cy- 
licji), gdyż uważał, że będą tam bezpieczniejsi w razie ataku 
Partów. 
4 Mowa o projektach wydania po raz trzeci za mąż Tullii, 
rozwiedzionej już ze swym drugim mężem, Furiusem Crassipes. 

79. (ATT. V 17); 80. (FAM. XV 1) 
jak to było ze Scewolą, który zarządzał Azją tylko dzie- 
więć miesięcy. 
6. Nasz przyjaciel Appiusz, gdy zobaczył, że się zbli- 
żam, wyruszył z Laodycei aż do Tarsu. Tam sprawuje 
sądy, choć ja jestem w prowincji. Nie będę na nim do- 
chodził tej niewłaściwości5; mam bowiem już dosyć kło- 
potów z leczeniem ran, zadanych prowincji, i dokładam 
starań, aby to czynić, jak najmniej go obrażając. Lecz 
proszę cię, powiedz naszemu Brutusowi6, że tamten uczy- 
nił bardzo niepięknie, odjeżdżając jak mógł najdalej 
w chwili mojego przybycia. 
80. 
(Fam. XV 1) 
Cycero do władz Na granicy Likaonii 
w Rzymie i senatu i Kappadocji. 18 września r. 
51 
Prokonsul Marek Tulliusz Cycero, syn Marka, przesyła 
pozdrowienie konsulom, pretorom, trybunom ludu i sena- 
towi. 
1. Jeśli jesteście zdrowi, to dobrze; ja również jestem 
zdrów. Choć oznajmiono mi z całą pewnością, że Parto- 
wie przekroczyli Eufrat wraz z całym swoim wojskiem, 
sądząc jednak, że prokonsul Marek Bibulus1 może wam 
napisać dokładniej o tych sprawach, uznałem za zbytecz- 
ne ze swej strony oficjalnie zawiadomić was o tym, co 
5 Z chwilą przybycia Cycerona, pełnomocnictwa jego po- 
przednika już wygasły. 
6 Brutus był zięciem Appiusza, a równocześnie bliskim przy- 
jacielem Cycerona. Por. list 84, przyp. 19. 
1 — namiestnik prowincji Syrii, bezpośrednio graniczącej 
z Eufratem (por. list 78, przyp. 3). 

mi doniesiono o cudzej prowincji. Skoro jednak dowie- 
działem się o tym z miarodajnych źródeł od posłów, ku- 
rierów i z listów, to ponieważ sprawa jest bardzo ważna 
i ponieważ jeszcze nie słyszałem o przybyciu Bibulusa do 
Syrii, a w prowadzeniu tej wojny muszę współdziałać 
z Bibulusem, uważałem za swój obowiązek napisać wam 
o tym, co mi doniesiono. 
2. Posłowie króla Antiocha Kommageńskiego2 zawia- 
domili mię, że wielkie wojska Partów rozpoczęły prze- 
prawę przez Eufrat. Otrzymawszy tę wiadomość, posta- 
nowiłem czekać na jakieś pewniejsze wieści, ponieważ 
niektórzy sądzili, że nie należy do tego króla żywić zbyt 
wielkiego zaufania. Dnia 18 września, gdy prowadziłem 
wojsko do Cylicji, na granicy Likaonii i Kappadocji do- 
ręczono mi list Tarkondymota3, który jest uważany za 
najwierniejszego i za najbardziej oddanego sprzymierzeń- 
ca narodu rzymskiego po tamtej stronie Tauru; donosi on, 
że Pakorus, syn króla Partów Orodesa, przeprawił się 
z liczną jazdą partyjską przez Eufrat i rozbił obóz pod 
Tybą oraz że w prowincji Syrii powstało wielkie zanie- 
pokojenie. Tego samego dnia oddano mi list o tych sa- 
mych sprawach od Jamblicha, filarchy 4 Arabów, którego 
ludzie uważają za człowieka rozumnego i szczerze odda- 
nego naszemu państwu. 
3. Otrzymawszy te wieści, choć zdawałem sobie spra- 
wę, że nasi sprzymierzeńcy nie są zbyt bojowo usposo- 
bieni i że są podnieceni oczekiwaniem przewrotów, spo- 
dziewałem się jednak, że ci, do których już się zbliży- 
2 Kommagena — kraina nad górnym Eufratem, stanowiąca 
osobne państewko, oscylujące między Fartami a Rzymem. 
3 — lokalnego władcy w górach Amaus, osadzonego tam 
przez Pompejusza. 
4 filarcha — władca szczepowy (dziś zwany szejkiem), pa- 
nował w Emezie nad rzeką Orontes. 

80. (FAM. XV 1) 
łem i którzy już poznali moją łagodność i bezinteresow- 
ność, nastroją się przyjaźniej dla narodu rzymskiego i że 
Cylicja będzie pewniejsza, skoro już pozna moją spra- 
wiedliwość. Dla tej więc przyczyny i dlatego, by zasko- 
czyć tych Cylicyjczyków, którzy już chwycili za broń, 
oraz aby nieprzyjaciel znajdujący się w Syrii wiedział, 
że wojska narodu rzymskiego nie tylko nie ustępują po 
otrzymaniu takich wiadomości, lecz się jeszcze zbliżają, 
postanowiłem poprowadzić wojsko w stronę Tauru. 
4. Jeśli moje zdanie ma u was jakieś znaczenie, w tych 
zwłaszcza sprawach, o których wyście tylko słyszeli, ja 
zaś je widzę niemal na własne oczy, jak najbardziej usil- 
nie radzę wam i nakłaniam: zacznijcie wreszcie dbać 
o te prowincje, choć później, niż należało. Wiecie dobrze, 
jak zaopatrzonego i jak uzbrojonego wysłaliście mnie na 
tak wielką wojnę. Nie wymówiłem się od tego polecenia 
nie dlatego, żeby mnie zaślepiała głupota, lecz z poczucia 
obowiązku; uznałem bowiem, że nie ma niebezpieczeństwa 
tak wielkiego, żebym uchylając się odeń miał nie usłu- 
chać waszych rozkazów 5. 
5. Lecz teraz położenie jest takie, że jeśli jak naj- 
spieszniej nie wyślecie do tych prowincji wojska tak licz- 
nego, jakie zwykle wysyłacie na największą wojnę, za- 
chodzi wielkie niebezpieczeństwo utraty tych wszystkich 
prowincji, od których zależą dochody narodu rzymskie- 
go 6. Nie ma zaś żadnego uzasadnienia, żebyście pokła- 
5 Po dość pewnym siebie tonie na początku tego listu, ciąg 
dalszy uderza bezradnością Cycerona wobec groźby najazdu 
partyjskiego. Nie szczędzi on barw czarnych, aby odmalować 
czynnikom odpowiedzialnym w Rzymie beznadziejność położe- 
nia na wschodzie i skłonić je do wysłania tam znaczniejszych 
sił wojskowych, zapewne pod komendą jakiegoś doświadczone- 
go dowódcy, który zdjąłby z jego bark odpowiedzialność za 
przebieg wypadków. 
6 Prowincje azjatyckie były bardzo bogate i w tymczasie 

dali nadzieje w poborze w samej prowincji7. Jest tu 
w ogóle niewielu ludzi, a i ci, co są, uciekają z byle stra- 
chu. Jakiego zaś rodzaju są to żołnierze, ocenił w Azji 
dzielny mąż, Marek Bibulus, który nie chciał przepro- 
wadzić poboru mimo waszego zezwolenia. Posiłki naszych 
sprzymierzeńców z powodu okrucieństwa i niesprawiedli- 
wości naszych rządów są albo tak słabe, że niewiele mogą 
nam pomóc, albo tak nam wrogie, że nie można niczego 
od nich oczekiwać i w niczym im zawierzyć 8. 
6. Co się tyczy zamiarów i wojsk króla Dejotara9 — 
jakiekolwiek są te ostatnie, sądzę, że możemy na nie li- 
czyć. Kappadocja jest pusta. Pozostali królowie i władcy 
lokalni nie są dość zasobni w siły ani dosyć nam życzli- 
wi. Mimo małej liczby żołnierzy, nie zabraknie mi odwa- 
gi ani, jak mam nadzieję, dobrego przewidywania. Co 
się stanie, nie wiem. Obym mógł pamiętać o swym bez- 
pieczeństwie. O godności z pewnością będę pamiętał. 
81. 
(Att. V 18) 
Cycero do Attyka Obóz pod Cybistrą, 20 września r. 51 
1. Ach, jak bym chciał, żebyś był w Rzymie, o ile 
przypadkiem tam nie jesteś! Nie mam bowiem żadnych 
pewnych wiadomości, prócz tego, że otrzymałem twój list 
z 19 lipca, w którym piszesz o swym zamiarze udania się 
istotnie przynosiły skarbowi rzymskiemu znaczną część jego 
dochodów. 
7 W razie potrzeby namiestnik miał prawo przeprowadzić 
pobór i organizować wojsko z samych mieszkańców prowincji. 
8 Smutne, choć urzędowe i prawdziwe świadectwo wysta- 
wione ówczesnym rzymskim rządom w Azji Mn. 
9 Por. list poprzedni, przyp. 3. 

81. (ATT. V 18) 
do Epiru około 1 września. Lecz, czy jesteś w Rzymie, 
czy w Epirze, wiedz: Partowie przeszli Eufrat pod wodzą 
Pakora, syna króla Partów Orodesa, niemal ze wszystkimi 
swymi wojskami. Nie słychać, żeby Bibulus był już w Sy- 
rii; Kasjusz jest w mieście Antiochii 1 ze wszystkimi si- 
łami, ja jestem ze swoim wojskiem w Kappadocji, w po- 
bliżu Tauru, pod Cybistrą; wróg jest w Cyrrestyce; jest 
to część Syrii najbliższa mojej prowincji. Napisałem o tych 
sprawach do senatu2; jeżeli jesteś w Rzymie, przeczytaj 
ten list i osądź, czy należy go doręczyć; będziesz także 
musiał się zająć wielu rzeczami, a najważniejsza z nich 
to, żeby — między ustami a brzegiem pucharu — nie 
dodano mi jakiegoś ciężaru lub nie przedłużono terminu. 
Bo przy takim słabym wojsku, przy takim braku sprzy- 
mierzeńców, zwłaszcza wiernych, największą moją po- 
mocą jest zima3. Jeśli nadejdzie, zanim wróg wejdzie do 
mojej prowincji, boję się jednego: żeby senat, niespokoj- 
ny o położenie w Rzymie, nie odmówił wysłania Pom- 
pejusza4. Jeśli zaś wyśle na wiosnę kogoś innego, zgo- 
da — byle tylko nie przedłużono mi terminu. 
1 Antiochia była jednym z największych miast wschodnich, 
stolicą rzymskiej prowincji Syrii. Stał tam z wojskiem propre- 
tor Kasjusz sprawujący komendę pod nieobecność Bibulusa. 
2 Mowa o liście poprzednim (80). 
3 Zimą góry dzielące Cylicję od Syrii będą niedostępne; 
zresztą zima przerywała zwykle w starożytności działania wo- 
jenne. Wobec dość spóźnionej pory (schyłek września) Cycero 
ma nadzieję, że do końca jego urzędowania nie dojdzie do 
starcia, i zależy mu tylko na tym, aby po rocznym terminie 
bez zwłoki móc opuścić prowincję, pozostawiając komu inne- 
mu związane z nią kłopoty. 
4 Por. list poprzedni, przyp. 5. Cycero liczy zatem, że na 
wojnę z Partami senat wyśle pogromcę Wschodu w latach 
66—63, Pompejusza; niepokoi go tylko, czy wobec napiętych 
stosunków z Cezarem stronnictwo konserwatywne zdecyduje 
się wysłać Pompejusza tak daleko. 

2. Tyle na wypadek, jeśli jesteś w Rzymie; jeśli ciebie 
tam nie ma, lub nawet jeżeli jesteś, tak się rzeczy mają: 
duchem jestem silny, a ponieważ, jak mi się zdaje, plany 
moje są dobre, mam nadzieję, że i położenie wojskowe 
też będzie mocne. Usadowiłem się w miejscu bezpiecz- 
nym, obfitującym w zboże, znajdującym się niemal na- 
przeciw Cylicji i wygodnym dla zmiany położenia; woj- 
sko moje jest nieliczne, lecz mam nadzieję, że jedno- 
myślne w oddaniu dla mnie. Przybycie Dejotara5 ze 
wszystkimi siłami podwoi jego liczebność. Mam sojuszni- 
ków o wiele wierniejszych, niż miał ich ktokolwiek; mo- 
ja łagodność i wstrzemięźliwość wydaje im się wprost 
niewiarogodna. Odbywa się teraz pobór obywateli rzym- 
skich 6; zboże zwozi się z pól w bezpieczne miejsca. Jeśli 
nastręczy się sposobność, będziemy się bronili w boju; 
jeśli nie — samym położeniem. 
3. Bądź więc dobrej myśli. Mam cię zawsze przed 
oczyma i widzę twą przyjacielską życzliwość, jak gdybyś 
był tu przy mnie. Lecz proszę cię, o ile tylko to będzie 
możliwe, w razie gdyby moja sprawa pozostała nie za- 
łatwiona w senacie do dnia 1 stycznia, bądź koniecznie 
w styczniu w Rzymie. Jestem pewien, że w twojej obec- 
ności nie spotka mnie żadna krzywda. Mam przyjaźń 
konsulów, po mojej stronie jest również trybun ludo- 
wy Furniusz. Potrzebna jest jednak twoja wytrwałość, 
roztropność i twoje wpływy. Lecz wstyd mi po prostu 
więcej jeszcze mówić o tym z tobą. 
4. Nasi mali Cyceronowie są u Dejotara 7; jeśli zajdzie 
potrzeba, wyprawię ich na Rodos. Jeśli jesteś w Rzy- 
5 Por. list 80, przyp. 9 i list 79, przyp. 3. 
6 Zrezygnowawszy z poboru wśród ludności miejscowej, 
Cycero niemniej stara się wzmocnić swe wojsko przez pobór 
zamieszkujących w tamtych stronach obywateli rzymskich. 
7 Por. list 79, przyp. 3. 

81. (ATT. V 18); 82. (FAM. XV 2) 
mie, napisz mi szczegółowo o wszystkim; jeśli jesteś 
w Epirze, wyślij mi jednak jednego ze swoich posłańców, 
abyś mógł wiedzieć, co ja porabiam, a ja, co ty robisz 
i jakie masz zamiary. Sprawę twego Brutusa prowadzę 
lepiej, niż on sam by ją prowadził. Lecz teraz opuszczam 
swego pupila8 i już go nie bronię: rzecz to powolna 
i beznadziejna. Postaram się jednak i ciebie zaspokoić, 
a ciebie jest trudniej niż jego; lub raczej zaspokoję was 
obu. 
82. 
(Fam. XV 2) 
Cycero do władz w Rzymie Obóz pod Cybistrą, 
i senatu 22 września r. 51 
Prokonsul Marek Tulliusz Cycero, syn Marka, prze- 
syła pozdrowienie konsulom, pretorom, trybunom ludu 
i senatowi. 
1. Jeśli jesteście zdrowi, to dobrze; ja również jestem 
zdrów. Przybywszy do prowincji 31 lipca — z powodu 
trudności podróży i żeglugi nie mogłem przybyć wcze- 
śniej — uznałem za najwłaściwsze dla moich obowiąz- 
ków i najkorzystniejsze dla dobra państwa poczynić 
wszelkie przygotowania dotyczące wojska i spraw woj- 
skowych. Ukończywszy te przygotowania raczej dzięki 
staranności i gorliwości niż wskutek obfitości środków — 
ponieważ niemal codziennie otrzymywałem wieści i listy, 
że Partowie rozpoczęli wojnę w prowincji Syrii — uzna- 
8 Mowa o królu Kappadocji, Ariobarzanesie, który winien 
był znaczne sumy Brutusowi, a ten zabiegał przez Attyka u Cy- 
cerona, by wywarł na króla nacisk celem ich ściągnięcia. 

łem za konieczne odbyć pochód przez Likaonię, kraj 
Izaurów i Kappadocję. Można bowiem było przypusz- 
czać, że Partowie, w razie gdyby chcieli wyjść z Syrii 
i napaść na moją prowincję, przejdą przez Kappadocję, 
która jest im najłatwiej dostępna. 
2. Dlatego odbyłem z wojskiem pochód przez część 
Kappadocji sąsiadującą z Cylicją i rozbiłem obóz pod Cy- 
bistrą, miastem leżącym u stóp góry Taurus; po to, aby 
król armeński Artawasdes bez względu na to, jakie by- 
łyby jego zamiary, wiedział, że w pobliżu jego granic 
znajduje się wojsko rzymskie, oraz aby utrzymywać naj- 
ściślejszą więź z królem Dejotarem, wiernym przyjacie- 
lem naszego państwa; jego rady i siły mogłyby być uży- 
teczne rzeczypospolitej. 
3. Stanąwszy w tym miejscu obozem i wyprawiwszy 
do Cylicji jazdę, aby wiadomość o moim przybyciu do- 
dała ducha miastom leżącym w tej części kraju i abym 
ja ze swej strony mógł zawczasu wiedzieć, co się dzieje 
w Syrii, uznałem za konieczne poświęcić trzy dni swego 
pobytu w obozie na wypełnienie niezbędnego i ważnego 
obowiązku. 
4. Zwróciliście się do mnie, polecając mi wziąć pod 
opiekę króla Ariobarzanesa Eusebesa Filoromajosa 1, abym 
bronił bezpieczeństwa jego osoby i całości jego państwa, 
abym był strażnikiem jego i jego królestwa; dodaliście, 
że bezpieczeństwo tego króla bardzo leży na sercu ludo- 
wi i senatowi. Jeszcze nigdy nasz stan - nie wydał takiego 
postanowienia w stosunku do żadnego króla, uznałem 
więc za swój obowiązek donieść królowi o waszej decyzji 
i obiecać mu swoją opiekę, wierność i czujność, prosząc 
go, aby wyraził swoje życzenia, skoro jego własne bez- 
1 Greckie przydomki tego Ariobarzanesa znaczą: „pobożny" 
(eusebes) i „przyjaciel Rzymian" (philoromajos). 
2 nasz stan — stan senatorski, tu tyle co senat. 

82. (FAM. XV 2) 
pieczeństwo i całość jego królestwa zostały mi przez was 
powierzone. 
5. Gdy wyraziłem to królowi u siebie na radzie, on 
na początku swej mowy, jak należało, wyraził swą głębo- 
ką wdzięczność wobec was, potem zaś i mnie podzięko- 
wał; oświadczył, iż uznaje to za wielki dla siebie za- 
szczyt, że senat i naród rzymski tak się troszczą o jego 
bezpieczeństwo i że ja zadałem sobie tyle trudu, aby mu 
okazać swą wierność i wagę waszego polecenia. W tej 
pierwszej rozmowie zapewnił mnie — co mi sprawiło 
wielką radość — że nie tylko nie dostrzega żadnych zama- 
chów na swój tron i na swoje życie, ale nawet ich nie 
podejrzewa. Złożyłem mu z tego powodu gratulacje i wy- 
raziłem swą radość, przestrzegłem jednak młodzieńca, aby 
pamiętał, w jaki sposób zginął jego ojciec 3, aby wystrze- 
gał się z całą czujnością i aby zgodnie z zaleceniami se- 
natu czuwał nad swym bezpieczeństwem; po czym król 
rozstał się ze mną, udając się do Cybistry. 
6. Nazajutrz jednak przybył do mnie do obozu ze swym 
bratem Ariaratem i ze starszymi wiekiem przyjaciółmi 
swego ojca; był bardzo poruszony i płakał, podobnie jak 
jego brat i przyjaciele, i zaczął mnie błagać o udzielenie 
mu przyrzeczonej opieki i wypełnienie waszego polecenia. 
Gdy zdziwiony zapytałem, co zaszło nowego, odpowiedział 
mi, że ujawniono mu spisek nie podlegający wątpliwości; 
przed moim przybyciem zatajono go przed nim, ponie- 
waż osoby, które mogłyby mu o tym donieść, milczały 
ze strachu. Teraz jednak wielu ludzi już go o tym po- 
wiadomiło, licząc na moją obronę; wśród nich jego brat, 
gorąco go kochający i szczerze mu oddany, oświadczył 
mu (i powtórzył to w mojej obecności), że usiłowano go 
3 w jaki sposób zginął jego ojciec — padł mianowicie ofiarą 
spisku na jego życie. 

nakłonić do objęcia panowania; za życia swego brata nie 
mógł tego przyjąć, dotąd jednak, z obawy o swoje życie, 
nigdy tego nie odsłaniał. Wysłuchawszy tych słów, pora- 
dziłem królowi, aby jak najtroskliwiej dbał o swoje bez- 
pieczeństwo, przyjaciół zaś jego, cieszących się zaufaniem 
jego ojca i dziada, wezwałem, aby, nauczeni smutnym 
losem jego ojca, czuwali z całą troską i gorliwością nad 
życiem króla 4. 
7. Król poprosił mnie o jazdę i kohorty z mego woj- 
ska; chociaż zdawałem sobie sprawę, że na podstawie wa- 
szej uchwały nie tylko mogę, ale powinienem to uczynić, 
jednak dobro państwa, wobec codziennych wieści z Sy- 
rii, wymagało, abym jak najprędzej przyprowadził woj- 
sko do granic Cylicji; wydawało mi się również, że król 
nie potrzebuje wojska rzymskiego, lecz może się obronić 
własnymi środkami, skoro spisek został już odkryty; po- 
radziłem mu więc, aby zaczął się uczyć panować, chro- 
niąc swoje życie; aby użył swych królewskich praw w sto- 
sunku do tych, których udział w spisku ustalił z całą 
pewnością; aby ukarał tych, którym się kara należała, 
resztę zaś uwolnił od strachu; aby poparcie mego wojska 
służyło mu raczej do zastraszenia winnych niż do walki; 
dowiedziawszy się o uchwale senatu, wszyscy zrozumieją, 
że w razie potrzeby, posłuszny waszej woli, wezmę go 
pod swoją obronę. 
8. Pokrzepiwszy go w ten sposób na duchu, zwinąłem 
obóz i rozpocząłem pochód do Cylicji, a Kappadocję opusz- 
czałem z taką myślą: dzięki niewiarogodnemu zbiegowi 
okoliczności, niemal z boskiego zrządzenia, król, którego- 
ście odznaczyli największymi zaszczytami, choć nikt tego 
od was nie żądał, któregoście powierzyli mojej opiece, 
4 Cała ta relacja wygląda trochę operetkowo; brak nam 
jednak źródeł, aby ją dokładniej skontrolować. 

82. (FAM. XV 2); 83. (ATT. V 20) 
oświadczając, że jego bezpieczeństwo jest przedmiotem 
waszej największej troski, został ocalony przed uknutym 
właśnie spiskiem dzięki memu przybyciu. Uznałem za sto- 
sowne napisać wam o tym, abyście sobie uprzytomnili na 
podstawie tego, co o mało się nie zdarzyło, żeście na długo 
przedtem umieli przedsięwziąć niezbędne środki, aby się 
to nie stało; i tym chętniej zawiadamiam was o tym, że, 
jak mi się zdaje, dostrzegłem w królu Ariobarzanesie tyle 
oznak dzielności, rozumu, prawości i oddania wobec was, 
żeście mieli podstawy przejawiać tyle troski i czujności 
dla jego bezpieczeństwa. 
83. 
(Att. V 20) 
Cycero do Attyka Cylicja, obóz pod Pindenissus 1 
19 grudnia r. 51 
1. Rano w święto Saturnaliów2 poddali mi się Pin- 
denissyci, pięćdziesiątego siódmego dnia od początku oblę- 
żenia. „Cóż to u licha za Pindenissyci" — powiesz — „ni- 
gdy nie słyszałem takiej nazwy". — Cóż ja na to pora- 
dzę? Czyż mogę zmienić Cylicję na Etolię lub Mace- 
donię? Wiedz jednak, że ani z takim wojskiem, ani 
w ogóle w tym kraju nie można było dokonać tak wiel- 
kich czynów 3. Dowiedz się o tym w streszczeniu; pozwo- 
1 — miasto w górach na granicy Cylicji i Syrii, prawdo- 
podobnie nieco na północ od Issos. 
2 — wesołe święta rzymskie ku czci boga Saturna, obcho- 
dzone pod koniec grudnia jak nasze Boże Narodzenie. 
3 tak wielkich czynów — Cycero ma tu na myśli zwy- 
cięstwa wodzów rzymskich na początku II w.: Marka Fulwiu- 
sza Nobiliora nad Etolią i Tytusa Kwinkcjusza Flamininusa 
nad Macedonią. 

liłeś mi przecież na to w ostatnim liście. Wiesz, jak przy- 
byłem do Efezu4, bo mi naw.et winszowałeś tego sław- 
nego dnia; nigdy nic bardziej mnie nie ucieszyło. Stam- 
tąd, nadzwyczajnie przyjmowany w miastach, przez które 
wypadała droga, przybyłem do Laodycei 31 lipca. Zatrzy- 
mawszy się tu dwa dni i wspaniale goszczony, starałem 
się słowami pełnymi uznania załagodzić wszystkie daw- 
niejsze krzywdy5; to samo uczyniłem w Kolossach6, za- 
trzymawszy się tam pięć dni; następnie zabawiłem w Syn- 
nadzie trzy dni, w Filomelium pięć i w Ikonium dzie- 
sięć. Nie można było dorównać owym moim sądom w spra- 
wiedliwości, w łagodności, w powadze. 
2. Stamtąd przybyłem dnia 24 sierpnia do obozu, 
a 28 sierpnia odbyłem przegląd wojsk pod Ikonium. Po- 
nieważ doszły mnie wówczas ważne wieści o Partach7, 
udałem się z tego obozu dalej do Cylicji przez tę część 
Kappadocji, która dotyka Cylicji, pragnąc, aby Armeń- 
czyk Artawasdes8 i sami Partowie mniemali, że mają 
zamknięty dostęp do Kappadocji. Gdy przez pięć dni sta- 
łem obozem pod Cybistrą, doniesiono mi, że Partowie są 
daleko od tego wejścia do Kappadocji i bardziej zagra- 
żają Cylicji. Natychmiast więc udałem się do Cylicji 
przez wrota Tauru 9. 
4 Por. list 76, ust. 1. 
5 dawniejsze krzywdy — wyrządzone tamtejszym miesz- 
kańcom przez Appiusza. 
6 — w tym samym mieście, do którego mieszkańców pisał 
później swój słynny list św. Paweł. Wszystkie wymienione tu 
miejscowości leżą w środkowej Azji Mn. od zachodu ku wscho- 
dowi, tak jak przebywał je kolejno Cycero, który zatrzymy- 
wał się w nich na kilka dni dla odprawienia sądów. 
7 Por. list 80. 
8 Por. list 82, ust. 2. 
9 — przełęcz w górach Taurus, zwana zwykle „Wrotami 
Cylicyjskimi". 

83. (ATT. V 20) 
3. Do Tarsu 10 przybyłem 5 października. Stamtąd po- 
dążyłem do Amanu, który działem wodnym oddziela Sy- 
rię od Cylicji; góry te były pełne naszych odwiecznych 
wrogów. Tu 13 października wycięliśmy wielką liczbę nie- 
przyjaciół. Zdobyliśmy i spaliliśmy bardzo warowne za- 
meczki, Pomptinus nocnym napadem, ja z rana. Zostałem 
obwołany imperatorem. Przez kilka dni stałem obozem 
w tym samym miejscu, pod Issos, gdzie wojując z Dariu- 
szem obozował Aleksander 11, wódz o wiele lepszy niż ja 
lub ty. Zatrzymawszy się tu pięć dni, odszedłem po roz- 
grabieniu i zniszczeniu Amanu. Tymczasem (wiesz prze- 
cie, co się na wojnie nazywa paniką i nieuzasadnionymi 
pogłoskami) wieść o naszym przybyciu dodała ducha 
Kasjuszowi, osaczonemu w Antiochii, i napędziła strachu 
Partom. Przeto Kasjusz, ścigając ich w czasie ich ucieczki 
spod tego miasta, dobrze się w tej sprawie spisał. Osa- 
ces, wódz Partów, cieszący się wielkim uznaniem, otrzy- 
mał w czasie ucieczki ranę i umarł z niej po kilka dniach. 
Imię moje w Syrii zdobyło wielką popularność 12. 
4. Tymczasem przyjechał Bibulus; przypuszczam, że 
chciał mi dorównać w tej pustej nazwie13. Pod tym sa- 
mym Amanem zaczął szukać wawrzynów w placku z list- 
kiem bobkowym14. Lecz stracił całą pierwszą kohortę 
i centuriona z pierwszego szeregu15, swego rodzaju sła- 
10 Tarsos — słynne miasto na południowym wybrzeżu Azji 
Mniejszej. 
11 W r. 332. 
12 Wolno przypuszczać, że Cycero znacznie przesadza do- 
niosłość swej demonstracji zbrojnej w kierunku Antiochii. 
13 dorównać w tej pustej nazwie — tzn. zdobyć również 
zaszczytny tytuł imperatora, do którego Cycero ostentacyjnie 
nie przywiązuje tutaj wagi. 
14 Prawdopodobnie wyrażenie przysłowiowe. 
15 — najwyższy szarżą oficer kohorty po jej dowódcy — 
trybunie. 

we, Azyniusza Dentona, oraz pozostałych oficerów z tej 
samej kohorty, a także Sekstusa Lucyliusza, trybuna woj- 
skowego, syna Tytusa Gawiusza Cepiona, człowieka boga- 
tego i znakomitego. Doznał więc porażki bardzo przy- 
krej, zwłaszcza w tych okolicznościach. 
5. Ja zaś udałem się pod Pindenissus, bardzo warowne 
miasto Wolnych Cylicyjczyków16, które, jak pamięć się- 
ga, zawsze stało pod bronią. Ludzie to dzicy, zacięci, go- 
towi bronić się wszelkimi środkami. Opasałem miasto wa- 
łem i rowem; użyłem do oblężenia wielkiego nasypu, 
szop, wysokiej wieży17 oraz wielkiej ilości maszyn mio- 
tających i łuczników; dokonałem dzieła nie byle jakim 
trudem i przygotowaniami, przy znacznej ilości rannych, 
lecz bez strat. Saturnalie były oczywiście wesołe także 
dla żołnierzy, którym podarowałem cały łup oprócz koni. 
Jeńców sprzedaje się właśnie w trzeci dzień Saturnaliów, 
gdy to piszę, suma ze sprzedaży przed moim trybunałem 18 
dochodzi już do 12 000 000 sesterców. Poleciłem brati 
Kwintusowi19 wyprowadzić stąd wojska na leże zimowe 
16 Tak nazywane były górskie plemiona na pograniczu Cy 
licji i Syrii, nie uznające zwierzchnictwa rzymskiego. 
17 Nasyp używany przy oblężeniach był to rodzaj grobli 
dorównującej wysokością murom oblężonego miasta, po którym 
oblegający wdzierali się na nie. Szopy były ruchome i słu 
żyły do osłony szturmujących przed pociskami oblężonych 
Wieża była również ruchoma, zaopatrzona często w taran i mo- 
sty zwodzone do szturmu na mury, a nadto dawała możność 
ostrzeliwania obrońców z góry. 
18 Trybunał był w obozie rzymskim miejscem, z któreg 
wódz przemawiał do żołnierzy. Ludność zdobytego miasta zo 
stała zaprzedana w niewolę na publicznej licytacji w obozie 
nad której porządkiem czuwał ktoś z oficerów, zasiadających 
w zastępstwie naczelnego wodza "na owym trybunale. 
19 Kwintus mający pewne doświadczenie bojowe z lat ostat- 
nich, kiedy był legatem Cezara w Galii, służy Cyceronowi z 
głównego doradcę wojskowego. 

83. (ATT. V 20) 
na ziemie jeszcze niezbyt spokojne; sam powracam do 
Laodycei. 
6. O tym na razie tyle. Teraz wróćmy do przeszłości. 
Najwięcej mnie upominasz i uważasz za najważniejsze ze 
wszystkiego, co cię teraz niepokoi — żebym zaspokoił na- 
wet liguryjskiego szydercą 20; otóż niech zginę, jeżeli moż- 
na lepiej się zachowywać. Nie nazywam już tego wstrze- 
mięźliwością, skoro jest ona przecież cnotą polegającą na 
opieraniu się rozkoszy. Ja w życiu nie doznawałem tym- 
czasem takiej przyjemności, jakiej doznaję teraz, z powodu 
swej uczciwości, i raduje mnie nie tyle sława, bardzo 
zresztą wielka, ile rzecz sama w sobie. Cóż mam powie- 
dzieć? Warto było tego doświadczyć. Sam siebie nie zna- 
łem i nie wiedziałem, do czego jestem w tym względzie 
zdolny. Słusznie więc pękam z pychy: nie ma nic świet- 
niejszego. Tymczasem dokonałem jeszcze innego wspania- 
łego czynu: Ariobarzanes dzięki mnie żyje i panuje21. 
Mimochodem, swoją radą i wpływem, jak również dzięki 
temu, że okazałem się nie tylko nieprzekupny, ale i nie- 
dostępny dla jego wrogów, ocaliłem króla i królestwo. 
W tym samym czasie nie wziąłem z Kappadocji nic, ani 
odrobinki. Brutusa, o ile mogłem, wyrwałem z przygnę- 
bienia 22. Kocham go nie mniej niż ty, o mało nie po- 
wiedziałem: nie mniej niż ciebie. Spodziewam się też, że 
przez cały rok moich rządów w prowincji nie zostanie 
wydany ani jeden grosz. 
7. Oto wszystko. Zamierzam teraz wysłać list oficjalny 
20 Nie wiemy na pewno, kogo Cycero ma tu na myśli; ten 
ktoś widocznie podawał jednak w wątpliwość bezinteresow- 
ność Cyceronowych rządów w Cylicji. 
21 Por. list poprzedni. 
22 Mowa o należnościach Brutusa u Ariobarzanesa kap- 
padockiego; Cycero widocznie uzyskał u króla zapewnienia, że 
zostaną one spłacone. 

do Rzymu. Będzie obszerniejszy niż ten, który wysłałem 
spod Amanu. I pomyśleć, że ciebie nie będzie w Rzymie! 
Lecz wszystko zależy od tego, co się stanie 1 marca23. 
Obawiam się bowiem, gdy będzie mowa o prowincji, je- 
żeli Cezar się oprze, aby i mnie nie zatrzymano. Gdybyś 
ty był przy tym, niczego bym się nie lękał. 
8. Wracam do spraw miejskich24: długo nic o nich 
nie wiedziałem i dowiedziałem się nareszcie 28 grudnia 
z twego ogromnie miłego listu. Filogenes, twój wyzwole- 
niec, bardzo gorliwie dopilnował doręczenia mi go, od- 
bywszy drogę długą i raczej niebezpieczną. Bo tego, który, 
jak piszesz, dałeś niewolnikom Leniusza, dotąd nie otrzy- 
małem. Miłe mi są wieści o Cezarze i to, co senat uchwa- 
lił, i to, czego się spodziewasz. Jeżeli on ustąpi, jestem 
ocalony. Mniejszą mi przykrość sprawia to, że Sejusz. 
opalił się trochę przy pożarze u Pletoriusza25. Pragnę 
wiedzieć, dlaczego Lukcejusz tak się surowo obszedł 
z Kwintusem Kasjuszem i co zaszło. 
9. Gdy przybędę do Laodycei, mam polecenie dać togę 
męską Kwintusowi, synowi twej siostry26. Zajmę się tym 
gorliwie. Dejotarus, który mnie skutecznie wzmocnił swy- 
mi posiłkami, ma, jak mi pisał, przyjechać z chłopcami 
do Laodycei. Czekam również twego listu z Epiru, chcąc 
23 Tego dnia miała być rozstrzygana w senacie sprawa dal- 
szego zarządu poszczególnych prowincyj. Cycero obawiał się, że 
Cezar, który miał wówczas namiestnictwo Galii, zechce je nadal 
zatrzymać i przy pomocy swoich stronników przeprowadzi w se- 
nacie uchwałę, aby wszystkim urzędującym namiestnikom prze- 
dłużyć władzę na dalszy rok, co oznaczałoby dla Cycerona, że 
nie będzie mógł tego roku, jak tego chciał, wyjechać z Cylicji. 
24 — w ustach Rzymianina znaczy to tyle co: rzymskich. 
Ta partia listu pisana jest w tydzień po poprzedniej. 
25 Luźne, dla nas dość niejasne uwagi na temat nowin 
przesłanych przez Attyka. 
26 Mowa oczywiście o bratanku samego Cycerona. Włożenie 
togi męskiej chłopcu oznaczało uznanie go za pełnoletniego. 

83. (ATT. V 20); 84. (ATT. V 21) 
mieć sprawozdanie nie tylko z twoich zajęć, ale i z twoich 
wywczasów. Nikanor gorliwie dla mnie pracuje; traktuję 
go nader życzliwie. Myślę go posłać do Rzymu z oficjal- 
nym listem, aby tym pewniej został doręczony i by za- 
razem przyniósł mi pewne wiadomości o tobie i od cie- 
bie. Miło mi, że Aleksis 27 tyle razy załącza pozdrowienia, 
ale czemu we własnym liście nie uczyni tego, co robi mój 
Aleksis dla ciebie? Dla Femiusza poszukuje się rogu28. 
Lecz o tym dosyć. Dbaj o swe zdrowie i zawiadom mnie, 
kiedy zamierzasz jechać do Rzymu. Serdecznie cię po- 
zdrawiam. 
10. Twoje sprawy i twoich ludzi powierzyłem Termo- 
wi, zarówno osobiście, w czasie swego pobytu w Efezie, 
jak teraz listownie; przekonałem się, że jest ci wielce 
oddany. Proszę cię, jak to już przedtem napisałem, abyś 
się zajął sprawą domu Pammenesa29, żeby nie odebrano 
jego synowi tego, co posiada dzięki mnie i tobie. Uwa- 
żam to za zaszczytne dla nas obu; mnie zaś będzie to nie- 
zmiernie miłe. 
84. 
(Att. V 21) 
Cycero do Attyka Laodycea, 13 lutego r. 50 
1. Jestem niezmiernie rad, że szczęśliwie przybyłeś do 
Epiru i miałeś, jak piszesz, żeglugę, jakiej sobie życzy- 
27 Aleksis był widocznie sekretarzem Attyka (niewolnikiem 
lub wyzwoleńcem) i w listach dyktowanych przez swego pana 
do Cycerona dopisywał się z pozdrowieniami od siebie. Mój 
Aleksis to sekretarz samego Cycerona, Tiro. 
28 Mowa zapewne o zakrzywionym flecie frygijskim, który 
Attyk zamówił sobie dla jednego ze swoich sług-muzyków. 
29 Pammenes — niedawno zmarły sławny retor grecki, 
nauczyciel Brutusa. 

łeś; trochę się martwię, że nie jesteś w Rzymie w chwili, 
gdy jest to dla mnie takie potrzebne. Jedna rzecz mię 
pociesza: mam nadzieję, że przyjemnie tam spędzasz zi- 
mę i zażywasz miłego odpoczynku. 
2. Pytasz mnie, czego chciał w swym liście Kasjusz1, 
brat twego przyjaciela Kwintusa Kasjusza. W tym liście 
wykazał on więcej skromności niż w następnym, w któ- 
rym donosił, że on to właśnie zakończył wojnę z Parta- 
mi. Wprawdzie ustąpili oni spod Antiochii przed przy- 
byciem Bibulusa, lecz bez żadnego sukcesu z naszej 
strony2; teraz zimują w Cyrrestyce3 i grozi nam wielka 
wojna. Przecież syn Orodesa króla Partów jest w naszej 
prowincji, i Dejotarus, z którego synem zaręczona jest 
córka Artawasdesa 4 (a od niego można mieć pewne wia- 
domości), nie wątpi, że sam Orodes przejdzie Eufrat wraz 
ze wszystkimi swoim siłami zaraz na początku lata. Tego 
samego dnia, w którym został w senacie odczytany list 
Kasjusza głoszący zwycięstwo, tzn. 5 grudnia, czytano 
tam również mój list donoszący o niepokojach. Nasz przy- 
jaciel Aksjusz twierdzi, że mój list spotkał się z wielkim 
uznaniem, tamtemu zaś odmówiono wiary. List Bibu- 
lusa jeszcze nie nadszedł; wiem z pewnością, że będzie 
przepełniony obawami. 
3. Z tego powodu lękam się wielce (ponieważ ze stra- 
chu przed zamieszkami nigdzie Pompejusza nie puszcza- 
ją, Cezarowi zaś senat nie chce przyznać żadnych hono- 
rów), że senat, zanim się ten węzeł nie rozpłacze, nie 
zgodzi się, abym mógł opuścić prowincję przed wyznacze- 
1 Caius Cassius Longinus, ówczesny prokwestor prowincji 
Syrii, o którym była już mowa w poprzednich listach. 
2 Nieco inaczej przedstawiono tę sprawę w liście 83, ust. 3. 
3 — część rzymskiej prowincji Syrii. 
4 Artawasdesa — króla Armenii, z którego siostrą żonaty 
był syn króla partyjskiego, Pakoros. 

84. (ATT. V 21) 
niem mego następcy, ani nie przystanie na to, aby w tych 
niespokojnych czasach tak poważnymi prowincjami rzą- 
dzili tylko legaci5. Przeraża więc mnie myśl, że mogą 
mi przedłużyć termin i tu nawet trybun ludowy nie bę- 
dzie mógł przeszkodzić6; tym bardziej, że nie ma tam 
ciebie, bo ty byś mógł wielu rzeczom zaradzić dzięki swe- 
mu rozumowi, wpływom i staraniom. Powiesz, że sam 
sobie stwarzam powody do niepokojów. Jestem zmuszony 
pragnąć, aby tak nie było; lecz obawiam się wszystkiego. 
Twój list, wysłany z Butrotum7, kiedyś cierpiał na cho- 
robę morską, ma ładne zakończenie: ,,Tobie, jak widzę 
i jak się spodziewam, nie grozi żadna zwłoka w odjeź- 
dzie". Wolałbym tylko „jak widzę"; „jak się spodziewam" 
było zgoła niepotrzebne. 
4. Lecz w Ikonium otrzymałem dosyć szybko twój list 
wysłany zaraz po triumfie Lentulusa przez kurierów 
dzierżawców 8. Potwierdzasz w nim tę słodko-gorzką wia- 
domość, że nie doznam żadnej zwłoki; w przeciwnym ra- 
zie przyjedziesz do mnie. Te twoje wąpliwości mnie drę- 
czą. Jednocześnie możesz z tego zobaczyć, jakie listy 
otrzymałem. Nie dostałem tego, któryś wręczył, jak sam 
piszesz, słudze centuriona Hermona. Często do mnie pi- 
sałeś, że jeden list dałeś również niewolnikom Leniu- 
sza. Ten wreszcie, z datą 21 września, Leniusz mi dorę- 
czył, gdy przybyłem do Laodycei dnia 11 lutego. Leniu- 
5 aby... prowincjami rządzili tylko legaci — wyznaczeni 
przez właściwego namiestnika, który tymczasem opuściłby swo- 
ją prowincję. 
6 Zwykle każde postanowienie władz lub senatu mogło 
być unieważnione przez veto trybuna. 
7 — epirocka posiadłość Attyka. 
8 Mowa o dzierżawcach podatków, rzymskich bankierach, 
którzy prowadzili rozległe interesy na Wschodzie; dla ich po- 
trzeb utrzymywali też własną pocztę. 

szowi dam dowody natychmiast w słowach, a potem 
w czynach, jaką wagę ma dla mnie twoje polecenie. 
5. List ten zawierał same stare wiadomości, prócz jed- 
nej nowiny o panterach z Cybiry9. Bardzo ci jestem 
wdzięczny za to, żeś odpowiedział Markowi Oktawiuszo- 
wi, nie robiąc mu nadziei. Na przyszłość odpowiadaj sta- 
nowczym „nie" na wszystkie niewłaściwe żądania 10. Ja sam 
ze siebie umocniony w takim postanowieniu, a nadto ule- 
gając twemu wpływowi, przeszedłem wszystkich bezin- 
teresownością, sprawiedliwością, uprzejmością, łagodno- 
ścią — sam się o tym przekonasz. Możesz sobie wyobra- 
zić, iż ludzie najbardziej dziwili się temu, że za mego 
namiestnictwa w prowincji nie został wydany ani jeden 
grosik ani na potrzeby państwowe, ani na żadnego z mo- 
ich ludzi, z wyjątkiem legata Lucjusza Tulliusza. Ten na 
ogół zachowywał wstrzemięźliwość, lecz na podstawie 
ustawy Julijskiej 11 wziął na potrzeby dnia, zresztą tylko 
raz i nie we wszystkich wsiach, jak to czynili inni. Prócz 
niego nie brał nikt, ale mówiąc, że nie poczyniono naj- 
drobniejszych wydatków, muszę zrobić to jedno zastrze- 
żenie. Tę skazę zawdzięczam swemu przyjacielowi Kwin- 
tusowi Tytyniuszowi12. 
6. Po skończonej wyprawie oddałem bratu Kwintuso- 
wi komendę nad leżami zimowymi i zarząd Cylicją; Kwin- 
9 Cybira była jednym z terytoriów wchodzących w skład 
prowincji Cylicji. Marek Oktawiusz chciał mieć stamtąd pan- 
tery na igrzyska, które urządzał w Rzymie. 
10 Żądanie Oktawiusza było niewłaściwe, ponieważ dla jego 
spełnienia Cycero musiałby nakazać mieszkańcom Cybiry kosz- 
towne i trudne polowanie na te rzadkie zwierzęta, jakimi były 
widocznie tamtejsze pantery. 
11 Było to prawo uchwalone za konsulatu Cezara w r. 59 
i precyzowało, jakie świadczenia ściągane z mieszkańców pro- 
wincji są bezprawne i podpadają pod kategorię zdzierstw. 
12 On to polecił Cyceronowi Lucjusza Tulliusza. 

84. (ATT. V 21) 
tusa Woluzjusza, zięcia twego przyjaciela Tyberiusza, 
człowieka godnego zaufania i niezmiernie uczciwego, wy- 
słałem na kilkudniowy pobyt na Cypr, aby nieliczni oby- 
watele rzymscy, którzy tam prowadzą interesy, nie na- 
rzekali, że nie załatwia się ich spraw sądowych; albo- 
wiem mieszkańców Cypru nie wolno wzywać przed sąd 
poza granicami wyspy. 
7. Sam wyjechałem z Tarsu do Azji13 5 stycznia, po- 
zostawiając miasta Cylicji i zwłaszcza Tarsus w trudnym 
do wyrażenia podziwie. Gdy zaś przebyłem Taurus, prze- 
konałem się, że w podległych mi okręgach Azji oczeki- 
wano mnie z niecierpliwością, gdyż przez sześć miesięcy 
mego zarządu prowincją nie otrzymano ani jednego mego 
listu z nakazem rekwizycji, ani jednego gościa z żąda- 
niem goszczenia go. Tymczasem przed moim przybyciem 
corocznie o tej porze odbywały się takie praktyki dla 
zysku: bogate miasta, aby uwolnić się od obowiązku przyj- 
mowania żołnierzy na leża zimowe, płaciły ogromne su- 
my; mieszkańcy Cypru dawali 200 talentów attyckich; 
natomiast za mego namiestnictwa (nic nie przesadzam, 
mówię szczerą prawdę) nie zażąda się od tej wyspy ani gro- 
sza. Za takie dobrodziejstwa, od których tracą mowę ze zdu- 
mienia, nie pozwalam na uchwalanie dla siebie żadnych 
zaszczytów oprócz słownych — żadnych posągów, świą- 
tyń, rydwanów14 — w niczym tym miastom nie doku- 
czam; lecz być może dokuczam tobie swoimi przechwał- 
13 Przez określenie do Azji należy rozumieć bardziej na 
zachód położone okręgi prowincji Cylicji. 
14 Wznoszenie świątyń i posągów ku czci dobrodziejów lub 
też osób, od których oczekiwano dobrodziejstw, było wówczas 
zjawiskiem pospolitym na greckim Wschodzie. Natomiast za- 
szczyty „słowne" polegały na uchwalaniu pochwalnych dekre- 
tów, które następnie ryto w spiżu lub w kamieniu i ustawiano 
na miejscach publicznych. 

kami. Znieś je, jeżeli mnie kochasz; przecież ty właśnie 
chciałeś, abym tak postępował. 
8. Odbyłem więc podróż przez Azją w ten sposób, 
że nawet głód, od którego nie ma gorszej klęski, a który 
wówczas nawiedził tę moją część Azji (nie było tego roku 
urodzaju), okazał się dla mnie rzeczą pożądaną. Wszę- 
dzie, którędy jechałem, bez żadnego przymusu, bez sądu, 
bez upokorzeń, samym tylko autorytetem i namową osią- 
gnąłem to, że Grecy i obywatele rzymscy, którzy pocho- 
wali w magazynach zboże15, obiecali dać je ludności 
w znacznej ilości. 
9. Dziś dnia 13 lutego, kiedy wysyłam ten list, za- 
cząłem sprawować sądy w Laodycei dla ludności Cybiry 
i Apamei; od 15 marca, również tutaj, będę sądzić dla 
Synnady, dla Pamfilii (wtedy zacznę szukać rogu dla Fe- 
miusza16), dla Likaonii i Izaurii; 15 maja udam się do 
Cylicji, aby tam spędzić czerwiec, i mam nadzieję, że 
Partowie zostawią mnie w spokoju. Lipiec, jeżeli będzie 
tak, jak pragnę, przypadnie na podróż powrotną po mo- 
jej prowincji. Przybyłem bowiem do swej prowincji, do 
Laodycei, za konsulatu Sulpicjusza i Marcellusa, dnia 
31 lipca; powinienem więc stąd odjechać w dniu 30 lipca 
Najpierw muszę od brata Kwintusa uzyskać zgodę, abym 
mógł mu powierzyć kierownictwo prowincji, co się zre- 
sztą stanie wbrew jego i jak najbardziej wbrew moje 
woli. Lecz inaczej nie można się z tego wywiązać z ho- 
norem, zwłaszcza że już teraz nie mogę tu utrzymać tego 
dzielnego człowieka, Pomptinusa17. Ciągnie go do Rzy 
mu Postumiusz, a może i Postumia18. 
15 pochowali w magazynach zboże — oczywiście w celach 
spekulacyjnych. 
16 Por. list poprzedni, przyp. 28. 
17 — najdzielniejszego z legatów Cycerona. 
18 — żona Serwiusza Sulpicjusza. 

84. (ATT. V 21) 
10. Takie są moje plany; dowiedz się teraz o sprawie 
Brutusa 19. Twój przyjaciel Brutus jest w bliskim stosun- 
ku z wierzycielami mieszkańców Salaminy na Cyprze, 
z Markiem Skaptiuszem i Publiuszem Matyniuszem, któ- 
rych mi w szczególny sposób polecił. Matyniusza nie znam; 
Skaptiusz przybył do mnie do obozu. Obiecałem mu po- 
starać się, przez wzgląd na Brutusa, aby Salamińczycy 
spłacili mu dług. Podziękował i poprosił o prefekturę20. 
Odpowiedziałem, że nie daję prefektury żadnemu czło- 
wiekowi interesów (to samo oświadczyłem tobie; Pompe- 
jusza, który mnie prosił o to samo, przekonałem o słusz- 
ności mej zasady, nie mówiąc już o Torkwatusie, gdy cho- 
dziło o twego przyjaciela Marka Leniusza i wielu innych); 
lecz jeśli pragnie zostać prefektem dla odebrania długu, 
postaram się, aby go odzyskał. Podziękował i odszedł. Nasz 
kochany Appiusz21 dał był temu Skaptiuszowi kilka od- 
działów jazdy, aby przy ich pomocy zmusił Salamińczyków 
do spłacenia długu, i zrobił go prefektem. Skaptiusz drę- 
czył Salamińczyków22. Rozkazałem jeździe opuścić wy- 
spę, co on wziął mi za złe. 
11. Cóż dalej? Chcąc dotrzymać obietnicy, skoro tylko 
przybyli do mnie do Tarsu Salamińczycy jednocześnie ze 
Skaptiuszem, kazałem im wypłacić pieniądze. Wiele mó- 
19 Marcus Iunius Brutus, późniejszy morderca Cezara, zna- 
ny już wówczas w rzymskim świecie politycznym, ceniony jako 
mówca i pisarz filozoficzny obserwancji stoickiej. Ten i kilka 
innych współczesnych listów Cycerona rzucają ponure światło 
na jego rozległe i bezwstydnie rabunkowe interesy pieniężne 
na Wschodzie, a zarazem na całą gospodarkę rzymskich kapi- 
talistów na tym terenie. 
20 o prefekturę — o stanowisko lokalnego zwierzchnika ad- 
ministracji z ramienia namiestnika, którym był Cycero. 
21 Appiusz, poprzednik Cycerona w namiestnictwie Cylicji, 
był teściem Brutusa, więc dbał o jego interesy w Salaminie. 
22 Por. szczegóły w liście następnym, ust. 6. 

wili o wekslu, o udrękach, jakie im Skaptiusz zadawał. 
Nie chciałem tego słuchać, nakłaniałem ich, aby załatwili 
sprawę, prosiłem nawet, przez wzgląd na dobrodziejstwa, 
jakie wyświadczyłem ich miastu; oświadczyłem wreszcie, 
że ich do tego zmuszę. Ludzie ci nie tylko nie odmówili 
uiszczenia się, lecz oznajmili, że zapłacą, jak gdyby z mo- 
ich pieniędzy. Istotnie, ponieważ nie przyjąłem tego, co 
zwykle dawali pretorowi, teraz dają jak gdyby w moim 
imieniu, i nawet dług Skaptiusza jest nieco mniejszy niż 
danina pretorska 23. Pochwaliłem ich za to. — "Dobrze" — 
rzekł Skaptiusz — „ale zróbmy obrachunek". — Podczas 
gdy ja w dorocznym edykcie ustaliłem, że będę uważał za 
legalną stopę jeden procent miesięcznie wraz z procentem 
składanym, on na podstawie weksla zażądał czterech pro- 
cent 24. — „Co mówisz?" — zawołałem — „czyż mogę po- 
stąpić wbrew własnemu edyktowi?" — Na to okazał mi 
uchwałę senatu wydaną za konsulatu Lentulusa i Filipa 25 
i orzekającą, aby ten, kto będzie namiestni- 
kiem Cylicji, sądził na zasadzie tej obli- 
gacji. 
12. W pierwszej chwili przeraziłem się: była to zguba 
miasta. Odnalazłem dwie uchwały senatu wydane za tych 
samych konsulów w sprawie tego samego weksla. Sala- 
mińczycy pragnęli zaciągnąć nowy dług w Rzymie dla 
spłacenia starego, lecz nie mogli tego uczynić, ponieważ 
23 Oczywiście nie ma tu mowy o żadnej legalnej daninie 
płaconej do skarbu państwa, lecz o wielkich sumach, jakie ofia- 
rowywano namiestnikom po prostu tytułem okupu, aby bro- 
nić się od ucisku z ich strony. 
24 Cyfry te dają miarą lichwy, jaką obarczone były sta- 
rożytne interesy pieniężne. Za stopę normalną uważano w tyć 
czasach 1% miesięcznie, tj. 12% rocznie; ale bankierzy wyśru- 
bowywali ją do 4% miesięcznie, tj. 48% rocznie — a do tego 
dochodził jeszcze roczny procent składany. 
25 W r. 56. 

84. (ATT. V 21) 
sprzeciwiała się temu ustawa Gabiniusza 28. Wówczas przy- 
jaciele Brutusa, opierając się na jego wpływach, zgodzili 
się dać im pożyczkę na cztery procent, jeżeli senat zabez- 
pieczy ją swoją uchwałą. Dzięki wpływom Brutusa zo- 
stała wydana uchwała senatu, głosząca, że nie będzie 
to poczytane za winę ani Salamińczykom, 
ani temu, co da pieniądze. Nasi ludzie wypłacili 
im pieniądze; później jednak lichwiarzom przyszło do 
głowy, że nic im ta uchwała senatu nie pomoże, ponie- 
waż ustawa Gabiniusza zabraniała sądzenia na podsta- 
wie weksla. Senat wydał więc nową uchwałę, głoszącą, 
że na podstawie tego weksla należy wydać 
wyrok. Weksel ten nie ma podlegać innemu prawu niż 
pozostałe, lecz temu samemu. Gdy to wszystko roztrzą- 
snąłem, Skaptiusz bierze mnie na stronę; mówi, że nie 
ma żadnych sprzeciwów, lecz Salamińczycy sądzą, że są 
mu winni dwieście talentów, i tę sumę pragnie otrzy- 
mać; ale właściwie są mu winni nieco mniej. Prosi mię, 
abym ich doprowadził do sumy dwustu talentów. — „Do- 
skonale" — mówię, i oddaliwszy Skaptiusza, wzywam 
dłużników. — ,,Ile" — pytam — „jesteście winni?" — 
Odpowiadają, że sto sześć. Powtarzam to Skaptiuszowi, 
a ten w krzyk. — ,,Cóż mamy robić?" — mówię — „trze- 
ba porównać rachunki". — Siadają, obliczają: zgadza się 
co do grosza. Chcą płacić, nalegają, aby wziął pieniądze. 
Skaptiusz znów bierze mnie na stronę, prosi, abym spra- 
wę zostawił nie załatwioną. Zgodziłem się na to bezwsty- 
dne żądanie, a Grekom nie pozwoliłem, jak tego chcieli, 
złożyć pieniędzy w świątyni27. Wszyscy obecni wołali, że 
nie ma bezwstydniejszego człowieka od Skaptiusza, który 
nie chciał się zadowolnić jednym procentem miesięcznie 
26 Z r. 67. 
27 złożyć pieniędzy w świątyni — tak jak u nas do depo- 
zytu sądowego. 

z dodatkiem procentów składanych; inni twierdzili, że to 
głupota. Mnie jednak wydawał się bardziej bezczelny niż 
głupi; jeżeli obligacja była dobra, nie chcieć się zadowol- 
nić jednym procentem; a jeżeli nie była dobra, spodzie- 
wać się czterech procent!28 
13. Oto mój punkt widzenia. Jeżeli Brutus go nie uzna, 
nie widzę powodu, dla którego miałbym żywić dla niego 
przyjaźń. Myślę, że jego wuj29 to pochwali; tym bardziej, 
że niedawna uchwała senatu, wydana zdaje się po twoim 
wyjeździe, głosi, że w sprawach wierzycieli procent ma 
być prosty, jeden od sta miesięcznie. Jaką to stanowi 
różnicę, jużeś sobie na pewno obliczył — jeśli dobrze 
znam twe zręczne palce30. Zauważą mimochodem, że z te- 
go powodu Lucjusz Lukcejusz, syn Marka, skarży się 
w liście do mnie, iż zachodzi niebezpieczeństwo, aby z wi- 
ny senatu uchwały te nie pociągnęły za sobą rewizji dłu- 
gów. Przypomina on szkodę, jaką niegdyś wyrządził Ga- 
jus Juliusz31, zarządziwszy niewielką zwłokę; nigdy pań- 
stwo większej straty nie poniosło! Lecz wracam do rze- 
czy. Obmyśl moją obronę przeciw Brutusowi, jeśli po- 
trzebna jest obrona w wypadku, gdy nic uczciwie nie da 
się przeciw mnie powiedzieć; zwłaszcza że pozostawiłem 
sprawę i pretensje bez zmiany. 
14. Pozostają jeszcze sprawy domowe. Jeśli chodzi 
o tajemnicą rodzinną32, wolę, jak ty, syna Postumiusza, 
skoro Pontydia nie bierze sprawy poważnie. Chciałbym 
jednak, abyś tam był. Od brata Kwintusa w ciągu naj- 
28 Interpretacja tego zdania nastręcza wątpliwości. 
29 Marek Kato (Marcus Porcius Cato), znany ze swego 
stoickiego rygoryzmu moralnego. Por. list 8, przyp. 11. 
30 Charakterystyczna wzmianka, ilustrująca prymitywne 
sposoby liczenia starożytnych. 
31 Nie chodzi tu o zdobywcę Galii, przyszłego dyktatora. 
32 Mowa o przygotowywanym małżeństwie Tulii, por. 
list 79, przyp. 4. 

84. (ATT. V 21); 85. (ATT. VI 1) 
bliższych miesięcy niczego się nie spodziewaj: Taurus 
przed czerwcem jest z powodu śniegów nie do przeby- 
cia 33. Termusa, zgodnie z twoją prośbą, podtrzymuję na 
duchu częstymi listami. Król Dejotarus twierdzi, że Pub- 
liusz Walerius nic nie posiada i że to on go utrzymuje. 
Gdy się dowiesz, czy wprowadzono w Rzymie miesiąc 
dopełniający34, napisz mi, proszę, dokładnie, którego dnia 
będą misteria. Listów twoich oczekuję z mniejszą nie- 
cierpliwością, niż gdyś był w Rzymie, ale jednak ich 
oczekuję. 
85. 
(Att. VI 1) 
Cycero do Attyka. Laodycea, 20 lub 21 lutego r. 50 
1. Otrzymałem w Laodycei twój list, na cztery dni przed 
Terminaliami 1; przeczytałem go z największą przyjem- 
nością, bo tak był przepełniony miłością, dobrocią, uprzej- 
mością, troskliwością. Odpowiem nań nie złotem za brąz 2 
33 Taurus jest... nie do przebycia — a Kwintus pozostaje 
w zastępstwie brata po drugiej stronie tych gór, na pograniczu 
Syrii. 
34 Niezgodność kalendarza oficjalnego z faktami astrono- 
micznymi dawała się w Rzymie coraz bardziej odczuwać. Pró- 
bowano doraźnie zaradzić złemu, dodając od czasu do czasu 
miesiące dopełniające. Nieładowi miał dopiero kres położyć Ce- 
zar wprowadzając przy pomocy uczonych greckich kalendarz 
juliański. 
1 — święto to przypadało 23 lutego; Cycero zatem otrzymał 
ów list 19 lutego. 
2 Aluzja do znanego miejsca z Iliady ks. VI w. 236 (prze- 
kład Dmochowskiego): 
...zbroję złotą, ceny stu wołów, dał z chęcią 
Za zbroję z miedzi, kupną wołami dziewięcią. 

(tego przecież żądasz) i nie wprowadzę swego planu, lecz 
zachowam twój porządek. Mówisz, że ostatni mój list 
masz z Cybistry, z datą 20 września, i chcesz wiedzieć, 
jakie twoje listy otrzymałem. Mam prawie wszystkie, 
o których wspominasz, z wyjątkiem listów pisanych 
w Ekwus Tutikus3 i w Brundyzjum i powierzonych nie- 
wolnikom Lentulusa. Dlatego twoja pilność nie prze- 
pada, jak się obawiałeś, lecz jest doskonale ulokowana, 
o ileś tak postępował, aby mi sprawić przyjemność; nic 
bowiem nie mogło mi sprawić większej przyjemności. 
2. Ogromnie się cieszę, że pochwalasz moją powścią- 
gliwą postawą wobec Appiusza i moją wspaniałomyślność 
nawet dla Brutusa; wcale się tego nie spodziewałem. 
Appiusz bowiem przysłał mi z drogi dwa czy trzy dosyć 
cierpkie listy, ponieważ odwołałem jego niektóre posta- 
nowienia. Zupełnie jak gdyby lekarz, gdy jego chory zo- 
stał powierzony innemu lekarzowi, chciał się gniewać, 
jeżeli jego następca zmienia coś w systemie leczenia. Po- 
dobnie Appiusz, zarządzając prowincją w sposób dra- 
pieżny, upuścił jej krwi, wydarł, co tylko mógł, i oddał 
mi ją w stanie zupełnego wyczerpania; a teraz niechętnie 
widzi, że ją znów swoją kuracją powolałem do życia, i to 
się gniewa, to mi dziękuje. W niczym go przecież nie 
obrażam, drażni go tylko mój zupełnie odmienny sposób 
Tządzenia. Czyż bowiem może być system bardziej róż- 
ny? Pod jego rządami prowincja była zupełnie wyczer- 
pana przez koszty i grabieże; za mego namiestnictwa nie 
wydano ani grosza4, ani z pieniędzy prywatnych, ani 
z publicznych. Cóż mam powiedzieć o jego prefektach, 
towarzyszach, legatach? O ich rabunkach, rozpuście, bez- 
prawiach? Teraz zaś, przysięgam, żaden prywatny dom nie| 
3 — miejscowość w Samnium. 
4 nie wydano ani grosza — na łapówki dla namiestnika) 
i jego orszaku. 

85. (ATT. VI 1) 
jest prowadzony tak rozsądnie i porządnie, ani też tak 
skromnie jak cala moja prowincja. Niektórzy przyjaciele 
Appiusza zabawnie to tłumaczą; przypuszczają, że ja tyl- 
ko dlatego chcę zyskać dobrą opinię, aby o nim źle 
mówiono, i czynię to wszystko nie dla mej chwały, lecz 
dla jego zniesławienia. Jeżeli jednak Appiusz5, jak to 
było widać z listu Brutusa wysłanego do ciebie, składa 
mi dzięki, nie sprawia mi to przykrości; mimo to tego 
samego dnia, kiedy o świcie piszę ten list, zamierzam 
skasować wiele jego niesprawiedliwych postanowień i za- 
rządzeń. 
3. Teraz przechodzę do Brutusa, którego, idąc za twoją 
sprawą, otoczyłem wszelkimi względami, którego nawet 
zacząłem kochać; lecz twierdzę... Zatrzymuję się tutaj, aby 
ciebie nie urazić. Wierz mi, że niczego bardziej nie pra- 
gnąłem, jak wypełnić jego polecenia, i o nic bardziej się 
nie starałem. Dał mi cały rejestr poruczeń, i tyś ze mną 
o tym rozmawiał. Wszystko wypełniłem bardzo staran- 
nie. Najpierw uzyskałem od Ariobarzanesa, aby wypłacił 
mu talenty, które mu obiecał. Dopóki król był ze mną, 
wszystko było na dobrej drodze; lecz potem rzuciła się 
na niego niezliczona zgraja pełnomocników Pompejusza. 
Otóż Pompejusz sam jeden więcej znaczy od wszystkich 
innych, m. in. również dlatego, iż panuje mniemanie, że 
przybędzie tu, aby prowadzić wojnę z Partami. I oto 
teraz płacą mu w ten sposób: co trzydzieści dni trzy ta- 
lenty attyckie ze specjalnych podatków; to jednakże nie 
wystarcza dla zapłacenia miesięcznych procentów. Jed- 
nak nasz Gnejus przyjmuje to łaskawie, obywa się bez 
kapitału, zadowala się procentem, i to nie całkowitym. 
Król nie płaci nikomu innemu, i nawet nie może płacić; 
nie ma żadnego skarbu, żadnych dochodów. Nakłada on 
5 Appiusz był teściem Brutusa. 

daniny metodą Appiusza6, lecz tego ledwie starcza na 
procenty dla Pompejusza. Dwaj czy trzej przyjaciele 
króla są bardzo bogaci, ale strzegą swego mienia tak 
troskliwie, jak ja lub ty. Nie przestają jednak króla 
w swych listach prosić, upominać, oskarżać. 
4. Dejotarus powiedział mi także, że wysyłał do niego 
posłów w sprawie Brutusa; przynieśli mu odpowiedź, że 
król nie ma z czego płacić7. Istotnie, ja również uważam, 
że trudno o coś bardziej spustoszonego od tego królestwa, 
o kogoś biedniejszego od tego króla. Toteż zastanawiam 
się, czy mam się wyrzec opieki, lub też, jak postąpił Sce- 
wola w sprawie Glabriona, odrzucić i kapitał, i procent8. 
Dałem jednak Markowi Skaptiuszowi9 i Lucjuszowi Ga- 
wiuszowi, prowadzącym w królestwie interesy Brutusa, 
prefektury10, które przez ciebie obiecałem Brutusowi; 
nie prowadzili bowiem interesów w mojej prowincji. Ty 
zaś pamiętaj moją zasadę: może on dostać tyle prefektur, 
ile tylko sobie życzy, byle nie dla ludzi interesów. Dałem 
mu więc dwie prefektury. Lecz ci, dla których prosił 
o nie, opuścili prowincję. 
5. Teraz dowiedz się o sprawie Salamińczyków11, bo 
widzę, że jest to dla ciebie taka sama niespodzianka, jak 
dla mnie. Nigdy przecież nie słyszałem od niego, że to są 
jego pieniądze. Mam nawet jego rejestr, w którym jest 
napisane: „Salamińczycy winni są pieniądze moim przy- 
6 metodą Appiusza — tzn. zdziera nielitościwie swych pod- 
danych. 
7 nie ma z czego — oczywiście płacić. 
8 Myśl Cycerona, dość niejasna w tym miejscu, daje pole 
do sprzecznych interpretacji komentatorów. 
9 — osobistości różnej od Marka Skaptiusza, wierzyciela 
Salamińczyków, o którym mowa była w liście poprzednim i do 
którego Cycero zaraz powróci w dalszym ciągu. 
10 Por. list poprzedni, przyp. 20. 
11 Por. list poprzedni, ust. 10 nn. 

85. (ATT. VI 1) 
jaciołom, Markowi Skaptiuszowi i Publiuszowi Matyniu- 
szowi". Poleca mi ich i — jak gdyby chciał mnie ubóść 
ostrogą — dodaje w przypisku, że poręczył za nich wiel- 
ką sumę pieniędzy. Załatwiłem sprawę w ten sposób: 
niech oni płacą po jeden od sta miesięcznie przez dwa 
lata, z procentem składanym z roku na rok. Ale Skaptiusz 
żądał po cztery od sta. Zląkłem się, że przestałbyś mnie 
kochać, gdybym się na to zgodził; odstąpiłbym bowiem 
od swego własnego edyktu i skazałbym na zupełną zgubę 
miasto znajdujące się pod opieką Katona i samego Bru- 
tusa, i obsypane przeze mnie dobrodziejstwami. 
6. W tej właśnie chwili Skaptiusz wciska mi w rękę 
list Brutusa; pisze tam, że sprawę się prowadzi na jego 
ryzyko, o czym Brutus nigdy ani mnie, ani tobie nie 
wspomniał; prosi też, aby dać Skaptiuszowi prefekturę. 
A przecież właśnie za twoją sprawą zrobiłem to zastrze- 
żenie, że nie dam prefektury człowiekowi interesów, 
a gdyby jakiemukolwiek, to w każdym razie nie temu. 
Był on przecież prefektem Appiusza i miał do rozporzą- 
dzenia oddziały jazdy, przy których pomocy oblegał za- 
mknięty w kurii na Salaminie senat12, tak że nawet pię- 
ciu senatorów umarło z głodu. Dlatego w dniu swego 
przybycia do prowincji, gdy posłowie Cypru przyjechali 
na moje spotkanie do Efezu, natychmiast wysłałem list, 
aby jego jazda ustąpiła z wyspy. Myślę, że z tych przy- 
czyn Skaptiusz napisał o mnie do Brutusa w duchu nie- 
zbyt przyjaznym. W każdym razie mój obecny pogląd jest 
taki: jeżeli Brutus myśli, że powinienem był oznaczyć 
procent cztery od sta miesięcznie, gdy w całej prowincji 
trzymałem się określonego prawem jednego od sta, i sam 
12 Cycero używa tu terminów rzymskich w odniesieniu do 
spraw greckich; przez senat rozumieć należy radę miejską Są- 
laminy cypryjskiej, a przez kurię ratusz tamtejszy. 

tak wyznaczyłem edyktem, co zostało uznane nawet przez 
najbardziej chciwych lichwiarzy — jeżeli się będzie skar- 
żył, że odmówiłem prefektury człowiekowi interesów, sko- 
ro odmówiłem w tym względzie nawet naszemu przyja- 
cielowi Torkwatowi, gdy chodziło o twego Leniusza, i na- 
wet samemu Pompejuszowi co do Sekstusa Statiusza, i uzy- 
skałem ich uznanie — jeśli mi będzie miał za złe, że 
odwołałem jazdę — to będzie mi oczywiście przykro, że 
się na mnie gniewa, ale daleko więcej będę cierpiał nad 
tym, że nie jest takim, za jakiego go uważałem. 
7. Skaptiusz będzie musiał przyznać, że dzięki memu 
wyrokowi miał możność odebrać całą sumę należną mu 
na podstawie mego edyktu. Dodam jeszcze jedno, na co, 
jak się obawiam, ty się może nie zgodzisz. Należało już 
zaprzestać liczenia procentów; Salamińczycy chcieli zło- 
żyć w depozycie sumę według stopy wymaganej przez mój 
edykt. Uzyskałem od nich milczenie w tej mierze. Przez 
wzgląd na mnie ustąpili; ale co się z nimi stanie, gdy tu 
przybędzie Paulus? 13 Wszystko to zrobiłem dla dobra Bru- 
tusa, który do ciebie pisze o mnie bardzo uprzejme listy, 
ale do mnie, nawet jeśli mnie o co prosi, pisze w tonie 
wyzywającym, zuchwałym, nieustępliwym. Napisz, proszę, 
do Brutusa w tej sprawie, abym wiedział, jak on to 
przyjmie. Zawiadomisz mnie przecież o tym. Już w po- 
przednim liście napisałem ci to wszystko jak najdokład- 
niej; chciałem jednak, abyś jasno zrozumiał, że nie za- 
pomniałem o tym, o czym pisałeś do mnie w jednym 
z listów; iż gdybym z tej prowincji nie wyniósł nic wię- 
cej prócz przyjaźni, to już mi powinno wystarczyć. Niech 
i tak będzie, skoro tego pragniesz, ale pod warunkiem, 
że nie popełnię żadnego wykroczenia. Tak więc, na za- 
sadzie mego postanowienia, załatwiona została sprawa 
13 — wyznaczony już następca Cycerona, powinowaty Bru- 
tusa. 

85. (ATT. VI 1) 
Skaptiusza. W jakim stopniu to jest słuszne, sam 
osądzisz. Nie będę się nawet odwoływał do Katona. 
8. Nie myśl jednak, że odrzuciłem twoje przykazania, 
które głęboko zapadły mi w duszę. Ze łzami w oczach 
polecałeś mi strzec mego dobrego imienia. Czy choć 
w jednym swoim liście nie przypominasz mi o tym? 
A więc niech się kto chce na mnie gniewa; zniosę to. 
Słuszność jest po mojej stronie14 — zwłaszcza sam się 
związałem, niby poręczycielami, moimi sześciu księgami15. 
Cieszę się, że tak gorąco je chwalisz. Pytasz tylko o je- 
den szczegół historyczny, a mianowicie o Gnejusa Fla- 
wiusza, syna Anniusza. Nie żył on co prawda przed de- 
cemwirami16, ponieważ był edylem kurulnym, ten zaś 
urząd wprowadzono wiele lat po decemwirach. Na cóż 
zatem ogłosił kalendarz religijny? 17 Panuje mniemanie, iż 
w pewnym okresie tablicę tę trzymano w ukryciu, aby 
było tylko niewielu ludzi, których można było pytać, 
jakie dni są dozwolone dla czynności prawnych. Ponadto 
wielu pisarzy twierdzi, że skryba 18 Gnejus Flawiusz ogło- 
sił kalendarz religijny i ułożył formuły postępowania 
prawnego; nie myśl więc, że jest to mój wymysł, lub 
14 Cytat z komedii Arystofanesa pt. Acharnejczycy w. 661 
(por. BN S. II nr 97; w przekładzie jest to w. 638). 
15 Mowa o własnym dziele Cycerona pt. O państwie, gdzie 
wykłada on zasady sprawiedliwego ustroju państwowego. 
16 Rządy decemwirów (komisji dziesięciu) w Rzymie datuje 
się tradycyjnie na lata 450/449 p. n. e. 
17 Rzymski kolendarz religijny (fasti) przewidywał, w jakie 
dni wolno dokonywać czynności prawnych, a w jakie nie. Pier- 
wotnie znajomość tego kalendarza była przywilejem patrycju- 
szowskich kolegiów kapłańskich. Publikując go, Gnejus Fla- 
wiusz przyczynił się do ograniczenia przemożnej wciąż jeszcze 
roli patrycjuszy w Rzymie. 
18 Gnejus Flawiusz (Cnaeus Flavius) miał być skrybą, 
czyli sekretarzem słynnego Appiusza Klaudiusza cenzora. 

raczej Afrykańczyka (bo to on mówi) 19. Nie uszły twej 
uwagi moje słowa o grze aktorskiej; ty żywisz złośliwe 
podejrzenia, lecz ja napisałem bez złej myśli. 
9. Piszesz mi, że dowiedziałeś się z listu Filotima, iż 
zostałem obwołany imperatorem. Lecz myślę, że będąc 
w Epirze otrzymałeś już dwa moje listy o całym prze- 
biegu wypadków; jeden ze zdobytego Pindenissu20, drugi 
z Laodycei; oba wręczyłem twoim niewolnikom. O tych 
wypadkach posłałem do Rzymu dwa urzędowe sprawo- 
zdania przez dwu posłańców, mając na względzie nie- 
pewność żeglugi. 
10. Jeśli chodzi o moją Tullię21, jestem twego zdania 
i napisałem już do niej i do Terencji, że się zgadzam. 
Napisałeś przecież do mnie już dawniej: „Chciałbym, abyś 
wrócił do swego poprzedniego towarzystwa". Poprawka do 
listu Memmiusza nie miała jednak nic do rzeczy: bo 
znacznie więcej wolę tego od Pontydii niż tego od Ser- 
wilii22. Dlatego dodasz jeszcze naszego przyjaciela Saufe- 
jusza, który zawsze żywił dla mnie przyjazne uczucia; 
dzisiaj, jak myślę, jeszcze bardziej, ponieważ po swoim 
bracie Appiuszu powinien był odziedziczyć miłość dla 
mnie wraz z resztą spadku; Appiusz zaś niejednokrotnie 
wykazał, jak mnie ceni w ogóle, a w szczególności w spra- 
wie Bursy23. Doprawdy, uwolniłbyś mnie od wielkiej 
troski! 
11. Zastrzeżenie Furiusza 24 mi się nie podoba; nie lę- 
19 on to mówi — we wspomnianym dziele Cycerona pt. 
O państwie, które ujęte jest w formę dialogu. 
20 Wyżej list 83. 
21 Por. list 84, przyp. 32 i list 79, przyp. 4. 
22 — mowa o kandydatach na .zięciów. 
23 — niejaki Titus Munatius Plancus Bursa, przeciwnik 
Cycerona w tym czasie. 
24 — jeden z trybunów ludowych, biorących udział w dys- 
kusji na temat przedłużenia pełnomocnictw namiestników 

85. (ATT. VI 1) 
kam się przecież żadnej innej okoliczności, prócz tej 
właśnie, co do której czyni on zastrzeżenie. Napisałbym 
ci o tym więcej, gdybyś był w Rzymie. Nie dziwię się, 
że całą swą nadzieję na pokój pokładasz w Pompejuszu; 
tak jest istotnie i — jak mi się zdaje — należy usunąć 
wyrażenie „nieszczery". Przyznaję, że porządek mego listu 
jest nieco chaotyczny, ale musisz sobie przypisać winę: 
naśladuję bowiem twoje niedbalstwo. 
12. Młodzi Cyceronowie25 kochają się wzajemnie, uczą 
się i ćwiczą; lecz tak jak powiedział Izokrates 26 o Eforze 
i Teopompie, jeden potrzebuje wędzidła, drugi ostróg. 
Zamierzam dać Kwintusowi białą togę w dzień Libera- 
liów 27; ojciec jego o to prosił. Spełnię to, jak gdyby nie 
wprowadzano dopełniającego miesiąca. Dionizjusza 28 trak- 
tuję z wielką serdecznością, lecz chłopcy mówią, że mie- 
wa on napady szalonego gniewu. W każdym razie trudno 
o bardziej uczonego człowieka, bardziej cnotliwego, który 
by też więcej kochał mnie i ciebie. 
13. Pochwały Termusa i Syliusza, o jakich słyszałeś, 
są zupełnie zasłużone: zachowują się oni z wielką god- 
nością. Dołącz do nich Marka Noniusza, Bibulusa 29, mnie, 
jeśli zechcesz. Chciałbym, aby Skrofa miał pole do wy- 
w prowincjach, która to kwestia staje się wówczas problemem 
węzłowym w rywalizacji Pompejusza z Cezarem. 
25 — rodzony syn piszącego oraz jego bratanek, a siostrze- 
niec Attyka, syn Kwintusa Cycerona i Pomponii. 
26 — słynny mówca grecki i nauczyciel retoryki w IV w. 
p. n. e. Dwaj historycy z tejże epoki, Efor i Teopomp, uchodzili 
za jego uczniów. 
27 Liberalia — święto Bakchusa (Libera) przypadało 
17 marca. Por. list 83, przyp. 26 i list 84, przyp. 34. 
28 — dawniejszego niewolnika Attyka, odstąpionego prze- 
zeń Cyceronowi, a następnie wyzwolonego przez tego ostat- 
niego. 
29 Noniusz był namiestnikiem prowincji Cyreny (w Afry- 
ce), Bibulus — Syrii. 

kazania się; to bardzo porządny człowiek. Inni podwa- 
żają ideał polityczny Katona 30. Jestem ci bardzo wdzięcz- 
ny, żeś polecił moją sprawę Hortensjuszowi. Co się tyczy 
Ammianusa, Dionizjusz uważa sprawę za beznadziejną. Nie 
znalazłem żadnego śladu Terencjusza 31. Meragenes na pew- 
no zginął. Przejechałem przez jego posiadłości i nie zna- 
lazłem żywej duszy. Jeszcze tego nie wiedziałem, gdy roz- 
mawiałem z twoim Demokrytem. Zamówiłem naczynia 
z Rosos. Lecz powiedz, co zamyślasz? Na talerzach cyzelo- 
wanych w paprocie i we wspaniałych koszykach częstujesz 
nas jedynie jarzynkami; co tedy zamierzasz nam podawać 
na glinianych naczyniach? Róg dla Femiusza32 został za- 
mówiony. Znajdzie się, byle tylko grał on na nim coś od- 
powiedniego. 
14. Grozi nam wojna z Partami. Kasjusz33 przysłał 
bezsensowny list, od Bibulusa jeszcze nie nadszedł; gdy 
zostanie odczytany, myślę, że senat nareszcie się poru- 
szy. Ja sam jestem w wielkim niepokoju. Jeżeli, tak jak 
pragnę, nie przedłużą mi moich obowiązków, moje obawy 
ograniczą się do czerwca i lipca. No dobrze; Bibulus za- 
trzyma ich przez te dwa miesiące, ale co się stanie z czło- 
wiekiem, którego tam pozostawię, zwłaszcza jeśli to bę- 
dzie mój brat? Co ze mną będzie, jeśli nie ustąpię natych- 
miast? Dręczy mię wielki niepokój. Umówiłem się jed- 
nakże z Dejotarem, że przybędzie do mego obozu ze 
wszystkimi swymi wojskami. Ma on trzydzieści kohort 
30 podważają ideał polityczny Katona — swoim postępo- 
waniem oczywiście, które jest dalekie od wyznawanej przez 
Katona rygorystycznej etyki stoickiej, żądającej od człowieka 
bezinteresownej służby dla społeczeństwa. Mowa o grabiących 
swe prowincje namiestnikach. 
31 — zbiegłego niewolnika Attyka. 
32 Por. list 83, przyp. 28 i list 84, przyp. 16. 
33 — legat Bibulusa w Syrii, o którym już kilkakrotnie 
była mowa w poprzednich listach. 

85. (ATT. VI 1) 
po czterystu ludzi, uzbrojonych na nasz wzór, oraz dwa 
tysiące jazdy. Będzie tu dla podtrzymania mnie, póki 
nie nadjedzie Pompejusz, który w swych listach do mnie 
daje do zrozumienia, że weźmie na siebie tę sprawę. Par- 
towie zimują w naszej prowincji; oczekuje się samego 
Orodesa. Cóż chcesz? To poważna sprawa. 
15. O edykcie Bibulusa34 nie wiem nic, prócz owego 
zastrzeżenia, o którym mi napisałeś, że „stanowi zbyt 
ciężki uszczerbek dla naszego stanu". Ja zresztą mam za- 
strzeżenie o równym zasiągu, lecz wyrażone nie tak jaw- 
nie, wzięte z edyktu Kwintusa Mucjusza, syna Publiusza, 
dla prowincji Azji. Z wyjątkiem wypadku, kie- 
dy układ jest tak zawarty, że w dobrej 
wierze nie da się go utrzymać. Szedłem tu za 
przykładem Scewoli, zwłaszcza w tym, żeby Grecy za- 
łatwiali swoje spory na podstawie swoich praw, co oni 
uważają za zdobycie wolności. Mój edykt jest krótki dzię- 
ki memu podziałowi, ponieważ uznałem za stosowne po- 
dzielić go na dwa artykuły. Jeden z nich dotyczy spraw 
prowincji i obejmuje rachunki miast, długi, procenty 
od pożyczek, weksle, i wszystko, co dotyczy dzierżawców 
podatków; drugi traktuje o sprawach, których nie da się 
załatwić bez edyktu: o dziedziczeniu, o posiadaniu i po- 
zbywaniu własności, o naznaczaniu syndyków 35; wszystko 
to są sprawy, których się domagają i które się załatwiają 
na podstawie edyktu. Trzeci artykuł, dotyczący reszty 
zagadnień prawnych, pozostawiłem nie napisany; oświad- 
czyłem, że przystosuję swe rozporządzenia w tym wzglę- 
34 Cycero ma na myśli edykt prowincjalny Bibulusa, ana- 
logiczny do tego, który on sam wydał przy objęciu urzędowa- 
nia: dotyczył on zasad, jakimi namiestnik będzie się kierował 
w orzecznictwie sądowym. 
35 syndyk — przedstawiciel grona wierzycieli wobec dłuż- 
nika, który ogłosił upadłość. 

dzie do edyktów wydanych przez pretorów w Rzymie. 
Tak więc postępuję i, jak dotąd, zadowalam wszystkich. 
Grecy zaś są zachwyceni, że mają za sędziów cudzoziem- 
ców 36. „Ale lada jakich" — powiesz. Cóż to szkodzi? 
Uważają, że uzyskali samorząd. A wasi ludzie mają, jak 
sądzę, bardzo dostojnych sędziów: szewca Turpiona i dzier- 
żawcę Wettiusza! 
16. Chcesz, jak się zdaje, wiedzieć, jak postępuję 
z dzierżawcami podatków. Otóż traktuję ich jak swoich 
ulubieńców, staram się im przypodobać, chwalę i pochle- 
biam; lecz jednocześnie daję baczenie, aby nikomu nie 
dokuczali. Najbardziej nieprawdopodobne jest to, że pro- 
centy, które oni zapewnili sobie w umowach, zachował 
nawet Serwiliusz 37; ja zaś tak postępuję: wyznaczam dość 
odległy termin i oświadczam, że jeśli będzie zapłacone 
przed jego upływem, procent będzie jeden od sta mie- 
sięcznie, jeżeli zaś nie zapłacą, przypadnie wówczas we- 
dług kontraktu38. Przeto i Grecy płacą ze znośnym pro- 
centem i publikanom rzecz jest nader miła, jeśli tylko 
mają na dodatek słowa uznania i częste zaproszenia. Cóż 
tu więcej dodać: są ze mną w tak dobrych stosunkach, że 
każdy z nich uważa się za mego szczególnego przyjacie- 
la. Lecz nic im... znasz resztę. 
17. Co się tyczy posągu Afrykańczyka 39. (cóż za bigos! 
36 cudzoziemców — wedle prawa rzymskiego, dla którego 
cudzoziemcem jest każdy, kto nie posiada obywatelstwa rzym- 
skiego lub latyńskiego; słowa Cycerona znaczą więc, że Grecy 
się cieszą mogąc załatwiać swoje spory przed własnymi są- 
dami. 
37 Publius Servilius Isauricus, który włączył Cylicję do pań- 
stwa rzymskiego w r. 76. 
38 — procenty zaś ustalone w kontraktach były — jak 
wiemy z poprzedniego listu — znacznie wyższe niż 12% rocznie. 
39 — Scypiona Afrykańskiego Młodszego, zdobywcy Kar- 
taginy. 

85. (ATT. VI 1) 
Lecz to właśnie zachwyciło mnie w twym liście), co ty 
mówisz? Nasz Scypio Metellus nie wie, że jego pradziad 
nie był cenzorem? Niewątpliwie posąg, który postawiono 
wysoko po stronie świątyni Ops40, ma jedynie napis 
COS41 ale na tym, co stoi w pobliżu Herkulesa Poli- 
klesa42, widnieje napis CES43: a tymczasem postawa, 
płaszcz, pierścień, i wreszcie rysy twarzy wskazują, że 
chodzi o tę samą osobę. Na Herkulesa! Gdym w oddziale 
konnych złoconych posągów, które Metellus postawił na 
Kapitolu, zobaczył podpis Sarapiona na podobiźnie Afry- 
kańczyka, sądziłem, że to pomyłka rzemieślnika; teraz 
widzę, że to błąd samego Metella. Cóż za haniebna nie- 
znajomość historii! 
18. Albowiem ów błąd dotyczący Flawiusza i kalenda- 
rza 44, jeśli jest błędem, jest dosyć powszechny; ty rów- 
nież byłeś w ładnym kłopocie, a ja poszedłem za opinią 
niemal urzędową; takie wypadki zdarzają się często u Gre- 
ków. Któż bowiem nie twierdził, że Eupolis, ów poeta 
starej komedii45, nie został wrzucony do morza przez 
Alkibiadesa46 płynącego na Sycylię? Erastotenes47 obalił 
to mniemanie, przytaczając komedie, które on wystawił 
40 Ops — starorzymska bogini obfitych zbiorów, której star- 
sza świątynia znajdowała się na Kapitolu, młodsza na Forum. 
41 — tj. consul. 
42 Nie wiemy, którego z dwu rzeźbiarzy greckich tego 
imienia ma Cycero na myśli. 
43 — tj. censor. 
44 Por. tenże list ust. 8. 
45 Grecka historia literatury dzieliła komedię na starą 
(w. V p. n. e.), średnią i nową (w. IV). Eupolis, nam znany 
tylko z fragmentów, należał do najwybitniejszych twórców 
pierwszego okresu. 
46 Alkibiades — polityk i wódz ateński, mianowany wo- 
dzem ekspedycji na Sycylię w r. 415. 
47 — znakomity i wielostronny uczony grecki w. III, m. in. 
autor podstawowych dzieł o chronologii. 

po owym czasie. Czyż tak sumienny historyk, jak Duris 
z Samos, zasługuje na szyderstwo za to, że podzielił błąd 
z wielu innymi? Któż nie twierdził, że Zaleukos ułożył 
prawa dla Lokrów? 48 Czyż Teofrast49 traci już całą war- 
tość dlatego, że twój przyjaciel Timajos50 temu przeczy? 
Lecz wstyd jest nie wiedzieć, że pradziad nie był cenzo- 
rem, zwłaszcza że po jego konsulacie żaden Korneliusz 
nie był cenzorem za jego życia. 
19. Piszesz mi o Filotimie 51 i o wypłacie 20 600 sester- 
ców; słyszałem, że Filotimus przyjechał na Chersonez52 
około dnia l stycznia; lecz od niego nic jeszcze nie otrzy- 
małem. Kamillus napisał, że dostał już ode mnie resztę. 
Nie wiem, o co chodzi, i pragnę się dowiedzieć. Zresztą 
o tym możemy pomówić później i może wygodniej bę- 
dzie osobiście. 
20. Zaniepokoiły mnie, drogi mój Attyku, słowa w za- 
kończeniu twego listu; piszesz bowiem: Cóż jeszcze? — 
a potem zaklinasz mnie w najczulszy sposób, abym nie 
zapominał o czujności i uważał na to, co się dzieje. Czy 
może słyszałeś coś o kimś? Ale przecież nic takiego nie 
ma — daleko do tego53. Nie uszłoby to mojej uwagi 
i z pewnością nie ujdzie. Lecz to twoje tak troskliwe upo- 
mnienie nabrało w moich oczach jakiegoś szczególnego 
znaczenia. 
21. Co się tyczy Marka Oktawiusza54, powtarzam ci, 
żeś mu dobrze odpowiedział; wolałbym tylko, żebyś to 
48 — plemienia w środkowej Grecji. 
49 — znany filozof, uczeń Arystotelesa. 
50 — wybitny historyk grecki z pierwszej połowy III w. 
51 — wyzwoleńcu żony Cycerona, Terencji, załatwiającym 
jej sprawy finansowe. 
52 — dziś półwysep Galipoli nad Dardanelami. 
53 Nie wiemy, czego dotyczą te aluzje. 
54 Por. list poprzedni przyp. 10. 

zrobił bardziej zdecydowanie. Bo Celiusz55 przysłał mi 
wyzwoleńca z bardzo dokładnym listem, domagając się 
panter, i żebym od miast...!56 Odpisałem, że to drugie żą- 
danie było dla mnie bardzo przykre: czy mam z tego 
wnioskować, że jestem pogrążony w cieniu i że w Rzy- 
mie nie wiedzą, że w mojej prowincji nie bierze się ani 
grosza na nic, z wyjątkiem spłaty długów: wyjaśniłem 
mu że nie mamy prawa — ja dostarczać pieniędzy, on 
zaś przyjmować; ostrzegłem go, ponieważ go bardzo ko- 
cham, że powinien być w swym postępowaniu bardzo 
ostrożny, skoro oskarża innych; co się zaś tyczy pierw- 
szej sprawy, wskazałem mu, że nie godziłoby się z mym 
dobrym imieniem, aby za mego namiestnictwa Cybirato- 
wie odbywali polowania na oficjalny rozkaz. 
22. Lepta nie posiada się z radości po twoim liście, 
który jest doprawdy ślicznie napisany, i zapewnił mi 
jego względy. Córeczka twoja sprawiła mi wielką przy- 
jemność, polecając ci, abyś mi od niej przesłał pozdro- 
wienia; przyjemność sprawiła mi również Pilia, tamta 
jednak większą, ponieważ przesłała pozdrowienia, choć 
mnie nigdy nie widziała. Więc i ty przekaż im pozdro- 
wienia ode mnie. Data twojego listu, 29 grudnia, była 
miłym przypomnieniem owej przesławnej przysięgi57, 
55 — przyjaciel Cycerona, z którym często koresponduje on 
w tym czasie; w tym wypadku reprezentował on widocznie in- 
teresy Oktawiusza. 
56 Zdanie nie dokończone, jakby urwane pod wpływem 
oburzenia; uzupełniać należałoby: abym ja od miast domagał 
się ich bezpłatnego dostarczania. 
57 Aluzja do wypadku, który zdarzył się 29 grudnia r. 63, 
kiedy Cycero uroczyście składał swój konsulat: przysiągł wów- 
czas wobec zgromadzonego ludu, że uratował rzeczpospolitą (od 
knowań Katyliny), co zebrani z kolei potwierdzili przysięgą. 
Cycero upatrywał w tym jeden z największych swoich tryum- 
fów i dlatego mówi w dalszym ciągu, że był wtedy Wielkim 

o której nigdy nie zapomniałem. Tego bowiem dnia by- 
łem Wielkim w bramowanej todze. Odpowiedziałem ci na 
wszystko — nie złotem za brąz, jakeś prosił, lecz równym 
za równe. 
23. Lecz oto inny krótki liścik, którego nie pozostawię 
bez odpowiedzi. Dobrze, dalibóg, przepuścił Lukcejusz swo- 
je Tuskulanum, byle tylko nie ze swoim flecistą, jak to 
ma we zwyczaju. Chciałbym wiedzieć, w jakim znajduje 
się położeniu. Słyszę bowiem, że nasz przyjaciel Lentulus 
wystawił na sprzedaż wszystko prócz Tuskulanum. Pra- 
gnąłbym ich widzieć wolnymi od długów, jak również Se- 
stiusza; możesz dodać także Celiusza. Do nich wszystkich 
można odnieść te słowa: 
Wstyd im było odrzucić, lecz lękali się przyjąć. 58 
Myślę, żeś już słyszał, w jaki sposób Kurio pragnie uzy- 
skać odwołanie Memmiusza59 z wygnania. Co się tyczy 
długu Egnatiusza Sydycyńskiego, mam nadzieję, lecz tyl- 
ko niewielką. Pinariusza, którego mi polecasz, bardzo 
troskliwie pielęgnuje Dejotarus w jego ciężkiej chorobie. 
Odpowiedziałem więc na twój krótszy list. 
24. Póki będę w Laodycei, tzn. do 15 maja, rozmawiaj 
ze mną listownie, proszę, jak najczęściej, gdy zaś przy- 
będziesz do Aten, posyłaj mi posłańców przy każdej spo- 
sobności, ponieważ w tym czasie będziemy już znali po- 
stanowienia dotyczące spraw Rzymu i prowincji; wszyst- 
kie decyzje odłożono do marca. 
(tj. równym Pompejuszowi, noszącemu ten przydomek za suk- 
cesy osiągnięte na wojnie wschodniej), choć w bramowanej to- 
dze, tzn. w oficjalnym stroju rzymskich urzędników noszonym 
w czasie pokoju. 
58 Iliada, ks. VII, w. 93; aluzja dla nas nie dość jasna. 
59 — adresata listu 74, por. tamże przyp. 1. 

85. (ATT. VI 1) 
25. Lecz słuchaj no! Czyście już przy pomocy He- 
roda 60 wydarli odważnie Cezarowi 50 talentów attyckich? 
Słyszę, żeście tym wywołali wielki gniew Pompejusza, 
ponieważ uważa on, żeście zjedli jego pieniądze i że Ce- 
zar będzie gorliwiej...61 niż budował swoje Forum. Usły- 
szałem to od Publiusza Wediusza, wielkiego ladaco, lecz 
tym niemniej bliskiego przyjaciela Pompejusza. Ten We- 
diusz spotkał mnie na drodze z dwiema kolasami, z za- 
przężonym w konie powozem, z lektyką i tłumem niewol- 
ników; za każdego z nich będzie musiał płacić sto tysięcy 
sesterców rocznie, jeśli przejdzie ustawa Kuriona 62. Prócz 
tego w kolasie miał małpę z gatunku psiogłowych; nie 
brakło też dzikich osłów. Nie widziałem nigdy większe- 
go nicponia. Posłuchaj jednak zakończenia. Zatrzymał się 
on w Laodycei u Pompejusza Windyllusa i zostawił tam 
swój dobytek, gdy pojechał do mnie. Tymczasem Win- 
dyllus umiera. Ponieważ przypuszczano, że jego majątek 
przejdzie do Pompejusza Wielkiego63, przybył do jego 
domu Gajus Wenoniusz. Pieczętując wszystko, natrafił 
również na rzeczy Wediusza. Wśród nich znalazł pięć ma- 
łych portrecików matron, między nimi portrecik siostry 
twego przyjaciela, dosyć tępego (jak mówi jego imię64), 
aby się zadawać z takim człowiekiem, oraz portrecik żony 
owego dowcipnisia 65, który, zgodnie ze swym nazwiskiem, 
dosyć lekko bierze tę sprawę. Chciałem ci to opowiedzieć 
60 — zapewne jakiegoś wyzwoleńca Attyka. 
61 Tutaj tekst zepsuty i niepewny. 
62 Prawo Kuriona miało zapewne dotyczyć nowego jakie- 
goś podatku od luksusu. 
63 — zmarły był bowiem jego wyzwoleńcem, a majątek 
wyzwoleńca zmarłego bez sporządzenia testamentu przechodził 
na jego patrona. 
64 Mowa o Brutusie (łac. brutus = tępy), 
65 Nowa aluzja do nazwiska Lepidusa (łac. lepidus = dow- 
cipny), który żonaty był z siostrą Brutusa, Junią. 

mimochodem, ponieważ obaj jesteśmy dosyć łasi na 
plotki. 
26. Chciałbym, abyś się zastanowił nad jeszcze jedną 
sprawą. Słyszę, że Appiusz buduje w Eleuzys66 propi- 
leje 67; czy będę wyglądał na głupca, jeżeli zbuduję sobie 
podobne w Akademii? 68 — „Tak sądzę" — powiesz. A więc 
napisz mi to wyraźnie. Istotnie, bardzo kocham Ateny. 
Pragnę tam wystawić jakiś pomnik; nie cierpię fałszy- 
wych napisów na cudzych pomnikach. Lecz będzie tak, 
jak ty zechcesz. Zawiadom mnie, na jaki dzień wypadają 
misteria rzymskie i jak spędziłeś zimę. Dbaj o swe zdro- 
wie. Siedemset sześćdziesiątego piątego dnia po bitwie 
pod Leuktrami69. 
86. 
(Fam. II 11) 
Cycero do Celiusza Rufusa Laodycea, 4 kwietnia r. 50 
Imperator Marek Cycero przesyła pozdrowienia edy- 
lowi kurulnemu Markowi Celiuszowi. 
1. Czy przypuściłbyś, że może mi się zdarzyć kiedy- 
kolwiek, aby mi zabrakło słów, i to nie tylko tych wa- 
szych krasomówczych, lecz nawet naszych zwykłych, po- 
66 — miejscowość w Attyce, gdzie odbywały się słynne mi- 
steria Demetry. 
67 — ozdobna hala wejściowa wsparta na kolumnach; ze 
strony Appiusza był to rodzaj prezentu dla Greków, zrobionego 
zresztą dla dogodzenia swej próżności (a za zdarte z Greków 
azjatyckich pieniądze). 
68 — słynnej ateńskiej szkole Platona. 
69 Por. list 76, przyp. 1. 

86. (FAM. II 11) 
tocznych? A jednak brak mi ich z tej przyczyny, iż je- 
stem niesłychanie niespokojny, co się postanowi w spra- 
wie prowincji. Ogarnia mnie dziwna tęsknota za Rzymem 
i wprost niewiarogodna za przyjaciółmi, przede wszystkim 
za tobą; czuję przesyt prowincją, czy dlatego, iż mi się 
zdaje, iż już zdobyłem taką sławę, że trzeba nie tyle sta- 
rać się o jej pomnożenie, ile lękać się zmienności losu; 
lub też dlatego, że cała ta sprawa nie jest godna moich 
sił; bo przecież mogę i przywykłem wytrzymywać więk- 
sze ciężary; czy też wreszcie dlatego, że grozi nam wielka 
wojna, której zdaje się uniknę, jeśli ustąpię w wyznaczo- 
nym terminie. 
2. O pantery, stosownie do mego polecenia, starają się 
pilnie ci, którzy zwykle urządzają polowania1; lecz jest 
ich dziwnie mało, a te, które są, podobno się bardzo 
uskarżają, że w mojej prowincji na nikogo nie knuje się 
zasadzek, tylko na nie. Mówią więc, że postanowiły się 
przenieść z naszej prowincji do Karii. Mimo to jednak 
dokłada się wszelkich starań, zwłaszcza Patyskus. Cokol- 
wiek będzie, będzie dla ciebie; lecz ile tego będzie, zu- 
pełnie nie wiem. Edylat twój bardzo mi leży na sercu, sam 
dzień dzisiejszy przypomina mi o tym; piszę to bowiem 
w święto Megalezji. Napisz mi, proszę, jak najdokładniej 
o wszelkich sprawach państwowych; będę uważał za naj- 
pewniejsze to, czego się dowiem od ciebie. 
1 Do obowiązków edylów kurulnych należało urządzanie 
igrzysk, m. in. w święto Megalezji (4—10 kwietnia), o którym 
jest zaraz niżej mowa. Celiusz domagał się od Cycerona przy- 
słania mu panter, którymi mógłby zabłysnąć przed ludem. Cy- 
ceronowi z kolei zależało na informacjach Celiusza, więc nie 
chcąc go zrażać wyraźną odmową, zapewnia półżartem, że pan- 
tery wynoszą się z jego prowincji. 

Cycero do Attyka 
87. 
(Att. VI 2) 
Laodycea, początek maja r. 50 
1. Gdy twój wyzwoleniec Filogenes przybył do mnie 
do Laodycei z pozdrowieniem i oznajmił mi, że natych- 
miast popłynie do ciebie, dałem mu ten list w odpowie- 
dzi na tamten, który mi doręczył posłaniec Brutusa. Naj- 
pierw odpowiem na twoją ostatnią stronę, która sprawiła 
mi wielką przykrość z powodu tego, co ci napisał Cyn- 
cjusz1 o swej rozmowie ze Stacjuszem2; a najbardziej 
przykre jest mi oświadczenie Stacjusza, że ja pochwalam 
ten zamiar3. Ja go pochwalam? Dosyć powiem w tej 
materii, jeśli oświadczę, iż pragnę być z tobą związany 
węzłami najbliższego pokrewieństwa, chociaż więzy przy- 
jaźni są najsilniejsze. Daleki jestem od tego, abym pragnął 
rozluźnienia związku, który już nas łączy. 
2. Przekonałem się nieraz, że mówi on4 o tych spra- 
wach często i ze zbytnim rozgoryczeniem, niejednokrotnie 
też uśmierzałem jego gniew. Myślę, że wiesz o tym. 
W czasie tej wędrówki, czy też wojaczki naszej, widzia- 
łem go nieraz uniesionego gniewem, często też spokoj- 
niejszego. Nie wiem, co napisał do Stacjusza. Cokolwiek 
miał zamiar w tym względzie uczynić, nie powinien był 
pisać do wyzwoleńca. Będę jednak bardzo troskliwie czu- 
1 Por. list 1, przyp. 5. 
2 — zaufanym wyzwoleńcem brata Cyceronowego Kwin- 
tusa. 
3 Prawdopodobnie idzie o rozwód Kwintusa z Pomponią, 
siostrą Attyka, na który się właśnie zanosiło. Niezgodne pożycie 
brata i siostry obydwu przyjaciół nieraz dawało im powody 
do troski. 
4 on — Kwintus. 

87. (ATT. VI 2) 
wał, aby się nie stało coś, czego nie pragniemy i co się 
nie powinno stać. W takiej sprawie nie wystarczy, aby 
człowiek był odpowiedzialny tylko za siebie; ważny obo- 
wiązek ma tu do spełnienia młody Cycero (który jest już 
młodzieńcem5) i ja nie przestaję go do tego zachęcać. 
Wydaje mi się, że bardzo kocha matkę, jak powinien; 
również bardzo gorące przywiązanie żywi dla ciebie. Jest 
to chłopiec rozumny, ale bardzo zmienny; kierując nim, 
mam już dosyć roboty. 
3. Ponieważ na swojej pierwszej stronicy odpowiedzia- 
łem na twoją ostatnią, wracam teraz do twojej pierwszej. 
Mówiąc, że wszystkie miasta Peloponezu leżą nad mo- 
rzem 6, uwierzyłem mapom Dicearcha7, człowieka prze- 
cież nie byle jakiego, lecz autorytetu uznanego nawet przez 
ciebie. W opowiadaniu o Trofoniuszu, które wkłada w usta 
Chajrona, gani on w wielu miejscach Greków za to, że 
się trzymali jedynie brzegów morza, i nie wyłącza z tego 
ani jednego kraju na Peloponezie. Chociaż ceniłem jego 
autorytet (był przecież prawdziwym historykiem i miesz- 
kał na Peloponezie), dziwiłem się jednak i, nie mogąc mu 
uwierzyć, podzieliłem się swoimi wątpliwościami z Dio- 
nizjuszem 8. Ten najpierw się zdumiał, jednak mając o tym 
wybitnym pisarzu nie mniej zaszczytne mniemanie niż ty 
o Gajusie Westoriuszu lub ja o Marku Kluwiuszu9, nie 
wątpił, że powinniśmy mu uwierzyć. Sądził on, że Arka- 
dia ma miasto nadmorskie Lepreon; Tenea, Alifera i Tri- 
5 — syn Kwintusa niedawno otrzymał togę męską, por. 
list 83. 
6 Cycero ma tu na myśli pewien ustęp drugiej księgi swego 
własnego dzieła O państwie. 
7 — wybitnego uczonego greckiego, ucznia Arystotelesa, 
autora dzieła o kulturze greckiej. 
8 — uczonym wyzwoleńcem Attyka. 
9 Żart Cycerona nie dość dla nas przejrzysty. 

tia były, wedle jego mniemania, niedawno założone; 
w tym sądzie opierał się na katalogu okrętów10, gdzie 
nie ma o nich wzmianki. Toteż całe to miejsce przełoży- 
łem dosłownie z Dicearcha. Wiedziałem, że mówi się „Flia- 
zyjczycy", i trzymaj się tej formy11 — jaw każdym 
razie się jej trzymam, tylko najpierw wprowadziła mnie 
w błąd analogia: Flius, Opus, Sypus, a mówi się przecież 
Opuntyjczycy, Sypuntyczycy12. Lecz natychmiast to po- 
prawiłem. 
4. Widzę, że cieszy cię moje umiarkowanie i moja 
wstrzemięźliwość. Cieszyłbyś się jeszcze więcej, gdybyś 
był tutaj. Podczas sądów, które odbyłem w Laodycei od 
13 lutego aż do l maja dla wszystkich okręgów oprócz 
Cylicji, dokazałem cudów. Wiele miast zostało zupełnie 
uwolnionych od długów, inne doznały znacznych ulg; od- 
żyły wszystkie, korzystając ze swych praw i sądów, uzy- 
skawszy samorząd. Dałem im dwa sposoby pozbycia się 
długów lub ich zmniejszenia: pierwszy, że w czasie mych 
rządów nie ponoszą żadnych kosztów — jeżeli mówię 
„żadnych", nic nie przesadzam, powtarzam „żadnych", 
ani grosika. Jest to nie do uwierzenia, jak przez to te 
miasta się podniosły. 
5. Jest jeszcze druga sprawa. W miastach odbywały się 
niesłychane łupiestwa, które popełniali sami Grecy, ich 
urzędnicy. Badałem sam tych, którzy w ciągu ostatnich 
dziesięciu lat sprawowali urzędy: otwarcie się przyznali. 
Wówczas bez żadnych upokorzeń osobiście przynieśli pie- 
10 Katalog okrętów — słynne zakończenie II księgi Iliady 
Homera, gdzie wyliczone są kontyngenty poszczególnych krajów 
greckich, wysłane pod Troję. Ustęp ten uchodził później za 
najstarszą geografię Grecji. 
11 trzymaj się tej jormy — & wydaniu dzieła O państwie, 
przygotowywanym w zakładzie wydawniczym Attyka. 
12 — wobec tego oczekiwaną formą imienia mieszkańców 
miasta Flius byłoby „Fliuntyjczycy". 

87. (ATT. VI 2) 
niądze do kas publicznych; wtedy ludność, bez żadnych 
narzekań, wypłaciła dzierżawcom podatków, którym nic 
nie płaciła w ciągu ostatniego pięciolecia, również i pro- 
centy, które narosły w ciągu poprzedniego pięciolecia. 
Dlatego dzierżawcom podatków jestem drogi jak źrenica 
oka. „Ludziom wdzięcznym" — powiesz. Poczułem to. 
Jeśli chodzi o pozostałą działalność sądową, wykazałem 
to samo doświadczenie i łagodność, jak również nadzwy- 
czajną przystępność. Dostęp do mnie bynajmniej nie był 
tak utrudniony, jak zwykle do namiestników prowincji; 
nic nie odbywało się przez służącego w sypialni. Już przed 
świtem przechadzam się w domu, jak niegdyś, gdy byłem 
kandydatem. Jest to dla wszystkich miłe i wydaje się 
objawem wielkoduszności, a dla mnie nie jest bynajmniej 
uciążliwe dzięki memu dawnemu przyzwyczajeniu. 
6. W dniu 7 maja zamierzam udać się do Cylicji; 
gdy tam spędzę cały czerwiec (oby w pokoju! bo grozi 
wielka wojna ze strony Partów), zużyję lipiec na powrót. 
Wszak termin roczny mej służby13 upływa z dniem 
30 lipca. Mam wielką nadzieję, że mi nic nie przedłużą. 
Mam Akty Miejskie 14 aż do dnia 7 marca; wnoszę z nich, 
że stałość naszego przyjaciela Kuriona 15 pozwoli na oma- 
wianie wszystkiego innego raczej niż kwestii prowincji. 
Mam więc nadzieję ujrzeć cię wkrótce. 
7. Przechodzę do Brutusa 16, twego lub raczej naszego 
przyjaciela, skoro tak wolisz. Ze swojej strony zrobiłem 
13 — Cycero nazywa tak okres swego namiestnictwa, który 
chciałby jak najrychlej mieć poza sobą. 
14 — rodzaj półoficjalnej gazety rzymskiej, zawierającej 
m. in. uchwały i protokoły z posiedzeń senatu. 
15 Caius Scribonius Curio — trybun r. 50, mógł swoją in- 
tercesją nie dopuścić do jakichkolwiek debat i postanowień na 
temat zarządu prowincyj, a co za tym idzie — do przedłuże- 
nia Cyceronowi terminu jego namiestnictwa. 
16 Por. list 85, ust. 5—7. 

wszystko, com mógł w mojej prowincji uczynić, czy też 
w królestwie17 próbować. Prowadziłem i prowadzę na 
wszelkie sposoby układy z królem, oczywiście listownie. 
Gościłem go nawet u siebie przez trzy czy cztery dni, 
w czasie owych zamieszek, od których go uwolniłem 18. 
Tak więc i wówczas osobiście, i w niezliczonych listach 
nie przestaję go prosić i nalegać, by miał wzgląd na 
mnie, radzić i przynaglać w jego własnym interesie. Uzy- 
skałem wiele, lecz ile, nie wiem dokładnie, z powodu 
wielkiej odległości. Salamińczyków skłoniłem (tych mo- 
głem zmusić), aby zapłacili Skaptiuszowi cały dług, licząc 
jeden procent od sta miesięcznie i rachując od daty ostat- 
niego kontraktu, nie na procent prosty, lecz składany. 
Zaczęto już wyliczać pieniądze; lecz Skaptiusz się nie zgo- 
dził. Jak możesz mówić, że Brutus gotów jest coś stra- 
cić? Kontrakt opiewał na cztery procent miesięcznie. To 
było niemożliwe, a nawet gdyby było możliwe, nie mógł- 
bym na to pozwolić. Słyszę, że Skaptiusz teraz żałuje. Po- 
woływał się on na uchwałę senatu, która nakazywała są- 
dowi opierać się na kontrakcie; lecz była ona wydana 
dlatego, że Salamińczycy, pożyczając pieniądze, wykro- 
czyli przeciw ustawie Gabiniusza, która zabraniała są- 
dowi wydawać wyrok odnośnie do tak pożyczonych pie- 
niędzy; wówczas senat uchwalił, aby sąd oparł się na tym 
kontrakcie19. Pod względem prawnym nie różni się ta 
uchwała od innych i nie zawiera szczególnych przywi- 
lejów. 
17 w królestwie — Ariobarzanesa, w Kappadocji, gdzie Bru- 
tus miał również rozległe interesy finansowe, por. list 81, 
przyp. 8. 
18 Aluzja do wypadków opowiedzianych obszernie w li- 
ście 82. 
19 Cycero wysuwa tu nową interpretację owej uchwały 
senatu, może nieco naciągniętą, lecz korzystną dla Salamiń- 
czyków, por. przyp. 16. 

87. (ATT. VI 2) 
8. Sądzę, że potrafię dowieść Brutusowi, iż postąpiłem 
właściwie; nie wiem, czy udowodnię to tobie; Katonowi 
niewątpliwie. Lecz teraz wracam do ciebie. Jak to, ty, 
Attyku, ty coś mię chwalił za nieskazitelność i łagodne 
postępowanie, 
tyś się ośmielił własnymi usty — 
jak mówi Enniusz20 — prosić, abym dał Skaptiuszowi 
jeźdźców dla odebrania pieniędzy? Gdybyś tu był ze mną, 
ty, co piszesz, iż niekiedy się dręczysz z tego powodu, 
czybyś mi pozwolił to uczynić, nawet gdybym chciał? 
„Nie więcej niż pięćdziesięciu" — mówisz. — Spartakus 21 
miał mniej na początek. Ile złego zrobiliby ci nicponie 
na tak bezbronnej wyspie! Nie zrobiliby? — Ależ ile już 
zrobili przed moim przybyciem! Trzymali senat22 sala- 
miński zamknięty w gmachu obrad przez tyle dni, że 
niejeden z senatorów umarł z głodu. Bo właśnie Skap- 
tiusz był prefektem Appiusza i od niego miał oddziały. 
I oto ty, którego rysy stają mi zawsze przed oczyma, 
ilekroć zamyślam spełnić jakiś czyn słuszny i chwalebny, 
ty mnie prosisz, abym Skaptiusza zrobił prefektem? Prze- 
cież postanowiliśmy, że nigdy nim nie zostanie człowiek 
interesów, i uzykaliśmy zgodę Brutusa. Skaptiusz ma wła- 
śnie mieć oddziały jazdy? A czemu nie kohorty piechoty? 
Ten Skaptiusz zaczyna już prowadzić rozrzutny tryb ży- 
cia! 
9. „Starszyzna tak chce" — powiada. Wiem, przyje- 
chali do mnie aż do Efezu i z płaczem opowiadali o wy- 
20 — wielki poeta rzymski z pierwszej połowy II w. p. n. e. 
21 — wódz słynnego powstania niewolników w Italii (w la- 
tach 72—71 p. n. e.), uchodzący za szczególnie niebezpiecznego 
opryszka. Cycero porównując go ze Skaptiuszem daje do zrozu- 
mienia, co myśli o tej kreaturze Brutusa. 
22 — radę miejską. 

stępkach jazdy i o swoich nieszczęściach. Toteż natych- 
miast wysłałem list, aby jazda w oznaczonym dniu ustą- 
piła z Cypru, i był to jeden z powodów, dla którego 
Salamińczycy w swych uchwałach wynosili mię pod nie- 
biosa. I na cóż teraz potrzebna jazda? Przecież Salamiń- 
czycy są gotowi płacić — chyba że przy zbrojnej pomocy 
zechcemy uzyskać, aby zapłacili po cztery procent mie- 
sięcznie! I czyż ja śmiałbym czytać, lub nawet tylko do- 
tknąć tych ksiąg, które ty tak wychwalasz23, gdybym 
uczynił coś podobnego? Nie, mój najdroższy Attyku, w tym 
punkcie okazujesz zbyt wiele miłości dla Brutusa, a zbyt 
mało, jak się obawiam, dla mnie. Napisałem do Bru- 
tusa, żeś pisał do mnie w tym sensie. 
10. Teraz dowiedz się o pozostałych sprawach. W obro- 
nie Appiusza robię wszystko, co jest w mej mocy, w gra- 
nicach uczciwości, lecz chętnie. Nie żywię dla niego nie- 
nawiści, Brutusa kocham, a Pompejusz, dla którego przy- 
jaźń moja rośnie z dnia na dzień, niesłychanie mnie mo- 
lestuje. Słyszałeś, że przyjeżdża tu Gajus Celiusz w cha- 
rakterze kwestora? Nie wiem, dlaczego, ale sprawy Pam- 
menesa mi się nie podobają. Spodziewam się być w Ate- 
nach we wrześniu. Chciałbym bardzo znać daty twoich 
podróży. Dowiedziałem się o naiwności Semproniusza Ru- 
fusa z twego listu wysłanego z Korcyry. Czegóż chcesz? 
Zazdroszczę Westoriuszowi jego możliwości. Miałbym ocho- 
tę gawędzić dalej, lecz już świta24; tłum już się ciśnie, 
Filogenes się śpieszy. Bądź więc zdrów, pozdrów Pilię 
i miłą Cecylię, gdy będziesz do nich pisał, a mój Cycero 
przesyła ci pozdrowienia. 
23 — dzieła z zakresu filozofii; być może Cycero ma tu 
na myśli własny traktat O państwie. 
24 Charakterystyczny szczegół, malujący okoliczności, w ja- 
kich te listy powstawały. Por. też ust. 5 tego listu. 

88. (ATT. VI 3) 
(Att. VI 3) 
Cycero do Attyka Między Apameą a Tarsem, koniec 
maja lub początek czerwca r. 50 
1. Jakkolwiek nie mam właściwie żadnej nowiny od 
chwili, gdy wręczyłem list twemu wyzwoleńcowi Filo- 
genesowi, jednak myślę, że trzeba napisać ci kilka słów, 
skoro wysyłam do Rzymu Filotima. Najpierw o tym, co 
mnie najbardziej dręczy — nie dlatego, żebyś mógł mi 
pomóc; sprawa jest nagląca, a ty jesteś wśród dalekich 
ludów — 
...Wiele między nami 
Toczy fal Notus na szerokim morzu!1 
Zbliżył się, jak widzisz, termin (powinienem przecież 
opuścić prowincję 30 lipca), a następcy nie widać! Kogóż 
mam zostawić dla zarządu prowincją? Względy rozumu 
i ogólna opinia domagają się, aby to był mój brat; przede 
wszystkim jest to zaszczyt, a w takim razie nikomu wię- 
cej się nie należy; po drugie, nie mam tu innego byłego 
pretora. Pomptinus2, na podstawie umowy i warunku, 
który postawił przy wyjeździe z Rzymu, już ode mnie 
odjechał. Nikt nie uważa za godnego tego stanowiska 
mego kwestora3; jest on „lekkomyślny, rozpustny i ma 
chwytliwe ręce" 4. 
2. Lecz, jeśli chodzi o mego brata, to najpierw wyła- 
nia się taka trudność: myślę, że nie zdołam go nakłonić, 
1 Cytat z nieznanego poety greckiego. 
2 Por. list 73, przyp. 1 i list 75, przyp. 5, oraz list 83, ust. 3, 
3 — był to niejaki Lucius Mescinius Rufus. 
4 Prawdopodobnie cytat z jakiegoś rzymskiego poety ko- 
micznego. 

gdyż nie cierpi on życia na prowincji; istotnie, trudno 
o coś bardziej nienawistnego i przykrego. Po drugie, jeśli 
nawet on mi nie odmówi, to co nakazuje mu mój obo- 
wiązek? W chwili, gdy w Syrii spodziewają się wielkiej 
wojny, gdy ma się ona rozszerzyć i na tę prowincję, gdy 
nie ma tu żadnej obrony, gdy kredyty uchwalono tylko 
na rok, czyż będzie zgodne z moją miłością braterską zo- 
stawić tu mego brata, a zgodne z moim sumieniem — 
zostawić tu jakiegoś nicponia? Jak widzisz, nęka mię wiel- 
ka troska, i ogromnie brak mi dobrej rady. Cóż chcesz? 
W ogóle cała ta sprawa była mi niepotrzebna. O ileż twoja 
sytuacja jest lepsza! Możesz wyjechać, kiedy chcesz, a mo- 
że już wyjechałeś; postawisz na czele Tesprotii i Chaonii5 
kogo tylko ci się spodoba. Jeszcze nie rozmawiałem 
z Kwintusem, aby się dowiedzieć, czy uzyskam jego zgo- 
dę w razie, gdybym powziął takie postanowienie; ale na- 
wet gdyby się zgodził, nie wiem, co mam postanowić. 
3. Sprawa więc tak wygląda. Jeśli o resztę chodzi, 
to pełna jest chwały i uznania, godna ksiąg, które tak 
chwalisz6: miasta uratowane, dzierżawcy podatków za- 
spokojeni w pełnej mierze, nikt nie został obrażony, nie- 
wielu tylko ukarano sprawiedliwym, choć surowym wyro- 
kiem, lecz nikt nie śmie się na to uskarżać, czyny godne 
triumfu; nie będę się go jednak gwałtownie domagał, 
a bez twojej rady nic oczywiście nie zrobię. Najtrudniejsze 
jest zakończenie w związku z przekazaniem prowincji, 
lecz to może jakiś bóg poprowadzi. 
4. O sprawach rzymskich wiesz niewątpliwie więcej 
ode mnie, słyszysz częściej nowiny i pewniejsze; przykro 
mi, że otrzymuję wiadomości nie z twoich listów. Przy- 
5 Mowa o epirockich posiadłościach Attyka. 
6 Jeszcze jedna aluzja do Cyceronowego dzieła O państwie 
(por. list poprzedni przyp. 23), które Attyk musiał widocznie 
często w swoich listach wspominać. 

88. (ATT. VI 3) 
sza mi nieprzyjemne wieści o Kurionie i Paulusie 7; nie 
żebym dostrzegał jakieś niebezpieczeństwo, póki Pompe- 
jusz stoi, a nawet siedzi, byleby tylko był zdrów; lecz, 
dalibóg, ubolewam nad rolą mych przyjaciół, Kuriona 
i Paulusa. Jeśli więc już jesteś w Rzymie, lub gdy tam 
będziesz, przyślij mi, proszę, pełny obraz spraw państwo- 
wych, abym na tej podstawie mógł sobie wszystko uprzy- 
tomnić i obmyślić, na co przygotowany mam wracać do 
Rzymu. Ważną jest bowiem rzeczą przybyć nie jako obcy 
czy gość. 
5. O mało nie zapomniałem: dla twego Brutusa, jak 
już często ci pisałem, zrobiłem wszystko8. Cypryjczycy 
byli gotowi płacić; lecz Skaptiusz nie chciał się zadowolić 
dwunastu od sta na procent składany. Sam Pompejusz 
nie osiągnął od Ariobarzanesa więcej dla siebie niż ja dla 
Brutusa. Zaręczyć za niego jednak nie mogę; król jest 
bardzo ubogi i tak ode mnie oddalony, że mogę do niego 
tylko wysyłać listy; lecz listownie nie przestaję go sztur- 
mować. Wynik ogólny jest taki: w stosunku do sumy 
Brutus został potraktowany szczodrzej niż Pompejusz; za- 
płacono mu w ciągu roku około stu talentów, podczas gdy 
Pompejuszowi przez sześć miesięcy obiecano dwieście ta- 
lentów. A już ile zrobiłem w sprawie Appiusza9, trudno 
wprost wypowiedzieć. Dlaczegóż więc mam się martwić? 
Jego przyjaciele, Matyniusz i Skaptiusz, to nicponie. Ten 
może się na mnie złości, że nie otrzymał ode mnie od- 
działów jazdy, żeby dręczyć Cypr, jak to zrobił przede 
mną, albo że nie został prefektem. Ale tego nie udzieli- 
7 — rzymskich poplecznikach Cezara, opłacanych przezeń 
zupełnie jawnie za utrudnianie sytuacji Pompejuszowi. 
8 Por. list 85, ust. 5—7 oraz list 87, ust. 6—9. 
9 Mowa zapewne o jakichś interesach tego byłego namiest- 
nika Cylicji, teścia Brutusowego, może o wpływaniu na Cylij- 
czyków, aby nie wytaczali mu procesu o zdzierstwa. 

łem nikomu, nawet Gajusowi Wennoniuszowi, memu przy- 
jacielowi, ani Markowi Leniuszowi, który jest twoim przy- 
jacielem. Już w Rzymie ci oświadczyłem, że będę prze- 
strzegał takiego postępowania, i przy tym wytrwałem. 
Lecz na cóż może się skarżyć ten, co choć mógł, nie chciał 
wziąć pieniędzy? Albo Skaptiusz, który był w Kappa- 
docji! — Sądzę, że dość dla niego zrobiłem. Gdy otrzymał 
ode mnie stanowisko trybuna10, które mu ofiarowałem 
na skutek listu Brutusa, napisał mi, że nie chce z tego 
trybunatu skorzystać. 
6. Jest tu niejaki Gawiusz, któremu na prośbę Bru- 
tusa zaproponowałem prefekturę11; on, jak prawdziwy pies 
Publiusza Klodiusza, wiele nagadał i narobił z uszczerb- 
kiem dla mego dobrego imienia. Nie odprowadzał mnie, 
gdy wyjeżdżałem do Apamei; gdy później przybył do 
obozu, przy odejściu nie zapytał mnie, czy nie żądam cze- 
goś od niego, i w ogóle, nie wiem, dlaczego, okazywał mi 
jawną wrogość. Gdybym go uczynił jednym ze swoich 
prefektów, za kogo byś mnie uważał? Ja, który, jak wiesz, 
nigdy nie zniosłem żadnej obrazy ze strony najpotężniej- 
szych ludzi, miałbym ją znosić od tego ciury? A przecież 
udzielać mu dobrodziejstw i zaszczytów to jeszcze więcej 
niż znosić obelgi. Otóż ten Gawiusz, widząc mnie nie- 
dawno w Apamei przed swym odjazdem do Rzymu, zwró- 
cił się do mnie w sposób, w który ja nie śmiałbym się 
odezwać do Kulleolusa: „Do kogo mam się zwrócić o zwrot 
kosztów na wyżywienie, należne prefektowi?" — Odpo- 
wiedziałem mu — łagodniej, niż wedle zdania obecnych 
powinienem mu był odpowiedzieć — że nie mam zwy- 
10 stanowisko trybuna — wojskowego, tzn. wyższego ofi- 
cera dowodzącego kohortą. 
11 zaproponowałem prefekturę — z dalszego ciągu listu 
wynikałoby, że Gawiusz tej propozycji nie przyjął. 

88. (ATT. VI 3) 
czaju zwracać kosztów wyżywienia tym, z których usług 
nie skorzystałem. Odszedł wściekły. 
7 Jeżeli Brutus da się wzruszyć, słowami tego nic- 
ponia, możesz go kochać sam, we mnie nie będziesz miał 
rywala. Ale myślę, że zachowa się tak, jak powinien. 
Chciałem jednak, aby ta sprawa była ci znana, do niego 
też dokładnie o tym napisałem. Ale w ogóle (to między 
nami) nie otrzymuję od Brutusa ani jednego listu — 
ostatnio o Appiuszu — żeby nie było w nim jakiegoś 
ustępu zuchwałego czy nieprzyjemnego. Przecież i ty czę- 
sto powtarzasz: 
Graniusz tylko 
Sobą nie gardzi, wstręt ma do pysznych tyranów12 
To zresztą wywołuje raczej mój śmiech niż gniew. Za 
mało się jednak zastanawia, co pisze i do kogo. 
8. Sądzę i jestem nawet pewien, że młody Kwintus 
Cycero 13 przeczytał list zaadresowany do swego ojca. Zwy- 
kle bowiem je otwiera, nawet za moją radą, na wypadek 
gdyby zawierały coś, co trzeba nam wiedzieć. W tym 
zaś liście napisałeś o siostrze to samo, co do mnie. Wi- 
działem, że chłopiec był ogromnie wstrząśnięty, przyszedł 
zapłakany użalić się przede mną. Cóż tu mówić? Zoba- 
czyłem w nim nadzwyczajną miłość synowską, słodycz 
i delikatność. Tym większą mam nadzieję, że wszystko 
stanie się tak, jak przystoi. O tym więc chciałem ci do- 
nieść. 
9. Żebym i tego nie pominął: młody Hortensjusz za- 
chował się w Laodycei w czasie igrzysk gladiatorskich 
12 Cytat z poety rzymskiego Lucyliusza, twórcy satyry 
(II w. p. n. e.). 
13 — siostrzeniec Attyka, a bratanek Cycerona. Ustęp ten 
nawiązuje do domowych rozterek jego ojca, o których mowa 
była w liście 87, ust. 1—2. 

w sposób bezwstydny i haniebny. Ze względu na jego 
ojca zaprosiłem go na obiad w dniu jego przyjazdu i rów- 
nież ze względu na ojca nic już więcej nie zrobiłem. 
Oświadczył mi, że będzie na mnie czekał, aby ze mną 
powrócić. „Dobrze" — powiedziałem; bo co miałem mó- 
wić? W ogóle jednak nie biorę pod uwagę tego, co po- 
wiedział. Nie chcę bynajmniej obrażać jego ojca, dla któ- 
rego mam wiele przyjaźni; lecz jeśli on będzie mym to- 
warzyszem, poprowadzę sprawę tak, aby nie urazić czło- 
wieka, którego bynajmniej nie chcę urażać. 
10. Tyle więc. Jeszcze i to: chciałbym, abyś mi przy- 
słał mowę Kwintusa Celera przeciw Markowi Serwiliu- 
szowi. Wyślij do mnie jak najprędzej list; jeśli nie masz 
nic do doniesienia, daj mi znać, że nic się nie dzieje, 
choćby przez swego posłańca. Pozdrów Pilię i córkę. Dbaj 
o swe zdrowie. 
89. 
(Att. VI 7) 
Cycero do Attyka Tarsus, druga połowa lipca r. 50 
1. Młody Kwintus, powodowany gorącą miłością sy- 
nowską, a nie bez mojej zachęty naturalnie, pogodził swe- 
go ojca z twoją siostrą. W wielkiej mierze przyczynił się 
do tego twój list 1. Cóż więcej trzeba? Ufam, że będzie 
tak, jak pragniemy. 
Dwukrotnie już pisałem do ciebie o swych sprawach 
domowych (jeśli ci tylko doręczono te listy2), po grecku 
1 Por. list poprzedni, przyp. 13. 
2 Aluzja do (nie zamieszczonych w naszym Wyborze) listów 
Ad Att. VI 4 i VI 5. 

89. (ATT. VI 7) 
i w zagadkach 3. Nie trzeba oczywiście ostro postępować; 
lecz sądzę, że zapytując go4 po prostu o długi Milona 
i radząc, aby zapłacił, jak mi obiecał, może coś osiągniesz. 
2. Kazałem kwestorowi Mescyniuszowi czekać w Lao- 
dycei, abym mógł, zgodnie z ustawą Juliusza5, zostawić 
skończone rachunki w obu miastach. Pragnę jechać na 
Rodos6 ze względu na chłopców, stamtąd zaś jak najprę- 
dzej do Aten, mimo że wieją silne wiatry przeciwne. 
Lecz chcę koniecznie być w Rzymie jeszcze za tych urzęd- 
ników, których życzliwości doświadczyłem przy staraniach 
o suplikacje 7. Wyślij mi jednak, proszę, na spotkanie list 
i donieś mi, że sądzisz, iż ze względów państwowych po- 
winienem opóźnić swój powrót. Tiro8 napisałby do cie- 
bie, gdybym go nie zostawił ciężko chorego w Issos. Do- 
3 Nie będąc pewnym, czy listy jego, wysyłane przez nie 
zawsze godnych zaufania posłańców, nie wpadną w niepowo- 
łane ręce, stara się Cycero wyrażać w sposób zrozumiały tylko 
dla adresata. 
4 Cycero ma tu na myśli Filotimusa, wyzwoleńca swej 
żony, który występował z jego ramienia jako członek spółki 
wykupującej z licytacji majątek Milona, skazanego 8 kwietnia 
52 na wygnanie za zabójstwo Klodiusza. Sprawa była nieprzy- 
jemna, biorąc pod uwagę, że Cycero był w tym procesie obrońcą 
Milona (por. list 73, przyp. 5). Sprytny Filotimus wykorzystał 
to i zamierzał zdaje się oszukać swego mocodawcę, przywłasz- 
czając sobie cały zysk. 
5 Ustawa ta (lex Iulia, de pecuniis repetundis z r. 59) na- 
kazywała namiestnikowi kończącemu urzędowanie pozostawić 
w dwu najważniejszych miastach swej prowincji po jednym 
egzemplarzu sprawozdania finansowego. 
6 Rodos — wyspa i miasto, stanowiło wówczas ważne cen- 
trum kulturalne; głośna była tamtejsza szkoła wymowy. 
7 suplikacje — nabożeństwa dziękczynne. Zarządzano je 
w Rzymie z racji wiadomości o sukcesach militarnych jakie- 
goś namiestnika na prowincji. Cycero zabiegał o nie z racji 
swoich zwycięstw nad „wolnymi Cylicyjczykami" (por. list 83). 
8 Por. listy 91 i 95. 

noszą mi wprawdzie, że jest mu lepiej; jednak bardzo się 
niepokoję: nie znam bowiem nikogo uczciwszego i pil- 
niejszego od tego młodzieńca. 
90. 
(Att. VII 1) 
Cycero do Attyka Ateny, 16 października r. 50 
1. Dałem co prawda list Lucjuszowi Saufejuszowi, lecz 
tylko do ciebie; nie mając dość czasu na pisanie, nie 
chciałem jednak, aby człowiek tak ci bliski przybył do 
ciebie bez mego listu; lecz mając na uwadze, jak wolno 
chodzą filozofowie, przypuszczam, że list niniejszy będzie 
ci doręczony wcześniej. Jeżeli jednak już tamten otrzy- 
małeś, wiesz, że przybyłem do Aten 14 października; że 
wysiadłszy z okrętu w Pireusie otrzymałem twój list z rąk 
mego Akasta1; zaniepokojony, żeś przyjechał do Rzymu 
z gorączką, uspokoiłem się, gdy mi Akastus oznajmił to, 
czego pragnąłem, mianowicie, żeś już doznał ulgi w cier- 
pieniu; przeraziłem się tym, co mi twój list donosił o le- 
gionach Cezara2; prosiłem cię, abyś dawał baczenie, że- 
by mi nie zaszkodziła żądza sławy wiadomego człowieka. 
Wyłożyłem ci też krótko, dlaczego nie zostawiłem swego 
brata przy zarządzie prowincją3, o czym ci już przedtem 
pisałem, lecz o czym Turraniusz w Brundyzjum powiedział 
1 — niewolnika Cycerona. 
2 Dojrzewa konflikt pomiędzy Pompejuszem a Cezarem 
i jemu to w znacznej mierze poświęcony będzie ten list. Cy- 
cero wie już od Attyka, że Cezar przesunął do Placencji (dziś 
Piacenza w płn. Italii) cztery legiony, co słusznie uważa za fakt 
bardzo alarmujący. 
3 Por. list 88, ust. 1—2. 

90. (ATT. VII 1) 
ci inaczej (jak się dowiedziałem z listu, doręczonego mi 
przez zacnego Ksenona). Tyle mniej więcej zawiera tam- 
ten list. Teraz posłuchaj reszty. 
2. Na bogów! Całą miłość, którą dla mnie żywisz, cały 
swój rozum, który zaiste uważam pod każdym względem 
za wyjątkowy, zbierz teraz, aby jak najstaranniej roz- 
patrzyć całe moje położenie. Zdaje mi się, że przewiduję 
tak wielką walkę — jeżeli ów bóg, który lepiej, niż śmie- 
liśmy pragnąć, uwolnił nas od wojny z Partami, nie wej- 
rzy na rzeczpospolitą — jakiej dotąd nigdy jeszcze nie 
było. No, ale to nieszczęście spotka mnie razem ze wszyst- 
kimi. Nie polecam ci więc, abyś o nim pomyślał; proszę 
cię, abyś rozważył jedynie zagadnienie, dotyczące mego 
położenia. Czy widzisz, że za twoją sprawą zbliżyłem się 
do nich obu?4 Obym od początku słuchał twoich przy- 
jacielskich napomnień! 
Lecz serca mego zgoła nakłonić nie zdołałeś 5. 
Wreszcie jednak udało ci się nakłonić mnie, abym się za- 
przyjaźnił z jednym, bo tyle się dla mnie zasłużył, z dru- 
gim, bo był tak potężny. Tak więc postąpiłem i swą po- 
wolnością osiągnąłem tyle, że jednemu i drugiemu stałem 
się milszy od wszystkich. 
3. Myślałem bowiem, że po zbliżeniu się do Pompe- 
jusza nigdy nie będę zmuszony wykroczyć przeciw pań- 
stwu, a wobec zgody z Cezarem nie przyjdzie mi walczyć 
z Pompejuszem; tak ścisły bowiem był ich związek. Teraz 
zbliża się, jak mi wskazujesz i jak sam widzę, wielka 
rozprawa między nimi. Każdy z nich uważa mnie za swe- 
go, chyba że tamten drugi udaje. Pompejusz bowiem o tym 
nie wątpi; słusznie też sądzi, że ja w zupełności pochwa- 
4 do nich obu — do Pompejusza i Cezara. 
5 Cytat z Odysei IX 33. 

lam jego obecny pogląd na położenie państwa. Otrzyma- 
łem od nich obu listy jednocześnie z twoim; wygląda na 
to, że żaden z nich nikogo więcej ode mnie nie ceni. 
4. Lecz cóż mam począć? Nie pytam o ostateczny wy- 
nik, bo jeśli dojdzie do walki, widzę, że lepiej być zwy- 
ciężonym z jednym, niż z drugim zwyciężyć6. Lecz co 
zrobię, gdy przyjadę, kiedy się będzie rozstrzygała spra- 
wa dopuszczenia jego kandydatury w nieobecności, oraz 
kwestia rozpuszczenia wojska7. — „Powiedz swe zdanie, 
Marku Tulliuszu!" 8 — Cóż powiem? — „Poczekaj, proszę, 
aż się spotkam z Attykiem"? — Nie będzie tam miejsca 
na wykręty. Wystąpić przeciw Cezarowi? „Gdzież są te 
częste prawic uściski?"9 Sam przecież dopomogłem do te- 
go, aby mu na to pozwolono, gdy mnie poprosił w Ra- 
wennie, abym mu pozyskał trybuna ludowego Celiusza. 
Ale czy tylko on? Przecież także i nasz przyjaciel Gne- 
jus za owego boskiego trzeciego konsulatu10. Wypowie- 
dzieć się przeciw niemu? Wstydzą sią nie tylko Pompe- 
jusza, ale Trojan i Trojanek. 
Pierwszy wszak Polidamas przyganę mi swą wyrazi 11. 
— Kto? Ty sam, oczywiście, chwalca moich czynów 
i pism. 
5. Czyż po to uniknąłem pułapki za dwu poprzednich 
6 — tzn. lepiej przegrać z Pompejuszem, niż zwyciężyć 
z Cezarem. 
7 Cezar domagał się, aby pozwolono mu kandydować w wy- 
borach konsularnych na r. 48 nie pojawiając się osobiście 
w Rzymie i nie rozpuszczając armii, którą miał w Galii. 
8 — sakramentalna formułka, jaką przewodniczący w se- 
nacie konsul wzywał senatorów do wypowiedzenia zdani"a. 
9 Prawdopodobnie cytat z jakiegoś nie zachowanego poety 
rzymskiego. 
10 za owego... trzeciego konsulatu — w r. 52. 11 Połączony cytat z Iliady VI 442 i XXII 100. 

90. (ATT. VII 1) 
konsulatów Marcellusów12, aby teraz wpaść w sam wir 
walki? Niech więc jakiś głupiec pierwszy wypowiada swo- 
je zdanie; mnie bardzo się uśmiecha staranie o triumf, 
żeby mieć słuszną przyczynę dla przebywania poza Rzy- 
mem 13. Ale już postarają się wydobyć ode mnie moje 
zdanie. Może się będziesz śmiał z tego, co powiem: jak 
bym pragnął teraz zostać jeszcze na prowincji! Oczywiście, 
że było trzeba, skoro to groziło 14. Chociaż trudno o coś 
bardziej przykrego. Bo mówiąc mimochodem, chcę, abyś 
to wiedział: wszystkie te poprzednie sprawy, któreś i ty 
w swoich listach wynosił pod niebiosa, były tylko pozor- 
nie tak piękne. 
6. Jakże niełatwą rzeczą jest cnota! Lecz jak trudne 
jest długotrwałe jej udawanie! Skoro bowiem uznałem 
za słuszne i chwalebne z rocznej sumy, którą mi wyzna- 
czono, zostawić kwestorowi Gajusowi Celiuszowi na rok 
na utrzymanie i zwrócić do skarbu 1000 000 sesterców, 
cały mój orszak zaczął jęczeć, uważając, że trzeba je było 
im rozdać, i skarżąc się, że okazałem się bardziej życz- 
liwy dla skarbu Frygijczyków i Cylicyjczyków niż dla 
naszego. Ale mnie nie wzruszyli, bo największą wagę 
miała dla mnie moja własna sława; nie pominąłem jednak 
niczego, w czym mogłem kogoś z nich uczcić. Jest to, jak 
mówi Tukidydes 15, dygresja, lecz nie bez pożytku. 
12 za dwu poprzednich konsulatów Marcellusów — w r. 51 
i 50, kiedy konsulami byli kolejno Marek Klaudiusz Marcellus 
i Gajus Klaudiusz Marcellus. Trzeci Marcellus był konsulem 
desygnowanym na r. 49. 
13 Wódz obwołany przez żołnierzy imperatorem i starający 
się o przyznanie mu tryumfu nie mógł przed jego odbyciem 
wejść w granice miasta Rzymu. 
14 skoro to groziło — mianowicie uwikłanie w zatarg mię- 
dzy Pompejuszem a Cezarem. 
15 jak mówi Tukidydes — ks. I, rozdz. 97. 

7. Ty zaś pomyśl o moim położeniu, najpierw, jakim 
sposobem mam zachować życzliwość Cezara, następnie za- 
stanów się nad sprawą triumfu. Wydaje mi się on zupełnie 
łatwy do uzyskania, jeżeli nie stanie mu na przeszkodzie 
położenie państwa. Wnoszę to tak z listów przyjaciół, jak 
również z łatwości uzyskania suplikacyj 16. Ten, kto gło- 
sował przeciw nim 17, zdziałał dla mnie więcej, niż gdyby 
mi przyznał wszelkie triumfy. Jemu też przytaknął mój 
przyjaciel Fawoniusz, drugim zaś był zagniewany na mnie 
Hirrus. Kato był obecny przy spisywaniu dekretu i wy- 
stosował do mnie bardzo miły list o swym głosie w tej 
sprawie. Lecz Cezar, winszując mi modłów dziękczyn- 
nych, triumfuje nad zdaniem Katona i nie pisze18, 
co on powiedział, tylko to, że nie chciał mi przyznać 
modłów. 
8. Wracam do Hirrusa. Zacząłeś mi go zjednywać; do- 
konaj tego. Masz po swojej stronie Skrofę, masz Syliusza. 
Napisałem do nich, przedtem zaś do samego Hirrusa. Po- 
wiedział im uprzejmie, że mógł bardzo łatwo przeszkodzić 
w uchwaleniu dekretu, lecz nie chciał tego uczynić; przy- 
takiwał Katonowi, wielce przyjaźnie dla mnie usposobio- 
nemu, gdy ten wygłosił o mnie nader zaszczytną opinię; 
dodał też, że ja, pisząc do wszystkich, nie napisałem żad- 
nego listu do niego. To prawda; nie napisałem tylko do 
niego i do Krassypeda. 
9. Tyle o sprawach publicznych; wróćmy do domo- 
16 Por. list poprzedni, przyp. 7. 
17 ten, kto głosował przeciwko mnie — mianowicie Kato, 
który usprawiedliwiał się z tego przed Cyceronem w zachowa- 
nym liście (Ad fam. XV 5), tłumacząc, że nie uważał za sto- 
sowne bogom składać podzięki za to, co przypisywał zasłu- 
dze samego Cycerona. 
18 Odpowiedni list Cezara nie dochował się; był on nie- 
wątpliwie obliczony na zjednanie sobie Cycerona w zarysowu- 
jącym się konflikcie. 

90. (ATT. VII 1); 91. (FAM. XVI 4) 
wych. Chcę się od tamtego człowieka 19 uwolnić; to skoń- 
czony złodziej i prawdziwy Lartydiusz 20. 
Lecz zapomnijmy, co było, choć serce jeszcze nas boli 21. 
Resztę trzeba uratować. Po pierwsze — tu do me- 
go bólu dołącza się troska — nie chcę, żeby spadek po 
Precjuszu — (ile tam tego jest) został pomieszany z ra- 
chunkami, które tamten ma w ręku. Napisałem do Te- 
rencji, napisałem również do niego samego, że ile tylko 
zbierze się pieniędzy na przygotowanie spodziewanego 
triumfu, złożę je u ciebie. Sądzę, że to im nie da powodu 
do obrazy23; zresztą, jak im się będzie podobało. O tym 
także pomyśl, w jaki sposób to załatwić. Mówiłeś już o tym 
w jakimś liście wysłanym z Epiru czy z Aten; i w tym 
ja ci pomogę. 
91. 
(Fam. XVI 4) 
Cycero do Tirona Leukas, 7 listopada r. 50 
Tulliusz i Cycero oraz brat Kwintus i Kwintus syn1 
19 Mowa o Filotimusie, por. list poprzedni, przyp. 4. 
20 — tzn. podstępny jak Odys, syn Laertesa. 
21 Cytat z Iliady XVIII 112. 
22 spadek po Precjuszu — spadek ten niedawno w nie 
znanych bliżej okolicznościach przypadł Cyceronowi. 
23 Obraza mogłaby wyniknąć stąd, że Cycero woli składać 
swe oszczędności u przyjaciela niż u własnej żony i jej pro- 
kurenta. 
1 Ta dla nas osobliwa formuła oznacza, że list ten pisze 
Cycero imieniem własnym (Tulliusz, jego nazwisko rodowe) 
i swego syna (Cycero, przydomek rodowy) oraz brata (Kwintus) 
i bratanka (Kwintus syn). 

przesyłają serdeczne pozdrowienie kochanemu Tiro- 
nowi 2. 
1. List twój wywołał we mnie zmienne uczucia; pierw- 
sza strona wielce mnie przestraszyła, druga nieco uspo- 
koiła. Ale teraz przynajmniej jestem pewien, że nie puś- 
cisz się w żeglugę ani w podróż, dopóki zupełnie nie 
przyjdziesz do zdrowia. Ujrzę cię dość wcześnie, jeśli cię 
ujrzę zupełnie silnego. Co do lekarza, piszesz, że cieszy 
się on dobrą sławą. I ja również tak słyszałem; lecz 
niezupełnie pochwalam jego leczenie. Nie powinien był 
dawać ci polewki, skoro jesteś chory na żołądek. Napisa- 
łem jednak dokładnie do niego i do Lizona3. 
2. Do Kuriusza 4, człowieka niezmiernie miłego, ogrom- 
nie usłużnego i uprzejmego, napisałem bardzo obszernie, 
między innymi, aby cię przeniósł do siebie, o ile się na 
to zgodzisz. Obawiam się bowiem, że nasz Lizon jest tro- 
chę niedbały, raz dlatego, że tacy są wszyscy Grecy, po 
drugie, że otrzymawszy mój list, wcale mi nie odpisał. 
Lecz ty go chwalisz; sam więc rozstrzygniesz, co trzeba 
będzie uczynić. O to tylko cię proszę, mój Tironie, abyś 
nie szczędził kosztów na nic, co będzie potrzebne dla twe- 
2 Tiro — ulubiony niewolnik, a od r. 53 lub 52 wyzwole- 
niec Cycerona, noszący po wyzwoleniu nazwisko Marcus Tullius 
Tiro, był zaufanym sekretarzem swego pana, z którym łączyła 
go serdeczna przyjaźń i zażyłość. Przyjaźni tej pozostał wierny 
i po śmierci Cycerona, ogłaszając jego biografię i troszcząc się 
o wydania jego pism. Towarzyszył swemu panu do Cylicji (por. 
list 83, przyp. 27) i tam krótko przed powrotem poważnie za- 
chorował (por. list 89, przyp. 8), musiał więc pozostać w Patrai. 
Zachowała się z tego okresu czasu seria kilku listów Cycerona 
do niego, świadcząca ładnie o stosunku, jaki ich łączył. 
3 do Pizona — w jego domu mieszkał Cycero w Patrai 
i tam pozostawił chorego Tirona. 
4 — finansisty rzymskiego w Patrai, znajomego Cycerona 
i Attyka. 

91. (FAM. XVI 4) 
go zdrowia. Napisałem do Kuriusza, aby ci dawał, ile za- 
żądasz; sądzę też, że trzeba też coś dać samemu lekarzo- 
wi, aby był gorliwszy. 
3. Niezliczone są twoje usługi dla mnie: w domu, 
w sądzie, w Rzymie, na prowincji, w sprawach prywatnych 
i publicznych, w mych zajęciach i pracach literackich. 
Wszystkie je przejdziesz, jeżeli, jak się spodziewam, zo- 
baczę cię zdrowym. Myślę, że jeśli wszystko będzie do- 
brze, będziesz mógł doskonale wyjechać z kwestorem Me- 
scyniuszem5. To dość grzeczny człowiek i, jak mi się 
wydało, lubi ciebie. A gdy już najzupełniej poprawi się 
twe zdrowie, wówczas dopiero, mój Tironie, pomyśl o że- 
gludze. Nie chcę, abyś się w czymkolwiek spieszył; o nic 
mi nie chodzi jak tylko o to, abyś był zdrów. 
4. Wiedz, mój Tironie, że wszyscy ci, co mnie ko- 
chają, jednocześnie kochają i ciebie, i tak jak dla mnie, 
i dla ciebie jest najważniejsze, abyś był zdrów, o to samo 
troszczy się też i wielu innych. Dotąd, ponieważ nie chcia- 
łeś, żeby mi w czymkolwiek brakło twej pomocy, nigdy 
nie mogłeś dbać o siebie; teraz nic ci nie przeszkadza. 
Wszystko odłóż na później, zajmij się tylko swym zdro- 
wiem. Będę uważał, że tyle mnie cenisz, ile zatroszczysz 
się o siebie samego. Bądź zdrów, mój Tironie, bądź zdrów 
i silny. Przesyłają ci pozdrowienia Lepta6 i wszyscy. 
Bądź zdrów. Leukas, 7 listopada. 
5 Por. list 89, ust. 2. 
6 — jeden z oficerów w sztabie Cycerona. 

92. 
(Att. VII 6) 
Cycero do Attyka Formianum, 17 grudnia r. 50 
1. Nie mam po prostu nic do pisania; wszystko ci 
jest wiadome, sam też nie mam się czego od ciebie spo- 
dziewać. Chcę więc tylko przestrzegać naszego ustalonego 
zwyczaju, żeby nikogo, co stąd jedzie, nie wypuścić bez 
listu. 
2. Bardzo się obawiam o losy państwa; dotychczas jesz- 
cze nie spotkałem nikogo, kto by się nie zgadzał, że ra- 
czej należy ustąpić żądaniom Cezara niż walczyć. A zre- 
sztą to bezczelne żądanie1 ma za sobą więcej siły, niż 
przypuszczamy. Dlaczego jednak dopiero teraz mamy mu 
się opierać? 
Nie grozi teraz większe zło2 — 
niż wtedy, gdyśmy mu przedłużyli rządy na nowe pięcio- 
lecie lub gdyśmy mu pozwolili kandydować mimo nie- 
obecności; chyba żeśmy mu dali wówczas broń, aby teraz 
walczyć z dobrze uzbrojonym. Powiesz: „Jakie więc bę- 
dzie twoje zdanie?" Nie takie, jakie wypowiem3; będę 
bowiem uważał, że należy zrobić wszystko, żeby nie do- 
puścić do starcia zbrojnego, powiem zaś to samo, co Pom- 
pejusz, i nie uczynię tego z tchórzostwa. Jest to przecież 
wielkie nieszczęście dla państwa, a dla mnie byłoby jesz- 
cze mniej właściwe niż dla innych nie zgadzać się z Pom- 
pejuszem w tak ważnych sprawach. 
1 Por. list 90, przyp. 7. 
2 Cytat z Odysei XII 209. 
3 wypowiem — w czasie debaty w senacie. 

93. (ATT. VII 8) 
93. 
(Att. VII 8) 
Cycero do Attyka Formianum, 25 lub 26 grudnia r. 50 
1. Na cóż tyle zapewnień co do Dionizjusza?1 Czyż 
jedno twoje skinienie nie wzbudziłoby we mnie zaufa- 
nia? Tym większe jednak podejrzenie obudziło we mnie 
twoje milczenie, ponieważ ty kojarzysz zwykle swymi za- 
pewnieniami przyjacielskie stosunki, ja zaś słyszałem, że 
on z różnymi różnie o nas mówił. Lecz tłumaczysz mi, 
że jest właśnie tak, jak piszesz. Dlatego odnoszę się do 
niego tak, jak sobie życzysz. 
2. Zaznaczyłem sobie dzień twojej febry według listu, 
który napisałeś, gdy ci się zaczęła gorączka, i myślę, że 
w tych okolicznościach możesz bez szkody dla siebie przy- 
jechać do mnie do Albanum 3 stycznia. Lecz, proszę cię, 
nie rób nic z uszczerbkiem dla zdrowia. Bo jakież znacze- 
nie ma jeden czy dwa dni? 
3. Widzę, że Dolabella ma na mocy testamentu Liwii 
otrzymać jedną trzecią jej majątku wraz z dwoma innymi 
spadkobiercami, lecz pod warunkiem zmiany nazwiska2. 
Jest to poważne pytanie, czy godzi się, aby młodzieniec 
z dobrego rodu zmieniał nazwisko na skutek testamentu 
kobiety. Lecz rozpatrzmy to bardziej filozoficznie, skoro 
się dowiemy, ile wynosi owa jedna trzecia jednej trzeciej. 
1 — wyzwoleńca Attyka, o którym jest kilkakrotnie mowa 
w listach z tego czasu. Cycero chciał, aby zajął się on kształ- 
ceniem jego syna i bratanka. Por. list 105. 
2 Była to zatem tzw. adopcja w testamencie, uznawana 
w prawie rzymskim: testator zapisywał komuś część swego 
majątku, pod warunkiem, że przejdzie on do jego rodziny. 
Dolabella był wówczas od pół roku nowym zięciem Cycerona. 

4. Co się tyczy twego przypuszczenia, że zanim tu przy- 
będę, zobaczę Pompejusza — tak się rzeczywiście stało; 
gdyż 25 grudnia spotkał się ze mną w Lawernium. Przy- 
jechaliśmy razem do Formii i od godziny ósmej3 do wie- 
czora rozmawialiśmy sam na sam. Pytasz, czy jest jakaś 
nadzieja pokojowego załatwienia sporu; o ile mogłem wy- 
miarkować z obszernej i szczegółowej rozmowy z Pom- 
pejuszem, nie ma nawet chęci. Sądzi on bowiem, że bę- 
dzie to katastrofą dla państwa, jeśli tamten 4 zostanie kon- 
sulem, choćby rozpuściwszy wojsko; przypuszcza też, że 
usłyszawszy o energicznych przygotowaniach przeciw so- 
bie, wyrzeknie się na ten rok konsulatu i raczej za- 
trzyma wojsko wraz z prowincją. A gdyby nawet miał 
się posunąć do szalonych kroków, Pompejusz wyraził swo- 
je całkowite lekceważenie dla niego, a ufność w siły wła- 
sne i państwa. Cóż tu wiele mówić? Choć i mnie często 
przychodziły na myśl niepewne losy wojny5, jednak po- 
zbyłem się niepokoju, słysząc, jak człowiek dzielny, do- 
świadczony, mający ogromne wpływy, rozważa w sposób 
godny męża stanu niebezpieczeństwa pozornego pokoju. 
5. Mieliśmy w ręku mowę Antoniusza 6 wygłoszoną na 
wiecu 21 grudnia, w której atakuje Pompejusza od po- 
czątku jego kariery politycznej, skarży się na skazujące 
wyroki, straszy wojną. Na to on rzekł: „Jak sądzisz, co 
zrobi sam Cezar, gdy zdobędzie władzę nad państwem, 
skoro jego kwestor, człowiek słaby i nic nie znaczący, 
3 od godziny ósmej — tj. drugiej po południu wedle naszej 
rachuby czasu. 
4 tamten — oczywiście Cezar. 
5 Cytat z Iliady XVIII 309. 
6 Marek Antoniusz — późniejszy triumwir i sprawca śmier- 
ci Cycerona, był poprzednio kwestorem w armii Cezara w Galii, 
a wówczas trybunem ludowym wybranym na r. 49 i w tym 
charakterze prowadził politykę przeciwpompejańską. 

93. (ATT. VII 8); 94. (ATT. VII 9) 
śmiela się tak przemawiać?" — Jednym słowem, zdaje 
mi się, że on nie tylko nie dąży do tego pokoju, lecz go 
się nawet obawia. Zdaje mi się, że najwięcej go niepokoi 
myśl opuszczenia stolicy. Dla mnie najprzykrzejsze jest to, 
że trzeba zapłacić pieniądze Cezarowi i wydać środki 
zebrane na triumf. Brzydko jest bowiem być dłużnikiem 
swego politycznego przeciwnika. Lecz o tych i wielu in- 
nych rzeczach pomówimy osobiście. 
94. 
(Att. VII 9) 
Cycero do Attyka Formianum 26 lub 27 grudnia r. 50 
1. „Czyż codziennie" — zapytasz — „mam otrzymy- 
wać od ciebie listy?" — Jeżeli mam przez kogo posłać, 
codziennie. — „Przecież już sam masz przyjechać!" — 
Toteż gdy przyjadę, przestanę pisać. Widzę, że jeden twój 
list nie został mi doręczony, ten mianowicie, który miał 
mój przyjaciel Lucjusz Kwinkcjusz; lecz został on ranio- 
ny i ograbiony u grobu Bazylusa 1. 
2. Zastanów się więc, czy było w nim coś, o czym 
powinienem wiedzieć, i zarazem rozważ to zagadnienie, 
prawdziwie polityczne. Może jest rzeczą konieczną, abyśmy 
pozwolili Cezarowi ubiegać się o konsulat, przy czym 
za zgodą senatu lub trybunów ludowych zatrzyma woj- 
sko? Lub też skłonić go, aby oddał prowincję i wojsko 
i pod tym warunkiem został konsulem? Albo jeżeli nie 
uda się go przekonać, możemy odbyć wybory nie biorąc 
1 — było to miejsce przy Drodze Appijskiej w pobliżu 
Rzymu, osławione z powtarzających się tam rozbojów. 

go pod uwagę, przy czym on na to pozwoli i zatrzyma 
prowincję? Albo, jeżeli on przy pomocy trybunów ludo- 
wych nie pozwoli na to, lecz nie naruszy pokoju, dopro- 
wadzić do bezkrólewia? 2 Jeżeli zaś on sprowadzi wojsko 
dlatego, że się nie uwzględniło jego kandydatury, trzeba 
będzie stoczyć z nim walkę; w tym wypadku on albo 
rozpocznie wojnę natychmiast, gdy jeszcze nie będziemy 
przygotowani, albo wtedy, gdy jego przyjaciele zażądają 
uwzględnienia jego kandydatury na zasadzie prawa, lecz 
tego nie uzyskają. Rozpocząć zaś wojnę może albo z tej 
jednej przyczyny, że się nie uwzględniło jego kandyda- 
tury, albo jeszcze i dla innej: jeżeli trybun ludowy za to, 
że paraliżuje działania senatu lub podburza lud, zostanie 
przez senat zganiony lub uchwałą senatu pozbawiony 
władzy, lub wypędzony, lub też ucieknie do niego, 
oświadczywszy mu, że został wypędzony; zaś po wybuchu 
wojny trzeba będzie albo utrzymać Rzym, albo opuścić 
go i odciąć Cezara od dowozu żywności i posiłków. Na 
jakąś z tych klęsk trzeba będzie z pewnością się narazić; 
którą więc z nich uważasz za najmniejszą? 
3. Powiesz z pewnością: „Trzeba go nakłonić, aby od- 
dał wojsko i w ten sposób został konsulem". Sprawa 
w ogóle jest tego rodzaju, że jeżeli on się na to zgodzi, nic 
nie można przeciw temu powiedzieć3, i dziwię się, że on 
tego nie czyni, skoro nie może uzyskać uwzględnienia 
swej kandydatury, zatrzymując wojsko. Niektórzy jednak 
sądzą, że nic nie powinno budzić w nas większej obawy 
niż Cezar na stanowisku konsula. — „Lecz wolę to" — 
2 bezkrólewie (interregnum) — w Rzymie okres, kiedy 
z takich lub innych względów nie było prawnie obranych 
urzędników kierujących państwem. 
3 Takie rozwiązanie było zupełnie poprawne z legalnego 
punktu widzenia i w ramach obowiązującej konstytucji nie 
można było Cezarowi wzbronić takiego postępowania. 

94. (ATT. VII 9) 
ekniesz — "niż żeby miał zatrzymać wojsko".— Oczy- 
wiście; lecz ktoś uważa już to samo za wielkie nieszczę- 
ście, i nie ma na to żadnej rady. — „Trzeba ustąpić, je- 
żeli on tak zechce". Wyobraź go sobie znów jako kon- 
sula, tak jak go widziałeś za pierwszego konsulatu. — 
Lecz wówczas on, choć słaby" — powie ktoś — „miał 
więcej siły niż całe państwo". — Cóż teraz będzie, jak 
sądzisz? Gdy on zostanie konsulem, Pompejusz na pewno 
pozostanie w Hiszpanii4. Cóż za rozpaczliwe położenie! 
Najgorsze zaś jest to, że nie można mu odmówić5, i je- 
żeli on to uczyni, natychmiast wszyscy porządni ludzie 
zaczną mu okazywać wszelkie względy. 
4. Odrzućmy więc to, do czego, jak mówią, on nie da 
się nakłonić. Co jest najgorsze z pozostałych możliwości? 
Ustąpić mu w tym, czego, jak tamten6 mówi, żąda tak 
bezczelnie. Istotnie, czyż może być coś bezczelniejszego? 
Zarządzałeś prowincją przez dziesięć lat, wyznaczonych 
ci nie przez senat, lecz przez ciebie samego, przy pomocy 
gwałtów i twych stronników; upłynął termin określony nie 
przez prawo, lecz przez twój kaprys; przypuśćmy zresztą, 
że przez prawo; zapada uchwała, aby prowincję objął na- 
stępca; ty się opierasz, mówiąc: „Miejcie wzgląd na mo- 
ją kandydaturę". — Miej ty wzgląd na nas! Chcesz mieć 
wojsko dłużej, niż postanowił lud, wbrew woli senatu? — 
„Musisz więc walczyć, jeżeli nie ustąpisz". — Owszem, 
w dobrej nadziei zwycięstwa albo śmierci (jak mówi tam- 
ten). Jeżeli zaś trzeba walczyć, zależy to od okoliczności, 
kiedy, jak, według jakiego planu. Przeto nie chcę cię 
4 Pompejusz był w tym czasie generalnym namiestnikiem 
prowincji hiszpańskich, którymi zarządzał przez swoich lega- 
tów, sam nie opuszczając Rzymu. 
5 Por. przyp. 3. 
6 tamten — Pompejusz. 

już męczyć tym zagadnieniem. Do tego, co powiedziałem, 
dodaj coś, jeżeli masz. Ja się dręczę dniami i nocami7. 
95. 
(Fam. XVI 11) 
Cycero do Tirona Pod Rzymem, 12 stycznia r. 49 
Marek Tulliusz i Cycero, Terencja i Tullia, brat Kwin- 
tus i syn Kwintus 1 przesyłają Tironowi pozdrowienie. 
1. Choć tęsknię za twą nieocenioną pomocą przy każ- 
dej sposobności, stan twojego zdrowia smuci mnie nie 
tyle ze względu na mnie, ile ze względu na ciebie. Ponie- 
waż jednak choroba przybrała postać czterodniowej fe- 
bry (tak pisze Kuriusz2), spodziewam się, że przy sta- 
rannych zabiegach wrócisz do sił. Rób tylko to, czego 
oczekuję po twej życzliwości dla mnie, i nie troszcz się 
teraz o nic innego, tylko o to, żebyś jak najrychlej wy- 
zdrowiał. Wiem dobrze, jaka cię dręczy tęsknota; lecz 
wszystko się stanie lżejsze, jeśli będziesz zdrów. Nie chcę, 
żebyś się spieszył i przy swojej słabości narażał się na 
morską chorobę i na niebezpieczną w zimie żeglugę. 
2. Przyjechałem pod Rzym 3 4 stycznia. Wyjechano mi 
7 Ton tego listu i poruszane w nim tematy są bardzo cha- 
rakterystyczne dla stanu umysłu i nerwów, w jakim znajdował 
się Cycero pod koniec r. 50. Jest to stan kompletnej bezrad- 
ności i dezorientacji. 
1 Por. nagłówek listu 91, przyp. 1. Tutaj wśród wysyłają- 
cych list wymieniona jest jeszcze żona Cycerona, Terencja i cór- 
ka Tullia. 
2 Por. list 91, przyp. 4; Tiro zatem przebywa ciągle w Pa- 
trai. 
3 Cycero zachowuje wciąż jeszcze formalnie swą komendę 
wojskową i tytuł imperatora, czekając na przyznanie mu przez 

95. (FAM. XVI 11) 
na spotkanie tak uroczyście, że nie mogło być dla mnie 
większego zaszczytu. Lecz wpadłem w sam ogień sporów, 
lub raczej wojny domowej. Gdym pragnął (i jak sądzę, 
mógł) zaradzić złemu4, stanęły mi na przeszkodzie na- 
miętności pewnych ludzi (bo po obu stronach są ludzie, 
którzy chcą walczyć). W ogóle nawet sam mój przyjaciel 
Cezar napisał do senatu groźny i przykry list, i dotąd 
leszcze postępuje bezwstydnie, zatrzymując wojsko i pro- 
wincję wbrew woli senatu, a mój miły Kurio5 jeszcze 
go do tego podżega. Nasz Antoniusz i Kwintus Kasjusz 6, 
przez nikogo bynajmniej gwałtem nie wypędzeni, udali 
się z Kurionem do Cezara, skoro senat konsulom, preto- 
rom, trybunom ludu i mnie jako prokonsulowi, poruczył 
baczenie, aby rzeczpospolita nie poniosła jakiego 
uszczerbku 7. 
3. Nigdy państwo nie było w większym niebezpieczeń- 
stwie, nigdy niegodziwi obywatele nie mieli lepiej przy- 
gotowanego wodza. Zresztą i z tej strony czyni się pilnie 
przygotowania. Dzieje się to dzięki wpływowi i staraniom 
senat prawa do odbycia tryumfu — a zatem wedle konstytucji 
rzymskiej nie może wejść do stolicy. Por. list 90, przyp. 13. 
4 Gdy porównamy z tym pewnym siebie twierdzeniem bez- 
radność, jakiej daje wymowny wyraz list poprzedni, musimy 
się uśmiechnąć nad zarozumiałością Cycerona. 
5 Caius Scribonius Curio, trybun r. 50, „genialny nicpoń" 
(jak go charakteryzuje późniejszy historyk), poprzednio wróg 
Cezara, nagle, podobno przekupiony przezeń, zmienił front 
i pod koniec tego roku zaczął go energicznie popierać. Por. 
list 87, przyp. 15. 
6 O Antoniuszu por. list 93, przyp. 6. Jego kolegą w try- 
bunacie na r. 49 był Quintus Cassius Longinus, także zwolen- 
nik Cezara. Barwny opis wypadków, do których Cycero czyni 
tu krótkie aluzje, znajdzie czytelnik u Appiana (Historia rzym- 
ska t. II, przełożył L. Piotrowie z, Wrocław 1957, s. 95 nn.). 
7 — solenna formuła ogłaszająca w Rzymie wprowadzenie 
stanu wyjątkowego. 

mego przyjaciela Pompejusza, który zbyt późno zaczął się 
obawiać Cezara. Mimo tego zamieszania senat licznie ze- 
brany zażądał dla mnie triumfu; lecz konsul Lentulus, 
aby tym większą okazać mi przysługę8, oświadczył, że 
złoży w tej sprawie wniosek, gdy tylko załatwi najważ- 
niejsze sprawy państwowe. Nie staram się o to zbyt gor- 
liwie, i przez to cieszę się tym większym uznaniem. 
4. Podzielono Italię na części, z których każdy otrzy- 
mał jedną do obrony9. Ja wziąłem Kapuę. O tym chcia- 
łem ci donieść. Pamiętaj tylko o tym, abyś był zdrów, 
i pisz do mnie, ilekroć będziesz miał sposobność wysłania 
listu. Bądźże mi zdrów. 12 stycznia10. 
96. 
(Att. VII 10) 
Cycero do Attyka Pod Rzymem, 18 stycznia r. 49 
1. Nagle powziąłem zamiar opuszczenia Rzymu przed 
świtem1, aby mnie nie widziano i nie zaczęto gadać, 
8 Przyznanie tryumfu na wniosek konsula, najwyższego 
urzędnika rzeczypospolitej, uchodziło za bardziej zaszczytne. 
9 Były to dalsze kroki w następstwie wspomnianego wyżej 
zadekretowania stanu wyjątkowego. Ponieważ Cycero nie zło- 
żył jeszcze formalnie swej godności wojskowej (por. przyp. 3), 
użyto go jako jednego z komendantów obrony terytorialnej. 
Kapua leży w południowej Italii, niedaleko Neapolu. 
10 Kiedy Cycero pisał te słowa, Cezar przekroczył już Ru- 
bikon (dzielący jego prowincję, Galię Nadpadańską, od Italii) 
rozpoczynając tym wojnę domową (10 stycznia 49 r.). Wiado- 
mość o tym fakcie nie dotarła jednak jeszcze do Rzymu. 
1 Wieść o przekroczeniu Rubikonu przez Cezara i marszu 
na Rzym dotarła już do stolicy, wzbudzając panikę, zrozu- 
miałą wobec bezczynności oficjalnych władz i Pompejusza, 

96. (ATT. VII 10); 97. (ATT. VII 11) 
właszcza z powodu uwieńczonych wawrzynem liktorów 2. 
Co do reszty, nie wiem doprawdy, co będę robił teraz czy 
w przyszłości, tak jestem wzburzony lekkomyślnością na- 
szego szalonego postanowienia 3. Cóż mogę poradzić tobie, 
od którego sam oczekuję rady? Nie wiem, jaki plan po- 
wziął czy poweźmie nasz Gnejus; dotąd jest w miastach4, 
skrępowany i osłupiały. Jeżeli zatrzyma się w Italii, bę- 
dziemy wszyscy razem; jeżeli ustąpi, trzeba się będzie 
zastanowić. Dotychczas — jeżeli ja nie oszalałem — robi 
wszystko głupio i nieostrożnie. Proszę, pisz do mnie czę- 
sto, wszystko, co ci przyjdzie do głowy. 
97. 
(Att. VII 11) 
Cycero do Attyka Kampania, między 18 
a 22 stycznia r. 49 
1. Pytam, co to jest? Co się dzieje? Dla mnie to 
wszystko — zupełny mrok. — „Utrzymujemy Cingu- 
którzy zaskoczeni przez szybkie działanie przeciwnika musieli 
wycofać się do południowej Italii. Cycero brał zapewne udział 
w debacie dn. 17 stycznia, która przeciągnęła się do późna 
w noc. O świcie dnia następnego większa część senatorów wy- 
jechała za Pompejuszem, który opuścił Rzym jeszcze 17 wie- 
czorem. 
2 Liktorowie z pękami rózg uwieńczonymi wawrzynem sta- 
nowili oficjalny orszak zwycięskiego wodza aż do odbycia 
tryumfu. Por. list 34, przyp. 2. Widok tych heroldów zwycię- 
stwa, uciekających wraz ze swoim panem, byłby oczywiście 
szczególnie śmieszny i przykry. 
3 szalonego postanowienia — aby wycofać się z Rzymu. 
4 w miastach — południowoitalskich; interpretacja tekstu 
w tym miejscu dość sporna. 

lum"1 — mówią — „straciliśmy Ankonę 2; Labienus3 
opuścił Cezara". — Czy mówimy o wodzu narodu rzym- 
skiego, czy o Hannibalu?4 O jakiż to człowiek szalony 
i nieszczęsny5, który nigdy nie widział nawet cienia 
ideału! I mówi, że wszystko to czyni dla ocalenia god- 
ności. Gdzież jest jednak godność, jeśli nie tam, gdzie 
uczciwość? A więc uczciwie jest zatrzymywać wojsko bez 
żadnej oficjalnej uchwały, zajmować miasta współobywa- 
teli, aby mieć łatwiejszy dostęp do ojczyzny, knuć umo- 
rzenie długów, odwołanie wygnańców6, tysiące innych 
zbrodni? 
By posiąść tą największą z bogów — władzę? 7 
Niech więc on zachowa dla siebie swoje szczęście! Ja, 
dalibóg, wolałbym pogrzać się z tobą na tym 'twoim 
rozkosznym słońcu, niż posiąść wszelką tego rodzaju wła- 
dzę, i wolałbym tysiąc razy umrzeć niż raz coś podobnego 
zamierzyć. 
2. „A gdybyś ty tego zapragnął?" —. powiesz. Ale ko- 
muż to nie wolno pragnąć? Lecz ja to „pragnąć" uwa- 
żam za gorsze, niż zostać ukrzyżowanym8. Jedna rzecz 
1 — miasto w Ziemi Piceńskiej, nie opodal wybrzeża adria- 
tyckiego, w pobliżu Ankony. 
2 — port nad Adriatykiem, około 200 km na pł. wsch. od 
Rzymu. 
3 — wybitny generał Cezara w Galii, w czasie wojny do- 
mowej przeszedł na stronę Pompejusza. 
4 — słynny wódz kartagiński, najgroźniejszy przeciwnik 
Rzymu, który także od północy wtargnął do Italii. 
5 Mowa o Cezarze. 
6 umorzenie długów, odwołanie wygnańców — odwieczne 
hasła rewolucji w Grecji, godzące radykalnie w interes warstw 
posiadających — przez Cycerona przeniesione tu dość konwen- 
cjonalnie na stosunki rzymskie. 
7 Cytat z tragedii Eurypidesa pt. Fenicjanki w. 506 
8 Są to myśli zaczerpnięte z Platońskiego Gorgiasza. 

97. (ATT. VII 11) 
jest jeszcze gorsza: dopiąć tego, czego w ten sposób za- 
pragnąłeś. Lecz dosyć o tym. Chętnie bowiem filozofuję 
trochę wśród tych zgryzot. 
3. Powróćmy do naszych spraw. Co, na boga, myślisz 
o planie Pompejusza? O tym mianowicie, że opuścił Rzym. 
Bo ja zupełnie nie wiem, co o tym myśleć. Chyba nic nie 
może być bardziej pozbawione sensu. Opuszczasz mia- 
sto? 9 A więc opuściłbyś je, gdyby przyszli Gallowie? 10 — 
Nie w murach — powie — zawiera się ojczyzna" 11 — Ale 
w ołtarzach i ogniskach. — „Tak uczynił Temistokles" 12. — 
Bo jedno miasto nie mogło się oprzeć nawałnicy całego 
barbarzyństwa; lecz Perykles13 w jakieś pięćdziesiąt lat 
później już tego nie zrobił, choć nie miał już nic prócz 
murów. Nasi niegdyś zatrzymali jednak twierdzę, choć 
reszta miasta była zajęta14. 
Takeśmy przecież słyszeli o sławnych mężach przeszłości15. 
4. Z drugiej jednak strony, sądząc po smutku w mia- 
9 opuszczasz miasto — to pytanie skierowane jest do Pom- 
pejusza. 
10 Aluzja do zajęcia Rzymu przez Gallów w r. 390. 
11 nie w murach zawiera się ojczyzna — tak istotnie miał 
się wyrazić Pompejusz w czasie debaty w senacie dn. 17 stycz- 
nia (por. list poprzedni przyp. 1) — wedle Appiana (por. list 95, 
przyp. 6). 
12 — wódz ateński w r. 480, który zdecydował się ewakuo- 
wać miasto ojczyste w obliczu najazdu perskiego, a następnie 
odniósł świetne zwycięstwo nad wrogiem w bitwie pod Sala- 
miną. 
13 — inny wybitny polityk ateński w drugiej połowie V w., 
który rozpoczął wojnę zwaną peloponeską (431—404). 
14 Znów aluzja do najazdu Gallów (por. przyp. 10), kiedy 
to Rzymianie oddawszy miasto mieli zatrzymać w swym ręku 
Kapitol. 
15 Cytat z Iliady IX 524. 

5. Moje zajęcie jest dosyć spokojne. Pompejusz chce, 
abym miał dozór nad całą Kampanią i nad wybrzeżem 
morskim oraz aby mi podlegał pobór i najważniejsze 
sprawy. Myślę przeto, że będę wędrował. Sądzę, że już 
widzisz, jakie są zamiary Cezara, jakie usposobienie ludu 
i stan całej sprawy. Pisz, proszę, do mnie o tym, i to jak 
najczęściej, gdyż są to rzeczy zmienne. Uspakajam się 
bowiem, gdy piszę do ciebie i gdy czytam twoje listy. 
98. 
(Att. VII 12) 
Cycero do Attyka Formie, 21 stycznia r. 49 
1. Dotychczas otrzymałem od ciebie jeden list, wy- 
słany 19 stycznia, w którym zaznaczasz, żeś poprzednio 
wysłał inny, lecz ja go nie odebrałem. Pisz jednak, pro- 
szę, do mnie jak najczęściej, nie tylko, o czym się do- 
wiesz lub usłyszysz, lecz nawet o swoich podejrzeniach, 
a zwłaszcza o tym, co według ciebie ja powinienem lub 
nie powinienem robić. Co się tyczy twej prośby, abym 
16 w miastach municypalnych — w prowincjonalnych mia- 
stach Italii. 

98. (ATT. VII 12) 
cię zawiadomił, co robi Pompejusz, przypuszczam, że on sam 
tego nie wie; z nas przynajmniej — nikt. 
2. Widziałem konsula Lentulusa w Formiach 21 sty- 
cznia, widziałem Libona. Wszędzie pełno strachu i nie- 
pewności. On1 udał się do Larinum, bo tam są kohorty, 
poza tym są w Teanum, w Lucerii i w pozostałej części 
Apulii 2. Nie wiadomo, czy zechce tam się zatrzymać, czy 
też pizebyć morze. Jeżeli zostanie, obawiam sią, że nie 
będzie mógł mieć silnego wojska; jeżeli zaś odjedzie, zu- 
pełnie nie wiem, dokąd i którędy mamy się udać i co po- 
cząć. Sądzę bowiem, że ten drugi, u którego się oba- 
wiasz naśladowania Falarysa3, zrobi wszystko jak naj- 
ohydniej: nie zatrzyma go ani zawieszenie czynności 
urzędowych, ani odjazd senatu i urzędników, ani zam- 
knięcie skarbu. Lecz, jak piszesz, wkrótce się o tym 
dowiemy. 
3. Tymczasem, przebacz mi, proszę, że piszę do ciebie 
tak często i tak dużo. Uspakajam się bowiem i chcę wy- 
łudzić od ciebie listy, a przede wszystkim radę, co mam 
począć i jak się zachować. Czy mam oddać się całkowicie 
sprawie? 4 Nie odstrasza mnie niebezpieczeństwo, lecz szar- 
pie mnie ból. Wszystko zrobiono tak całkowicie bez planu 
i zupełnie wbrew memu planowi!5 Czy mam się ociągać 
i wykręcać, aby przejść na stronę tych, co mają wszystko, 
1 on — Pompejusz. 
2 Apulią nazywano w starożytności płd.-wsch. kraniec 
Italii. 
3 Falarys był osławionym w tradycji historycznej greckiej 
przykładem krwiożerczego tyrana. Cycero ma tu na myśli Ce- 
zara, myląc się najzupełniej, bo postępowanie jego w tym 
okresie było w stosunku do przeciwników politycznych bardzo 
łagodne. 
4 oddać się... sprawie — sprawie Pompejusza. 
5 wbrew memu planowi — Cycero w ostatniej chwili pró- 
bował jeszcze zorganizować akcję koncyliacyjną. 

szę, starannie, i same, i z przyjaciółmi. Powiedzcie Filo- 
timowi3, aby dom obwarował i uzbroił załogę; wybierz- 
cie też, proszę, pewnych posłańców, abym codziennie miał 
od was listy. Przede wszystkim jednak dbajcie o zdrowie, 
jeśli chcecie, abyśmy i my byli zdrowi. 21 stycznia, For- 
mie. 
100. 
(Fam. XIV 14) 
Cycero do żony i córki Minturny, 25 stycznia r. 49 
Tulliusz Terencji i ojciec Tullii, swym najdroższym 
istotom, Cycero najlepszej matce i najmilszej siostrze prze- 
syłają serdeczne pozdrowienie 1. 
1. Jeśli jesteście zdrowe, i my jesteśmy zdrowi. Teraz 
już nie tylko do mnie, ale i do was należy decyzja, co 
macie zrobić. Jeśli on - przybędzie do Rzymu spokojnie, 
możecie na razie pozostać w domu bez obawy; jeśli jed- 
nak ten szaleniec wyda miasto na rabunek, obawiam 
się, czy sam Dolabella3 może wam być dostateczną po- 
mocą. Lękam się również, aby nas nie odcięto od siebie, 
tak że nie będziecie mogły wyjechać, kiedy zechcecie. 
Pozostaje więc jak najdokładniej rozważyć, czy kobiety 
z waszej sfery są w Rzymie; jeśli nie, trzeba się zasta- 
nowić, czy możecie pozostać bez uszczerbku godności. Przy 
obecnym stanie rzeczy, bylebym tylko mógł pozostać 
3 wyzwoleńcowi Terencji, często wspominanemu w li- 
stach Cycerona. 
1 Por. nagłówek poprzedniego listu. 
2 on — Cezar. 
3 Por. list poprzedni, przyp. 2. 

100. (FAM. XIV 14); 101. (ATT. VII 19) 
w tych stronach 4, możecie bardzo dobrze być ze mną lub 
przebywać w naszych dobrach. Należy się również oba- 
wiać, aby wkrótce w Rzymie nie zapanował głód. 
2. Chciałbym, abyście w tych sprawach naradziły się 
Pomponiuszem, z Kamillem5, z kim uznacie za sto- 
sowne; najważniejsze — trzymajcie się dzielnie. Labie- 
nus poprawił nasze położenie 6, pomaga też temu i Pizo7, 
rzeź to, że opuszcza Rzym i oskarża swego zięcia o zbro- 
dnię. Najdroższe moje, piszcie do mnie jak najczęściej, co 
robicie i co się u was dzieje8. Ojciec Kwintus i syn, 
oraz Rufus, przesyłają wam pozdrowienia. Bądźcie zdro- 
we. 25 stycznia, Minturny. 
101. 
(Att. VII 19) 
Cycero do Attyka Formianum, 3 lutego r. 49 
1. Nie mam co pisać do ciebie i nawet nie wysyłam 
listu, który napisałem przed świtem 1. Był bowiem pełen 
nadziei, ponieważ słyszałem o życzliwym stanowisku ludu 
4 Cycero liczy się ze swoją wojskową godnością, która może 
sprawić, że pewnego dnia może zostać odkomenderowany 
gdzie indziej. 
5 z Pomponiuszem, z Kamillem, — Pomponiusz to oczy- 
wiście Attyk, który spokojnie pozostał w Rzymie, a Kamillus 
to inny przyjaciel Cycerona, prawnik, z którym koresponduje 
on w tym czasie. 
6 Por. list 97 przyp. 3 i list 98 przyp. 9. 
7 Pizo — teść Cezara. 
8 Ostatecznie żona i córka przyjechały do Cycerona do 
Formii 2 lutego. 
1 Cycero nieraz, miał zwyczaj pracować w nocy, a potem, 
rano, przesypiał zwykle kilka godzin. 

zgromadzonego na wiecu i sądziłem, że tamten przyjmie 
warunki, zwłaszcza że są to jego własne 2. Aż tu 3 lutego 
rano otrzymuję list twój, Filotima3, Furniusza, Kuriona4 
do Furniusza, w którym on wyśmiewa poselstwo Lucjusza 
Cezara. Zdaje się, żeśmy zupełnie zginęli, i nie wiem, 
co mam przedsięwziąć. Nie o mnie, dalibóg, się kłopoczę, 
ale co mam zrobić z chłopcami5 — nie wiem. Pisząc to, 
mam jednak zamiar wyjechać do Kapui, aby łatwiej się 
dowiedzieć o położeniu Pompejusza. 
102. 
(Att. VII 21) 
Cycero do Attyka Kales, 8 lutego r. 49 
1. O naszych nieszczęściach słyszysz wcześniej ode 
mnie, tam u ciebie1 bowiem jest ich źródło; stąd zaś 
nie możesz się spodziewać niczego dobrego. Przybyłem 
do Kapui 5 lutego, jak kazali konsulowie. Późno tego sa- 
mego dnia przyjechał Lentulus. Drugi konsul wcale nie 
2 Cezar wysunął w tym czasie propozycję kompromisu: 
chciał zaprzestać działań wojennych i jako człowiek prywatny 
starać się o konsulat (oddawszy namiestnictwo w Galii wska- 
zanym przez senat następcom) pod warunkiem, że w Italii 
rozpuszczone zostaną poczynione przeciw niemu zaciągi, a sam 
Pompejusz uda się do Hiszpanii, której wciąż jeszcze był na- 
miestnikiem. Pompejańczycy byli w zasadzie skłonni przyjąć 
te warunki, żądając jednak jako podstawy do rokowań opróż- 
nienia przez Cezara zajętych miast w Italii. Z takimi propo- 
zycjami wysłano doń jego krewnego Lucjusza Cezara, a wiec 
ludowy w Rzymie wypowiedział się dla nich przychylnie. 
3 Por. list 99 przyp. 3. 
4 Por. list 95, przyp. 5. 
5 Por. list 98, przyp. 7. 
1 tam u ciebie — w Rzymie, gdzie Attyk przebywał. 

102.(ATT. VII 21) 
rzyjechał do 7 lutego; tego dnia wyjechałem z Kapui 
i zatrzymałem się w Kaies. Stąd na drugi dzień o świcie 
wysyłam ten list. Będąc w Kapui, dowiedziałem się, że 
na konsulów nie można liczyć, że nie odbywa się żaden 
pobór; bo werbownicy nie ośmielają się nigdzie nosa 
pokazać, gdyż tamten jest wszędzie, a naszego wodza nie 
ma nigdzie, nic nie robi; nikt się więc nie zaciąga. Brak 
bowiem nie dobrych chęci, lecz nadziei. A nasz Gnejus 
(rzecz to okropna i wprost nie do wiary) jak nisko upadł! 
Nie ma odwagi ani planu, ani środków, ani energii. Po- 
mijam już dawniejsze sprawy: haniebną ucieczkę z Rzy- 
mu trwożliwe przemówienia w miastach, nieznajomość 
nie tylko sił przeciwnika, ale i swoich własnych; ale co 
dalej? 
2. Dnia 7 lutego przybył do Kapui trybun ludu Gajus 
Kasjusz - i przywiózł konsulom zlecenie3, aby pojechali 
do Rzymu, zabrali pieniądze z nietykalnego skarbu i na- 
tychmiast odjechali. Mają opuścić miasto i wrócić — ale 
pod jaką ochroną? Mają wyjechać— ale któż im pozwoli? 
Konsul mu odpisał, żeby przedtem on sam udał się do 
Picenum 4. Ale to całe jest już stracone; nikt o tym nie 
wie prócz mnie, a ja się dowiedziałem z listu Dolabelli. 
Dla mnie nie ulega wątpliwości, że tamten lada dzień 
będzie w Apulii5, nasz Gnejus zaś na okręcie. 
3. Co ja mam począć — to wielkie zagadnienie, na bo- 
ga, nie byłoby go w ogóle, gdyby nie to, że wszystko zro- 
biono jak najgorzej, nie dopuszczając mnie do żadnego 
udziału w planach; lecz co mi przystoi uczynić? Sam 
2 — późniejszy morderca Cezara. 
3 zlecenie — od Pompejusza. 
4 aby... on sam udał się do Picenum — dla osłonięcia 
z tamtej strony Rzymu, dokąd mieli powrócić konsulowie. 
5 będzie w Apulii — tzn. zajmie całą Italię aż po jej po- 
łudniowe krańce. 

Cezar namawia mnie do układów pokojowych; lecz list 
jego był pisany, zanim zaczął pędzić na oślep 6. Dolabella 
i Celiusz mówią, że jest on ze mnie zadowolony. Mnie 
dręczy dziwna niepewność. Wspomóż mnie radą, jeżeli 
możesz; a rozwój spraw u was miej na oku, ile mo- 
żesz. Nie mam nic do pisania w takim zamęcie. Czekam 
twego listu. 
103. 
(Att. VII 22) 
Cycero do Attyka Formianum, wieczór 8 lutego 
lub ranek 9 lutego r. 49 
1. Widzę, że w Italii nie ma ani jednej piędzi ziemi, 
która by nie była w mocy tamtego. O Pompejuszu nie 
wiem nic i przypuszczam, że będzie ujęty, jeżeli się nie 
schroni na okręt. Cóż to za niewiarogodna szybkość! 1 
Podczas gdy ten nasz... lecz nie mogę bez bólu oskarżać 
tego, o kogo się dręczę i niepokoję. Nie bez przyczyny 
obawiasz się rzezi; nie żeby miała ona w najmniejszym 
stopniu przyczynić się do zapewnienia Cezarowi długo- 
trwałego zwycięstwa i władzy; lecz widzę, pod czyim 
wpływem będzie on działał. Oby wszystko było dobrze! 
Sądzę jednak, że przyjdzie nam ustąpić. 
2. Co do Oppiuszów 2, nie umiem ci poradzić. Zrobisz, 
6 — może: jeszcze przed przekroczeniem Rubikonu. 
1 List ten pisany jest widocznie pod wrażeniem wiadomości 
o nowych postępach Cezara. „Niewiarygodną szybkość" swoich 
marszów podkreślał on sam wielokrotnie w swych dziełach hi- 
storycznych. 
2 Oppiusze mieli dom bankowy w Rzymie i prowadzili ja- 
kieś interesy Terencji. 

103. (ATT. VII 22); 104. (ATT. VIII 3) 
będziesz uważał za najlepsze. Pomów z Filotimem; 
Terencją zobaczysz się 13 lutego. Co ja mam zrobić? 
Na jakim lądzie lub na jakim morzu nam gonić tego, 
o którym nie wiem, gdzie jest? Zresztą, jak mogę go go- 
nić na lądzie? A dokąd na morzu? A więc mam się pod- 
dać tamtemu? Przypuśćmy, że mogę to uczynić bezpiecz- 
nie (wielu mnie do tego namawia), lecz czy z godnością? 
Żadną miarą. Będę więc ciebie, jak zwykle, prosił o radę. 
Sprawy tej nie można rozwikłać; napisz jednak, proszę, 
co ci przychodzi do głowy i co sam uczynisz. 
104. 
(Att. VIII 3) 
Cycero do Attyka Kales, 18 lutego r. 49 
1. Zaniepokojony tak wielkimi i nieszczęsnymi wyda- 
rzeniami, a nie mogąc się naradzić z tobą osobiście, pra- 
gnę jednak skorzystać z twej rady. Cała rzecz polega 
na tym: jeżeli Pompejusz opuści Italię, co, jak podejrze- 
wam, zamierza uczynić, jak ja mam postąpić? Żebyś tym 
łatwiej mógł mi poradzić, wyłożę ci krótko, co mi przy- 
chodzi na myśl, tak na temat jednej, jak i drugiej ewen- 
tualności. 
2. Zarówno wielkie zasługi Pompejusza dla mego oca- 
lenia i przyjaźń, która mnie z nim łączy, jak i wzgląd na 
interesy państwa skłaniają mnie do mniemania, że powi- 
nienem zastosować swoją decyzję do jego decyzji i złączyć 
swój los z jego losem. Dołącza się do tego i ta okolicz- 
ność: jeżeli zostanę i porzucę towarzystwo najlepszych 
i najsławniejszych obywateli, będę musiał poddać się wła- 
dzy jednego człowieka. Choć on w wielu wypadkach daje 
mi do zrozumienia, że jest dla mnie przyjaźnie usposo- 

biony (wiesz dobrze, że w przewidywaniu tej grożącej 
burzy już dawno starałem się o to), to jednak należy 
rozważyć dwie sprawy: raz, w jakim stopniu można mu 
zaufać, a po drugie, jeżeli będzie zupełnie pewne, że on 
odniesie się do mnie życzliwie, czy będzie wypadało 
dzielnemu mężowi i dobremu obywatelowi przebywać 
w mieście, w którym piastował najwyższe urzędy i god- 
ności, dokonał największych czynów, sprawował tak znacz- 
ną godność kapłańską1 — a teraz nie będzie już mógł 
być tym, czym był — a narazi się na niebezpieczeństwo 
i może nawet na hańbę, gdyby Pompejusz przywrócił 
rzeczpospolitą2. Te względy przemawiają za jedną ewen- 
tualnością. 
3. Teraz posłuchaj, co przemawia za drugą. Nasz Pom- 
pejusz w niczym dotąd nie postąpił mądrze ani dzielnie, 
a co więcej we wszystkim wbrew swoim radom popartym 
całą mą powagą. Pomijam już te dawniejsze sprawy, że 
on sam Cezara wykarmił, wywyższył, uzbroił go przeciw 
państwu, wnosząc prawa przemocą i wbrew wróżbom, 
dając mu jeszcze Galię Zaalpejską; był jego zięciem, był 
augurem przy adoptacji Publiusza Klodiusza3, był bar- 
dziej gorliwy, gdy szło o odwołanie mnie z wygnania, 
niż kiedy można mnie było od niego uchronić; przedłu- 
żył Cezarowi namiestnictwo, popierał go we wszystkim 
w czasie jego nieobecności; nawet za trzeciego konsu- 
latu 4, gdy już zaczął bronić interesów rzeczypospolitej, 
wystarał się, aby dziesięciu trybunów ludowych złożyło 
wniosek o uwzględnienie kandydatury Cezara mimo jego 
1 — Cycero czyni aluzję do auguratu, który piastował od 
r. 53. 
2 — pod rządami Cezara bowiem nie będzie to już rzecz- 
pospolita, lecz jedynowładztwo. 
3 Por. wyżej list 12, przyp. 7. 
4 trzeci konsulat sprawował Pompejusz w r. 52. 

104. (ATT. VIII 3) 
nieobecności, co sam uświęcił jednym ze swych praw; 
tawiał opór konsulowi Markowi Marcellusowi, gdy ten 
usiłował ograniczyć termin zarządu prowincjami gallic- 
kimi do l marca. To wszystko już pominę, ale czyż może 
być coś bardziej wstrętnego, coś bardziej bezładnego niż 
ten odjazd z Rzymu, a raczej ta jak najbardziej ha- 
niebna ucieczka? Jakiegoż warunku nie należało przyjąć, 
byle tylko nie opuszczać ojczyzny? Warunki były złe, 
przyznaję, lecz cóż może być gorszego od obecnego poło- 
żenia? 
4. „Ale przywróci ustrój rzeczypospolitej". — Kiedy? 
Cóż pozwala nam żywić nadzieję w tym względzie? Czyż 
nie stracił już Ziemi Piceńskiej? Czyż nie stoi otworem 
droga do Rzymu? Czyż wszystkie zasoby pieniężne za- 
równo państwa, jak i ludzi prywatnych nie zostały wy- 
dane przeciwnikowi? Zresztą nie ma żadnej wspólnej spra- 
wy, żadnych sił, żadnego punktu oparcia, gdzie by mogli 
się zbierać ci, co pragną bronić państwa. Wybrano Apu- 
lię, najrzadziej zaludnioną część Italii i najbardziej od- 
daloną od tej zawieruchy wojennej; zdaje się, że z roz- 
paczy szukano tylko dogodnego miejsca dla ucieczki na 
morze. Niechętnie objąłem Kapuę; nie dlatego, żebym 
się uchylał od obowiązku, lecz że nie ufałem sprawie, 
w której nie uczestniczy żaden stan, nad którą nie bo- 
leje otwarcie żaden człowiek, cierpią trochę zacni oby- 
watele, ale ci nie bardzo; jak sam poczułem, pospólstwo 
i co gorsi przechylają się na drugą stronę, wielu zaś pra- 
gnęło zmiany stosunków. Powiedziałem mu więc, że bez 
załogi i pieniędzy niczego się nie podejmę. 
5. Nie miałem więc żadnego zajęcia, gdyż od początku 
widziałem, że jego jedynym celem była ucieczka. Jeśli 
mam za nim uciekać, to dokąd? Z nim nie mogę; wy- 
brawszy się do niego, dowiedziałem się, że w tamtych 
stronach jest Cezar, tak że nie mogę bezpiecznie doje- 

chać do Lucerii5. Muszę więc płynąć Morzem Tyrreń- 
skim, w niepewnym kierunku, w środku zimy6. Teraz 
znów, czy jechać z bratem, czy też bez niego, z synem? 
I jak? Obie ewentualności przedstawiają wiele trudności 
i sprawią wiele bólu. A jak on będzie wywierał7 swą 
wściekłość na mnie w mej nieobecności i na moim mie- 
niu! Będzie jeszcze okrutniejszy niż w stosunku do innych, 
bo może będzie mniemał, że znęcając się nade mną, 
wzbudzi dla siebie sympatię u pospólstwa. A te więzy _ 
mam na myśli uwieńczone laurami pęki rózg8 — jak 
ciężko zabierać je ze sobą z Italii! Gdybym nawet miał 
spokojną żeglugę, gdzież znajdę bezpieczne miejsce, za- 
nim przybędę do Pompejusza? Nie mam pojęcia, którędy 
i dokąd mam jechać. 
6. Jeśli jednak zostanę i znajdzie się dla mnie miej- 
sce po tej stronie, zrobię to samo, co za rządów Cynny 
zrobili Lucjusz Filippus, Lucjusz Flakkus, Kwintus Mu- 
cjusz9 — dla tego ostatniego skończyło się tragicznie, lecz 
zawsze mówił, iż przeczuwa to, co się istotnie stało, ale 
woli to niż z orężem w ręku zbliżyć się do ojczystych 
murów. Inaczej postąpił Trazybulos 10, i może lepiej. Lecz 
5 — miasto w płn. Apulii. 
6 Żegluga w okresie zimowym, obfitującym w burze, ucho- 
dziła w oczach starożytnych za niebezpieczną. 
7 on będzie wywierał — mowa o Cezarze. 
8 Por. list 96, przyp. 2. 
9 LUCJUSZ Filippus, Lucjusz Flakkus, Kwintus Mucjusz — 
wybitni przedstawiciele partii senatorskiej nie opuścili Rzymu 
opanowanego przez partię ludową Mariusza, po którego śmierci 
głową jej został Cynna — i to pomimo terroru wobec prze- 
ciwników politycznych, jaki rozpętało w tych latach stronnictwo 
ludowe. 
10 Trazybulos — jeden z przywódców demokracji ateńskiej 
na przełomie V i IV w., opuścił ojczyznę rządzoną przez oli- 
garchię arystokratyczną, ale powrócił z bronią w ręku na czele 
swych stronników, aby obalić znienawidzonych oligarchów. 

104. (ATT. VIII 3) 
i Mucjusz, i Filippus mieli swoje powody; gdy każe konieczność, 
trzeba się stosować do okoliczności, z drugiej zaś strony nie 
należy tracić nadarzonej sposobności. Lecz i w tym wypadku te 
pąki rózg stwarzają dla mnie pewne trudności. Przypuśćmy, że on 
mi jest życzliwy; jest to niepewne, ale przypuśćmy; ofiaruje mi 
triumf. Odmowa może stać się dla mnie niebezpieczna; przyjęcie 
wywoła oburzenie ludzi dobrze myślących. — „Cóż to za 
trudne położenie" — rzekniesz — ,,i nie do rozwikła- 
nia!" — A jednak trzeba je rozwikłać. Cóż bowiem stać 
się może? Jednak nie uważaj mnie za skłonniejszego do 
pozostania, ponieważ powiedziałem więcej za tą alterna- 
tywą; bywa w wielu wątpliwych zagadnieniach, że jedna 
sprawa ma za sobą więcej słów, ale druga więcej słusz- 
ności. Dlatego proszę cię, daj mi radę, jak człowiekowi 
spokojnie roztrząsającemu sprawę wielkiej wagi. Mam 
przygotowany okręt w Kajecie i w Brundyzjum. 
7. Lecz oto, gdy to piszę w nocy w Kales, zjawiają 
się posłańcy i otrzymuję list, że Cezar zbliża się do 
Korfinium 11 i że Domicjusz 12 jest tam z silnym i żądnym 
walki wojskiem. Nie sadzę, aby nasz Gnejus posunął się 
do tego, żeby opuścić Domicjusza; choć wysłał naprzód 
do Brundyzjum Scypiona z dwiema kohortami i napisał 
do konsulów, że pragnie, aby legion, zaciągnięty przez 
Faustusa, konsul poprowadził na Sycylię. Lecz hańbą bę- 
dzie dla niego opuścić Domicjusza, który go błaga o po- 
moc. Jest też niejaka nadzieja, według mnie niewielka, 
11 — ważny węzeł komunikacyjny około 120 km na wsch. 
od Rzymu, blisko wybrzeża adriatyckiego. 
12 Lucius Domitins Ahenobarbus, konsul z r. 54, był wy- 
znaczony przez senat po Cezarze namiestnikiem prowincyj ga- 
lijskich. W wojnie domowej czynnie uczestniczył po stronie 
Pompejusza. 

lecz tu uważana za pewną, że Afraniusz 13 walczył z Tre- 
boniuszem w Pirenejach i Treboniusz został rozbity, że 
twój Fabiusz przeszedł z kohortami14, najważniejsza zaś, 
że Afraniusz nadchodzi z wielkimi wojskami. Jeżeli to 
prawda, może się zostanie w Italii. Ponieważ kierunek 
marszu Cezara jest nieznany, gdyż przypuszczano, że albo 
pójdzie do Kapui, albo do Lucerii, wysłałem Leptę z li- 
stem do Pompejusza; sam zaś, aby gdzie nie wpaść, wró- 
ciłem do Formii. Chciałem cię o tym zawiadomić i na- 
pisałem już spokojniej, niż ostatnio pisałem, nie podsu- 
wając ci żadnego swego zdania, proszę o twoje. 
105. 
(Att. VIII 4) 
Cycero do Attyka Formianum, 22 lutego r. 49 
1. Dionizjusz1 jest raczej twoim człowiekiem niż 
moim, bo choć dostatecznie poznałem jego charakter, opie- 
rałem się jednak na twoim raczej niż na moim sądzie; 
otóż, nie dbając nawet o to świadectwo, które mu tak 
często u mnie wystawiałeś, zachował się względem mnie 
bardzo zuchwale, wobec losu, który, jak sądził, mnie 
spotka. Postaram się zresztą, o ile stać na to umysł ludz- 
13 Afraniusz był jednym z legatów Pompejusza w Hiszpa- 
nii i miał ze zgromadzonymi tam wojskami wkroczyć do Ga- 
lii, złamać opór pozostawionego tam przez Cezara Treboniusza, 
a następnie przez Alpy wejść do Italii i wziąć Cezara we dwa 
ognie. Energiczna jego interwencja w Galii mogła stanowić 
poważne odciążenie dla pompejańczyków w Italii. 
14 Fabiusz przeszedł z kohortami — Fabiusz był oficerem 
Cezara, więc Cycero ma chyba na myśli, że przeszedł on na 
stronę Pompejusza. 
1 Por. list 93, przyp. 1. 

105. (ATT. VIII 4) 
ki poprawić tę zmianę losu przy pomocy rozumu. Czyż 
za mało mu okazywałem szacunku, za mało wyświad- 
czałem mu usług, czyż nie polecałem tego człowieka ra- 
czej godnego pogardy? Wolałem nawet, żeby brat Kwintus 
i w ogóle wszyscy raczej ganili mój sąd, niż żebym go 
miał za mało chwalić, i sam nawet wolałem pomagać 
trochę w nauce naszym chłopcom niż szukać im innego 
nauczyciela. Jakiż ja list do niego napisałem, bogowie 
nieśmiertelni! Ile wyraziłem w nim szacunku, ile życzli- 
wości? Powiedziałbyś, dalibóg, że zapraszam Dicearcha 
lub Arystoksena2, nie zaś człowieka niezmiernie ga- 
datliwego i jak najmniej zdolnego do nauczania. 
2. „Lecz ma dobrą pamięć". — Będzie musiał przy- 
znać, że ja mam lepszą. Na mój list odpowiedział mi 
w takim tonie, jakiego ja nie użyłem nawet, gdy komuś 
odmawiałem podjęcia się jego sprawy. Zawsze mówiłem: 
„Jeśli będę mógł, jeśli mi nie przeszkodzi wcześniej pod- 
jęta sprawa". Nigdy żadnemu oskarżonemu, nawet naj- 
podlejszemu, najbardziej nikczemnemu, najbardziej szko- 
dliwemu, najbardziej obcemu nie odmówiłem tak katego- 
rycznie, jak on mi odpalił po prostu, bez żadnych zastrze- 
żeń. Nie znam nikogo bardziej niewdzięcznego, a w tej 
wadzie zawierają się wszystkie złe cechy. Lecz o tym aż 
nadto. 
3. Przygotowałem statek; czekam jednak twego listu, 
aby się dowiedzieć, co odpowiesz na moją prośbę o radę. 
Wiesz, że w Sulmonie Gajus Atiusz Pelignus otworzył 
Antoniuszowi bramy, choć było tam pięć kohort, że Kwin- 
tus Lukrecjusz stamtąd uciekł i że Gnejus udaje się do 
Brundyzjum, opuściwszy Domicjusza3. Sprawa już stra- 
cona. 
2 — wielkich uczonych greckich, uczniów Arystotelesa. 
3 Pisząc te słowa Cycero miał już w ręku list Pompejusza 
z dn. 20 lutego wzywający go do połączenia się z nim w Brun- 

106. 
(Att. VIII 7) 
Cycero do Attyka Formianum, 23 lutego 49 r. 
1. Jednej jeszcze rzeczy brakuje naszemu przyjacie- 
lowi do dopełnienia swej hańby — nie przyjść z pomocą 
Domicjuszowi 1. „Lecz nikt nie wątpi, że przyjdzie mu 
z pomocą". — Ja nie przypuszczam. — „Opuści więc ta- 
kiego obywatela i tych, którzy, jak wiesz, są z nim ra- 
zem, choć sam ma trzydzieści kohort?" — Jeśli się we 
wszystkim nie mylę, opuści. Jest niewiarogodnie wprost 
przerażony, myśli jedynie o ucieczce. Sądzisz zapewne 
(widzę bowiem, co myślisz), że powinienem mu towa- 
rzyszyć. 
2. Ja jednak mam od kogo uciekać, nie mam przecież 
za kim podążyć. Chwalisz i uważasz za godne pamięci 
moje słowa, gdym powiedział, że wolę być zwyciężony 
z Pompejuszem niż zwyciężyć z tamtymi2 — prawda, 
wolę, lecz z takim Pompejuszem, jaki był wówczas lub 
jaki mi się wydawał; z tym jednak, który ucieka, zanim 
wie, przed kim i dokąd, który nas wydał, opuścił ojczy- 
znę, a teraz opuszcza Italię — jeżeli wolałem, to już się 
stało — jestem zwyciężony. Zresztą, nie mogę patrzeć 
na rzeczy, których nigdy się nie spodziewałem oglądać, 
ani na tego, z którego winy muszę się wyrzec nie tylko 
swoich najbliższych, ale i samego siebie. 
3. Napisałem do Filotima3, żeby się wystarał o pie- 
dyzjum i wnosił słusznie, że oznacza to wycofanie się do Grecji. 
Por. list poprzedni ust. 7. 
1 Por. list 104, przyp. 12. 
2 Por. list 90, przyp. 6. 
3 — wyzwoleniec Terencji, załatwiający dla Cycerona różne 
sprawy finansowe. 

107. (ATT. VIII 14) 
niądze na drogę, albo z mennicy (bo nikt nie płaci), albo 
od twoich kolegów Oppiuszów4. Resztę poleceń ci na- 
piszę. 
107. 
(Att. VIII 14) 
Cycero do Attyka Formie, 2 marca r. 49 
1. Nie wątpię, że obrzydły ci codzienne listy, zwłasz- 
cza że nie donoszę ci nic nowego ani nie znajduję już 
żadnej nowej myśli do napisania. Gdybym jednak, nie 
mając żadnego pretekstu, umyślnie wysyłał do ciebie 
posłańców z listami bez treści, postępowałbym niemądrze; 
lecz nie mogę się zdobyć na to, aby nie wysyłać do cie- 
bie listów, gdy ktoś jedzie do Rzymu, zwłaszcza moi lu- 
dzie; i wierzaj mi, uspokajam się przy pisaniu wśród 
tych nieszczęść, jak gdybym z tobą rozmawiał, a jeszcze 
więcej, gdy twoje listy czytam. Rozumiem, że od czasu, 
gdy strach zmusił nas do ucieczki 1, nie było okresu, 
który by mniej od obecnej chwili nadawał się do pisania 
listów, zwłaszcza że ani w Rzymie nie słychać nic no- 
wego, ani tu, choć ta okolica jest o dwa lub trzy dni 
drogi bliżej Brundyzjum. W Brundyzjum zaś rozstrzyga 
się cała pierwsza faza wojny. Dręczy mnie właśnie to 
oczekiwanie. Lecz o wszystkim dowiem się przed 7 mar- 
ca. Widzę bowiem, że Cezar odjechał spod Korfinium 
po południu tego samego dnia, kiedy rankiem Pompejusz 
4 Por. list 109, przyp. 2. 
1 Cycero ma na myśli raptowny wyjazd z Rzymu rankiem 
17 stycznia po burzliwej debacie w senacie wieczorem i nocy 
poprzedniej. 

ruszył z Kanuzjum, tzn. w Feralia 2. Lecz Cezar tak ma- 
szeruje i podarkami tak zachęca żołnierzy do szybkości, 
iż się obawiam, aby do Brundyzjum nie przybył wcześniej, 
niż potrzeba.3 
2. Powiesz: „A cóż za pożytek masz z tego, że się 
z góry niepokoisz o rzecz, o której dowiesz się za trzy 
dni?" — Żadnego, lecz, jak już powiedziałem, chętnie 
z tobą rozmawiam; dowiedz się zarazem, że znów się 
chwieje moje postanowienie, które wydawało się już do- 
syć pewne. Nie mam dosyć uznania dla ludzi, których 
ty chwalisz4. Jakiego bowiem dzielnego czynu dokonali 
kiedykolwiek dla państwa? Albo kto z nich pragnie speł- 
nić coś chwalebnego? Nie wydają mi się zaiste godni 
pochwały ci, którzy wyruszyli za morze5, aby przygoto- 
wać się do wojny, choć tutejsze położenie istotnie nie 
jest do zniesienia. Widzę bowiem, jak wielka i jak zgubna 
będzie ta wojna. Jeden tylko człowiek mnie wzrusza i, jak 
mi się zdaje, powinienem był towarzyszyć mu w uciecz- 
ce i uczestniczyć w przywracaniu ustroju państwa6. — 
„Tyle więc razy zmieniasz zdanie?" — Rozmawiam z to- 
bą, jak ze sobą samym. Kto się taki znajdzie, żeby w tak 
ważnej sprawie sam ze sobą nie rozprawiał? Jednocze- 
śnie też pragnę wydobyć od ciebie twoje zdanie: jeżeli 
jest takie jak poprzednio, żebym się umocnił; jeżeli się 
zmieniło, żebym się z tobą zgodził. 
3. Dla rozproszenia moich wątpliwości jest bardzo waż- 
ne, żebym wiedział, co zrobi Domicjusz7 i co zrobi nasz 
2 Feralia — rzymskie święto, przypadało 21 lutego. 
3 wcześniej niż potrzeba — tzn. przed Pompejuszera. 
4 Por. list 111, ust. 7. 
5 za morze — mianowicie do Grecji i do prowincyj wschod- 
nich. 
6 Oczywiście mowa o Pompejuszu. 
7 — dowódca wojsk Pompejusza oblężonych w Korfinium 

108. (ATT. IX 5) 
przyjaciel Lentulus8. O Domicjuszu słyszę różne wia- 
domości: to że jest w Tiburze u Lepidusa, co jest bez 
ensu; to znów, że z Lepidami zbliża się do Rzymu; 
widzę, że i to nie jest prawdą. Mówi bowiem Lepidus, 
że jakimiś tajemniczymi drogami dokądś się dostał — 
czy aby się ukryć, czy aby dotrzeć do morza, tego i on 
sam nie wie. Nie wie też, co się dzieje z synem. Do- 
daje też dość przykrą wiadomość: nie zwrócono Domicju- 
szowi znacznej sumy pieniędzy, którą miał w Korfinium 9. 
O Lentulusie nie mam żadnych wiadomości. Dowiedz się 
o tym, proszę, i napisz do mnie. 
108. 
(Att. IX 5) 
Cycero do Attyka Formie, 10 marca r. 49 
1. W dzień swoich urodzin napisałeś do mnie list, 
pełen dobrych rad, jak również wielkiej życzliwości i roz- 
tropności. Oddał mi go Filotimus1 nazajutrz po otrzy- 
maniu go od ciebie. Rzeczy, o których w nim rozpra- 
wiasz, są bardzo trudne: podróż nad Morze Adriatyckie, 
jak i żegluga po Tyrreńskim; mój odjazd do Arpinum 
może obudzić podejrzenia, że stąd uciekam, moje pozo- 
stawanie w Formiach — wyglądać na to, że czekam, aby mu 
powinszować zwycięstwa 2; najgorsze jednak dla mnie bę- 
przez Cezara; został on 21 lutego zmuszony do kapitulacji, ale 
Cezar zwrócił mu wolność. 
8 — konsul tego roku. 
9 Informacja ta nie potwierdziła się i Cezar zwrócił Do- 
micjuszowi jego fundusze, które władze miejskie w Korfinium 
obłożyły sekwestrem. 
1 Jeden z kurierów Attyka. 
2 Kiedy Cycero to pisze, wie już, że Pompejusz skoncen- 

dzie zobaczenie tego, co przecież lada chwila będę mu- 
siał ujrzeć. Był u mnie Postumus3; pisałem ci już, jaki 
był nudny. Przyszedł też Kwintus Fufiusz4; co za mina 
co za pewność siebie! Spieszył do Brundyzjum, oskarżał 
Pompejusza o zbrodnię, senat o lekkomyślność i głupotę. 
Ja, który nie mogę takich rzeczy znieść u siebie w willi 
czyż będę mógł znosić Kurcjusza5 w senacie? 
2. Wyobraź sobie jednak, że znoszę to z zimną krwią; 
ale cóż wyniknie z tego zapytania: „Powiedz swe 
zdanie, Marku Tulliuszu?" 6 — Pomijam już sprawę pań- 
stwa, którą uważam za straconą, tak na skutek zadanych 
mu ran, jak i w wyniku przygotowywanych leków. Lecz 
jak mam postąpić wobec Pompejusza, na którego (po 
cóż się mam tego wypierać?) po prostu się rozgniewałem. 
Przyczyny wypadków zawsze więcej mnie obchodzą niż 
same wypadki. Rozważając więc te wypadki (a czyż mogą 
być większe nieszczęścia?) lub raczej przychodząc do wnio- 
sku, że zaszły z jego winy, jestem dla niego bardziej 
trował swe wojska w Brundyzjum, a cała Italia wpadnie w moc 
Cezara; podróż nad Morze Adriatyckie i żegluga po Tyrreńskim 
oznaczają dwie możliwości połączenia się z Pompejuszem; wy- 
jazd do Arpinum, rodzinnej miejscowości Cycerona, leżącej bli- 
sko Rzymu, już na terenach zajętych przez Cezara, mógłby 
wyglądać (w oczach tego ostatniego) na próbę uchylenia się od 
spotkania z nim; pozostawanie w Formiach (w oczach pompe- 
jańczyków) na chęć przyjęcia go gratulacjami, jak to czyniła 
pozostała w Italii część arystokracji senatorskiej (por. niżej 
ust. 3). 
3 Marcus Curtius Posiumus — dawny protegowany Cyce- 
rona, który przed kilku laty polecił go Cezarowi. 
4 Quintus Fufius Calenus — wierny zwolennik Cezara, przez 
Cycerona nie lubiany. 
5 Por. przyp. 3. 
6 Por. list 90, przyp. 8. Cycero wyobraża sobie siebie sa- 
mego zasiadającego w Rzymie w senacie kontrolowanym przez 
Cezara. 

108. (ATT. IX 5) 
wrogo usposobiony niż dla samego Cezara. Podobnie jak 
nasi przodkowie dzień klęski nad Alią7 uważali za bar- 
dziej złowrogi niż dzień zdobycia Rzymu, ponieważ to 
drugie nieszczęście wynikło z tamtego pierwszego (toteż 
pierwszy z nich do dziś dnia uważany jest za złowieszczy, 
ten drugi zaś zupełnie jest nie znany u ludu), tak i ja 
rozpatruję błędy popełnione podczas tych dziesięciu lat, 
a wśród nich i ów rok, który mnie pogrążył w nieszczę- 
ściu 8, ponieważ on mnie nie bronił (żeby nie użyć moc- 
niejszego wyrazu); a widząc jego obecną lekkomyślność, 
gnuśność, niedbałość, wpadam w gniew. 
3. Lecz o tym już zapomniałem; myślę o jego do- 
brodziejstwach, myślę też o godności; rozumiem teraz, 
później co prawda, niżbym pragnął, na skutek listów 
i słów Balbusa9, lecz widzę wyraźnie, że wszystko się 
robi, wszystko robiło się od początku tylko po to, aby 
go zabić 10. Odpowiadam więc, jak tamten, któremu u Ho- 
mera matka-bogini powiedziała: 
Zaraz wszak po Hektorze i twoja śmierć jest gotowa11 
on zaś odpowiedział matce: 
Niech więc natychmiast trupem tu padną, skórom nie zdołał 
Druha od śmierci wybawić... 
7 dzień klęski nad Alią — 19 lipca 390 r., tradycyjna data 
strasznej klęski poniesionej przez Rzymian nad rzeczką tej 
nazwy w bitwie stoczonej z Galiami; był to zawsze w Rzymie 
dzień żałoby narodowej. 
8 rok, który mnie pogrążył w nieszczęściu — rok 58, rok 
wygnania Cycerona. 
9 — przyjaciel Cycerona, a wierny zwolennik Cezara, usi- 
łował oczywiście przedstawić mu politykę swego wodza w jak 
najkorzystniejszym świetle. 
10 aby go zabić — Pompejusza. 
11 Cytat z Iliady XVIII 96 nn. Są to słowa Tetydy do Achil- 
lesa i Achillesa do Tetydy po śmierci Patrokla z ręki Hektora. 

A przecież nie tylko druha, lecz i dobroczyńcy, i w do- 
datku tak wielkiego męża, broniącego takiej sprawy? 
Sądzę, że te przysługi należy okupić życiem. Twoim opty- 
matom zupełnie nie ufam i nawet już nie dbam o nich. 
Widzę, jak się tamtemu poddają, jak mu się będą pod- 
dawali. Czy sądzisz, że owe dekrety miast municypalnych 
w sprawie modłów o zdrowie Pompejusza mają jakieś 
znaczenie wobec tych powinszowań z powodu zwycię- 
stwa? „Boją się" — odpowiesz. Ale sami oni mówią, że 
już wtedy się bali. Lecz zobaczmy, co się stało w Brun- 
dyzjum. Z tego może się zrodzą inne plany i inne listy. 
109. 
(Att. IX 6) 
Cycero do Attyka Formie, 11 marca r. 49 
1. Dotychczas nie mam żadnej wiadomości z Brundy- 
zjum. Balbus 1 napisał z Rzymu, że według jego przy- 
puszczeń konsul Lentulus już się przeprawił, że nie spot- 
kał się jednak z młodym Balbusem2, który słyszał już 
o tym w Kanuzjum i stamtąd do niego napisał; dodaje, 
że sześć kohort, które były w Albie, przeszły do Kuriu- 
sza Drogą Minucjańską; napisał mu to Cezar, który 
wkrótce będzie pod Rzymem. Posłucham więc twojej ra- 
dy i w takich okolicznościach nie ukryję się w Arpinum3, 
jakkolwiek, mając zamiar dać memu Cyceronowi togę 
męską4 w Arpinum, tym właśnie chciałem się wytłuma- 
czyć przed Cezarem. Może on się jednak obrazi właśnie 
1 Por. list poprzedni, przyp. 9. Balbus zatem stale informo- 
wał Cycerona o wypadkach i zamiarach strony cezariańskiej. 
2 młody Balbus — bratanek Cyceronowego informatora. 
3 Por. list poprzedni, przyp. 2. 4 Por. list 83, przyp. 26. 

109. (ATT. IX 6) 
to że nie chciałem dokonać tego aktu w Rzymie. A prze- 
cież jeśli trzeba się z nim spotkać, tam będzie najlepiej. 
Wówczas zobaczę resztę, tzn. dokąd mam jechać, któ- 
rędy i kiedy. 
2. Domicjusz 5, jak słyszę, jest w Kozanum i, jak mó- 
wią. gotów już do żeglugi; jeżeli jedzie do Hiszpanii, 
nie pochwalam, jeżeli do Gnejusa, chwalę; lecz niech 
raczej płynie, dokąd mu się podoba, byleby tylko nie 
widział Kurcjusza, na którego ja, choć jego patron, już 
nie mogę patrzeć6. Cóż mam mówić o innych? Lecz, jak 
sądzę, powinienem siedzieć spokojnie, aby nie powiększać 
swojej winy, że kochając Rzym, tzn. ojczyznę, i mając 
nadzieję, że sprawa się ułoży, tak się zachowywałem, iż 
zostałem odcięty i przychwycony. 
3. Gdy już to napisałem, przyniesiono mi list z Ka- 
pui tej treści: „Pompejusz przebył morze wraz ze wszyst- 
kimi wojskami, jakie przy nim były. Liczba ludzi sięga 
30 000, są też konsulowie, trybunowie ludu i senatoro- 
wie, którzy znajdowali się przy nim, wszyscy z żonami 
i dziećmi. Wsiadł podobno na statek 4. marca. Od tego 
dnia poczęły wiać wiatry północne. Mówią, że statki, któ- 
rych nie użył, kazał porąbać lub spalić". List w tej spra- 
wie otrzymał trybun Lucjusz Metellus od swej świekry 
Klodii, która też się przeprawiła. 
3. Przedtem byłem zaniepokojony i dręczyłem się, jak 
mnie do tego zmuszało położenie, którego nie mogłem 
rozwikłać rozumem; teraz zaś, skoro Pompejusz i konsu- 
lowie wyjechali z Italii, już się nie dręczę, lecz pali mnie 
ból: 
bo już serce moje 
Spokój straciło i trwoga je dręczy7. 
5 Por. list 107, przyp. 7. 
6 Por. list poprzedni, przyp. 3. 
7 Cytat z Iliady X 94. 

Nie władam już rozumem, wierzaj mi: taką hańbę na 
siebie ściągnąłem. Po pierwsze, nie jestem z Pompeju- 
szem — bez względu na to, jakie powziąłby plany; po 
drugie, nie jestem z zacnymi ludźmi, choćby uważając, że 
lekkomyślnie poprowadzili sprawy! Zwłaszcza że te same 
osoby, dla których lękałem się oddać na niepewny los, 
a więc żona, córka, chłopcy — woleliby podążyć tam za 
mną, uważając pozostawanie po tej stronie za haniebne 
i mnie niegodne. Zaś mój brat Kwintus mówił, że co- 
kolwiek ja pochwalę, on uzna za słuszne, i z całym spo- 
kojem szedł w moje ślady! 
5. Czytam teraz twoje listy od początku8: dają mi 
nieco pociechy. W pierwszych napominasz mnie i prosisz, 
abym się nie rzucał na oślep w przepaść, w dalszych 
cieszysz się, że zostałem9. Gdy je czytam, wydaję się 
sobie mniej podły, ale tylko, póki je czytam. Potem znów 
powstaje rozpacz i widmo mojej hańby. Dlatego zakli- 
nam cię, mój Tytusie, wyrwij mi z serca ten ból lub 
przynajmniej umniejsz go pociechą, radą, lub czym tyl- 
ko możesz. Cóż ty jednak możesz? Jaki człowiek w ogóle 
coś tu może? Chyba tylko jakiś bóg. 
6. Staram się przynajmniej o to, do czego mnie na- 
mawiasz, i czego się spodziewasz, że da się osiągnąć: 
aby Cezar zgodził się na moją nieobecność, gdy w sena- 
cie będzie się coś działo przeciwko Pompejuszowi. Oba- 
wiam się jednak, że tego nie uzyskam. Przybył od niego 
Furniusz 10. Abyś przynajmniej wiedział, za kim idę, do- 
8 twoje listy od początku — najprawdopodobniej od 17 sty- 
cznia, od daty wyjazdu Cycerona z Rzymu. 
9 że zostałem — w Italii. 
10 Ów Furniusz przybył z listem Cezara (zachowanym nam 
jako załącznik do tego listu do Attyka, Ad Att. IX 6 A) 
i z ustnymi instrukcjami. Cezar wzywał Cycerona do spotkania 
się z nim pod Rzymem i traktował go uprzejmie jako swego 
stronnika i podporę. 

109. (ATT. IX 6); 110. (ATT. IX 4) 
wiedz się, że wedle jego słów syn Kwintusa Titiniusza 
jest z Cezarem11; Cezar jednak składa mi podziękowa- 
nie gorętsze, niżbym pragnął. O co zaś mnie prosi w krót- 
kich co prawda słowach, lecz dość nakazująca, dowiedz 
się z jego własnego listu. O ja nieszczęsny! czemużeś 
wówczas zachorował?! Bylibyśmy razem i z pewnością 
nie zabrakłoby nam rady: We dwu zawsze lepiej...12 
7. Lecz co się stało, już się nie odstanie; pomyślmy 
o przyszłości. Dotąd zwiodły mnie dwie rzeczy: z po- 
czątku nadzieja układów pokojowych: po ich zawarciu 
chciałem żyć spokojnie, pozbywszy się trosk na starość. 
Po drugie, sądziłem, że Pompejusz rozpoczyna zgubną 
i okrutną wojnę, a uważałem, na boga, za godne lepszego 
człowieka i obywatela narazić się raczej na najgorszą 
mękę, niż — nie powiem nawet — przewodzić tym okru- 
cieństwom, ale i w nich uczestniczyć. Zdaje się jednak, 
że lepiej było umrzeć niż być z tymi tu ludźmi. Pomyśl 
nad tym, mój drogi Attyku, albo raczej coś wymyśl. 
Cokolwiek się zdarzy, zniosę dzielniej niż tę udrękę. 
110. 
(Att. IX 4) 
Cycero do Attyka Formie, 12 marca r. 49 
1. Choć jestem spokojny tylko wtedy, gdy piszę do 
ciebie lub czytam twoje listy, jednak i mnie samemu 
już brak materiału do pisania, i wiem, że i z tobą jest 
podobnie. Na to bowiem, co się zwykle pisze poufale, 
11 Quintus Titinius był pompejańczykiem, a wystąpienie 
jego syna po stronie Cezara zdaje się Cycero uważać za skan- 
dal, dający miarę fałszywości jego własnego położenia. 
12 Cytat z Iliady X 224. 

gdy sią ma umysł zupełnie swobodny, nie pozwalają 
obecne czasy, to zaś, co się nadaje do teraźniejszej chwili 
jużeśmy wyczerpali. Aby jednak nie pogrążyć się całko- 
wicie w rozpaczy, wybrałem sobie pewne polityczne 
i aktualne tezy 1, aby oderwać umysł od narzekań i ćwi- 
czyć się w tym, co dotyczy obecnych wypadków. Oto 
one: 
2. Czy należy pozostawać w ojczyźnie, gdy znajduje 
się ona pod rządami tyrana?2 — Czy trzeba wszelkimi 
sposobami starać się o obalenie tyrana, nawet gdyby pań- 
stwu miało z tego powodu zagrozić wielkie niebezpie- 
czeństwo? — Czy należy przedsięwziąć środki, aby ten, 
co obalił tyrana, sam zbyt wysoko się nie wyniósł? — 
Czy trzeba próbować nieść pomoc ujarzmionej ojczyźnie 
raczej słowem i wyzyskaniem okoliczności niż z orężem 
w ręku? — Czy przystoi obywatelowi zażywać spokoju 
z dala od uciśnionej ojczyzny, czy też powinien on za 
wszelką ceną narazić sią na niebezpieczeństwo dla odzy- 
skania wolności? — Czy należy zaatakować ujarzmioną 
ojczyznę i oblegać ją? — Czy i ten, kto nie pochwala 
wojny jako środka uwolnienia ojczyzny, powinien złączyć 
sią z dobrze myślącymi obywatelami? — Czy w czasie 
zawieruchy politycznej trzeba dzielić niebezpieczeństwo 
1 tezy — w języku greckim (w którym je zapisał Cycero) 
oznaczały co innego, niż dziś po polsku. „Tezy" były to w grec- 
kiej terminologii pewne ogólne sformułowania dawane w szko- 
łach retorycznych do rozwinięcia lub ogólne zagadnienia, na 
które należało dać odpowiedź. Cycero w chwili bezradności 
usiłuje ratować się ulubionymi swymi zajęciami umysłowo-lite- 
rackimi, które teraz będą coraz częściej stawały się dlań na- 
miastką działalności publicznej. Z ust. 3 tegoż listu wynika 
bowiem wyraźnie, że wzorem ćwiczeń retorycznych układał 
sobie odpowiedzi na sformułowane poniżej pytania, zarówno 
po grecku, jak po łacinie. 
2 — przez tyrana rozumieli starożytni kogoś, kto doszedł 
do władzy środkami nielegalnymi. 

111. (ATT. IX 10) 
ze swymi dobroczyńcami i przyjaciółmi, nawet gdyby ich 
poglądy polityczne nie wydawały się słuszne? — Czy ten, 
kto wyświadczył ojczyźnie wielkie dobrodziejstwa i z tego 
powodu wiele wycierpiał i wzbudził ku sobie nienawiść, 
ma dobrowolnie narazić się na niebezpieczeństwa dla oj- 
czyzny, czy też wolno mu troszczyć się o siebie i o swoich 
najbliższych, unikając walki przeciw dzierżącym władzę? 
3. Zajmując się takimi oto rozważaniami i roztrząsając 
wszystkie za i przeciw, to po grecku, to po łacinie, odry- 
wam na krótko swe myśli od kłopotów i jednocześnie 
zastanawiam się nad ważnymi sprawami chwili obecnej. 
Obawiam się jednak, że jestem wobec ciebie natrętny. 
Jeżeli bowiem ten, kto zabrał ten list, będzie szedł szyb- 
ko, trafi na sam dzień twojej febry. 
111. 
(Att. IX 10) 
Cycero do Attyka Formianum, 18 marca r. 49 
1. Nie mam nic do pisania: nie usłyszałem nic nowego, 
a na twoje wszystkie listy odpisałem już poprzedniego 
dnia. Ponieważ jednak zmartwienie nie tylko mi odbiera 
sen, lecz zatruwa mi czuwanie wielkim bólem, postano- 
wiłem napisać do ciebie cokolwiek, bez żadnego tematu, 
byle tylko z tobą porozmawiać; to jedno daje mi wy- 
tchnienie. 
2. Zdaje mi się, że byłem od początku szalony, i drę- 
czy mię teraz jedna myśl: że nie poszedłem jak szerego- 
wiec za Pompejuszem, choć on upadał, a raczej pędził na 
złamanie karku. Widziałem go 17 stycznia 1, niesłychanie 
1 17 stycznia — w czasie pamiętnej debaty w senacie na 
wieść o zbliżaniu się Cezara. 

przerażonego; już tego samego dnia przeczułem, co uczyni. 
Nigdy już potem nie znalazł mej aprobaty i nigdy już 
nie przestał popełniać jednego głupstwa za drugim. Nic 
tymczasem do mnie nie pisał, o niczym innym nie myślał 
tylko o ucieczce. Cóż tu jeszcze mówić? Jak w sprawach 
miłosnych odstręczają od siebie kobiety niechlujne, nie- 
dowcipne, źle ubrane, tak we mnie szpetota jego ucieczki 
i jego niedbalstwo zagłuszyły moją dla niego życzliwość. 
Nie uczynił nic godnego, abym mógł się do niego przy- 
łączyć jako towarzysz ucieczki. Lecz teraz budzi się znów 
moje dawne przywiązanie, teraz nie mogę znieść tęskno- 
ty, teraz nie pomagają mi już ani książki, ani literatura, 
ani nauka. Tak więc dniami i nocami patrzę na morze, 
jak ów ptak, pragnąc ulecieć. O tak, jestem ukarany za 
swą lekkomyślność! Lecz jakaż to była lekkomyślność? 
Czyż zrobiłem coś bez głębokiego namysłu? Gdyby bowiem 
chodziło tylko o ucieczkę, uciekłbym jak najchętniej; ale 
wzdrygałem się przed tą okropną i najbardziej zaciętą 
wojną, której ludzie jeszcze nie mogą sobie wyobrazić. 
Jakież groźby rzucał przeciw miastom municypalnym, ja- 
kie imienne pogróżki przeciw porządnym ludziom, prze- 
ciw wszystkim wreszcie, którzy by zostali! Jak często po- 
wtarzał: „Sulla mógł, a ja nie mogę?"2 
3. Utkwiło mi to w pamięci: źle postąpił Tarkwi- 
niusz3, podburzając przeciw ojczyźnie Porsennę i Okta- 
2 Sulla mógł, a ja nie mogę? — mówiąc te słowa Pom- 
pejusz miał zapewne na myśli zbrojny powrót Sulli do Rzymu, 
po kilkuletnim nawet pozostawaniu stolicy w rękach stronni- 
ków Mariusza, ale Cycero myśli tu, zdaje się, raczej o wyro- 
kach śmierci, jakie zwycięski Sulla zaczął wydawać masowo 
na swoich przeciwników. 
3 Tarkwiniusz Pyszny — ostatni król rzymski, miał, kiedy 
został strącony z tronu, wezwać pomocy króla Etrusków Por- 
senny oraz swego zięcia Oktawiusza Maniliusza z Tuskulum. 

111. (ATT. IX 10) 
wiusza Mamiliusza, bezbożnie Koriolan4, który prosił 
o pomoc Wolsków, słusznie natomiast Temistokles, który 
wolał umrzeć 5; występnym był Hippiasz 6, syn Pizystrata, 
który poległ w bitwie maratońskiej, wznosząc oręż prze- 
ciw ojczyźnie. Lecz Sulla, Mariusz, Cynna7 postąpili do- 
brze, a raczej prawnie; cóż jednak było okrutniejszego, 
cóż zgubniejszego od ich zwycięstw? Od takiej właśnie 
wojny uciekłem, tym bardziej, że widziałem zamiary 
i przygotowania do jeszcze większych okropności. Ja, któ- 
rego niektórzy nazywali zbawcą i ojcem tego miasta8, 
miałbym sprowadzać na nie wojska Getów, Armeńczy- 
ków, Kolchów? 9 ściągnąć głód na moich rodaków, znisz- 
czenie na Italię? Pamiętałem przede wszystkim, że Cezar 
jest śmiertelny, że może być zgładzony wieloma sposoba- 
mi; sądziłem, że Rzym i naród należy zachować dla nie- 
śmiertelności, o ile to w mojej mocy; żywiłem też pewną 
nadzieję, że raczej sprawy się jakoś ułożą, niż żeby Cezar 
4 Koriolan — legendarny wybawca Rzymu od Gallów, miał 
następnie, kiedy wygnano go z kraju, sprowadzić Wolsków na 
swoją ojczyznę. 
5 Temistokles — zwycięzca spod Salaminy, zbawca Aten, 
który na starość na skutek niewdzięczności rodaków musiał 
osiąść w królestwie perskim, miał jednak umrzeć śmiercią sa- 
mobójczą, gdy król perski żądał jego pomocy w wojnie prze- 
ciw Ateńczykom. 
6 Hippiasz był po ojcu swoim Pizystracie władcą Aten; 
strącony z tronu szukał pomocy u Persów i wziął po ich stro- 
me udział w bitwie pod Maratonem. 
7 Sulla, Mariusz, Cynna — por. przyp. 2; wszyscy ci wy- 
mienieni politycy rzymscy nie szukali pomocy u postronnych, 
lecz sami z bronią w ręku rozprawili się ze swymi przeciwni- 
kami politycznymi. 
8 zbawcą i ojcem tego miasta — po stłumieniu spisku Ka- 
tyliny nadano Cyceronowi zaszczytny tytuł „ojca ojczyzny". 
9 Geci, Armeńczycy, Kolchowie — najodleglejsze ludy 
wschodnie, które Cycero widzi oczyma wyobraźni w armii Pom- 
pejusza powracającego, by wydrzeć Cezarowi Italię. 

miał się posunąć do takiej zbrodni, a Pompejusz do takiej 
hańby. Inny jest teraz stan rzeczy, inaczej na to patrzę. 
Zdaje mi się, jak to piszesz w którymś ze swych listów, 
że słońce zniknęło ze świata. Jak mówią o chorym, póty 
jest nadzieja, póki jeszcze oddycha, tak ja nie przesta- 
wałem żywić nadziei, dopóki Pompejusz był w Italii. 
W tym właśnie się zawiodłem, i aby powiedzieć praw- 
dę, wzgląd na wiek mój, znękany długimi trudami, skło- 
nił mnie do bezczynności rozkoszami życia domowego. 
Teraz, jeżeli nawet trzeba się będzie narazić na niebez- 
pieczeństwo, uczynię wszystko, aby stąd ulecieć. 
4. Może już przedtem należało to uczynić; lecz zatrzy- 
mało mnie najwięcej to, coś napisał, i twój autorytet. 
Gdy bowiem znalazłem się w tym położeniu, rozwinąłem 
zwój twoich listów, który trzymam pod pieczęcią i jak 
najstaranniej przechowuję. W liście pisanym 21 stycznia 
przeczytałem te słowa: „Zobaczmy, co zrobi Pompejusz 
i dokąd kierują się jego plany. Jeżeli on opuści Italię, 
postąpi źle i według mnie zupełnie nierozumnie, ale do- 
piero wtedy wypadnie zmienić nasze zamiary". — Napi- 
sałeś to czwartego dnia po moim wyjeździe z Rzymu. 
A dalej, 23 stycznia: „Byle tylko nasz Gnejus nie opuścił 
Italii równie nierozumnie, jak opuścił Rzym". — Tego 
samego dnia napisałeś drugi list, dając w nim jasną od- 
powiedź na moją prośbę o radę; oto ona: „Lecz przecho- 
dzę do twego pytania. Jeżeli Gnejus opuści Italię, sądzę, 
że trzeba powrócić do Rzymu; bo jakiż będzie kres wę- 
drówki?" — Te słowa mocno utkwiły mi w pamięci i te- 
raz widzę, że do tej żałosnej ucieczki, którą ty łaskawie 
nazwałeś wędrówką, dołączyła się wojna, której końca 
nie widać. 
5. Następuje przepowiednia z 25 stycznia: „Jeżeli Pom- 
pejusz zostanie w Italii i nie dojdzie do zgody, sądzę, że 
wojna będzie dłuższa; jeżeli opuści Italię, myślę, że szy- 

111. (ATT. IX 10) 
kuie się w przyszłości wojna bez pardonu." — A więc 
jestem zmuszony być uczestnikiem, sojusznikiem i po- 
rnocnikiem w tej wojnie, która będzie bez pardonu i prze- 
ciw współobywatelom? Dalej, 7 lutego, gdy już więcej 
słyszałeś o planach Pompejusza, kończysz jeden ze swych 
listów tymi słowy: „Nie radziłbym ci także uciekać, je- 
żeli Pompejusz opuści Italię; narazisz się na największe 
niebezpieczeństwo, a nie pomożesz państwu, któremu mo- 
żesz potem się przydać, jeżeli pozostaniesz". — Jakiż 
patriota i polityk nie uległby autorytetowi takiej rady, 
pochodzącej od człowieka rozumnego i w dodatku przy- 
jaciela? 
6. Dalej, 11 lutego na moją prośbę o radę znów mi 
odpowiadasz w ten sposób: „Pytasz mnie, czy bronię 
ucieczki, czy też uważam zwłokę za pożyteczniejszą. Otóż 
w obecnej chwili uważam nagły wyjazd i pospieszną 
podróż za równie bezużyteczną i niebezpieczną dla ciebie, 
jak dla samego Gnejusa; poza tym uważam za lepsze, 
żebyście byli rozdzieleni, każdy na swej wieży strażni- 
czej. Lecz, jak mi bóg miły, uważam za hańbę rozmyśla- 
nie o ucieczce". — Tę hańbę nasz Gnejus obmyślił już 
dwa lata temu. Bo już tak dawno zamyślał w duchu na- 
śladowanie Sulli i proskrypcje. Następnie, gdyś, jak sądzę, 
napisał nieco bardziej ogólnikowo, a ja uznałem, że da- 
jesz mi do zrozumienia, abym opuścił Italię, dobitnie 
temu zaprzeczyłeś 19 lutego: „w żadnym liście nie dawa- 
łem ci do zrozumienia, że jeżeli Gnejus opuści Italię, 
ty masz ją opuścić z nim razem, lub jeżeli dałem do 
zrozumienia, byłem gorzej niż niestały, byłem szalony". — 
W tym samym liście piszesz w innym miejscu: „Nic mu 
nie pozostaje oprócz ucieczki; lecz wcale nie uważam 
i nigdy nie uważałem, że ty powinieneś mu towarzyszyć". 
7. Całe to rozważanie rozwijasz dokładniej w liście 
z dnia 22 lutego: „Jeżeli Maniusz Lepidus i Lucjusz Wol- 

kacjusz10 pozostają, sądzę, że i ty powinieneś pozostać 
w ten sposób, żebyś, jeżeli Pompejusz ocaleje i gdzieś 
się zatrzyma, porzucił to królestwo cieni i raczej zgodził 
się dzielić z nim klęskę na polu bitwy niż z Cezarem 
władzę w tym rynsztoku, jaki się daje przewidzieć". 
Długo zastanawiasz się nad tym zaleceniem i w końcu 
dodajesz: „A co będzie, jeśli Lepidus i Wolkacjusz od- 
jadą? Na to nie znajdują odpowiedzi. Wobec tego będę 
musiał uznać za dobre, co się stanie i jak ty postąpisz". — 
Jeśli wówczas miałeś wątpliwości, to z pewnością teraz 
ich nie masz, skoro oni pozostają. 
8. A następnie, w czasie samej ucieczki, 25 lutego: 
„Tymczasem nie wątpię, że pozostaniesz w Formianum. 
Tam będzie ci najwygodniej oczekiwać dalszych wypad- 
ków". — W dniu l marca, kiedy Pompejusz już piąty 
dzień był w Brundyzjum: ,,Wtedy będziemy mogli rozwa- 
żyć, wprawdzie już nie z całą swobodą, ale mniej skrę- 
powani, niż gdybyś się razem z nim rzucił do ucieczki". — 
Następnie 4 marca, choć napisałeś krótko przed swym 
atakiem11, tak jednak mówisz: „Jutro napiszę więcej i na 
wszystko ci odpiszę: dziś powiem tylko tyle, iż nie ża- 
łuję, że ci radziłem pozostać, i chociaż jestem wielce nie- 
spokojny, to jednak, uważając to za mniejsze zło niż 
twój wyjazd, trwam przy swoim zdaniu i cieszę się, żeś 
pozostał". 
9. A gdy już się zacząłem dręczyć obawą, czy nie do- 
puściłem się jakiego haniebnego postępku, piszesz 5 mar- 
ca: „Mimo wszystko nie jest mi przykro, że nie jesteś 
10 Manius Aemilius Lepidus był konsulem w r. 66, w cza- 
sie spisku Katyliny popierał Cycerona. Drugi, Lucius Volcatitis 
Tullus należał widocznie także, zdaniem Attyka, do ludzi, któ- 
rych postępowanie może być dla innych miarodajne. Cycero 
nie godził się z tym poglądem, por. list 101, przyp. 4. 
11 — Attyk cierpiał wówczas na ataki febry. 

111. (ATT. IX 10); 112. (ATT. IX 12) 
razem z Pompejuszem; później, w razie potrzeby, to nie 
będzie trudne, a dla niego w każdej okoliczności będzie 
pożądane. Lecz ja tak twierdzę: jeżeli Cezar będzie na- 
dal postępował tak, jak zaczął: szczerze, z umiarem, roz- 
sądnie, przemyślę całą sprawę i z większym zastanowie- 
niem rozważę, co będzie dla nas korzystne". 
10. Dnia 10 marca piszesz, że nasz przyjaciel Pedu- 
ceusz12 również pochwala moje pozostanie na miejscu; 
jego autorytet ma dla mnie wielkie znaczenie. Pocieszam 
się tymi twoimi słowami, sądząc, że dotąd nic złego jesz- 
cze nie zrobiłem. Ty tylko broń swego autorytetu: w sto- 
sunku do mnie to zbyteczne, lecz potrzebuję wspólników. 
Jeśli dotąd w niczym nie uchybiłem, będę ostrożny na 
przyszłość. Więc nakłaniaj mnie do tego i w ogóle poma- 
gaj mi swymi rozważaniami. Tutaj nic dotąd nie sły- 
szano o powrocie Cezara. Dzięki temu listowi tyle zyska- 
łem, że przeczytałem wszystkie twoje i znalazłem w nich 
uspokojenie 13. 
112. 
(Att. IX 12) 
Cycero do Attyka Formianum, 20 marca r. 49 
1. Przeczytałem właśnie twój list 20-go, gdy mi przynie- 
siono list od Lepty, donoszący, że Pompejusz jest zablo- 
kowany i nawet wyjście z portu jest odcięte przez stat- 
12 Sextus Peducaeus — wspólny przyjaciel Cycerona i At- 
tyka. 
13 List ten rzuca charakterystyczne światło na korespon- 
dencję Cycerona z Attykiem w tym czasie. 

ki1. Dalibóg, bez łez nie mogę już ani myśleć dalej, ani 
pisać. Posyłam ci kopię listu. Biada nam! Czemuśmy 
wszyscy razem nie podzielili jego losu? Oto znów te same 
wiadomości mam od Matiusza i Trebacjusza, z którymi 
w Minturnach spotkali się posłańcy Cezara. Dręczę się 
do tego stopnia, iż pragnę już dla siebie losu Mucjusza2. 
Ale jak uczciwe, jak jasne, jak dobrze przemyślane były 
twoje rady: jakimi drogami, jaką drogą morską, gdzie 
się spotkać i o czym mam mówić z Cezarem! Były one 
równie uczciwe, jak przezorne. Jak uprzejme, jak wspa- 
niałomyślne, jak braterskie są twoje zaprosiny do Epiru!3 
2. Co się tyczy Dionizjusza4, jestem zdziwiony: mia- 
łem go w większym szacunku, niż Panajtiosa Scypio5, 
a jednak w najszpetniejszy sposób odniósł się on do me- 
go obecnego położenia. Nienawidzę tego człowieka i będę 
go nienawidził. Obym mógł się na nim zemścić. Lecz 
jego własny charakter zemści się na nim. 
3. Proszę cię, obmyśl teraz jak najstaranniej, co mam 
począć. Wojsko narodu rzymskiego oblega Gnejusa Pom- 
pejusza, trzyma go zamkniętego rowem i wałem, zagra- 
dza mu drogę do ucieczki; a my żyjemy, i to miasto stoi, 
pretorzy sprawują sądy, edylowie przygotowują igrzyska, 
1 Cezar zablokował Pompejusza w Brundyzjum. Pisząc te 
słowa Cycero nie wiedział, że blokada była już przerwana 
i Pompejusz 17 odpłynął do Epiru. 
2 Cyceronowi często staje wówczas przed oczyma los Mu- 
cjusza Scewoli, który choć był zwolennikiem Sulli, nie opuścił 
Rzymu i tam został w r. 82 zamordowany na rozkaz Mariusza 
(młodszego). 
3 W Epirze miał Attyk swoje posiadłości; widocznie ofia- 
rował Cyceronowi pobyt tam na wypadek, gdyby ten zdecy- 
dował się pójść śladem Pompejusza, ale chciał się trzymać 
z dala od teatru wojny. 
4 Por. list 93, przyp. 1. 
5 Panajtios — filozof grecki, był przez długie lata przy- 
jacielem i domownikiem Scypiona Młodszego. 

ludzie dobrze myślący wciągają do ksiąg swe zyski, a ja 
sam tu siedzę! Czyż mam usiłować udać się tam jak sza- 
leniec, czy błagać miasta municypalne o dochowanie 
wierności? Porządni ludzie nie pójdą za mną, lekkomyślni 
mnie wyśmieją, żądni przewrotów, zwłaszcza uzbrojeni 
i zwycięzcy, użyją przeciw mnie przemocy i gwałtu. 
4. A więc co sądzisz? Jakaż twoja rada, by zakończyć 
to nędzne życie? Teraz cierpię, teraz się dręczę, właśnie 
gdy ktoś mnie uważa za mądrego lub szczęśliwego, że 
razem z Pompejuszem nie poszedłem. A ja jestem prze- 
ciwnego zdania. Nigdy nie chciałem być uczestnikiem jego 
zwycięstwa, wolałbym raczej dzielić z nim klęskę. Na cóż 
mam teraz cię błagać o listy, o twój rozsądek i życzliwość? 
Stało się; nic mi już nie może pomóc, i ja już niczego 
nie pragnę, prócz tego, żeby nieprzyjaciel zlitował się 
nade mną i wyzwolił mnie. 
113. 
(Att. IX 17) 
Cycero do Attyka Formianum, 27 marca r. 49 
1. Oczekuję Trebacjusza1 27 marca, w dniu, kiedy 
piszę ten list. Stosownie do wiadomości, jakie mi przy- 
niesie, i do listu Matiusza2, pomyślę, jak mam z Ceza- 
rem rozmawiać. Cóż za okropne czasy! Nie wątpię, że on 
1 Trebacjusz — przyjaciel Cycerona, którego on przed 
5 laty polecił Cezarowi (por. listy 58, 59, 62, 68). Teraz oczy- 
wiście odgrywał Trebacjusz rolę pośrednika pomiędzy Cycero- 
nem a Cezarem. Miał on delikatną misję przygotowania Cy- 
cerona na rozmowę z Cezarem, od której Cycero chętnie by się 
był uchylił. 
2 Caius Matius — inny zwolennik Cezara, utrzymujący 
z Jego polecenia kontakt z Cyceronem. 

będzie się domagał, abym przyjechał do Rzymu. Kazał 
nawet w Formiach ogłosić, że 1. chce odbyć zebranie 
senatu w pełnym składzie. A więc mam mu tego odmó- 
wić? Lecz po cóż mówię to z góry? Niezwłocznie napiszę 
ci o wszystkim. Po rozmowie z nim rozstrzygnę, czy po- 
jadę do Arpinum, czy gdzie indziej. Chcę dać memu 
chłopcu męską togę3 i myślę to tam uczynić. 
2. Pomyśl, proszę, co czynić dalej, bo mój umysł przy- 
tępiły nieszczęścia. Chciałbym wiedzieć, czy Kuriusz napi- 
sał ci coś o Tironie 4. Sam Tiro napisał do mnie w ten spo- 
sób, że boję się o niego, ci zaś, co stamtąd przyjeżdżają, 
mówią, że jest w niebezpieczeństwie. Wśród tylu trosk 
i ta również mnie dręczy. Bo w tym położeniu jego po- 
moc i oddanie były nieocenione. 
114. 
(Att. IX 18) 
Cycero do Attyka Arpinum, 28 marca r. 49 
1. W obu sprawach postąpiłem według twojej rady1; 
albowiem przemawiałem w ten sposób, iż on raczej mógł 
wyrobić sobie o mnie dobre mniemanie, niż miał za co 
dziękować — i pozostałem przy swoim, że do Rzymu nie 
pojadę. Omyliliśmy się jednak, przypuszczając, że będzie 
miękki. Nic podobnego. Mówił, że swą decyzją go po- 
tępiam, że jeśli ja nie przyjadę, inni również będą się 
ociągali. Zaznaczyłem, że ich położenie jest zupełnie inne. 
3 Por. list 83, przyp. 26. 
4 O chorobie Tirana i o opiekującym się nim Kuriuszu 
por. listy 91 i 95. 
1 List ten zawiera sprawozdanie z oczekiwanej (z niechę- 
cią) rozmowy z Cezarem. 

114. (ATT. IX 18) 
po dłuższej rozmowie rzekł: „Przyjeżdżaj więc i prowadź 
układy o pokój". — „Według mego uznania?" — zapyta- 
łem „Czyż ja mam ci dyktować?" — odparł. — „A więc 
postawię wniosek, że senat nie pochwala pochodu na 
Hiszpanię ani przerzucenia wojsk do Grecji2, oraz będę 
gorąco opłakiwał los Gnejusa". — Na to on powie- 
dział: „Nie chcę, żebyś to mówił". — „Tak też przy- 
puszczałem — odrzekłem — i dlatego nie chcę być tam 
obecny, bo albo tak powinienem mówić oraz wiele innych 
rzeczy, których w żaden sposób nie mogę przemilczeć, 
albo nie powinienem przyjeżdżać". — Wynik był taki, 
że on, jakby szukając wyjścia, poprosił mnie, abym się 
jeszcze zastanowił. Nie mogłem tego odmówić. Takeśmy 
się rozstali. Myślę, że on nie jest ze mnie zadowolony, ale 
ja jestem z siebie, co mi się już dawno nie zdarzyło! 
2. Reszta, o bogowie! Jakiż ten jego orszak, jakie, jak 
ty mawiasz, królestwo cieni3 go otacza, wśród których 
on jeden był herosem. Jakaż przepadła sprawa, cóż za 
wojsko straceńców! Pomyśl, że syn Serwiusza, że syn 
Titiniusza4 są w obozie, który ma oblegać Pompejusza! 
Sześć legionów! On5 jest bardzo czujny i śmiały. Nie 
2 Po opuszczeniu Italii przez Pompejusza przed Cezarem 
stały dwie drogi: albo ścigać go w Grecji, albo zlikwidować 
najpierw jego znaczne wojska stojące w Hiszpanii, aby zabez- 
pieczyć sobie tyły. Faktycznie doszło do tego ostatniego. 
3 Por. list 111, ust. 7. Cycero niejednokrotnie daje wyraz 
swej pogardzie dla otoczenia Cezara, jako złożonego z ludzi bez 
znaczenia i samodzielnej wartości. Tutaj nasuwa mu się pod 
pióro reminiscencja z Odysei, wywołana Attykowym określe- 
niem, że towarzysze Cezara to „królestwo cieni"; jest tam mia- 
nowicie wzmianka, że w królestwie podziemnym jeden tylko 
Tyrezjasz zachował mądrość, a wszyscy inni to tylko „czcze 
cienie". 
4 Por. list 109, przyp. 11. 
5 on — jak zwykle pod takim anonimowym określeniem 
kryje się Cezar. 

widzą kresu nieszczęścia. Teraz, oczywiście, musisz zdo- 
być się na radę. Była to ostatnia rzecz, na którą czeka- 
liśmy. 
3. Jednak ta jego klauzula, o której o mało nie za- 
pomniałem ci napisać, była mi wstrętna; powiedział mia- 
nowicie, że o ile nie będzie mógł korzystać z moich rad 
usłucha tych, których będzie mógł, i nie cofnie się przed 
niczym. — „Widziałeś go więc takim, jak go opisałeś? 
Czy wzdychałeś nad tym?" — Oczywiście. — „Powiedz, 
proszę, resztę". — Cóż więcej? On udał się natychmiast 
do Pedanum, a ja do Arpinum. Tu będę oczekiwał owej 
twojej świegotki6. — „Wolałbym — powiesz — abyś nie 
wracał do dawnych błędów". — I ten, za którym idzie- 
my 7, również popełnił ich wiele. 
4. Lecz czekam twego listu. Już teraz nie można mó- 
wić, jak poprzednio: „Zobaczymy, jak to się obróci". — 
Kresem było nasze spotkanie; nie wątpię, że go obrazi- 
łem. Dlatego należy działać szybciej. Proszę cię, napisz 
mi list, i to o sprawach politycznych. Bardzo niecierpliwie 
oczekuję teraz twego listu. 
115. 
(Att. X 6) 
Cycero do Attyka Kumanum, polowa kwietnia r. 49 
1. Dotychczas nie zatrzymuje mnie nic1, prócz po- 
gody. Nie mam zamiaru kierować się zbytnią przebie- 
6 świegotka — jaskółka, której przybycie zwiastowało wio- 
snę, a z wiosną poprawiała się żegluga na morzach; Cycero 
wraca tu do myśli, aby udać się za Pompejuszem, choć prze- 
widuje niechętną reakcję Attyka (wolałbym... żebyś nie wra- 
cał do dawnych błędów). 
7 ten, za którym idziemy — Pompejusz. 
1 nie zatrzymuje mnie nic — por. list poprzedni, przyp. 6. 

115. (ATT. X 6); 116. (ATT. X 10) 
głością. Niech się w Hiszpanii co chce dzieje2; ja już 
postanowiłem: trzeba mi jechać. Wszystkie swoje rozwa- 
żania wyłuszczyłem ci w poprzednim liście; dlatego ten 
jest krótszy, zwłaszcza że się spieszę i jestem bardzo za- 
jęty. 
2. Młodym Kwintusem zajmuję się bardzo gorliwie3, 
lecz... znasz resztę. Ostrzegając mnie, postępujesz po przy- 
iacielsku i rozumnie, lecz wszystko będzie łatwe, jeśli po- 
trafię się ustrzec przed tym jednym. To trudna sprawa; 
ma on wiele dziwnych cech, brak mu zupełnie prostoty 
i szczerości. Chciałbym, abyś się podjął kierowania tym 
młodzieńcem; gdyż ojciec jest zbyt pobłażliwy; jeśli ja go 
w czym wezmę w karby, on mu w tym folguje. Kiero- 
wałbym nim, gdybym mógł to czynić bez ojca; ty to mo- 
żesz robić. Lecz daruję ci, bo to, powtarzam, trudna 
sprawa. 
3. Wiem z pewnością 4, że Pompejusz przez Ilirię udaje 
się do Galii. Zobaczę więc, dokąd i którędy mam jechać. 
116. 
(Att. X 10) 
Cycero do Attyka Kumanum, 3 maja r. 49 
1. Jakiż ja ślepy, żem tego przedtem nie widział! Po- 
syłam ci list Antoniusza. Chociaż mu często pisałem, że 
2 Cezar wyruszył już do Hiszpanii, aby rozprawić się ze 
stojącymi tam wojskami Pompejusza (por. list 114, przyp. 2). 
Z drogi przysłał Cyceronowi uprzejmy, ale stanowczy list, 
ostrzegając go przed udaniem się do wrogiego obozu; Cycero 
jednak nie przejmuje się nim zbytnio. 
3 Nie znane nam bliżej kłopoty z młodym Kwintusem po- 
wrócą jeszcze w dalszej korespondencji, por. list 116, ust. 6. 
4 wiem z pewnością — wiadomość ta okazała się wyssana 
z palca. 

nie zamyślam niczego wbrew planom Cezara, że pamię- 
tam o swym zięciu1 i o przyjaźni2, że mogłem być z Pom- 
pejuszem, gdybym miał inne zapatrywania, że chcę wy- 
jechać, ponieważ nieprzyjemnie mi jest biegać z likto- 
rami3, lecz i to postanowienie nie jest jeszcze pewne — 
zobacz, w jak przekonującym tonie on mi na to odpisał: 
2. „Zamiar twój jest zupełnie słuszny. Albowiem, kto 
chce być neutralny, pozostaje w ojczyźnie; kto wyjeżdża, 
zdaje się wydawać sąd o jednej z dwu stron. Lecz nie 
do mnie należy rozstrzyganie, czy ktoś ma prawo wyje- 
chać, czy nie. Cezar mi polecił, abym absolutnie nikomu 
nie pozwalał opuszczać Italii. Dlatego niewiele to zna- 
czy, że pochwalam twoje zamysły, jeżeli nie mogę ci 
zrobić żadnego ustępstwa. Sądzę, że powinieneś napisać 
do Cezara i prosić go o to. Nie wątpię, że to uzyskasz, 
zwłaszcza że obiecujesz mieć na względzie naszą przy- 
jaźń". 
3. Oto masz laską lakońską 4. Przyjmę jednak tego czło- 
wieka. Miał on przyjechać wieczorem 3 maja, tzn. dzi- 
siaj. Może więc jutro do mnie przyjdzie. Wybadam go, 
posłucham: powiem, że się nie spieszę, że napiszę do Ce- 
zara. Będę działał potajemnie, ukryję się gdzieś z jak 
najmniejszą liczbą ludzi, oczywiście, że jeśli umknę stąd 
1 o swym zięciu — Dolabelli, który był stronnikiem Ce- 
zara, por. list 99, przyp. 2. 
2 o przyjaźni — dla Cezara. 
3 Por. list 96, przyp. 2. 
4 laska lakońska — wyrażenie przysłowiowe na określenie 
wypowiedzi krótkiej i niedwuznacznej. Wyrażenie to poszło 
stąd, że eforowie spartańscy mieli zwyczaj przesyłać polecenia 
wodzom bawiącym za granicą, wypisując je poprzecznie na 
pasku skóry owiniętym dookoła laski określonej grubości; po 
rozwinięciu paska napis rozpadał się na grupy liter bez zna- 
czenia, a czytelny stawał się znów po nawinięciu na identycz- 
nych rozmiarów laskę. 

116. (ATT. x 10) 
ku ich wielkiemu niezadowoleniu — i obym mógł się dostać 
do Kuriona!5 Rozumiesz, co mówią6. Przybyło mi wiel- 
kie zmartwienie 7; dokonam czegoś godnego siebie. Twoja 
dyzuria8 bardzo mnie martwi. Wylecz ją, proszę, póki to 
dopiero początek. 
4. Miły był mi twój list o Massylijczykach 9. Pisz, pro- 
szę, abym wiedział, cokolwiek usłyszysz. Chciałbym się 
widzieć z Ocellą 10, gdybym mógł to uczynić otwarcie, co 
uzyskałem od Kuriona11. Oczekuję tu Serwiusza12, pro- 
szą mnie bowiem jego żona i syn, i uważam to za po- 
trzebne. 
5. Antoniusz jednak wozi tu ze sobą Cyterys13 
w otwartej lektyce, jakby drugą żonę14; prócz tego ma 
siedem lektyk przyjaciół czy przyjaciółek. Patrz, jak ha- 
5 Przyjaciel Cycerona Kurio miał z ramienia Cezara spra- 
wować namiestnictwo Sycylii. Cycero miał z nim rozmowę 
dn. 13 kwietnia i uzgodnił, że prawdopodobnie przyjedzie do 
niego, a stamtąd spodziewał się już łatwo dostać do Pompe- 
jusza. 
6 Popularny w greckiej literaturze cytat z Pindara. 
7 W tym miejscu tekst łaciński popsuty i niezupełnie jasny. 
8 Choroba dróg moczowych. 
9 Attyk donosił widocznie Cyceronowi, że mieszkańcy mia- 
sta Massylii (dziś Marsylia) postanowili zamknąć bramy przed 
Cezarem, co musiało dlań stanowić poważną przeszkodę w mar- 
szu do Hiszpanii. Pociągnęło to za sobą głośne w dziejach tej 
wojny oblężenie Massylii. 
10 Luctus Livius Ocella, ojciec i syn (nie wiemy, o którego 
z nich idzie), obaj odgrywali pewną rolę w polityce tego czasu. 
11 Por. przyp. 5. 
12 Servius Sulpicius Rufus — znany prawnik, pragnął zo- 
baczyć się w tym czasie z Cyceronem, aby przedyskutować z nim 
sytuację polityczną. 
13 Cyteris — faworyta Antoniusza, była słynną w Rzymie 
aktorką mimiczną, zażywającą bardzo złej sławy. Por. list 136. 
14 Żoną Antoniusza była Fulwia, późniejsza nieprzejednana 
nieprzyjaciółka Cycerona. 

niebną śmiercią giniemy, i miej jeszcze wątpliwości, je- 
żeli możesz, czy Cezar, niezależnie, czy wróci zwycięzcą 
czy zwyciężonym, urządzi tu rzeź! Ja zaś, jeśli nie będzie 
statku, to choćby na łódce, wyrwę się z grona tych mor- 
derców. Lecz napiszę więcej po spotkaniu z nim. 
6. Naszego młodzieńca 15 nie mogę nie kochać, lecz do- 
brze czuję, że on mnie nie kocha. Nie widziałem nikogo 
do tego stopnia pozbawionego zasad, tak oddalonego od 
swoich bliskich, tak skrycie coś zamyślającego. Nie dasz 
wiary, ile mam z tego zmartwienia! Będę się jednak sta- 
rał, tak jak się teraz staram, nim kierować. Zdolności ma 
on nadzwyczajne, lecz trzeba się zająć jego charakterem. 
117. 
(Att. X 18) 
Cycero do Attyka Kumanum, 19 lub 20 maja r. 49 
1. Tullia moja urodziła 19 maja siedmiomiesiącznego 
chłopca. Cieszę się, że rozwiązanie bylo szczęśliwe; lecz 
to, co się urodziło, jest niezmiernie słabe. Dotychczas 
zatrzymywała mnie zdumiewająca cisza morska, która 
była mi większą przeszkodą niż pilnujące mnie straże1. 
Wszystkie te propozycje Hortensjusza2 były po prostu 
15 Mowa o młodszym Kwintusie Cyceronie; por. list 115, 
przyp. 3. 
1 Aluzja do zamiaru wyjazdu z Italii, który w tym czasie 
absorbuje Cycerona. 
2 Cycero spotkał się w tym czasie (14 maja) a młodym 
Hortensjuszem, synem mówcy, dość nieciekawym młodzień- 
cem (por. opinia o nim w liście 88, ust. 9), a wówczas czynnym 
zwolennikiem Cezara — i spodziewał się odeń jakichś ułatwień 
w sprawie wyjazdu z Italii. 

117. (ATT. X 18); 118. (FAM. XIV 7) 
dziecinne. Tak to już będzie. Ten nicpoń został przekupiony 
przez wyzwoleńca Salwiusza. Na przyszłość nie będę już 
do ciebie pisał, co zamierzam zrobić, lecz co już zrobiłem; 
zdaje się bowiem, że wszyscy ci szpiedzy, istni Korykejczycy3, 
podsłuchują, co mówię. 
2. Ty jednak, jeśli będziesz coś wiedział o wypadkach 
w Hiszpanii lub coś innego, pisz, proszę, i nie czekaj mego 
listu, zanim nie przybędę, dokąd pragnę, chyba że będę 
miał sposobność napisać z drogi. Lecz i to piszę z obawą. 
Wszystko dotąd idzie mi tak powoli i ciężko! Jak zły był 
początek, tak i dalej wszystko źle się posuwa. Teraz jadę 
do Formii; być może, i tam podążą ze mną te Furie. Są- 
dząc z twojej rozmowy z Balbusem, wyjazd na Maltę 
nie znajduje uznania. Więc wątpisz, że on uważa mnie 
za wroga? Napisałem co prawda do Balbusa, żeś mi pisał 
i o jego życzliwości i o owym podejrzeniu. Podziękowa- 
łem za życzliwość; co do drugiego, oczyścisz mnie przed 
nim. 
3. Czyś widział bardziej nieszczęśliwego człowieka? 
Nie powiem nic więcej, aby i ciebie nie dręczyć. Nęka 
mnie myśl, że nadszedł już czas, kiedy nie mogę postą- 
pić ani dzielnie, ani rozumnie. 
118. 
(Fam. XIV 7) 
Cycero do żony Kajeta, 7 czerwca r. 49 
Tulliusz przesyła pozdrowienie drogiej swojej Terencji. 
1. Wszystkie udręki i niepokoje, którymi nękałem cię, 
a także — co mi szczególnie ciąży na sercu — i Tulijkę, 
która jest nam milsza nad życie, odrzuciłem i zrzuci- 
3 — greckie potoczne określenie na donosicieli. 

łem. Jaka była tego przyczyna, zrozumiałem dopiero na 
drugi dzień po moim wyjeździe od was 1: zrzuciłem gęsta 
żółć 2. Poczułem natychmiast taką ulgę, iż mi się wydaje 
że to jakiś bóg mnie leczył. Jemu więc złóż należną 
ofiarę, pobożnie i w czystości, jak to masz we zwy- 
czaju. 
2. Statek, jak się spodziewam, mamy bardzo dobry. 
Piszę to natychmiast po wstąpieniu na pokład3. Potem 
napiszę wiele listów do naszych znajomych, którym jak 
najtroskliwiej powierzę ciebie i naszą drogą Tullię. We- 
zwałbym was do większej wytrwałości, gdybym nie wie- 
dział, że jesteście bardziej wytrwałe niż niejeden męż- 
czyzna. Mimo wszystko mam nadzieję, że położenie jest 
tego rodzaju, iż wy tam macie się zupełnie dobrze, a ja 
w odpowiednim czasie, wespół z podobnymi sobie, obronię 
państwo. 
3. Przede wszystkim, proszę, dbaj o swe zdrowie; na- 
stępnie, jeśli uznasz to za potrzebne, korzystaj z tych 
naszych posiadłości, które będą najdalej od żołnierzy. Bę- 
dzie ci wygodnie mieszkać w Arpinum razem ze służbą 
z Rzymu, jeśli żywność podrożeje. Nasz najmilszy Cy- 
cero4 przesyła ci serdeczne pozdrowienie. Bądź, bądź mi 
zdrowa. 7 czerwca. 
1 Terencja z Tullią bawiły wówczas prawdopodobnie w For- 
miach. 
2 Starożytna medycyna pilnie studiowała choroby żółci i od- 
różniała wiele ich rodzajów. Nie dziwimy się, że po tylu ty- 
godniach trosk i zgryzot Cycero zapadł na żółć, a stan jego 
zdrowia, zwłaszcza przed ryzykowną podróżą, w którą się wy- 
bierał, niepokoił Terencję. Kiedy zatem (może w związku 
z uspokojeniem się nerwów po powzięciu decyzji) kryzys cho- 
roby minął, mąż spieszy jej donieść o tym. 
3 Długo rozważany i odkładany wyjazd do Pompejusza do- 
chodzi ostatecznie do skutku. 
4 Cycero wyjeżdżając zabierał zatem syna ze sobą. 

119. (ATT. XI 2) 
119. 
(Att. XI 2) 
Cycero do Attyka Epir, marzec r. 48 
1. Otrzymałem twój list 4 lutego i tego samego dnia 
przyjąłem spadek 1 zgodnie z testamentem. Z wielu moich 
bardzo ciężkich trosk ta jedna będzie usunięta, jeśli, jak 
piszesz, spadek ten może ocalić mój kredyt i moje dobre 
imię; wiem jednak, żeś ty był gotów bronić ich, nawet 
bez tego spadku, wszystkimi swymi środkami. 
2. Piszesz mi o posagu2; zaklinam cię na wszystkich 
bogów, zajmij się tą sprawą i wesprzyj tę nieszczęsną 
z mojej winy i niedbalstwa — mymi środkami, jeśli jesz- 
cze są jakie, lub twymi, jeśli ci to nie będzie zbyt ciężko. 
Błagam cię, nie pozwól na to, aby, jak piszesz, wszyst- 
kiego jej brakowało. Na jakież to wydatki rozchodzą się 
dochody z moich majątków? Nikt mi nie powiedział, że 
owe 60 000 sesterców zostały wzięte z posagu; nigdy bym 
na to nie pozwolił. Jest to zresztą najmniejsza z krzywd, 
jakie mnie spotkały; ból i łzy przeszkadzają mi pisać o tym 
do ciebie. 
3. Z pieniędzy, które były w Azji3, podjąłem mniej 
więcej połowę. Zdaje się, że tam, gdzie się teraz znajdują, 
1 Nie wiemy, niestety, od kogo spadek pochodził. 
2 o posagu — mowa o posagu Tullii, który był ratami wy- 
płacany jej mężowi Dolabelli; płatność najbliższej raty wypa- 
dała l lipca. Tymczasem Dolabella prowadził nader rozrzutny 
i hulaszczy tryb życia, m. in. za pieniądze żony, nie troszcząc 
się wcale o to, że ona sama pozostawała, jakby wynikało z alar- 
mujących doniesień Attyka, po prostu w niedostatku. 
3 Cycero miał w tym czasie u rzymskich kapitalistów w Efe- 
zie 2 200 000 sesterców, które zgromadził podczas swego urzę- 
dowania w Cylicji (mimo wszystkich zapewnień o bezintere- 
sowności przyniosło mu ono więc jednak pewne dochody, choć 

będą bezpieczniejsze niż u dzierżawców podatków. Co się 
tyczy twoich rad, abym był dobrej myśli, chciałbym, że- 
byś mi przytoczył jakiś dowód, iż mogą być takim. Je- 
żeli jednak do innych nieszczęść przyłączyło się jeszcze 
i to, o którym mówił mi Chryzyp4 (tyś mi o tym nie 
wspominał), a mianowicie sprawa domu5, któż kiedy był 
ode mnie nieszczęśliwszy? Błagam, zaklinam cię — prze- 
bacz mi. Nie mogę więcej pisać. Widzisz przecież, jaki 
smutek mnie przytłacza. Gdyby to mnie spotkało wraz 
z innymi6, którzy, jak się zdaje, są w tym samym poło- 
żeniu, moja wina wydałaby się mniejsza i dlatego łat- 
wiejsza do przebaczenia. Teraz zaś nic mnie nie może 
pocieszyć, chyba że ty czegoś dokażesz, o ile można jeszcze 
teraz czegoś dokazać — żeby mnie nie spotkała jakaś 
wyjątkowa klęska i krzywda. 
4. Odsyłam ci posłańca dość późno, bo wcześniej nie 
miałem możności. Od twoich ludzi otrzymałem 70 000 se- 
sterców i co było potrzebne z odzieży. Napisz, proszą, 
w moim imieniu listy, do kogo będziesz uważał za sto- 
sowne. Znasz moich przyjaciół. Jeśli będą żądali mojej 
pieczątki lub podpisu, powiesz, że unikałem tego ze wzglą- 
du na straże 7. 
niewspółmierne z tymi, jakie osiągali inni namiestnicy). Połową 
z tej sumy wolał teraz podnieść i umieścić gdzie indziej, gdyż 
obawiał się, że na kapitałach towarzystw dzierżawiących po- 
datki położy rękę Pompejusz. 
4 — nie znana nam bliżej osobistość. 
5 Cycero obawia się już to konfiskaty domu przez stron- 
nictwo Cezara, już to wystawienia go na licytację przez wie- 
rzycieli. 
6 Niejasna dla nas aluzja; która powtarza się w liście 120, 
ust. 2. 
7 Listy kursujące między Epirem a Rzymem były niewątpli- 
wie perlustrowane zarówno przez stronę pompejańską, jak i ce- 
zariańską. 

120. (ATT. XI 3) 
120. 
(Att. XI 3) 
Cycero do Attyka Obóz Pompejusza, 13 czerwca r. 48 
1. Co się tu dzieje, będziesz mógł się dowiedzieć od 
oddawcy niniejszego listu. Zatrzymałem go trochę dłu- 
żej, bo codziennie oczekiwałem czegoś nowego; teraz jed- 
nak nie miałem żadnego innego powodu do wysłania go, 
prócz tego, że chciałem ci odpisać na twoje pytanie, jakie 
są moje zamiary w związku z l lipca1. Jedno i drugie 
jest bardzo trudne — zarówno zaryzykowanie tak wiel- 
kiej sumy w tak ciężkich czasach, jak też zerwanie, o któ- 
rym mówisz, wobec niepewnego wyniku wypadków 2. Dla- 
tego, podobnie jak i inne sprawy, tak i tę polecam twej 
troskliwości i życzliwości, zdaję się na wolę i decyzję 
biednej Tullii, o którą w swoim czasie lepiej bym się 
mógł zatroszczyć, gdybym się z tobą naradził nad moim 
bezpieczeństwem i majątkiem raczej osobiście niż li- 
stownie. 
2. Mówisz, że wśród powszechnych nieszczęść mnie 
żadne szczególne nie grozi. Trochę mnie to pociesza, jed- 
nak wiele mnie spotyka wyjątkowych przykrości, które, 
jak sam z pewnością widzisz, są bardzo wielkie, i któ- 
rych z łatwością mogłem uniknąć. Lecz będą one mniej- 
sze, jeśli ty, jak dotąd czyniłeś, pomożesz mi je znieść 
dzięki swemu staraniu i troskliwości. 
1 Por. list poprzedni, przyp. 2. 
2 Drugą alternatywą, w razie, gdyby nie chciało się wy- 
płacić umówionego posagu, byłby rozwód — ale ten byłby Cy- 
ceronowi nie na rękę wobec niepewnego wyniku wojny domo- 
wej, bo gdyby jej szala przechyliła się ku Cezarowi, Dolabella, 
jego zdecydowany stronnik i poplecznik, mógł stanowić dla 
swego teścia gwarancję bezpieczeństwa. 

3. Pieniądze są u Egnatiusza3; jeśli o mnie chodzi, 
niech zostanie, jak jest. Zdaje mi się bowiem, że obecna 
sytuacja nie może trwać długo, tak iż wkrótce będę mógł 
zadecydować, na co najwięcej będą potrzebne. Zresztą, 
właściwie odczuwam brak wszystkiego, gdyż i ten, z któ- 
rym przebywam 4, jest również w bardzo trudnym poło- 
żeniu; pożyczyłem mu wielką sumę pieniędzy, przypusz- 
czając, że gdy się rzeczy ułożą, to mi nawet przyniesie 
zaszczyt. Jeśli będziesz uważał, że powinienem do niektó- 
rych ludzi napisać, załatw to sam, proszę, tak jak to 
dotąd czyniłeś. Swoim oddaj ode mnie pozdrowienie. Dbaj 
o swe zdrowie. Przede wszystkim staraj się i bacz wszel- 
kimi sposobami, jak piszesz, aby niczego nie brakowało 
tej5, z której powodu, jak wiesz, jestem teraz najnie- 
szczęśliwszy. 
121. 
(Att. XI 4) 
Cycero do Attyka Obóz Pompejusza, 15 czerwca r.48 
1. Otrzymałem twój list od Izydora, a potem jeszcze 
dwa późniejsze. Z ostatniego listu dowiedziałem się, że 
majątek nie został sprzedanyl. Zechciej więc sam wspo- 
móc Tullię. Co do Fruzynatum, jeśli będę mógł sam z te- 
go korzystać, będzie mi to bardzo dogodne. Dopominasz 
się o mój list; ale przeszkadza mi w tym brak materii 
3 Lucius Egnatius Rufus — bankier rzymski. 
4 ten, z którym przebywam — Pompejusz. 
5 tej — Tullii. 
1 Attyk miał widocznie załatwić sprzedaż jakiegoś majątku 
Cycerona w Italii i uzyskane stąd fundusze obrócić na po- 
trzeby Tullii. 

121. (ATT. XI 4); 122. (ATT. XI 4a) 
godnych pisania, gdyż nie podoba mi się ani to, co się 
dzieje, ani to, co tu robią. Obym raczej mógł pomówić 
z tobą osobiście, a nie listownie! Tutaj, pilnuję, jak mogę, 
twoich interesów u tych ludzi, resztę zrobi Celer2. Do- 
tychczas usuwałem się od wszelkich obowiązków3, gdyż 
nie dało się tak ułożyć, aby było coś odpowiedniego dla 
ninie i dla mego położenia. 
122. 
(Att. XI 4a) 
Cycero do Attyka Dyrrachium, pomiędzy 15 a 19 
czerwca r. 48 
1. Pytasz, co się stało nowego. Będziesz mógł się do- 
wiedzieć o tym od Izydora 1. Zdaje się, że reszta nie bę- 
dzie trudniejsza. Proszę cię, dbaj o to, co, jak wiesz, jest 
moim największym pragnieniem 2; zresztą, jak piszesz, to 
właśnie robisz. Dręczy mnie niepokój, z którego wynika 
też bardzo zły stan zdrowia. Po przyjściu do siebie będę 
razem z tym, który prowadzi całą sprawę i żywi jak 
2 Quintus Pilius Celer — krewny Attyka przez żonę. 
3 od wszelkich obowiązków — od odpowiedzialnych funkcji 
w obozie Pompej usza. 
1 Izydor, oddawca poprzedniego listu, wracał teraz do 
Attyka. Od niego mógł się ten ostatni dowiedzieć, co zaszło 
w Epirze, a mianowicie o ciężkiej porażce Cezara pod Dyrra- 
chium w połowie czerwca. Oczywiście, pisać tego wyraźnie nie 
było można z obawy, że list mógł wpaść w niepowołane ręce. 
Cycero spodziewa się nawet, że całkowite pokonanie Cezara 
będzie tylko kwestią czasu (reszta nie będzie trudniejsza). 
2 co... jest moim największym pragnieniem — zapewne Cy- 
cero ma na myśli los Tullii. 

najlepsze nadzieje3. Brutus jest mi przyjazny4 i bierze 
czynny udział w sprawie. Tyle mogłem ci napisać, za- 
chowując ostrożność. Co do drugiej płatności5, zastanów 
się, proszę, starannie, co należy zrobić, jak to napisałem 
w liście, który zabrał Polleks. 
123. 
(Fam. XIV 12) 
Cycero do żony Brundyzjum, 4 listopada r. 48 
Tulliusz przesyła pozdrowienie swojej drogiej Te- 
rencji. 
1. Cieszysz się, że szczęśliwie przybyłem do Italii1; 
chciałbym, abyś się zawsze mogła z tego powodu cieszyć! 
Obawiam się jednak, że udręczony cierpieniami moralny- 
mi i wielkimi krzywdami, które mi wyrządzono, powzią- 
łem decyzję, którą niełatwo będę mógł urzeczywistnić. 
Dlatego pomóż mi, o ile możesz; co jednak możesz uczy- 
3 żywi najlepsze nadzieje — Pompejusz. 
4 Brutus, późniejszy morderca Cezara, był, jak to wiemy 
z korespondencji z czasów namiestnictwa Cyceronowego w Cy- 
licji (listy 79, przyp. 6, 84, przyp. 19), przyjacielem i protego- 
wanym Attyka. 
5 Por. list 119, przyp. 2 i list 120. 
1 List ten dzieli od poprzednich przerwa prawie 4 miesięcy, 
z których nie posiadamy żadnych listów Cycerona. Tymczasem 
losy wojny obróciły się zupełnie inaczej, niż wyobrażał on to 
sobie pisząc list 122: Pompejusz poniósł decydującą klęskę pod 
Farsalos (w Grecji) 9 sierpnia i szukał schronienia w Egipcie, 
gdzie jednak został zamordowany. Cycero powrócił do Italii 
i tu w Brundyzjum czekał na powrót Cezara (który ruszył 
na Wschód w pościgu za Pompejuszem) i na jego decyzję 
o swym losie. Rozpoczyna się dla niego długi okres niepew- 
ności, której pierwszym zachowanym nam wyrazem jest ten 
właśnie list. 

123. (FAM. XIV 12); 124. (ATT. XI 5) 
nić, nie przychodzi mi do głowy. Nie trzeba, abyś się 
teraz udawała w drogę; podróż jest długa i niebezpieczna 
i nie widzę, w czym byś mogła mi pomóc, gdybyś przy- 
jechała. Bądź zdrowa. Pisałem 4 listopada w Brundyzjum. 
124. 
(Att. XI 5) 
Cycero do Attyka Brundyzjum, 4 listopada r. 48 
1. Jak przykre, ważne i nieoczekiwane przyczyny ka- 
zały mi powodować się raczej jakimś porywem niż na- 
mysłem 1, nie mogę ci napisać bez najgłębszego bólu. Były 
zaś one tak ważkie, iż widzisz, co sprawiły. Przeto nie 
wiem, co ci mam pisać o swoich sprawach, ani o co mam 
cię prosić; sam bowiem widzisz okoliczności i całość po- 
łożenia. Zrozumiałem z twoich listów, zarówno z tego, 
który napisałeś razem z innymi, jak i z tego, który na- 
pisałeś tylko od siebie — i sam zresztą to wiedziałem — 
że jak gdyby ogłuszony nagłością wypadku, szukasz jed- 
nak nowych sposobów, aby mnie obronić. 
2. Piszesz, że powinienem przyjechać bliżej i podró- 
żować nocą przez miasta; nie wiem doprawdy, w jaki 
sposób to się stać może. Nie mam bowiem odpowiednich 
zajazdów, w których mógłbym spędzać cały dzień, ani 
też w tym, o co ci chodzi2, niewielkie ma znaczenie, czy 
1 powodować się raczej jakimś porywem niż namysłem — 
przy decyzji powrotu do Italii, por. list poprzedni, przyp. 1. 
2 w tym, o co chodzi — chodziło o to, że zasadniczo obo- 
wiązywał zakaz Cezara, zabraniający pompejańczykom powrotu 
do Italii, a Cycero wyjeżdżając z niej w czerwcu (por. list 118) 
sam zaliczył się do ich obozu. Było więc rzeczą obojętną, gdzie 
Cycerona zobaczą, gdyż w każdym razie przekraczał on za- 
kaz Cezara. 

ludzie zobaczą mnie w mieście, czy na drodze. Zastanowię 
się jednak nad tym, podobnie jak nad innymi sprawami 
aby je jak najdogodniej rozwiązać. 
3. Z powodu niesłychanych dolegliwości moralnych 
i fizycznych3 nie mogłem napisać więcej listów; odpisa- 
łem tylko tym, od których listy otrzymałem. Dlatego pro- 
szę, abyś i do Basilusa 4, i do innych, do których uznasz 
za stosowne, nawet do Serwiliusza5, napisał w moim 
imieniu, co ci się wyda właściwe. Że zaś przez długi 
czas zupełnie do was nie pisałem, z tego właśnie listu 
zrozumiesz, że brakło mi tematu do pisania, nie zaś 
chęci. 
4. Pytasz o Watyniusza6; ani on, ani ktokolwiek inny 
nie odmówiliby mi swych usług, gdyby tylko mogli m 
w czym pomóc. Kwintus w Patrach7 był dla mnie jak 
najniechętniej usposobiony8. Przybył tam jego syn z Kor- 
cyry; myślę, że obaj wyjechali stamtąd razem z innymi9 
3 Cycero zapadał również ciągle na zdrowiu. 
4 Lucius Minucius Basilus — dawny oficer Cezara w Galii, 
późniejszy uczestnik zamachu z 15 marca 44 r. (por. list 149) 
5 Publius Servilius Isauricus — podówczas kolega Cezara 
w konsulacie, ale na ogół niezbyt znaczna postać. 
6 Publius Vatinius, dawniej bardzo niesympatyczny Cyce- 
ronowi, który atakował go ostro w zachowanej mowie z r. 56 
później był z nim w lepszych stosunkach za pośrednictwem 
Cezara, który skłonił nawet Cycerona, by bronił Watyniusza 
w innym wytoczonym mu procesie (por. list 64, przyp. 4). Te- 
raz był on legatem Cezara i komendantem Brundyzjum, a Cy- 
ceronowi okazywał w jego kłopotach dużo względów. 
7 — mieście portowym w zachodniej Grecji. 
8 Po klęsce farsalskiej Cycero poróżnił się gwałtownie z bra- 
tem, który twierdził, że Marek nie wypłacił mu jakichś sum 
pieniężnych należnych mu z czasu pobytu w Cylicji. Rozstali 
się więc w najgorszych stosunkach i Kwintus wyjechał na 
Wschód, gdzie rychło spotkał się i pogodził z Cezarem. 
9 z innymi — pompejańczykami, którzy udawali się dc 
Afryki. 

125. (FAM. XIV 19); 126. (FAM. XIV 9) 
125. 
(Fam. XIV 19) 
Brundyzjum, 27 listopada r. 48 
Cycero do żony 
Tulliusz przesyła pozdrowienie swojej drogiej Terencji. 
Wśród swoich ogromnych cierpień dręczę się jeszcze 
z powodu choroby Tullii. Nie mam potrzeby pisać ci 
o tym szczegółowiej; jestem przecież pewien, że ciebie to 
napełnia jednaką troską. Chcecie, abym przyjechał bli- 
żej; widzę, że tak należy uczynić. Zrobiłbym to wcze- 
śniej, lecz miałem wiele przeszkód, które i dotąd nie są 
jeszcze usunięte. Lecz czekam na list od Pomponiusza; 
proszę cię, postaraj się dostarczyć mi go jak najprędzej. 
Dbaj o swe zdrowie. 
126. 
(Fam. XIV 9) 
Cycero do żony 
Brundyzjum, 17 grudnia r. 48 
Tulliusz przesyła swojej drogiej Terencji serdeczne 
pozdrowienie. 
Do innych moich nieszczęść przyłącza się zmartwienie 
z powodu choroby Dolabelli1 i Tullii. Nie wiem zupeł- 
nie, jak mam postąpić w jakiejkolwiek sprawie, ani co 
mam począć. Dbaj, proszę, o zdrowie swoje i Tullii. Bądź 
zdrowa. 
1 Nic nie wiemy o tej chorobie Dolabelli, którego zresztą 
nie łączyły wówczas z teściem najlepsze stosunki. 

127. 
(Att. XI 8) 
Cycero do Attyka Brundyzjum, 18 grudnia r. 48 
1. Choć sam oczywiście widzisz, jak wielkie troski 
mnie dręczą, dowiesz się o nich od Lepty i Trebacjusza 1. 
Jestem srodze ukarany za swą lekkomyślność 2, którą we- 
dług ciebie mam uważać za rozsądek; jednak nie po- 
wstrzymuję cię od tego, abyś się nad tym rozwodził 
i pisał do mnie jak najczęściej, bo twoje listy teraz przy- 
noszą mi wiele ulgi. Musisz dołożyć jak najwięcej sta- 
rań, żeby ci, którzy są mi życzliwi i mają u niego 3 wiel- 
kie wpływy, a zwłaszcza Balbus i Oppiusz, pisali o mnie 
w sposób jak najbardziej przekonywający. Bo, jak sły- 
szę, niektórzy atakują mnie przed nim zarówno ustnie, 
jak listownie. Trzeba się im przeciwstawić, jak tego wy- 
maga ważność sprawy. 
2. Jest tam Fufiusz4, mój najgorszy wróg. Kwintus 
wysłał swego syna 5 nie tylko w charakterze swego obroń- 
1 od Lepty i Trebacjusza — Kwintus Lepta był za Cyce- 
ronowego namiestnictwa w Cylicji jego szefem wojsk technicz- 
nych. O Trebacjuszu por. list 113, przyp. 1. Teraz byli oni obaj 
w Brundyzjum i Cycero skorzystał z ich powrotu do Rzymu, 
aby dać im listy i ustne zlecenia do swych najbliższych, do 
żony i Attyka. 
2 Ze zwykłą sobie zmiennością nastrojów Cycero znów ża- 
łuje decyzji powrotu do Italii, choć Attyk uważał ją za naj- 
rozsądniejszą w danej sytuacji. 
3 u niego — u Cezara. 
4 Nie wiemy, czy Cycero ma tu na myśli Fufiusza Kalenu- 
sa, swego istotnie śmiertelnego, wroga (ale ten raczej nie mógł 
być wtedy u boku Cezara), czy Furiusza Crassipes, swego by- 
łego (drugiego z kolei) zięcia. 
5 wysłal swego syna — oczywiście do Cezara, bawiącego 
wówczas w Aleksandrii. Por. list 124, przyp. 8. 

127. (ATT. XI 8); 128. (ATT. XI 9) 
cy, lecz zarazem mego oskarżyciela. Utrzymuje on, że 
ja usiłuję oskarżyć go przed Cezarem, czemu zadaje 
kłam sam Cezar i wszyscy jego przyjaciele. Nie prze- 
staje też, gdziekolwiek jest, obrzucać mnie wszelkiego ro- 
dzaju obelgami. Nic mi się nigdy nie wydarzyło tak trud- 
nego do wiary i wśród tych nieszczęść tak przykrego. 
Donieśli mi o tym ci, którzy sami słyszeli, jak w obec- 
ności wielu słuchaczy mówił jakieś niesłychane rzeczy. 
Znasz ten jego sposób, możeś nawet sam tego doświad- 
czył. Teraz wszystko to skrupiło się na mnie. Lecz wspo- 
minając o tym, powiększam swój ból i zadaję go rów- 
nież tobie. Dlatego wracam do tamtej sprawy. Postaraj 
się, aby Balbus umyślnie kogoś w tym celu wysłał. Pro- 
szę też, wyślij w moim imieniu listy, do kogo uznasz 
za stosowne. Bądź zdrów. 18 grudnia. 
128. 
(Att. XI 9) 
Cycero do Attyka Brundyzjum, 3 stycznia r. 47 
1. Postąpiłem nieostrożnie, jak piszesz, i pospieszniej, 
niż należało 1, i nie mam żadnej nadziei, gdyż zatrzymują 
mnie zastrzeżenia w edyktach, odnoszące się do mojej 
osoby2. Gdyby ich nie wywołała twoja nadmierna gorli- 
wość i życzliwość, mógłbym się udać do jakichś pustko- 
wi; teraz nawet tego mi nie wolno. Cóż mi z tego przyj- 
1 Por. list poprzedni, przyp. 2. 
2 Antoniusz, sprawujący wówczas władzę w Italii z ramie- 
nia Cezara, po porozumieniu się z nim ogłosił oficjalnie, że 
zakaz powrotu do Italii wydany w stosunku do pompejańczy- 
kow (por. list 124, przyp. 2), nie obejmuje Cycerona. Odtąd 
zatem miał on już zamkniętą drogę do wyjazdu z Italii. 

dzie, że przybyłem przed rozpoczęciem urzędowania przez 
nowych trybunów, jeżeli mi nawet to nie pomoże, że 
w ogóle przybyłem? I czegóż mogę się spodziewać od tego, 
który nigdy nie był mi przyjacielem 3, kiedy nawet pra- 
wo 4 zatwierdza mój upadek i upokorzenie? Listy Bal- 
busa do mnie są co dzień chłodniejsze; otrzymuje on wiele 
innych, być może wymierzonych przeciwko mnie. Ginę 
z własnej winy; żadnego nieszczęścia nie sprowadził na 
mnie przypadek, wszystkie sam na siebie ściągnąłem. Wi- 
dząc bowiem charakter tej wojny, widząc, jak z jednej 
strony wszystko jest słabe i źle przygotowane w obliczu 
tak świetnie przygotowanych przeciwników, zastanowiłem 
się, co mam uczynić, i powziąłem decyzję, nie tyle może 
śmiałą, ile w moim położeniu, w odróżnieniu od innych, 
wybaczalną. 
2. Ustąpiłem swym bliskim, lub raczej ich usłucha- 
łem. Jak był dla mnie usposobiony jeden z nich, ten, 
którego mi polecasz5, dowiesz się z jego własnych listów, 
które wysłał do ciebie i do innych. Nigdy bym ich nie 
otworzył, gdyby się nie wydarzyła taka rzecz: przynie- 
siono mi pakiet; otworzyłem go, żeby zobaczyć, czy nie 
ma listów do mnie. Nie było nic, tylko jeden list do Wa- 
tyniusza6, drugi do Liguriusza7; kazałem im doręczyć. 
Ci natychmiast do mnie przybyli, pałając oburzeniem 
3 Zapewne mowa o Antoniuszu, choć nie wykluczona jest 
także aluzja do Dolabelli. 
4 Cycero ma zapewne na myśli wydane wówczas prawo, 
pozwalające Cezarowi postępować z pompejańczykami wedle 
uznania. 
5 jeden z nich, ten którego mi polecasz — mianowicie 
Kwintus; o jego nieporozumieniach z bratem por. list 124, 
przyp. 8. 
6 Por. list 124, przyp. 6. 
7 A. Ligurius, bawiący wtedy w Brundyzjum, był cezaria- 
ninem bardzo życzliwym Cyceronowi. 

128. (ATT. XI 9) 
i pomstując na podłość tego człowieka; przeczytali mi 
listy, pełne wszelkiego rodzaju oszczerstw na mnie. Tu 
Liguriusz wpadł w wściekłość, twierdząc, iż wie, że tam- 
ten był w największej nienawiści u Cezara, który jednak 
przez wzgląd na mnie potraktował go życzliwie i dał mu 
tyle pieniędzy. Po takim ciosie chciałem się dowiedzieć, 
co on napisał do innych; sądziłem bowiem, że dla niego 
samego będzie zgubne, jeżeli rozejdzie się wiadomość 
o takiej jego podłości. Dowiedziałem się, że są to rzeczy 
w tym samym rodzaju, i posyłam ci je. Jeśli uznasz za 
pożyteczne dla niego, aby je doręczono adresatom, każ 
je doręczyć. Mnie to już nie zaszkodzi. Chociaż są rozpie- 
czętowane, zdaje mi się, że Pomponia8 ma jego pieczęć. 
Gdy on zaraz na początku żeglugi9 potraktował mnie tak 
szorstko, zadał mi tak wielkie cierpienie, że popadłem 
w zupełne przygnębienie; mówią, że teraz nie tyle za- 
biega o względy dla siebie, ile przeciwko mnie 10. 
3. Jestem tym wszystkim niezmiernie przybity, ledwie 
mogę to wytrzymać, lub raczej nie mogę już tego wy- 
trzymać. W tych wszystkich nieszczęściach jedno prze- 
waża wszystkie inne: że zostawię tę nieszczęsną11, pozba- 
wioną ojcowizny i wszelkiego majątku. Dlatego chciał- 
bym, abyś się nią zajął, jak to obiecujesz. Nie mam bo- 
wiem nikogo innego, komu mógłbym ją powierzyć, ponie- 
waż się dowiedziałem, że jej matce grozi to samo, co 
mnie. Lecz, jeśli się ze mną nie spotkasz, uważaj ją za 
8 — żona Kwintusa, siostra Attyka. 
9 na początku żeglugi — obaj bracia Cyceronowie wypły- 
nęli razem z Korcyry do Patrai i tam dopiero się rozstali 
w gniewie, por. list 124, ust. 4. 
10 zabiega — oczywiście u Cezara. 
11 tą nieszczęsną — Tullię; pozostawia — Cycero pisze 
jakby w przewidywaniu rychłej śmierci, przesadzając zapewne 
nieco swój (nie najlepszy zresztą podówczas) stan zdrowia. 

dostatecznie poleconą i ułagodź dla niej stryja, o ile mo- 
żesz. Napisałem ci to w dniu moich urodzin. Oby 
mnie nigdy rodzice nie byli spłodzili lub oby moja matka 
już nikogo po mnie nie była urodziła! Więcej pisać łzy 
mi nie pozwalają. 
129. 
(Att. XI 17, 1) 
Cycero do Attyka Brundyzjum, 12 lub 13 czerwca r. 47 
List ten wysyłam przez cudzych i bardzo się spieszą- 
cych posłańców. Z tego względu jest dosyć krótki, zwłasz- 
cza że mam zamiar wysłać swoich. Moja Tullia przybyła 
do mnie 12 czerwca, opowiedziała mi o twojej troskli- 
wości i życzliwości dla niej i oddała mi trzy listy. Ja 
zaś na widok jej cnoty, dobroci i miłości dla mnie, nie 
tylko nie doznałem przyjemności, jakiej powinienem był 
doznać, mając tak wyjątkową córkę, lecz przejął mnie 
niewysłowiony ból, gdym pomyślał, że taki charakter 
znajduje się w tak wielkim nieszczęściu nie z powodu 
własnego jakiegoś fałszywego kroku, lecz tylko z mojej 
ogromnej winy. Nie oczekuję już od ciebie żadnej pocie- 
chy, której, jak widzę, chcesz mi udzielić, ani rady, któ- 
rej w ogóle nie można znaleźć, i widzę, żeś już wszyst- 
kiego próbował zarówno w swoich poprzednich listach, 
jak i w ostatnim1. 
1 Tu opuszczamy dalszą część tego listu, mocno popsutą 
w rękopisach i dlatego niejasną. 

130. 
(Fam. XIV 11) 
Cycero do żony Brundyzjum, 14 czerwca r. 47 
Tulliusz przesyła pozdrowienie swojej drogiej Terencji. 
Jeśli jesteś zdrowa, to dobrze; ja jestem zdrów. Na- 
sza Tullia przyjechała do mnie 12 czerwca1. Jej nie- 
zwykłe zalety i wyjątkowa dobroć sprawiły mi jeszcze 
większy ból na myśl, że oto skutkiem moich zaniedbań 
dola jej jest zupełnie inna, niż miałaby prawo tego ocze- 
kiwać ze względu na swą szlachetność i na pozycję, jaką 
zajmuje2. Ja nosiłem się z myślą wysłania Cycerona do 
Cezara3, a wraz z nim Gnejusa Sallustiusza4. Jeśli po- 
jedzie, dam ci o tym znać. Miej na pieczy twe zdrowie. 
Bywaj zdrowa. 14 czerwca. 
131. 
(Att. XI 21) 
Cycero do Attyka Brundyzjum, 25 sierpnia r. 47 
1. Otrzymałem 27 sierpnia list od ciebie datowany 
19 sierpnia, i ból, którego już przedtem doznałem z po- 
1 Por. list poprzedni. Wina, do której Cycero poczuwa się 
w stosunku do córki, polegała na nieopatrznym wydaniu jej za 
Dolabellę, który okazał się zupełnie dla niej nieodpowiednim 
mężem. 
2 pozycję, jaką zajmuje — jako córka i żona wybitnych 
przedstawicieli stanu senatorskiego. 
3 Wzorem brata chciał Cycero wysłać syna swego do Ce- 
zara dla uzyskania dla siebie i dla niego amnestii. 
4 Cnaeus Sallustius — dawny i dobry znajomy Cycerona 
(różny od znanego później historyka tego nazwiska). 

wodu podłości Kwintusa1 i który zdołałem opanować, 
ogarnął mnie znowu z całą siłą. Nie mogłeś wprawdzie 
w żaden sposób nie wysyłać mi tego listu; ja bym jed- 
nak wolał, żeby nie został wysłany. Co się tyczy tego, 
co mi piszesz o testamencie2, zobaczysz, co i jak trzeba 
zrobić. O pieniądzach już i Terencja napisała tak, jak ja 
poprzednio do ciebie pisałem3, jeśli więc zajdzie potrze- 
ba, zaczerpnę z tej sumy, o której wspominasz. 
2. Zdaje się, że on4 nie będzie w Atenach 1 września. 
Mówią bowiem, że wiele spraw zatrzymuje go w Azji, 
zwłaszcza Farnaces5. Podobno legion dwunasty, do którego 
najpierw Sulla przybył6, obrzucił go kamieniami. Sądzę, że 
żaden7 się nie ruszy. Przypuszcza się, że Cezar wprost 
z Patrai8 pojedzie na Sycylię. Lecz jeżeli to prawda, 
musi tu przyjechać. Wolałbym, żeby jechał inną drogą; 
w jakiś sposób przecież wydostałbym się stąd. Teraz 
1 Por. list 124, przyp. 8 i list 128, przyp. 5. 
2 o testamencie — już we wcześniejszym liście do Attyka 
z 3 czerwca t. r. (Ad Att. XI 16, 5) była mowa o testamencie, 
który wówczas chciała sporządzić Terencja: Cycero zarzucał 
jej, że nie „pamięta w nim o tych, o których powinna" (więc 
chyba o dzieciach). 
3 Znów aluzja do wcześniejszego listu do Attyka z dn. 
6 sierpnia (Ad Att. XI 24, 3), gdzie Cycero skarżył się, że 
Terencja nielojalnie z nim postępuje w sprawach finanso- 
wych. Stosunki między małżonkami psują się wyraźnie w tym 
czasie i niebawem doprowadzą do rozwodu. 
4 on — Cezar. 
5 Farnaces II — syn Mitrydatesa, uznany przez Pompeju- 
sza królem Pontu, walczył wówczas pomyślnie przeciw gene- 
rałom Cezara, póki nie został przez niego samego pobity pod 
Zelą. 
6 Publius Cornelius Sulla, którego Cycero bronił przed 
sądem w r. 62, był wówczas w służbie Cezara i miał z jego 
polecenia przeprowadzić wojska stojące w Italii na Sycylię. 
7 żaden — legion. 
8 Por. list 124, przyp. 7. 

lękam się, że będę musiał czekać i że ta nieszczęsna9 
oprócz innych udręk będzie musiała jeszcze znosić ten 
niezdrowy klimat. 
3. Radzisz mi, abym swoje postępowanie zastosował do 
okoliczności; postąpiłbym tak, gdyby stan rzeczy na to 
pozwalał, i gdyby to się dało w jakiś sposób zrobić. Lecz 
wobec tak wielkich moich błędów i wobec krzywd, ja- 
kich doznałem ze strony swoich bliskich, nic nie mogę 
uczynić ani nawet udawać bez uszczerbku dla mojej 
godności. Porównywasz to z czasami Sulli10; lecz wtedy 
wszystko w zasadzie było świetniejsze, a tylko w postę- 
powaniu wykazywano zbyt mało umiarkowania 11. Obecne 
zaś położenie jest tego rodzaju, iż zapominam o sobie 
i wolę to, co jest lepsze dla wszystkich niż dla tych, 
z których sprawą złączyłem swoje korzyści. Ty jednak, 
proszę, pisz do mnie jak najczęściej, tym bardziej, że 
prócz ciebie nikt nic do mnie nie pisze, a nawet gdyby 
wszyscy pisali, przecież twoich listów najbardziej bym 
oczekiwał. Piszesz, że przez wzgląd na mnie on 12 będzie 
łaskawszy dla Kwintusa; napisałem ci już przedtem, że 
natychmiast na wszystko pozwolił Kwintusowi młodszemu, 
nie wspominając wcale o mnie. Bądź zdrów. 
9 ta nieszczęsna — Tullia, por. listy 129 i 130. 
10 z czasami Sulli — oczywiście mowa o wielkim Sulli, 
dyktatorze, który pokonawszy z bronią w ręku stronnictwo 
demokratyczne Mariusza, sprawował w Rzymie rządy samo- 
władne w latach 81—79. 
11 wykazywano zbyt mało umiarkowania — bardzo eufe- 
mistyczne określenie na terror, jaki za swych rządów rozpętał 
Sulla, skoro jego ofiarą padło m. in. 4700 osób proskrybowa- 
nych. 
12 on — jak. zawsze w listach z tego czasu — Cezar. 

132. 
(Fam. XIV 22) 
Cycero do żony 
Brundyzjum, 1 września r. 47 
Tulliusz przesyła pozdrowienie swej drogiej Terencji 
Jeśli jesteś zdrowa, to dobrze; ja również jestem zdrów. 
Codziennie oczekuję twych posłańców; jeśli przybędą, 
będę zapewne powiadomiony o tym, co powinienem uczy- 
nić, i wówczas natychmiast zawiadomię ciebie. Strzeż 
troskliwie swego zdrowia. Bądź zdrowa, 1 września. 
133. 
(Fam. XIV 20) 
Wenuzynum, 1 października r. 47 
Cycero do żony 
Tulliusz przesyła pozdrowienie swej drogiej Terencji. 
Sądzę, że przybędę do Tuskulanum 7 października lub 
nazajutrz 1. Niech tam wszystko będzie gotowe, bo może 
więcej osób ze mną przyjedzie i — jak sądzę — dłużej 
1 Przymusowy pobyt w Brundyzjum zakończył się. Cezar 
przybył 24 września do Italii, a 25 spotkał się z Cyceronem, 
nie okazując mu wcale gniewu, przeciwnie — wiele uprzej- 
mości i przyjaźni. Natychmiast po tym spotkaniu Cycero wy- 
ruszył ku Rzymowi. 
Listy przytoczone tu jako 132 i 133 są ostatnimi zachowa- 
nymi nam listami do Terencji. Już w poprzednich listach do 
niej z tego okresu czasu (por. listy 123, 125, 126, 130) dawała 
się zauważyć niezwykła zwięzłość i chłód, najbardziej uderza- 
jący w niniejszym, pisanym w przeddzień spotkania się mał- 
żonków po rocznym przeszło niewidzeniu. Stosunki między 
nimi układały się źle (por. list 131, przyp. 2 i 3) i w najbliż- 
szych miesiącach doszło do rozwodu. 

133. (FAM. XIV 20); 134. (FAM. XIII 11) 
się tam zatrzymamy. Jeżeli w łazience nie ma wanny, 
trzeba ją tam umieścić. Tak samo należy wszystko przy- 
gotować, co jest niezbędne do wyżywienia i zachowania 
zdrowia. Bądź zdrowa, 1 października w Wenuzynum. 
134. 
(Fam. XIII 11) 
Cycero do Marka Brutusa Rzym, z początkiem r. 46 
Cycero pozdrawia Brutusa 1. 
1. Ponieważ zawsze widziałem, że usilnie starasz się 
wiedzieć o wszystkim, co mnie dotyczy, nie wątpię, iż nie 
tylko wiesz, z jakiego miasta pochodzę, lecz również, jak 
gorliwie dbam o swoich ziomków, Arpinatów. Wszystkie 
ich dochody i bogactwa, dzięki którym mogą spełniać 
obowiązki religijne, pilnować całości świątyń i gmachów 
publicznych, zależą od dochodów, jakie otrzymują z pro- 
wincji Galii. Dla dopilnowania ich i dla ściągnięcia pie- 
niędzy, które są winni dzierżawcy, oraz dla zapoznania 
się z całą sprawą i pokierowania nią, wysłaliśmy jako 
swych przedstawicieli, rycerzy rzymskich, Kwintusa Fu- 
fidiusza syna Kwintusa, Marka Faucjusza syna Marka 
i Kwintusa Mamercjusza syna Kwintusa. 
2. W imię naszej przyjaźni proszę cię szczególnie go- 
rąco, abyś jak najstaranniej zajął się sprawą miasta, abyś 
ją jak najdogodniej i jak najprędzej załatwił, oraz abyś 
z tymi, których powyżej wymieniłem, obchodził się jak 
1 Marek Brutus mianowany został z początkiem r. 48 
przez Cezara namiestnikiem Galii Nadpadańskiej. Cycero za- 
tem zwraca się do niego z prośbą o zaopiekowanie się tam- 
tejszymi interesami miasta Arpinum. Jest to jeden z częstych 
w korespondencji Cycerona listów polecających. 

najuprzejmiej i z największym szacunkiem, zgodnie z 
swym charakterem. 
3. Pozyskasz sobie przyjaźń ludzi uczciwych, zobowią 
żesz tą usługą bardzo wdzięczne miasto, mnie zaś spra 
wisz tym większą przyjemność, że zawsze zwykłem dba 
o swych ziomków, lecz w tym roku mam po temu szcze- 
gólne powody i obowiązki. Chciałem bowiem, aby w tym 
roku, dla uporządkowania spraw zarządu miasta, zostali 
edylami: mój syn, syn mego brata i Marek Cezjusz, czło- 
wiek wielce mi bliski; bo w naszym mieście zwykle tylko 
takich wybierają urzędników i żadnych innych2. Wy- 
świadczysz im, a przede wszystkim mnie, wielki zaszczyt 
jeśli sprawy miasta będą dobrze prowadzone dzięki twej 
gorliwości i staranności. Proszę cię usilnie, abyś to uczy 
nił. 
135. 
(Att. XII 4) 
Cycero do Attyka Tuskulanum, 13 czerwca r. 4 
1. Jakże miły i przyjemny był mi twój list! Krótko 
mówiąc, odzyskałem radość z dnia świątecznego. Drę- 
czyłem się bowiem, gdy mi Tiro1 powiedział, żeś mu 
się wydał trochę za czerwony 2. Zostanę więc, jeśli chcesz 
jeszcze jeden dzień. 
2 Najwyżsi urzędnicy w prowincjonalnych miastach ital- 
skich nosili dość rozmaite nazwy: edylów, konsulów, pretorów 
duumwirów itd. Objaśnienie takie było więc potrzebne dla 
Brutusa, który nie znał lokalnych stosunków w Arpinum. 
1 — wyzwoleniec i sekretarz Cycerona, którego zdrowie 
tyle budziło niepokoju w r. 50/49, por. listy 91, 95. Tymczasem 
wyzdrowiał i jest znowu w Italii. 
2 Attyk chorował zatem i Cycero lękał się, że ma on go- 
rączkę. 

135. (ATT. XII 4) 
2. Co się tyczy Katona 3, jest to zagadnienie iście Archi- 
medesowe4. Nie jest moim celem napisać tak, aby twoi 
współbiesiadnicy5 mogli to czytać już nie tyle z przy- 
jemnością, lecz przynajmniej spokojnie. Nawet gdybym 
zaniechał przytaczania jego myśli i słów, wychwalania 
jego dobrej woli i rozumu, jaki wykazał przy zajmowa- 
niu się sprawami państwa, i gdybym jedynie chwalił 
tylko jego powagę i stałość, już słuchanie tego byłoby 
im przykre. Nie mogę jednak godnie chwalić tego czło- 
wieka, nie wykazując z naciskiem, że on przewidział to, 
co się teraz dzieje, walczył, aby się to nie stało, i ode- 
brał sobie życie, aby nie widzieć, jak się to dokonało. 
Cóż z tego wszystkiego może znaleźć uznanie Alediusza? 6 
Lecz dbaj, proszę, o swe zdrowie i swoją roztropność, 
którą przejawiasz we wszystkim, zastosuj przede wszyst- 
kim dla swego wyzdrowienia. 
3 Marek Kato — przyjaciel Cycerona, słynny ze swych su- 
rowych zasad wyznawca filozofii stoickiej (por. list 84, przyp. 
29), jeden z najpoważniejszych przedstawicieli obozu pompe- 
jańskiego, dowodził w r. 47 wojskami tego stronnictwa w Afryce 
(dzisiejszy Tunis), a po klęsce poniesionej w bitwie z Ceza- 
rem pod Tapsus popełnił w połowie kwietnia 46 r. samobój- 
stwo w Utyce (stąd zwany następnie Utyceńskim). Cycero po- 
stanowił napisać na jego cześć pochwałę, w której przedsta- 
wił go jako ucieleśnienie republikańskiej cnoty. Pismo to 
osiągnęło znaczną popularność i skłoniło Cezara do napisania 
nań odpowiedzi (tzw. Antykatona). 
4 zagadnienie ... Archimedesowe — bardzo trudne; Cycero 
nie miał przecież pełnej swobody słowa, a mimo to nie chciał 
sfałszować portretu swego zmarłego przyjaciela. 
5 twoi współbiesiadnicy — Appiusz i Balbus, cezarianie, 
z którymi Attyk utrzymywał bliskie stosunki. 
6 — mało znana osobistość współczesna z obozu Cezara. 

136. 
(Fam. IX 20) 
Cycero do Petusa Rzym, początek sierpnia r. 46 
Cycero przesyła pozdrowienie Petusowi1. 
1. Podwójnie ucieszyłem się z twego listu: raz, że się 
sam uśmiałem, po drugie, że zobaczyłem, iż i ty już 
możesz się śmiać. Nie obraziłem się, że — jak lekko- 
zbrojnego błazna — obrzuciłeś mnie pociskami kpin; ubo- 
lewam zaś, że nie mogłem przyjechać w wasze okolice, 
jak sobie postanowiłem: miałbyś bowiem nie gościa, lecz 
domownika. I to jakiego! już nie tego, któregoś zwykle 
nasycał przekąską; teraz jestem głodny od początku obia- 
du, tak że dzielnie się spisuję aż do pieczonej cielęciny. 
Zniknęły te moje cechy, dla których mnie dawniej chwa- 
liłeś: „Jakiż to ustępliwy człowiek! Jakiż niegrymaśny 
gość!" — Odrzuciłem precz całą swą troskliwość o spra- 
wy państwa, owe rozmyślania nad opinią, jaką mam 
wyrazić w senacie, rozważanie spraw sądowych; prze- 
niosłem się do obozu swego przeciwnika Epikura; jed- 
nak nie przez wzgląd na zbytek, lecz mając na myśli 
twoją wytworność, ową dawną, gdyś jeszcze miał na wy- 
1 Adresata tego listu, Lucjusza Papiriusza Petusa (Lucius 
Papirius Paetus), znamy mało. Musiał to być jakiś wesoły 
człowiek, a przy tym z poglądów politycznych republikanin, 
któremu nie po sercu były nowe porządki zaprowadzane przez 
Cezara. Obydwa przytoczone przez nas listy Cycerona do niego 
(136 i 137) malują ich autora, jak usiłuje zapomnieć o zgry- 
zotach życia publicznego i osobistego (po świeżym rozwodzie 
z Terencją) — trochę bawiąc się, a przede wszystkim zagłę- 
biając się w twórczości literackiej, przede wszystkim filozo- 
ficznej, której owoce ujrzą światło dzienne w roku następnym 
w długim szeregu znakomitych monografii z tej dziedziny. 

136. (FAM. IX 20) 
datki; zresztą nigdy nie miałeś więcej posiadłości ziem- 
skich niż teraz 2. 
2. Dlatego przygotuj się; będziesz miał do czynienia 
z człowiekiem żarłocznym, który już coś niecoś umie; 
wiesz przecież, jak nieznośni są ci, co się późno nauczyli. 
Musisz się oduczyć swoich koszyczków z owocami i na- 
leśników. Posunąłem się już o tyle w tej sztuce, że ośmie- 
lam się zapraszać twego przyjaciela Werriusza, jak rów- 
nież Kamillusa (jacyż to wykwintni ludzie, jacy wy- 
tworni!). Lecz oceń moją zuchwałość: dałem obiad nawet 
Hircjuszowi3, zresztą bez pawia. Na tym obiedzie mój 
kucharz potrafił naśladować wszystko, prócz gorącego 
sosu. 
3. Takie jest więc teraz moje życie. Rano przyjmuję 
w domu pozdrowienia od wielu ludzi porządnych, lecz 
smutnych, oraz od owych wesołych zwycięzców, którzy 
zresztą odnoszą się do mnie z wielkim szacunkiem i życz- 
liwością. Gdy już odpłynie ta fala pozdrowień, zatapiam 
się w zajęciach literackich, piszę lub czytam. Przychodzą 
nawet ludzie, aby mnie posłuchać jako uczonego czło- 
wieka, bo jestem trochę uczeńszy od nich. Resztę czasu 
poświęcam trosce o swe zdrowie. Ojczyznę już opłaka- 
łem, boleśniej i dłużej, niż matka swego jedynego syna. 
Lecz jeśli mnie kochasz, dbaj o swe zdrowie, abym nie 
przejadł twych dóbr, gdy będziesz leżał w łóżku; posta- 
nowiłem bowiem nie oszczędzać cię nawet chorego. 
2 Żart polega, zdaje się, na tym, że dłużnicy Petusa pood- 
dawali mu swe majątki ziemskie, w danej chwili bezwarto- 
ściowe, w których miał teraz zamrożony kapitał. 
3 Aulus Hirtius — oficer i czynny polityk w służbie Ce- 
zara, autor 8 księgi jego Zapisek o wojnie gallickiej, późniejszy 
konsul z r. 43. 

137. 
(Fam. IX 26) 
Cycero do Petusa 
Rzym, listopad r. 46 
Cycero przesyła pozdrowienie Petusowi. 
1. Położyłem się właśnie przy stole1 o godzinie trze- 
ciej po południu i bazgrzę na tabliczkach brulion tego 
listu do ciebie. Zapytasz, u kogo? U Wolumniusza Eutra- 
pelusa; wyżej ode mnie leży Attyk, poniżej Werriusz2, 
obaj twoi przyjaciele. Dziwisz się, że w naszej niewoli 
jesteśmy tak weseli? Cóż więc mam robić? Radzę się cie- 
bie, bo jesteś uczniem filozofa3. Czy mam się dręczyć 
i umartwiać? Cóż zyskam? Zresztą, jak długo by to trwa- 
ło? — „Żyj — powiesz — zajęty pracą literacką". — 
Czy sądzisz, że robię coś innego i że mógłbym żyć, nie 
zajmując się pisaniem? Lecz i w nim należy nie tyle wy- 
strzegać się sytości, ile zachować pewną miarę. Gdy odeń 
odchodzę, choć niewiele mi zależy na obiedzie (takie za- 
gadnienie tyś postawił filozofowi Dionowi)4, nie znaj- 
duję nic lepszego do roboty przed udaniem się na spo- 
czynek. 
2. Słuchaj więc do końca. Poniżej Eutrapelusa poło- 
1 położyłem się ... przy stole — starożytni, jak wiadomo, 
ucztowali leżąc oparci na lewym łokciu, a wezgłowia lub sofy 
biesiadne ustawione były po trzy przy każdej stronie kwadra- 
towego stołu, którego czwarta strona była wolna, aby do niej 
miała dostąp służba zmieniająca potrawy i naczynia. 
2 wyżej ... Attyk — poniżej Werriusz — Cycero miał więc 
za plecami Attyka, a przed sobą Werriusza, bo to oznaczają 
wyrażenia wyżej i niżej. 
3 filozofa — Diona, o którym mowa w dalszym ciągu tego 
listu (ust. 3 i 4). 
4 Por. ust. 3. 

żyła się Cyterys 5. „A więc na takiej uczcie — powiesz — 
był ów Cycero, 
Na którego spoglądali Grecy, w nim utkwiwszy wzrok?"6 
Nie przypuszczałem, dalibóg, że ona tam będzie. Lecz 
przecież nawet ów sokratyk Arystyp 7 nie zarumienił się, 
gdy mu zarzucono, że ma za kochankę Laidę. — „Mam 
Laidę — rzekł — lecz ona mnie nie". Po grecku to lepiej 
wychodzi; przetłumacz, jeśli chcesz. Mnie zaś te sprawy 
bynajmniej nie obchodziły, nawet w młodości, tym bar- 
dziej teraz, na starość; bawi mnie uczta; mówię tam 
rzeczy, które, jak to mówią, padają na podatny grunt, 
i zmieniam westchnienia w wybuchy śmiechu. 
3. Czyż ty postępujesz lepiej, wyśmiewając nawet filo- 
zofa? Gdy on zapytał, czy nikt nie ma jakich pytań, od- 
powiedziałeś, że od rana dopytujesz się o ucztę. A ten 
głupiec myślał, że go zapytasz, czy istnieje jedno niebo, 
czy też niezliczona ilość. Cóż tobie do tego? „Lecz cóż 
tobie do uczty, zwłaszcza tam?" — powiesz. 
4. Tak się więc żyje: codziennie się coś czyta lub pi- 
sze, następnie, żeby nie uchybić przyjaciołom, ucztuję 
w ich towarzystwie, nie tylko nie wykraczając przeciw 
prawu8 (o ile jakieś prawo istnieje teraz w ogóle), lecz 
nawet znacznie skromniej, niż ono pozwala. Dlatego nie 
potrzebujesz się obawiać mego przybycia: będziesz miał 
gościa niewiele jedzącego, lecz wiele żartującego. 
5 — słynna i osławiona aktorka (por. list 116, przyp. 13), 
wyzwolenica i kochanka Eutrapelusa, a także Antoniusza; po- 
łożyła się — podczas gdy szanujące się kobiety siedziały 
(w przeciwieństwie do mężczyzn) przy stole. 
6 Cytat z któregoś z tragików rzymskich (Akcjusza lub 
Enniusza). 
7 Arystyp — słynny filozof grecki, założyciel szkoły cyre- 
naików. 
8 przeciw prawu — ograniczającemu zbytek przy ucztach. 

138. 
(Att. XII 13) 
Cycero do Attyka Astura, 7 marca 45 r. 
1. Martwi mnie Attyka 1, choć podzielam zdanie Kra- 
tera. List Brutusa, choć napisany rozumnie i serdecznie, 
wycisnął mi jednak wiele łez2. Tutaj pustkowie mniej 
mnie drażni niż tam u was wielkomiejski rozgwar. Ciebie 
jednego mi brak, bo jeśli chodzi o książki, to mam do nich 
dostęp równie łatwy, jak w Rzymie. Ale mój ból nie prze- 
staje mnie dręczyć, choć nie folguję mu, na boga, a ra- 
czej staram się z nim walczyć. 
2. Co do tego, co piszesz o Apulejuszu3, to myślę, że 
nie potrzeba twoich zabiegów ani Balbusa i Oppiusza, 
którym on zresztą sam obiecał i mnie kazał dać znać, 
że nie będzie się narzucał. Postaraj się jednak, aby uspra- 
wiedliwiono moją nieobecność na kilka dni ze względu na 
zdrowie. Lenas wziął to na siebie. Zobacz się z Gajusem 
1 Attyka — sześcioletnia wówczas córka adresata tego li- 
stu; zdanie Kratera — wybitnego lekarza greckiego, który 
miał chorą w swej opiece. Por. list 139, ust. 4. 
2 List mniejszy i dwa następne (138—140) pisane są w okre- 
sie najcięższej żałoby, jaka dotknęła Cycerona, po śmierci 
ukochanej jego córki Tullii (por. wzmianki o niej w listach 
129 i 130). Zmarła ona w Tuskulum około połowy lutego 45 r. 
Cycero najbliższe dni po pogrzebie spędził w domu Attyka, 
a następnie udał się do swej nadmorskiej posiadłości w Astura. 
3 Apulejusz został świeżo wybrany augurem (którym i Cy- 
cero był od r. 53) i miał prezydować na kilkudniowych posie- 
dzeniach tego kolegium kapłańskiego, połączonych z bankie- 
tami. Na takim posiedzeniu obecność wszystkich członków ko- 
legium była wymagana, a uchylenie się od niej możliwe tylko, 
jeśli trzech świadków stwierdziło przysięgą chorobę nieobec- 
nego; Cycero doradza jako świadków Lenasa, Septimiusza i Sta- 
tiliusza. 

138. (ATT. XII 13); 139. (ATT. XII 14) 
Septymiuszem i Lucjuszem Statyliuszem. Wreszcie każdy, 
kogo poprosisz, nie odmówi ci swej przysięgi 4. Gdyby z tym 
były jakieś trudności, zjawię się i osobiście zaprzysięgnę 
dłuższą chorobę. Skoro już mam się uchylić od biesiad, 
wolę, aby to wyglądało na nieobecność z jakiejś for- 
malnej przyczyny raczej niż dla uczuć osobistych. Proszę, 
przypomnij Kokcejuszowi, bo nie dotrzymał obietnicy 5. 
A ja chcę kupić sobie jakieś miejsce schronienia i ucieczki 
w moim bólu. 
139. 
(Att. XII 14) 
Cycero do Attyka Astura, 8 marca 45 r. 
1. Co do usprawiedliwienia mnie przed Apulejuszem 1 
pisałem do ciebie wczoraj. Myślę, że nie będzie z tym 
wiele kłopotu. Kogokolwiek poprosisz, nikt ci nie od- 
mówi. Ale zobacz się z Septymiuszem, Lenasem i Staty- 
liuszem, bo trzeba trzech. Ale mnie już Lenas obiecał 
wszystko załatwić. 
2. Jeśli idzie o sprawę, w której, jak piszesz, Juniusz 
zwracał się do ciebie, to Kornificjusz przecież ma pienią- 
dze 2. Ale jednak chciałbym wiedzieć, kiedy to ja mia- 
4 Por. przypis poprzedni. 
5 Ów Cocceius był Cyceronowi winien jakieś pieniądze 
i nie oddawał ich. 
1 Por. list poprzedni, przyp. 3. 
2 Cycero poręczył więc w swoim czasie za Kornificjusza, 
kiedy ten zaciągał pożyczkę u Juniusza, a skoro nie została 
ona zwrócona, wierzyciel upominał się o należność u Attyka, 
spełniał w tym czasie rolę Cyceronowego prokurenta. 

łem poręczyć i czy za ojca, czy za syna. W każdym razie 
zobaczysz się, jak piszesz, z agentami Kornificjusza 
i z prawnikiem Apulejuszem3. 
3. Jeśli mnie chcesz w tym smutku pocieszać, kochany 
jesteś jak zawsze, ale sam jesteś świadkiem, że i ja także 
nie opuściłem rąk. Nie ma przecież takiego traktatu o ła- 
godzeniu bólu4, którego ja bym nie przeczytał będąc 
u ciebie. Ale nad wszelką pociechą góruje ból. Zrobiłem 
przecież nawet coś takiego, czego na pewno nikt przede 
mną nie próbował, i sam do siebie napisałem traktat 
pocieszający. Poślę ci tę książkę, jak tylko przepiszą ją 
kopiści: ręczę ci, że żadna jej nie dorówna. 
Po całych dniach piszę, nie po to, aby coś zyskać w ten 
sposób, lecz by się zająć czymśkolwiek — nie całkowicie 
zresztą, bo ból jest zbyt mocny — ale by znaleźć wy- 
tchnienie, i wszelkimi sposobami usiłuję zapanować nie 
nad sercem, ale przynajmniej nad wyrazem twarzy — 
a czyniąc tak myślę chwilami, że winę ściągam na siebie, 
a chwilami, że ściągnąłbym ją, gdybym tak nie czynił. 
Samotność tylko trochę mnie ratuje, ale miałaby o wiele 
lepszy skutek, gdybyś ty był ze mną — iż tego jednego 
względu noszę się z myślą wyjazdu, bo w moim położe- 
niu dobre to było miejsce. A z drugiej strony i to nawet 
ból mi sprawia, bo już nie będziesz mógł być dla mnie 
taki jak zawsze: przepadło to, co kochałeś. 
4. O liście Brutusa do mnie pisałem ci już5: rozumnie 
napisany, ale nie przyniósł mi ulgi. Chciałbym, aby, jak 
3 — osobistość różna od wspomnianego w tych listach Apu- 
lejusza-augura. 
4 Istniał w starożytności gatunek literacki takich „pocie- 
szeń" (łac. consolationes), nam znany z trzech tego rodzaju 
pism Seneki. 
5 Por. list poprzedni. 

139. (ATT. XII 14); 140. (ATT. XII 15) 
to pisał do ciebie, sam się zjawił: pewnie by mnie jakoś 
„odniósł na duchu, skoro tak bardzo jest mi życzliwy, 
jeśli więc będziesz coś o tym wiedział, proszę, napisz do 
mnie, a przede wszystkim, kiedy Pansa odjeżdża 6. Martwię 
się Attyką, lecz wierzę Kraterowi7. Nie pozwól Pilii8 tra- 
pić się: dość, że ja się męczę za wszystkich. 
140. 
(Att. XII 15) 
Cycero do Attyką Astura, 9 marca r. 45 
Skoro nie pochwalasz tego, abym się raz na zawsze 
wymówił od gościny u Apulejusza1, postaraj się mnie 
usprawiedliwiać z dnia na dzień. W tej samotności ob- 
chodzę się bez wszelkiego towarzystwa i gdy się rano 
zaszyję w gęsty i dziki las, nie wychodzę stamtąd przed 
wieczorem. Po tobie nic nie mam milszego nad samot- 
ność, w której rozmawiam tylko z książkami; przerywa 
mi jednak płacz, z którym walczę, jak mogę, ale dotąd 
nie mogę go opanować. Brutusowi, jak radzisz, odpiszę. 
Jutro będziesz miał ten list. Jeśli będziesz miał sposob- 
ność, wyślesz go. 
6 Brutus był w tym czasie namiestnikiem Galii Nadpa- 
dańskiej (por. list 134, przyp. 1), ale miał już zakończyć urzę- 
dowanie i przekazać je wyznaczonemu następcy w osobie 
Pansy. 
7 Por. list poprzedni, przyp. 1. 
8 — żona Attyka. 
1 Por. list 138, przyp. 3 i 139 przyp. 1. 

141. 
(Att. XII 20) 
Cycero do Attyka 
Astura, 15 marca r. 45 
1. Zdaje mi się, że jeszcze nie zrozumiałeś, jak mało 
mnie obszedł Antoniusz1, i że żadne tego rodzaju spra- 
wy nie mogą mnie teraz obchodzić. O Terencji2 napisa- 
łem ci w liście wysłanym poprzedniego dnia. Radzisz mi 
i piszesz, że jest to również pragnieniem wszystkich — 
abym ukrywał, że tak głęboko cierpię; czyż mogę jeszcze 
bardziej to ukrywać, skoro całe dnie trawię na pisaniu? 
Czynię to zresztą nie tyle dla ukrycia bólu, ile raczej 
dla złagodzenia go i uleczenia duszy, a choć sobie nie- 
wiele przez to pomagam, z pewnością robię dosyć dla 
uratowania pozorów. 
2. Piszę ci niewiele, ponieważ oczekuję twego listu, 
jako odpowiedzi na swój wysłany wczoraj. Najbardziej 
czekam odpowiedzi w sprawie kaplicy3, jak również 
w sprawie Terencji. Donieś mi proszę, czy Gnejus Cepio, 
ojciec Serwilii, żony Klaudiusza, zginął na morzu za życia 
swego ojca, czy po jego śmierci, jak również, czy Ru- 
tilia umarła za życia swego syna Gajusa Kotty, czy po 
1 W tych dniach wiele niepokoju narobił w Rzymie nagły 
powrót Antoniusza, który niedawno wyjechał do Cezara do 
Hiszpanii. 
2 Wciąż jeszcze wloką się za Cyceronem sprawy likwidacji 
jego małżeństwa z Terencją (por. list 133, przyp. 1) i rozmai- 
tych szczegółów dotyczących testamentów ich obojga. 
3 W tych tygodniach nosi się Cycero z myślą wystawienia 
kaplicy (fanum) ku pamięci zmarłej Tullii i wzmianki o niej 
często powracają w korespondencji z Attykiem. 

jego śmierci? Odnosi się to do książki O złagodzeniu 
smutku, którą teraz piszę4. 
142. 
(Att. XII 32) 
Cycero do Attyka 
Astura, 28 marca r. 45 
1. Piszę do ciebie własnoręcznie 1. Zastanów się, pro- 
szę, co trzeba robić. Pisała mi Publilia2, że jej matka, 
porozumiawszy się z Publiliuszem 3, przybędzie z nim do 
mnie, a jeśli ja pozwolę, to i ona sama przyjedzie. Prosi 
mnie bardzo gorąco i pokornie, abym na to pozwolił i j.ej 
odpisał. Widzisz, jaka to przykra sprawa. Napisałem, że 
czuję się jeszcze gorzej, niż wtedy, gdy powiedziałem jej, 
że chcę być sam; dlatego nie chcę, aby ona teraz do mnie 
przyjeżdżała. Myślałem, że o ile nic nie odpiszę, ona 
przybędzie z matką; teraz już tak nie przypuszczam. Naj- 
4 Por. list 139, przyp. 4. Wspomniane w tym liście szcze- 
góły miały widocznie występować w tym dziełku, które nie 
dochowało się do naszych czasów. 
1 Powszechnym zwyczajem było w starożytności dykto- 
wanie listów, które tylko w wyjątkowych okolicznościach pi- 
sano własnoręcznie. 
2 Po rozwodzie z Terencją, zapewne w grudniu r. 46, 
Cycero ożenił się powtórnie, mając lat 60, z młodziutką, osiem- 
nastoletnią Publilią. Małżeństwo to od początku nie było udane 
i po kilku miesiącach zaledwie, latem r. 45, zakończyło się 
rozwodem. Biografia Cycerona, napisana przez jego wiernego 
Tirona, donosiła, że przyczyną było tu zachowanie się Publilii. 
Nie umiała ona po śmierci Tullii, której zazdrościła miłości 
swego męża, ukryć zadowolenia. Z niniejszego listu widzimy 
w każdym razie, że pomiędzy świeżymi małżonkami nie było 
mowy o jakiejś zażyłości, skoro Cycero w swoim bólu abso- 
lutnie nie chciał widzieć się ze swoją młodą żoną. 
3 — bratem Publilii. 

widoczniej list ten pisała pod dyktando matki. Przeczu- 
wam, że one tu przyjadą, i tego właśnie chcę uniknąć; 
jeden jest tylko na to sposób — umknąć. Proszę cię więc, 
wybadaj, dokąd mogę tu przebywać, żebym nie został 
zaskoczony. Działaj, jak piszesz, ostrożnie. 
2. Przedłóż, proszę, Cyceronowi4, jeśli nie wyda ci się 
to niewłaściwe, aby wydatki na tę podróż przystosował 
do dochodów z domów na Argiletum i Awentynie5; prze- 
cież by się tym zadowolnił, gdyby pozostał w Rzymie 
i wynajął sobie dom, co miał zamiar uczynić. Gdy mu to 
oświadczysz, sam załatw, proszę, żebyśmy mogli zaspo- 
koić jego potrzeby resztą pieniędzy z tych czynszów. Rę- 
czę, że ani Bibulus, ani Acydynus, ani Messala, którzy, 
jak słyszę, mają być w Atenach, nie będą wydawali wię- 
cej, niż to, co się z tych czynszów uzyska. Dlatego za- 
troszcz się, proszę, po pierwsze, jacy są tam lokatorowie 
i ilu, następnie, aby płacili w terminie, oraz ile wystar- 
czy pieniędzy na drogę i zaopatrzenie go w potrzebne 
rzeczy. Powozu oczywiście w Atenach nie będzie potrze- 
bował, ile zaś trzeba na drogę, jest ich w domu aż nadto, 
jakeś sam zauważył. 
143. 
(Att. XIII 32) 
Cycero do Attyka Tuskulanum, 29 maja r. 45 
1. Ponieważ otrzymałem dziś od ciebie drugi list, nie 
chciałem, abyś się zadowolił moim jednym. Załatw spra- 
4 — syn Cycerona, pełnoletni już prawie od dwu lat, wy- 
bierał się na studia filozoficzne do Aten, jak to było zwycza- 
jem bogatej młodzieży rzymskiej w tym czasie. 
5 na Argiletum i Awentynie — dzielnice Rzymu. 

143. (ATT. XIII 32) 
Faberiusza 1 tak, jak piszesz. Od tego bowiem zależy 
cały mój plan; gdyby on nie przyszedł mi do głowy, wierz 
mi, że nie starałbym się o to, jak nie dbam o resztę. Dla- 
tego, tak jak to czynisz, i nic już do tego dodać nie 
można — nalegaj, napieraj i dokonaj. 
2. Zechciej przysłać mi obie książki Dicearcha2: O du- 
szy i O zstąpieniu 3. Nie znajduję tu Trojakiego ustroju 4 
ani listu, który napisał on do Arystoksena5. Teraz naj- 
więcej pragnąłbym tych trzech książek; nadawałyby się 
one do moich zamierzeń. Torkwatus6 jest w Rzymie; na- 
pisałem, aby ci go doręczono. Co do Katulusa i Lukul- 
lusa7, przypuszczam, że już przedtem je otrzymałeś. Do 
tych ksiąg dodałem nowe ustępy, w których obu mężom 
oddaję pochwały. Chciałbym, abyś miał te pisma; są też 
i inne. Widzę, żeś niewiele zrozumiał, co ci napisałem 
1 Faberiusz był to sekretarz Cezara, zadłużony u Cyce- 
rona na nie znaną bliżej kwotę, której ściągnięcie natrafiało 
na znaczne trudności, sądząc z częstych wzmianek w listach 
z tych miesięcy. 
2 — wybitnego filozofa greckiego, ucznia Arystotelesa. 
3 O zstąpieniu — pełny tytuł tego dzieła brzmiał O zstą- 
pieniu do groty Trofoniosa, przez którą, wedle wyobrażeń 
greckich, wiodła droga na tamten świat. 
4 Trojaki ustrój — było to słynne dzieło Dicearcha, w któ- 
rym wykładał on naukę o najlepszym ustroju państwowym, 
łączącym w sobie elementy monarchii, arystokracji i demo- 
kracji. 
5 — innego ucznia Arystotelesa, znanego teoretyka mu- 
zyki. 
6 — pod tym osobnym tytułem figuruje tu pierwsza księga 
dzieła znanego nam jako Problem najwyższego dobra i zła, 
gdyż w tej księdze główną rolę odgrywa niejaki Torkwatus. 
7 Katulus i Lukullus — tu znów imionami głównych ucze- 
stników dialogu nazywa Cycero dwie księgi pierwszej redakcji 
Rozpraw akademickich. O przeredagowaniu tego dzieła będzie 
mowa w listach następnych. 

o dziesięciu legatach8, zapewne dlatego, że pisałem skró- 
tami. Pytałem mianowicie o Gajusa Tudytana, o którym 
słyszałem od Hortensjusza, że był wśród tych dziesięciu. 
Widzę w książce Libona9, że był on pretorem za konsu- 
latu Publiusza Popiliusza i Publiusza Rupiliusza10. Czyż 
mógł być legatem na czternaście lat przedtem, zanim zo- 
stał pretorem? Chyba że bardzo późno został kwestorem, 
co mi się nie zdaje. Widzę bowiem, że sprawował urzędy 
kurulne w przepisowych latach. Nie wiedziałem zaś, że 
był wśród nich Postumiusz, którego posąg pamiętasz 
w Istmie, tego, co był konsulem z Lucjuszem Lukullu- 
sem 11, a którego mi dodałeś, jako osobę nader stosowną 
dla tego spotkania12. Wyszukaj mi więc, jeżeli możesz, 
i innych, abym mógł olśnić nie tylko tematem, ale i oso- 
bami dialogu. 
144. 
(Att. XIII 12) 
Cycero do Attyka 
Arpinum, 24 czerwca r. 41 
1. Bardzo mnie zmartwił twój list o naszej Attyce1 
jednak on mnie również uspokoił. Bo sam fakt, że ty sit 
w tym liście sam pocieszasz, daje już dość pewną pod- 
stawę dla złagodzenia smutku. 
8 Mowa o dziesięciu legatach, którzy wraz z Lucjuszem 
Mummiuszem działali w r. 146 w Grecji. 
9 Sempronius Libo — historyk, autor Roczników. 
10 tj. w r. 132 p. n. e. 
11 tj. w r. 151 p. n. e. 
12 Cycero nosił się więc z planami dialogu, w którym te 
osoby występowałyby jako rozmówcy. Widać z tych wzmia- 
nek, jak starannie opracowywał scenerię swoich utworów. 
1 Por. list 138, przyp. 1. 

144. (ATT. XIII 12) 
2. Świetnie zareklamowałeś moją mowę w obronie Li- 
gariusza2. Odtąd, cokolwiek napiszę, oddam tobie do za- 
prezentowania światu. 
3. Piszesz mi o Warronie3: wiesz, że poprzednio pisa- 
łem mowy czy tego rodzaju utwory, że nie mogłem go 
w nich nigdy umieścić 4. Potem, gdy zacząłem pisać dzieła 
bardziej literackie, Warro mi oznajmił, że mi poświęcił 
wielkie i poważne dzieło. Dwa lata minęły, a ten Kallip- 
pides5, ciągle idąc, ani na łokieć się nie posunął; ja zaś 
gotowałem się wobec jego zapowiedzi, aby mu odpłacić 
równą albo i lepszą miarą, o ile będę mógł. Przecież 
i Hezjod dodaje: Jeżeli będziesz mógł6. 
4. Teraz tę rozprawę O celach 7, którą uważam za dość 
dobrą, ofiaruję, jak chciałeś, Brutusowi, ponieważ napi- 
sałeś, że on chętnie to przyjmie, a ową Akademicką8, 
w której ludzie co prawda znakomici, lecz należący do 
fachowych uczonych, rozmawiają zbyt subtelnie, zmienię, 
2 — mowę tę wygłosił Cycero w r. 46 i dał do opubliko- 
wania (zapewne nie po raz pierwszy) Attykowi, którego za- 
kład wydawniczy cieszył się bardzo dobrą sławą. 
3 — Marcus Terentius Varro, wybitny uczony rzymski, dał 
do poznania, że czuje się urażony, ponieważ Cycero nie po- 
święcił mu dotąd żadnego dzieła. 
4 nie mogłem go w nich nigdy umieścić — poświęcenie 
komuś jakiegoś dzieła mogło się wyrazić we wprowadzeniu go 
w tym utworze, np. jako osoby dialogu. 
5 Kallipides — przysłowiowa u Greków postać na oznacze- 
nie kogoś bardzo powolnego. 
6 Cytat z Prac i dni w. 350. 
7 rozprawa o celach — Cycero nazywa tu tak po grecku 
swoje dzieło De finibus bonorum et malorum (Problem naj- 
wyższego dobra i zła), ponieważ dobro jest celem naszego po- 
stępowania. 
8 —tzw. przez nas skrótowo Academica, o których była już 
mowa w liście 143, przyp. 7. 

umieszczając tam Warrona9. Jest tam teoria Antiocha10 
którą on bardzo chwali. Wynagrodzę to Katulusowi i Lu- 
kullusowiu w jakim innym dziele, tak jednak, abyś ty 
to pochwalił. Odpisz mi, proszę, i w tej materii. 
4. Otrzymałem od Westoriusza list w sprawie licytacji 
po Bryniuszu12. Mówi, że bez żadnego sporu sprawo tę 
mnie oddano. Sądzą oczywiście, że będę w Rzymie lub 
w Tuskulanum 25 lipca. Powiesz więc albo swemu przy- 
jacielowi, a memu współspadkobiercy Sekstusowi Wettiu- 
szowi, albo naszemu Labeonowi, żeby trochę odłożyli licy- 
tację. Będę w Tuskulanum koło 5 sierpnia. Zechciej to 
załatwić z Pizonem, mając do pomocy Erosa. Dołożę sta- 
rań, aby nabyć ogrody Skapuli. Termin się zbliża. 
145. 
(Att. XIII 16) 
Cycero do Attyka Arpinum, 28 czerwca r. 45 
1. Choć przyjechałem tu dla rzeki i samotności, aby 
tym łatwiej skrzepić się na duchu, dotychczas nie ruszy- 
łem się ani na krok z willi: tak wielkie i nieprzerwane 
padają deszcze. Tę rozprawę Akademicką1 całą przero- 
biłem dla Warrona. Najpierw była to rozmowa Katulusa, 
9 Por. list 146, który może uchodzić za list dedykacyjny 
do nowej redakcji Rozpraw akademickich. 
10 Antioch z Askalonu — wybitny filozof szkoły akade- 
mickiej, nauczyciel samego Cycerona. 
11 Por. list 143, przyp. 7. Obydwaj wymienieni nie żyli 
zresztą już wówczas. 
12 Ów Bryniusz zapisał swój majątek częściami kilku oso- 
bom, m. in. Cyceronowi. Wspótspadkobiercy chcieli więc wspól- 
nie z nim ustalić dzień licytacji. 
1 Por. list poprzedni, przyp. 9. 

145. (ATT. XIII 16); 146. (FAM. IX 8) 
Hortensjusza i Lukullusa; następnie wydało mi się to 
niestosowne, ponieważ ludziom był znany nie tyle może 
brak wykształcenia, ile ich nieobycie w tych zagadnie- 
niach, więc gdy tylko przyjechałem do willi, natychmiast 
zmieniłem osoby rozmawiające na Katona i Brutusa. 
Wówczas przyszedł twój list o Warronie. Myślę, że w ni- 
czyich ustach obrona poglądów Antiocha nie jest sto- 
sowniejsza. 
2. Chciałbym jednak, abyś mi napisał przede wszyst- 
kim, czy uważasz za właściwe, abym mu coś poświęcił, 
a dalej, jeśli to pochwalisz, czy to właśnie dzieło będzie 
najodpowiedniejsze. 
3. Co z Serwilią, czy już przyjechała? Czy Brutus coś 
zamierza i kiedy? Co słychać z Cezarem? Będę tu do 
7 lipca, jak już powiedziałem. Załatw z Pizonem, jeśli 
ci się uda 2. 
146. 
(Fam. IX 8) 
Cycero do Warrona Tuskulanum, 11 lub 12 lipca r. 45 
Cycero przesyła pozdrowienie Warronowi 1. 
1. Chociaż nawet pospólstwo nie ma w zwyczaju do- 
magać się darów, przez kogoś przyobiecanych, chyba że 
ktoś je do tego nakłoni, mnie jednak oczekiwanie na 
spełnienie twej obietnicy skłania, by przypomnieć ci ją, 
choć nie, by wypominać. Wysyłam ci więc czterech „przy- 
2 Por. list poprzedni, ust. 4. 
1 Ten list jest wynikiem zmiany planów co do redakcji 
Rozpraw akademickich, o której mowa była w listach 144 
i 145. 

pominaczy", niezbyt co prawda skromnych: znasz prze- 
cież bezczelność tej młodzieńczej Akademii2. Wezwałem 
więc czterech jej adeptów3 i wysyłam ci ich, choć się 
lękam, aby nie żądali od ciebie zbyt natarczywie; ja im 
poleciłem tylko prosić. Czekałem zresztą już długo 
i wstrzymywałem się, aby nie napisać czegoś dla ciebie 
zanim sam nie otrzymam, aby ci się odpłacić możliwie 
najstosowniejszym podarkiem. Lecz ponieważ ty piszesz 
wolniej, to znaczy, jak sobie tłumaczę, staranniej, nie 
mogłem się pohamować, aby ci nie wyrazić, jak wiele 
łączy nas zamiłowań i przyjaźni, przy pomocy takiego 
utworu, na jaki się mogę zdobyć. Ułożyłem więc roz- 
mowę, którą mieliśmy odbyć w Kumanum w obecności 
Pomponiusza4; tobie dałem rolę obrońcy Antiocha, bo 
zdaje mi się, że podzielasz jego poglądy; sobie wziąłem 
stronę Filona5. Przypuszczam, że gdy będziesz to czytał, 
zdziwisz się, że mówimy o tym, o czym nigdyśmy ze sobą 
nie rozmawiali; wiesz jednak, że taki jest sposób pisania| 
dialogów. 
2. Potem, mój drogi Warronie, będziemy, jeśli zechcesz, 
jak najwięcej rozmawiali, również o nas samych; może 
na to już za późno, ale na Los ojczyzny spada odpowie- 
dzialność, jeśli chodzi o przeszłość6; w obecnej chwili 
2 Żartobliwa aluzja do przemiany, jaka niedawno za spra- 
wą Antiocha z Askalonu (por. list 146, przyp. 10) nastąpiła 
w Akademii, zwanej odtąd „nową". 
3 Żartobliwe określenie 4 ksiąg nowej redakcji Rozpraw 
akademickich. 
4 Pomponiusz — Attyk, który istotnie jest trzecim interlo- 
kutorem w tej redakcji. 
5 Filon z Laryssy — nauczyciel Antiocha (a także samego 
Cycerona), opierał się zmianom, jakie ten wprowadzał do dok- 
tryny akademickiej. 
6 Warro był podobnie jak Cycero, zwolennikiem Pompe- 
jusza, a więc obaj w okresie niepomyślnej dla ich partii wojny 
domowej nie mieli czasu na sprawy osobiste. 

146. (FAM. IX 8); 147. (FAM. XVI 22) 
powinniśmy sami się o to postarać. Obyśmy też mogli 
oddawać się naszym zajęciom w spokojnym czasie i przy 
stanie państwa jeżeli nie dobrym, to przynajmniej usta- 
lonym! Zresztą wówczas inne jakieś względy dałyby nam 
zaszczytne pole do myśli i czynów; teraz cóż innego może 
wzbudzić w nas chęć do życia, jeśli nie takie zajęcia?7 
Mnie nawet przy nich ledwie chce się żyć; bez nich zaś 
najmniejszej nie mam do życia ochoty. Lecz o tym po- 
mówimy osobiście i częściej. Życzę ci, aby twoje prze- 
nosiny i kupno odbyły się szczęśliwie, i pochwalam twój 
zamiar w tej mierze. Dbaj o twe zdrowie. 
147. 
(Fam. XVI 22) 
Cycero do Tirona 
Astura, 27 lipca r. 45 
Tulliusz przesyła pozdrowienie swemu drogiemu Ti- 
ronowi 1. 
1. Spodziewam się, sądząc z twego listu, że jest ci 
lepiej; w każdym razie pragnę tego. Pamiętaj więc, dbaj 
o to na wszelki sposób i nie sądź, broń boże, że postępu- 
jesz wbrew mej woli, pozostając z dala ode mnie: jesteś 
ze mną, jeśli dbasz o siebie. Dlatego wolę, byś się więcej 
troszczył o swe zdrowie niż o moje oczy i uszy. Choć 
bowiem słucham cię i patrzę na cię z przyjemnością, to 
7 takie właśnie zajęcia — literatura i nauka. 
1 Por. listy 91, 95. Tutaj również dochodzą do głosu ser- 
deczne uczucia Cycerona dla swego sekretarza i przyjaciela. 
List ten wysłany był do Rzymu, gdzie Tiro bawił wysłany 
z jakimiś zleceniami przez Cycerona — i tam właśnie zacho- 
rował. 

jednak przyjemność ta będzie jeszcze większa, jeśli bę- 
dziesz zdrów. Ja tu odpoczywam, bo nic nie piszę; czy- 
tam jednak bardzo chętnie. Ty sam wyjaśnisz, jeśli prze- 
pisywacze nie będą rozumieli mego pisma. Jeden zwłasz- 
cza wtrącony ustęp jest bardzo trudny, tak że nawet ja 
sam nie mogę go odczytać — o czteroletnim Katonie2. 
Zajmij się jadalnią, jak to zresztą robisz. Tertia przy- 
będzie, byle tylko nie zaproszono Publiusza3. 
2. Ten twój Demetriusz4 nigdy w ogóle nie był Fale- 
rejskim, a teraz to po prostu Billienus. Robię cię więc 
moim zastępcą, zajmij się nim. „Chociaż... jednak... co się 
tyczy..."5 — znasz resztę. Jeśli jednak będziesz z nim 
mówił, napisz mi, abym miał temat do listu i abym 
twoje listy czytał jak najdłużej. Dbaj, mój Tironie, o swe 
zdrowie; nie możesz mi uczynić nic milszego. Bądź zdrów. 
2 Ustęp taki nie występuje w żadnym ze znanych nam 
dzieł Cycerona. Być może jednak figurował w zaginionej 
Pochwale Porcji (Laudatio Porciae), siostry Katona, małżonki 
Domicjusza Ahenobarba, która wtedy zapewne zmarła. Kilka 
dni później wspomina Cycero o tym dziełku w liście do Attyka 
jako o ukończonym. 
3 Aluzja niezupełnie dla nas jasna. 
4 ten twój Demetriusz — nie wiemy dobrze, kto kryje się 
pod tym pospolitym greckim imieniem; być może Demetriusz 
z Gadary, wyzwoleniec Pompejusza. Zdaniem Cycerona nie 
można go było porównywać z Demetriuszem Falerejskim (z Fa- 
leronu), ateńskim mężem stanu; wykwintnym pisarzem i filo- 
zofem ze schyłku IV w. Natomiast określenie Billienus jest 
dość zagadkowe. 
5 Chociaż ... zresztą — zapewne zwroty często używane 
przez owego Demetriusza. 

148. (ATT. XIII 52) 
148. 
(Att. XIII 52) 
Cycero do Attyka Puteolanum, 19 grudnia r. 45 
1. Och, nie miałem racji przejmując się tym strasznym 
gościem!1 Było raczej bardzo przyjemnie. Ale gdy w dru- 
gi dzień Saturnaliów2 przybył wieczorem do Filippusa3, 
willa tak się napełniła żołnierzami, że ledwo została wol- 
na jadalnia, gdzie Cezar miał wieczerzać. Było przecież 
dwa tysiące ludzi. Bardzo byłem niespokojny, co się sta- 
nie na drugi dzień, lecz Barba Kasjusz przyszedł mi z po- 
mocą i dał mi straże. Obóz rozbito na polu, willa została 
pod ochroną. W trzeci dzień Saturnaliów do godziny 74 
był u Filippusa i nikogo nie przyjmował; przypuszczam, 
że robił rachunki z Balbusem. Potem przechadzał się na 
brzegu, po godzinie 8 poszedł do kąpieli. Wówczas po- 
wiedziano mu o Mamurze5, lecz nie zmienił się na twa- 
rzy. Namaścił się i położył przy stole. Wziął środek na 
wymioty, jadł więc i pił swobodnie i z przyjemnością; 
wieczerza była bogata i wystawna; nie tylko to, ale sma- 
czne potrawy, 
Miła rozmowa; chcesz-li wiedzieć? obiad był przyjemny6. 
1 Słynny opis przelotnej wizyty Cezara w willi puteolań- 
skiej Cycerona 18 grudnia 45 r. 
2 Saturnalia rozpoczynały się 17 grudnia. 
3 Lucius Marcius Philippus — konsul r. 56, ojczym póź- 
niejszego cesarza Augusta. 
4 — tj. do godz. 1 w południe wedle naszej rachuby czasu. 
5 — dowódcy wojsk inżynieryjskich Cezara w Galii, wy- 
śmiewanego w Rzymie za zdzierstwa; nie wiemy, jaką to wia- 
domość o nim (czyżby o jego śmierci?) przyjął Cezar z nie- 
wzruszoną twarzą. 
6 Cytat z poety rzymskiego, Lucyliusza, który Cycero przy- 
tacza też w De finibus II 25. 

2. Poza tym w trzech jadalniach bardzo suto była 
przyjęta jego świta. Mniej wytwornym wyzwoleńcom i nie- 
wolnikom niczego nie brakło; wybitniejszych przyjąłem 
wykwintnie. Krótko mówiąc, postawiłem się. Lecz nie 
jest to gość, któremu się mówi: „Wstąp znów do mnie, 
proszę, gdy będziesz wracał". Wystarczy jeden raz. Nie 
mówiło się wcale o poważnych sprawach, dużo o litera- 
turze. Cóż więcej? Był zachwycony i zadowolony. Mówił, 
że jeden dzień zabawi w Puteoli, drugi w Bajach. Masz 
więc odwiedziny, lub raczej postój, dość kłopotliwy, lecz 
bynajmniej nie przykry. Zabawię tu krótko, potem jadę 
do Tuskulanum. Gdy mijał willę Dolabelli, cały orszak 
pomaszerował z bronią po prawej i lewej stronie jego 
konia. Nigdzie więcej tego nie czynił. Słyszałem to od 
Nikiasza. 
149. 
(Fam. VI 15) 
Cycero do Lucjusza Rzym, 15 marca r. 44 
Minicjusza Bazylusa 
Cycero przesyła pozdrowienie Bazylusowi. 
Winszuję ci, cieszę się za siebie; kocham cię; dbam 
o twe sprawy; pragnę, byś mnie kochał i powiadomił, co 
robisz i co się dzieje 1. 
1 Nie mniej sławny od poprzedniego list, napisany wedle 
prawie powszechnego mniemania bezpośrednio pod wraże- 
niem wiadomości o zamordowaniu Cezara w sali posiedzeń 
senatu w Idy marcowe 44 r. Basilus — były oficer Cezara 
w Galii, należał do grona spiskowców i brał osobiście udział 
w zamachu. 

150. (ATT. XIV 12) 
150. 
(Att. XIV 12) 
Cycero do Attyka Puteolanum, 22 kwietnia r. 44 
1. O mój Attyku, obawiam się, że Idy Marcowe 1 nie 
dadzą nam nic oprócz radości oraz odwetu za naszą nie- 
nawiść i ból. Jakież mi wieści przynoszą od was! Cóż 
ja tu widzę! Jakiż to czyn piękny, lecz nie zakończony! 
Wiesz, ile mam życzliwości dla Sycylijczyków2 i jak 
cenię sobie to, że są moimi klientami. Cezar zrobił dla 
nich wiele, bynajmniej nie wbrew mojej woli, choć udzie- 
lenie prawa latyńskiego3 było nie do zniesienia. Lecz 
mniejsza o to. Teraz jednak Antoniusz, otrzymawszy 
wielką sumę pieniędzy, ogłosił prawo niby wniesione 
przez dyktatora na zgromadzeniu ludowym 4, według któ- 
1 Idy marcowe — zabójstwo Cezara, dokonane tego dnia 
(15 marca 44 r.). 
2 Cycero był w swoich młodych latach kwestorem na Sy- 
cylii (r. 75) i nawiązał tak dobre stosunki z mieszkańcami tej 
wyspy, że gdy w r. 70 chcieli oni wytoczyć proces o zdzierstwa 
byłemu swemu namiestnikowi Werresowi, do Cycerona zwró- 
cili się z prośbą o objęcie oskarżenia w ich imieniu. Od tego 
czasu Cycero uważał ich za swoich klientów, tzn. „podopiecz- 
nych". 
3 Prawo latyńskie było to w tym czasie ograniczone oby- 
watelstwo rzymskie, jakby pierwszy krok do otrzymania peł- 
nych praw obywatelskich. Sycylia była dotychczas (od r. 240) 
prowincją rzymską. Jest rzeczą bardzo znamienną, że nawet 
tak życzliwy Sycylijczykom Cycero uważa za rzecz niesły- 
chaną udzielenie im ograniczonego bodaj obywatelstwa. Daje 
to miarę oporów, z jakimi kroki takie spotykały się u ogółu 
Rzymian. 
4 Jednym z pierwszych aktów prawnych senatu po śmierci 
Cezara było postanowienie, że jego zarządzenia zachowują moc 
prawną. Antoniusz wykorzystywał tę sytuację ogłaszając sze- 
reg dekretów, rzekomo już akceptowanych przed śmiercią 

rego Sycylijczycy stali się obywatelami rzymskimi. Za 
jego życia nie było o tym żadnej wzmianki. Cóż? Czy 
nie przypomina to sprawy naszego Dejotara?5 Jest on 
zresztą godzien wszelkiego królestwa, lecz nie dzięki Ful- 
wii6. I takich rzeczy jest tysiące. Wracam jednak do tam- 
tego. Czyż nie poprzemy choć częściowo sprawy tak jasnej, 
tak poświadczonej i tak słusznej, jak sprawa Butrotczy- 
ków7, tym bardziej, że Cezar dał więcej podobnych ze- 
zwoleń. 
2. Tutaj Oktawiusz 8 okazuje mi wiele szacunku i przy- 
jaźni. Stronnicy nazywają go Cezarem, ale Filippus9 nie, 
więc i ja także nie; moim zdaniem, nie może on być 
dobrym obywatelem, tylu otacza go ludzi, którzy na- 
przez Cezara. W niejednym wypadku miał tak czynić przeku- 
piony przez zainteresowanych, jak to Cycero podejrzewa 
w związku z Sycylijczykami. 
5 Dejotarus — władca Galacji w Azji Mn., stał podczas 
wojny domowej po stronie Pompejusza; Cezar zabrał mu za to 
część jego królestwa i oddał komu innemu; po śmierci nowego 
posiadacza Dejotarus zagarnął swoją dawną własność, a za 
cenę — podobno — 10 000 000 sesterców ofiarowanych żonie 
Antoniusza, Fulwii, uzyskał od tego ostatniego zatwierdzenie 
swego stanu posiadania w imieniu zamordowanego dyktatora 
(por. przyp. 4). Cycero nazywa go „naszym Dejotarem", gdyż 
w r. 45 bronił go przed Cezarem w czasie procesu o rzekomy 
zamach na jego życie. 
6 Por. przyp. 5. 
7 Cezar obłożył kontrybucją miasto Buthrotum w Epirze, 
a Attyk udzielił jego mieszkańcom kredytu na jej zapłacenie. 
Uzyskano jednak u dyktatora polecenie zwrotu kontrybucji (co 
leżało w interesie Attyka, bo mógł odebrać swoje pieniądze), 
ale nie zdążono go wykonać przed 15 marca. 
8 — późniejszy cesarz August, syn siostrzenicy Cezara, 
adoptowany przezeń w testamencie, wówczas osiemnastoletni 
młodzieniec. 
9 Filip — por. list 148 przyp. 3. Nie uznawał on adopcji 
swego pasierba do rodziny Juliuszów za prawnie ważną, gdyż 
nie zatwierdziło jej jeszcze zgromadzenie kurialne. 

szym 10 grożą śmiercią i głoszą, że ich czyn jest nie do 
zniesienia. Co będzie według ciebie, gdy ów chłopiec 
przyjedzie do Rzymu, gdzie nasi wybawcy nie mogą być 
bezpieczni? Zresztą będą oni zawsze sławni, a przez świa- 
domość swego czynu nawet szczęśliwi11. Lecz my, jeśli 
się nie mylę, nie podniesiemy się z upadku. Dlatego pra- 
gnę uciec gdzie nie ma nawet Pelopidów...12, jak mówi 
poeta. Nie lubię chociażby tych przyszłych konsulów 13, 
którzy mnie zmusili, bym ich uczył deklamacji, tak iż 
nawet u wód nie mogę odpocząć. Lecz jest to wina mojej 
zbytniej przystępności. Było to bowiem niegdyś koniecz- 
nością; dziś jest inaczej, bez względu na okoliczności. 
3. Jak dawno nie mam już ci o czym pisać! Piszę jed- 
nak, nie żeby cię zabawić swoim listem, lecz żeby wyłu- 
dzić twój. Napisz coś o innych; koniecznie o Brutusie, 
cokolwiek. Piszę to 22 kwietnia za stołem u Westoriusza 14, 
człowieka nie znającego się na dialektyce, lecz dość bie- 
głego w arytmetyce. 
10 naszym — stronnictwu morderców Cezara. Wokół jego 
wnuka i przybranego syna zaczyna się już gromadzić stron- 
nictwo nieprzejednanych cezariańczyków. 
11 Sformułowanie abstrakcyjnie filozoficzne, bo w polityce 
nie widzi Cycero w tej chwili wielkich szans dla obrońców 
republiki. 
12 Kilkakrotnie przez Cycerona powtarzany cytat z trage- 
dii Akcjusza pt. Pelops; w pełniejszej postaci brzmi on: „gdzie 
nie usłyszę nawet imienia Pelopidów ani nic o nich". 
13 Hirtius i Pansa — wybrani na r. 43 konsulowie, odwie- 
dzili w swoim czasie Cycerona w towarzystwie jego byłego 
zięcia Dolabelli i prosili, aby poćwiczył ich w retorycznej de- 
klamacji. 
14 — znajomy Cycerona, wspominany przezeń parokrotnie 
w listach, ale zwykle dość lekceważąco. 

151. 
(Att. XIV 13 b) 
Cycero do Antoniusza Puteolanum, 26 kwietnia r. 44 
Cycero przesyła pozdrowienie konsulowi Antoniuszowi. 
1. Z jednego powodu wolałbym, żebyś osobiście mó- 
wił ze mną o tym, co przedstawiasz mi w liście: mógł- 
byś bowiem wtedy poznać moją przyjaźń dla ciebie nie 
tylko ze słów, lecz także z wyrazu twarzy, spojrzenia 
i czoła, jak to mówią. Bo choć zawsze cię kochałem, naj- 
pierw skłoniony do tego twoim oddaniem, potem również 
i usługami, to w ostatnich czasach ojczyzna tak mi cie- 
bie poleciła, iż nikt nie jest mi droższy od ciebie. 
2. A zwłaszcza twój list, napisany z najżywszą przy- 
jaźnią i największym dla mnie szacunkiem, tak mnie 
usposobił, że mi się wydaje, iż nie wyświadczam ci przy- 
sługi, lecz jej od ciebie doznaję. Zwracasz się bowiem do 
mnie z prośbą, nie chcąc wbrew mej woli ratować mego 
nieprzyjaciela, a twego krewnego1, choć mógłbyś to uczy- 
nić bez żadnego trudu. 
3. Zgadzam się więc na to, mój Antoniuszu, z uczu- 
1 mego nieprzyjaciela, a twego krewnego — niejakiego 
Sekstusa Klodiusza, klienta śmiertelnego Cyceronowego wroga 
Publiusza Klodiusza, który w r. 52 został zabity w bójce pod 
Bovillae. Sekstus w tymże roku skazany został na wygnanie, 
na którym przebywał już sześć lat. Tymczasem Antoniusz 
ożenił się z wdową po Publiuszu, Fulwią, i wykorzystał teraz 
swe stanowisko rzekomego depozytariusza przedśmiertnych po- 
stanowień Cezara, aby oświadczyć, że zdążył jeszcze uzyskać 
od dyktatora decyzję odwołania Sekstusa z wygnania (por. list 
150, uw. 4). Podejrzewając jednak w tym wypadku silne sprze- 
ciwy w senacie, usiłował przejednać ewentualnego przywódcę 
opozycji, Cycerona, uprzejmym listem pisanym w dn. 20- 
24 kwietnia. Odpowiedzią na ten list jest nasz list 151. 

151. (ATT. XIV 13b) 
ciem, że odniosłeś się do mnie jak najwspaniałomyślniej, 
a zarazem uważam, że o ile w każdym razie powinienem 
ci w tym ustąpić, to czyniąc tak, robię też ustępstwo na 
rzecz mego łagodnego charakteru. Nigdy bowiem nie ży- 
wiłem do nikogo nieprzyjaznych uczuć, ani nawet bar- 
dziej surowych i ostrych, niż tego wymagało dobro ojczy- 
zny. Dodać należy, że nawet moja nienawiść dla samego 
Klodiusza nie była szczególnie wielka, i zawsze uważa- 
łem, że nie należy prześladować przyjaciół naszych nie- 
przyjaciół, zwłaszcza niżej postawionych, aby przez to 
samo nie pozbawiać siebie ich pomocy. 
4. Co się zaś tyczy młodego Klodiusza2, to uważam, 
że do ciebie należy przepoić, jak piszesz, jego młodą du- 
szę przekonaniem, że między naszymi rodzinami nie po- 
zostały żadne nieprzyjaźnie. Walczyłem z Publiuszem 
Klodiuszem, gdyż ja broniłem sprawy publicznej, on — 
swojej własnej. Nasze spory rozstrzygnęła rzeczpospolita. 
Gdyby żył, nie miałbym już z nim żadnych sporów. 
5. Dlatego, skoro prosisz mnie o to, mówiąc, że nie 
chcesz wbrew mojej woli korzystać z posiadanej władzy, 
uczyń to dla chłopca, jeśli uznasz za stosowne, ze wzglę- 
du na mnie, nie dlatego, żebym w moim wieku mógł po- 
dejrzewać jakieś niebezpieczeństwa ze strony kogoś tak 
młodego, lub bym na moim stanowisku miał się oba- 
wiać jakichkolwiek niepokojów, lecz aby nasza przyjaźń 
zacieśniła się jeszcze bardziej niż przedtem. Bo przecież, 
gdy nas rozdzieliły te nieprzyjaźnie, serce twe bardziej 
było dla mnie otwarte niż dom. Lecz dość o tym. Jeszcze 
jedno: co będę uważał za twe życzenie i co się będzie 
2 młodego Klodiusza — mowa o synu Publiusza i Fulwii, 
który obecnie przebywał w domu Antoniusza jako jego pa- 
sierb. 

ciebie tyczyło, zawsze bez żadnego wahania i najchętniej 
uczynię. Bądź, proszę, o tym jak najgłębiej przekonany3. 
152. 
(Att. XIV 14) 
Cycero do Attyka Puteolanum, 27 kwietnia r. 44 
1. „Powtórz mi to jeszcze raz" 1. — Nasz Kwintus był 
w wieńcu w Parylie!2 Czy sam jeden? Dodajesz zresztą, 
że i Lamia, czemu się dziwię3, ale pragnę wiedzieć, kto 
był tam jeszcze; wiem zresztą z pewnością, że sami nie- 
godziwcy. Objaśnisz mi więc to dokładniej. Wysłałem 
do ciebie 26 kwietnia dość obszerny list, a prawie w trzy 
godziny później otrzymałem twój, i to dość pokaźny. Nie 
muszę cię pisemnie zapewniać, że się bardzo uśmiałem 
z twoich niezmiernie dowcipnych żartów z sekty Westo- 
3 Cycero przesłał ten list wraz z listem Antoniusza, na 
który on jest odpowiedzią, swemu powiernikowi Attykowi, zao- 
patrując je komentarzem, z którego wynika jasno, że uczucia 
jego dla Antoniusza były bardzo różne od tych, jakim daje 
wyraz w tym liście. 
1 Cytat z tragedii Pakuwiusza pt. Iliona, który zapadł Cy- 
ceronowi widocznie w pamięć, ponieważ w poprzednim roku 
używał go dwukrotnie w dziełach filozoficznych Rozprawy aka- 
demickie oraz Problem najwyższego dobra. 
2 Parylie — święto bogini Pales, 21 kwietnia. Młodszy 
Kwintus, bratanek Cycerona a siostrzeniec Attyka, wystąpił 
we wieńcu dla uczczenia przypadającej wówczas rocznicy zwy- 
cięstwa Cezara pod Mundą, deklarując się tym samym jako 
zwolennik zamordowanego dyktatora, co oczywiście było wiel- 
kim zaskoczeniem dla jego rodziny. 
3 dziwią się — bo Cycero uważał zawsze Lucjusza Eliusza 
Lamię za szanownego człowieka. 

152. (ATT. XIV 14) 
riusza i z obyczajów Ferionów w Puteolach. Zwróćmy się 
więc do spraw poważniejszych. 
2. Tak bronisz Brutusów4 i Kasjusza, jak gdybym ja 
ich ganił, a przecież nie mogę się ich nachwalić. Mówi- 
łem o złych stronach położenia, nie ludzi. Widzę bowiem, 
że po usunięciu tyrana pozostała tyrania. Albowiem dzieje 
się to, czego on nawet nie miał zamiaru robić, na przy- 
kład w stosunku do Klodiusza 5; wiem na pewno, że Ce- 
zar nie tylko by tego nie uczynił, lecz nawet by na to 
nie pozwolił. Za Rufionem Westorianusem pójdzie Wiktor, 
nigdzie w notatkach Cezara nie zapisany, za nim inni; 
kogóż zresztą on6 nie odwoła? Słuchamy notatek tego7, 
którego niewolnikami nie chcieliśmy być. Albowiem któż 
mógł nie przyjść do senatu w Liberalia?8 Przypuśćmy, 
że jakoś można było tego uniknąć. Lecz, gdyśmy przyszli, 
czyż mogliśmy swobodnie wypowiadać swe zdanie? Czyż 
nie mieliśmy na wszelki sposób bronić praw weteranów, 
którzy nas otaczali z bronią w ręku, podczas gdy myśmy 
byli zupełnie bezbronni? Sam jesteś świadkiem, jak mi 
się nie podobał ten okres bezczynności na Kapitolu 9. Cóż 
z tego? Czyż to wina Brutusów? Bynajmniej, lecz innych 
4 Cycero ma na myśli Marka i Decymusa Brutusów, którzy 
wraz z Kasjuszem należeli do zabójców Cezara. 
5 Por. list poprzedni przyp. 1. 
6 on — Antoniusz. 
7 Por. list 150, przyp. 4. 
8 w Liberalia — 17 marca, tj. na trzeci dzień po śmierci 
Cezara. W tym to dniu na posiedzeniu zwołanym przez kon- 
sula Antoniusza senat powziął uchwałę zatwierdzającą (na 
niewidziane) przedśmiertne postanowienia Cezara, a uczynił 
tak pod grozą zgromadzonych wokół sali posiedzeń wetera- 
nów wojsk Cezarowych. 
9 Po dokonaniu zamachu na Cezara spiskowcy schronili się 
na Kapitol i czekając tam bezczynnie dali Antoniuszowi czas 
ochłonąć i ująć w ręce ster wydarzeń. 

głupców 10, którzy uważają się za przezornych i mądrych; 
dla niektórych z nich dość było się cieszyć, dla innych — 
składać powinszowania, lecz dla nikogo — wytrwać. 
3. Lecz pomińmy przeszłość; brońmy ich 11 z całą tro- 
skliwością i gorliwością i, jak to zalecasz, cieszmy się 
z Id Marcowych, które dały naszym przyjaciołom, boskim 
mężom, dostęp do nieba 12, nie dały jednak wolności na- 
rodowi rzymskiemu. Przypomnij sobie swoje słowa. Czyż 
nie pamiętasz, jak wołałeś, że wszystko przepadło, jeśli 
urządzi się jego pogrzeb?13 Widzisz przeto, co z tego 
wynikło. 
4. Piszesz, że 1 czerwca Antoniusz ma złożyć wniosek 
w sprawie prowincyj, żądając dla siebie obu Galii z prze- 
dłużeniem terminu14; czyż będzie wolno rozstrzygnąć to 
swobodnie? Jeśli będzie wolno, będę się cieszył z odzy- 
skanej wolności; jeżeli nie, cóż mi przyniosła ta zmiana 
władcy, oprócz radości, jakiej doznałem na widok słusznej 
zguby tyrana? 
5. Donosisz mi, że w świątyni bogini Ops 15 odbywają 
się rabunki; widzieliśmy to i wówczas. Jesteśmy przez 
10 Aluzja do znaczenia imienia pospolitego brutus, który 
oznacza kogoś głupiego, nierozumnego. 
11 ich — zabójców Cezara. 
12 dostęp do nieba — nieśmiertelną sławę. 
13 Attyk przewidywał słusznie, że zgoda na uroczysty po- 
grzeb Cezara da Antoniuszowi i całej partii cezariańskiej wiel- 
kie atuty w ręce. Mowę Antoniusza na tym pogrzebie przedsta- 
wił Szekspir w słynnej scenie swego Juliusza Cezara. 
14 Normalny okres sprawowania władzy namiestniczej na 
prowincji trwał wówczas dla byłych konsulów dwa lata; Anto- 
niusz chciał sobie zabezpieczyć gallickie zaplecze na dłuższy 
przeciąg czasu. 
15 W świątyni bogini Ops (bogini Ziemi, płodności urodza- 
jów) przechowywano skarbiec państwowy; Antoniusz i Dola- 
bella mieli zeń czerpać w sposób równie bezceremonialny, jak 
nielegalny. 

152. (ATT. XIV 14) 
tych znakomitych mężów uwolnieni, ale nie wolni. Jest 
tp więc ich chwała, nasza wina. A ty mnie zachęcasz, 
abym pisał historię, abym przedstawił razem wszystkie 
zbrodnie tych, którzy nas dotąd prześladują? Czyż będę 
mógł nie chwalić tych samych, którzy ciebie wzięli za 
świadka? 16 Nie chodzi mi o to grosiwo, lecz ciężko jest 
miotać obelgi na ludzi życzliwych bez względu na to, 
jacy są. 
6. O wszystkich moich planach, jak piszesz, będziemy 
mogli zdecydować coś pewnego l czerwca. Przybędę 
tego dnia i dołożę wszelkich starań i sił, aby przy po- 
mocy twego autorytetu i wpływu, jak również dzięki 
bezwzględnej słuszności sprawy przeszła w senacie owa 
uchwała dotycząca Butrotczyków, o której piszesz17. Co 
do tego, co mi każesz przemyśleć, przemyślę, choć w po- 
przednim liście tobie właśnie poleciłem zastanowić się 
nad tym. Ty zaś, jak gdyby praworządność została już 
przywrócona, oddajesz swoim sąsiadom Massylijczykom 
ich własność18. Przy pomocy sił zbrojnych (na które nie 
wiem, w jakim stopniu możemy liczyć), będzie można 
przywrócić porządek prawny, lecz nie przy pomocy auto- 
rytetu. 
(15) 1. Krótki list, który później napisałeś, o liście Bru- 
16 Wzmianka ta staje się zrozumiała w zestawieniu z uryw- 
kiem wcześniejszego listu do Attyka (XIV 3, 2) z 8/9 kwietnia, 
z którego wynika, że jacyś nie znani z imienia zwolennicy 
Cezara porobili w swych testamentach zapisy na rzecz Cyce- 
rona, a na świadka przy tym powoływali Attyka — oczywiście 
w tej myśli, aby zawiadomił on o tym swego przyjaciela. 
17 Por. list 150, przyp. 7. 
18 Nie znamy bliżej przedmiotu tej aluzji. Być może po 
zdobyciu przez Cezara Marsylii, która opowiedziała się po stro- 
nie Pompejusza, Attyk nabył z licytacji jakąś skonfiskowaną 
własność tego miasta w Rzymie lub w Italii, sąsiadującą 
z jego posiadłościami. 

tusa do Antoniusza oraz o jego liście do ciebie — był mi 
bardzo miły. Zdaje się, że może być lepiej, niż było do- 
tychczas. Lecz trzeba się zastanowić, gdzie mamy być 
i dokąd mamy się udać już teraz. 
153. 
(Att. XIV 22) 
Cycero do Attyka 
Puteolanum, 14 maja r. 44 
1. Zawiadomiony przez Pilię 1, że 15 wysyła do ciebie 
posłańców, natychmiast bazgrzę te słowa. Przede wszyst- 
kim chcę ci donieść, że wyjeżdżam stąd do Arpinum 
17 maja. Tam więc poślesz, jeśli później coś będziesz 
miał; zresztą ja sam bardzo prędko przyjadę. Pragnę bo- 
wiem, zanim przybędę do Rzymu, staranniej wywąchać, 
co będzie. Zresztą boję się, żem się w swych przypuszcze- 
niach nie bardzo pomylił. Nie jest bynajmniej tajemnicą, 
co oni2 knują; mój zaś uczeń, który dziś ze mną je 
obiad3, bardzo kocha tego, którego nasz Brutus zranił. 
Jeżeli chcesz wiedzieć — jasno to zrozumiałem — oni 
boją się spokoju; mają takie założenie i głośno to mówią, 
że zabito sławnego męża, że przez jego zgubę całe pań- 
stwo popadło w zamęt, że wniwecz obrócą się jego dzieła, 
gdy tylko my przestaniemy się obawiać; że pobłażliwość 
wyszła mu na złe; gdyby się nią nie kierował, nic po- 
dobnego by go nie spotkało. 
1 — żona Attyka. 
2 my i oni — oznacza w tym czasie w ustach Cycerona 
zwolenników dawnego ustroju republikańskiego i obóz ceza- 
riańczyków. 
3 — Hirtius, por. list 150 przyp. 13. 

153. (ATT. XIV 22) 
2. Mnie zaś przychodzi do głowy, że jeżeli Pompejusz 4 
przybędzie z silnym wojskiem, co jest prawdopodobne, 
będzie z pewnością wojna. Dręczę się, mając ten obraz 
przed oczyma duszy. Bo nie będzie nam już wolno tego, 
co wówczas tobie było wolno, bośmy się wtedy otwarcie 
cieszyli5. Dlatego krzyczą o naszej niewdzięczności. W ża- 
den sposób nie będzie wolno tego, co wówczas było wolno 
tobie i wielu innym. Trzeba więc rozjaśnić swe oblicze 
i udać się do obozu? Lepiej tysiąc razy umrzeć, zwłaszcza 
w tym wieku. Przeto Idy Marcowe już nie tak mnie cie- 
szą, jak dawniej; kryje się w nich wielki błąd. Lecz 
u tych młodzieńców 6 
Inne szlachetne czyny tą zmywają winę. 
Jeżeli jednak spodziewasz się czegoś lepszego, bo więcej 
słyszysz i uczestniczysz w naradach, proszę cię, napisz 
do mnie i pomyśl zarazem, co powinienem uczynić 
w sprawie religijnego poselstwa 7. Tu bowiem wielu mnie 
ostrzega, abym nie pojawiał się w senacie 1. Mówią, że 
na ten dzień szykuje się żołnierzy i właśnie przeciw tym, 
którzy, jak mi się zdaje, gdziekolwiek indziej będą bez- 
pieczniejsi niż w senacie. 
4 — syn Gnejusa Sekstus, który pomimo klęski ponie- 
sionej pod Mundą trzymał się dotąd w Hiszpanii. 
5 W nadchodzącej wojnie domowej nie widzi Cycero dla 
siebie możliwości zajęcia stanowiska neutralnego: zbyt wyraź- 
nie afiszował się ze swoją radością po zamordowaniu Cezara. 
6 u tych młodzieńców — mowa o Brutusie i Kasjuszu. Na- 
stępujący wiersz pochodzi z nieznanej tragedii greckiej. 
7 Cycero nosił się z myślą opuszczenia Rzymu i Italii pod 
jakimś honorowym pozorem, np. jako kierownik poselstwa 
mającego spełnić obowiązki religijne w imieniu państwa rzym- 
skiego. 

Cycero do Attyka 
154. 
(Att. XV l b) 
Sinuessa, 18 maja r. 44 
1. Wczoraj, wyjeżdżając z Puteolanum, wysłałem do 
ciebie list, po czym zawróciłem do Kumanum. Tam wi- 
działem Pilię w dobrym zdrowiu. Widziałem ją też 
wkrótce potem w Kumach: przybyła bowiem na pogrzeb, 
na którym i ja byłem. Nasz przyjaciel, Gnejus Lukullus, 
chował matkę. Zostałem więc tego dnia w Sinuessanum, 
a na drugi dzień rano, jadąc do Arpinum, skrobię ten 
list. 
2. Nie mam jednak żadnej nowiny, którą mógłbym 
ci napisać lub ciebie się zapytać, chyba że to uznasz za 
nowinę: nasz Brutus przysłał mi mowę wygłoszoną na 
Kapitolu 1 i prosił, abym ją bezstronnie poprawił, za- 
nim ją wyda. Jest to mowa napisana bardzo wytwornie 
pod względem doboru myśli i słów, tak iż trudno o coś 
lepszego. Ja jednak, gdybym omawiał taką sprawę, na- 
pisałbym z większym żarem2. Widzisz przecież, jaki jest 
temat i osoba mówcy. Dlatego nie mogłem jej poprawić. 
W rodzaju bowiem, w jakim Brutus chce celować i jaki 
on uznaje za najlepszy styl krasomówczy, tyle osiągnął 
w tej mowie, iż trudno o coś wykwintniejszego. Lecz 
ja — słusznie czy niesłusznie — poszedłem inną drogą. 
Chciałbym jednak, abyś tę mowę przeczytał, jeżeli jej 
już przypadkiem nie przeczytałeś, i abyś mi powiedział, 
co o niej sądzisz. Zresztą obawiam się, abyś, kierując 
1 na Kapitolu — bezpośrednia po zamordowaniu Cezara. 
2 Brutus był zwolennikiem stylu tzw. attyckiego w wy- 
mowie, polegającego na prostocie i oszczędności środków 
ekspresji, Cycero zaś hołdował bardziej efektownemu kraso- 
mówstwu. 

155. (ATT. XV 4) 
się swoim przydomkiem, nie okazał się nadattyckim. Je- 
żeli jednak przypominasz sobie pioruny Demostenesa, 
zrozumiesz, że można przemawiać najbardziej po attycku, 
a przecież z mocą. Lecz o tym pomówimy osobiście. 
Teraz nie chciałem, aby Metrodor przybył do ciebie 
bez listu lub z pustym listem. 
155. 
(Att. XV 4) 
Cycero do Attyka Arpinum, 24 maja r. 44 
1. Dnia 24 maja o godzinie dziesiątej 1 przybył do 
mnie posłaniec od Kwintusa Fufiusza, przynosząc mi 
jakiś niewyraźny liścik, w którym ten prosi, abym się 
z nim pogodził. Bardzo nietaktownie, jak to zwykle on; 
zresztą, jeżeli się kogoś nie lubi, to wszystko, co on 
zrobi, wydaje się nietaktowne. Napisałem mu w sposób, 
który, jak przypuszczam, pochwalisz. Ten sam posła- 
niec oddał mi dwa twoje listy, jeden pisany 22, drugi 23. 
Odpisuję wpierw na list późniejszy i szczegółowszy. 
Chwalę; nawet jeżeli Karfulenus popłynął wstecz...2 
Opisujesz mi burzycielskie plany Antoniusza. Oby raczej 
odwołał się do ludu niż do senatu, ufam jednak, że tak 
będzie. Lecz wydaje mi się, że cały ten jego plan zmie- 
rza do wojny, jeżeli się odbierze prowincję Decimusowi 
Brutusowi3. Jakiekolwiek mam zdanie o jego sile, nie 
1 o godzinie dziesiątej — czwartej po południu wedle na- 
szej rachuby czasu. 
2 Miejsce prawdopodobnie zepsute i stąd niejasne. Wyrazy 
popłynął wstecz stanowią aluzję do Eurypidesa Medei w. 409. 
3 Decimiis Brutus był namiestnikiem Galii Nadpadańskiej. 

wydaje mi się, żeby się mogło obejść bez wojny. Lecz 
nie pragnę jej, ponieważ dbam o Butrotczyków4. Śmie- 
jesz się? A ja boleję, że to zostało załatwione nie dzięki 
mojej gorliwości, troskliwości i wpływom. 
2. Piszesz, że nie wiesz, co mają robić nasi5; mnie 
już dawno dręczy to pytanie. Głupio więc się pocie- 
szać Idami Marcowymi; mieliśmy bowiem odwagę mę- 
żów, lecz rozum, wierzaj mi, dzieci. Drzewo zostało 
ścięte, lecz nie wyrwane z korzeniami. Widzisz, jak wy- 
rastają nowe gałęzie. Wróćmy tedy do Rozpraw Tusku- 
lańskich6, ponieważ często się na nie powołujesz. Przed 
Saufejuszem zamilczę o tobie, i nigdy mu nic nie zdra- 
dzę. Piszesz, że Brutus chciał być zawiadomiony, kiedy 
przyjadę do Tuskulanum; będę tam 27, jak ci już pi- 
sałem, i pragnę cię tam jak najprędzej ujrzeć. Sądzę 
bowiem, że będę musiał jechać do Lanuwium, i nie 
obejdzie się bez ludzkiego gadania. Lecz o tym się po- 
myśli. 
3. Przechodzę do wcześniejszego listu. Pomijam tę 
sprawę Butrotczyków; mam ją zamkniętą w głębi serca; 
niech tylko nadarzy mi się sposobność do działania. Co 
się tyczy mowy Brutusa7, jesteś po prostu natarczywy, 
4 Por. list 150 przyp. 7 i list 152 przyp. 17. Zdaje się, że 
Cycero żartem twierdzi, iż póki nie ma wojny domowej, prawa 
klientów jego przyjaciela są zabezpieczone. 
5 Por. list 153 przyp. 2. 
6 Aluzja do dzieła Cycerona pod tym tytułem; w dziele 
tym, napisanym w roku poprzednim, wykładał Cycero stoicką 
naukę o tym, że cnota sama wystarcza do zapewnienia szczę- 
ścia człowiekowi. Attyk, powołując się często na ten utwór 
przyjaciela, zdradzał jak gdyby swoją szkołę epikurejską, która 
wyznawała zupełnie inne poglądy. Dlatego też Cycero żartuje, 
że nie zdradzi go przed Saufejuszem, innym epikurejczykiem. 
(Por. list 18, przyp. 5). 
7 Por. list poprzedni. 

pisząc o tym powtórnie i tak obszernie. Ja mam bronić 
tej samej sprawy, co on? Mam pisać bez prośby z jego 
strony? Nigdy współzawodnictwo nie mogłoby być bar- 
dziej obraźliwe. — „Ale — mówisz — napisz coś w ro- 
dzaju Heraklidesa"8. — Nie wymawiam się, ale trzeba 
i treść obmyślić, i wyczekać pory stosowniejszej do pi- 
sania. Możesz o mnie sądzić, co ci się podoba (chciałbym, 
żeby jak najlepiej), jednak jeżeli to się skończy tak, jak 
się zanosi, to nie miej mi za złe, ale nie radują mnie 
już Idy Marcowe. Albo on nigdy by nie wrócił9 i strach 
nie zmusiłby nas do potwierdzenia jego postanowień10, 
albo — tu posłucham rady Saufejusza i porzucę Roz- 
prawy Tuskulańskie 11, do których ty chcesz skłonić na- 
wet Westoriusza12 — cieszyłem się takimi względami 
tamtego (niech go bogowie zgubią, choć już martwego!), 
że w moim wieku nie trzeba mi już było unikać władcy, 
po którego zabiciu i tak nie jesteśmy wolni. Rumienię 
się, wierz mi, lecz już to napisałem i nie chcę wyma- 
zywać. 
4. Wolałbym, aby wiadomość o Menedemie była praw- 
8 Heraklides z Pontu — uczeń Platona, pisał dialogi w któ- 
rych jako uczestnicy rozmowy występowały sławne osobisto- 
ści historyczne. 
9 on nigdy by nie wrócił — Cezar nie wróciłby z projekto- 
wanej wyprawy na Partów, której realizacji przeszkodził za- 
mach dn. 15 marca 44 r. 
10 Por. list 150, przyp. 4. 
11 Por. przyp. 6. Cycero formułuje tu (skrótowo i z prze- 
skokami) myśl następującą: gdyby nawet Cezar powrócił ze 
Wschodu i pozostał przy władzy, to ja osobiście nie miałem 
się czego z jego strony obawiać: nie bardzo to zgodne z moim 
stoickim światopoglądem, ale czasami miałoby się ochotę zo- 
stać epikurejczykiem. 
12 Westoriusz to ten niezbyt pojętny miłośnik filozofii wspomniany 
w liście 150, przyp. 14. 

da 13; i aby się sprawdziła pogłoska o królowej 14. O resz- 
cie pomówimy osobiście, przede wszystkim o tym, co 
mają robić nasi, i co my, jeżeli Antoniusz zamierza obsa- 
dzić senat żołnierzami. Gdybym dał ten list jego posłań- 
cowi 15, obawiałbym się, że go otworzy. Wysyłam więc 
przez umyślnego, musiałem bowiem odpisać na twoje 
listy. 
156. 
(Att. XV 16 a) 
Cycero do Attyka Arpinum, 12 czerwca r. 44 
Powiadam ci, że ta okolica jest bardzo miła, dobrze 
ukryta i, o ile chce się coś napisać, wolna od niepro- 
szonych gości. Lecz czuję jednak, że dom mi jest najmil- 
szy. Dlatego same nogi ciągną mię do Tuskulanum. Zdaje 
mi się, że ten zbyt malowniczy widok wąskiego brzegu 
wkrótce mi się sprzykrzy. Boję się również deszczów, je- 
żeli moje Prognostyki1 są słuszne; bo żaby tak głoszą. 
Proszę cię, donieś mi, gdzie i kiedy będę się mógł zoba- 
czyć z naszym Brutusem. 
13 W jednym z poprzednich listów (z dn. 19 maja) daje 
Cycero wyraz zadowoleniu z powodu rzekomego uśmiercenia 
jakiegoś greckiego służalca imieniem Menedemus. 
14 Krążyły wówczas w Rzymie jakieś pogłoski o królowej 
Egiptu Kleopatrze, kochance Cezara, ale nie wiemy, co było 
ich przedmiotem. 
15 jego posłańcowi — wspomnianego na początku listu 
Fufiusza Kalenusa. 
1 Aluzja do Cyceronowego przekładu Prognostyków grec- 
kiego poety Arata. 

157. (ATT. XVI 6) 
157. 
(Att. XVI 6) 
Cycero do Attyka Wibona, 25 lipca r. 44 
1. Do tej pory (płynąłem bowiem do Wibony 1, do 
Syki) odbywałem żeglugę raczej wygodną niż szybką: 
przeważnie były w użyciu wiosła; nie było zupełnie wia- 
trów. Dla nas było to korzystne: wypadło nam przebyć 
dwie zatoki, Pestańską i Wibońską 2; obie przepłynęliśmy 
z rozwiniętymi żaglami3. Przyjechałem więc do Syki 
. w osiem dni po opuszczeniu Pompejanum4, gdyż przez 
jeden dzień zatrzymałem się w Welii. Z przyjemnością 
zajechałem tam do naszego Talny i nie mogłem być go- 
ścinniej przyjęty, zwłaszcza pod jego nieobecność. W dniu 
24 lipca przybyłem do Syki; oczywiście czułem się u nie- 
go jak we własnym domu; spędziłem więc tu jeszcze drugi 
dzień. Sądzę jednak, że gdy przybędę do Regium 5, będę 
musiał się zastanowić, zamierzywszy tę długą żeglugą 6 — 
czy płynąć statkiem handlowym do Patrai7, czy też lek- 
kim statkiem do Tarenckiej Leukopetra 8, stamtąd zaś na 
1 Wibona (Vibo Valentia, inaczej Hipponium; — dziś Vibo 
Valentino w Kalabrii na płd.-zach. cyplu Italii. Cycero wobec 
niepewnej sytuacji politycznej w Rzymie postanowił udać się 
na Wschód, dokąd zresztą w tym samym czasie wyruszali 
także szermierze republiki Brutus i Kasjusz, aby zorganizo- 
wać tam zbrojny opór przeciw Antoniuszowi. 
2 — dziś Zatoka Salerno i Zatoka św. Eufemii u płd.-zach. 
brzegów Italii. 
3 Starożytni rozwijali żagle także w czasie ciszy morskiej. 
4 — posiadłość i willa Cycerona nad Zatoką Neapolitańską. 
5 — miejscowość nad Cieśniną Messyńska. 
6 Cytat z Homera Odysei ks. III w. 169. Por. przyp. 1. 
7 — miasto na płn. wybrzeżu Peloponezu w Grecji. 
8 — zapewne miejscowość zwana zwykle Leuca na dzi- 
siejszym przylądku S. Maria di Leuca. 

Korcyrę; jeżeli zaś statkiem przewozowym, to czy wprost 
morzem, czy też przez Syrakuzy. O tym napiszę do ciebie 
z Regium. 
2. Zaiste, mój Attyku, często się zastanawiam: 
Na cóż ci ta podróż?...9 
Czemuż nie jestem z tobą? Czemu nie oglądam pereł Ita- 
lii, moich drogich will? Lecz dość i aż nadto, że nie 
jestem z tobą. Od czegóż jeszcze uciekam? Od niebezpie- 
czeństwa? Lecz właśnie teraz, jeśli się nie mylę, nie ma 
żadnego; utwierdza mnie w tym przekonaniu twój auto- 
rytet; piszesz bowiem, że mój wyjazd wynoszą pod nie- 
biosa, pod warunkiem jednak, że wrócę przed 1 stycznia; 
będę się oczywiście o to starał. Wolę bowiem być pełen 
obawy w domu niż wolny od obaw w twoich Atenach. 
Lecz zbadaj, jak to się wszystko obróci, i napisz mi, albo — 
co bym wolał — sam przywieź wiadomość. Lecz dość 
o tym. 
3. Chciałbym natomiast, abyś dobrze przyjął to, że 
mówię z tobą o tej drugiej sprawie, ponieważ wiem, że 
tobie więcej na tym zależy niż mnie samemu: na bogów, 
załatw to, zapłać moje długi! Zostawiłem dosyć ładne 
resztki, lecz trzeba dołożyć starań, aby moi współspad- 
kobiercy mieli l sierpnia zapłacone za majątek Kluwiusza. 
Zobacz też, jak trzeba się ułożyć z Publiliuszem10. Nie 
powinienem przynaglać, bo nie korzystam z przysługują- 
cego mi prawa, chcę jednak i jego całkowicie zaspokoić. 
Cóż mam powiedzieć w sprawie Terencji?11 Jeżeli mo- 
żesz, zapłać jej nawet przed terminem. Jeżeli zaś, jak się 
9 Wiersz nieznanego dramaturga greckiego. 
10 — brat drugiej żony Cycerona, z którym po rychłym 
z nią rozwodzie trwały targi o spłatę jej posagu. Por. list 142. 
11 Również z pierwszą żoną Cycerona, Terencją, toczą się 
spory finansowe w następstwie rozwodu. 

157. (ATT. XVI 6); 158. (ATT. XVI 8) 
spodziewam, wkrótce przybędziesz do Epiru, proszę, abyś 
zabezpieczył to, co winienem jako poręczenie, wszystko 
zapłacił i zostawił załatwione. Lecz o tym dosyć i oba- 
wiam się, żebyś nie uważał, iż zanadto. 
4. Teraz dowiedz się, jaki jestem roztargniony. Posła- 
łem ci książkę O sławie 12. Lecz jest w niej taka sama 
przedmowa jak w trzeciej księdze Rozpraw akademic- 
kich 13. Stało się to z tej przyczyny, że mam cały zwój 14 
wstępów; zwykle z niego wybieram, jeżeli napiszę jaki 
utwór. I oto w Tuskulanum, nie pamiętając, że już uży- 
łem tego wstępu, włączyłem go do tej książki, którą ci 
posłałem. Gdy jednak na statku czytałem Rozprawy aka- 
demickie, zauważyłem swą pomyłkę. Natychmiast więc na- 
pisałem nowy wstęp i wysłałem do ciebie. Tamto ode- 
tniesz, a to przykleisz 15. Oddaj pozdrowienie Pilii i Attyce, 
mojej pieszczotce i mojej ulubienicy. 
158. 
(Att. XVI 8) 
Cycero do Attyka Puteolanum, 2 listopada r. 44 
1. Gdy będę znał dzień swego przyjazdu, zawiadomię 
cię. Muszę czekać na rzeczy, które mają przybyć z Ana- 
gnii1, poza tym służba mi choruje, 1 listopada wieczorem 
12 — nowe dziełko filozoficzne Cycerona, nam nie zacho- 
wane. 
13 Mowa o trzeciej księdze drugiej redakcji (por. listy 144 
i 145), nam nie zachowanej. 
14 Por. przyp. 15. 
15 Książka starożytna miała formę zwoju, wystarczyło więc 
odciąć początkową część, zawierającą fałszywy wstęp, a do- 
kleić nowy; w książce naszego typu trzeba by usunąć cały 
pierwszy arkusz. 
1 — miejscowość ponad 50 km na płd. wsch. od Rzymu. 

dostałem list od Oktawiana. Porywa się na wielkie dzieło 2; 
weteranów, którzy są w Kazylinum i w Kalacji 3, przecią- 
gnął na swoją stronę. Nic dziwnego: daje im po pięćset 
denarów; zamierza objechać pozostałe ich osady4. Po pro- 
stu dąży do tego, aby wojna z Antoniuszem toczyła się 
pod jego dowództwem. Widzę więc, że w ciągu niewielu 
dni będziemy pod bronią. Za kimże jednak mamy iść? 
Weź pod uwagę jego nazwisko, jego wiek5. Ode mnie zaś 
żąda, abym przede wszystkim spotkał się z nim pota- 
jemnie w Kapui lub niedaleko Kapui. Jest dziecinny, my- 
śląc, że to się uda urządzić potajemnie. Wytłumaczyłem 
mu w liście, że to zbyteczne i niemożliwe. 
2. Przysłał więc do mnie niejakiego Cecynę z Wola- 
terry, swego przyjaciela, który mi oświadczył, że Anto- 
niusz z legionem Skowronków 6 maszeruje do Rzymu, żą- 
da pieniędzy od miast municypalnych, prowadzi legion 
2 Jesienią r. 44 doszło do otwartego rozłamu pomiędzy 
Oktawianem, występującym jako spadkobierca Cezara, a Anto- 
niuszem, który wykorzystywał swe stanowisko urzędującego 
konsula dla zapewnienia sobie dyktatury. Ponieważ jednak 
Antoniusz pozostawał też w konflikcie z republikańską partią 
w senacie, do której filarów należał Cycero, Oktawian posta- 
nowił sprzymierzyć się z nią przeciw konsulowi. 
3 — miejscowość w Kampanii. 
4 Zwolnionych ze służby (przy demobilizacji) żołnierzy osa- 
dzono na nadawanych im za darmo gospodarstwach rolnych, 
przeważnie w zwartych osadach, zwanych koloniami. Ponie- 
waż jednak nie umieli oni gospodarować, chętnie rozglądali 
się za innym sposobem zarobkowania. 
5 jego nazwisko, jego wiek — Oktawian miał zaledwie 
18 lat, nosił teraz (po formalnie zatwierdzonej adopcji) na- 
zwisko Cezara — z obu tych względów istotnie mało nadawał 
się na szermierza i przywódcę partii konserwatywno-republi- 
kańskiej. 
6 — był to legion sformowany przez Cezara w r. 51 z sa- 
mych Gallów: Antoniusz mógł więc nań liczyć bez zastrzeżeń 
w konflikcie z władzami rzymskimi. 

158. (ATT. XVI 8); 159. (ATT. XVI 9) 
w pogotowiu bojowym. Radził się mnie, czy ma się udać 
do Rzymu z trzema tysiącami weteranów, czy też obsa- 
dzić Kapuę i nie wpuszczać tu Antoniusza, czy wreszcie 
udać się do trzech legionów macedońskich, które odby- 
wają marsz wzdłuż Morza Adriatyckiego; spodziewa się, 
że opowiedzą się po jego stronie. Nie chciały one przy- 
jąć darów od Antoniusza (przynajmniej jak on opowia- 
da), obrzuciły go wymysłami i opuściły, nie wysłuchaw- 
szy jego mowy do końca. Jednym słowem, ogłasza się za 
wodza i sądzi, że mnie nie powinno przy nim zabraknąć. 
Ja mu doradziłem, aby jechał do Rzymu. Wydaje mi się, 
że będzie miał za sobą i hołotę miejską, i nawet porząd- 
nych ludzi, jeśli potrafi wzbudzić zaufanie. O Brutusie, 
gdzież jesteś? Jak świetną sposobność pomijasz! Nie prze- 
widziałem takiego rozwoju wypadków, lecz przypuszcza- 
łem, że coś podobnego nastąpi. Teraz potrzebuję twojej 
rady: czy mam jechać do Rzymu, czy pozostać tutaj, czy 
może uciec do Arpinum — bo tamto miejsce jest bez- 
pieczne? Chyba jednak do Rzymu, aby mnie nie zabrakło, 
gdy się coś stanie. Rozwikłaj więc to zagadnienie. Nigdy 
nie byłem w trudniejszym położeniu. 
159. 
(Att. XVI 9) 
Cycero do Attyka Puteolanum, 4 listopada r. 44 
Jednego dnia otrzymałem dwa listy od Oktawiana, 
tym razem, abym natychmiast przybył do Rzymu: on 
chce działać w porozumieniu z senatem. Odpisałem mu, że 
senat nie może się zebrać przed 1 stycznia, w co istotnie 

wierzę. On zaś dodaje: „wedle twoich rad"1. Cóż wiele 
mówić? On nalega, ja zaś się zastanawiam. Nie ufam jego 
wiekowi, nie znam jego zamiarów. Nic nie chcę poczynać 
bez twego Pansy 2. Boję się, żeby Antoniusz nie zwycię- 
żył, i nie chce mi się oddalać od morza3; lękam się także, 
aby w mojej nieobecności ktoś nie dokonał jakiego świet- 
nego czynu. Warronowi nie podobają się zamysły tego 
chłopca; mnie — przeciwnie. Jeśli ma wierne wojsko, 
może pozyskać Brutusa i działa otwarcie 4. Dzieli w Ka- 
pui swe wojsko na centurie, płaci im żołd z góry. Już, 
już przeczuwam wojnę. Odpowiedz mi na to. Dziwię się, 
że mój posłaniec wyjechał l listopada z Rzymu bez twego 
listu. 
160. 
(Att. XVI 11) 
Puteolanum, 5 listopada r. 44 
Cycero do Attyka 
1. Dnia 5 listopada otrzymałem od ciebie dwa listy, 
z których jeden wysłałeś 1, drugi o dzień wcześniej. Naj- 
pierw więc odpowiadam na wcześniejszy. Cieszę się, że 
pochwalasz moje dzieło1; przytoczyłeś z niego same 
1 wedle twoich rad — słowa te należy rozumieć jako za- 
kończenie pierwszego zdania: Oktawian pisał, że chce działać 
w porozumieniu z senatem, trzymając się rad Cycerona. 
2 — jeden z dwu konsulów wybranych na rok następ- 
ny, 43. 
3 od morza — którym w razie niebezpieczeństwa można 
było odpłynąć do Grecji. 
4 Zdanie nie dokończone, które należało by uzupełnić: 
można go poprzeć. 
1 Cycero ma tu na myśli zapewne swoją II Filipikę, którą 
ogłosił w tym czasie w formie pamfletu politycznego i posłał 
Attykowi do oceny. 

kwiatki, które wydały mi się jeszcze barwniejsze dzięki 
twojej ocenie. Bałem się bowiem twego czerwonego ołów- 
ka 2. Co do Syki, jest tak, jak piszesz3; z trudem po- 
wstrzymałem się od wzmianki o Septymii. Lekko więc 
o tym napomknę, bez żadnej nagany dla Syki lub Septy- 
mii. Powiem jednak bez ogródek, jak to zrobił Lucyliusz 4, 
aby dzieci i wnuki5 nasze wiedziały, że on miał dzieci 
z córką Gajusa Fadiusza. Obym też dożył tego dnia, kiedy 
ta mowa rozejdzie się tak swobodnie, że dostanie się na- 
wet do domu Syki. Lecz na to trzeba takiego czasu, jak 
za ich triumwiratu. Niech zginę, jeśli to nie jest dow- 
cipne! Przeczytaj to Sekstusowi6 i napisz mi jego zdanie. 
On starczy mi za tysiące7. Wystrzegaj się jednak wtrą- 
cania się Kalenusa i Łysiny 8. 
2. Obawiasz się, żebyś mi się nie wydał gadułą; któż 
jest nim mniej od ciebie? Podobnie jak Arystofanesowi 
jamby Archilocha9, mnie twój list wydaje się tym lep- 
szy, im jest dłuższy. A że mnie napominasz, to chociaż- 
2 Attyk znaczył widocznie na przesyłanych mu egzempla- 
rzach czerwonym ołówkiem ustępy budzące jego wątpliwości. 
3 Następujące aluzje są dla nas często niezrozumiałe skut- 
kiem tego, że nie mamy listu Attyka, na który one są odpo- 
wiedzią. 
4 — słynny satyryk rzymski z drugiej połowy II w. Por. 
list 88, przyp. 12. 
5 Frazes częsty w greckiej poezji epickiej. 
6 Sextus Peducaeus — bliski przyjaciel Attyka, który po 
latach będzie przy jego śmierci. Cycero wspomina o nim w li- 
stach z tych tygodni kilkakrotnie. 
7 Cytat z filozofa greckiego Heraklita. 
8 Quintus Fufius Calenus (o nim por. list 9, 12 1) oraz 
Caius Matius, złośliwie nazywany przez Cycerona Łysiną — 
przyjaciele Antoniusza. 
9 Arystofanesowi jamby Archilocha — Arystofanes był 
najznakomitszym greckim komediopisarzem w w. V, Archiloch 
żył w w. VII i celował zwłaszcza w napastliwych wierszach 
osobistych (jambach). 

byś mnie nawet ganił, nie tylko bym to ścierpiał, lecz 
nawet się cieszył, bo w tej naganie rozum łączy się 
z życzliwością. Chętnie więc poprawię to, coś zganił10, 
umieszczając słowa: „tym samym prawem, co majątek 
Rubriusza, raczej niż „co Scypiona" i stonuję pochwały 
oddawane Dolabelli. Jednak wydaje mi się, że w tym 
miejscu jest ładna ironia: że „on trzykrotnie wystąpił do 
walki przeciw swym współobywatelom". Wolę też słowa: 
„najbardziej oburzające jest, że on żyje", niż: „cóż bar- 
dziej oburzającego?". 
3. Nie sprawia mi przykrości, że chwalisz Peplografię 
Warrona11; dotychczas nie zapożyczyłem od niego tego 
sposobu pisania w rodzaju Heraklidesa 12. Namawiasz mnie 
do pisania; miło to z twojej strony, wiedz jednak, że nic 
innego nie robię. Zmartwiłem się twoim zaziębieniem; 
bądź, proszę, ostrożny, jak zwykle. Cieszy mnie, że masz 
pożytek z dzieła O Tytusie... 13 Owi Anagnijczycy to oficer 
Mustela i Lakon, wielki pijak 14. Książkę, o którą prosisz, 
wygładzę i wyślę 15. 
4. Teraz odpisuję na drugi list. Panajtiosową 16 naukę 
O obowiązkach zawarłem w dwu księgach. On napisał ich 
trzy: ale podzieliwszy problem na początku w ten sposób, 
że są trzy rodzaje dociekania tego, co jest obowiązkiem: 
10 Znów aluzje do poprawek Attyka w II Filipice. 
11 Pod tym greckim tytułem należy prawdopodobnie rozu- 
mieć encyklopedię biograficzną Warrona pt. Imagines (Obra- 
zy), zawierającą krótkie życiorysy sławnych ludzi. 
12 Por. list 155, przyp. 8. 
13 Od tych słów zaczyna się dziełko Cycerona pt. Kata 
czyli o starości dedykowane Attykowi. 
14 Znów aluzja do II Filipiki. 
13 Mowa o świeżo napisanym dziełku retorycznym Cycerona pt. 
Topica. 
16 Panajtios — znakomity filozof grecki ze szkoły stoickiej, 
przyjaciel Scypiona Młodszego. 

160. (ATT. XVI 11) 
jeden, kiedy się zastanawiamy, czy coś jest szlachetne, czy 
haniebne; drugi — czy coś jest korzystne, czy nie; trze- 
ci, jak należy rozstrzygać, gdy zdaje się zachodzić sprzecz- 
ność pomiędzy tymi kryteriami — jak to było np. w spra- 
wie Regulusa, kiedy szlachetnie było powrócić, a ko- 
rzystne zostać 17 — dwa pierwsze zagadnienia znakomicie 
przedstawił, a trzecim obiecał zająć się później, lecz nic 
na ten temat nie napisał. Ten punkt opracował później 
Posejdonios 18. Zamówiłem tę jego książkę i napisałem do 
Atenodora Kalwusa 19, aby mi przysłał streszczenia; wła- 
śnie na to czekam. Proszę cię, przypomnij mu i poproś, 
żeby mi to wysłał jak najprędzej. Jest tam właśnie mowa 
o obowiązkach zależnych od okoliczności. Co się tyczy 
twego pytania o tytuł, nie wątpię, że kathekon to obo- 
wiązek, chyba że ty jesteś innego zdania; ale tytuł O obo- 
wiązkach brzmi pełniej20. Dedykuję tę książkę memu 
synowi; wydało mi się to bardzo stosowne. 
5. O Myrtylu napisałeś bardzo jasno. Jak ty ich zaw- 
sze dobrze rozumiesz! Więc to tak? Na Decymusa Bru- 
tusa? 21 Niech ich bogowie skarżą! 
17 Marcus Atilius Regulus — konsul w r. 256, dostał się 
w roku następnym do niewoli kartagińskiej, a wysłany w r. 251 
do Rzymu dla rokowań o wymianę jeńców, sam doradził od- 
rzucenie przywiezionych przez siebie propozycji nieprzyjaciel- 
skich, po czym wierny danemu słowu powrócił z taką odpo- 
wiedzią do Kartaginy, gdzie wedle legendy czekała go okrutna 
śmierć. 
18 Por. list 14, przyp. 6. 
19 — filozof stoicki, późniejszy nauczyciel cesarza Augusta. 
20 Grecki stereotypowy tytuł tego rodzaju rozpraw brzmiał 
Peri kathekontos, tj. o powinności, obowiązku (w I. poj.). Cy- 
cero jednak uważa za pełniejszy tytuł O obowiązkach. 
21 Antoniusz oskarżył niejakiego Myrtyla o zamach na 
swoje życie z poduszczenia Decymusa Brutusa. Na Decymusa 
Brutusa należy uzupełnić: chcą to zwalić. 

6. Jak już pisałem, nie ukrywałem się w Pompeja- 
num22, najpierw z powodu burz, od których nie ma nic 
bardziej przykrego; dalej, ponieważ codziennie przycho- 
dzą listy od Oktawiana 23, abym podjął się tej sprawy, 
przyjechał do Kapui, po raz drugi ocalił państwo, i stam- 
tąd natychmiast podążył do Rzymu. 
Wstyd jest odmówić; lecz przyjąć znów każdy się wzdraga 24. 
On jednak działał i działa energicznie. Przybędzie 
do Rzymu z wielkim wojskiem; ale to jeszcze zu- 
pełne dziecko: sądzi, że uda mu się natychmiast zwołać 
senat. Kto przyjdzie? A jeżeli nawet przyjdzie, to któż 
w tak niepewnym położeniu ośmieli się stawić czoło 
Antoniuszowi? l stycznia może być dla senatu oparciem, 
ale możliwe jest, że starcie nastąpi przedtem. Miasta mu- 
nicypalne niesłychanie sprzyjają temu chłopcu. W czasie 
podróży do Samnium zabawił w Kales, spędził noc w Tea- 
num. Nadzwyczajne mu urządzono przyjęcie, dodawano 
otuchy. Czy mogłeś przypuścić coś podobnego? Z tego 
względu pojadę do Rzymu wcześniej, niż zamierzałem. 
Gdy tylko się zdecyduję, napiszę. 
7. Chociaż jeszcze nie czytałem zobowiązań Dolabelli 
(bo Eros jeszcze nie przyjechał), proszę cię, załatw spra- 
wę 12 listopada. Listy do Katyny. Tauromenion, Syra- 
kuz25, będę mógł wygodniej wysłać, jeśli tłumacz Wale- 
riusz poda mi imiona ludzi wpływowych. Różni bowiem 
ludzie mają wpływy w różnych czasach, a moi przyja- 
ciele niemal wszyscy powymierali. Napisałem jednak listy 
22 Cycero odpowiada tu na ewentualny zarzut, że prze- 
bywa z dala od Rzymu z obawy przed Antoniuszem; należało 
by w tym miejscu dodać: lecz zatrzymuje się tu itd. 
23 Por. listy 158 i 159. 
24 Cytat z Homera Iliady ks. VII w. 93. 
25 — miasta na Sycylii. 

160. (ATT. XVI 11); 161. (FAM. X 5) 
oficjalne, na wypadek, gdyby Waleriusz zechciał z nich 
skorzystać; lub niech mi napisze imiona. 
8. Balbus mi napisał, że dni świąteczne, wyznaczone 
przez Lepidusa 26, trwają aż do 29. Będę czekał twego 
listu i przypuszczam, że dowiem się o sprawie Torkwata. 
Wysyłam ci list Kwintusa, abyś się przekonał, jak bardzo 
kocha syna i cierpi nad tym, że ty go nie kochasz. Atty- 
kę ucałuj w moim imieniu, ponieważ jest wesolutka, co 
u dzieci jest najmilsze. 
161. 
(Fam. X 5) 
Cycero do Plankusa Rzym, połowa stycznia r. 43 
Cycero pozdrawia Plankusa 1. 
1. Otrzymałem od ciebie dwa jednobrzmiące listy, co 
samo przez się było dla mnie dowodem twego oddania: 
zrozumiałem bowiem, że zależy ci na tym, aby doszedł 
do mnie list tak gorąco oczekiwany. Sprawił mi on po- 
dwójną przyjemność; lecz, niezależnie od tego, trudno 
26 Lepidus — został po Cezarze najwyższym kapłanem 
(pontifex maximus) i ogłosił kilka dni za świąteczne (tj. takie, 
w które nie wolno było wykonywać czynności urzędowych) 
celem zasięgnięcia wróżb. 
1 Lucius Munatius Plancus — jeden z wyższych oficerów 
Cezara, był w tym czasie namiestnikiem świeżo podbitej Galii 
i stał tam na czele znacznej armii złożonej z 5 legionów i silnej 
kawalerii (ponad 30000 ludzi). Z tego względu jego stano- 
wisko w rozpalającym się konflikcie pomiędzy partią senacką 
a Antoniuszem mogło mieć decydujący wpływ na rozwój wy- 
padków. Cycero pisał już do niego w tych sprawach list 
(Fam. X 3) w pierwszej połowie grudnia 44 r. i właśnie otrzy- 
mał (również zachowaną — Fam. X 4) jego odpowiedź, do 
której nawiązuje na początku tego listu. 

mi rozstrzygnąć, czy mam wyżej cenić twoją przyjaźń 
dla mnie, czy też zapał w służbie krajowi. W ogóle, we- 
dług mego zdania, miłość ojczyzny jest najważniejsza, ale 
przyjaźń i obopólna życzliwość więcej dają słodyczy. Prze- 
to twoje przypomnienie o zażyłości łączącej mnie z twoim 
ojcem, o życzliwości, jaką dla mnie żywiłeś od dzieciń- 
stwa, oraz o innych temu podobnych sprawach, sprawiły 
mi niezmierną radość. 
2. Z drugiej znów strony, wyrazy zapału, jaki ży- 
wisz i żywić będziesz w służbie ojczyzny, były mi nie- 
zmiernie miłe; radość moja była tym większa, że się po- 
łączyła ze wspomnianą poprzednio. Toteż nie tylko cię 
namawiam, mój Planku, lecz po prostu zaklinam (co też 
uczyniłem w liście, na któryś tak uprzejmie odpowiedział), 
abyś cały swój rozum i cały zapał oddał na usługi ojczy- 
zny. Nic ci nie może przynieść więcej korzyści i sławy 
i spośród wszystkich spraw ludzkich nic nie może być 
piękniejszego i doskonalszego od zasług położonych dla 
ojczyzny. 
3. Dotąd bowiem (wielka twoja łagodność i mądrość 
pozwalają mi swobodnie wypowiedzieć, co myślę) tak wy- 
gląda, jakbyś dokonał wielkich rzeczy dzięki sprzyjają- 
cemu losowi; choć nie mógłbyś tego zdziałać bez własnych 
zasług, jednak przeważnie to, coś osiągnął, przypisuje się 
szczęściu i sprzyjającym okolicznościom. Lecz w tych cięż- 
kich czasach każda twoja pomoc okazana ojczyźnie bę- 
dzie uważana całkowicie i wyłącznie za twoją zasługę. 
Nienawiść do Antoniusza u wszystkich obywateli, z wy- 
jątkiem łotrów, jest niesłychana; wielkie nadzieje pokła- 
dają w tobie, wiele oczekują od twego wojska. Bacz, na 
bogów, abyś nie zmarnował sposobności dla zdobycia po- 
pularności i sławy. Radzę ci jak synowi, sprzyjam jak 
sobie samemu, namawiam cię, jako walczącego dla ojczy- 
zny i jako swego najlepszego przyjaciela. 

162. (BRUT. II 1) 
162. 
(Brut. II 1) 
Cycero do Marka Brutusa Rzym, koniec marca r. 43 
Cycero pozdrawia Brutusa 1. 
1. Gdy to piszę, przypuszcza się, że sytuacja doszła do 
najwyższego napięcia 2; dochodzą mnie smutne listy i wia- 
domości o naszym Brutusie3. Ja, co prawda, zbytnio się 
nimi nie przejmuję: nie mogę przecież nie ufać wojskom 
i dowódcom, jakimi rozporządzamy, i nie zgadzam się 
z większością i nigdy nie podawałem w wątpliwość od- 
dania konsulów, które budziło przecież wielkie podejrze- 
nia. Jednak w niektórych wypadkach nie widziałem u nich 
roztropności i szybkości działania; dawno byśmy już odzy- 
skali wolną ojczyznę, gdyby je okazali. Dobrze przecież 
wiesz, jak wielkie znaczenie ma w sprawach państwowych 
czas i jak wielką stanowi różnicę, czy to samo postano- 
wiono, przedsięwzięto i wykonano wcześniej czy później. 
Gdyby wszystkie surowe środki, ustanowione wobec tych 
1 Marcus Iunius Brutus, morderca Cezara, przebywał 
wówczas w Grecji i w Macedonii jako namiestnik. Tymczasem 
Antoniusz wysłał tam swego brata, Gajusa Antoniusza, z po- 
leceniem objęcia władzy na tych obszarach. Brutusowi, który 
zdołał tymczasem zgromadzić znaczniejsze siły, powiodło się 
jednak pobić Antoniusza i wziąć go do niewoli. Ten obrót 
wypadków podniósł na duchu partię republikańską w Rzymie 
i Cycero wzywał teraz Brutusa do podania ręki swym sojusz- 
nikom w Italii. 
2 Dn. 20 marca konsul Pansa wyruszył z Rzymu na czele 
wojska, by ostatecznie rozprawić się z Antoniuszem w Galii 
Nadpadańskiej. 
3 Decimus Brutus — dotychczasowy namiestnik Galii 
Przedalpejskiej, opierał się tam ze zmiennym szczęściem Anto- 
niuszowi, który chciał zagarnąć tę prowincję. Niebawem za- 
mknięty został i oblężony w Mutynie (dziś Modena). 

zamieszek, zostały zastosowane w dniu, w którym wygło- 
siłem swą mowę4, a nie odkładane z dnia na dzień, lub 
gdyby od chwili decyzji wprowadzenia ich w życie nie 
zwlekano z tym i nie czekano ciągle do jutra, już teraz 
byłoby po wojnie. 
2. Okazałem ojczyźnie wszystko, mój Brutusie, co po- 
winien był okazać ktoś wyniesiony zgodnie przez senat 
i lud na to stanowisko, na jakim się znajduję; i nie tylko 
tyle, czego niewątpliwie należy oczekiwać od człowieka, 
a więc oddanie, czujność, miłość ojczyzny; bo to przecież 
każdy powinien okazywać; lecz mniemam, że ten, kto 
jeden z pierwszych wypowiada swoje zdanie o położeniu 
państwa, powinien również okazać roztropność; i wobec 
tego, że podjąłem się tak wielkiego zadania i ująłem ster 
państwa w swoje ręce, sądzę, że gdybym nierozumnie 
radził coś senatowi, na niemniejsze zasłużyłbym potępie- 
nie, niż gdybym doradzał coś w złej wierze. 
3. Wiem, że otrzymujesz szczegółowe raporty o tym, 
co się stało i co się teraz dzieje. Chciałbym jednak, abyś 
ode mnie wiedział, co następuje: zdecydowany jestem na 
wojnę i nie szukam odwrotu, chyba że do tego zmusiłby 
mnie wzgląd na korzyść państwa. Lecz myśli większości 
zwracają się ku tobie i Kasjuszowi5. Dlatego, mój Bru- 
tusie, staraj się zrozumieć, że albo powinieneś jeszcze po- 
lepszyć położenie państwa, jeśli w obecnej chwili sprawy 
jego dobrze są prowadzone, albo też ty właściwie powi- 
nieneś udzielić pomocy dla naprawienia błędów, o ile 
te zostały popełnione. 
4 Cycero czyni tu zapewne aluzję do swej VIII Filipiki 
wypowiedzianej w senacie w lutym 43 r. 
5 Kasjusz sprawował wówczas namiestnictwo w Syrii 
i również gotował się do walki ze spadkobiercami Cezara. 

163. (BRUT. I 3, §§ 1—3) 
163. 
(Brut. I 3, §§ 1—3) 
Cycero do Marka Brutusa Rzym, 21 kwietnia r. 43 
1. Jak się zdaje, nasze sprawy lepiej stoją; wiem na 
pewno, że ci napisano, co się stało 1. Konsulowie okazali 
się tacy, jak ci nieraz pisałem 2. A co do młodego Cezara, 
to okazuje on wrodzoną dzielność ponad swój wiek; oby- 
śmy mogli tak łatwo nim kierować i hamować go, gdy 
będzie w blasku zaszczytów i wpływów, jak łatwo hamo- 
waliśmy go do tej chwili! Jest to w ogóle trudniejsza 
sprawa, lecz nie tracimy nadziei; młodzieniec dał się prze- 
konać, i to głównie mnie, że ocaleliśmy za jego sprawą, 
i w rzeczy samej, gdyby on nie odparł Antoniusza od 
Rzymu, wszystko by przepadło. 
2. Lecz na trzy lub cztery dni przed tym wspaniałym 
wydarzeniem wszyscy obywatele, ogarnięci jakimś stra- 
chem, tłumnie udawali się do ciebie 3 z żonami i dziećmi; 
ale przyszedłszy do siebie po 20 kwietnia, woleli, za- 
miast jechać do ciebie, żebyś ty przybył do nich. Właśnie 
tego dnia otrzymałem największą nagrodę za swe wielkie 
1 15 kwietnia pod miejscowością Forum Gallorum Anto- 
niusz zdołał co prawda zadać porażkę jednemu z konsulów, 
Pansie, ale kiedy nadciągnął drugi, Hirtius, zwycięstwo jego 
zamieniło się w klęskę. Wiadomość o tym wywołała w Rzy- 
mie entuzjazm. 
2 Por. list 162, ust. 1. Cycero. choć nie miał zbyt wielkiego 
wyobrażenia o energii konsulów Hirtiusa i Pansy (por. list 
164, przyp. 1), uważał ich jednak za lojalnych urzędników re- 
publiki, wbrew wątpliwościom, jakie żywili w tej mierze nie- 
którzy. 
3 do ciebie — tzn. do Grecji i do Macedonii. 

trudy i często bezsenne noce 4 — jeśli jest jakaś nagroda 
w trwałej i prawdziwej sławie — napłynęło do mnie ta- 
kie mnóstwo ludzi, ile tylko mieści nasze miasto; odpro- 
wadzili mnie na sam Kapitol i umieścili na Rostrach5, 
przy głośnych okrzykach i oklaskach. Nie ma we mnie 
żadnej próżności (i nie powinno być); lecz zgodne wyrazy 
wdzięczności i życzenia wszystkich stanów wzruszają mnie 
z tego względu, że największą dla mnie sławą jest życz- 
liwość mych rodaków zdobyta w momencie ich ocalenia. 
3. Wolę jednak, abyś się o tym dowiedział od innych. 
Donoś mi, proszę, jak najdokładniej o wszystkich swoich 
sprawach i planach, i miej na względzie, aby twoja wspa- 
niałomyślność nie wydała się zbyt lekkomyślna6. Opinia 
senatu i narodu rzymskiego jest następująca: żadni wro- 
gowie nie byli nigdy bardziej godni wszelkiej kary niż 
ci obywatele, którzy w czasie tej wojny chwycili za broń 
przeciw ojczyźnie; ja we wszystkich swych wypowie- 
dziach wzywam do karania ich i ścigania przy aprobacie 
wszystkich uczciwych ludzi. Twoją jest rzeczą rozstrzy- 
gnąć, co masz o tym sądzić; według mnie sprawa wszyst- 
kich trzech braci7 jest jedna i ta sama. 
4 „Był to może najpiękniejszy dzień w życiu Cycerona, 
nad którym już zawisła groza śmierci" (Morawski). 
5 — mównica na rynku rzymskim (Forum Romanum), 
gdzie po 7 miesiącach Antoniusz wystawić kazał na widok pu- 
bliczny obciętą głowę i rękę Cycerona. 
6 Cycero ma tu na myśli Gajusa Antoniusza, por. list 162, 
przyp. 1. 
7 Trzeci z braci Antoniuszów, Lucjusz, walczył w armii 
Marka. 

164. (BRUT. I 3 § 4) 
164. 
(Brut. I 3, § 4) 
Cycero do Marka Brutusa Rzym, około 27 kwietnia r. 43 
Cycero pozdrawia Brutusa. 
1. Straciliśmy dwu konsulów porządnych niewątpliwie, 
ale nic ponadto1: Hirtius padł na polu zwycięstwa, 
wkrótce potem, jak przed kilku dniami zwyciężył w wiel- 
kiej bitwie; Pansa zaś uszedł, otrzymawszy rany, których 
nie mógł przetrzymać. Brutus2 i Cezar ścigają ocalałych 
wrogów, za wrogów zaś zostali uznani wszyscy, którzy 
trzymali stronę Marka Antoniusza; wielu tłumaczy to 
tak, że ta uchwała senatu odnosi się również do twoich 
jeńców lub tych, którzy się poddali; ja ze swej strony 
nie wykazałem szczególnej surowości przy imiennym wy- 
powiadaniu zdania o Gajusie Antoniuszu 3, ponieważ uzna- 
łem, że senat powinien w jego sprawie dowiedzieć się od 
ciebie. 27 kwietnia. 
1 List ten pisany jest już po bitwie pod Mutiną, w której 
połączone wojska konsulów Hirtiusa i Pansy, oblężonego w Mu- 
tinie Decimusa Brutusa oraz Oktawiana pobiły decydująco 
Antoniusza. Obaj konsulowie polegli jednak w tej bitwie. 
Cycero nie żałuje ich zbytnio ze względu na brak energii, 
który miał im do zarzucenia (por. list 162, ust. 1). 
2 — oczywiście Decimus Brutus, obrońca Mutiny. 
3 Por. list 162, przyp. 1 i list 163, przyp. 6. 

165. 
(Fam. X 13) 
Cycero do Plankusa 
Rzym, około 10 maja r. 43 
Cycero przesyła pozdrowienie Plankusowi1. 
1. Skoro tylko nadarzyła mi się możność pomnożenia 
twej godności, nie pominąłem żadnego zaszczytu, jakiego 
można ci było udzielić, czy to w postaci nagrody za dziel- 
ność, czy też w postaci wyrazów pochwalnych. Możesz 
się o tym przekonać z samej uchwały senatu; jest ona 
bowiem ułożona na podstawie pisemnego wniosku, który 
odczytałem w czasie swej mowy: licznie zebrany senat 
przytakiwał mi gorąco i jednogłośnie. 
2. Chociaż z listu, któryś do mnie napisał2, zobaczy- 
łem, że więcej się cieszysz z uznania uczciwych ludzi, niż 
z zewnętrznych oznak chwały, sądziłem jednak, że win- 
niśmy się zastanowić, ile ci zawdzięcza ojczyzna, choć ty 
niczego nie żądasz. Ty okaż, że koniec będzie odpowiadał 
początkowi. Kto bowiem zgnębi Marka Antoniusza, ten 
zakończy wojnę; dlatego Homer nazwał burzycielem miast 
nie Ajasa ani Achillesa, lecz Ulissesa3. 
1 Plankus (por. skierowany doń list 161) mógł jako stojący 
na czele znacznych sił wojskowych namiestnik Galii odegrać 
decydującą rolę w sytuacji powstałej po bitwie pod Mutiną 
i gdyby odciął Antoniuszowi odwrót do Galii (a mógł to zro- 
bić, gdyż namiestnik Galii Narbońskiej, Labienus, nie rozpo- 
rządzał takimi jak on siłami), los Antoniusza byłby przesą- 
dzony. Dlatego Cycero tak gorąco usiłuje zapewnić sobie jego 
współdziałanie. 
2 List ten, pisany około 27 kwietnia, zachował się nam 
jako Ad fam. X 9 i pozwalał istotnie żywić dobre nadzieje co 
do lojalności jego autora dla sprawy republikańskiej. 
3 lecz Ulissesa — ponieważ on właśnie doprowadził do 
zdobycia Troi. 

166. (FAM. XI 12) 
166. 
(Fam. XI 12) 
Cycero do Decymusa Brutusa Rzym, między 14 
a 19 maja r. 43 
Marek Cycero przesyła pozdrowienie imperatorowi Bru- 
tusowi, wybranemu na konsula 1. 
1. Otrzymałem od ciebie jednego dnia trzy listy: je- 
den krótki, który dałeś Flakkusowi Wolumniuszowi 2, dwa 
obszerniejsze, z których jeden przyniósł posłaniec Tytusa 
Wibiusza, drugi zaś przysłał mi Lupus. Sądząc z twych 
listów i ze słów Grecejusza, pożaru wojny, jak się zdaje, 
nie tylko nie udało się ugasić, lecz, przeciwnie, rozpalił 
się na nowo. Nie wątpię zaś, że przy swej wybitnej zna- 
jomości rzeczy widzisz jasno, że jeśli Antoniusz znajdzie 
choć trochę pewne oparcie, wszystkie twoje świetne za- 
sługi dla państwa wniwecz się obrócą. Takie bowiem przy- 
szły wieści do Rzymu i tak byli wszyscy przekonani, że 
Antoniusz uciekł3 z małą garstką ludzi bezbronnych, prze- 
jętych strachem, upadłych na duchu. 
2. Jeśli jednak jego położenie jest takie, o jakim sły- 
szałem od Grecejusza, mianowicie, że nie można z nim 
walczyć bez narażania się na niebezpieczeństwo, to, moim 
zdaniem, nie uciekł spod Mutiny, lecz zmienił miejsce 
prowadzenia wojny. Przeto w nastroju ludzi nastąpiła 
zmiana: niektórzy skarżą się nawet, żeście go nie ścigali; 
sądzą, że można go było zgnieść, gdybyście działali szyb- 
1 Decimus Brutus był wraz z Munatiusem Plankusem wy- 
brany konsulem na r. 42. 
2 Flaccus Volumnius był legatem Brutusa, wysłanym prze- 
zeń z raportami do senatu. 
3 uciekł — z pola bitwy pod Mutiną. 

ko. Jest to w ogóle cechą ludu, a zwłaszcza naszego, że 
nadużywa wolności w stosunku do tego, dzięki komu ją 
uzyskał. Lecz należy przedsięwziąć środki, aby nie mogło 
być żadnej słusznej skargi. Stan rzeczy jest taki: skończy 
wojnę ten, kto zgniecie Antoniusza. Jakie to ma znacze- 
nie, wolę, abyś sam ocenił, niż abym ci miał wyraźniej 
napisać. 
167. 
(Fam. X 19) 
Cycero do Plankusa 
Rzym, około 27 maja r. 43 
Cycero przesyła pozdrowienie Plankusowi. 
1. Jakkolwiek nie pragnę od ciebie podziękowań, wie- 
dząc, że naprawdę w sercu jesteś niezmiernie wdzięczny 
jednak muszę wyznać, że były mi one nadzwyczaj miłe 
zobaczyłem bowiem jak gdyby naocznie, że mnie kochasz 
Powiesz: „A przedtem?" — Zawsze to widziałem, to praw 
da, lecz nigdy wyraźniej. Twoje sprawozdanie było nie 
zwykle miłe senatowi, zarówno dzięki treści doniosłe 
i poważnej, a dowodzącej twego niezwykłego męstwa i ja- 
sności sądu, jak też dzięki dostojeństwu myśli i wyrażeń 
2. Lecz, mój Planku, dołóż starań, abyś mógł wreszcie 
zakończyć wojnę: w tym będzie twoja największa sława 
i chwała. Wszystkie moje pragnienia mają na celu dobro 
państwa; lecz zaiste, zmęczony już jego obroną, sprzy- 
jam ojczyźnie niewiele więcej niż twojej sławie; skoro 
bogowie nieśmiertelni dali ci, jak się spodziewam, naj 
lepszą sposobność jej zdobycia, wyzyskaj ją, proszę. Kto 
1 Odpowiedź na zachowany nam list Plankusa 
X 11 z końca kwietnia). 

168. (FAM. X 20) 
bowiem zgnębi Antoniusza, ten zakończy tę tak okropną 
i niebezpieczną wojnę. 
168. 
(Fam. X 20) 
Cycero do Plankusa Rzym, 29 maja r. 43 
Cycero przesyła pozdrowienie Plankusowi. 
1. Tak niejasne są wszystkie nowiny, jakie do nas od 
was docierają, że nie wiem właściwie, co ci pisać. O Le- 
pidusie donoszą bądź to, czego sobie życzymy, bądź wprost 
przeciwnie1; o tobie jednak wiadomości są zawsze takie 
same: że ciebie nie można ani zwieść, ani zwyciężyć; 
w tym ostatnim los odgrywa pewną rolę, pierwsze jest 
znamieniem własnej twojej roztropności. 
2. Lecz otrzymałem list, wysłany 15 maja przez twego 
kolegę2, w którym on donosi, że mu pisałeś, iż Lepidus 
nie przyjął Antoniusza. Będzie to pewniejsze, jeśli sam 
nam o tym napiszesz. Lecz może wahasz się to napisać, 
ze względu na próżną radość, jaką wzbudził w nas po- 
przedni list?3 Ależ, mój Planku, choć mogłeś się omylić 
(któż tego mógł uniknąć?), każdy jednak widzi, że nie 
1 Sprzeczne wieści rozchodzące się w Rzymie głosiły bądź, 
że Lepidus opowiedział się po stronie republiki i nie poprze 
Antoniusza, bądź że wesprze go w walce przeciw republika- 
nom. Właśnie jednak tego dnia, gdy Cycero pisał te słowa, 
decyzja zapadła i Lentulus pogodził się z Antoniuszem. 
2 twego kolegą — Decimusa Brutusa, por. list 166, przyp. 1. 
3 poprzedni list — zachowany nam list Plankusa z dn. 
11 maja (Ad fam. X 15), w którym donosił on, że Lepidus za- 
pewne połączy się z nim i będzie lojalny wobec rządu w Rzy- 
mie; wiadomość tę jednak musiał sprostować już w dwa dni 
potem, 13 maja (Ad fam. X 21, 7). 

dasz się oszukać. Teraz bowiem została usunięta nawet 
przyczyna błędu. Bo nawet ludowe przysłowie gani błąd: 
„dwukrotnie w tym samym się pomylić". Jeżeli jednak 
stan rzeczy jest taki, jak napisałeś do kolegi, jesteśmy 
wolni od wszelkiej troski, lecz nie wcześniej, aż sam 
nam o tym doniesiesz. 
3. Moje zdanie jest takie, jak ci już nieraz pisałei 
kto do reszty zdławi tę wojnę, ten będzie zwycięzcą w nie 
całej; pragnę i wierzę, że ty nim będziesz. Nie dziwię się 
lecz ogromnie się cieszę, że moja życzliwość dla ciebie 
której z pewnością nic nie może przewyższyć, jest ci tak 
miła, jak się spodziewałem. Jeśli u was wszystko dobrze 
się powiedzie, zobaczysz, że będzie ona jeszcze głębszą 
i gorętszą. 29 maja. 
169. 
(Fam. XII 8) 
Cycero do Kasjusza 
Rzym, po 8 czerwca r. 44 
Cycero przesyła pozdrowienie Kasjuszowi 1. 
1. Sądzę, że o występku i niesłychanej lekkomyślność 
twego powinowatego Lepidusa2 dowiedziałeś się już 
z dziennika3, który jak wiem z pewnością, otrzymujesz 
Tak więc, zakończywszy wojnę, jak sądziliśmy, prowa 
dzimy nową, mając całą nadzieję w Decymusie Brutusie 
i w Plankusie; a jeśli chcesz wiedzieć — w tobie i w moim 
1 Kasjusz — drugi obok Brutusa główny organizator spi- 
sku przeciw Cezarowi bawił w tym czasie jako namiestnik 
w Syrii. 
2 twego powinowatego Lepidusa — on i Kasjusz żonaci 
byli z dwiema siostrami. 
3 Por. list 87 przyp. 14. 

169. (FAM. XII 8); 170. (BRUT: I 12) 
Brutusie; i to nie tylko w razie chwilowej potrzeby, gdy- 
by się, nie daj boże, stało coś złego, lecz także, gdy cho- 
dzi o utrwalenie wolności na zawsze. 
2. Słyszę tu o Dolabelli rzeczy, których bym pragnął4 
lecz nie mam jeszcze pewnych świadectw. Wiedz, że mają 
cię tu za wielkiego człowieka i łączą z tobą wielkie na- 
dzieje na przyszłość. Pamiętając o tym, staraj się osiągnąć 
najwyższe cele. Nie ma rzeczy tak wielkiej, której byś 
w mniemaniu narodu rzymskiego nie mógł uzyskać i speł- 
nić. Bądź zdrów. 
170. 
(Brut. I 12) 
Cycero do Marka Brutusa Rzym, początek lipca r. 43 
Cycero pozdrawia Brutusa. 
1. Jakkolwiek zamierzałem w najbliższej przyszłości 
dać listy Messali Korwinusowi1, nie chciałem jednak, żeby 
nasz Wetus2 przybył do ciebie bez mego listu. 
Państwo, mój Brutusie, jest teraz w największym nie- 
bezpieczeństwie, i choć zwycięzcy, musimy znów walczyć; 
4 Byłego zięcia Cycerona, Dolabellę, wysłał Antoniusz do 
Syrii z zadaniem odebrania tej prowincji Kasjuszowi. O jego 
marszu na Wschód przez Azję i rozmaitych niepowodzeniach 
dochodziły w tych tygodniach do Rzymu niejasne wiadomości. 
1 Marcus Valerius Messala Corvinus — późniejszy wódz 
i mąż stanu za czasów cesarza Augusta, przyjaciel poetów 
Horacego i Tibullusa, był wówczas młodym studentem w Ate- 
nach, kolegą młodego Cycerona. Wyjeżdżał on właśnie do Gre- 
cji, gdzie następnie zaciągnął się do armii Brutusa i walczył 
w niej pod Filippi. 
2 Wetus — Antistius Vetvs, którego widocznie Brutus zaopa- 
trzył w listy polecające do Cycerona. 

a to wskutek zbrodni i szaleństwa Marka Lepidusza 
Wśród wielu trosk, które w ostatnich latach mnie gnę- 
biły w związku z obowiązkami, jakie wziąłem na siebie 
wobec rzeczypospolitej, nic nie było dla mnie przykrzej- 
sze niż to, że nie mogłem ustąpić prośbom twej matki 
ani twej siostry3; bo jeśli o ciebie chodzi, sądziłem, że 
mogę łatwo usprawiedliwić ci moje postępowanie, a to 
jest dla mnie najważniejsze. W żaden bowiem sposób nie 
można było sprawy Lepidusa oddzielić od spraw Anto- 
niusza i według powszechnej opinii jest ona jeszcze gor- 
sza, ponieważ Lepidus, odznaczony przez senat najwyż- 
szymi zaszczytami, on, który kilka dni przedtem napisał 
do senatu chwalebny list, nagle nie tylko że przyjmuje 
do siebie resztki nieprzyjaciela, lecz prowadzi zaciętą 
wojnę na lądzie i morzu! Jaki będzie jej wynik, nie wia- 
domo. Tak więc, gdy mnie proszą, abym litościwie obszedł 
się z jego dziećmi, nie mam żadnej pewności, że nie na- 
rażę się na najgorsze męki, jeżeli (oby Jowisz to odwró- 
cił!) zwycięży ich ojciec. 
2. Nie zapominam ani na chwilę, jak przykrą jest 
rzeczą karać dzieci za zbrodnie rodziców, lecz doskonale 
to przewidziały prawa, ustanawiając, aby miłość do dzieci 
kazała rodzicom mieć większe względy dla państwa. 
A więc okrutny dla swych dzieci jest Lepidus, a nie ten, 
kto uznaje Lepidusa za wroga. Gdyby zaś on po złożeniu 
3 Siostra Brutusa, Iunia, była żoną Lepidusa. Po ogłosze- 
niu tego ostatniego dn. 30 czerwca za wroga ojczyzny, rodzinie 
jego groziła konfiskata majątku. List Cycerona rozminął się 
z zachowanym nam listem Brutusa z dn. l lipca (Ad Brut. I 
13), w którym ten w gorących słowach wstawiał się za swymi 
siostrzeńcami. Cycero, który w niniejszym liście zajmuje jesz- 
cze nieprzejednane stanowisko, uległ naleganiom Brutusa, na 
którego przychylności nadzwyczajnie mu zależało, i w liście 
z połowy lipca (Ad Brut. I 15) donosił mu, że otoczył opieką 
dzieci Iunii. 

broni został skazany za gwałt publiczny4, bo na pewno 
nie znalazłby w takim procesie obrony, dzieci spotkałoby 
to samo nieszczęście na skutek konfiskaty dóbr. Zresztą 
podczas gdy twoja matka i siostra wstawiają się do mnie 
za jego dziećmi, Lepidus, Antoniusz i inni wrogowie gro- 
żą nam tym samym, albo jeszcze gorszymi rzeczami. To- 
też teraz pokładamy największą nadzieję w tobie i twoim 
wojsku. Jak dla całości rzeczypospolitej, tak dla twojej 
chwały i godności jest nader ważne, abyś, jak ci to już 
przedtem pisałem, jak najwcześniej przybył do Italii, bo 
ojczyzna ogromnie potrzebuje zarówno twoich sił, jak 
rozumu. 
3. Pokochałem Wetusa za jego życzliwość dla ciebie 
i szczególną uprzejmość, o której piszesz, i poznałem jego 
wielką gorliwość i miłość tak dla ciebie, jak dla pań- 
stwa. Spodziewam się wkrótce ujrzeć mego Cycerona: 
sądzę bowiem, że niebawem przyjedzie wraz z tobą do 
Italii5. 
171. 
(Fam. XII 10) 
Cycero do Kasjusza Rzym, początek lipca r. 43 
Cycero pozdrawia Kasjusza. 
1. Lepidus, twój powinowaty 1 a mój przyjaciel zo- 
stał w dniu 30 czerwca jednogłośnie uznany przez senat 
4 skazany ... za gwałt publiczny — na podstawie prawa 
Plautiusa z r. 78. 
5 Cycero wyobraża sobie, że syn jego zaciągnie się do 
armii Brutusa, jak inni studiujący wtedy w Atenach młodzi 
Rzymianie, Messala Corvinus (por. przyp. 1) i późniejszy zna- 
komity poeta, Horacy. 
1 Por. list 169, przyp. 2. 

za wroga, podobnie jak inni, którzy razem z nim odpadli 
od rzeczypospolitej; zostawiono im jednak możność opa- 
miętania się do dnia 1 września. Senat jak na razie jest 
niezłomny, głównie dzięki temu, że liczy na twoją pomoc. 
W chwili, gdy to piszę, wojna jest naprawdę wielka, wsku- 
tek zbrodni i szaleństwa Lepidusa. O Dolabelli słyszę 
codziennie rzeczy, jakich pragnę2, lecz jak dotąd, bez 
określonego źródła, bez odpowiedzialnego świadka, jedy- 
nie w postaci pogłosek. 
2. Pomimo tego po otrzymaniu twego listu wysłanego 
z obozu 7 maja, zapanowało ogólnie przekonanie, że on 
jest już pokonany, a ty z wojskiem przybywasz do Italii; 
tak że gdyby wszystko wypadło po naszej myśli, mieli- 
byśmy oparcie w twej radzie i powadze; gdyby zaś coś 
się zachwiało, jak to się zdarza na wojnie, to w twoim 
wojsku. To właśnie wojsko postaram się wynagrodzić we 
wszelki sposób, w jaki tylko będę mógł; lecz na to będzie 
czas wówczas, gdy stanie się wiadome, jaką pomoc pań- 
stwu wojsko to okaże lub już okazało; bo dotychczas 
słyszy się tylko o jego usiłowaniach, co prawda bardzo 
szlachetnych i chwalebnych, lecz oczekuje się czynów; 
wierzę, że są one już dokonane lub będą wkrótce. 
3. Nie ma nic szlachetniejszego nad twe męstwo i wiel- 
kość ducha; dlatego pragniemy jak najprędzej ujrzeć cię 
w Italii. Będziemy uważali, że mamy rzeczpospolitą, gdy 
was będziemy mieli. Osiągnęlibyśmy świetne zwycięstwo, 
gdyby Lepidus nie przyjął Antoniusza już ogołoconego 
ze wszystkiego, bezbronnego i uciekającego. Toteż nigdy 
Antoniusz nie budził w państwie takiej nienawiści jak 
Lepidus. Tamten bowiem wzniecił wojnę w czasie zamie- 
szek w państwie, ten — w momencie pokoju i zwycięstwa. 
2 Por. list 169, przyp. 4. 

171. (FAM. XII 10) 
Naprzeciw niego stoją desygnowani konsulowie3, w któ- 
rych pokłada się wiele nadziei; jednocześnie jednak drę- 
czy nas niepokój z powodu niepewnego wyniku bitew. 
4. Bądź więc przekonany, że od ciebie i od twego Bru- 
tusa zależy wszystko, że na was czekamy, na Brutusa już 
lada dzień4. Jeśli więc przybędziecie, jak się tego spo- 
dziewamy po zwycięstwie nad nieprzyjacielem, dzięki wa- 
szej powadze państwo się podniesie i utrzyma w jakim 
takim stanie. Wiele jest bowiem rzeczy, którym trzeba 
będzie zaradzić5, jakkolwiek będzie się zdawało, że ojczy- 
zna jest w dostatecznej mierze uwolniona od występków 
wrogów. Bądź zdrów. 
3 desygnowani konsulowie — tj. wyznaczeni na rok na- 
stępny Decimus Brutus i Munatius Plankus. 
4 Ta nadzieja Cycerona nie miała się nigdy spełnić. 
5 Pisząc to Cycero ma, być może, na myśli Oktawiana 
i jego dwuznaczną politykę.