STANI SŁAW LESZCZYŃ SKI 
GŁOS WOLNY 
WOLNOŚ Ć UBEZPIECZAJĄCY 
WY BÓR T E K S TÓW 
EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL 
MAIL: HISTORIAN@Z.PL 
MMIV© 

OPRACOWANIE I WYBÓR TEKSTÓW: 
STANISŁAW JEDYNAK 
Lublin 1987 

O PRAWDZIE 
Prawda jest szacownym przymiotem, który powinien 
być zasadą postępowania rządu i każdego w 
szczególności człowieka. Każdy czuje wewnętrznie 
do niej przywiązanie, które zbyt się często wprawdzie 
osłabia, lecz nigdy wygasnąć nie zdoła. Powinna 
być ona pieczęcią cechującą wszystkie nasze 
działania; bez niej wszelkie mowy i czyny nie miałyby 
ani wartości, ani zalety. Czyliż obłuda i kłamstwo 
były kiedy cenione? 
Nie trzeba się dziwić, że zawsze w nas istnieje 
żywa żądza poznania prawdy; lecz najbardziej nadzwyczajnym 
się wydaje, że przy tej żądzy poznania 
i zręczności, z jaką umiemy odkryć ją w tych, którzy 
ją ukrywają, żeby nas oszukać, wzięliśmy sobie 
za igraszkę, nawet za zasługę i powinność ukrywać 
ją przed własnymi oczyma. Cóż przeto spodziewamy 
się zyskać? Zwykle tylko wstyd i hańba są tego 
skutkiem. Jeżeli np. tchórz zechce się wsławić orężem, 
pierwsza potyczka odkryje, czym jest w istocie. 
Cóż by stąd wynikło, gdyby człowiek zamiast 
postępowania według zasad prawdziwych i niezmiennych, 
które utrzymują spokojność i porządek 
między ludźmi, używał wykrętów i skrytości? Oto 
publiczność pozna jego fałszywą politykę, utraci 
zaufanie, a z nim i sławę wielkiego człowieka, 
którą 

zyskać pragnął. Cóż by myślano o urzędniku, który 
nie mając zawsze przed oczyma prawdy, jako prawidła 
swoich wyroków, decydował o losie ludów 
według swego uprzedzenia lub interesu? Jakby nareszcie 
uważano kupca, który by oszukiwał w interesach 
handlowych? Straciłby cały swój kredyt i 
ten obrzydły sposób, który go miał wzbogacić, 
stałby się przyczyną jego upadku. 
Z tego wszystkiego ten czynię wniosek, że fałsz i 
kłamstwo, jedyna ucieczka dusz podłych i nikczemnych, 
prędzej czy później przyniosą więcej 
szkody niż użytku i że na koniec każdy człowiek, 
który sam siebie szanuje, powinien także szanować 
prawdę i stale sobie za przewodniczkę ją obrać. 

O NADZIEI 
Dziwną jest rzeczą, że człowiek, najdoskonalsze 
jestestwo na ziemi, tak wiele niedoskonałości posiada. 
Zdaje się, że zawsze mu czegoś braknie, 
gdyż w każdej chwili czegoś jeszcze żąda. Wszystko, 
co widzi i słyszy, to nawet, co sobie wyobraża, 
rodzi w jego sercu liczne żądze, których nic nie 
potrafi przytłumić, a których mu prawie niepodobna 
zaspokoić. Słabości, siły jego nie 
odpowiadają żywości jego wyobraźni: ciągła 
niespokojność go dręczy, a nadzieja może tylko ją 
ułagodzić. 
Człowiek, lubo często zawiedziony w swoich zamiarach, 
przywiązuje się do nich z zapałem, a zły 
ich skutek staje się nawet dla niego nową pobudką 
do dalszego ich prowadzenia. Pragnienie to nieustanne, 
którego ugasić nie może, żądze coraz 
odradzające się, których zniszczenia nigdy nie jest 
pewnym, stałyby się dla niego okropną męczarnią, 
gdyby nie nadzieja szczęśliwego skutku, którego 
się spodziewa, a ta zawsze przynajmniej w 
oddaleniu wskazuje mu szczęście. 
Nadzieja rzeczywiście prowadzi człowieka drogą 
usłaną kwieciem aż do stanowiska, gdzie go opuszczać 
jest przymuszoną. Ona tylko posiada sztukę 
zniweczenia w nim bolesnych obecnie uczuć i 
wskazania mu w nagrodę umajoną przyszłość. 
Jakkolwiek jest od nas oddalonym przedmiot 
pożądany, 

nadzieja go zbliża; cieszymy się ze szczęścia, póki 
go się spodziewamy; jeśli nas ominie, 
spodziewamy się jeszcze go na potem, mamy 
nadzieję, że zawsze posiadać będziemy. Tak więc 
w szczęściu i nieszczęściu nadzieja tylko zawsze 
nas wspiera i zachęca. 
Nadzieja jest dla nas jakby drugim życiem, które 
osładza obecnego życia gorycze; jest ona nadto 
duszą świata i najmocniejszą sprężyną utrzymującą 
w nim konieczną harmonię. Jest to uczucie 
wrodzone powszechnie, które wszystkie zarówno 
klęski osładza; jest potrzebą duszy, zarodkiem 
szczęścia, który łagodzi naszą niecierpliwość, 
gorszą od przeciwności nawet. Wyższa nad rozum, 
który w nieszczęściu często się miesza i waha; 
wspiera nas wtedy, kiedy rozum opuszcza. Można 
powiedzieć o nadziei to, co jeden autor angielski 
powiedział o miłości, że jest ona kroplą kordiału, 
którą niebo wmieszało do kielicha tego życia, dla 
osłodzenia jego goryczy. 
Hojna bez zamożności, jeśli nie nadaje szczęścia 
zupełnego, przynajmniej ożywia odwagę, a ta odwaga 
nie jestże już rodzajem szczęścia? Nadzieja 
wtedy nas łudzi, kiedy jest bezzasadną; realizuje 
ona szybko w umyśle złudzenia serca; a rozkosz, 
którą sprawia, tym jest żywsza, że jej nie osłabiło 
posiadanie. Cóż stąd, że ta rozkosz jest zwodniczą; 
rozkosz w jakiej bądź postaci jest już rozkoszą, 
skoro ją czujemy. Lecz któraż rozkosz nie jest marzeniem? 
Wszystko nim jest na tym świecie! 
Droga, którą w życiu naszym przebiec musimy, 
jest napełniona chwastem i cierniem; w naszej jest 
mocy umaić ją gdzieniegdzie kwiatami, nadzieja 
nam ich dostarcza i nigdy wyczerpać nie dozwoli. 
Cały świat rządzi się za jej pomocą; na cóż by 

się przydało stanowić prawa, gdybyśmy nie spodziewali 
się ich skutecznego wpływu na stan towarzyski. 
Widzieliżbyśmy poddanych posłusznych, 
gdyby każdy z nich nie miał nadziei, że przez swą 
uległość przyłoży się do dobra ojczyzny? Czyż by 
były kunszta? Sądzonożby je użytecznymi, gdyby 
nie nadzieja zbierania z nich obfitych owoców. 
Nauki byłyby zaniedbane, talenta leżałyby odłogiem, 
geniusz najwznioślejszy pozostałby dzikim, 
gdyby nie pochlebna nadzieja rozszerzenia obrębu 
wiadomości ludzkich. 
Spytaj się wojownika, co go powoduje do narażenia 
na los oręża, dni, które by mógł spędzić w pokoju 
i szczęściu? Odpowie ci, że nadzieja sławy 
milszą mu jest nad smutne słodycze ukrytego 
życia. Kupiec przebywa dalekie morza, lecz jeśli 
naraża się na niebezpieczeństwo i burze, czyni to w 
nadziei nabycia bogactw, które by mogły kiedyś 
wynagrodzić mu jego trudy. Rolnik schylony nad 
pługiem skrapia ziemię swym potem, lecz ziemia ta 
ma go żywić i pewnie by jej nie uprawiał, gdyby 
się nie spodziewał prac swoich owocu. 
Nadzieja więc jest pobudką wszystkich naszych 
przedsięwzięć; przodkuje ona naszym 
powodzeniom, a uciechy, które w nas rodzi, są 
często tak żywe, że nieraz istotne szczęście 
przewyższają. 
Słowem nadzieja ma udział we wszystkich naszych 
czynnościach; dobrze robiąc spodziewamy 
się nagrody, jeśliśmy w czym przestąpili, mamy 
nadzieję otrzymać przebaczenie. Jeżeli ponieśliśmy 
jaką stratę, spodziewamy się ją wynagrodzić. 
Mogliżbyśmy używać spokojnie słodyczy życia, 
gdybyśmy nie mieli nadziei, że dłużej jeszcze żyć 
będziemy? Chory w najopłakańszym stanie 
pozostający czyliż nie karmi się nadzieją 
przyszłego życia 

nawet w chwili, gdy już umiera? Nadzieję tę dobroczynną, 
nadzieję, która nas utrzymuje w życiu i 
przy śmierci, często unosimy aż z drugiej strony 
globu, starając się unieśmiertelnić w pamięci ludzkiej. 
Ożywieni tą pochlebną i ostatnią nadzieją w 
śmiertelnej godzinie, z mniejszym żalem zapuszczamy 
się bez powrotu w przepaść wieczności. 

O SPOŁECZNOŚCI 
Pewną jest rzeczą, że człowiek jest stworzony do 
społeczności; lecz to nie jest równie niezawodnym, 
żeby społeczność stanowiła zawsze szczęście człowieka. 
Pragnęlibyśmy znaleźć w niej dowcip, gust, 
wesołość i uprzejmość, a najtrudniej je razem połączyć; 
wiele nawet z tych przymiotów jedne drugim 
ustępują. Nieraz ludzie rozsądni nie są uprzejmi, 
a uprzejmym zbywa niekiedy rozsądku; ludzie 
grzeczni są oziębli, ci zaś, którzy więcej mają żywości, 
często są mniej grzeczni; niepodobną więc 
jest rzeczą chcieć zgromadzić te różne od siebie 
przymioty. 
Stąd pochodzi, że to tylko towarzystwo jest przyjemne, 
gdzie się spotykają jednakowe skłonności 
talenta i cnoty prawie podobne. 
Pozwólmy, że te towarzystwa są najmilsze, gdzie 
najwięcej jest zgodności w uczuciach, rozmaitość 
niejaka nowego dodaje im wdzięku, lecz potrzeba, 
aby ta słaba przeciwność w charakterach okazywała 
się, że tak powiem, nienormalnie; a wtedy staje 
się ona nowym środkiem podobania się i zamiast 
rozdzielenia, służy do mocniejszego serc zjednoczenia. 
Bez wątpienia społeczność małżeńska powinna 
być najsłodszą społecznością, na której nawet reli 

gia piętno swoje wyraża, żeby te węzły nierozerwalnymi 
uczynić. Aż nadto jednak często widzimy, 
iż osoby, które zdawało się, że żyć bez siebie nie 
mogą, nienawidzą się wkrótce po zawartym małżeństwie. 
Ta jedność tak rzadka w małżeństwie, również 
jest rzadką między rodzeństwem; krew nieraz jest 
słabym węzłem, który niezgodzie wkradać się nie 
przeszkadza. Aż nadto często spostrzegamy w rodzeństwie 
nieprzyjaźń i wstręt wzajemny, który by 
spomiędzy niego wytępione być powinno; często 
nawet daleko są w nim gwałtowniejsze jak między 
osobami, których krew nie łączy. 
Wspomnę tu zgromadzenia powszechne narodu, 
w którym wszyscy tytułują się braćmi, gdzie w 
istocie najzupełniejsza panuje równość. Sądziłbym, 
iż każdy człowiek zajęty jest tylko szczęściem i 
chwałą ojczyzny. Zdają się być wszyscy jednym 
przejęci duchem; cóż w nich przecie widzimy, oto 
interes prywatny przemawia nad interesem publicznym 
i obywatel gotów jest przelać krew swego 
współobywatela. 
Wszędzie, gdzie się ludzie zgromadzają, 
niezgoda im towarzyszy i między nimi się mieści. 
Znajdujemy ją nawet mniej lub więcej utajoną w 
towarzystwach wielkiego świata, które nieczynność 
i nudy sklejają, gdzie najwięcej obie okazują 
uprzejmości, grzeczności i względów. 
Towarzystwa takowe zdają się na pierwszy rzut 
oka być ogniskiem gustu i dobrego tonu; lecz 
czyliż poróżnienie nie ma w nich miejsca? Czyliż 
uczucia, które tam wyjawiają się zawsze tym czym 
być powinny; to jest: obrazem i wyrażeniem serca? 
Czyliż w nich pycha nigdy się nie przebija; czyliż 
potwarz nie ma do nich przystępu i czyliż naresz 

cię nie są niechybnymi ich skutkami: nienawiść, 
zerwanie dawnych związków i nieporozumienia? 
Na próżno byś się spodziewał w towarzystwach 
wielkiego świata znaleźć przywiązanie szczere i 
długotrwałe; związki, jakie się rodzą na tym 
gruncie lekkim i niestałym, najczęściej mają za 
podstawę interes i miłość własną i są zamianą 
uciech, nie zaś uczuć. 
W tych towarzystwach, gdzie najmocniejsze jest 
panowanie kobiet, przyjaźń jest słabszą od miłości, 
przyjaźń, córka rozwagi, ponieważ im nie przypisuje 
wdzięków, nie jest od nich pożądaną, chyba 
wtedy, gdy już innego hołdu spodziewać się nie 
mogą. Miłość wszelako, jakiegokolwiek jest rodzaju, 
nigdy nie jest wolną od niespokojności i trosk i 
zwykle się kończy (gdyż wszystko ma swój koniec 
na tym świecie) przez wymówki, żale, kłótnie i 
niesnaski. 
Jeżeli miłość jest gwałtowną, jest zarazem zazdrosną, 
a jakaż to jest męka, kiedy człowiek sądzi, 
że nigdy nie jest dosyć kochanym, a chociaż nie 
dowierza, zawsze jednak kocha; kiedy jeden 
uśmiech czarujący, w jednej chwili cieszy go 
nadzieją podobania się i w tejże chwili mu się ją 
odbiera. Jeśli miłość jest spokojną i 
nieprzymuszoną, staje się płochą i niestałą. Czeka 
bez niecierpliwości na to szczęście, którego pomysł 
nie dawno wzbudzał jego żądze, bierze ona 
przyzwyczajenie za stałość, nie pragnie wprawdzie 
zerwać swoich węzłów, lecz je zwolna i stopniowo 
osłabia; aż nareszcie sama gaśnie zupełnie. 
Wierzmy w tym względzie doświadczeniu tylu 
wieków; miłość, z której na próżno zawsze starano 
się utworzyć cnotę, jest tylko słabością, 
szaleństwem, gorączką rozumu; jest nareszcie 
namiętnością, która ze wszystkich najwięcej 

zrządza w społeczności, więcej ona zatruje serc 
niespokojnością, więcej ich rozdziera niż spaja. 
Wszelako w tych towarzystwach, w których miłość 
nie może być znaną, czyliż znajdziemy więcej 
jedności i zgody? Przedrzyjmy się do tych świętych 
schronień, gdzie ludzie sądzą, że nie będąc 
wystawieni na troski i trudy światowe, mogą 
bezpiecznego używać spokoju? Tam bez wątpienia, 
jeden tylko przedmiot powinien wszystkich 
zajmować; obietnica i nadzieja szczęścia 
wiecznego, lecz cóż w nich pospolicie widzimy? 
Oto ludzi, którzy równie jak wszyscy, wadami i 
słabością wypłacać muszą dług ludzkości; ludzi, 
którzy obciążeni więzami, jakie sami na siebie 
włożyli, dźwigają je raczej niż noszą, których serce 
skołatane przeciwnościami, z trudnością otwiera 
się uczuciom przyjaźni i łatwiej przyjmuje 
zazdrość, potwarz i nienawiść. Lecz nie wchodźmy 
w większe szczegóły zgromadzenia, które w 
całości uważane, zasługuje na poszanowanie i 
względy. 
Uważając ludzi w ogólności, dziwić się temu nie 
należy, gdy bowiem człowiek każdy, z przyczyny 
zmieniania się gustów i niestałości swego humoru, 
sam ze sobą nie jest zgodny, społeczność tym bardziej 
przedstawia nam ciągłą sprzeczność zdań i 
uczuć. Podległa wtedy rodzącym się żądzom; 
współubieganiu i ogniom gwałtownym 
namiętności, podobną jest ona do tych meteorów, 
które trafem w przestwór powietrzny puszczone, 
zajmują się płomieniem na każde poruszenie 
wiatru. 
Człowiek przecież jest z przyrodzenia jedyną 
istotą zdolna do towarzystwa; gdyby nie instynkt 
do tego powodował, potrzeby przymusiłyby go do 
wejścia w społeczność. Sam sobie zostawiony, nie 
miałby współzawodników, ale by też nie miał po 

mocy; świat cały byłby dla niego straconym, gdyż 
może tylko używać jego korzyści w wspólności z 
innymi ludźmi, i pod pewnym rodzajem z obopólnego 
zapewnienia, które go zabezpiecza od prawa 
mocniejszego (czyli co na jedno wychodzi), od prawa 
zręczniejszego. 
A tak każda społeczność winna swój początek 
wzajemnym potrzebom, lecz nic tak dalece nie 
zmniejsza ich korzyści i wdzięku, jak egoizm, nienawistna 
skłonność, która pragnie wszystko do 
siebie zagarnąć i nie chce ustąpić niczego, co sądzi 
być zdolnym do czynienia sobie zadość. 
Znam tylko jeden rodzaj ludzi, z którymi społeczność 
jest istotnie przyjemną. Są to ludzie 
cnotliwi, których humor jest słodki i serce 
dobroczynne, których usta wyrażają otwartość, a 
fizjognomia naturalna prawdziwe uczucie, którzy 
surowi bez mizantropii, uprzejmi bez podłości, 
żywi bez uniesień, nie tak starają się jaśnieć swoim 
dowcipem, jak raczej rozwinąć w innych dowcip, 
który w nich dostrzegają, którzy nigdy nie chwalą 
ani ganią z uprzedzenia lub kaprysu, którzy nie 
gadają tylko dlatego, aby gadać, którzy okraszają 
wszystkimi wdziękami skromności, zdania, które 
po nich zaufanie i słuszność wyciąga; którzy 
nareszcie znosząc słabości, jakich poprawić nie 
mogą, nigdy się nie natrząsają z nierozsądku i 
niesprawiedliwości. Nie ulegli sami zepsuciu, 
cierpią oni złych w nadziei, że ich poprawić 
zdołają. Tak słońce oświeca bagna nieczyste i 
brudne nie tracąc przeto na swojej świetności i 
blasku. 

O SPRAWIEDLIWOŚCI ALBO O PRAWACH 
CYWILNYCH I MORALNYCH 
Istnieją w świecie dwa gatunki praw równie niezbędnych: 
prawa cywilne i prawa moralne. 
Źródłem pierwszych jest mądrość i wola 
panującego; źródłem drugich są uczucia mędrców 
wszystkich wieków i czasów. Pierwsze potępiają 
występki, drugie zalecają same tylko cnoty. Prawa 
cywilne, wsparte całą powagą praw moralnych 
surowe na przestępców wymierzają kary. Prawa 
zaś moralne same przez się ani karzą ani 
nagradzają; całą ich nagrodę stanowi zaszczyt z ich 
zachowania pochodzący; całą ich kara jest hańba, 
żeśmy je zaniedbali. Pierwsze spisane są w 
księgach prawodawczych, można ich przeto nie 
znać; lecz prawa moralne we wszystkich sercach są 
wyryte i pod żadnym pozorem spod nich 
wyłamywać się nie można; pierwsze lubo powinny 
być zawsze zgodne z rozumem, mogą być niekiedy 
niezrozumiałe dla tych, dla których są przypisane; 
drugie zaś są stosowane dla każdego charakteru, 
wieku i stanu, równie dla małych jak i dla wielkich: 
każdy powinien je wypełniać od czasu jak został 
człowiekiem; a nawet nie może się ten nazwać 
istotnie człowiekiem, kto im nie chce ulegać. Tak 
jedne jak drugie przykładają się do dobra 
społeczności, lecz pewniej i powszechniej dokazują 

tego prawa moralne, gdyż wpływ ich rozciąga się 
na wszystkie czynności człowieka tak dalece, że 
urządzają nawet poruszenia duszy naszej. 
Cycero uznawał powszechną sprawiedliwość. 
Sprawiedliwość narodów była według niego 
słabym jej tylko odbiciem; uważał ją za źródło 
praw ludy obowiązujących i zapewne, gdyby 
panowała na ziemi, sama już byłaby dostateczną do 
rządzenia nami. Gdyby ta sprawiedliwość 
przewodniczyła naszym narodom, czyliżby ich 
rezultat nie był zawsze skuteczniejszym? 
Gdybyśmy tylko na jej rozkaz walczyli, nie 
byliżbyśmy pewniejsi zwycięstwa? W jakim stanie 
byłby skarb narodu, gdyby nim według prawych 
zasad zawiadywano? Gdyby ta powszechna 
sprawiedliwość urządzała wszystkie nasze 
czynności, czyliż byśmy potrzebowali naówczas 
nadzoru? Jest ona węzłem jednoczącym poddanych 
z ojczyzną, jest ona tą duszą, która wlewa w nich 
uczucia patriotyzmu i czyni ich niezwyciężonymi 
wszędzie, gdzie tylko idzie o obronę ojczyzny. Ona 
hamuje ambicję, niszczy zazdrość i odstręcza ludzi 
od podłego ubiegania się o łaskę wyższych, ona 
wstrzymuje lub miarkuje wszystkie namiętności; 
zgoła jest ona najmocniejszą podporą tronu i najpewniejszym 
zakładem pomyślności państwa. 
Oprócz tej pierwotnej sprawiedliwości, której zaród 
istnieje w duszy każdego, są jeszcze, jakośmy 
mówili, prawa utworzone na tych zasadach, do których 
powinniśmy stosować wszystkie nasze uczucia. 
Jest to jakoby nowa sprawiedliwość, mniejszy 
wprawdzie zakres mająca, ale też za to, obiecując 
nagrody i grożąc karami, pewniej nas może nakłonić 
do wypełnienia tego wszystkiego, co pierwsza 
nakazuje. Cóż przymusiło do użycia tak smutnego i 
sromotnego środka? Jakoby sam wzgląd na szczę 

ście wypływający z jej wypełnienia lub przynajmniej 
chęć uniknięcia zgryzot, dręczących serca 
występnych, nie powinny dla nas być dostateczną 
do cnót pobudką. 

O PRAWDZIWEJ POLITYCE 
Jedną z najważniejszych zasad dobrej polityki 
jest ta: aby utrzymywać w najdokładniejszej równowadze 
stosunki, zachodzące między panującym 
a poddanymi, i aby w ten sposób zarządzać narodem, 
iżby poddani tyle przekonani byli o 
słuszności i potrzebie tego, co im nakazujemy, ile 
panujący powinni być przeświadczeni o gorliwości 
i szybkości z jaką oni rozkazy ich wykonują. 
Gdyby ta harmonia, której zasady moralne równie 
są niezmienne, jak zasady fizycznego świata, 
gdyby mówiąc, ta harmonia została nadwerężona, 
wtedy rząd monarchiczny zamieniłby się na 
despotyczny, a posłuszeństwo na niewolę. 
Prawdziwa polityka powinna być opartą na 
najskrupulatniejszej słuszności i poczciwości, na 
wzajemnym zapewnieniu opieki i usług, na nienadwyrężonym 
węźle wzajemnej pomocy między 
panującym a poddanymi. Wymaga tego nie tylko 
powinność, ale dobro jednych i drugich, a nawet 
wspólne ich szczęście od tego jedynie zależy. 
Wolność w państwie jakim na tym polega, że 
władni jesteśmy czynić to wszystko, co prawo 
dozwala; że przeciwnie nikt nie może przymusić do 
robienia tego, czego toż prawo zabrania; taka to 
wolność stanowi bezpieczeństwo obywateli, spra 

wuje, że się jedni drugich nie lękają, a taka właśnie 
wolność w monarchicznych krajach ma miejsce; 
ona to ustala kształt rządu i zapewnia spokojność 
panującemu. 
Myliłby się, kto by sądził, że wolność panującego 
inną jest od wolności ludu. Panujący bowiem nie 
może chcieć tego wszystkiego, co jest 
niepodobnym, a w takim stanie rzeczy nie ma się 
niczego lękać od poddanych, którzy go wtenczas 
więcej kochają, niżeli się boją; z ufnością pośród 
nich przebywa, jemu przyznaje naród swoje 
szczęście, a prawo tylko wymierzania kary; 
przekonany, że ten, co władze jego piastuje, 
bardziej ją jeszcze ustalając, nie będzie się starał 
rozszerzyć jej nad przepisany zakres; władza jego 
będzie się opierała na powadze praw, a ich 
wykonanie stanowi jego bezpieczeństwo i chwałę. 
Jakoż wystawmy sobie króla kochającego rzeczywiście 
poddanych, który przez swoją dobroć, 
otwartość i sprawiedliwość, zyskał ich miłość i zaufanie; 
dość mu będzie na tej miłości, żeby go 
szanowały sąsiednie mocarstwa. 
Samo wyobrażenie, jakie mają wszyscy o jego 
rzetelności, stanowi całą jego politykę; przez nią 
łatwiej i prędzej wszystkiego dokazać może, jak 
przez te przewrotne i ohydne wykręty, które są 
istotą, a zarazem hańbą tego, co nazywamy 
polityką. 

ROZMOWA EUROPEJCZYKA 
Z WYSPIARZEM Z KRÓLESTWA 
DUMOCALA 
Żałowałbym podróży mojej tak niebezpiecznej do 
Indii, gdybym z niej nie odniósł jednej korzyści, 
która wszystkie moje wynagrodziła cierpienia; nabyłem 
bowiem nowych wiadomości, które, jak się 
spodziewam, równie będą pożyteczne dla publiczności, 
jak były dla mnie. 
Zostawiając innym podróżnym zwyczaj opowiadania 
wszystkich przygód długiej i niebezpiecznej 
podróży, powiem tu tylko: że kiedy znajdowaliśmy 
się w wysokości 52° i 14° stopnia szerokości 
południowej, wiatr gwałtowny i południowowschodni 
spędził nasz okręt zupełnie z drogi i 
zaniósłszy go do nieznanych brzegów rozbił o 
skałę. Ja sam tylko uszedłem zatonienia, pasując 
się czas jakiś z bałwanami morskimi dostałem się 
szczęśliwie na ląd a spostrzegłszy w pewnym 
oddaleniu dosyć porządną wieś poszedłem w tę 
stronę w celu otrzymania pomocy i ratunku. 
Wkrótce otoczyli mnie mieszkańcy przypatrując 
mi się z niezmiernym podziwieniem, z którego 
wniosłem, że wyspa ta była niedostępna dla cudzoziemców, 
zaczęli do mnie wszyscy razem mówić; 
nie mogąc im odpowiedzieć starałem się gestami 
dać im poznać moje położenie, z których łatwo 
wnieśli, że z odległych krajów przybywam, żem się 
rozbił na morzu i że wreszcie proszę ich o po 

moc i przytułek. Zdawali się wszyscy użalać nad 
moim nieszczęściem i wzrokiem litościwym zachęcając 
wzajemnie do dania mi pomocy, gdy wtem 
zbliżył się do mnie ich naczelnik, a wziąwszy za 
rękę zaprowadził do swego domu, gdzie mnie z 
wszystkimi przyjęto względami i opatrzono w to 
wszystko, co było potrzebnym do przywrócenia 
zdrowia i wypocznienia po trudach. 
Przepędziłem u nich cały miesiąc. Wieś ta stała w 
przyjemnym bardzo położeniu, powietrze było 
czyste i pogodne; widząc zaś jedność, jaka między 
mieszkańcami panowała, można by sądzić, że 
jedną tylko składali rodzinę. Dwie szczególnie 
rzeczy zastanowiły mnie przez swą użyteczność. 
Były to dwa gmachy, z których jeden służył za 
skład zboża na przypadek nieurodzaju 
zachowanego, w drugim zaś był szpital dla ubogich 
miejscowych, utrzymywany kosztem gminy. 
Uwielbiałem te dwa użyteczne zakłady, które zasłaniały 
kraj od głodu i przeszkadzały żebractwu, a 
następnie rozpuście i próżniactwu, nie wiele 
kosztowały gminę, a ich korzyści nieskończenie 
wynagradzały ciężar umiarkowany, jakim każdego 
mieszkańca, stosownie do jego zamożności, dotykały. 
Byłem w tym kraju tak nadzwyczajnym przedmiotem, 
że przysłano rozkaz sprowadzenia mię do 
stolicy, w której król przesiadywał. Przez całą 
drogę widziałem grunta dobrze uprawiane, wszędzie 
okazywała się zamożność, na wszystkich twarzach 
widać było radość i swobodę; wszędzie postrzegałem 
otwartość i ludzkość, wszędzie okazywała 
się rządność i porządek, będące oznaką 
mądrości rządu oświeconego i stałego w przyjętych 
raz zasadach. 

Po trzytygodniowym tam pobycie przybyłem do 
stolicy. Miasto to było ogromne, ulice w nim czyste, 
szerokie i otwarte; domy prywatne wygodne 
lecz proste, wspaniałość i okazałość jedynie dla 
gmachów publicznych zostawioną była. Gmachy te 
w odmiennym guście od naszej architektury, lecz w 
prostszym i szlachetniejszym stawiane, wykazywały 
wielkość geniuszu założyciela. 
Jeden z tych gmachów przeznaczony był dla 
młodzieży krajowej wszelkiego stanu. Rząd utrzymywał 
w niej swoim kosztem biegłych nauczycieli 
do nauk i kunsztów i ci uczniowie, którzy nie byli 
w stanie płacić za siebie, byli wychowywani z równym 
staraniem jak ci, którzy płacili. Ta opłata 
jednakże była tak niska, że rzadko kto uskutecznić 
jej nie mógł. 
Nie uczono w tej szkole żadnych cudzoziemskich 
języków, te tylko nauki i kunszta były w niej 
objęte, które mogą być użyteczne dla państwa; dlatego 
też wychodzili z niej zawsze obywatele, 
zdolni z honorem służyć ojczyźnie i artyści 
doskonali w swoim powołaniu. Nie było w 
państwie nigdzie ludzi niezdatnych, na urzędach 
lub rzemiosłach, którymi się trudnili, nie widać 
było nigdzie ludzi nie użytecznych dla 
społeczności przez swą niezdolność lub 
nieczynność. Praca stała się miła przez nałóg, 
ponieważ zaś każdy był wychowany w powołaniu, 
jakie pełnił, każdy też z ochotą w nim pracował. 
Rodzice nie mogli rozporządzać powołaniem 
dzieci; zależało to od gustu ich samych, a do 
czegóż nie doprowadzi gust dobrze kierowany? 
Na trzeci dzień po moim przybyciu, przedstawiono 
mnie poważnemu człowiekowi, który mi się 
zdawał być braminem, ze znajomością i obowiązkami 
prawa łączący obowiązki kapłańskie. Po 

strzegłem w nim wielką chęć do rozmawiania ze 
mną, jakoż poruczył jednemu ze swoich przybocznych, 
żeby mnie nauczył języka krajowego. Jest to 
język najłatwiejszy do nauczania się, prosty, bez 
ozdób i mało słów ma, które nadto, nie odmieniają 
swego zakończenia, we trzy miesiące mogłem już 
nim dostatecznie mówić. Bramin chciał mnie naprzód 
obznajomić ze swoją religią i oświadczył, że 
moja wiara nie jest mu obca. ,,Niedawno rzekł, 
jeden z ofiarników waszej wiary, nie wiem jakim 
sposobem, dostał się do naszej wyspy, chcąc w niej 
rozsiewać waszą naukę. Tak rzadkie widowisko 
uczyniło lud nasz bacznym na jego mowy, lubo je 
zaledwie rozumiał. Człowiek ten otoczony zawsze 
niezmierna liczbą ciekawych, których może brał za 
zwolenników, przebiegał spokojnie nasze państwo, 
aż nareszcie zaszedłszy do jednej jego części przez 
dzikich zamieszkałej, nielitościwie został przez 
nich zamordowany. Żałowałem bardzo, że mi się 
nie zdarzyła sposobność rozmawiania z nim, gdyż 
poznałem jego dogmata tylko z opowiadania tych, 
co go słuchali. Według ich opowieści, religia wasza 
zadziwia przez swą dawność, której początek od 
stworzenia świata wyprowadzacie, przez ciągłe i 
ustawowe postępy, przez czystość, surowość, użyteczność 
,a nawet potrzebę swoich prawideł. Lecz 
szkoda, żem się nie dowiedział o tajemnicach, 
które w sobie zamyka?" Na tak otwarte i pochlebne 
jego zdanie o godności mojej religii, uczułem żywą 
chęć oświecić go więcej w tej mierze, lecz nie 
posiadając dosyć zdolności, przy tym równie mu 
nieznany, jak i wzmiankowany misjonarz, 
musiałem zaniedbać tłumaczenia mu tych prawd, o 
których możebym go nie zdołał gruntownie 
objaśnić. 
Tym łatwiej zaś odstąpiłem mego zamiaru, że nic 

w jego uczuciach przeciwnego naszym nie widziałem. 
„Rozum, rzekł, dał mi pojąć, że świat sam ze 
siebie stworzyć się nie mógł; Bóg tylko stworzył 
go z niczego i nadał mu porządek, układ, ruch i 
życie". 
„Jako stworzenie tegoż Boga, staram się wypełniać 
jego wolę, czuję, że chcąc mu podobać się, 
powinienem unikać występków, a ćwiczyć się w 
cnotach; że sprawiedliwość Jego musi za dobre 
wynagradzać, a za złe karać; jako dzieło rąk Jego 
winniśmy mu miłość, której szlachetniej mu dowieść 
nie możemy, jak kochając wzajemnie jedni 
drugich. Takie jest główne naszej wiary prawidło z 
niego to pochodzi, że jedność i pokój w państwie 
naszym panują, oraz że panujący, dobrotliwie z 
nami się obchodzą, kiedy my wzajemnie zupełną 
mamy ufność w szlachetność powodów, które im 
każą samowładnie nami rządzić". 
Ponieważ miłość bliźniego, o której mówił mi 
Bramin, jest także podstawą naszej religii, rzekłem 
więc mu, że zasady jego nie różniłyby się prawie 
od naszych. „Jeśli tak jest w istocie, rzekł Bramin, 
skąd pochodzą między wami rozterki dręczące i 
uciążające procesa, skąd zabójstwa, rozboje, te 
mordy, które najwięcej uderzają w waszej historii, 
jak gdyby sława wasza zależała od przelania ich 
pamiątki potomności". 
„Nie dziw się temu, dodał, że tak dokładnie znam 
wasze obyczaje i zwyczaje; kiedym był jeszcze 
młody, wpadła mi w ręce przypadkiem jedna z waszych 
książek, kazałem ją sobie przetłumaczyć 
Europejczykowi, który podobnym jak ty do nas 
dostał się przypadkiem. Była to wasza historia powszechna, 
zawierająca układ, rewolucję, prawa, 
zwyczaje i rozmaite religie państw waszych. Prag 

nąc oświecić się, chciwie, to dzieło czytałem i 
wkrótce mówiłem o nim królowi, który żądał, 
abym z niego treść wyciągnął. Ponieważ geniusz 
szczęśliwy ze wszystkiego korzystać umie, przeto 
też i on potrafił wyczerpać z niego użyteczne zamiary, 
które później w państwach swoich przyprowadził 
do skutku. Co do mnie wyznam otwarcie, że 
książka ta o mało co nie zniszczyła wszystkich 
uczuć przez wychowanie nabytych, a które szczęściem 
dotąd jeszcze dochowałem. Znalazłem w niej 
bowiem wzniosłe maksymy religii, które nieszczęściem 
nie miały wpływu na umysły wyższych, ani 
na postępowanie poddanych. 
"O jak wielka, rzekłem różnica między tamtym 
krajem a naszym, u nas bowiem religia jest najmocniejszą 
podporą władzy najwyższej. Przez nią 
to królowie nasi uważając siebie za obraz bóstwa, 
biorą sobie za powinność karać występki, bronić 
niewinności i nagradzać cnoty; przez nią to każdy z 
nas uznając ich władzę za pochodzącą od Boga, 
być im posłusznym za chwałę sobie poczytują". 
Cóż miałem odpowiedzieć na tak słuszne zarzuty 
Bramina, które jeszcze bardziej utwierdzał przez 
tak sprawiedliwe porównanie. Rzekłem mu jednak 
„lepiej byś trzymał o naszej religii i obyczajach, 
gdyby kraj wasz miał jaki związek z naszym". 
,,Broń Boże, przerwał mi Bramin, abym tak dalece 
szukał wyjaśnienia moich wątpliwości; żaden 
z nas nie opuszcza swego kraju, ani nawet dla 
miłości zysku, dla którego najniebezpieczniejsze 
przedsiębierzecie żeglugi. Ludy nasze bowiem dostatecznie 
znajdując bogactw w produktach własnej 
ziemi i płodach swojej pracy, w pokoju są 
przywiązani do rodzinnej ziemi. 
„Szczególnie zaś dwie przyczyny wstrzymują nas 

w granicach kraju; pierwsza, że uważamy za hańbiące, 
a nawet nieużyteczne, te wszystkie wasze 
starania w nabyciu bogactw, którymi pragniecie 
wznieść się ponad resztą obywateli; więcej u nas 
szacują nędzarza z zasługą, niż najbogatszego człowieka 
bez talentów i cnoty. Dlatego też cała nasza 
ambicja ogranicza się w tym, aby każdy był w 
swoim stanie takim, jakim być powinien, żaden 
blask obcy u nas nie łudzi, szukamy człowieka w 
głębi jego serca, a nie sadzimy o nim z bogactwa 
lub godności, które nie mogąc nigdy same przez się 
uczuć jego moralnych naprawić, często bardziej je 
psują. 
„Drugą przyczyną jest położenie wyspy naszej 
zewsząd nieprzystępnej; z której równie trudno wydobyć 
się jak do niej się dostać, może bowiem bez 
tej zawady nie słuchając mądrości, tylko za przyrodzoną 
idąc skłonnością, przebywaliśmy jak i wy 
odległe morza i nazbierawszy nieużytecznych skarbów, 
przywieźlibyśmy z nimi razem te wszystkie 
klęski, jakie miłość bogactw między wami rodzi". 
Zgadzam się na to, rzekłem mu, że obyczaje nasze 
mniej czystsze i prostsze od waszych, zasługują 
po większej części na naganę; ale też musisz 
wiedzieć, że wady, jakie nam zarzucasz, są podstawą 
pomyślności państw naszych, utrzymujących 
się na wysokim szczeblu bogactw i wielkości. 
„Znam, rzekł Bramin, stan waszych królestw i ich 
pomyślności, jeśli tak można nazwać próżny blask, 
który was w oczach własnych tak bardzo nad nas 
wynosi. Przypominam sobie teraz wiele drobnych 
szczegółów z waszej historii powszechnej, które mi 
już nieco wyszły z pamięci. Podług niej macie dwa 
rodzaje rządu: rząd monarchiczny i republikański". 

„Rząd monarchiczny jest podług mnie najzdolniejszy 
uhamować nieugiętą próżność ludzi i 
umiarkować ich niestałość i płochość. W takim 
tylko państwie można spokojnie i bezpiecznie 
używać swej szacownej wolności, która w 
Rzplitych jest tylko źródłem nieszczęśliwych 
rewolucji; wolność ta nade wszystko daje się czuć 
pod rządem króla, który jest przeświadczonym, że 
chwała jego i szczęście zależy jedynie od jego cnót 
i miłości narodu. Takim jest nasz teraźniejszy 
monarcha; ponieważ on nie oddziela interesu 
swego od naszego, chciałby też, aby wszystkie jego 
bogactwa były naszymi, sądzi, że wtedy tylko 
prawdziwie korzystnie ich używa, kiedy je między 
naród rozdaje i nie myli się wcale, ma on bowiem 
w zamianę wdzięczność, która nas zawsze zniewala 
do oddania mu tego w potrzebie, cośmy z rąk jego 
otrzymali. Rzadki może jest podobny przykład 
między wami". 
Przerwałem w tym miejscu Braminowi mowę, 
chcąc bronić chwały naszych monarchów. Są, rzekłem 
między nami tacy, co lubo celując odwagą i 
męstwem, prowadzą jedynie wojnę dla przymuszenia 
nieprzyjaciół do pokoju, a stali w swoich 
przedsięwzięciach wśród najwspanialszych tryumfów, 
zawsze go ofiarują. Przyjaciele własnych poddanych, 
ich tylko szczęście mają na celu i bardziej 
uważają za podpory swojej władzy, aniżeli za podległych 
sobie ludzi. 
„Wiem, jak wielką wagę przywiązujecie do waszej 
polityki. Jest to wielka nauka, jedyna sprężyna 
waszych działań, środek, którego używa wasza 
duma i chciwość. Każdy ten u was, co bez zasługi 
chce dojść zaszczytu lub bogactw, do niej się zwykle 
ucieka. A tak uczycie się okazywać innymi, jak 
w rzeczy samej jesteście, żeby uwieść tych, którym 

wiele na tym zależy, aby was zgłębić mogli; nieraz 
nawet u was poczciwy człowiek musi udawać 
różne przywary i wady, dla podobania się człowiekowi 
rozwiązłemu i bezczestnemu, od którego 
może się spodziewać jakiejś łaski i względów". 
,,Zawsze do celów waszych krzywą postępujecie 
drogą, żaden nie chce działać otwarcie, żeby się 
sam nie zgubił; rugując zaś z społeczności dobrą 
wiarę, wyłączyliście z niej razem słodycz i ufność; 
nieszczęście wasze jest tak wysokie, że nie umiecie 
rozróżniać cnoty od występku, a prawdy od fałszu; 
a to ciągłe przekonanie, że każdy pragnie oszukiwać, 
niszczy między wami do szczętu otwartość i 
zaufanie". 
Poznałem z mowy Bramina, że nie był wcale politykiem 
i życzyłem mu wewnętrznie mniej prostoty 
obyczajów i naiwności, których śladów nawet w 
krajach naszych nie przypuszczał. 
Dziwno, mi, rzekłem, że czytając naszą historię 
nie uważałeś w niej tych nadzwyczajnych czynów, 
które nieraz świat zadziwiały, tych nagłych i nieprzewidzianych 
wypadków, owych gwałtownych w 
krajach wstrząśnień, co długo przygotowane, nagle 
odsłoniły całą obszerność i głębokość polityki, 
która je utworzyła. Powiem ci nadto, że niedość 
odróżniasz roztropność od, podstępu, szczerość od 
niedyskrecji, przezorność od oszustwa, 
przebiegłość od fałszywości i zręczność od 
wykrętów. 
,,Nie rozumiem wcale tej różnicy, odpowiedział 
Bramin, nie zdaje mi się bowiem, żeby cnoty i 
przywary tak się blisko stykały z sobą, aby je za 
jedno wziąć można było; ty sam nawet może 
mieszasz je ze sobą, chcąc ustanowić między nimi 
tak ścisłe granice; z tego zaś, że tak mały między 
nimi ustanawiasz przedział, wnoszę sobie, że 
łatwość z jaką 

go przeskoczyć można, często was musi do 
występku prowadzić". 
,,Mimo to wszystko, rzekł Bramin, czyliż byś nie 
mógł dać mi jaśniejszej definicji i o tej polityce, 
którą tak mocno chwalisz i uważasz za jedną sprężynę 
największych wypadków. Czy ma ona pewne 
prawidła i niezmienne zasady? Czy się nie odmienia 
stosownie do czasu, miejsca i okoliczności? 
Jest że ona nieomylną, albo czy nie zależy mniej od 
geniuszu, który nią kieruje, niżeli od trafu, który 
nieraz jej się sprzeciwia i w jednej chwili wszystkie 
obala układy". 
„Zdaniem moim, dodał, (a zapewne i zdaniem 
wszystkich mędrców świata) najlepszą polityką, jakiej 
się trzymać możemy w rządzie państw i w całym 
naszym postępowaniu, jest to prawidło: żeby 
żadnej nie mieć polityki i postępować jedynie według 
prawideł roztropności i rozumu. 
,,Monarcha, który potrafił zjednać poszanowanie 
sąsiednich narodów, więcej przez swą rzetelność 
jak przez potęgę, który przez dobroć i 
sprawiedliwość pozyskał miłość narodu, monarcha 
taki łatwo dokona wszystkich przedsięwzięć nie 
używając żadnych mniej przydatnych tajemnic". 
Przechodząc dalej Bramin inne gałęzie rządu, 
wyjawił mi swoje zdanie o wojnie i utrzymaniu 
wojsk; lecz te wszystkie jego zasady znalazłem 
zupełnie przeciwnymi naszej opinii. Mówił mi potem 
o skarbowości; nauki jego zdały mi się tak 
ważne, że ze szczególną słuchałem uwagą. 
"Układ, rzekł, jakiego się trzymamy w naszych 
finansach, na trzech szczególniej zasadza się częściach, 
pierwsza ma na celu rozkład stosowany i 
sprawiedliwy ciężarów, druga łatwy i całkowity 

pobór, trzecia takie nimi zawiadywanie, aby wydatki 
nigdy nie przewyższały przychodów". 
„Co do pierwszego artykułu: panujący wkładając 
na nas podatek, podobnie sobie postępuje jak 
prywatny, co żyjąc jedynie z płodów swojej roli, 
starannie ją uprawia, lecz uważa, ażeby jej sił przez 
zbytnią chciwość nie wyczerpał i woli wyrzec się 
raczej nadmiaru płodów, żeby zawsze miał tyle ile 
konieczne potrzeby wymagają. Wszystkie prowincje 
opłacają u nas podatki, lecz żadna nie jest 
przeciążona, a nawet nie opłaca tyle, ile by mogła 
opłacać. Sprawiedliwość bowiem, a nawet interes 
panującego wymaga aby ci, których majątki jedynym 
dochodów jego są źródłem, zostawali w pewnej 
zamożności. Jeśli muszą dźwigać ten ciężar, nie 
powinni przecież pod nim upadać, chlubniej jest 
zaś dla tego, co nakłada, gdy go chętnie wnoszą, 
nie zaś z niesmakiem i wstrętem. Miłość 
poddanych jest najszacowniejszym dla panującego 
skarbem". 
Nie mniej jest ważnym i drugi artykuł; wybieramy 
nasze podatki bez pomocy poborców i celników, 
również zawsze chciwych jak 
nieużytecznych, którzy tak zawsze czerpają w 
źródle, że je zupełnie wysuszają i którzy pod 
pozorem zbogacenia swego pana równie kradną, 
jak zdzierają i gubią lud nieszczęśliwy. 
Ostatni artykuł najwięcej ze wszystkich ściąga 
naszą uwagę; staramy się poznać dokładnie coroczne 
potrzeby i wydatki publiczne, składamy potem 
w zapasie sumy na ten cel przeznaczone, których 
tylko na wydarzające się potrzeby państwa używamy. 
Sam król święcie to mądre prawo zachowuje, 
sądzi bowiem, że to tylko do niego należy, to tylko 
może obracać na utrzymanie swego dworu, na swoje 
zabawy i dary, co pozostaje po zaspokojeniu 

wszystkich potrzeb państwa i tego wszystkiego, co 
dobro i interes kraju nakazuje". 
Widząc Bramin, z jaką go przyjemnością słuchałem, 
ciągnął dalej swoje opowiadanie, a chcąc mi 
dać zupełnie dokładne wyobrażenie o polityce swego 
narodu, zaczął mówić dalej o sposobie wymierzania 
u nich sprawiedliwości. „Ponieważ, rzekł 
panujący nie może sam jej czynić, postanowił zatem 
ludzi biegłych w prawie, którzy bezpłatnie ją 
wymierzają. Przed panowaniem teraźniejszego naszego 
króla wszystkie urzędy nasze były wystawione 
na aukcję, tych bowiem tylko godnymi uznawano, 
którzy byli w stanie więcej za nie zapłacić. 
Talenta, które najczęściej ubogich są udziałem, (jak 
gdyby tylko samo ubóstwo pobudzając geniusz 
przez prace do majątku doprowadziło) talenta 
nigdy prawie nie otrzymywały urzędy; co gorsza 
nawet, poszło stąd, że ci, co mieli prawo 
domierzania sprawiedliwości, zwykle ją 
sprzedawali więcej dającemu dla wynagrodzenia 
sobie kosztów urzędowania. 
„Dziś już nie ma tego nadużycia, miejsca sądowe 
przyznawane są osobom najgodniejszym, którzy 
swojej biegłości dają dowody; i nie strony, lecz 
monarcha opłaca sędziów, a zarazem oświeca ich, 
jego mądrość i czujność wynagradza lub karze, 
powaga ogranicza ich władzę, żeby jej nie nadużywali, 
a nawet oznacza małą ich liczbę w każdym 
trybunale; przekonał się bowiem nasz monarcha, że 
gdzie wielu bardzo sędziów, tam tylko większa panuje 
niezgodność zdań i sprawy dłużej się wloką ze 
strata obu stron, tak tej, co ma słuszność, jak i tej, 
co niesłusznie działa". 
Kiedy tak dokładny zaprowadzono wymiar sprawiedliwości 
we wszystkich częściach rządu, poszło 
zatem koniecznie, że go wprowadzono również i 
do 

wszystkich innych szczegółów, które dotyczą pomyślności 
lub majątków ludu naszego. 
„Wiesz zapewne, mówił dalej Bramin, że administracja 
ogólna każdego kraju na cztery główne 
daje się rozdzielić poddziały; tymi są: wojna, skarbowość, 
sprawiedliwość i policja. Podobne 
poniekąd do tych żywiołów, których zgodnym 
działaniem utrzymuje się przyrodzenie; cztery te 
wydziały dobrze urządzone i w dokładnym z sobą 
zostające związku, utrzymują państwo i 
przykładają się równie do jego pomyślności i 
potęgi, jak do chwały i okazałości". 
,,Przekonani o prawdzie tego, com powiedział, 
ustanowiliśmy w każdej prowincji regencję złożoną 
z czterech osób, równie roztropnych jak 
cnotliwych, równie biegłych jak szczerze 
kochających swoją ojczyznę. Z tych 4 osób składa 
się rada prowincjonalna, której przewodniczy 
Rządca, posiadający zaufanie monarchy, mający 
obowiązek przestrzegania porządku i baczenia, 
żeby się w nich nie działo nic przeciwnego 
interesowi monarchy i narodu". 
,,Każdy z tych radców (tak ich bowiem nazywamy) 
stoi na czele osobnego wydziału; pierwszy zatrudnia 
się tym wszystkim, co się tyczy wojsk tej 
prowincji; drugi zarządza skarbowością; trzeci czuwa 
nad wymiarem sprawiedliwości; czwarty zaś 
kierunek policji ma sobie powierzony". 
„Żeby zaś ta ich praca zupełnie użyteczną być 
mogła, powinna odnosić się do wspólnego ogniska, 
które by wszystkim szczególnym władzom nadawały 
przyzwoity dla dobra publicznego kierunek i 
stąd więc pochodzi, że takowi rządcy podlegli 
czterem ministrom do osoby króla przywiązanym, 
z których każdy ma ogólny ster jednego z tych 

czterech wydziałów, o których mowa. Z nich składa 
się najwyższa rada panującego". 
,,Takowym ministrom radcy prowincjonalni zdają 
zawsze sprawę z tego, co się w ich kręgu dzieje. 
Takowe raporta przedstawiają ministrowie królowi 
na radzie, która o nich stanowi i natychmiast stosowne 
względem nich wydaje przepisy; a tak król 
może widzieć codzień jasny obraz obecnego stanu 
państwa, zaradzi wszelkim nadużyciom, w chwili 
ich dostrzeżenia, a co lepsza jeszcze, może uniknąć 
bezrządu, jaki z natłoku spraw przez niedbałość 
zaległych powstaje". Zdziwiony tak cudownym 
układem przerwałem milczenie i zapytałem Bramina, 
jakim sposobem król jego mógł utworzyć i 
wykonać tak wielki zamiar, nade wszystko zaś pod 
względem skarbowym; musiał bowiem nie jednej 
w tym doznawać przeszkody od tylu osób, które 
wszędzie starają się wzbogacić z krzywdą panującego 
i narodu. 
,,Król pragnący dobra swych poddanych, odpowiedział 
Bramin, niech tylko trwa silnie w swojej 
chęci, zawsze dojdzie do swego celu mimo wszelkich 
przeszkód. Nie ma zaś przyczyny lękać się ani 
łakomstwa, ani ambicji ze strony swoich ministrów". 
„W liczbie tylu użytecznych przymiotów, jakie 
król nasz posiada, jest jeden szczególniej zdaniem 
moim potrzebniejszy dla panującego, a który 
mógłby nawet wszystkie inne zastąpić; przymiotem 
tym jest głęboka przenikliwość. Pan nasz zna 
dobrze ludzi i nigdy się w ich wyborze nie myli, 
tak jak biegły artysta, co geniuszu bardziej niż doświadczenia 
pomocą, łatwo potrafi rozeznać narzędzia 
najprzydatniejsze do jego kunsztu. Ministrowie, 
którzy dzisiaj zaufanie jego posiadają, zasłu 

gują na nie przez swoje cnoty i zapewne nie wybrałby 
ich, gdyby mógł w kraju godniejszych 
swego zaufania znaleźć. Zupełna jedność panuje 
zawsze między nimi, bo wszyscy jeden tylko cel 
mają, to jest: dobro ojczyzny; ich gorliwej pracy 
winno teraźniejsze panowanie swą świetność i 
chwałę. 
To, com powiedział, może cię już dostatecznie 
przekonać, że polityka nasza nieskończenie wasze 
przewyższa, tak mądrością, jak i prostotą zasad 
między nami ustanowionych". 
Prawda (rzekłem zawstydzony i obrażony nieco) 
prawda, że urządzenia wasze są wyborne, lecz polityka 
nasza, wyjąwszy małe niektóre drobności, 
nie tak dalece od waszej się różni jak mniemasz. 
„Jeśli tak jest w istocie, rzekł Bramin, dlaczegóż 
takich jak u nas nie wydaje ona owoców? 
Dlaczegóż w ustanowieniu podatków wyrywacie 
drzewo nijako razem z korzeniem, a przez to przywodzicie 
do ostatniej nędzy ludy, w których macie 
zawsze znaleźć zasiłki na potrzeby państwa". 
Dlaczegóż wystawiacie waszych poddanych na 
utratę całego mienia, odwlekając przez długie postępowanie 
wyroki, rozsądzające sprawę tego, 
który słuszności na swoją stronę domaga się, a 
które jednak zwykle sprzyjają niesłuszności, a ta, 
obawiając się sprawiedliwości, dla siebie ją 
zakupuje? 
„Dlaczego ustawy policji waszej nie są jednakowe 
dla wszystkich stopni i stanów; dlaczego tylko 
spadają na gołębia, a oszczędzają jastrzębia? 
Dlaczegóż nareszcie okrywacie politykę waszą 
tylu nieprzejrzanymi zasłonami? Jam ci odkrył 
naszą zupełnie; gdybyś zaś ty mógł mi równie wykryć 
wszystkie sprężyny polityki waszych krajów, 

musiałbym bardziej jeszcze nad nieszczęściem ludów 
waszych ubolewać". 
„Te, tak zdaniem waszym silne polityki sprężyny 
nie mają tej szczęśliwej między sobą harmonii, która 
łącząc i wiążąc z sobą rozmaite części jednej 
całości nadaje wszystkim jednakowy kierunek i do 
jednego celu prowadzi. Sprężyny te nie są prawie 
nigdy u was jednostajne, co jaśniej jeszcze ich słabości 
i nieużyteczności dowodzi; tym zaś sprężynom, 
jakich w rozmaitych szczegółach rządu naszego 
używamy, tym mówię, nadają całą siłę zasady 
naszej polityki, które wyłożyłem, sprężyny te 
żadnej nigdy nie doznając zmiany, szczęśliwy 
zawsze owoc przynieść muszą". 
,,Macie wprawdzie prawa własne i maksymy 
własne, lecz codzień nowe i zawsze dla szczególnych 
tylko przypadków stanowicie; zmieniacie je 
według okoliczności, traf was tylko oświeca. Zaniedbujecie 
walących się fundamentów, poprawiacie 
jedynie tylko nadpsute ściany, nie trzeba przeto 
się dziwić, że usiłowania wasze w naprawianiu 
tych wyłomów wszędzie poczynionych często prędzej 
jeszcze upadek jego sprowadzają". 
To mówiąc Bramin ściągnął ku mnie rękę, jak 
gdyby nie spodziewał się mnie już widzieć i dodał: 
żegnam cię, miły cudzoziemcze! Oby zawsze cnota 
przebywała w twoim sercu, a usta twoje oddychały 
szczerością. 

O NIEBEZPIECZEŃSTWIE 
NA JAKIE WYSTAWIONA JEST POLSKA 
Z POWODU KSZTAŁTU SWOJEGO RZĄDU 
Wiem, że nie potrafię nigdy przekonać ludzi, 
którzy innego prawa nad własną wolę znać nie 
chcą, i którzy nawet nie mogą korzystać z nieszczęść 
zbyt często doświadczonych. Jednakże powodowany 
miłością ojczyzny i bez względu na 
szkodliwą delikatność tych, którzy utrzymują, że 
kto się ran dotyka, bardziej jeszcze ją rozjątrza, 
przedsiębiorę skreślić tu moje uwagi względem 
niebezpieczeństwa, na jakie nas wystawia kształt 
naszego rządu. 
Podobni jesteśmy do chorego, który ufny w moc 
swojej budowy ciała nie dba na śmiertelne symptomata 
choroby i nie stara się jej zaradzać dlatego, że 
ma wstręt do lekarstw; więcej powiem: podobni 
jesteśmy do tych, którzy mieszkała w domach 
odziedziczonych w spadku po rodzicach i którzy, 
lubo ich zabudowania ruiną grożą, nie chcą w nich 
nic zmieniać, żeby przez to nie naruszać dzieła 
swoich ojców, jak gdybyśmy ubliżali poważaniu, 
jakie im należy, naprawiając lub doskonaląc to, co 
oni zostawili. 
Pewną jest rzeczą, że gmach naszej 
Rzeczypospolitej ugina się pod własnym ciężarem, 
nieszczęścia jej będą nadzwyczajne, gmach ten 
potrzebuje prędkiej naprawy i nie zdoła długo się 
utrzymać, jeśli 

go nie podeprzemy. Jednakże, czyliż się kiedy zgodzono 
na środki potrzebne do zapobieżenia jej 
upadkowi? Nie jest że to przyjętym u nas aksjomatem, 
że wszelka zmiana jest niebezpieczną? Jeśli 
nie chcemy przeistaczać gmachu tego, trzeba go 
przynajmniej ustalić; chcę go zaś tylko w ten sposób 
naprawić, aby wstrząśnienie żadne nie mogło 
go obalić. Lękajmy się jednak, abyśmy zbyt słabych 
podpór nie dali, jak to zwykle czynimy na 
naszych Sejmach, gdzie każdy sądzi według swego 
widzimisię o tym pięknym dziele i sposobie, jak go 
przywrócić do dobrego stanu. Nie zbywa nam 
przecież na doskonałych rzemieślnikach i pozostaje 
tylko, aby użyto do tej roboty wszystkich tych szacownych 
materiałów, jakich nam Opatrzność obficie 
dostarcza. 
W samej istocie posiadamy to wszystko, cokolwiek 
może służyć do dobra i pomyślności kraju; 
naród nasz jest bardzo walecznym, posiada dowcip, 
obyczaje, uczucia szlachetne, pobożność 
gruntowną, odwagę i wspaniałomyślność, jaką nie 
zawsze w innych znajdziemy narodach. Wszystko 
wreszcie zdaje się powinno by podnosić nasze 
umysły i serca. Wielkie przykłady naszych 
przodków, wyborne zbiory praw, jakie nam 
zostawili, obszerne państwo, któreśmy 
odziedziczyli, sama nasza swoboda, powinna by 
być dostateczną do natchnienia w nas tej 
szlachetnej ambicji, jaka wielkim duszom przystoi. 
W innych narodach siła lub zwierzchowność 
przymusza lub nakłania je do dobrego; my sami 
moglibyśmy i teraz tym więcej do tego przykładać 
się należy, że doświadczenie obecnego wieku powinno 
było nas nauczyć, wybierać to, co nam jest 
użyteczne; odrzucać to wszystko, co może zawadzać 
naszej pomyślności. 

Lecz niedość starać się o ustalenie wewnętrznego 
pokoju; trzeba także myśleć o tym, żeby kraj 
przeciwko obcym narodom zabezpieczyć. 
Z trwogą uważam liczne niebezpieczeństwa nas 
otaczające; jakąż mamy silę, żeby się oprzeć naszym 
sąsiadom? Na czym opieramy te zbyteczne 
zaufanie, które nas trzyma uśpionych w gnuśnej 
nieczynności? Czyliż ufamy traktatom? Mamy aż 
nadto wiele przykładów, jak najuroczystsze nawet 
zobowiązania dotrzymano! Zdaje nam się, że postronne 
mocarstwa przez wzajemną zawiść 
powinny dbać o zachowanie naszej niepodległości, 
jest to próżne i mamiące uprzedzenie, jest to 
dziwaczne urojenie, w skutku którego Węgry 
straciły swą dawną swobodę, które nam równie 
można wydrzeć, jeśli opierając się na tak płochej 
nadziei zostaniemy zawsze rozbrojeni; przyjdzie 
bez wątpienia na nas kolej, przyjdzie czas, że 
staniemy się zdobyczą jakiego sławnego 
pogromcy. Prawda, że mocarstwa te są też same, 
jakie były za ojców naszych, a jednak nigdy się ich 
nie lękano; lecz czyliż nie wiemy, jaka wielka w 
narodach zaszła odmiana? Mają one dzisiaj inne 
obyczaje, inne prawa, inszy system rządu, inszy 
sposób prowadzenia wojny, śmiem nawet 
powiedzieć większą ambicję. Ambicja ta wzrosła z 
pomnożeniem środków do jej zadowolnienia; 
czyliż będziemy w stanie innym się oprzeć, jeśli 
równie jak one nie będziemy korzystać z odkryć w 
ostatnich czasach uczynionych, z odkryć tak 
użytecznych dla wielkości, bezpieczeństwa i 
pomyślności narodów. 
Niewolnicy zwyczajów naszych brzydzimy się 
tym wszystkim, co im, choć w małej cząstce, jest 
przeciwnym; nie wiem, przez jakie zaślepienie poczytujemy 
nasz sposób rządzenia się za najlepszy, 

to uprzedzenie przedłuża naszą nieumiejętność; nie 
wiemy, bo nie chcemy nawet wiedzieć, co się 
dzieje u obcych, jakżebyśmy więc z mądrych ich 
maksym korzystać mogli? Jak, skoro tylko te 
pochodzą od cudzoziemców, już tym samym 
dziwacznymi się nam wydają. 
Jeśli ważną jest dla nas rzeczą, aby przez wszystkie 
wysilenia roztropnego męstwa gromić nieprzyjaciół, 
nie mniejszej jest wagi zabezpieczenie się 
przez użyteczne przymierza; lecz roztropność nasza 
jest tak wielka, że wtedy tylko je zawieramy, kiedy 
już jesteśmy nad brzegiem przepaści; oczywiście 
tylko niebezpieczeństwo skłania nas do ich 
zawierania, zdawałoby się, że tyle nam przyniesie 
straty pomoc sprzymierzonych, ile już przyniosło 
łupiestwo nieprzyjaciół, od których obronić się 
chcemy. 
Żeby przywieść do skutku te korzystne przymierza 
powinniśmy nakłonić się do utrzymania posłów 
we wszystkich dworach; polityka tak niezbędna, 
jest nam zupełnie nieznaną; nie przez wieść 
bowiem niepewną, błahą, a najczęściej zbyt próżną, 
ale przez posłów mądrych i doświadczonych 
powinna Rzeczpospolita nasza dowiadywać się o 
tym, co się dzieje w innych Europy krajach. Bez tej 
ostrożności staniemy się tylko igrzyskiem obcych 
mocarstw; będą i dalej nami bez nas rozrządzać 
według własnych widoków z krzywdą naszą, tak że 
nawet nie będziemy mogli domyślać się o 
obrotach, jakich do oszukania nas użyły. 
Ustanówmy między nami to, co czyni zaletę 
społeczności cywilnej; rady roztropne i gorliwych 
urzędników, a będziemy mieli powolnych i 
uległych poddanych. Nade wszystko uczmy się 
trzymać z sobą zgodnie i złączyć się tą doskonałą 
jednością, 

która sama tylko może zabezpieczyć spokojność i 
potęgę Rzeczypospolitej. 
Lecz powie ktoś: nie zbywa nam na mądrych 
radach, prawa nasze są mądre i sprawiedliwe, lecz 
czyliż je wiernie wykonywamy? Nie, zapewne, z 
tego właśnie tworzy się źródło naszych nieszczęść i 
najsmutniejszy powód żalów wiernych naszych 
obywateli. Sądy u nas nie domierzają sprawiedliwości, 
rady pełne niezgod, wojska niekarne i niećwiczone, 
skarb publiczny bez pieniędzy, zgoła 
wszystko się do upadku nachyla, zbliża się do przepaści, 
niszczeje i ginie wśród niezgod i bezrządu. 

LUD I MOŻNI 
WYCIĄG Z UWAG NAD RZĄDEM 
POLSKIM 
Zdaje się, że Opatrzność w rozdzielaniu darów 
swoich zapełnić chciała niejako przedział między 
ludźmi i zrównać rozmaite stany: jednym dała ród 
wysoki i potęgę, drugim szczęśliwą zdolność, która 
im dostatecznie brak pierwszych przymiotów wynagradza. 
Pierwsi nazbyt byliby dumni, gdyby 
talenta i bogactwa razem posiadali; drudzy zaś 
bardzo byliby nieszczęśliwi, gdyby przymiotami 
umysłu nie mogli zastąpić tych korzyści, jakich im 
odmówiła fortuna. A tak wielcy i mali żyją w 
wzajemnej od siebie zależności; magnaci potrzebują 
pomocy i przemysłu mieszczan, a mieszczanie 
z drugiej strony w potrzebach magnatów upatrują 
źródło swoich dochodów. Ta właśnie wzajemna 
usługa utworzy pomyślność narodu. 
Skoro się zastanowimy nad tym, co nas wznosi i 
odróżnia od innych, ujrzymy, że wszystko to tak 
jest znikomym, iż wstydzić powinniśmy się tego, 
że się pysznimy z naszego wywyższenia i 
upodlenia tamtych; porównanie tylko stanowi 
wielkość rzeczy na tym świecie, zawsze 
nieszczęście jednej części ludzi bardziej wykazuje i 
podwyższa szczęście drugich. Bogactwo nasze, 
potęga i powaga wykazuje tylko przez ubóstwo, 
słabość i upodlenie ludu. Winniśmy mu, że tak 
powiem, całą naszą wielkość; bylibyśmy prawie 
niczym, gdyby lud ten 

nie był daleko od nas niższym. Do nas przeto należy 
nie nadużywać władzy, jaką mamy nad nieszczęśliwymi, 
którzy się nam ulegli w skutku rozporządzenia 
Najwyższego. 
Wreszcie jaka jest istotna różnica między ubogim 
a możnym? Pochodzi ona z różnicy niektórych 
znikomych własności i nieraz człowiek, którym 
gardzimy, dlatego że ich nie posiada, przewyższa 
nas może nieskończenie przez rzeczywiste 
przymioty, które stanowią istotę i chwałę 
człowieka. Tak więc religia, polityka, rozsądek, 
zgoła wszystko radzi poważać nam lud; gdyż bez 
tego państwo każde lubo najstaranniej urządzone 
podobne byłoby do posągu Nabuchodonozora, 
który lubo ulany z najdroższych i najmocniejszych 
kruszców, runął w jednej chwili dlatego, że 
podstawa posągu była z nietrwałej gliny zrobiona. 

O ROLNICTWIE 
ALBO O MAGAZYNACH OBFITOŚCI 
Chciałbym, żeby przez tak wielkie przykładanie 
się do nauk i kunsztów, nie zaniedbywano najużyteczniejszego 
i najpotrzebniejszego, to jest rolnictwa; 
bogactwo kraju zależy jedynie od tych 
ludzi tak małych na pozór, lecz istotnie nader szacownych, 
którym niwy nasze do uprawy poruczyliśmy, 
a którzy żywią wszystkie inne członki narodu. 
Wspierajmy przeto rolnictwo, gdyż niewątpliwą 
jest rzeczą, iż ono jest najpierwszym 
źródłem zamożności i pomyślności krajów. 
W każdej wsi liczba rolników powinna być stosowną 
do wielkości gruntów do niej należących. 
Skoro raz ten stosunek urządzonym został, łatwy 
jest środek utrzymania w kraju obfitości zboża, 
trzeba tylko, aby posiadacze ziemscy, w każdym 
okręgu dawali corocznie setną część swoich 
zbiorów, które złożonoby w spichrzach 
publicznych na nadzwyczajne potrzeby tegoż 
okręgu. Tak mała część nie uciążając nikogo, 
składana przez wszystkich właścicieli, mogłaby 
znaczny stanowić zapas. Najuboższy nie może jej 
odmówić, bo ją odbierze w potrzebie z większą 
może pewnością, jak gdyby ją u siebie 
przechowywał. Mógłby nawet mieć udział w 
zasiłkach wyższych nad setną część przez niego 
dostarczonych, a tak w niepłodnych latach 

odbierze z lichwą to zboże, które bez żadnego 
przeciążenia w obfitych latach dostarcza. Gdyby 
zaś kilka lat było po sobie urodzajnych, magazyny 
takowe powiększając się coraz, obiecywałyby pewniejsze 
i większe zasiłki na lata nieurodzajne. 
Projekt mój jest taki łatwy do wykonania, że 
dziwię się w istocie, dlaczego go każda gminna dla 
własnego dobra nie przywiedzie do skutku. Widzimy, 
co się dzieje w latach urodzajnych, wszyscy 
starają się wysprzedać zboże jak najprędzej i jak 
najkorzystniej, sami naczelnicy gminy często tworzą 
spekulację i handlują tym szacownym produktem, 
a w razie niepomyślnego żniwa spichrze 
wszystkie są puste; wtedy albo głód panuje w 
miejscach, gdzie mu najłatwiej zapobiec można 
było, lub też wysoka cena zboża podwyższa cenę 
wszystkich innych towarów; cierpi lud, całe państwo 
jęczy i zaledwie z największym trudem i 
kosztem można wrócić do kraju część zboża w 
latach urodzajnych z niego wyprowadzaną. 
Nieraz cudzoziemcy odsprzedają nam nasze zboże, 
dwa razy drożej jak je od nas kupili; nieraz 
nawet w tym jedynie zamiarze ono zakupują. Tak 
są oni przemyślni, że potrafią zarówno korzystać z 
obfitości lub niedostatku naszego; kupują za 
mierną cenę nasze towary, a odsprzedają nam takowe 
w cenie, jaką za nie pobierają, potrafią pokryć 
zupełnie wydatki na zboże, które sami zużyli i 
oprócz tego ogromne jeszcze odnoszą zyski. 
Nie żądam wcale tego, aby po obfitym żniwie 
miało być wzbronionem właścicielowi, zachować u 
siebie zboże na zasiłek w czasach niedostatku; lecz 
zważmy tylko na to, w jakim zamiarze takowe 
zboże przechowuje? Oto zwykle bogaci kapitaliści 
zakupują je za nader niską cenę i wyprzedają 

w czasie niedostatku, nie dla przyniesienia ulgi 
ludowi, lecz dla korzystania z nędzy i wzbogacenia 
się z jego uszczerbku. 
Jeden tylko środek może zaradzić tak licznym 
klęskom, środkiem tym będzie zaprowadzenie magazynów 
zboża w każdym okręgu, urządzonego 
według zasad wyżej wskazanych; przez co mimo 
zmiany urodzajów, obfitość byłaby prawie ta sama, 
bo cena zboża byłaby zawsze jednakowa. 

O WYCHOWANIU PUBLICZNYM 
Życzyć by należało, aby w każdym okręgu była 
osobna szkoła, w której by nauczyciele biegli w 
naukach i kunsztach, byli płatni przez rząd dla 
nauczania młodzieży. Najpierw powinni by zawsze 
wybadać skłonności i zdatności każdego z powierzonych 
im uczniów; odłożyliby czas jakiś na to 
wybadanie, w czasie tego nowicjatu możnaby wykryć 
talenta i wykształcić je potem, a tym sposobem 
nie użytoby żadnego z nich w sposób, że tak 
powiem, przeciwny kierunkowi przyrodzenia. Postępy 
w naukach i kunsztach byłyby nierównie 
skorsze i owoce ich korzystniejsze dla 
społeczności; nauczyciele mniej by podejmowali 
często nieużytecznych trudów, wszyscy 
wykonywaliby daleko lepiej obowiązki powołania 
swojego, a wtedy, przeciwnie teraźniejszym 
wydarzeniom, prędzej, by uzdatnionym osobom 
zabrakło miejsc, niż miejscom osób uzdatnionych. 
Ci, którzy na wyższym urzędzie nie podołaliby 
swoim obowiązkom, mogą na niższym bardzo 
zaszczytnie się okazać, talenta bardziej by się 
rozwijały przechodząc stopniowo do właściwych 
sobie zatrudnień. Ludzie takowi, których sama 
zasługa słusznie za wysoką dostojność wyniosła, 
nie przynieśliby do swojej godności owej dumnej 
pogardy; owej nadętości miernym zawsze 

właściwej umysłom, które nieraz odstręczają i trapią 
nieszczęśliwego, potrzebującego ich protekcji i 
pomocy. 
A tak podany przeze mnie sposób wychowania 
publicznego, miałby tę dwoistą korzyść: że pomagałby 
rozwijać się zasłudze i ułatwił by jej środki 
dostąpienia szczytnego celu. 

O OSZCZĘDNOŚCI I FINANSACH 
Żaden kraj nie potrzebuje do utrzymania swego 
nadto wielkich bogactw; nieraz nawet im bogatszy 
jest naród tym bardziej zaniedbuje te korzyści, 
które by mogły przyczynić się do jego wielkości. 
Rzadko miłość chwały da się pogodzić z 
gwałtowną żądzą nabywania bogactw. Nie jeden 
naród, co mocą oręża swojego mógł dawać prawa 
sąsiadom, zmordowany wojną, którą przystawało 
mu zaszczytnie ukończyć, pospieszył z przyjęciem 
haniebnego pokoju. Szlachetna ambicja nie zdołała 
przemóc nad jego chciwością, te same zasiłki i 
obfitość, co powinny były przykładać się do 
pomyślności, stały się poniekąd przyczyną jego 
zguby. 
Potęga państwa zależy właściwie na roztropnym 
zawiadywaniu jego finansami; jak rozsądna 
oszczędność potrzebna jest dla prywatnych 
chcących utrzymać się zawsze w stanie, w którym 
ich postawiła Opatrzność, tak równie jest 
niezbędną dla kraju pragnącego utrzymać swą 
potęgę i świetność; ta bowiem sprężyna nadaje 
ruch wszystkim częściom państwa. Ile to mamy 
królestw, co lubo w szczupłych zamknięte 
obrębach, trzymają zaszczytne miejsce w Europie, 
jedynie przez dobre zawiadywanie swoich 
dochodów. 
Holandia jest jednym z najszczuplejszych krajów, 

zdaje się, jakby morze z żalem jej zaledwie udzieliło 
błotniste wyspy składające ich posiadłości; a 
przecież wiemy, jak jest potężną ta mała Rzeczpospolita. 
Jak jej czynni mieszkańcy pracują nad 
powiększeniem bogactw swoich przez handel, z 
równą ona starannością urządza publiczne wydatki; 
stosownie do przychodu, jaki ciągnie z przemysłu 
swoich poddanych. Na tej sprawiedliwej 
równowadze polega prawie jedynie bogactwo 
kraju. Mierność przy rozsądnym użyciu może 
dokazać tego, czego obfitość bez rządności 
dokazać nie potrafi. 

GŁOS WOLNY WOLNOŚĆ 
UBEZPIECZAJĄCY 
Król 
Rzecz pospolita nasza z trzech stanów złożona; 
król pierwszym będąc, powinniśmy mu wszelki 
respekt świadczyć, jako pomazańcy bożemu, i jako 
panu, któregośmy się stali dobrowolnie 
poddanymi; nie tylko sama powinność do wszelkiej 
nas obserwancji1 pociąga, ale tem bardziej 
wspaniałość naturalna, w tej wierności nas 
utrzymywać powinna, do której niewolnicze 
poddaństwo obliguje2 insze narody ku swym 
panom wielowładnym. Byle królowie nasi znali się 
na submisji3 naszej, która przez to staje się 
szacowniejsza, że jest bez żadnego przymusu; byle 
zawsze pamiętali, że nie przez urodzenie swoje, ale 
przez nasz affekt korony nabyli, i byle stali się jej 
godnymi przez tyle motiva4 do cnot i dobrego 
panowania, ile mieli suffragia5 do nabycia jej. 
Ale żal się Boże, często się zawodzimy na 
naszym wyborze i pospolicie niewdzięczność 
naszych królów poszła coś na exhalacją6, którą 
ziemia exviscerando7 się pod same nieba wynosi, i 
gdy się z niej spodziewa bujnego deszczu, albo 
ożywiającej rosy na swoje urodzaje, miasto tego z 
tej exhalacji nie rodzą się tylko ogniste pioruny, 
szkodliwe grady i burzliwe chwile; tak i my, ledwo 
co wyniesiemy kandydata nad głowy nasze, 
kładziemy sobie oraz 

jarzmo na karki, na których bardziej niż na tronie 
rozpościera panowanie swoje; ambicja bowiem 
zwyczajna monarchów tak niepomiarkowana, że 
tron choć jest najwyższym stopniem honoru i 
godności, pierwszym się im staje do postępowania 
coraz bardziej w tej władzy, której u siebie żadnego 
nie zamierzają terminu, a osobliwie panując in 
statu libero8, w tem największą zakładają ambicją, 
przełamać to co im się opiera; im bardziej prawa 
nasze ręce im wiążą, z tym większym gwałtem 
chcieliby ten węzeł rozerwać, i jako powietrze 
większe impetu przez kompresją9 nabywa, tak 
ambicja panujących, wolnością przyciśniona, z tem 
większą wiolencją10 z tego przymusu się dobywa; 
stąd ustawiczne pasowanie się wolności z 
majestatem, z którego czy podobna spodziewać się 
spokoju rządu? 
Ale dajmy to, żeby nasi królowie byli tak sprawiedliwi, 
żeby panowali juxta strictam regulam 
pactorum conventorum11, żeby i na krok nie chcieli 
wykroczyć extra spheram12 praw i swobód 
naszych, — kto sobie pomyślić może, żeby w nich 
miłość ojczyzny, praevaleat13 nad naturalnie 
przyrodzoną, którą mają do swojej familii; żeby nie 
myśleli przenieść korony ad suam posteritatem14, 
żeby perennet15 w ich domu; to niebezpieczeństwo 
stracenia pupillae libertatis16, wolnej elekcji, 
zawsze nam grożąc, nie dopuszcza żebyśmy mieli 
tę ufność w królach naszych, bez której spokojnego 
nie można się spodziewać obrad naszych 
successum17. 
Tę konfidencją18 dwa sposoby mogłyby jednak 
sprawić, którem by się zabieżało, żeby ani król 
miał żadnej okazji do złego panowania, ani my 
żadnej racji i pretextu19 do dyffidencji20 przeciwko 
niemu. 
Pierwszy: ustanowić tak statum21, żeby król nie 
mógł nigdy in turbido piscari 22, żeby rigor23 pra 

wa stał się principale objectum24 obrad naszych; 
żeby postanowić wszystko, co może sławę i szczęście 
narodu stabilire25, tak, żeby i król panujący nad 
nim, mógł w jego szczęściu i sławie individue26 
swoją własną założyć, nie znajdując dla nasycenia 
ambicji swojej nic zacniejszego, jako panować nad 
takim narodem, który jego samego sławę wywyższyć 
może; nie słowy pokazać mu na to, ale samą 
rzeczą, jak daleko większy honor panować nie tylko 
nad wolnym narodem, niż nad niewolniczym, 
ale nad Rzpltą dobrze zordynowaną, żeby same w 
niej rozsądne postanowienia były pochopem do 
dobrego rządu królowi, a dla nas samych tak bezpieczne, 
żeby był wyperswadowany, że naszego 
nierządu nie będzie mógł zażyć przeciwko nam 
samym. 
Drugi sposób nieomylny: żeby władza rzpltej była 
w niej samej nierozdzielna; żeby król nie miał 
żadnej potestatem seorsivam27 od niej, jako się to 
pokaże na swojem miejscu; co za praejudicium28 
bowiem dzieje się w Rzeczpospolitej, kiedy król 
agit independenter29 od niej? — Wszyscy panujący 
mają dwa motiva30 w rządach: amorem et timorem31, 
o to się zwyczajnie starają, żeby się ich 
bano, i żeby ich kochano; ta maxyma e converso32 
nam służy, żeby się nas królowie bali, i kochali. 
Co kochać, naturalnie mówiąc, nie mogą, póki 
wolność disordinata33, coraz nowe dawać będzie 
okazji do irytacji często niesłusznej; — cokolwiek 
zamyślą, zawsze nam jest podejrzane; cokolwiek 
uczynią, zawsze illicitum34; tak dalece, żeby król 
ad gustum et beneplacitum35 wolności panował, 
trzeba żeby sam był niewolnikiem. 
Bać się nas dopieroż nie mają czego, doznawszy 
jak płonne nasze pogróżki; jako bardziej sobie samym 
szkodzimy, causando36 jaką rewolucją, która 

nas dzieli i słabi; i tak zwyczajnie ani sil nie mając, 
żeby się stać strasznymi, ani dosyć persewerancji37, 
żeby utrzymać skutecznie co zaczniemy, 
ani jedności żeby ujść niebezpiecznej scyssyi, królowie 
nasi doznają, że się nie mają czego obawiać. 
To malum38 będzie incurabile39, póki przez dobry 
porządek nie pokombinujemy40 interesów królewskich 
z interesami rzpltej, a raczej póki interesa 
rzpltej nie staną się prawdziwym i szczególnym interesem 
nad nami panującymi. Natenczas wątpić 
nie trzeba, że takie postanowienia szczerze utrzymywać 
będą wszelką ich sławę i szczęście z dobrego 
rządu pochodzące; będą sobie mogli przypisywać 
i swemu szczęśliwemu panowaniu wszystko, 
co prosperabitur in statu41; konsyderować42 będą 
actus publicos43 jak trophaea44 sławy swojej, tak 
dalece, że miłość własna, której duetu45, humanitus46 
mówiąc, wszystko czynimy, stanie się w ich 
sercu miłością ojczyzny, i prawdziwem przywiązaniem 
do dobra pospolitego; alias47, na tem zawsze 
trawić wieki będziemy, jako się strzec panujących, 
a oni, jako podejść czujność naszą, providendo48 
bezpieczeństwu swemu; tak dalece, że choćby nie 
mieli złej intencji, nie ufając nam, złymi się staną. 
Tę zaś konftdencją49 raz postanowiwszy przez dobry 
porządek, ja rozumiem, żeby królowie nasi 
uznali snadno, jako mogą być szczęśliwi nie nadwyrężając 
praw naszych; jakby byli kochani, gdyby, 
żeby dobrze panowali nad nami, starali się panować 
nad sobą, pasjami swemi i wolą wolności 
naszej przeciwną, i żeby tę wolę swoją tak miarkowali, 
jak jeden król odpowiedział jakiemuś 
pochlebcy, który mu radził, żeby z większą władzą 
panował: Ego facio quodcunque volo, quia nihil 
volo, nisi quod justum est;50 — taki król, ręczę, 
panując 

sercami naszemi, dostąpiłby prędzej mocy wielowładnej, 
im by się mniej o nią starał. A to tym 
sposobem, bo by znalazł zapewne jedność w 
radach, gdyby ich sam nie mieszał; sprawiedliwość 
w trybunałach, gdyby ją sam we wszystkich 
akcjach swoich obserwował; staranie pospolite w 
senacie, gdyby zabiegał temu, co mu szkodliwego; 
activitatem51 w ministrach, gdyby ich z pilnością 
dozierał; ochotę w rycerstwie, gdyby go na 
prawdziwą królestwa usługę zażywał; na ostatek 
wierność w poddaństwie, gdyby się raz stał nie tak 
panem, jako ojcem ojczyzny; a czegóż więcej 
najwielowładniejsi monarchowie pretendować 
mogą? 
In hac materia52, którą traktuję, przychodzą mi 
dwie konsyderacje53, które tu przekładam: 
pierwsza, że jeżeli się trafi, że nam sors fatalis54 da 
króla, który by miał wszystkie złe przymioty, tak 
nawet żeby się chciał stać i tyranem naszym, nasz 
status gubernii55 tak confusus56 jako jest, nigdy 
temu nie poradzi, sine periculo57 własnej swojej 
zguby. Druga, jeżeli się trafi e converso58 pan z 
wszelkimi cnotami, tenże status confusus gubernii59 
tamuje najlepsze intencje, których ullatenus60 nie 
może uczynić usum salutarem61, tak jako choremu, 
którego natura i temperament tak zepsowany, że 
najlepsze lekarstwa mu szkodą i w truciznę się 
obracają. 
Trzeba zatem ten temperament, że tak rzekę 
rzpltej, z gruntu naprawić, a na ten czas snadniej 
będzie uleczyć symptomata62, które na mię przypaść 
mogą. Przy takim mocnym temperamencie 
Król zły nam nie zaszkodzi, jeżeli pamiętać będziemy 
na to, co pewny Polak odpowiedział 
cudzoziemcowi, gdy mu zarzucił: Vos Poloni non 
habetis regem. — Imo nos habemus regem, sed vos 
rex ha 

bet63. Według tej odpowiedzi miejmy króla złego w 
ręku, nie dając mu się oprymować64; dobrego zaś w 
sercu, dopomagając mu do szczęśliwego panowania. 
Żebyśmy do tego przyjść mogli, podaję trzy 
sposoby, dobrym królom zbawienne, przeciwko 
złym potrzebne, wolności zaś tak pożyteczne, żeby 
ustała wszystka racja dyffidencji65 do panów, i tej 
bojaźni, która w ustawnem zamieszaniu trzyma 
statum66; cuncta ferit, qui cuncta timet67. 
Pierwszy, nie mojej inwencji, ale z instytucji samej 
rzpltej, są ministrowie status68, przez których 
chciała najściślejszą mieć konnexją69 z swymi królami; 
te to są tamy, które ich szkodliwe projekta 
snadno zatamować mogą, często im exponujac 
świętego Bernarda słowa: Praees non ut de subditis 
crescas, sed ut illi de te70. 
Senator albo poseł nie ma vocem activam71 tylko 
na sejmie; ministrowie zaś każdego czasu mogą się 
skutecznie opponere72, będąc instrumenta regalia73 
do exekucji tak złych, jak dobrych królewskich 
zamysłów; gdyż to jest pewna, że bez ministrów 
autoryzacji, królowie niczego dokazać nie mogli. 
Na tym fundamencie życzyłbym firmiter74 postanowić, 
żeby ministrowie status odpowiadali 
rzplitej za wszystkie akcje królewskie, przez co 
mieliby tem większe prawo invigilare75 nad nimi, 
chyba żeby królowie molevoli76 chcieli im projekta 
swoje utaić, co samo już nie ministrom, ale 
samemu królowi imputaretur pro crimine status77; 
z czego jeszcze ten by był pożytek, że majestates 
byłaby za zasłoną impetycyj78, które często bez 
należytego jej respektu ponosi, a przytym każdy by 
się wolniej i śmielej domawiał rzpltej, ministra 
miasto króla oppugnando79. Jak wielką by miał sam 
król z tego korzyść, będąc nie tylko wolen od 
niesłusznych 

czysto napaści, ale mając tak pewnych akcyj swoich 
gwarantów, za których świadectwem uszedłby 
wszelkiej suspicji80 rzpltej. Cesarz jeden rzymski 
rzekł, słysząc pochlebców pochwały: Gauderem si 
ab iis laudarer, quos et vituperare posse adverterem81; 
król polski tym sposobem nie brałby pochwały 
za pochlebstwa od takich którzyby mieli prawo 
reprobare82 akcje jego. 
Drugi sposób zakładam w nieustającym nigdy 
całej rzpltej wielowładnej rządzie; w tym punkcie 
odsyłam mego czytelnika do tego artykułu, gdzie 
traktuję de modo83 sejmowania; tu tylko to mówię, 
co do mojej materii służy, że interstitium84 dwóch 
lat między sejmami, zda się dać jus naturale85 królowi 
do panowania independenter86 od rzpltej, którą 
alias trzeba by za każdą okazją convocare extraordinarie87, 
albo jej curam fatis committere88. Cóż 
król na ten czas czyni? Składa rady, często z senatorami 
sprzyjającymi sobie; decyduje materias status89, 
które lubo nie mogą reputari90 za konstytucją, 
jednak uchodzą ob perimentiam casus91. O czem 
potem sejm radzi, jako kasować to, co nie mogło 
być prawem, choć antecedenter92 przyszło do exekucji93. 
To interstitium94 sejmów tantam ambiguitatem 
in formalitate status nostri95 czyni, że król 
male intentionatus 98 dokazać może wszystkiego 
inscia republica 97, pod tym pretextem, że musiał o 
niej radzić, widząc ją opuszczoną ab omni 
consilio98. Dobry zaś może tak delikatnie 
skrupulizować, że będzie wolał z rękami 
założonymi patrzeć na wszystkie fatales ojczyzny 
eventus99, niż przystąpić jus cardinale100, które mu 
nie pozwala decydować materias status sine 
participatione101 rzpltej. Rozumiem, że tę 
perplexitatem expedit koniecznie resolvere102, 
żebyśmy nie byli podobni tym faryzeuszom, 

którzy za grzech poczytali Chrystusowi, że leczył 
w sabat chorego; nie powinien się żaden moment 
znajdować w życiu naszym wolny a cura boni publici103. 
Trzeci sposób umocnienia poufałości naszej do 
królów, zawisł na odjęciu z rąk ich 
niebezpiecznego oręża, którym nas zawojować 
mogą, to jest justitia distributiva104, w której 
życzyłbym pomiarkowania; mówię naprzód o 
królewszczyznach, których actu rozdawaniem 
korrumpują jedne subjecta105, drugie nadzieją 
konferowania ex primis vacantibus106, a wszystkim 
prawie odejmują wolność interesem uwiedzionym 
recte sentiendi107. Dobra królewskie, wielkież to 
dominium rzeczypospolitej, z którego żadnego 
pożytku nie ma, nie będąc przez to 
dostateczniejszą, że się prywatny bogaci. 
Co za emlumentum108 dobremu pospolitemu, że 
król sobie kreatury czyni? Jako prawdziwie kochający 
ojczyzny synowie, powinni, być bardziej przywiązani 
do cnót królewskich, niż do jego donatyw, 
tak i królowie przywiązanie poddanych powinni 
bardziej szacować, którego sobie nie okupią przez 
interes, ale na które zasłużą sobie przez cnoty i 
sprawiedliwe według praw naszych panowanie; a 
co większa, codzienna experyencja uczy, jaka tych 
dóbr królewskich dystrybuta109; a czyż nie największa 
część ich w posesji żon per jura communicativa110, 
albo dzieci którym rodzic, ustępuje? Trafi 
się kto zasłużony, któremu by dać należało, nie 
otrzyma nic, jeżeli w konkurencji znajdzie aemulum111 
dworskiego faworyta, który będzie miał zapewne 
nad nim preferencją112. Trafi się znowu taki, 
który i przez urodzenie i substancją możny, choć 
bez żadnych zasług, trudno mu odmówić, żeby 

się nie mścił przez fakcje113 przeciwko królowi: tacy 
wydzierają gwałtem. 
A zatem sądziłbym nic sprawiedliwszego, jako 
wszystkie generaliter114 dobra królewskie incorporare115 
do skarbu rzeczypospolitej; jeżeli to kto poczyta 
za krzywdę królowi, myli się; bo dajmy, że 
wakującą królewszczyznę będzie dziesięciu konkurentów, 
król jednego obliguje, dziewięciu sobie 
pewnych nieprzyjaciół czyni; ten nawet, który ją 
otrzyma, częstokroć nie ma to za żadną łaskę, 
myśląc sobie, że król nie ze swego to daje, bardziej 
tę daninę konsyderuje116, jak dług sobie zapłacony. 
A zatem czy nie lepiej, żeby rzeczpospolita 
odebrała to do swojej dyspozycji, i czy nie 
słuszniejsza rzecz, żeby z tego kapitału przyłączyła 
do urzędów intraty117 proporcjonalne, do tych 
osobliwie, które albo componunt118 rzeczpospolitą, 
albo są actualiter119 w jej służbie; bo czy możeż to 
być inconvenientius120, jako widzieć senatora, 
ministra, posła, deputata, komisarza i insze funkcje 
odprawujących sine ullo salario121? Ostatek byłby 
jeszcze sufficiens122 na insze potrzeby 
rzeczypospolitej. Reflektujemy się na 
indigentiam123 skarbu naszego, którego opulentia124 
mogłaby często w pewnych okkurencjach125 więcej 
efficere126, jako w inszych państwach widzimy, 
niżeli dubius eventus127 wojny, albo niepewny 
successus128 negocjacji. I tobym sadził za rzecz 
zbawienną rzeczypospolitej, żeby urzędy i 
godności statum civilem componentes129 nie należały 
do dystrybuty królewskiej; ci co do rady przez 
przywilej urzędów swoich należą, nie powinni być 
kreaturami królewskimi i mieć na sobie inszą obligację, 
tylko bez żadnego respektu o ojczyźnie dobrze 
radzić, jako o tem więcej na swoim miejscu. 
Urzędy zaś duchowne i wojskowe, te niechby do 

dystrybuty130 królewskiej należały, bo te bez inwidyi131, 
i ductu132 sprawiedliwości król rozdawać 
może et sine praejudicio133; duchowni bowiem, 
oprócz biskupów, i żołnierze, non componunt statum134. 
Uważmy zatem proszę ze wszystkich cyrkumstancji135 
wielkie emolumenta136 z takowego 
postanowienia; nie miałby prawda król sposobów 
do korrupcji, ale przeto samo nie miałby i do exekucji 
złych swoich zamysłów, a zaś sine dubio137, 
jakom rzekł, pozbyłby się wszelkiej inwidyi, której 
ujść nigdy nie może od konkurentów; ciężko bowiem 
in aequalitate138 czynić dystynkcją, żeby ci, 
których łaska królewska minie, nie wzięli pro contemptu139; 
a co może bardziej serce zajątrzyć, jako 
wzgarda? Charakter króla polskiego, żeby nikogo 
nie rozdrażnił, powinien się stosować do owego 
symbolum140, które mu dają: Rex apum aculeo caret141; 
to jest, żeby wszystkim dobrze czyniąc, nikomu 
nie szkodził; a przytem jaka by była emulacja142 
służąc ojczyźnie, spodziewać się dosłużyć i 
honoru i fortuny, nie tak jak dotąd się dzieje, substancja 
prywatna nie mogąc wystarczyć na utrzymanie 
się godnie na urzędzie, co częstokroć daje 
okazję i łatwość do przekupywania tych, którzy nie 
mając tyle, ile im potrzeba, stają się venalia subjecta143. 
Ustałyby intrygi, fakcje, zazdrości między 
konkurentami, które mieszają rady publiczne, a co 
największa, że ten panis bene merentium144 do 
urzędów przyłączony, stanie się zapewne nagrodą 
zasłużonych; bo dajmy, jeżeli go kto i bez zasługi 
dostąpi, będzie miał campum per exercitium145 
funkcji swojej, stać się godnym jej, i zasługiwać 
się, nie tak jak dotąd, kiedy wielu takich, co 
otrzymują królewszczyzny, ani się na nie 
zasłużywszy, ani myśląc je odsługiwać. 

I tu już uprzedzam objekcją146, którą mi kto 
uczynić może, zgodziwszy się ze mną, bo nie 
mogąc rationabiliter147 przeczyć, że moja 
propozycja jest sprawiedliwa, i oraz srodze 
ojczyźnie pożyteczna — jako possessoribus148 
odbierać to, co legitime149 trzymają ex justitia 
distributiva150. Odpowiadam naprzód, że jest prawo 
generalne we wszystkich państwach, i nie masz 
przykładu, żeby je przestąpiono, że się nie godzi 
monarsze, choć wielowładnemu, i na krok alienare 
ex territorio151, które do korony jego należą; a to 
dla tego, że gdyby pan rozrzutny komu ex tali 
fundo pozwolił usum152, żeby wolno było 
sukcesorowi153 jego recuperare154, bez czynienia 
krzywdy possidenti155. Nikt nie wątpi, że wszystko 
co je zowiemy dobra królewskie, są dominia156 
rzeczypospolitej, żeby je, tego prawa sprawiedliwego 
przykładem mogła odebrać, saltem157 od tych, 
którzy je gratis158 nabyli; ale że siła tego sposobu, 
który inter privatos practicatur159 w kupnie królewszczyzny; 
wszak zwyczajnie pretium160 królewszczyzny 
jest sześcioletnia jej intrata161; niechżeby 
konstytucja stanęła, przez którą ta alienacja162 dóbr 
królewskich powinna by się wrócić ad dominium163 
rzeczypospolitej; nic słuszniejszego, żeby a data164 
tej konstytucji zostawiono in possessione165 tego, 
królewszyczyzną którą trzyma, aby walorem166 jej 
przez ten czas sześciu lat wytrzymywał, i wytrzymawszy 
restituat167 rzeczypospolitej, żadnej nie 
ponosząc krzywdy. Dokładam, żeby skarb, którego 
to jest funkcja, odbierał także te dobra królewskie, 
które by in spatio168 tych sześciu lat wakowały, i 
żeby król a data konstytucji nie wydawał więcej 
jura ad celendum169. 
Życzyłbym oraz, żeby ekonomie królewskie były 
w administracji skarbu rzeczypospolitej, to jest, że 

by minister status podskarbi oddawał w gotowiźnie, 
bez żadnego zawodu, to, co by było destinatum170 
na sustentacją171, jaka przynależy królowi. 
Trzy mam po sobie racje. Pierwsza, że nasi królowie 
przez to byliby niejako w dypendencji172 rzeczypospolitej, 
której supremam authoritatem173 nie 
możemy dosyć we wszystkich aktach denotare174. 
Druga, że król uwolniony od wszelkiego 
ekonomicznego starania, nie miałby inszego, tylko 
około dobra pospolitego i rządu królestwa. Trzecia, 
że nie mogliby nie odrywać od ekonomij175, jako 
często czynią, rozdając je albo pochlebnym 
faworytom, albo niedyskretnym importunom176, z 
uszczerbkiem intrat177 dóbr stołowych, własną 
krzywdą swoją, a raczej rzeczypospolitej, prawo 
nakazuje i godność majestatu, ut princeps non 
egeat178. 
Nie ujdę podobno jeszcze i tej objekcji, że przez 
takie postanowienie powaga królewska wielkie by 
cierpiała detrimentum179, na co odpowiadam, że 
owszem przeciwnie, ten sposób jedyny i najbezpieczniejszy 
do ugruntowania dostojeństwa jego, 
przez to, kiedy królom odejmą się wszystkie okazje 
zirytowania rzeczypospolitej która nie będzie miała 
racji obruszyć się i powstać przeciwko królom; kiedy 
królowie nie będą mieli sposobów do nasycenia 
swojej ambicji, ufność nasza się ufunduje do panów, 
a przez nie wzajemną pozyskamy panujących 
do nas; ustaną zobopólne z obu stron suspicje180 i 
obrócą się w wzajemne conatus181 o dobro pospolite; 
zgoła, o królu w takim stanie będzie można 
mówić: meruitque timeri, nihil timens182, bo cóż 
jest respectabilius183, jako kiedy kto tak żyje, że się 
nie ma czego obawiać. 
A zatem ex his praemissis184 ta konkluzja, że 
trzeba koniecznie taki postanowić warunek in gu 

bernio185, żebyśmy się nie mieli czego obawiać, 
tam ab extra 186 od nieprzyjaciół, quam ab intra187 
od panujących nad nami, a najbardziej od 
domowych dyssensyj188, które nas oczywiście in 
hoc utrumque periculum189 podają; niech tylko 
dobry porządek nastąpi, niech jedność będzie w 
radach i zachowanie praw in rigore190, natenczas 
ślubuję, że gdyby zły król co złego zamyślał, 
więcej by sobie samemu uczynił krzywdy; dobry 
zaś poznałby snadno, że interes swój złączywszy z 
rzeczą pospolitą, w niej by sławie i szczęściu swe 
własne zakładał, zwłaszcza reflektując się nad tem, 
że jest tylko pierwszym stanem rzeczypospolitej z 
trzech stanów złożonej; że ta compages191, jest to 
symbolum192 Trójcy przenajświętszej, trzy stany 
jedną rzeczypospolitą czyniąc, w której całości 
nierozerwalnej władza udzielna się zawiera; a 
przez to interes królów, żeby był sprawiedliwy i 
skuteczny, nie może być tylko pospolity z drugimi 
stanami. 
W tej raz perswazji królowie nasi będąc, że nie 
mogą nigdy odłączyć interesów swoich od generalnych 
całej rzeczypospolitej, przyłożą dopieroż 
starania, żeby ją widzieć prosperantem193 w jak 
najobfitszem szczęściu; jest to tedy pewna, że król 
ani zechce, ani będzie mógł oderwać się od tej unii, 
byleśmy tak statum gubernii194 postanowili, żeby 
królowie mieli sposób uczynić przez sławę narodu 
sławę panowaniu swemu i szczęście swoje 
pospolite z nami. Przyłóżmy tedy starania do jak 
najściślejszej kombinacji tych trzech stanów, a w 
nich do ubezpieczenia przewagi jednostajnej i 
wielowładnej rzeczypospolitej, bez której nulla 
salus195. 

PRZYPISY 
1 obserwancji — szacunku, poważania 
2 obliguje — zobowiązuje 
3 submisji — podporządkowaniu 
4 motiva — powód 
5 suffragia — głosów wyborczych 
6 exhalacja — parowanie 
7 exviscerando — wywnętrzaniem się 
8 in statu libero — w państwie wolnym 
9 kompresją — ścieśnianie 
10 wiolencją — gwałtownością 
11 juxta strictam regulam pactorum conventorum — zgodnie 
z pacta conventa 
pacta conventa — układ zawierany między przedstawicielami 
narodu ściśle określającymi warunki, pod jakimi 
elekt otrzymywał koronę 
12 extra spheram — poza obręb 
13 praevaleat — przeważała 
14 ad suam posteritatem — na swe potomstwo 
15 perennet — na stałe pozostała 
16 pupillae libertatis — tej źrenicy wolności 
17 successum — pozytywnego zakończenia 
18 konfidencją — ufność 
19 pretextu — powodu 
20 dyffidencji — nieufność 
21 statum — państwo 
22 in turbido piscari — w mętnej wodzie łowić ryby 
23 rigor — ścisłe zachowanie 
24 principale objectum — zasadniczym przedmiotem 
25 stabilire — umocnić 
26 individue — nierozłącznie, nierozdzielnie 
27 potestatem seorsivam — władzy oddzielnej 

28 praejudicium — szkoda 
29 agit independenter — działa niezależnie 
30 motiva — powody 
31 amorem et timorem — miłość i strach 
32 maxyma e converso — ta zasada odwrócona 
33 disordinata — rozprężona 
34 illicitum — niedozwolone 
35 ad gustum et beneplacitum — zgodnie z umiłowaniem 
36 causando — powodując 
37 persewerancji — wytrwałości 
38 malum — zło 
39 incurabile — nie do wyleczenia 
40 pokombinujemy — połączymy 
41 co prosperabitur in statu — przyniesie korzyści państwu 
42 konsyderować — uważać, rozważać 
43 actus publicos — czyny publiczne 
44 trophaea — znaki 
45 ductu — którą wiedzeni 
46 humanitus — po ludzku 
47 alias — inaczej 
48 providendo — z troską o 
49 konfidencją — zaufanie 
50 ego facio quodcunque volo, quia nihil volo, nisi quod 
justum est — robię co chcę, gdyż nie chcę niczego, co nie 
jest słuszne 
51 activitatem — gorliwość działania 
52 in hac materia — w tej sprawie 
53 konsyderacje — możliwości 
54 sors fatalis — los fatalny 
55 status gubernii — stan rządów 
56 confusus — bezładny, zamącony 
57 sine periculo — bez niebezpieczeństwa 
58 e converso — przeciwnie 
59 confusus gubernii — bezładny stan rządów 
60 ullatenus — w pewnym stopniu 
61 usum salutarem — zbawiennego użytku 
62 symptomata — objawy 
63 Vas Poloni non habetis regem. — Imo nos habemus 
regem, sed vos rex habet — Wy Polacy nie macie króla. — I 
owszem mamy króla, ale Was (natomiast) ma król 
64 oprymować — uciskać, przygniatać 

65 dyffidencja — nieufność 
66 statum — państwo 
67 cuncta ferit, qui cuncta timet — wszystko zniesie ten, 
który wszystkiego się boi 
68 status — państwa 
69 konnexsją — złączenie, powiązanie 
70 praees non ut de subditis crescas, sed ut illi de te — 
módl się abyś nie wzrastał kosztem ci poddanych, ale aby 
oni wzrastali dzięki tobie. 
71 vocem activam — prawo głosowania 
72 opponere — przeciwstawiać 
73 instrumenta regalia — wykonawcami poleceń króla 
(dosł: narzędziami w ręku króla) 
74 firmiter — silnie, na trwale 
75 invigilare — czuwać 
76 molevoli — niechętnie, nieżyczliwie 
77 imputaretur pro crimine status — przypisuje się jako 
przestępstwo względem państwa 
78 impetycyj — roszczeń, domagań się 
79 oppugnando — atakując 
80 suspicji — podejrzliwości 
81 qauderem si ab iss laudarer, quos et vituperare pose 
adverterem — cieszyłbym się, jeśli byłbym chwalony 
również przez tych, których gdy zauważę tego potrzebę, 
będę musiał karcić 
82 reprobare — odrzucać, ganić 
83 de modo — o sposobie 
84 interstitium — okres przerwy w działalności 
85 jus naturale — prawo naturalne 
86 indepedenter — niezależnie 
87 convocare extraordinarie — nadzwyczajnie zwoływać 
88 curam fatis commitere — troskę powierzyć losowi 
89 materias status — o sprawach państwowych 
90 reputari — uchodzić, być uważane 
91 ob perimentiam casus — z powodu konieczności przypadku 
92 antecedenter — uprzednio 
93 exekucji — do wykonania 
94 interstitium — przerwa w działaniu 
95 tantam ambiguitatem in formalitate status nostri — 
taka chwiejność w formalnym działaniu państwa naszego 
96 male intentioniatus — o złych zamiarach 

97 inscia republica — gdy rzeczpospolita jest tego nieświadoma 
98 ab omni constlio — od wszelkiej rady 
99 fatales ojczyzny eventus — niepomyślne ojczyzny zdarzenia 
100 jus cardinale — prawo główne, zasadnicze 101 
materias status sine participatione — o sprawach państwowych 
bez udziału 
102 perplexitatem expedit koniecznie resolvere — zawiłość 
należy koniecznie rozwiązać 
103 a cura boni publici — od troski o dobro publiczne 
104 justitia distributiva — prawo rozdzielania, nadawania 
105 korrumpują jedne subjecta — psują jednych poddanych 
106 ex primis vacantibus — z pierwszych wolnych (królewszczyzn) 
107 recte sentiendi — od słusznego myślenia 
108 emlumentum — pożytek 
109 dystrybuta — rozdzielanie 
110 per jura communicativa — przez prawo do udziału 
111 aemulum — ubiegającego się 
112 preferencją — przewagę 
113 fakcje — związki, sprzysiężenie polityczne 
114 generaliter — w ogóle 
115 incorporare — wcielić 
116 konsyderuje — uznaje 
117 intraty — dochody, zyski 
118 componunt — stanowią 
119 actualiter — w chwili obecnej 
120 inconvenientius — coś bardziej nieodpowiedniego 
121 sine ullo salario — bez żadnej zapłaty 
122 sufiiciens — wystarczający 
123 indigentiam — potrzebę 
124 opulentia — obfitość, zasobność 
125 okkurencjach — przypadkach 
126 efficere — zdziałać 
127 dubius eventus — wątpliwy skutek 
128 successus — wynik 
129 statum civilem componentes — stanowiące o państwie 
obywatelskim 
130 dystrybuty — prawa rozdzielania 
131 inwidyi — zawiści 
132 ductu — przewodnictwa 

133 et sine praejudicio — bez szkody, uszczerbku 
134 non componunt statum — nie stanowią państwa 
135 cyrkumstancji — okoliczności 
136 emolumenta — pożytki 
137 sine dubio — bez wątpienia 
138 in aequalitate — w równouprawnieniu 
139 pro contemptu — tego za lekceważenie 
140 symbolum — znak 
141 Rex apum aculeo caret — królowa pszczół nie ma 
żądła (dosł: król pszczół) 
142 emulacja — współzawodnictwo 
143 venalia subjecta — przekupnymi podwładnymi 
144 panis bene merentium — chleb dobrze zasłużonych 
145 campum per exercitium — pole do wykazania się 
przez wypełnianie 
146 objekcją — zarzut, trudność 
147 rationabiliter — rozumnie 
148 possessoribus — posiadającym 
149 legitime — zgodnie z prawem 
150 ex justitia distributiva — z prawa udzielania, nadawania 
151 alienare ex territorio — oddać w obce ręce tereny 
152 ex tali fundo pozwolił usum — z takiej posiadłości 
ziemskiej pozwolił korzystać 
153 sukcesorowi — następcy 
154 recuperare — odzyskać napowrót 
155 possidenti — posiadającemu 
156 dominia — posiadłościami, własnością 
157 saltem — przynajmniej 
158 JE gratis — za darmo 
159 inter privatos practicatur — wśród osób prywatnych 
jest stosowany 
160 pretium — ceną 
161 intrata — dochód, zysk 
162 alienacja — oddawanie w cudze ręce 
163 ad dominium — pod panowanie 
164 a data — od dnia 
165 in possessione — w posiadaniu 
166 valorem — wartość 
167 restituat — oddał 
168 in spatio — w okresie 
169 ad celendum — prawa do zatajenia 
170 destinatum — przeznaczone 

171 sustentacją — utrzymanie 
172 dypendencji — w uzależnieniu, w zależności 
173 supremam authoritatem — najwyższą powagę 
174 denotare — podkreślać 
175 ekonomij — dóbr 
176 importunom — ludziom niewygodnym, uciążliwym 
177 intrat — dochodów 
178 ut princeps non egeat — aby król nie był w biedzie 
179 detrimentum — ujmę, szkodę 
180 suspicje — podejrzenia 
181 conatus — usiłowania, starania 
182 meruitque timeri, nihil timens — zasłużył, by się go 
bano, sam niczego się nie bojąc 
183 respectabilius — bardziej godnego szacunku 
184 ex his praemissis — z tych przesłanek 
185 in gubernio — w sprawowaniu rządów 
186 ab extra — tak z zewnątrz 
187 quam ab intra — jak i od wewnątrz 
188 dyssensyj — nieporozumień 
189 in noc utrumque periculum — na jedno i drugie niebezpieczeństwo 
190 in rigore — w całej (ich) surowości 
191 compages — spójność 
192 symbolum — znak 
193 prosperantem — pomyślnie się rozwijająca 
194 statum gubernii — stan zarządzenia 
195 nulla salus — nie ma zbawienia 

MINISTRI STATUS 
Wszystkich panów, tak wielowładnych jako i 
wolnych, rząd zawisł na czterech pryncypalnych 
częściach; tak dalece, że nie masz żadnej takiej 
materii, która by się mogła agitari in quovis 
gubernio1, żeby się do której z nich nie miała 
regulari2. Ten czworaki rozdział dzieli się na 
tytuły: wojny, skarbu, sprawiedliwości i porządku 
generalnego, alias3 jak go zowią polities4. I jako 
cztery elementa, choć sobie przeciwne, concurrunt5 
zobopólnie do ożywiania natury każdego 
stworzenia i całego świata, tak te cztery części 
zjednoczone czynią rządów politycznych szczęście 
i bezpieczeństwo, jedna bez drugiej nie mogąc 
subsistere6. 
Nikt nie wątpi, że wojsko przez skarb się utrzymuje, 
skarbu viceversa7, co by za securitas8, gdyby 
go wojsko nie strzegło i nie broniło kraju, który 
contribuit9 do skarbu? Sprawiedliwość, która prawa 
stanowi i utrzymuje, potrzebna tak w wojsku, in 
disciplina militari10, jako i w administracji skarbu; 
polities zaś i porządek regularitatem11 wszędzie 
obserwując, czyni osobliwie stabilitatem gubernii12, 
co się żywo reprezentuje w czterech ministrach 
naszych, kiedy w hetmanie repartycja13 
wojny, w podskarbim skarbu, w kanclerzu spra 

wiedliwości, w marszałku dobrego porządku i policji. 
Te cztery części, które constituunt14 rząd królestwa: 
wojskiem komendować, w trybunałach sądzić, 
skarbem władnąć, i per politiem15 wszystko w ryzie 
trzymać, należą zapewne do jurysdykcji samych 
królów, tam gdzie dziedziczną i zupełną władzą 
panują; u nas zaś rzeczpospolita podzieliła te cztery 
czcści między czterech ministrów i powierzyła im 
administracją, dawszy im, że tak rzekę, vicariam 
regum potestatem16, aby królowi jako głowie 
rzeczypospolitej, częstokroć źle o niej zamyślającej, 
rąk do exekucji nie dostawało, gdyż 
ministrowie status17 pospolicie zowią się brachia 
regalia18. Na powadze ich, jak na szali, rzeczpospolita 
założyła salutare aequilibrium19 między 
majestatem i wolnością, żeby jedna drugą nie przeważała; 
i ta jest ich prawdziwa funkcja, żeby 
miarkować tak wyniosłość panujących, jak rozwiązłość 
wolności. Zowią się przy tem custodes 
legum20; ale ci praw naszych stróżowie są jak żołnierz 
na warcie w oczach nieprzyjaciela bez broni, 
nie mogąc przy naszym porządku żadnego usum 
salutarem21 uczynić powierzonej sobie jurysdykcji; 
są to piękne idola, którym się wszyscy kłaniają, 
lubo są nieme, tam gdzie idzie domówić się o 
dobro pospolite; głuche, nie słuchając co im prawo 
każe, i ślepe, przez szpary patrząc na wszystkie 
nieszczęścia ojczyzny. Os habent et non loquuntur, 
aures habent non audiunt, oculos habent et non 
vident22. Co tego za przyczyna? Tylko ta, że nikt 
nie może funkcji swojej zadosyć uczynić, póki 
rzeczpospolita sama że tak rzekę, w swojej gruntownie 
nie osadzi, której funkcja ta jest; każdego w 
swojej powinności trzymać, nie tak jako się 

dzieje, kiedy siła takich, co się nie tylko w jurysdykcją 
ministrów wdają, ale nawet usurpant23 
rządzić samą rzeczypospolitą. 
Zaczem pierwsze nasze staranie być powinno, 
żeby Rzeczpospolita, w decyzjach swoich wielowładna, 
była intaminata24 w powadze swojej, sub 
favore25, której snadno będzie każdego na swem 
miejscu osadzić. I tak, co się tknie ministrów, trojaki 
należy sobie z ich jurysdykcji założyć pożytek: 
pierwszy, żeby złym królom byli przeszkodą do 
złego, a dobrym pomocą do dobrego; drugi, żeby 
się stali prawdziwe organa rzeczypospolitej, utrzymujące 
jej powagę i władzę, trzeci, żeby oraz się 
stali procuratores universales26 dobra pospolitego, 
żeby każdy partykularny secundum exigentiam27 
prawa był bezpieczen prerogatyw swoich. 
Ale warując jurysdykcją ministrom status28, stawa 
mi w oczach, jako nią abutuntur29 stając się 
aemuli regiae authoritatis30, jako ci słudzy rzeczypospolitej 
częstokroć nad nią panują, i jako nawet 
partykularny, krzywdę często od nich ponosi, 
zwłaszcza od hetmanów, których władza exorbitans31 
zawiera w sobie absolutam potestatem32 w 
komendzie wojska, co nie może być tylko exosum 
in aequalitate33. 
I tu tamuje się perplexitas34 jako solvere to 
dilemma35; bo z jednej strony wszystka farraga 
negotiorum36 na nich devoluta37, exigit38 koniecznie, 
żeby mieli należytą władzę do administracji 
tak wielkich repartycyj; z drugiej straż im będąc 
wszystka powierzona salutis publicae39, pytam się: 
et custodem quis custodiet40? Przyznam się, żebym 
na to żadnego sposobu nie znalazł, gdybym się 
mego sistema41 nie trzymał, które założyłem in 
forma gubernii42, żeby zawsze i wszędzie rzeczy 

pospolita była przytomna, jednostajna i wielowładna, 
i która wiążąc partem cum toto43 znosi 
wszystkie trudności, kombinuje wszystkie sposoby, 
do porządnego, szczęśliwego i spokojnego panowania. 
W tym tedy punkcie odsyłam czytelnika ad articulum 
de modo consulendi44, gdzie opisuję, jaka 
powinna być jurysdykcja ministrów, żeby była 
ojczyźnie saluturis45, i jakie prekaucje46 wziąć należy, 
żeby jej nie było praejudiciosa47, to jest, żeby 
były erygowane cztery consilia ministerialia48, 
gdzie by hetmani w jednem, w drugiem 
podskarbiowie, w trzecim kanclerze, w czwartem 
marszałkowie, każdy z nich swojej repartycji 
interesa traktował, non proprio libitu49, ale in 
assistentia50 deputatów z senatu et equestri 
ordine51, in praesentia52 króla, prymasa i marszałka 
sejmowego. To consilium53 nie powinno by mieć 
inszej activitatem54 tylko propenendi, deliberandi, 
et execquendi55, co by prawo postanowiło; już zaś 
decisionis56, żeby zostało rzeczypospolitej, jako jej 
należy. 
To consilium, jako się tego obszerniej dadzą 
racje, powinno by trwać nierozerwanie tak podczas 
sejmu, jako et in interstitio57 sejmu; przez ten sposób 
uzna każdy, że zachowuję tę symetrię, przez 
którą sobie założył obserwować moderamen58 tak 
potrzebne we wszystkich jurysdykcjach a osobliwie 
w tej, którą powinni mieć ministri status59, żeby 
totum regimen60, na nich prawie devolutum61, nie 
ujęło władzy juribus62 rzeczypospolitej; alias63 
zdałoby się, żeby się, z nich cale wyzuła. 
Historia nasza świadczy, jak wiele fatalnych 
przykładów co ojczyzna ponosiła, w jednych okazjach 
ex abusu, w drugich ex defectu potestatis 
ministrów64; albo nie mając tyle władzy ile po 

trzeba, albo jej źle zażywając, albo nie mając requisita 
merita65 do takich wielkich funkcji. Bo król, 
jakom to wyraził, po niewoli rozdając urzędy, czy 
upatrujeż in subjectis capacitatem66? Czy obiera do 
buławy takie, w którym by było męstwo i 
experyencja doświadczona? do skarbu wierność 
intaminata67 i ekonomiczna in commertio industria68? 
do pieczęci cognitio69 wszystkich państw 
interesów, do expedycji i negocjacji potrzebna? do 
laski activitas70 i pilność, do zachowania wszędzie 
porządku? — Obviabitur71 temu wszystkiemu, jeżeli 
moja rada będzie przyjęta, ani się obawiać potrzeba 
utwierdzić jak najlepszą tę jurisdykcję, byle 
z ta dystynkcja żeby była przywiązana ad ministeria72, 
nie do ministrów. 
Jeżeli się to zda komu paradoxum, da się to 
snadno poznać, kiedy ministrowie exercebunt73 
funkcje swoje in consilio74, którego życzę, non proprio 
nutu75 jako się dzieje, ale za radą assistentium76, 
których studium77 będzie na to, aby authoritas 
ministerii78 była zachowana w rezolucjach 
każdej repartycji takich, jakie dobru pospolitemu 
convenient79; a przy tym invigilabunt80, żeby w 
nich minister personaliter81 nie śmiał praevaricare82, 
do czego pięć sposobów podaję. 
Pierwszy: rzeczpospolita contineut83 w sobie trzy 
wielkie prowincje: Wielkąpolskę, Małąpolskę i Litewską; 
czemuż by wszystkie trzy nie miały mieć 
swoich ministrów, to jest w koronie, żeby byli 
wielkopolscy i małopolscy? Przez tę akcję umniejszyłaby 
się zbyteczna koronnych ministrów powaga; 
administracja zaś ich funkcji byłaby exactior84, 
będąc podzielona i z mniejszą pracą. 
Drugi arcyzbawienny. żeby ministrowie nie byli 
jako są, dożywotni. Rzeczpospolita rzymska miała 

konsulów, wiemy jaka ich władza była w wojsku, 
w senacie, w sądach: ale ta władza w jednym roku 
się skończyła, po którego expiracji85 konsul stał się 
prywatnym jak był obywatelem. Ta odmiana tak 
częsta, nie mogłaby tylko pociągnąć za sobą 
szkodliwe rewolucje. Naśladując jednak choć in 
parte86 ten świątobliwy zwyczaj, życzyłbym, żeby 
nasi ministri status byli przynajmniej sześcioletni, 
jako bywali przedtem, hetmani aż do Zamojskiego. 
Dosyć by czasu mieli przez sześć lat administrować 
cum fructu87 swoje funkcje ci, którzy by chcieli 
clarescere88 przez swój dozór; i owszem, mając 
czas zamierzony, z większą by się pilnością 
sprawowali, aby in cursu89 administracji swojej, 
nabyli reputacji do naśladowania sukcesorom 
swoim godnej. Ci którzy by chcieli na złe zażyć tej 
władzy, byliby powściągnieni per terminem 
limitatum90. Ci na ostatek, którzy by się trafić 
mogli, bez potrzebnych talentów, i cale niesposobni 
ad ministerium91, przynajmniejby nie długo 
szkodzili. 
Prawda, że złych choć dożywotnich, mogłaby karać 
rzeczpospolita i deponere92 z urzędu; ale czy 
nie wiemyż, co by za konsekwencje były z tego 
rygoru u nas, gdzie największe crimina status93 
mają swoje patrocinia94. I tych także mogłaby rzeczypospolita 
nie cierpieć, którzy nie mają ullam 
capacitatem exercendi ministerium95; ale ciężko by 
karać niesposobność, która nie jest grzechem i pretendować 
tego, co natura nie dała; a zatem czas zamierzony 
suppeditaret96, że hoc malum97 stałoby 
się przynajmniej per praescriptionem czasu transitorium98. 
Jest jeszcze jeden casus99 bardzo szkodliwy, któremu 
tenże sposób zabieżeć może, to jest, kiedy 

minister emeritissimus100, całe prawie życie straciwszy 
na usłudze ojczyzny, doczeka się takiej starości, 
że prawie zdziecinnieje; przez co interesa 
jego repartycji tak zaniedbane, że przez koneksją z 
drugimi wszystkim generalnie szkodzić mogą; 
pytam się, co z takim natenczas czynić? Złożyć go 
ex ministerio101? Piaculum102 by było tak 
zasłużonego civem degradare103. Hetman 
naprzykład, też męstwo w sobie czując co z 
młodszych lat, lubo nie tę przezorność et 
agilitatem104 która z laty tępieje; turpe senex 
miles105, nie da sobie wydrzeć komendy nad 
wojskiem, lubo salus106 ojczyzny przez to 
periclitatur107; co za inszy sposób, tylko ten, żeby 
go czas sam prawem determinatus a ministerio108 
oddalił? 
Mógłby tu kto zarzucić kwestią pozorną i w samej 
rzeczy refleksji godną; ta jest, kiedy minister 
się trafi wielkiemi talentami dotatus109, wielkiej 
experiencji110 przytem nabywszy, wielkie kommoda111 
ojczyźnie przyniósłszy przez czas funkcji 
swojej naznaczony, czy nie byłożby znacznie 
deterimentum112, takiego z miejsca ruszać, nie 
mogąc się spodziewać równego w tym, który po 
nim nastąpi? Solwuję tę kwestią, że intali eventu113, 
za cóż nie ma być wolno rzeczypospolitej 
prolongować czas in favorem114, do drugich sześciu 
lat? Z czego żadne praejudicium115 się nie stanie, 
byle ten wiedział, który sobie na ten respekt 
zasłuży, że jego ministerium nie jest perpetuum116, 
żeby się było skończyło in termino117 sześciu lat, 
gdyby ob singulare jego meritum118, nie 
konfirmowano go in hoc stallo119 do drugich 
sześciu; ta sama prolongacja będąc in usu120, 
sprawić może, że się na nie z tem większą pilnością 
zasługiwać będą. 
Trzeci sposób, jakom wyżej życzył generaliter121, 

ratione122 rozdawania urzędów, tak tem bardziej 
spectat ministeria status123, żeby non 
dependeant124; od nominacji królewskiej, ale żeby 
ich król z całą rzeczapospolitą obierał; bo jeżeli co 
nie powinno podpadać pod fawor, interes, albo jaki 
respekt, to creatio ministrów status125. I którzy by 
prywatny powierzył sprawę swoją takiemu 
plenipotentowi, którego by sobie z najlepszych nie 
wybrał? Rzeczpospolita zdaje najdroższe interesa 
swoje na ręce ministrów, czyni ich swymi 
plenipotentami; nic słuszniejszego, żeby ich 
obierała, ale nie przez intrygi albo fakcje w takich 
razach przyzwoite, tylko per suffragia126 skryte, tak 
jako się dzieje srodze rozsądnie w rzeczypospolitej 
weneckiej, przez co unika się zazdrości i 
niebezpiecznych przebiegów konkurentów; sekret 
będąc sacrosancte in dandis suffragiis127 
zachowany, zostawuje każdemu libertatem 
sentiendi128 według samego sumienia i 
sprawiedliwości. Chciałbym, żeby in numero suffragiorum129 
obserwowana była proporcja, na przykład, 
żeby poseł dał jeden calculum130, senator 
dwa, a król dziesięć w nagrodę straconego prawa 
nominacji, które miał sam, pro libitu creare 
ministeria131. Zdawałoby mi się także rzecz 
słuszna, żeby nie insi byli kandydaci ad ministeria 
status132, tylko sami senatorowie, których sama 
experiencja in tractandis publicis negotiis133 do tej 
godności promovet134. A przy tym wszystkich 
honorów promocje, powinny gradatim135 
postępować i czynić tę zacną emulację136, która do 
zasług zachęca. I tak szlachcic powinien się 
sposobić do senatu, senator zaś do ministerium. Ta 
nadzieja dojść tej godności którejkolwiek kadencji, 
sprawowałaby, że senator w swojej funkcji 
senatorskiej, tak by się z pilnością zasługiwał, żeby 
go sądzono być godnym 

i sposobnym ad ministerium. 
Dokładam, że minister powinien by być obrany 
między senatorami tejże prowincji, na której ministerium 
go obierają, i żeby ten minister, który cursum137 
swoich sześciu lat odprawi, wracając się do 
senatu, te krzesło zasiadł, z którego by wzięto senatora 
na ministerium. Takowa cyrkulacja uczyniłaby 
pewnie z dobrego ministra dobrego senatora, 
jako i z dobrego senatora wielkiego ministra; a osobliwie 
gdyby ten zwyczaj wprowadzić, żeby minister 
per modum diarii138 expiracji139 swego czasu 
podał memoriał ad archivum140, gdzie żeby wyraził 
wszystkie cyrkumstancje administracji swojej, 
przydając swoje zdanie, jako filum negotiorum141 
trzymał, żeby to, co dobrego in statu142, nie psowało 
się, a to co zepsowanego, żeby się naprawiło. 
Niechby przy tym reprezentował w jakiej sytuacji 
zastał negotia143 repertycji swojej i w jakiej jej 
oddaje, tak dalece, że sukcesor jego nie byłby nowicjuszem, 
mając przed oczyma oświecenie, jako 
sobie ma postępować, i widząc ex actibus 
antecesora swego fructus salutares144, starałby się 
pewnie jeszcze lepiej w nich excellere145, jako i 
poprawić, co by znalazł defectuosum 146. 
Czwarty sposób, jeżeli zechcemy jakom życzył 
antecedenter147 władzę królewską określić, tak żeby 
nie mogła w niczem agere148, tylko per instrumenta 
ministerialia149, tak należy circumscribere150 
ministrów, żeby nic nie czynili bez wiadomości 
królewskiej, wszystkie actus publici151 nie mogąc 
się dziać, tylko pod jego imieniem; a do tego moja 
atencja pryncypalna w tem, żeby nigdy i w niczem 
nie rozrywać nierozdzielnej unii trzech stanów rzeczypospolitej. 
Król będąc pierwszym, powinien 
wszędzie praeesse152; nie idzie za tem, żeby się co 

stało według jego woli, ale że ministrowie byliby 
ostrożni, mając tak poważnego dozorcę nad sobą. 
Ta vicissitudo153, gdyby król nie mógł nic do skutku 
przyprowadzić bez ministrów, a ministrowie nic 
i pomyślić bez króla, sprawiłaby zapewne 
pożądaną inter status154 harmonią, i z tej naturalnie 
konsekwencji biorę. 
Piąty sposób, który mi zostaje do podania w tej 
materii, przekładając dwojakie praejudicium155, 
które rzeczpospolita ponosić może ex jurisdictione156 
ministrów, ta bowiem in libero regno157 cale 
insza będąc, wielkiej potrzebuje ostrożności; in 
absoluto158 minister zwyczajnie albo czujnego monarchy 
ślepo exequitur159 wolą, albo niedbałego w 
interesach państwa swego tak opanuje, że i państwem 
i monarchą samym rządzi, — u nas obojgu 
temu zabieżać potrzeba, to jest, żeby nasi ministrowie, 
jako passim160 się dzieje, non 
conniveant161 królowi przestępującemu; e 
converso162, widząc w panu wszelką aplikację i 
staranie około dobra pospolitego, żeby mu 
dopomagali, i żeby przy jakiej pożądanej 
cyrkumstancji in favorem163 ojczyzny, wzięli sobie 
pro simbolo164 szachownicę, nad którą napisano: 
Ars uni attendere regi165. 
Co się nieomylnie stanie per consilia ministerialia166, 
których życzę; tam bowiem rzeczpospolita 
rozeznać snadno będzie mogła co za dyspozycja w 
królu; czy jego conatus167 zgadzają się z prawem i 
z dobrem pospolitem, kiedy w oczach jej królowie 
expedycje czynić będą z kanclerzami, tak wewnętrznie 
w interesach królestwa jako i postronne 
w negocjacjach cudzoziemskich. Tam interesa wojskowe 
examinować168 będą z hetmanami; tam z 
podskarbiemi skarbowe et commercii169; tam na 
ostatek z marszałkami przypilnują, aby w każdej 
poli 

ties170 była zachowana i dobry porządek manu 
teneat171 wszystkie postanowienia; zgoła jednym 
słowem, nie widzę nic conformius statui nostro172, 
jako to, kiedy rzeczpospolita władzę swoją in tot 
partes173 podzieloną, będzie miała per hoc subsellium 
concentratam174 jako do jednego punktu, według 
axyoma jurysprudencji175; Apud eum, qui 
communicat imperium, summa vis imperii 
remanet176; król limitatam mając potestatem177, a 
ministrowie moderatam178, stanie się na ostatek 
przez takową kombinacją funiculus triplex per 
nexum indissolubilem179 trzech stanów jednostajnej 
rzeczypospolitej. 

PRZYPISY 
1 agitari in quovis gubernio — dokonywać w jakimkolwiek 
rządzeniu 
2 regulari — odnosić się 
3 alias — inaczej 
4 polities — ład, porządek 
5 concurrunt — współdziałają 
6 subsistere — istnieć 
7 viceversa — na odwrót 
8 securitas — bezpieczeństwo 
9 contribuit — wpłacił daninę 
10 in disciplina militari — w karności żołnierskiej 
11 polities zaś i porządek regularitatem — ład zaś i porządek 
prawidłowość 
12 stabilitatem gubernii — stałość w sprawowaniu 
rządów 
13 repartycja — właściwy (odpowiedni) udział 
14 constituunt — stanowią 
15 per politiem — ładem, porządkiem 
16 vicariam regum potestatem — zastępczą władzę królewską 
17 status — państwo 
18 brachia regalia — ramionami królewskimi 
19 salutare aequilibrium — zbawienną równowagę 
20 custodes legum — strażnikami prawa 
21 usum salutarem — zbawiennego użytku 
22 os habent et non loquuntur, aures habent non audiunt 
oculos habent et non vident — usta mają a nie mówią, uszy 
mają a nie słyszą, oczy mają a nie widzą 
23 usurpant — przywłaszczają bezprawnie 
24 intaminata — nieskalana, czysta 
25 sub favore — pod przychylnością 
26 procuratores universales — powszechnymi 
zarządcami 

27 secundum exigentiam — zgodnie z wymogami 
28 status — państwa 
29 abutuntur — nadużywają, wyzyskują 
30 aemuli regiae authoritatis — rywalami powagi królewskiej 
31 exorbitans — nadzwyczajna 
32 absolutam potestatem — władzę absolutną 
33 exosum in aequalitate — czymś znienawidzonym w 
równouprawnieniu 
34 perplexitas — zawiłość 
35 solvere to dilemma — rozwiązać ten probiem 
36 farraga negotiorum — wielorakość spraw 
37 devoluta — spadająca 
38 exigit — wymaga 
39 salutis publicae — o zbawienie publiczne 
40 et custodem quis custodiet — a strażnika kto będzie 
strzegł 
41 sistema — systemu 
42 in forma gubernii — w sposobie sprawowania rządów 
43 partem cum toto — część z całością 
44 ad articulum de modo consulendi — do części 
(mówiącej) o sposobie radzenia 
45 saluturis — zbawienna 
46 prekaucje — środki ostrożności 
47 praejudiciosa — szkodliwe, krzywdzące 
48 consilia ministerialia — rady ministralne 
49 non proprio libitu — nie według własnego upodobania 
50 in assistentia — przy udziale 
51 et equestri ordine — stanu rycerskiego 
52 in praesentia — w obecności 
53 consilium — rada 
54 activitatem — zakresu działania, działalności 
55 propenendi delibsrandi, et exequendi — 
proponowania, rozważania, i omawiania 
56 decisionis — podejmowanie rozstrzygnięć 
57 et in interstitio — w okresie przerwy w obradach 
58 moderamen — należyte umiarkowanie 
59 ministri status — ministrowie państwa 
60 totum regimen — cały ster rządów 
61 devolutum — spoczywający 
62 juribus — prawom 
63 alias — inaczej 
64 ex defectu potestatis ministrów — w jednych okazjach 

z nadużycia, w drugich z niedostatku władzy ministrów 
65 equisita merita — wymaganych zasług 
66 in subjectis capacitatem — wśród poddanych 
właściwe uzdolnienia 
67 intaminata — nieskalana, czysta 
68 in commertio industria — w handlu i przemyśle 
69 cognitio — znajomość 
70 activitas — moc działania 
71 obviabitur — czy stoi coś na przeszkodzie 
72 ad ministeria — do urzędów ministerialnych 
73 exercebunt — będą sprawowali 
74 in consilio — w radzie 
75 non proprio nutu — nie samowolnie 
76 assistentium — współuczestniczących 
77 studium — staraniem 
78 authoritas ministerii — powaga urzędu 
ministerialnego 
79 convenient — odpowiadają 
80 invigilabunt — będą czuwali 
81 personaliter — osobiście 
82 praevaricare — naruszać prawa 
83 coutinet — zawiera 
84 exactior — skuteczniejsza 
85 expiracji — upływie 
86 in parte — w części 
87 cum fructu — owocnie 
88 clarescere — dać się pokazać 
89 in cursu — w czasie trwania 
90 per terminum limitatum — ograniczonym terminem 
91 ad ministerium — do pełnienia funkcji ministra 
92 deponere — złożyć 
93 crimina status — przestępstwa państwowe 
94 patrocinia — piecze, obrony 
95 ullam capacitatem exercendi ministerium — żadnej 
zdolności do pełnienia urzędu ministra 
96 suppeditaret — tu: spowodowałby 
97 hoc malum — to zło 
98 per praescriptionem czasu transitorium — dzięki 
określeniu czasu (trwania urzędu) przejściowe 
99 casus — przypadek 
100 emeritissimus — najbardziej zasłużony 
101 ex ministerii — z urzędu ministra 
102 piaculum — czymś złym 
103 civem degradare — obywatela złożyć z urzędu 
(pozbawić godności) 

104 et agilitatem — ruchliwość, chęć działania 
105 turpe senex miles — haniebny to żołnierz, starzec 
106 salus — zbawienie, ratunek 
107 periclitatur — jest narażony 
108 determinatus a ministerio — określony z urzędu 
109 dotatus — obdarzony 
110 experiencji — doświadczenia 
111 kommoda — korzyści 
112 detrimentum — szkodą, uszczerbkiem 
113 intali eventu — w takim przypadku 
114 in favorem — na korzyść 
115 praejudicium — szkoda, krzywda 
116 perpetuum — wieczne 
117 in termino — w terminie 
118 ob singulare jego meritum — dla szczególnych jego 
zasług 
119 in hoc stallo — na tym stanowisku 
120 in usu — stosowaną (dosł.: w użytku) 
121 generaliter — ogólnie, w ogóle 
122 ratione — tu: odnośnie, co do 
123 spectat ministeria status — odnosi się do urzędów ministerialnych 
124 non dependeant — nie zależały 
125 creatio ministrów status — ustanowienie ministrów 
państwa 
126 per suffragia — oddawanie głosów, głosowanie 
127 sacrosancte in dandis suffragiis — ściśle przy oddawaniu 
głosów 
128 libertatem sentiendi — wolność sądzenia 
129 in numero suffragiorum — w liczbie oddanych 
głosów 
130 calculum — gałka do głosowania, głos 
131 pro libitu creare ministeria — do dowolnego mianowania 
ministrów 
132 ad ministeria status — na urząd ministra 
133 experiencja in tractandis publicis negotiis — 
doświadczenie w prowadzeniu spraw publicznych 
134 promovet — tu: przeznaczać (dosł.: wynosi na wyższe 
stanowisko) 
135 gradatim — stopniowo 
136 emulacją — współzawodnictwa 
137 cursum — okres 
138 per modum diarii — w formie protokołu 
139 expiracji — w momencie wygaśnięcia, upływu 
140 ad archivum — do archiwum 

141 filum negotiorum — sposób postępowania w załatwianiu 
spraw 
142 in statu — w państwie 
143 negotia — sprawy właściwe 
144 ex actibus antecesora swego fructus salutares — z 
dokonań poprzednika swego pożytki zbawienne 
145 excellere — górować, celować 
146 defectuosum — błędnego 
147 antecedenter — poprzednio 
148 agere — działać 
149 per instrumenta ministerialia — urzędy ministrów 
150 circumscribere — jasno określić zakres działania, 
dosł.: opisać 
151 actus publici — akty publiczne 
152 praeesse — być na czele, kierować 
153 vicissitudo — wzajemna zależność 
154 inter status — między stanami 
155 praejudicium — szkody, krzywdy, uszczerbki 
156 ex jurisdictione — z władzy rządzenia 
157 in libero regno — w wolnym królestwie 
158 in absoluto — w absolutnym (królestwie) 
159 exequitur — wypełnia 
160 passim — w różnych miejscach 
161 non conniveant — nie pobłażali 
162 e converso — a przeciwnie 
163 cyrkumstancji in favorem — dla pomyślności, na korzyść 
164 pro simbolo — za wzór 
165 ars uni attendere regi — sztuka czuwania nad jednym 
królem 
166 per consilia ministerialia — narady ministerialne 
167 conatus — zamierzenia 
168 examinować — rozważać 
169 et commercii — handlu 
170 polities — porządek, ład 
171 manu teneat — silną rękę utrzymywał 
172 conformius statui nostro — odpowiedniejszego 
państwu naszemu 
173 in tot partes — na tyle części 
174 per hoc subsellium concentratam — przez tą instancję 
skupioną 
175 axyoma jurysprudencji — porzekadła prawniczego 
176 apud eum, qui communicat imperium, summa vis imperii 
remanet — największa siła w sprawowaniu wła 

dzy jest u tego, kto dopuszcza (innych) do współudziału we 
władzy 
177 limitatam mając potestatem — ograniczoną mając 
władzę 
178 moderatam — umiarkowaną, określoną 
179 funiculus triplex per nexum indissolubilem — 
sznurem potrójnym dzięki węzłowi nie do rozwiązania 

SEJM 
Na tym tak zwanym kongresie, gdzie każdego 
szlachcica potestas1 się wydaje i lubo na nim personaliter2 
wszyscy non comparemus3, z tem większą 
jednak powagą ci, którzy od nas delegati, nas 
representant4, ponieważ non agunt5, tylko mocą 
naszą characterisati6, i gdy ich activitati committimus 
sortem nostram7 z pryncypałów stajemy się 
prawda partykularnymi w słuchaniu ich decyzji, ta 
jednak nie mniej nas zdobi, nie mogąc być ferowana, 
tylko in virtute8 konsensu naszego, derivando 
oryginaliter9 od nas, od danej na to, że tak 
rzekę, plenipotencji naszej; byle, jakom to obszernie 
wywiódł in articulo praecedenti10, i co tu powtórzyć 
muszę, rzplta na sejmie znajdowała się w 
zupełnym swoim komplecie, tak, żeby każdy część 
jej czyniący, znajdował się w posłach 
województwa swego, według tego nieomylnego 
axyoma; omnes debent nosse quod agitur, quoties 
omnium causa agitatur11. 
Wystawując sobie naturam sejmów naszych, nie 
widzę nic równego in forma gubernii12 wszystkich 
państw i królestw, ponieważ zawierają w sobie 
wszystkie genera13 rozmaitych rządów, monarchicum, 
democraticum i aristocraticum14; i tak w 
trzech stanach zgromadzonych inspirat15 każdemu 
respekt 

Regia Majestas16; ufność, prudentia17 senatu; 
miłość ojczyzny, zelus et activitas18 stanu 
rycerskiego; a przy tym, co może być 
doskonalszego, jako taki kongres, który ma cum 
libertate sentiendi absolutam potestatem 
decidendi19? A czegóż więcej potrzeba i jakoż się 
nie spodziewać emanantem20 z takiego zjazdu 
ojczyźnie prosperitatem21? Jednak, proh, dolor22! 
Ta nas nadzieja często zwodzi. — Żebym się 
doświadczył dla czego, i co ją tamuje, wnijdę we 
wszystek proceder sejmowania naszego. 
I zaczynam a primo actu23, od elekcji marszałka 
sejmowego, który poprzedza konkurencja o laskę, i 
ta zaczyna generare semina dissensionum24, i jako 
finis ab orygine pendet25, tak pospolicie ten początek 
sejmu, kiedy się zaczyna w zamieszaniu, 
kończy się w niezgodzie; a jeszcze większa, kiedy 
na obieraniu marszałka, często sejm nie zacząwszy 
się kończy; i nie dziw, ponieważ cierpimy takie 
głosy, które żadna libertas sentiendi26 nie powinna 
authorisare27, to jest, kiedy kto, a jeszcze passive28, 
pod stara laską wniesie jaką materią, z tą klauzulą, 
że nie pozwoli na obieranie, jeżeli to nie stanie, 
czego się dopomina. 
Na zniesienie tak niesłychanej exorbitancji29, nie 
trzeba nowych sposobów szukać, tylko się prawa i 
usitatam praxim30 trzymać, vigore31 którego nikt 
się oderwać nie powinien, póki marszałek nie 
będzie obrany; do obrania zaś żadna kontrowersja 
nie może przeszkodzić, ponieważ nie przez 
powszechną zgodę, ale per pluralitatem votorum32 
bywa obierany, do czego jeszcze siła dopomogą 
tacita suffragria33, których generaliter34 życzę we 
wszystkich elekcjach. 
Drugi actus35 ceremonialny po obraniu marszałka, 
jest zwyczajnie, że izba poselska idzie do senatu 
króla przywitać, skąd powróciwszy zabiera 
do 

piero activitatem36 i zaczyna traktować materie37 in 
ordine38 do formowania konstytucji. Na pierwszej 
zaraz sesji wydają się trzy obstacula39 do pożądanego 
obrad naszych skutku: pierwsze, że się 
wszystko palam40 traktuje bez żadnego sekretu; 
drugie, że każdy inszą wnosi materią, w których 
farrago41 i różność, żadnej dopuścić nie może rezolucji; 
trzecie, że nie masz żadnej obserwancji 
liberi veto42, bo niech kto jak najbardziej kontradykuje43, 
nie przełamie upornego zdania, i ta dysputa 
trwa bez końca, excitando44 coraz nowe 
kolizje. 
Co do pierwszego, niepotrzebna moja perswazja, 
co każdy przyznać musi, że najlepsze rezolucje i 
postanowienia tak w pewnych cyrkumstancjach45 
od sekretu zawisły, że będąc odkryte nie tylko się 
wykonać nie mogą, ale owszem zaszkodzić, kiedy 
je malevoli46 wiedząc, przeciwko nam samym 
zażyć zechcą; dlatego wszyscy monarchowie tak 
wielkie koszta łożą, żeby wiedzieć, co się w 
najsekretniejszych gabinetach traktuje; my im 
ochraniamy tego kosztu; nie trzeba im szpiegów, 
aby wiedzieć nasze rady; sami się z niemi 
wydajemy, a zatem nikt temu nie sprzeczy, czego 
życzę, żeby obrady nasze odprawowały się semotis 
arbitris47. 
Co do drugiego, jeżeli w trybunałach sprawy 
przywołują z regestru, dopieroż tam gdzie sprawa 
ojczyzny agitatur48, należy instituere49 porządek, 
żeby się nie godziło nowej materii wnosić, póki raz 
wniesiona nie będzie decydowana. 
Co do trzeciego, żeby każdy mógł uti pleno libere 
sentiendi, sine praejudicio50 dobra 
pospolitego, et sine periculo51 zakończenia sejmu, 
rozumiałbym hanc methodum instituere52; 
proponuje który poseł jaką materią, jeżeli na nią 
zajdzie immeditate53 zgoda powszechna, nie trzeba 
więcej, tylko ją zapi 

sać w protokule, in vim54 konstytucji; jeżeli zaś 
zajdzie kontradykcja, dać czas do kontrowersji, 
byle nie odstępować od tejże materii, która 
kontradykowana; przez te kontrowersje, może 
affirmans jako i negans rectificari55, że albo ten 
dobrowolnie odstąpi od swojej illacji56, albo drugi 
convictus57 od swojej kontradykcji; marszałek zaś 
sejmowy powinien by notować racje pro et contra, 
któremi by się zbijano; i jeżeli by żadne przełamać 
nie mogły, żeby finaliter58 je rekapitulował, i 
dopiero pytał się, jeżeli zgoda powszechna na tę 
materią; natenczas, jeżeliby contradicens59 chciał 
jednakowo perseverare60 w swej kontradykcji, per 
sacram observantiam liberi veto61, nie powinno się 
już o tem mówić, ale przystąpić do inszej; i tym 
sposobem successive62 do wszystkich, idąc 
gradatim63 za zwyczajem sejmowania. 
Rozumiemy, żeśmy siła dokazali, kiedy izba poselska 
łączy się senatem; tam jednak, jak na nowe 
zaczynają się dysputy, bez respektu na majestat 
tronu, bez konsyderacji na powagę senatu, bez refleksji 
na siebie samych; czas upływający, i do terminu 
sejmu zbliżający, jednych praemit, drugich 
nausea64 bierze z tak nieporządnego i nieskutecznego 
sejmowania, wszystkich chęć do zakończenia, 
motus in fine velocior65, ani czasu nie masz do deliberacji, 
ani cierpliwości do żadnej refleksji, sama 
precypitacja66 w tumulcie i zamieszaniu dyktuje 
konstytucje; tandem67, jeżeli nikt z protestacją nie 
wynajdzie, a na nic się nie zgodziwszy, na to tylko 
powszechna zgoda zachodzi, że wszyscy jednym 
głosem wołają na marszałka, żeby żegnał kongres, 
którego pospolicie taki koniec: a z takiego końca 
początek wszystkich nieszczęśliwości, którym 
obvia 

re68 nie podobna, wyzuwszy się z jednego sposobu 
ratowania się przez sejm. 
My na to jednak spokojni, rozjeżdżamy się tak 
bezpieczni, jak gdybyśmy byli pewni, że kto o nas 
radzi, a w samej rzeczy tak przyzwyczajeni do cierpienia, 
że znosimy cum indifferentia69 co nas boli, 
podobni owemu filozofowi, który w wielkich boleściach 
protestował się: Nihil agis dolor, quamvis 
sis molestus, nunquam confitebor te esse malum70. 
Rozumiem jednak, żeby nas ta filozofia porzuciła, 
gdybyśmy się nie bali naruszyć wolności, chcąc 
trzymać w ryzie to, co jej abusus relaxat71; biorę ja 
tę śmiałość pokazać, że się mylimy in hoc supposito72, 
i że wolność prawdziwa być nie może 
tylko bene ordinata73, i owszem, że ją dobry 
porządek przyczynia i gruntuje. 
Nie odstępując od mojej materii sejmu, przekładam 
sobie gradus czworakie, które powinny być 
obserwowane w radach sejmowych; nie mogę ich 
lepiej komparować, jako ad productionem74 natury 
w rzeczach stworzonych; i tak na przykład, biorę 
drzewo, którego pierwsza qualitas75 jest być szczepionem 
na dobrym i rodzajnym gruncie, żeby się 
przyjęło i konserwowało; tak we wszystkich radach, 
pierwsze zagajenie powinno być przed 
propozycją; ta zaś powinna być założona na 
dobrym fundamencie, nie tylko urgentis 
necessitatis76, ale et conservationis77, to jest: nie 
tylko providendo statuti praesenti78 interesów 
publicznych, ale oraz praevidendo casus futuros79. 
Druga cyrkumstancja produkcji natury jest: cultura 
drzewa szczepionego, bez której zapewne 
zdziczeje; per hanc culturam80 wyraża się 
deliberacja potrzebna nad propozycją, przez którą 
trzeba obciosać niepotrzebne i zawadzające, że tak 
rzekę, gałęzie, tak, propozycja rozsąd 

nie okrzesana, fructum salutarem81 ojczyźnie przyniosła. 
Trzeci progressus82 drzewa szczepionego 
jest: owoców dojrzałość; do czego nie może się 
lepiej komparować, jako decyzja matura83 obrad 
naszych, która adimplet84 przez swoją dojrzałość 
desideria publica85; czwarty termin rodzącego 
drzewa jest: pożytek pochodzący z pracy i starania 
koło niego; ten pożytek dependet86 w obradach od 
exekucji87, która powinna wszelkie emolumenta88 
przynosić doboru pospolitemu. 
Żebym to w szczególności lepiej explikował, idę 
naprzód ad modum proponendi89, życząc, żeby po 
obraniu marszałka izba poselska złączyła się z senatem; 
żeby senat vota90 swoje według zwyczaju 
odprawował; te vota żeby się zaczynały od ministrów 
status, jako mających większą eksperyencją 
in negotis publicis91, które według repartycji są podzielone 
pomiędzy ministrów; te wszystkie vota życzyłbym 
sobie, żeby były podane na piśmie do rąk 
marszałka, który je odebrawszy, powrócić by powinien 
z posłami do izby poselskiej, tanquam ad 
officinam legum92, jako ją zowiemy, gdzie także 
należałoby, żeby posłowie per turnum93 
województw votowali, dla porządku, żeby jeden 
przed drugim nie wpadał w głosy, z rozmaitemi 
materiami; te vota zebrane w instrukcji 
województw, expedit94 żeby także marszałek 
poselski notował; po których zakończonych, 
życzyłbym sobie, żeby je in unum scopum95 zebrał. 
Primo. Materie które były, jako jest zwyczaj, od 
króla proponowane na sejmiku. Secundo. Ex votis96 
ministrów status i senatorów. Tertio. Z głosów 
wszystkich posłów, to jest z instrukcji wszystkich 
województw; i żeby synopsim97 wszystkich materii 
uczyniwszy, czytał ten memoriał w izbie 
poselskiej, żeby jeszcze do niego przy 

dać, jeżeliby co zapomniano, sane intelligendo98, 
nie przypuszczając żadnej kontrowersji, gdyż 
takowy memoriał podpisany, służyłby pro 
instrumento publico99, zawierający w sobie 
wszytkie materie cujuscunque generis100, tak 
dalece, że nikt by się ex civibus101 nie znalazł, 
którego by się desiderium102 nie pomieściło; tym 
także sposobem zabiegłoby się dwojakiej 
inkonweniencji103; pierwszej, że zwyczajnie razem 
wszystkie materie propponuntur104, a żadna non 
deciditur105; drugiej, że na pierwszej często 
wniesionej materii, czas wszystek sejmowania 
consumitur106. 
Drugi actus obrad publicznych jest deliberacja, 
która nie może się zgodzić z tym tumultem; i hałasem, 
jakim distrahimur od potrzebnej aplikacji107 
trzeba i własne pasje w sobie uśmierzyć, żeby rozeznać 
między pożytkiem a szkodą, między sprawiedliwością 
a krzywdą, między prawdą a fałszem, 
między czem wątpliwem a pewnem, i między prywatnym 
a publicznym interesem. Przy takowej 
dyspozycji, może się spodziewać, że deliberacje 
osądzą, co może być w proponowanych materiach 
pożytecznego dobru pospolitemu, byle 
principaliter108 było postanowione, com in 
praecedenti articulo109 życzył i co tu reasumując, 
nie mogąc dosyć enucleare110 tę ideam, która ściśle 
drogę łatwą i bezpieczną ad progressum 
consiliorum111, i która znosi wszystkie abusus 
evertentes statum112. 
Życzyłbym tedy, postępując in modo113 sejmowania, 
żeby marszałek poselski, zebrawszy wszystkie 
materie, które mają być proponowane, w jeden 
memoriał, tenże memoriał w cztery classes114 rozdzielił, 
wybrawszy z generalnego memoriału, i 
seorsive115 dzieląc materie: skarbowe, wojenne, 
pieczętarskie, i co ad politiem116 należą, każdy 
memoriał 

oddawszy ministro status, który by contineret117 
materie jego repartycji; a przy tym generalną deputacją 
żeby uczynił marszałek poselski do czterech 
izb, (że ich nazwę) ministerialnych, które by się 
zwały: jedna wojenna, druga skarbowa, trzecia pieczętarska, 
a czwarta marszałkowska. 
Co do deputacji izby poselskiej należy, to notandum118, 
że trzeba żeby każde województwo miało 
necessario119 ośmiu posłów; — racja tego ta, żeby 
w każdej ze czterech izb było po dwóch posłów z 
każdego województwa, podczas sejmu; po sejmie 
zaś, jakom to już namienił, żeby czterech, to jest po 
jednym z każdego województwa, znajdowało się w 
każdej repartycji, a czterech wracało się do swojej 
prowincji ad formandum consilium particulare 
palatinale120, i na niem w tej funkcji zasiadając, 
którą exercebat121 na sejmie. 
Przykładem tu intra parenthesim122, żeby ten porządek 
nigdy nie ustawał, expediret123 na sejmiku 
czterech supernumerarios124 obrać, którzy by na to 
tylko byli, żeby mogli suplere defectum125 którego 
z ośmiu, jeżeliby przez śmierć albo chorobę nie 
mógł się znajdować in suo stallo126, ad haec 
consilia ministeriala127, których mamy już 
speciem128 w sesjach prowincjonalnych; — król by 
rozdzielił cały senat na cztery części, deputując do 
każdej izby ministerialnej secundum talenta 
subjectorum129, to jest: sposobnych do wojennych 
materii, ad consilium ministeriale130 tej repartycji, 
et per consequens131 do skarbowej, do 
pieczętarskiej i do marszałkowskiej. 
Te consilia132 formowane z senatorów i posłów 
ze wszystkich województw powinny by się odprawować 
sub directione133 króla, et in assistentio134 
prymasa i marszałka poselskiego; a tak in quolibet 

consilio135 znajdowały by się trzy stany: król, senat, 
i equestris ordo136; dlatego żeby mogły być 
praesentes137, trzeba żeby każde consilium138 miało 
swój dzień uprzywilejowany, żeby król, prymas i 
marszałek mogli assistere139 na każdem, jednem po 
drugim; i tam by się deliberacje odprawowały suo 
ordine140, według materii do propozycji zebranych 
od marszałka poselskiego in colloquio familiari141, 
nie sadząc się na niepotrzebne w mowach 
elokwencje, w których więcej słów niż sensu; tych 
deliberacyj powinien marszałek trzymać protokół, 
konotując na którą materią izba ministerialis się 
ugodziła, i na którą była kontradycja, specyfikując 
racje; a to dla tego, bo cztery dni w tygodniu dawszy 
na sesją osobną każdej izbie, piąty dzień powinien 
by być decretorius142, destinatus143 na zgromadzenie 
tych czterech izb, ad formandum corpus 
integrum144 rzeczypospolitej, która sama mając jus 
decisionis145, z relacji marszałka i ministra snadno 
by mogła rozeznać, co justum et aequum 146 w materiach 
stricte et accurate eksaminowanych in consiliis 
ministorialibus147, decydować pro opportunitate 
boni publici148, za zgodą powszechną i 
stanowić prawa i konstytucje; i tam by się w tem 
generalnem zgromadzeniu interesa różnych 
repartycyj kombinowały, które powinny mieć z 
sobą relację. 
Ten modus decisionis149, w niczem nie jest odmienny 
zwyczajnemu, który practicatur150 tylko w 
tem, że naturalius151 spodziewać by się potrzeba 
decyzji nullo contradicente152, gdyby ją praecederet153 
tak natura deliberatio in consiliis ministerialibus154, 
jako i w tem, że tego dnia, którego by się 
cztery izby złączyły, to jest cała rzeczpospolita, nie 
było by racji deliberować, ani deliberując dysputować, 
ponieważ już każdy, tak senator, jako i poseł 

seorsive155 deliberował in consilio ministeriali156; a 
zatem rzeczpospolita zgromadzona, wiedząc 
wszystkich opinie, nie miałaby co inszego czynić, 
tylko proferre157 decyzje per verbum: placet158, w 
materiałach dobrze egzaminowanych. 
To zaś pokładam, że sesje ministerialne powinny 
by się zaczynać ab examine159 ostatniego sejmu 
konstytucji, jeżeli są egzekwowane ad mentem160 
rzeczypospolitej, żeby nowych praw nie stanowić, 
dawnych nie obserwując161. 
Czwarty actus obrad publicznych jest egzekucja, 
bez której insze, by najdoskonalsze, nic nie ważą; 
nim sposób do niej podam, muszę uczynić dygresją 
nad czasem zamierzonym do sejmowania, co nie 
może subsistere162, jeżeli chcemy w dobrym porządku 
gubernium163 państwa postawić; gdyż to nie 
jest rzecz pojęta, żeby po skończonym lub zerwanym 
sejmie, takie królestwo jak nasze, mogło być 
bez rady, o czem fusius164 na innem miejscu; tu 
tylko ex occasione165 egzekucji praw namieniam, 
żebym życzył sześć niedziel sejmowania obrócić w 
sześć miesięcy, po których ekspiracji166, z dwojakich 
wojewodów, jakom ich antecedenter167 życzył, 
jeden by powracał do swego województwa z 
czterema posłami, ad formandum consilium palatinale168, 
i trwałby w tej funkcji, póki by się nie 
luzował z swoim kolegą, na pierwszej kadencji nowego 
sejmu; który to jego kolega zostałby na 
swojem miejscu in consilio ministeriali169, na którem 
zasiadał podczas sejmu, ponieważ to 
consilium, żeby perpetuum170 i nieprzerwane trwało 
dominium171 Rzeczypospolitej, zostałoby 
jednakowo miasto senatus consilii172 przy królu in 
sua activitate173, z tą tylko kondycją, że podczas 
sejmu stanowiło prawa, po sejmie zaś żeby nie 
miało inszej mocy, 

tylko per formam judicii174 przywodzić je do egzekucji. 
Rozumiem, że przy takim postanowieniu, widzielibyśmy 
w propozycji porządek, w deliberacji rozsądek, 
w decyzji łatwość, w egzekucji bezpieczeństwo; 
rwanie sejmu albo chcieć sistere 
activitatem175, nie miałoby miejsca, gdyby sejm 
regulariter176 trwał a termino ad terminum177; 
okazje by wszystkie do rwania ustały, takowy 
porządek znosząc wszystkie zamieszania, które 
osobliwie wzniecają wexy178, inwektywy, skargi 
jeden na drugiego, co by tolerari 179 nie powinno w 
publicznych głosach. 
Gdyby się jednak trafiła okazja, żeby kto chciał 
albo crimen status180 albo jaką malversationem181 
komu zarzucić, czemużby miasto mieszania 
publicznych obrad, nie podać marszałkowi 
poselskiemu memoriału, choćby też i przeciwko 
królowi i ministrom, vigore182 którego, tanquam 
tribunus plebis183, dochodziłby injurias publicas184, 
nie mianując accusantem185, żeby nie wzniecać 
dyssensji i zawziętości, które czynią powszechną 
zgodę impracticabilem186, jakom to widział nieraz. 
Dwie się partie zawezmą; niech jednej partyzant co 
proponuje, adversarius187 jego zapewne będzie 
kontradykował, bez żadnej inszej racji, tylko żeby 
przeczył temu, z którym jest w nieprzyjaźni. 
Mógłby tu kto obicere dwie inkonweniencje188, ex 
hac forma consiliorum189; pierwsza, że senator i 
poseł byłby laesus190, do jednej repartycji będąc 
deputowany, a mając jus universale191 o wszystkich 
in omni genere192 materiach radzić; druga, że materie 
z różnego gatunku traktując się w różnych 
izbach, nie miałyby z sobą koneksji, a przecie 
jedna species193 materyj powinna się zgadzać z drugimi, 
przez naturalną relację, które mają z sobą, 

a tem bardziej, jeżeliby się trafiła contrarietas194 w 
przeciwnych zdaniach jednej izby z drugą. 
Na pierwszą kwestię odpowiadam: że senator i 
poseł nie byłby privatus suo jure195, które ma, 
radzić we wszystkich materiach; gdyż w 
partykularnej materii, in consilio ministeriali196, nie 
czyni co inszego, tylko deliberuje jako deputat; in 
suo zaś stallo197, kiedy cała rzeczpospolita 
zgromadzona, pleno jure senatorio decidit198 z 
inszymi; toż się ma rozumieć i o pośle 
deputowanym. 
Na drugą kwestię odpowiadam: że snadna kombinacja 
materyj być może traktujących się, choć w 
różnych izbach, przez relacją, którą powinni by 
mieć ministrowie status między sobą; a osobliwie 
król, prymas i marszałek sejmowy, na każdych sesjach 
zasiadając, mogą snadno miarkować, żeby na 
przykład izba skarbowa deliberowała relative199 do 
wojennej, a wojenna do skarbowej, jako i drugie, 
żeby się porozumiewały między sobą, żeby każdą 
materią ile być może mature digestam200 prezentować 
całej rzeczypospolitej, do tem mocniejszej jej 
decyzji. 
Kto chce poznać utilitatem201 postanowienia którego 
życzę, niechże je komparuje cum forma praesenti 
consiliorum202; naprzód w proporcji, każdy 
powinien mieć pro objecto203, adimplere204, ile być 
może, desideria popularum205, co być nie może, 
kiedy na pierwszej materii wniesionej, mogą się tak 
wielkie kontrowersje wzniecić, że się sejm skończy 
sine ulla notitia206 tego, co continent207 instrukcje 
województw; bo posłowie nie mają czasu deferre 
co im injuctum208, i tak zaczynamy rady nie 
wiedząc o czem radzić, a przynajmniej nie radząc o 
tem, co najpilniejszej i najprędszej rady potrzebuje; 
a zatem czy nie jest rzecz słuszna, żeby 

wprzód wiadomo było całej rzeczypospolitej, co 
kto pro bono publico209 życzy, żeby czas miała do 
deliberacji, oświecenie do decyzji i sposób do 
egzekucji. 
Co zaś najpożyteczniejszego znajduję w moim 
projekcie in modo proponendi210, to: że wszystkich 
materyj catalogus211 zebrany w jednym memoriale, 
od marszałka podanym, ułatwi modum212 deliberacyj, 
nie tamując ich cursum213, podczas których 
nikt się już nie bqdzie powinien wyrywać z nową 
propozycją. 
Co do deliberacyj, w tem osobliwie zakładam pożytek 
in methodo214, który podaję, że senatorowie i 
posłowie deputowani do różnych repartycyj, ci na 
przykład, którzy będą do wojennej, będą się cum 
majori studio215 do wojskowych interesów aplikować 
i nabywając ich perfectam notitiam216, będą 
mogli tem lepsze w deliberacjach mieć zdanie, i 
maturius217 sądzić w interesach publicznych; nie 
będąc in tanto numero consulentium218, mogą spokojniej 
deliberować. 
Co ad modus decisionis219, rozumiem, że nie 
może być łatwiejszy, kiedy się wszystkim 
kontrowersjom zabiega; bo te, supponendo220 że 
już były w izbach ministerialnych, protokół 
marszałka elucidabit221 Rzeczpospolitą, w którym 
obaczy uno ictu oculi222, rationes pro et contra223 w 
każdej materii, i decydować będzie, przyjmując te, 
na które kontradykcje zajdą. 
Co zaś do egzekucji, która jest complementum224 
wszystkich obrad, proszę z tej okazji reflektować 
się nad tym, co expono225. Sądzić każdy może jako 
sancrosancte226 w moim projekcie obserwuję najdelikatniejsze 
jura libertatis227, dając sposób w 
uformowaniu propozycji, nie tylko wolność 
wszelaką proponować co tylko kto może sobie 
pomyślić, ale 

oraz ubezpieczając, że każdego propozycja 
przyjdzie ad examen et notitiam228 
rzeczypospolitej; taż wolność i deliberacjach, kiedy 
każdy secundum liberum sensum229, nie zahukany, 
ani tamowany w wolnym głosie, będzie mógł 
deliberare230; dopieroż w decyzjach, jako 
rzeczpospolita gauderet pleno jure suo231, 
decidendo materias status232, tak w tych decyzjach 
i każdy prywatny miałby potestatem affirmandi vel 
negandi233, według wolnego zdania swego. Non 
item234 w egzekucji, w której wszelka wolność 
ustaje, i nie powinna nikogo authorisare235, żeby 
mógł być refragarius236 temu, co Rzeczpospolita 
decretavit absoluta potestate237; w tem owszem 
konserwacja wolności naszej zawisła, żeby się z 
niej każdy wyzuł, in stricta observatione238 prawa, 
et in subordinatione239 wielowładnej 
rzeczypospolitej; a zatem w tym punkcie, jako non 
agitur de libertate sentiendi240, tak nie strzymuje 
mnie w moim projekcie żadna konsyderacja 
wolności, żebym nie miał życzyć institutionem241 
najsurowszego rygoru contra opressores242 
wolności, którymi się stają rebelles243 prawu. I 
dlatego, życzę, żeby te consilia ministerialia244, 
które podczas sejmu stanowiły prawa, extra 
tempus245 sejmowania obróciły się in subsella 
judicialia246, to jest: żeby nie tylko tego pilnowały, 
co sejm postanowił, ale żeby sądziły wszystkie 
crimina status247, które pochodzić mogą ex renitentia248 
praw słuchania i exekucji co rzeczpospolita 
na sejmie postanowiła; ponieważ nil justius249, że 
jako prawa stanowią się nemine contradicente250, 
żeby były in executione nemine renitente251. 
Wystawuję na ostatek in tali forma252 sejmowania 
moderamen253 wszystkich jurysdykcji, gdy cały 
naród wolny proponit ad libitum254 co mu się zda, 
gdy selecti deliberant255; gdy cała rzeczpospolita 

decidit256, i gdy każdy ex incolis exequitur257, co 
decisium258; a osobliwie funduję securitatem et 
prosperitatem259 ojczyzny, in perpetuo et 
subsistenti gubernio260 rzeczypospolitej, którego by 
ani czas, ani żaden malevolus261 przerwać nie mógł; 
tym bowiem sposobem, król miasto senatus 
consilia262, albo rezydentów ad latus263, miałby 
zawsze consilium, w którem by miał senat; każde 
zaś województwo miałoby partem264 przez posłów; 
tam by z pieczętarzami invigilaret265 
sprawiedliwości i expedycjom, które wychodzą z 
kancelarii; tam z hetmanami, jeżeli podczas wojny, 
ordynowałby expedycje wojenne, jeżeli zaś 
podczas pokoju, co należy ad conservationem266 
wojska, et disciplinam militarem267; tam by sądy 
hetmańskie się sądziły non proprio nutu268 
hetmana; tam by z podskarbiami skarbowe interesa 
et commerciorum269 traktował, gdzie by także 
należało przenieść komisją radomską in ordine270 
do zapłaty wojska, tam by, na ostatek z 
marszałkami dobry porządek in omni genere271 
rządu utrzymywał. 
A co największa, że tym sposobem wszystkie jurysdykcje 
combinarentur272: króla, ministrów, senatu, 
et equestris ordinis273, gdyżby król nic nie 
czynił bez ministrów, jako i .ministri bez niego, a 
przez to rzeczpospolita wszędzie i zawsze nieprzestannie 
panując, nie opuszczałaby na moment z dozoru 
swego salutem publicam274, consilia ministerialia275, 
przez relacją cum consiliis 
palatinalibus276, ubezpieczając nierozerwaną 
jedność rzeczypospolitej; alias277: każde 
województwo staje się osobną rzecząpospolitą, i 
każdy incola278 udzielnym sobie panem. 
Na ostatek, jeżeli dobry porządek repugnat279 
komu, źle wolności zażywającemu, proszę go, 
niechże nie ujmuje władzy rzeczypospolitej, którą 
mają 

salva omni libertate280 trybunały nasze, gdzie sprawy 
partykularnych tylko agitantur281, tu zaś całej 
ojczyzny trybunał odprawuje się ad terminum282 
kadencji swojej, nic go dissolvere283 nie może tak, 
jako nasze sejmy; sprawy przywołują z regestru, 
nie tumultuatim284, jako materie status285 na sejmie; 
deputat da swoją sentencją cum matura deliberatione286: 
na sejmie activitas287 zatamowana, nie 
dopuszcza nad niczym opinari288; dekreta na 
koniec trybunalskie, wszyscy rigorose 
exequntur289: konstytucje sejmowe albo non 
observantur290, albo annihilantur291. Jeżeli jednak 
wolność nie jest nadwerężona per authoritatem292 
trybunału, czemuż sejmy nie mają mieć równych 
prerogatyw? Zgoła, tak byśmy wszyscy sobie 
postępować powinni, jako każdy singuliter293 
czyni, za instynktem liberi arbitrii294; przyjdzie mu 
co myśl, formuje najprzód wolą, daje sobie czas do 
uwagi, decyduje ją wykonać i tandem295 wykonywa 
co sobie postanowił; e converso296, co 
postanawiamy, to non exequimur297 a exequimur298 
często, co nie jest postanowione. 
Przydaję na koniec, jako królestwo nasze dzieli 
się na trzy prowincje, i jeżeli każda z nich miałaby 
z osobna, jakom życzył, swoich ministrów, tak należałoby, 
żeby sejmy alternatą bywały w wielkiej 
Polszcze, małej Polszcze i Litwie. 

PRZYPISY 
1 potestas — moc, władza 
2 personaliter — osobiście 
3 non comparemus — nie ukazujemy się 
4 representant — delegowani nas reprezentują 
5 non agunt — nie działają (mocą swoją) 
6 characterisati — wzmocnieni 
7 activitati committimus sortem nostram — działalności 
powierzamy nasz los 
8 in virtute — mocą 
9 derivando oryginaliter — od samego początku wywodząca 
się 
10 in articulo praecedenti — w rozdziale poprzednim 
11 omnes debent nosse quod agitur, quoties omnium 
causa agitatur — wszyscy winni znać, co jest rozpatrywane, 
ilekroć sprawa dotyczy wszystkich 
12 in forma gubernii — w sposobie sprawowania rządów 
13 genem — rodzaje 
14 monarchicum, democraticum i aristocraticum — monarchicznego, 
demokratycznego i arystokratycznego 
15 inspirat — przyświeca 
16 Regia Majestas — Królewskiego Majestatu 
17 prudentia — roztropność 
18 zelus et activitas — gorliwość i chęć czynu 
19 cum libertate sentiendi absolutam potestatem decidendi 
— absolutna władza decydowania przy pełnej 
wolności wypowiadania swych sądów 
20 emanantem — płynącą 
21 prosperitatem — pomyślność 
22 proh, dolor — na Boga! 
23 a primo actu — od pierwszej czynności 
24 generare semina dissensionum — rodzić ziarna 
niezgody 
25 finis ab orygine pendet — skutek zależy od przyczyny 

(dosł.: koniec jest zależny od początku) 
26 libertas sentiendi — wolność wypowiadania się 
27 authorisare — tu: akceptować, tolerować, znosić 
28 passive — biernie 
29 exorbitancji — tu: nieprawidłowości (dosł.: zejście 
ze słusznej drogi) 
30 usitatam praxim — stosowanej praktyki 
31 vigore — mocą 
32 per pluralitatem votorum — wielością głosów 
33 tacita suffragia — tajne głosowanie 
34 generaliter — powszechnie 
35 actus — czynność, akt 
36 activitatem — tu: moc działania 
37 materie — sprawy państwowe 
38 in ordine — w porządku 
39 obstacula — przeszkody 
40 palam — jawnie 
41 farrago — mieszanina 
42 liberi veto — poszanowanie dla liberum veto 
43 kontradykuje — jest zdania przeciwnego 
44 excitando — wzbudzając 
45 cyrkumstancjach — okolicznościach 
46 je malevoli — nieżyczliwi 
47 semotis arbitris — pod nieobecność osób 
postronnych 
48 agitatur — jest rozpatrywana 
49 instituere — ustanowić (taki) 
50 uti pleno libere sentiendi, sine praejudicio — korzystać 
w pełni z prawa wolnego wypowiadania się bez szkody 
dla 
51 et sine periculo — bez niebezpieczeństwa 
52 hanc methodum instituere — zastosować taki sposób 
53 immeditate — bezpośrednio 
54 in yim — siłą, mocą 
55 affirmans jako i negans rectificari — godząc się lub 
odrzucając rzecz naprawić 
56 illacji — wniosku, wypowiedzi 
57 convictus — pokonany (odstąpi) 
58 finaliter — na koniec 
59 contradicens — przeciwstawiający 
60 perseverare — trwać, pozostawać 
61 per sacram observantiam liberi veto — przez święte 
zachowanie prawa liberum veto 
62 successive — kolejno 
63 gradatim — stopniowo 

64 jednych preamit, drugich nausea — jednych to bawi, 
drugich odraża (wstręt) 
65 motus in fine velocior — ruch im bliżej końca, to 
szybszy 
66 precypitacja — pośpiech 
67 tandem — wreszcie na koniec 
68 obviare — przeciwstawić się 
69 cum indifferentia — z obojętnością 
70 Nihil agis dolor, quamvis sis molestus, nunquam confitebor 
te esse malum — nic mi nie zrobisz, bólu, bo 
chociaż jesteś uciążliwy, nigdy nie uwierzę, że jesteś złem 
71 abusus relaxat — nadużywanie wyzwala 
72 in hoc supposito — w tym założeniu 
73 bene ordinata — dobrze uporządkowana 
74 ad productionem — tu: we wzrastaniu 
75 qualitas — jakość 
76 urgentis necessitatis — palącej konieczności 
77 et conservationis — i (na fundamencie) utrzymania 
tego na przyszłość 
78 providendo statuti praesenti — rozwiązywaniem obecnych, 
doraźnych 
79 praevidendo casus futuros — przewidywaniem takich 
wypadków w przyszłości 
80 per hanc culturam — przez tę uprawę 
81 fructum salutarem — owoc zbawienny 
82 progressus — etap rozwoju 
83 matura — dojrzała 
84 adimplet — spełnia 
85 desidera publica — pragnienia powszechne 
86 dependet — zależy 
87 exekucji — skutecznego przeprowadzenia sprawy 
88 emolumenta — korzyści 
89 ad modum proponendi — do sposobu przedstawienia 
(sprawy) 
90 senat vota — życzenia, wole 
91 in negotis publicis — w sprawach publicznych 
92 tanquam ad officinam legum — tak, jakby do „fabryki" 
praw 
93 per turnum — według porządku 
94 expedit — i byłoby rzeczą pożyteczną 
95 in unum scopum — w jedno zestawienie 
96 ex votis — tu: propozycja, życzenie 
97 synopsim — zestawienie 

98 sane intelligendo — kierując się zdrowym 
rozsądkiem 
99 pro instrumento publico — jako dokument 
publiczny 
100 materie cujuscunque generis — wszelkiego rodzaju 
101 ex civibus — spośród obywateli 
102 desiderium — pragnienie, wniosek 
103 inkonweniencji — niestosowności 
104 materie propponuntur — są przedstawiane 
105 non deciditur — nie jest rozwiązywana 
106 consumitur — jest przeznaczony 
107 jakim distrahimur od potrzebnej aplikacji — jakim 
odrywamy się od potrzebnej uwagi 
108 principaliter — z uzasadnieniem 
109 com in praecedenti articulo — w poprzednim 
rozdziale 
110 enucleare — wyłuszczyć, wyjaśnić 
111 ad progressum consiliorum — do postępu w 
obradach 
112 abusus evertentes statum— nadużycia burzące państwo 
113 in modo — w sposobie 
114 classes — klasy, grupy 
115 seorsive — oddzielnie, osobno 
116 ad politiem — do porządku, do ładu 
117 contineret — zawierał, obejmował 
118 to notandum — wyraźnie podkreślić 
119 necessario — koniecznie 
120 ad formandum consilium particulare palatinale — 
celem uformowania rady wojewódzkiej (regionalnej) 
121 exercebat — wypełniał 
122 intra parenthesim — tu: między innymi 
123 expediret — byłoby rzeczą pożyteczną 
124 supernumerarios — ponadliczbowych 
125 suplere defectum — wypełnić brak 
126 in suo stallo — na swoim miejscu (urzędzie) 
127 ad haec consilia ministeriala — na te narady 
ministerialne 
128 speciem — obraz, podobieństwo 
129 secundum talenta subjectorum — zgodnie z 
uzdolnieniami 
130 ad consilium ministeriale — do rady ministerialnej 
131 et per consequens — kolejno 
132 consilia — rady 
133 sub directione — pod kierunkiem 
134 et in assistentio — w obecności 
135 in quolibet consilio — w jakiejkolwiek radzie 
136 equestris ordo — stan rycerski 

137 praesentes — obecni 
138 consilium — zgromadzenie, rada 
139 assistere — być obecnymi 
140 suo ordine — swoim porządkiem 
141 in colloquio familiari — w bezpośredniej rozmowie 
142 decretorius — dniem rozstrzygającym (o wydaniu dekretu) 
143 destinatus — przeznaczony 
144 ad formandum corpus integrum — celem zebrania całego 
ciała 
145 jus decisionis — prawo podejmowania decyzji 
146 justum et aequum — słuszne i sprawiedliwe 
147 stricte et accurate eksaminowanych in consiliis ministorialibus 
— ściśle i należnie rozpatrywanych w radach 
ministerialnych 
148 pro opportunitate boni publici — na korzyść dobra 
publicznego 
149 modus decisionis — sposób decydowania 
150 practicatur — jest w stosowaniu, w praktyce 
151 naturalius — zgodnie z naturą bardziej 
152 nullo contradicente — bez żadnego sprzeciwu 
153 praecederet — poprzedzała 
154 deliberatio in consiliis ministerialibus — dojrzałe rozpatrywanie 
w radach ministerialnych 
155 seorsive — oddzielnie, osobno 
156 in consilio ministeriali — w radzie ministerialnej 
157 proferre — tu: zatwierdzać 
158 per verbum: placet — słowem: zgadzam się 
159 ab examine — zbadania, rozliczenia 
160 ad mentem — zgodnie z zamysłem 
161 obserwując — zachowując 
162 subsistere — trwać 
163 gubernium — zarządzenie 
164 fusius — obszerniej 
165 ex occasione — z okazji 
166 ekspiracji — upływie 
167 antecedenter — uprzednio 
168 ad formandum consilium palatinale — celem zorganizowania 
(uformowania) rad wojewódzkich 
169 in consilio ministeriali — w radzie ministerialnej 
170 perpetuum — trwałe 
171 dominium — panowanie 
172 senatus consilii — rady senatorskie 
173 sua activitate — w pełni działając 

174 per formam judicii — sposobem sądowym, na sposób 
sądu 
175 sistere activitatem — tamować działalność 
176 regulariter — nieustannie 
177 a termino ad terminum — od terminu do terminu 
178 wexy — napaści, łajania 
179 tolerari — dopuszczać się 
180 crimen status — przestępstwo państwowe 
181 malversationem — nadużycie 
182 vigore — mocą 
183 tanquam tribunus plebis — jako trybun ludu 
184 injurias publicas — niesprawiedliwości publicznej 
185 accusantem — oskarżającego 
186 impracticabilem — tu: praktycznie niemożliwą 
187 adversarius — przeciwnik 
188 obicere dwie inkonweniencje — zerzucić dwie niestosowności, 
nielogiczności 
189 ex hac forma consiliorum — przy tego rodzaju sposobie 
radzenia 
190 laesus — obrażony, skrzywdzony 
191 jus universale — prawo powszechne 
192 in omni genere — w każdym rodzaju 
193 species — rodzaj 
194 contrarietas — sprzeczność 
195 privatus suo jure — osobą prywatną, dzięki swemu 
prawu (własnym prawem) 
196 in consilio ministeriali — w radzie ministerialnej 
197 in suo zaś stallo — na swoim zaś miejscu (w czasie 
sprawowania urzędu) 
198 pleno jure senatorio decidit — w oparciu o pełne 
uprawnienia senatorskie decyduje 
199 deliberowała relative — odnośnie 
200 mature digestam — wystarczająco uporządkowana 
201 utilitatem — użyteczność 
202 komparuje cum forma praesenti consiliorum — 
porówna z obecnym sposobem narad 
203 pro objecto — za cel 
204 adimplere — spełnienie 
205 desideria popularum — pragnień ogółu narodu 
206 sine ulla notitia — bez jakiegokolwiek poznania 
207 continent — zawierają, obejmują 
208 deferre co im injuctum — zgłaszać się, co im zostało 
nakazane 
209 pro bono publico — dla dobra publicznego 

210 in modo proponendi — o sposobie zgłaszania spraw 
211 materyj catalogus — katalog, spis 
212 modum — sposób 
213 cursum — biegu 
214 in methodo — w sposobie (ich przeprowadzania) 
215 cum majori studio — z większym zapałem 
216 perfectam notitiam — doskonałą znajomość 
217 maturius — dojrzalej 
218 in tanto numero consulentium — w tak wielkiej liczbie 
radzących 
219 ad modus decisionis — co do sposobu podejmowania 
ostatecznej decyzji (w sejmie) 
220 supppnendo — zakładając 
221 elucidabit — oświetli, wyjaśni 
222 uno ictu oculi — w mgnieniu oka 
223 rationes pro et contra — powody, argumenty za i 
przeciw 
224 complementum — uzupełnieniem 
225 expono — proponuję 
226 sancrosoncte — coś najświętszego 
227 jura libertatis — prawa wolności 
228 ad examen et notitiam — do przebadania i znajomości 
229 secundum liberum sensum — zgodnie z niezależnym 
mniemaniem 
230 deliberare — brać udział w obradach 
231 gauderet plena jure suo — winna cieszyć się pełnym 
prawem 
232 decidendo materias status — decydowanie o 
sprawach państwa 
233 potestatem affirmandi vel negandi — możność, 
władzę przyjęcia lub odrzucenia 
234 non item — przeto nie 
235 authorisare — upoważniać 
236 refragarius — oporny 
237 decretavit absoluta potestate — postanowiła władzą 
najwyższą 
238 in stricta observatione — w ścisłym zachowaniu 
239 et in subordinatione — i w poddaniu 
240 non agitur de libertate sentiendi — nie odnosi się to 
do wolności poglądów, zdań, mniemania 
241 institutionem — ustanowienia 
242 contra opressores — gwałcicielom 
243 rebelles — przeciwstawiający się, buntujący się przeciw 

244 consilia ministerialia — obrady ministerialne 
245 extra tempus — poza czasem 
246 in subsella judicialia — posiedzenia sądowe 
247 crimina status — przestępstwa państwowe 
248 ex renitentia — ze sprzeciwiania się 
249 nil justius — nic bardziej słusznego 
250 nemine contradicente — gdy już nikt się nie sprzeciwia 
251 in executione nemine renitente — w ich egzekwowaniu 
przez nikogo nie powstrzymywane 
252 in tali forma — w tym sposobie 
253 moderamen — tu: właściwe granice 
254 proponit ad libitum — zgłasza dowolnie 
255 selecti deliberant — wybrani obradują 
256 decidit — podejmuje decyzje 
257 ex incolis exequitur — obywatel wykonuje 
258 co decisium — co zostało ustanowione 
259 securitatem et prosperitatem — bezpieczeństwo i pomyślność 
260 in perpetuo et subsistenti gubernio — w wiecznym i 
trwałym panowaniu 
261 malevolus — nieżyczliwy 
262 senatus consilia — posiedzeń senatu 
263 ad latus — u boku 
264 partem — udział 
265 invigilaret — nadzorował 
266 ad conservationem — utrzymania 
267 et disciplinam militarem — karności wojskowej 
268 non proprio nutu — nie samowolą 
269 interesa et commerciorum — handlowe 
270 in ordine — w kolejności 
271 in omni genere — nad całością spraw 
272 jurysdykcje combinarentur — zazębiałyby się, złączyłyby 
się razem 
273 et equestris ordinis — stanu rycerskiego 
274 salutem publicam — pożytku publicznego 
275 consilia ministerialia — rady ministerialne 
276 cum consiliis palatinalibus — z radami województw 
277 alias — inaczej 
278 incola — obywatel 
279 repugnat — tu: przeszkadza 
280 salva omni libertate — przy zachowaniu pełnej wolności 
281 agitantur — są rozstrzygane 

282 ad terminum — w ściśle ustalonych terminach 
283 go dissolvere — rozwiązać 
284 tumultuatim — bezładnie, chaotycznie 
285 materie status — sprawy państwowe 
286 deputat da swoją sentencją cum matura 
deliberatione — po dojrzałym namyśle 
287 activitas — moc działania 
288 opinari — wymiany przypuszczeń, zapatrywań, poglądów 
289 rigorose exequntur — ściśle są wykonywane 
290 non observantur — nie są zachowywane 
291 annihilantur — są lekceważone 
292 per authoritatem — przez powagą 
293 singuliter — dla siebie samego 
294 liberi arbitrii — wolnego osądu 
295 tandem — i na koniec dopiero 
296 E converso — a przeciwnie (często) 
297 non exequimur — nie wykonujemy 
298 a exequimur — a robimy (to) 

PLEBEI 
Nie należałoby podobno inter materias1 status 
mieszać pospólstwo, ponieważ non componunt2 w 
rzpltej naszej żadnego stanu, ani wchodzą w żadne 
rady, oprócz miast pruskich, tak jako w inszych 
państwach wolno się rządzących. I lubo w takiej są 
u nas wzgardzie, to opprobrium hominum, et 
abjectio plebis3, że i wspomnienia niegodni, ja ich 
bynajmniej nie mogę lekceważyć. 
Choćbym inszej racji nie miał, tylko tę, żeśmy 
wszystek nasz zaszczyt powinni pospólstwu, co jest 
oczywista, gdyżbym nie był szlachcicem, gdyby 
chłop nie był chłopem; bo co zacność urodzenia 
mego czyni, jeżeli nie dystynkcja, której gdyby nie 
było między chłopem i szlachcicem, wszyscy 
byśmy byli równi, jeden nie będąc lepszym od 
drugiego; żadnej by nikt nie miał zacności z 
urodzenia, tak dalece, że podłość kondycji 
chłopskiej, nasze wynosi. 
A przy tym, co czyni fortuny i substancje nasze? 
jeżeli nie plebei prawdziwi nasi chlebodawcy, 
kiedy grzebią dla nas ustawicznie w ziemi, i skarbów 
dobywając, z ich roboty nasze dostatki, z ich 
pracy obfitość państwa, z ich handlów commercia4, 
z ich roboty nasze wygody. Oni ciężar podatków 
znoszą, oni wojska rekrutują, oni nas na osta 

tek we wszystkich pracach zastępują, tak dalece, że 
gdyby chłopstwa nie było, musielibyśmy się stać 
rolnikami, i jeżeli kogo wynosząc mówimy: pan z 
panów, słuszniej by mówić: pan z chłopów. 
Na to wszystko żadnej nie masz konsyderacji5; 
mało na tem, że chłopem jak bydlęciem pracujemy, 
ale co większa i niechrześcijańska, że często za 
psa, albo szkapę chłopa poddanego przedajemy; — 
Gorszy się cały świat z tak bezbożnego prawa, 
które oszacowało życie ludzkie, sto grzywien 
nakazując szlachcicowi kary, kiedy chłopa zabije; 
zapomniawszy prawa boskiego, które przykazuje: 
Oculum pro oculo, dentem pro dente6. 
Jeżeli zaś dla tego są in vilipendio7, że są w poniżeniu, 
pamiętajmy co Duch święty mówi w księgach 
mądrości: Qui spernit modica, paulatim decidet8. 
Nie wiem jakiem sumieniem w państwie 
chrześcijańskim lud pospolity traktujemy jako 
niewolników, nie kontentując się tem, że są 
poddani, co jest rzecz słuszna, będąc bez wątpienia 
obligowani do pewnych powinności; ale non 
sequitur inde9, żeby byli niewolnikami jako są, z tą 
tylko dyferencją10, że kajdanów nie noszą. Pan Bóg 
człowiekowi sine distinctione11 kondycji dał 
wolność; jakiem prawem mu ją może kto odbierać? 
W trzech tylko okazjach może ją człowiek 
sprawiedliwie stracić: W pierwszej, nieprzyjaciel 
na wojnie wzięty, życiem darowany; w drugiej, 
winowajca za kryminał popełniony; w trzeciej, 
szalony bez rozumu, starania potrzebujący. 
Mało na tem, że sobie z pospólstwem postępujemy 
przeciwko sumieniu, ale oraz przeciwko 
dobrej polityce. Czytajmy w historii rzymskiej, do 
jakich rewolucyj wiolencje patrycjuszów przy 

wiodły pospólstwo; ale mamy w domu przykład z 
ukraińskich buntów, do których opresje dziedziców 
dawały okazją: może, uchowaj Boże, ta zaraza 
ogarnąć całe państwo, gdyż nic naturamiejszego 
człowiekowi, jako zrzucić z siebie jarzmo, i wybić 
się z niewoli kiedy może; ten który jaki czas nie 
śmie się odważyć, tandem12 desperacja mu dodawa 
serca; gravissimi sunt morsus irritatae 
necessitatis13. 
Przekładam i tę do konwikacji rationem status14; 
uchowaj Boże hunc casum15, żeby kto de absoluto 
dominio16 zamyślał, czy mógłby zażyć lepszego 
sposobu, jako obiecując privilegia17 wolności 
chłopom naszym? Pytam się, czyliby ich ten powab 
nie pobudził do generalnego buntu, i czyby nie 
sakryfikowali18 wolność nasze dla nabycia swojej. 
A potem, czy można się spodziewać takiego pożytku, 
jaki lud pospolity inszym państwom przynosi? 
Doznajemy bowiem tego, że jako wolność 
excitat generositatem animi19, tak niewola generat20 
gnuśną nikczemność, która się wydaje w prostocie 
naszego pospólstwa; nie myśli bowiem przy 
swojej biedzie sposobić się do żadnej industrii w 
ekonomii, ani do żadnych kunsztów w rzemiosłach; 
pracując ustawicznie pod kijem, nie robi nic z 
ochota, badać zwłaszcza pewien, że i to co by 
zarobił, nie jego, i choćby który miał z natury jakie 
talenta, nie ma ani serca, ani czasu zażyć ich 
proficue21, nie myśląc tylko o tem, żeby się stał 
wolniejszym, ponieważ unum et primum studium 
vere liberale est, quod liberum facit22. Jakoż w każdej 
akcji, przy wolności znajduje się ochota, przy 
ochocie emulacja, przy emulacji doskonałość. Dla 
tego też nie mamy ani manufaktur bogacących 
państwo, ani rzemiosł rozmaitych do 
powszechnego 

zażywania i wygody życia; trzeba to wszystko z 
cudzych krajów sprowadzać, siebie ubożąc, a cudze 
commercia23 bogacąc. 
Pomiarkowała Opatrzność boska wszystkie kondycje, 
z tą proporcją, że każdy według niej żyć 
może; jednym dała przy urodzeniu różne talenta do 
nabycia fortuny; inszym sposobność do sustentacji; 
jedni przez pracę ubogich się bogacą, ubodzy 
zaś przez potrzebę bogatych się konserwują. A 
zatem należy mieć staranie o ich konserwacji, 
nagradzając owszem to, co im natura ujęła. Nie 
powinniśmy cierpieć ich mizerii, w którejśmy się 
sami porodzić mogli; ta zaś mizeria przez nic bardziej 
się nie wydaje, jako naprzód przez to, że 
chłopa żadna sprawiedliwość nie ubezpiecza, ani w 
życiu, ani w jego dobytku. 
Pryncypalna obligacja gubernii24 jest, obmyśleć 
securitatem25 każdemu ziemianinowi; chłop jej u 
nas żadnej nie ma, kiedy pan jego często z pasji 
albo zawziętości, bez sądu, proprio nutu26, może 
kazać stracić poddanego, czego najudzielniejszy 
monarcha nie czyni, największego winowajcę nie 
karząc życiem, tylko per viam ordinariam legitimi 
judicii27. Są insze jura dominii28 dziedzica nad poddanym, 
których, uchowaj Boże ,nie tykam; ale co 
do sprawiedliwości ditinquo29, że ją może administrare30 
każdy w swoich dobrach, ale te sądy partykularne 
nie powinnyby być, tylko primae instantiae31, 
z których żeby apelować się godziło do sądów 
grodzkich i trybunału, które są subsellia32 
władzę rzeczypospolitej reprezentujące, ponieważ 
ta sama ma jus gladii, et potestatem definitivam33 w 
sądach; od których jeżeli sam szlachcic dependet34, 
a za cóż im jego poddany nie ma subesse35? 
który primitive36 jest poddany Rzeczypospolitej, 

żeby mógł krzywdy swojej dochodzić, kiedy ją niesłusznie 
ponosi. 
We wszystkich państwach, nie może mizerny 
satrapa, jak go zowią, sądzić we wsi jurysdykcji 
swojej, póki nie będzie licentiatus in jure37. U nas 
lada wójt, ledwo czytać umie, dekretując na śmierć, 
szafuje życiem ludzkim! Wiem, że tu na to siłu 
sarknie, którzy mieliby pro laesione suae immunitatis38, 
gdyby musieli z poddanymi swymi się sądzić; 
ale cóż rzeką na to, kiedy najwielowładniejsi 
monarchowie nie uchodzą sądu z najlichszym w 
swem państwie poddanym? Ten ile razy czuje się 
być ukrzywdzonym, sądzi się z królem w parlamencie, 
który sacrosancte39 dekret obserwując, 
poddaje mu się przegrając sprawę. Co i na to 
mówić, że jeżeli nasza szlachecka kondycja nie 
dyspensuje nas od poddaństwa rzeczypospolitej, a 
jakoż może być compatibile40, żebym był absolutnym 
panem nad chłopem i poddanym oraz rzeczypospolitej, 
która nie traci dla tego jus dominii41 
w mojem dziedzictwie, żem jest dziedzicem? Zgoła 
despoticum dominium42 potestati43 rzeczypospolitej, 
która im większa, tym bezpieczniejsza 
wolności prerogatywa; non item44 co do ekonomii, 
w której cała dependencja należy panu od chłopa. 
Racja tego naturalna. Jestem dominus fundi45, na 
którym osadzam chłopa, z obowiązkiem do 
różnych powinności, czy w czynszach, czy w 
robociźnie; jest to contractus mutuus46, na który raz 
chłop pozwoliwszy, nie może mieć sobie za 
krzywdę wypełniając swoje obligacją, byle ją 
wypełniwszy był pewien, że co sobie przy tem 
zarobi, będzie mógł dzieciom zostawić, i byle sub 
titulo47 niewolniczego poddaństwa, nie wolno go 
było przymuszać zostać 

w mojej wsi, kiedy u sąsiada znajdzie w osiadłości 
lepszą kondycją. 
Jeżeli to zda się być possessori praejudiciosum48, 
proszę reflektować się, że przy alternatywie nic się 
nie traci; bo jeżeli memu chłopu byłoby wolno 
przenieść się do sąsiada, mógłby się zapewne spodziewać, 
że cudzy chłop, przy takiej powszechnej 
wolności, przyjdzie do mnie na jego miejsce. Takie 
privilegium49 pospólstwa uczyniłoby kraj daleko 
osiadlejszy, kiedy by wolno było osadzać się pospólstwu 
na tak siłu pustych gruntach; gdyż to 
dziwna, że się nad tem nikt nie reflektuje, skąd tak 
wielka kraju naszego dezolacja, lubo jest rzecz 
oczywista: dla tego, że w jednej wsi będzie więcej 
pospólstwa niżeli gruntu do wyżywienia, a w 
drugiej więcej gruntu niż ludzi. Tak ta mizerna 
przez nieproporcjonalną osiadłość do szczupłego 
gruntu, jako i tamta per defectum50 mieszkańców 
ad proportionem territorii51; czego przyczyną jest, 
że się chłopu nie godzi migrare52 z jednego miejsca 
na drugie. 
I to rozumiem konsyderacji godno, że ta niewola 
pospólstwa odraża lud obcych krajów osadzać 
grunta nasze, alias53 tak powabne przez swoją 
żyzność, przez co in immensum54 krzywda się 
dzieje ojczyźnie. 
Wywiódłszy co do interesu publicznego należy, i 
jako lud pospolity po niewolnicza traktowany 
praejudicat55 dobru pospolitemu, przystępuję do 
interesu partykularnego każdego possesora, i wchodzę 
in calculum56 z gospodarzem, jako najlepiej się 
in re oeconomica gnarującym57, dowodząc, że 
dawszy chłop i grunt, a przy nim wolność 
wszelaką, i nie obciążając go żadnemi 
robociznami, z tego gruntu więcej będzie miał 
possesor pożytku, niż 

ten, który mu zwyczajnie przynosi. Na przykład 
mam folwark; niechże tego folwarku grunta rozdam 
między chłopów; upewniam, że mi tyle w 
czynszach zboża do gumna oddadzą, ile mi się 
ordinarie58 rodziło, a przytem i chłop swój znajdzie 
pożytek, lepiej pola uprawiając, byle mu 
miarkować, co do sustentacji zwyczajnej należy; ja 
zaś oprócz tego pożytkować będę, że chłop, jak 
mówią, z worem nie przyjdzie do dworu; że żadnego 
dozoru gospodarskiego ta ekonomia nie potrzebuje 
i że wieś moja będzie daleko ludniejsza, a per 
consequens59 intratniejsza. Dowodem tego wsie w 
niektórych naszych prowincjach tym sposobem 
osadzone, wolne od wszelkiej robocizny; jaka w 
nich różność od tych, gdzie ten tryb zwyczajny 
gospodarstwa przy uciemiężeniu poddaństwa 
postanowiony. 
Jest to rzecz niepojęta, że takie państwo jak 
nasze, obszerne w tak grunta żyzne obfitujące, 
rzekami dla defluitacji opasane, samego morza 
bliskie, i mogąc mówić, że co naturae productio60 
po inszych krajach distribuit61, collecta tenet62, a 
przecie najuboższe i najniechludniejsze; — nie 
insza tego racja, tylko ta: chłop panu robiący nie 
ma sposobu się zbogacić, a pan co przez pracę 
chłopa zbierze, per luxum63 roztrwania; a przy tym 
kiedy głód, wojna albo powietrze kraj spustoszy, 
trzeba wieków czekać, żeby się pustki osadzały; 
lud z cudzych krajów nie przychodzi dobrowolnie 
poddać się w niewolę. I tak ten mizerny lud, który 
jedna jest największa porcja królestwa, generalną w 
niem czyni mizerią. Tak się osobliwie wydaje w 
miastach naszych, gdzie, jaka ruina budynków, 
jaka depopulacja mieszczanów, jaka indygencja 
rzemieślników, jakie ubóstwo kupców; a przecie 

te to są nasze emporia64; my po morzach nie pływamy, 
wszystkie nasze commercia65 z miastami, 
gdzie tylko sprzedać możemy, co się w domu urodzi, 
nie masz na to żadnej konsyderacji. Kto największe 
przygody i opresje ponosi, to miasto, żadnej 
nie mając protekcji, ani sprawiedliwości; co 
tego za racja? Nie insza, tylko to omamienie, że 
szlachcic nie miałby się za szlachcica, gdyby plebejum66 
nie miał za niewolnika. 
Pytam się, czy powinien swoje prerogatywę w 
tem zakładać? Czy przez to derogabit67 w czem 
zacności urodzenia swego, że ubogi wieśniak, choć 
przy podłej kondycji swojej, będzie szczęśliwszy? 
Gdy osobliwie przez jego szczęście ojczyzna prosperabitur68? 
Obliguje nas do tego sama miłość bliźniego; i czy 
jesteże to po chrześcijańsku compatibile69, żeby 
mój bliźni był moim niewolnikiem, i ta dusza żeby 
była u mnie in contempu70, którą Bóg tak drogo 
szacował i która mu jest tak miła, jak największego 
monarchy? Zgoła, jako sumienie powinno nas w 
tym punkcie rectificare7l, tak i sama ratio status72; 
bo nadaremne będą wszystkie nasze trudy i 
starania, przez jak najlepsze postanowienia ad 
firmandum regimen73 rzeczypospolitej, które 
będzie zawsze podobne do owej statuy Nabuchodonozora, 
zrobionej z najlepszych kruszców, ale na 
nogach słabych, bo glinianych. Lud pospolity in 
statu74, co jest inszego, tylko nogi, albo raczej 
piedestał, na którym stoi i buduje się 
rzeczpospolita, i który jej onera75 dźwiga? Jeżeli 
ten piedestał będzie gliniany, cała moles76 na nim 
się wspierająca upadnie. 

PRZYPISY 
1 inter materias status — w sprawy państwowe 
2 non compununt — tworzą 
3 opprobrium hominum, et abjectio plebis — znieważenie 
ludzi i poniewieranie ludu 
4 commercia — nasze stosunki handlowe 
5 konsyderacji — baczności, względu 
6 oculum pro oculo, dentem pro dente — oko za oko, ząb 
za ząb 
7 in vilipendio — w lekceważeniu 
8 qui spernit modica, paulatim decidet — kto lekceważy 
małe, stopniowo sam się zmniejsza 
9 non seguitur inde — nie wynika z tego 
10 dyferencją — różnicą 
11 sine distinctione — bez rozróżniania 
12 tandem — jednakże 
13 gravissimi sunt morsus irritate necessitatis — najcięższe 
są ukąszenia rozdrażnionej konieczności 
14 rationem status — rację stanu 
15 hunc casum — taki przypadek 
16 de absoluto dominio — o władzy absolutnej 
17 privilegia — przywileje 
18 sakryfikowali — tu: poświęcili 
19 excitat generositatem animi — pobudza szlachetność 
ducha 
20 generat — rodzi 
21 proficue — korzystnie, z pożytkiem 
22 unum et primum studium vere liberale est, quod liberum 
facit — jedno i pierwsze zajęcie naprawdę jest wolnym, 
które czyni (człowieka) wolnym 
23 commercia — handle 
24 obligacja gubernii — zasada obowiązująca w 
rządzeniu 
25 securitatem — bezpieczeństwo 

26 proprio nutu — samowolnie 
27 per viam ordinariam legitimi judicii — drogą prawowitego 
rządu 
28 jura dominii — prawa rządzenia 
29 distnquo — to wyróżniam 
30 administratre — tu: sprawować 
31 primae instantiae — w pierwszej instancji 
32 subsellia — urzędami 
33 jus gladii, et potestatem definitivam — prawa miecza i 
moc ostateczną 
34 dependet — zależy 
35 subesse — być podległym 
36 primitive — najsampierw 
37 licentiatus in jure — uprawniony do prowadzenia sądu 
38 pro laesione suae immunitatis — za obrazę własnej 
niezawisłości 
39 sacrosancte — z jak największym szacunkiem 
40 compatibile — znośne, do przyjęcia 
41 jus dominii — prawo do rządzenia 
42 despoticum dominium — rządy despotyczne 
43 praejudiciosum absolutae potestati — szkodliwe dla 
najpełniejszej władzy 
44 non item — jednakże nie 
45 dominus fundi — panem pola 
46 contractus mutuus — kontrakt dwustronny 
47 sub titulo — tytułem 
48 possessori praejudiciosum — posiadającemu za 
krzywdzące 
49 privilegium — uprzywilejowanie 
50 per defectum — przez brak 
51 ad proportionem territorii — w stosunku do wielkości 
obszaru 
52 migrare — przenosić 
53 alias — skądinąd 
54 in immensum — w całości 
55 praejudicat — tu: przeszkadza 
56 in calculum — w rachunek, w obliczenia 
57 in re oeconomica gnarującym — na sprawach gospodarczych 
się znającym 
58 ordinarie — zazwyczaj 
59 per consequens — w ostateczności, ostatecznie 
60 naturae productio — moc twórcza natury 
61 distribuit — rozrzuciła 

62 collecta tenet — wszystko to zebrane (nasze 
państwo) posiada 
63 per luxum — na zbytek 
64 emporia — miejsca handlu 
65 commercia — sprawy handlowe 
66 plebejum — chłopa 
67 derogabit — ograniczy, umniejszy 
68 prosperabitur — będzie wzrastała w pomyślności 
69 compatibile — do przyjęcia 
70 in contempu — we wzgardzie 
71 rectificare — sprostować, na właściwą drogę naprowadzić 
72 ratio status — racja stanu 
73 ad firmandum regimen — celem wzmocnienia rządu 
74 in statu — w państwie 
75 onera — ciężary 
76 moles — masa (ciężar) 

POLITIES 
Żeby szacować politiem1 jako tego godna, nie 
możemy jej sobie lepiej appretiare2, jako 
wystawując sobie pierwsze wieki, o których nie 
podobna sobie sine horrore3 wspomnieć, kiedy 
ludzie żyli po polach rozproszeni, jedni od drugich 
oddaleni, nie cierpiąc żadnej zwierzchności, ani 
znając żadnej cnoty przy grubiańskiej dzikości, nie 
zażywając inszych sposobów do pożywienia, tylko 
zdrady, wiolencje, zabójstwa, które zdały im się 
indispensabiliter4 potrzebne dla subsystencji i 
konserwacji życia. Nie było między nimi ani 
panów, ani poddanych, ani nagrody, ani kary, ani 
dobrej woli, ani powinności, ani odwagi, ani 
bojaźni, ani awersji naturalnej od złego, ani smaku 
do dobrego, ani na ostatek rozumu do 
czegokolwiek rozeznania; każdy się miał za 
cudzego, choć żyjąc w jednymże narodzie, w 
jednejże familii, i w jednymże kraju, tak dalece, że 
się zdało, że się nie rodzili, tylko na wytracenie 
plemienia ludzkiego. 
Tandem5 sama eksperiencja takiego nierządu pokazała 
enormitatem6 nieznośnych zwyczajów; poczęto 
tamować cursum tam effrenatae licentiae7, 
formując pospolitości, przy których nastąpiła subordynacja 
zamiast independencji, i porządek zamiast 
swej woli; pasje jedne powściągniono przez 

bojaźń, drugie przez rozumne perswazje; poczęto 
słabych bronić od opresji mocniejszych, zgoła 
tranquillitas8 nastąpiła, pod praw i dobrego postanowienia 
protekcją, a pod imieniem tej duszy 
wszystkich stanów, którą zowiemy polities9, i która 
między kondycjami, choć rozmaitemi, pokój utrzymuje, 
między interesami lubo przeciwnymi 
pomiarkowanie czyni i zgodę jednoczy, przez 
potrzeby zobopólne i wzajemne, jednymi drugich 
dogadzając, tak dalece, że sama inaequalitas10 
podziałów służy do utrzymania i zgody in 
gubernio11. 
Rzecz oczywista, że na nic by się było nie przydało 
światu, wyniść ex hac primitiva barbarie12 i 
formować ludziom między sobą pospolitości; w 
nich bowiem żyjąc, nastały inwidie, dyssensje, 
nieznajome przed tem w dzikości, ambitus 
dominandi13, interes i insze pasje, do których coraz 
większe rozmnażanie rzeczy przed tem 
nieznajomych dawało okazją, gdyby polities14 nie 
była principalis regula15 tak, żeby się nic nie 
znajdowało extra sphaeram16 swojej powinności. 
A zatem daremne zamysły i ta moja praca we 
wszystkich częściach gubernii17 rzeczypospolitej, 
jeżeli w każdą nie wlejemy tej duszy, jak ją 
zowiemy: ordo, anima rerum18; bez tego porządku 
nie może być rzeczpospolita, tylko corpus 
inanimatum19, której żywego wigoru jest znak 
najpewniejszy, kiedy każda część swoją funkcją 
odprawuje, kiedy wszystkie czyniąc unitatem 
individuam, concurrunt20 do konserwacji swojej, 
sub imperio21 prawa, dla utrzymania porządku 
postanowionego. 
Tego alegorycznego ciała król jest głową, za którego 
przezornością i przykładem, wszystkie członki 
rządzić się powinny; quidquid faciunt principes, 
praecipere videntur22. Senat wystawiam sobie, jako 

piersi, które powinny zastępować ojczyznę od 
wszystkich na nią bijących razów, przez które żeby 
wolność mogła zawsze mieć dulce respirium23. Ministri 
status24 są jako fortece, które powinny pałać 
miłością ojczyzny, i do którego powinny wszystkie 
negotia publica concentrari25, i przez ich administracją 
nie ustawać in cursu, ordinario 26 tej cyrkulacji. 
Stan rycerski konsyderuję jako ręce, gotowe 
na obronę ojczyzny i do egzekucji tego, co 
rzeczpospolita postanowi dla dobra pospolitego. 
Nogi na ostatek nic inszego nie są in statu27, tylko 
pospólstwo zdeptane, które całą machinę trzyma i 
wszystkie onera28 dźwiga. 
Zgoła, jako nie może rzeczpospolita niczem 
władnąć, tylko per concursum mutuum partium29, 
tak ten concursus30 być nie może, tylko per 
manutentionem31 porządku; ten zaś porządek żeby 
subsistat32, powinien mieć, jeżeli jest duszą 
ożywiającą statum33, trzy duszy facultates34: wolą, 
pamięć i rozeznanie; ta idea w komparacji lubo się 
zda extraordinaria35, zawiera w sobie jednak 
realiter36 prawdę. 
Weźmy naprzód wolą, która originaliter37 nierząd 
sprawuje, będąc naturalnie diffusa38 nie tylko z każdego 
objectum39 czyni sobie desiderium40, ale i tego 
co nie widzi pragnie, nie obserwując, czy jej to 
convenit41, czyli to z krzywdą albo publiczną, albo 
czyją partykularną, a osobliwie czy to nie znosi totaliter42 
tego porządku, który w tem consistit43, 
żeby kiedy kto nie może mieć tego co chce, żeby 
nie chciał tego co mieć nie może; si habere non 
potest quidquid vult, illud potest nolle, quod non 
habet44. 
Taż wola w każdym będąc partykularna, nie może 
być we wszystkich jednakowa; cóż ją może coadunare45? 
Tam gdzie jeden rządzi, wszyscy się 

ubiegają i za honor mają jednemu wyrokowi subesse46; 
i lubo przez to nie znosi contrarietas sensus47, 
ale nie wydając się, nie czyni żadnego nieporządku; 
non item in libero statu48, gdzie quod capita tot 
sensus49 gdzie wola bez dyssensji, bez interesu, bez 
żadnej zawziętości znaleźć się może, między tymi 
nawet, którzy zgodnie dobrze ojczyźnie życzą, a 
przecie przeciwna czasem per solam diversitatem50 
humorów; co jest superarbiter51, inszy, tylko 
jeden porządek, dla którego utrzymania, żeby konfuzji 
ujść i zamieszania, taka varietas52 powinna by 
combinari et reduci53 do jednegoż principium54, 
któremu każdego wola będąc animata55, stosować 
się będzie jedna do drugiej tak jednostajnie, jako 
członki ciała coeunt uno spiritu56 do tej woli, która 
jest pierwsza facultas57 duszy. 
Przyznać trzeba, że wolę z wolnością złączoną 
trudno pohamować, która ma za niewolę wszystko, 
czego dokazać nie może; prawda, że woli nic nie 
może przyniewolić, gdyż to naturalna każdemu 
concipere58, wolą, lubo nieuważna, jeżeli kto rozumie, 
że może wykonać to, co chęć zamyśli; ale jakoż 
tandem59 przyjść ad hanc uniformitatem60 
opinii, która czyni i szczęście, i porządek in statu 
libero61? Nie rozumiem snadniejszego, gdyby 
każdy z nas trzy maksymy pro regula62 założył 
woli swojej. 
Pierwsza: pójść ductu63 wewnętrznego sentymentu, 
który nam sama natura imprimi64 i uczy, że jest 
wola suprema65, która powinna dirigere66 nasze, to 
jest wola boska, która się manifestat67 we 
wszystkich zamysłach naszych, byleśmy ją z aplikacją 
egzaminowali, i byleśmy z tego brali miarę, 
że nie może być większa wolność, jako ta, którą mi 
Bóg dał per liberum arbitrium68, gdyż mi wol 

no albo się zbawić, albo potępić; a przecie czuję, że 
mnie łaska boska do dobrego ciągnie, i że ją 
gwałcę, kiedy idę za impetem woli mojej własnej. 
Tenże instynkt do dobrego, w każdym przedsięwzięciu 
pasuje się z inklinacją moją do złego, która 
mnie nigdy tak nie zaślepia, żebym nie widział, 
jeżeli wola moja funduje się na uporze, na prywacie, 
albo na interesie przeciwnym dobru pospolitemu. 
Zgoła, jeżeli każdy o to starać się będzie, 
żeby wola jego zgadzała się z wolą bożą, snadno 
stanie się powszechna, kiedy się eodem motivo69 
miarkować będzie. 
Ta pierwsza maksyma in conceptione70 woli naszej, 
agit independenter71, bo natura zepsowana 
może się sprzeciwić woli boskiej, ale jej nigdy odmienić 
nie może; druga zaś maksyma, którą się 
wola nasza rządzi zwyczajnie, jest independens72; 
sam własny rozum ją formuje. Że ten zaś często się 
zawodzi, ma prawa przed oczyma, któreśmy sobie 
sami nadali, i którym wolność subordinata73, nie 
traci przez to swojej prerogatywy. Jest przy tym 
providentia74, która jednym więcej dała rozeznania 
niż drugim; ten podział non laedit aequalitatem75 
kiedy kto adoptat76 lepszą opinią nad swoje, żeby 
ją uczynić powszechną. Jest przy tym porządek, od 
którego wola deviando77; nie może agere78, tylko 
przeciwko rozumowi. Trzecia maksyma, która 
powinna dirigere79 wolą naszą, jest miłość 
naturalna siebie samego; ta się z nami rodzi, interes 
ją mocni, rozum authorisat80; jako jest inseparabilis81 
od miłości ojczyzny, tak powinna być sufficiens 
ad directionem82 woli naszej, do przytłumienia 
uwodzących nas pasji, i do powściągnienia 
wolności, unoszącej się tymi pasjami; i jako mamy 
facultatem83 wolą naszą wolnością dirigere84, tak 

w mocy także naszej, tę samą wolność miarkować 
według woli zgadzającej się z sumieniem, z 
rozumem i dobrem pospolitem. 
Ja rozumiem, że to najzacniejsze privilegium85 
wolności, że mi ją wolno, nie czyniąc jej gwałtu, 
compescere86. I tak dolegliwości ciała trwają, choćbyśmy 
nie chcieli; nie mamy nic w sobie, co by je 
uzdrowić mogło; externa także remedia87 nie często 
zdrowiu pomocne: — nie tak w defektach rozumu, 
który sama imaginacja alteruje; od nas to samych 
zawisło, żeby imaginacja wybić sobie z głowy, i 
tem samem rozum się uleczy; a przy zdrowym 
rozumie, wola nie może być, tylko dobrym porządkiem 
dobro pospolite utrzymująca. Tę miłość ojczyzny 
piastujemy w sercu naszem i z jednegoż 
źródła, skąd wszystkie calamitates88 na ojczyznę 
wypływają, możemy wszystko czerpać, czego tylko 
potrzebować może na konserwacją swoje, bo jeżeli 
przeciwność woli naszej ją gubi, uniformitas opinii 
ją salvat89. 
Żeby wola ślepo się wolnością uwodząca mogła 
być dla dobra pospolitego powszechna, trzeba uważyć, 
że trojako agit90 w człowieku. Primo. Kiedy 
sobie formuje szkodliwą i niegodziwą ideam91, natenczas 
wolność która ją determinat92, nie może 
być tylko perniciosa93. Secundo. Kiedy pragnie 
czego, nie podobna żeby otrzymywała, natenczas 
wolność infructuosa94. Tertio. Kiedy funduje się in 
justo desiderio95, natenczas tylko wolność jest salutaris96, 
kiedy popiera skutecznie to, czego kto sobie 
sprawiedliwie życzy; i ten to usus97 wolności 
najzbawienniejszy; wtenczas wola z wolnością powinna 
być złączona i nieprzełamana, kiedy promovet98 
dobro pospolite, nie wtenczas, kiedy najgorsza 
wola sub authoritate99 wolności porządek zno 

si, dessensje wznieca, i najlepszym zdaniom się 
sprzeciwia. 
Druga część dobrego porządku jest pamięć, która 
jest druga facultas100 duszy. Jakoż nic tak do dobrego 
porządku nie przywodzi, jako pamięć fatalnych 
koniunktur z nierządu pochodzących. 
Przezorny żeglarz na morzu, nie zapomni omijać 
miejsca niebezpiecznego, o które się mógł rozbić z 
okrętem. Pamięć przodków naszych powinna nam 
być także zawsze przytomna, ich przykłady, 
staropolska jak mówimy cnota, kraje które krwią 
nabyli, fortuny co nam nazbierali, sława którą się 
zaszczycali. Pamiętając na to wszystko, kto się 
nierządem brzydzić nie będzie, przy którym nic się 
zachować nie może? Pamięć na potomstwo i ta nas 
do porządku zachowania zachęcać powinna, 
którego pretium101 powinniśmy za najdroższy skarb 
legować posteritati102. 
Ten porządek żeby był uniwersalny in statu103, 
trzeba żeby go każdy in particulari104 obserwował 
in certis gradibus105. Jeżeli mnie kto spyta, w czem 
go zakładam? Odpowiadam, że w tem: żeby urodzenie 
nie zawsze miało preeminencją przed zasługami, 
dostatki przed cnotą, intrygi i fakcje przed 
rzetelnością i interes przed dobrą reputacją: żeby 
nikogo talenta w niepohamowaną nie uwodziły ambicją, 
fortuna w niepomiarkowany zbytek, emulacją, 
albo raczej zazdrość, w nieuleczoną nienawiść 
i wolność w licencją niepohamowaną. Tem się zaszczycali 
przodkowie nasi, na to i nam pamiętać 
trzeba, abyśmy ich cnotę nienaruszoną mogli transferre106 
do potomków naszych. 
A żebym finaliter107 dowiódł, że pamięć dobry 
porządek utrzymuje, przekładam wszystkie historie 
od początku świata wydane, na to, żebyśmy pamiętali 
co się przed nami działo, i żeby tyle wieków 

mijających nie czyniło żadnej wariacji w rządach 
państw, w familiach, i we wszystkich pospolitościach, 
historia będąc prawdziwym memoriałem dla 
każdego pamięci anteactorum108, aby futura cum 
praeteritis109 w dobrym porządku combinare110. 
Przebieżmy historię polską, ta nas nauczy i przypomni 
nam, jako się rzeczpospolita od fundacji 
swojej rządziła, w jakich się rewolucjach znajdowała, 
jakie wojny wytrzymała. Rzekł by kto, że to 
przypisać bene ordinato gubernio111 i siłom 
naszym a zatem wzniósłby konsekwencją, że trzeba 
w tymże nierządzie perseverare112, ani sił 
większych przyczyniać. Niechże ten, co tak sądzi, 
przejrzy historią inszych królestw, a osobliwie nam 
sąsiedzkich, obaczy, że wtenczas wszystkie 
państwa były eodem errore praeoccupata113, w 
którem my dotąd zostajemy; obaczy, że się nie 
znali jako i my na swych siłach i że niemi jako i 
my nikomu szkodzić nie mogli; obaczy, jako wolne 
narody wolność przez nierząd straciły, jako jedne 
państwa przez ruinę drugich powstały; corruptio 
unius, generatio alterius114; ac tandem115 obaczy, 
że konfrontując wieki z wiekami, interesa z 
interesami, i siły z siłami, większej nam teraz 
potrzeba potencji do konserwacji tego co mamy, 
niż przeszłych wieków do nabycia i przestrzenienia 
granic, i większej aplikacji do utrzymania się in 
hoc statu116, w którym dotąd jesteśmy. 
Bo proszę na to mieć reflexją, co się palpabiliter117 
dzieje, że cudzoziemcy nie zawsze z nami 
wojują aperto Marte118, ale zawsze nas chcą trzymać 
in turbido119, profitując z naszego nierządu, 
rządzą, że tak rzekę, jako chcą nami, na co nie 
masz inszego sposobu, tylko porządek, który w tem 
consistere120 powinien, żeby była soliditas in con 

siliis121; rady bowiem przy nierządzie co mogą inszego 
effectuare122, tylko exponere statum do zawojowania 
ab extra123, jako do zamieszania ab 
intra124. 
Wyznajmy i to, że nie tylko do porządku in gubernio125 
pamięć potrzebna, aby pamiętać o tym, co 
może być ojczyźnie proficuum126, ale przy tym i to 
nie mniej desiderabile127, aby zapomnieć wszystko, 
co jej szkodzić dotąd mogło, tak, aby żadna 
vicissitudo128 znieść porządku dobrego nie mogła. 
Trzecia facultas129 duszy jest rozum, albo raczej 
rozeznanie. Kto wątpi, że bez niego porządek 
utrzymać się nie może, zwłaszcza kiedy ten rozum 
pasja zaślepia, interes uwodzi, respekt przeważy i 
popędliwość odejmie? Dla tego czemu na radach 
żadnego nie masz porządku? Bo nie zawsze rozum 
praesidet130, nie mówię żeby komu na nim schodziło, 
ale owszem, że często zażywamy go 
excessive sub favore131 dobra pospolitego, na 
uludzenie cnotliwej prostoty; dla tego w wojsku 
żadnej nie masz dyscypliny, bo porządek nigdy być 
nie może, póki rozeznania nie będzie między 
komendą i posłuszeństwem; co w trybunałach, i w 
inszych sądach, jest to rzecz nierozdzielna, 
rozeznanie z sprawiedliwością, która nie na co 
inszego jest postanowiona, tylko na utrzymanie 
dobrego porządku; i jeżeli ta jest naturalna 
operatio132 rozumu, sądzić o wszystkim, toć w 
sądach najpotrzebniejszy, aby przez swoje decyzją 
reducat in ordinem133, co jeden z krzywdą drugiego 
chce usurpare134. W interesach skarbowych pewne 
zawsze będzie detrimentum135, jeżeli z porządkiem 
nie będą administrowane; w czem potrzebne 
rozumu attributa136, którego przezorność powinna 
invigilare super fidelitatem137 skarbu, industria 
super quantitatem138, aby go uczynić jako 

najdostateczniejszym, pradentia super economiam139, 
żeby nim nad potrzebę nie szafować. 
Zgoła rzecz to oczywista, że żadna część gubernii110 
nie może bez porządku subsistere141. Monarchowie 
najwielowładniejsi, muszą mu subesse142, 
którym by być przestali, gdyby ich władza nie była 
ograniczona, i gdyby się sam despotismus non fraenaret143. 
Ten to porządek przez temperament praw, 
obyczajów i zwyczajów sprawuje, że poddani z ufnością 
gotowi zawsze do posłuszeństwa, a monarchowie 
przez interes i potrzebną ostrożność non 
abutuntur sua potestate144. 
A tak, jeżeli sami założyli sobie regulam145 do 
pomiarkowania ambicji swojej, dla ubezpieczenia 
publicae libertatis146, dopieroż nasz status147 powinien 
mieć w ręku miarę, żeby zamierzał władzę 
partykularnych, aby ta non degeneret in exorbitantem 
licentiam, sine ullo praejudicio148 dobrze 
zordynowanej wolności. 
W każdej rzeczy excessus jest damnabilis149 
wszystko zaś tendit ad extremum150, gdzie porządek 
nie czyni należytego pomiarkowania; największe 
cnoty stają się nieznośne vitia151; i tak, niepohamowana 
i bez refleksji odwaga, co jest inszego, 
tylko lekkomyśna temeritas152? Generositas153 
zbyteczna nie może się nazwać, tylko niepomiarkowaną 
rozrzutnością; sprawiedliwość zbyt 
surowa, nie wiele się różni od okrucieństwa, jako i 
łaskawość zbyt wielka od nikczemnej słabości; 
kandor154 bez uwagi uchodzi za prostotę, jako i 
bystrość rozumu, za wykrętną nieszczerość; chęć 
nawet nabycia sławy obróci się w pychę i sama pobożność 
w superstycją155; tak dalece, że człowiek 
najdoskonalszy przestaje nim być, jeżeli swoją doskonałość 
w tem nie zakłada, aby rozumem porzą 

dek utrzymywał, a porządkiem wszystkie swoje akcje 
miarkował. 
Ale minąwszy jako się człowiek in sensu interno156 
powinien porządnie rządzić, weźmy go ab 
extra157; co za monstrum158! jeżeliby w nim natura 
porządku swego nie zachowała, gdyby na przykład 
miał usta miasto oczu. Ale dajmy, że i nie ma w 
sobie difformitatem159 w dyspozycjach członków 
ciała, co za nieprzyjemne objectum160 staje się in 
societate161, kiedy obyczaje non correspondent162 
do jego urodzenia, do profesji, do godności, albo 
do lat; kiedy się kto nad swoje podłe urodzenie wynosi, 
albo zacnie się urodziwszy, podło sobie postępuje; 
kiedy kto exercendo profesja juridicam163, 
czyni się żołnierzem, albo żołnierz statystą; kiedy 
się kto według swego urzędu nie sprawuje, a w 
cudzy co mu nie należy wdaje; kiedy starzec czyni 
się młokosem, a młody chce więcej wiedzieć, niż 
lata pozwalają; wszystko to dobry porządek condemnat164, 
i brzydzi się temi przeciwnościami. 
Jeżeli tedy jest potrzebny i przyjemny we wszystkich 
procederach dopieroż powinien być in statu165, 
sam mogąc coadunare wszystkie partes gubernii166, 
aby jednostajnie bez żadnego zamieszania 
concurrant ad prosperitatem167 ojczyzny, którą jeżeli 
tak kochamy, jako się tem szczycimy, kochajmy 
według przysłowia polskiego, że miłość 
porządna powinna zaczynać od siebie; a gdzież 
może być proprius amor168 większy, jako ojczyznę 
kochający? 
Ale po co szukać inszych racji od perswazji dobrego 
porządku; a czy możeż co do niego bardziej 
zachęcić, jako Bóg autor et creator naturae169; 
świat wystawując z niczego, mógłby go wszechmocnością 
swoją konserwować, nie obserwując tego 
porządku, który widzimy w każdej rzeczy stwo 

rzonej; ale znać, że mu jest miły, dając nam przykład, 
abyśmy nim wszystkie nasze postępki miarkowali. 
I tak uważamy cursum ordinatum170 słońca 
i planet; żadne ich burze nie tamują, wszystkie 
aereae tempestates171 tego biegu porządnie zordynowanego 
nie odmieniają. Uważmy cztery części 
roku, potrzebne ad productionem172 natury, jako 
jedna po drugiej następuje; jako wschodem słońce 
nocne ciemności oświeca, a zachodem świat ciemnością 
okrywa; jaka regularitas in operatione173 
elementów do ożywienia natury; jakie temperamen174 
między suszą i wilgocią; jaka ordynacja in 
fertilitate175 ziemi co rok się odnawiającej, dla sustentacji 
człowieka; jaki instynkt w zwierzętach do 
konserwacji swojej; jaka na ostatek exactitudo176 w 
najmniejszym drzewku, wprzód kwitnącym, a potem 
owoc przynoszącym, tak dalece, że tym porządkiem 
natura się każdego stworzenia in perpetuum 
propagat177. 
Jeden tylko człowiek rebellis178 stwórcy swego, 
dla którego ten porządek postanowił, inszej regulam179 
nie zna, tylko swoje pasją; w niczem nienasycony 
wszystkich dróg się chwyta, po których 
błądząc, nie może trafić do terminu szczęścia, który 
sobie zakłada, nie biorąc porządku za najpewniejszego 
przewodnika, który sam tylko może stabilitare 
securam tranquilitatem180, rolnikowi w polu, 
rzemieślnikowi w mieście, szlachcicowi na jego 
dziedzinie, magistratom w ich funkcjach, i królom 
nawet na tronie. Ten sam może coadunare181, chociaż 
in disparitate182 różnych kondycyj, zacnego z 
podlejszym, bogatego z uboższym, tak, że wszyscy 
secundum suas facultates183 będą mogli concurrere184 
do dobra pospolitego; przy takiej harmonii 
nastąpi powszechna zgoda, gdy żadne zamię 

szanie pochodzące z nierządu miejsca mieć nie będzie, 
i nie zostanie tylko chwalebna emulacja, pobudzająca 
każdego do swej powinności, której nie 
jest rzecz naturalna, żeby kto mógł zadosyć uczynić 
bez porządku. 
Jeżeli mnie kto spyta, jakiego bym życzył, i 
żebym go singulariter185 specyfikował — to być 
nie może, tylko per institutionem universalem in 
hac forma gubernii186, której życzę i którą niech 
kto jako chce zowie odioso nomine, reformationem 
status187, nie jest jednak nic inszego, tylko 
reductio188 fundamentalnych praw i zwyczajów 
naszych do porządku, który raz wprowadzony in 
forma gubernii189, uściele drogę ad felices 
progressus190 rzeczypospolitej. 
O to się tylko starajmy, żebyśmy nie rozumieli, 
że porządek tamuje wolność, dlatego, że przy nierządzie 
jest rozpustniejsza. Uważmy, że jeżeli per 
privilegiam191 wolności jesteśmy prawodawcami, 
tracimy na tym samym, kiedy prawa nie są in 
executione192; być zaś nie mogą przy panującym 
nierządzie. Uważmy, że nie masz większej tyranii 
na naszą wolność, jako ta, kiedy się sama opprimendo193 
gubi, i że summa jej potestas194 w tym 
zawisła, że może jako najlepszy porządek instituere195, 
tak suprema196, tym się porządkiem konserwować. 

PRZYPISY 
1 politiem — ład 
2 appretiare — ocenić, docenić 
3 sine horrore — bez zgrozy, bez przerażenia 
4 indispensabiliter — nierozdzielnie 
5 tandem — jednakże na koniec 
6 enormitatem — potworność, nieprawidłowość 
7 cursum tam effrenatae licentiae — rozwój tak rozprężonej 
swobody 
8 tranquillitas — spokój, stabilizacja 
9 polities — ład 
10 inaequalitas — nierówność 
11 in gubernio — w sprawowaniu rządów 
12 ex hac primitiva barbarie — z tego pierwotnego barbarzyństwa 
13 ambitus dominandi — żądza panowania 
14 polities — ład 
15 principalis regula — podstawową, zasadniczą zasadą 
16 extra sphaeram — poza zakresem 
17 gubernii — sprawowaniu rządów, zarządzaniu 
18 ordo, anima rerum — porządek, duszą rzeczy 
19 corpus inanimatum — ciało nieożywione 
20 unitatem individuam, concurrunt — niepodzielną jedność, 
zmierzają 
21 sub imperia — pod panowaniem 
22 quidquid faciunt principes, praecipere videntur — cokolwiek 
czynią najznakomitsi, jest to nakazem dla innych 
23 dulce respirium — słodkie wytchnienie 
24 ministri status — ministrowie państwa 
25 negotia publica concentrari — sprawy publiczne spływać 
26 in cursu ordinario — w zwykłym biegu 

27 in statu — w państwie 
28 onera — ciężary 
29 per concursum mutuum partium — przez wzajemne 
zbieganie się części 
30 concursus — bieg rzeczy 
31 manutentionem — przez utrzymanie 
32 subsistat — istniał 
33 statum — państwa 
34 facultates — władze 
35 extraordinaria — niezwykła 
36 realiter — w rzeczywistości 
37 originaliter — od początku 
38 diffusa — szeroko rozlana, nieopanowana 
39 objectum — przedmiotu 
40 desiderium — pragnienie 
41 convenit — odpowiada 
42 totaliter — całkowicie 
43 tem consistit — opiera 
44 si habere non potest quidquid vult, illud potest nolle, 
quod non habet — jeśli ktoś nie może mieć tego, czego 
chce, nie może chcieć tego, czego nie posiada 
45 coadunare — zjednoczyć 
46 subesse — być poddanym 
47 contrarietas sensus — sprzeczności w odczuciach 
48 non item in libero statu — nie tak jest zaś w 
państwie wolnym 
49 quod capita tot sensus — ile głów, tyle sądów 
50 per solam diversitatem — przez samą różnorodność 
51 superarbiter — najwyższy sędzia, władca 
52 varietas — różnorodność 
53 combinari et reduci — łączyć się i sprowadzać 
54 principium — założenia 
55 animata — ożywiana 
56 coeunt uno spiritu — jednoczą się w duchu 
57 facultas — władza 
58 concipere — tu: posługiwać się 
59 tandem — wreszcie 
60 ad hanc uniformitatem — do tej jednomyślności 
61 in statu libero — w państwie wolnym 
62 pro regula — za zasadę, prawidło 
63 ductu — za przewodnictwem 
64 natura imprimi — wyryła w duszy 
65 suprema — najwyższa 
66 dirigere — kierować 

67 manifestat — objawia 
68 per liberum arbitrium — wolność w sądzeniu, wolność 
wyboru 
69 eodem motivo — dla tego samego powodu 
70 in conceptione — w pojmowaniu 
71 agit independenter — działa niezależnie 
72 independens — niezależna 
73 subordinata — poddana 
74 providentia — opatrzność 
75 non laedit aequalitatem — nie niszczy równości 
76 adoptat — przyjmuje za swoją 
77 deviando — odstępując 
78 agere — działać 
79 dirigere — kierować 
80 authorisat — potwierdza 
81 inseparabilis — nierozdzielna 
82 sufficiens ad directionem — wystarczająca do kierowania 
83 facultatem — władzy 
84 dirigere — kierować 
85 privilegium — przywilej 
86 compescere — trzymać w ryzach 
87 externa także remedia — zewnętrzne także lekarstwa 
88 calamitates — nieszczęścia 
89 uniformitas opinii ją salvat — jednomyślność w są 
dach ją ratuje 
90 agit — działa 
91 ideam — myśl, ideę 
92 determinat — ogranicza 
93 perniciosa — zgubna 
94 infructuosa — bezowocna 
95 in justo desiderio — w słusznym pragnieniu 
96 salutaris — zbawienna, skuteczna 
97 to usus — użytek z 
98 promovet — powiększa 
99 sub authoritate — pod powagą, znaczeniem 
100 facultas — władza 
101 pretium — wartość 
102 posteritati — przyszłym pokoleniom 
103 in statu — w państwie 
104 in particulari — oddzielnie, osobiście 
105 in certis gradibus — z zachowaniem właściwego 
stopnia 
106 transferre — przenieść, przekazać 

107 finaliter — ostatecznie 
108 anteactorum — wcześniej działających 
109 futura cum praeteritis — rzeczy przyszłe z rzeczami 
przeszłymi 
110 combinare — razem połączyć 
111 bene ordinato gubernio — dobrze zorganizowanym 
rządom 
112 perseverare — nadal trwać 
113 eodem errore praeoccupata — opanowane tym 
samym błędem 
114 corruptio unius, generatio alterius — zepsucie 
jednego, narodziny drugiego 
115 ac tandem — i wreszcie 
116 in hoc statu — w tym państwie 
117 palpabiliter — wprost namacalnie 
118 aperto Marte — jawną wojną 
119 in turbido — w zamieszaniu, w chaosie 
120 consistere — zasadzać się 
121 soliditas in consiliis — moc (siła) w narodach 
122 effectuare — sprawić 
123 ab extra — wystawić państwo do zawojowania od zewnątrz 
124 ab intra — od wewnątrz 
125 in gubernio — w sprawowaniu rządów 
126 proficuum — pożyteczne 
127 desiderabile — jest godne pragnienia, pożądania 
128 vicissitudo — zmiana 
129 facultas — władza 
130 praesidet — kieruje, rządzi 
131 excessive sub favore — nadmiernie pod pozorem pożytku 
132 operatio — tu: zdolność 
133 reducat in ordinem — sprowadzał do porządku 
134 usurpare — sobie przywłaszczyć 
135 detrimentum — szkoda, strata 
136 attributa — przymioty 
137 invigilare super fidelitatem — czuwać nad 
uczciwością 
138 industria super quantitatem — zapobiegliwość przed 
ilością 
139 prudentia super economiam — roztropność przed doraźnym 
zyskiem 
140 gubernii — zarządzania, sprawowania rządów 
141 subsistere — istnieć 
142 subesse — być poddani 

143 despotismus non fraenaret — despotyzm nie 
poskromił 
144 non abutuntur sua potestate — nie nadużywają swojej 
władzy 
145 regulam — zasadę, regułę 
146 publicae libertatis — wolności publicznej 
147 status — organizm państwowy 
148 non degeneret in exorbitantem licentiam, sine ullo 
praejudicio — nie zwyrodniła się w niepohamowanej 
wolności, bez jakiejkolwiek szkody dla 
149 excessus jest damnabilis — przekroczenie miary jest 
godne potępienia 
150 tendit ad extremum — dąży do skrajności 
151 vitia — wady 
152 temeritas — zuchwałość, swawola 
153 generositas — wielkoduszność 
154 kandor — szczerość 
155 superstycją — zabobon 
156 in sensu interno — tu: w życiu wewnętrznym 
157 ab extra — od zewnątrz 
158 monstrum — potwór, dziwoląg 
159 difformitatem — niezgrabność 
160 objectum — zjawisko 
161 in societate — w towarzystwie 
162 non correspondent — nie odpowiadają 
163 exercendo profesją juridicam — wykonując zawód 
sądowniczy 
164 condemnat — niszczy 
165 in statu — w państwie 
166 coadunare wszystkie partes gubernii — łączyć w 
jedno wszystkie rodzaje władzy 
167 concurrant ad prosperitatem — zmierzały do pomyślności 
168 proprius amor — własna miłość 
169 autor et creator naturae — twórca i sprawca natury 
170 cursum ordinatum — uporządkowany bieg 
171 aereae tempestates — powietrzne nawałnice 
172 ad productionem — dla rodzenia 
173 regularitas in operatione — prawidłowość w skutecznym 
funkcjonowaniu 
174 temperamen — właściwe umiarkowanie 
175 in fertilitate — w żyzności 
176 exactitudo — dokładność 
177 in perpetuum propagat — ciągle, ustawicznie się rozwija 

178 rebellis — buntowniczy 
179 regulam — zasady 
180 stabilitare securam tranquilitatem — utrwalić bezpieczną 
ciszę 
181 coadunare — złączyć w jedno 
182 in disparitate — w nierówności 
183 secundum suas facultates — zgodnie ze swymi zdolnościami 
184 concurrere — wspólnie zdążać 
185 singulariter — szczegółowo 
186 per institutionem universalem in hac forma gubernii 
— powszechne wprowadzenie tej formy zarządzania 
187 odioso nomine, reformationem status — nazwą 
przykrą, tj. zreformowaniem {przekształceniem) państwa 
188 reductio — przywrócenie 
189 in forma gubernii — w sposobie zarządzania 
190 ad felices progressus — dla pomyślnego rozwoju 
191 per privilegium — przez przywilej 
192 in executione — zachowywanie 
193 opprimendo — dusząc 
194 summa jej potestas — najwyższa jej władza 
195 instituere — ustanowić 
196 suprema — jeszcze wyższa (władza wolności) 

ELEKCJA KRÓLÓW 
[...] Zebrałem jako sumariusz i synopsim1 tej 
pracy mojej, aby każdy je uznawszy, widział uno 
ictu oculi invaliditatem2 praw naszych, incertitudinem3 
maksym i zwyczajów, instabilitatem4 rzeczypospolitej, 
et periculum inevitabile5 wolności. 
1. 
Abusus6 dóbr kościelnych destynowanych na 
chwałę bożą, i suffragium7 ubogich. 
2. 
Potestas8 królów limitata9 do dobrego panowania, 
diffusa10 do złego. 
3. 
Obarczona authoritas11 rzeczypospolitej, w siła jurysdykcji 
podzielona. 
4. 
Jurysdykcja ministrów status12 nie będąc jak należy 
circumscripta13, niewiele pomocna, a często 
szkodliwa. 
5. 
Prerogatywa senatu nie dosyć zupełna dla dobra 
pospolitego. 
6. 
Wolność gubiąca się przez sposoby, któremi się 
utrzymać rozumie. 

7. 
Talenta naturalne narodu sine progressu14, nie mając 
viam possibilem bene merendi15. 
8. 
Crimina status impune tolerantur16. 
9. 
Compatibilitas17 dwojakich stanów, militaris et civilis18. 
10. 
Instabilitas19 kongresów i obrad publicznych. 
11. 
Abusus facultatis20 rwania sejmów. 
12. 
Creatio magistratuum indepedens21 od 
rzeczypospolitej. 
13. 
Żaden skutek z obrad, tak in forma confusa22, jak w 
krótkim czasie odprawujących się. 
14. 
Bellum offensivum23, każdej wolnej rzeczypospolitej 
praejudiciosum24. 
15. 
Insufficientia25 sił ad proportionem26 kraju i sąsiadów. 
16. 
Odmiana coroczna trybunału, skąd zła administracja 
sprawiedliwości. 
17. 
Indygencja skarbu. 
18. 
Raritas27 pieniędzy ob defectum commercii28. 
19. 
Opresja pospolitego ludu. 

20. 
Żadna polities29; wszędzie generalny nierząd w 
każdej części gubernii. 
21. 
Forma impracticabilis30 w elekcjach królów. 
Nic mnie tak nie utwierdza w przełożeniu tych 
errorum in statu nostro31 jak generalna ich rekognicja 
od wszystkich dobrze życzących ojczyźnie. 
Nasłuchałem się tego na sejmach i publicznych 
obradach, in familiari nawet colloquio32, jako 
każdy je widzi, każdy czuje, każdy na nie narzeka, 
a wszyscy jednakowo w nich perseverant33. 
Jeżeli z doświadczenia, że choć przy nierządzie 
naszym byliśmy dotąd invulnerabiles34, nie możemy 
w to dufać przy eurkumstancjach teraźniejszych 
interesów całej Europy, nad któremi się reflektując, 
i nad polityką tego wieku, czas prospicere35 
ostatniej zgubie naszej; czas aby miła 
ojczyzna ustawicznie agitata per luctam inter 
majestatem et libertatem36, znalazła spokojne 
bezpieczeństwo w protekcji panujących nad nią, a 
konsekwencją in zelo unanimi civium37 przez 
harmonią stanów, która sama może uczynić 
invariabilem jej prosperitatem38; czas żeby 
widziała to justum aequilibrium39 w jurydykcjach 
magistratuum40, które powinno utwierdzić jej 
władzę; — czas żeby przestała być meta ad 
sagittam41 swoich nieprzyjaciół; czas żeby ją 
domowe dyssensje rozdzierać przestały, żeby 
interesa prywatne nie szkodziły publicznym, i żeby 
wszyscy concurrant42 do jej szczęścia, z emulacją 
bez zazdrości, z żywością bez zamieszania, z 
subordynacją bez przykrości, z posłuszeństwem 
prawom bez dyssolucji, z rozeznaniem sprawiedliwem 
bez pasji, et regula tam bene ordina 

ta43, żeby ją nic przewrócić, ani poruszyć nie 
mogło. 
Zgoła, żebym analisim44 uczynił wszystkiego co 
exposui45, niech mi się godzi zakończyć trzema temi 
ostatniemi refleksjami. 
Pierwsza: że jeżeli wszystkie pospolitości nie stanowiły 
się tylko przez cnotę i męstwo, i nie utrzymywały 
potem, tylko przez jedność, 
sprawiedliwość i dobry porządek, — toć ginąć 
necessarie46 muszą per luxum47, przez nierząd et 
depravationem morum48. Ta prawda nas ostrzega, 
że fato dolendo49, nasza rzeczpospolita już się do 
nieszczęśliwego periodu upadku swego zbliża. Bo 
albo naród nasz ma speciale privilegium50, nic nie 
mieć w sobie ludzkiego, żadnych pasji, którym 
humanitas subjecta, per consequens51, że nie 
potrzebuje żadnych praw ani sposobów aby je 
continere52, mając naturalne donum być supra 
omnes casus53; albo jeżeli uzna, jako uznać musi, 
że quam contempta res est homo, nisi se supra 
humana erexerit54; jeżeli uzna, że nie ma nic nad 
insze narody, toć sprzeczyć nie może, że nasze 
regimen55 nie tylko złych naprawić nie może, ale 
owszem najlepszych zepsować; toć per 
consequens56 trzeba obviando57 temu przez rozsądne 
postanowienia, vitia extirpare58, a cnotom 
usłać drogę ad bene merendum59 i do nagrody, żeby 
nobilis60 ambicja nie miała rekursu do faworów 
albo wiolencji; toć trzeba zatamować insatiabilem 
cupiditatem61, żeby każdy, który tego godzien, 
mógł nabyć fortuny sine praejudicio proximi et 
boni publici62, a zwłaszcza, żeby każdy honor i 
fortunę swoją prywatną zakładał praecipue in 
prosperitate63 rzeczypospolitej. 
Drugą refleksją mi suppeditat dulcedo libertatis64; 
reflektujemy się, przez co insze narody, którą 

wszystkie primitive65 miały, straciły, jeżeli nie per 
abusum excessivum66? Dobry polityk nie powinien 
naśladować odważnego żołnierza, który widząc 
swego towarzysza obok zabitego, tak animatur67, 
że jeden na drugim polega. Takowa śmiałość in 
gubernio68 zuchwała; przykłady inszych narodów 
wyzutych z ich prerogatyw, powinny nam zalecać 
konserwacją naszych, ich nieszczęście powinno nas 
trwożyć, et inspirare69 potrzebną ostrożność i cyrkumspekcją, 
żeby wolność frustum salutiferum 
producat70, nie trzeba żeby się w gałęzie superflue71 
rozkrzewiła alias degenerabit72 w 
dzikość, jako drzewo w dozorze zaniedbane. Jeżeli 
koń wyuzdany jest symbolum73 wolności, czy traci 
co mocy i wigoru przez to, kiedy na niego włożą 
wędzidła, żeby się nie błąkał, i szwanku nie poniósł? 
A że ją dotąd przez cud opatrzności boskiej 
konserwujemy, żeby ją obwarować, uznajmy, że in 
aequo est dolor amissae rei, quam timor continnuus 
amittendae74. 
Co mi daje okazję do trzeciej refleksji. Przebieżmy 
państwa, które się jeszcze przy wolności 
utrzymują; czemu? Bo im więcej mają wolności, 
tem większy zachowują porządek; nie dufają, że 
ich immunitas75 wolności broni; mają siły i wojska 
liczne na obronę; ale mają pro ulla suggestione76 
płacić z ochotą podatki na zbogacenie skarbu publicznego; 
nie usłyszy między niemi o żadnej scysji 
i dyssensji; dobro pospolite wszystkie zdania jednoczy; 
nie mają sobie na ostatek pro ulla subjectione 
subordynacji77, magistratibus78 i prawu posłuszni, 
wielowładnie przy wolności sami się sobą 
rządząc. U nas dolendum e contra79; wolność porządkiem 
nie pomiarkowana producit80 nierząd, 
który vice versa81 wolność ustawicznie in pericu 

lum82 podaje. Żyzność i rozległość naszego państwa, 
ostrzy coraz apetyt nieprzyjaciołom naszym, 
a słabość sił naszych, instabilitas83 obrad, indigencja 
skarbu, dodają im serca. Proste przysłowie 
mówi, że złem położeniem najlepszy się zepsuje, 
tak i nasza nieostrożna sytuacja sama się w zgubę 
podaje, która póki trwać będzie, nie trzeba się spodziewać 
ani securitatem ab extra84 ani tranquilitatem 
ab intra85. 
A stąd finalis conclusio86, że przy jednym tylko 
dobrym porządku możemy utrzymać wolność, a 
przy pomiarkowanej i zgadzającej się wolności z 
sumieniem, z rozsądkiem i dobrem pospolitem, za 
łaską boża stanie się naród nasz najsławniejszy, i 
życie nasze w swobodach najszczęśliwsze. 
A jakom zaczął tę pracę moją sub allegoria87 
struktury, tak eodem stylo88 ją kończę, nie miewszy 
już co do niej przydać tylko tę inskrypcją, 
którąm widział w pewnym mieście naszem na 
domie nowozbudowanym, in ipso aestu89 przeszłej 
wojny szwedzkiej: In spem melioris aevi90. Azaliż 
kiedykolwiek ten wiek szczęśliwy nastąpi, i że Bóg 
sam będzie wszechmocnym architektem tego budynku, 
alias: Nisi Dominus aedificaverit domum, 
in vanum laborant qui aedificant eam91. 

PRZYPISY 
1 synopsim — zestawienie 
2 uno ictu oculi invaliditatem — w mgnieniu oka 
(natychmiast) niemoc 
3 incertitudinem — niepewność 
4 instabilitatem — niestałość 
5 et periculum inevitabile — nieuniknione niebezpieczeństwo 
6 abusus — nadużywanie, marnotrawienie 
7 suffragium — na wsparcie dla 
8 potestas — władza 
9 limitata — ograniczona 
10 diffusa — rozległa (zaś) 
11 authoritas — pełnia władzy 
12 status — państwo 
13 circumscripta — ściśle określona 
14 sine progressu — bez (możliwości) rozwoju 
15 viam possibilem bene merendi — bez możliwości 
dobrego zarobkowania 
16 crimina status impune tolerantur — przestępstwa przeciwko 
państwu bezkarnie są tolerowane 
17 compatibilitas — łączność 
18 militaris et civilis — wojskowego i cywilnego 
19 instabilitas — niestałość 
20 abusus facultatis — nadużywanie okazji do 
21 creatio magistratuum indepedens — tworzenie 
urzędów niezależnie 
22 in forma confusa — w zamieszaniu, w nieporządku 
23 bellum offensivum — wojna zaczepna 
24 praejudiciosum — szkodliwa, niekorzystna 
25 insufficientia — niewystarczalna ilość 
26 ad proportionem — w stosunku 
27 raritas — rzadkość (brak), niewielka ilość 

28 ob defectum commercii — z powodu braku handlu 
29 polities — porządek 
30 forma impracticabilis — nieprzydatny w działaniu 
sposób 
31 errorum in statu nostro — błędów w państwie naszym 
32 in familiari nawet colloquio — w prywatnych nawet 
rozmowach 
33 perseverant — tkwią, pozostają 
34 invulnerabiles — niepodatni na rany, nie do zranienia 
35 prospicere — przewidzieć, zapobiec 
36 agitata per luctam inter majestatem et libertatem — 
targana walką między majestatem a wolnością 
37 in zelo unanimi civium — w gorliwości każdego z obywateli 
38 invariabilem jej prosperitatem — stałą, niezmienną jej 
pomyślność 
39 justum aequilibrium — słuszne, sprawiedliwe zrównoważenie 
40 magistratuum — urzędów 
41 meta ad sagittam — celem strzał 
42 concurrant — zmierzali 
43 et regula tam bene ordinata — przy ładzie tak dobrze 
zorganizowanym 
44 analisim — wyjawienie, jasne wytłumaczenie 
45 exposui — przedstawiłem 
46 necessarie — koniecznie 
47 per luxum — zbytek 
48 et depravationem morum — upadek obyczajów 
49 fato dolendo — dzięki gniewnemu losowi 
50 speciale privilegium — przywilej specjalny 
51 humanitas subjecta, per consequens — 
człowieczeństwo się wyraża, a idąc dalej 
52 je continere — opanować, powstrzymać 
53 donum być supra omnes casus — dane być ponad 
wszystkie przypadki 
54 quam contempta res est homo, nisi se supra humana 
erexerit — jak godną pogardy rzeczą jest człowiek jeśli nie 
wzniesie się ponad rzeszy ludzkie 
55 regimen — rządzenie 
56 per consequens — skuteczność 
57 obviando — przeciwdziałać 
58 vitia extirpare — wady wykorzenić 
59 ad bene merendum — do dobrego zasłużenia się 
60 nobilis — szlachetna 
61 insatiabilem cupiditatem — nienasyconą chciwość 

62 sine praejudicio proximi et boni publici — bez szkody 
drugiego i dobra publicznego 
63 praecipue in prosperitate — zwłaszcza w pomyślnym 
rozwoju 
64 mi suppeditat dulcedo libertatis — podaje umiłowanie 
wolności 
65 primitive — u zarania swych dziejów 
66 per abusum excessivum — przez nader wielkie jej nadużywanie 
67 animatur — ożywia się (w walce) 
68 in gubernio — w sprawowaniu rządów 
69 et inspirare — natchnąć 
70 frustum salutiferum producat — owoc zbawienny rodziła 
71 superflue — nadmiernie 
72 alias degenerabit — inaczej mówiąc, wyrodziła się 
73 symbolum — symbolem 
74 in aequo est dolor amissae rei, quam timor continnuus 
amittendae — równie wielki jest ból po utracie rzeczy, 
jak wielka jest nieustanna obawa przed jej utraceniem 
75 immunitas — nietykalność 
76 pro ulla suggestione — bez żadnego przekonywania 
77 pro ulla subjectione subordynacji — za rzecz uciążliwą 
w karności 
78 magistratibus — urzędom 
79 dolendum e contra — przeciwnie, rzeczą godną pożałowania 
jest, że: 
80 producit — rodzi 
81 vice versa — na odwrót 
82 in periculum — w niebezpieczeństwo 
83 instabilitas — niestałość 
84 securitatem ab extra — bezpieczeństwa od zewnątrz 
85 transquilitatem ab intra — spokoju od wewnątrz 
86 finalis conclusio — wniosek końcowy 
87 sub allegoria — obrazem podobieństwa 
88 eodem stylo — tym samym sposobem wyróżniania się 
89 in ipso aestu — w samym żarze 
90 in spem melioris aevi — spodziewając się lepszego 
czasu 
91 alias: Nisi Dominus aedificaverit domum, in vanum laborant 
qui aedificant eam — inaczej: Jeśli Pan domu nie 
zbuduje napróżno trudzą się ci, którzy go budują