JERIH KOŚ

SPRAWA HRABAKA

przełożyła Magdalena Petryńska
I
W toku rekonstrukcji poważnego i dla większości jego uczestników fatalnego wyda-
rzenia, o którym będzie mowa w tym sprawozdaniu, nie można było dokładnie 
ustalić 
wszystkich szczegółów ani przebadać do końca okoliczności. Mimo wszelkich 
wysiłków, aby 
dojść w śledztwie do pełnej, a przynajmniej względnej, tak zwanej sądowej 
prawdy, niektóre 
momenty wskutek rozwoju sytuacji pozostały nie wyjaśnione, więc na podstawie 
tego, co 
odkryto albo znano już dawniej, trzeba je było później odtwarzać. Podobnie jak 
przy konser-
wacji uszkodzonych dzieł sztuki wszystko, co miało związek z tym wydarzeniem, 
uważnie 
i cierpliwie zbierano, układano w całość, spodziewając się, że w ten sposób w 
polu widzenia 
obserwatorów, szczególnie tych, którzy będą patrzeć na rzecz z pewnego dystansu, 
fragmenty 
te stopią się w jednolity obraz, w którym szwy staną się niewidoczne i znikną 
białe, puste 
miejsca.
Zazwyczaj znamy koniec i rezultat większości wydarzeń, nawet tych 
najważniejszych, 
historycznych, podczas gdy ich początku i przyczyny zaledwie się domyślamy. W 
sprawie, 
o którą chodzi, jest odwrotnie. Koniec jest dosłownie spowity prochem i dymem 
nagłych, 
dramatycznych i nieprzewidzianych wypadków, a początek - przynajmniej na 
pierwszy rzut 
oka - zwyczajny, prosty, jasny. W piątek trzynastego września, między ósmą 
trzydzieści 
a dziewiątą, monter i jednocześnie ktoś w rodzaju gospodarza budynku Głównego 
Instytutu 
Spraw Ogólnych, Svetislav Hrabak, stanął w drzwiach sekretariatu Dyrektora 
Naczelnego 
w swoim niebieskim kombinezonie roboczym, w którym zwykle widywano go w gmachu, 
umazany olejem i sadzą, z ogromnym kluczem francuskim niby pałeczką sztafetową w 
ręku.
Sekretarka dyrektora właśnie przygotowywała sobie kawę.
- Świetnie, żeście zajrzeli - przywitała go. - To warzysz dyrektor zgubił gdzieś 
klucz 
od biurka i nie może otworzyć szuflady. Zreperujecie to od ręki?
- Czy towarzysz dyrektor jest u siebie?
- Nie. Możecie spokojnie wejść, na pewno nie przyjdzie, póki nie skończycie 
roboty.
Majster wydał się sekretarce zamyślony, a może roztargniony, w każdym razie na 
pewno mniej uprzejmy niż zwykle. Poczęstowała go kawą.
Przyjął zaproszenie, poprawił krzywo zawieszony powszechnie obowiązujący portret 
i wysmarowany olejem, ubrudzony sadzą usiadł w fotelu.
Najwyraźniej nigdzie się nie spieszył. Siorbał kawę, a niecierpliwa sekretarka 
już się 
skarciła w myślach za to zaproszenie. Badana na okoliczność owej wizyty nie 
mogła sobie 
przypomnieć, o czym rozmawiali, W każdym razie o jakichś nieważnych sprawach 
natury 
osobistej. Mniej więcej: „Co nowego?”, „Macie dużo roboty?”, „Co słychać, 
majstrze, 
z waszym mieszkaniem?”, „Jak się czuje rodzina?”, i jeszcze parę słów o 
niektórych urzędni-
kach Głównego Instytutu, ale oczywiście o tych niższych, ze szczebla Hrabaka. 
Potem prze-
szli do gabinetu Dyrektora Naczelnego.
Majster ze zręcznością magika wyciągnął narzędzia z głębokich kieszeni 
kombinezo-
nu, jakby wyjmował z nich króliki i gołębie. Z zegarmistrzowską dokładnością, 
uważnie 
i cierpliwie majstrował chwilę przy zaniku, a sekretarka twierdziła później, że 
przez cały czas 
stała przy nim, chociaż wiedziała, że Naczelny w tej części biurka trzyma tylko 
nieważne 
drobiazgi osobiste, potrzebne człowiekowi, dla którego biuro jest im domem. Nie 
pamiętała, 
czy ktoś telefonował do miej w tym czasie ani czy wychodziła choćby na mement do 
swojego 
pokoju. Przesłuchiwana przez pracowników Komórki Specjalnej była tak 
przestraszona 
i zdenerwowana, że trudno było oczekiwać, by mogła sobie przypomnieć wszystkie 
szczegóły 
spotkania z tak mała ważnym i nic nie znaczącym człowiekiem, jakim był dla niej 
Hrabak. 
Broniąc się, powodowana raczej instynktem niż rzeczywistą potrzebą, uparcie 
twierdziła jed-
nak, że ani na chwilę nie opuszczała pokoju i że jeśli nawet ktoś do niej 
dzwonił, mogła ode-
brać telefon w gabinecie dyrektora albo sama stamtąd zadzwonić. Było koło wpół 
do dziesią-
tej, kiedy Hrabak wepchnąwszy: „Nie ma towarzysza dyrektora”, zdecydował się 
wreszcie 
odejść, a ona wróciła do swojej ziemnej pracy.
Portier instytutu (ten od głównego wejścia) także potwierdził, że owego dnia 
majster 
przez jakiś czas przebywał w gabinecie Dyrektora Naczelnego. Co prawda, nie 
widział go tam 
na własne oczy, jako że nie może w czasie pracy odejść ze swego posterunku, ale 
powiedziała 
mu o tym sekretarka dyrektora, kiedy zadzwonił do niej w poszukiwaniu Hrabaka, 
a potwierdził sam Hrabak, kiedy go wreszcie odnalazł i skontaktował z 
robotnikami 
z przedsiębiorstwa, które właśnie tego dnia - pechowego piątku, trzynastego dnia 
miesiąca - 
rozpoczęło przebudowę budynku, przede wszystkim fundamentów i pomieszczeń 
piwnicz-
nych. Przypomina sobie, że przy tej okazji Hrabak poprosił, aby zawiadomił go 
natychmiast, 
gdy nadejdzie towarzysz Naczelny, bo ma mu coś pilnego do zakomunikowania, o 
czym por-
tier zapomniał albo czego celowo nie zrobił, uważając za nieistotne to, co 
monter Hrabak ma 
do powiedzenia akurat Dyrektorowi Naczelnemu Głównego Instytutu Spraw Ogólnych, 
towa-
rzyszowi Stojanowi Pleciaszowi, i tylko jemu osobiście.
Trzy dni później, to znaczy szesnastego września, Hrabak pojawił się znowu 
w gabinecie dyrektora. I tym razem nie zapowiedziany, nie wzywany i nie 
oczekiwany. Już 
od drzwi spytał, czy dyrektor zadowolony jest z roboty, jaką dla niego wykonał, 
i czy nie 
trzeba mu jeszcze czegoś.
- Wszystko jest w najlepszym porządku - przekonywała go sekretarka i dalej 
stukała 
w maszynę nie patrząc na niego, ale Hrabak nie dał się zbyć.
- Czy Naczelny jest u siebie? - spytał, a kiedy odpowiedziała twierdząco, chciał 
się 
jeszcze dowiedzieć, czy ktoś u niego jest.
Odparła, że nie ma nikogo, ale dyrektor zajęty jest przeglądaniem materiałów na 
ju-
trzejsze posiedzenie, na co majster westchnął: „Szkoda!” i ociągając się, 
niezdecydowanie 
zamknął za sobą drzwi.
Ale już w środę, prawie o tej samej godzinie, znów był na miejscu, tym razem 
jednak 
od razu i stanowczo zażądał, aby sekretarka zameldowała go dyrektorowi.
Spojrzała na niego, jakby popełnił świętokradztwo.
- Co wam do głowy przychodzi, majstrze, zastępców tylko patrzeć, naczelnicy wy-
działów czekają już dwa dni, że nie wspomnę o referentach i innych za pisanych 
interesan-
tach. Po co wam dyrektor? Chodzi o mieszkanie? O pensję? O przegrupowanie?
Hrabak wyjaśnił, że w ogóle nie chodzi o niego. Istnieją pewne ważne sprawy 
służ-
bowe, o których musi porozmawiać właśnie z Dyrektorem Naczelnym. Poradziła mu, 
żeby 
zgłosił się do referenta, w którego gestii są sprawy związane z konserwacją 
budynku, a może 
nawet do naczelnika Wydziału Ogólnego, osobiście, jeśli naprawdę sprawa jest tak 
ważna 
i pilna, Hrabak jednak nawet po tej odpowiedzi zwlekał jeszcze chwilę, 
przestępował z nogi 
na nogę, co sprowokowało sekretarkę do zwrócenia mu uwagi, że towarzysz Naczelny 
ma 
mnóstwo innych, ważniejszych i bardziej odpowiedzialnych spraw, że nie ma 
obowiązku 
zajmować się jeszcze problemami oświetlenia, sieci wodociągowej, ogrzewania i - 
kanaliza-
cji.
- Na Boga, towarzyszu Hrabak, co się z wami dzieje! Jeżeli naczelnik nie będzie 
mógł 
sam załatwić waszej sprawy, on wie najlepiej, u kogo szukać pomocy. Naczelnego 
na pewno 
nie będzie niepokoił takimi głupstwami.
To wreszcie wystarczyło.
- W porządku! - odwrócił się Hrabak od drzwi. - Tylko żeby się później nie 
okazało, 
że nie mówiłem wam i nie ostrzegałem w porę.
Sekretarka wróciła do maszyny i nie słyszała, czy Hrabak mówił coś jeszcze, albo 
też 
to, co powiedział, nie dotarło do jej świadomości.
Śledztwo wykazało, że Hrabak rzeczywiście zameldował się jeszcze tego samego 
dnia 
u zastępcy Dyrektora Naczelnego, potem w kancelarii naczelnika Wydziału 
Ogólnego, skąd, 
nie wysłuchawszy majstra, skierowano go do referenta socjalnego, do którego 
Hrabak nie 
poszedł ani wtedy, ani później. Udało mu się jednak nazajutrz podejść do 
Dyrektora Naczel-
nego w momencie, kiedy ten wchodził do budynku. Dopędził go przed drzwiami windy 
i pomógł je otworzyć.
- Zacięły się, a na piętrze trudno się otwierają - powiedział, wcisnął się do 
kabiny, ale 
pomiędzy nim, a Naczelnym stanął korpulentny facet z obstawy dyrektora, 
zadzierając nosa, 
jakby Hrabak przeszkadzał mu i śmierdział. Dopiero kiedy wjechali na piętro i 
przy wycho-
dzeniu znalazł się twarzą w twarz z Naczelnym, majster uśmiechnął się i zapytał:
- Towarzyszu dyrektorze, czy mógłbym z wami porozmawiać? Króciutko, mam tylko 
parę słów do powiedzenia.
- Oczywiście, majstrze. Wstąpcie, kiedy będę wolny - powiedział Naczelny i 
spiesznie 
przeszedłszy korytarz zniknął za drzwiami swego gabinetu.
Powołując się na tę obietnicę majster później kilkakrotnie zaglądał do 
dyrektora.
- A ten co tutaj wciąż naprawia? - zapytał Na czelny sekretarkę, kiedy znowu 
zastał 
w jej pokoju Hrabaka i prawie się o niego otarł. W owej chwili w gabinecie 
oprócz zastępcy 
znajdował się jeszcze naczelnik Działu Personalnego. I sekretarka, odwracając 
się ku niemu, 
nieskładnie wyjaśniła, że już kilka razy usiłowała wyprosić majstra i przemówić 
mu do rozu-
mu, ale wciąż ją zanudza, uparcie twierdząc, że ma coś ważnego do 
zakomunikowania same-
mu Na czelnemu, i powołuje się przy tym na jego obietnicę, że go przyjmie, jak 
tylko będzie 
wolny. Pleciasz nie mógł sobie tego przypomnieć, a sekretarka i naczelnik nie 
potrafili mu 
powiedzieć, czego majster od niego chce.
- W porządku - uciął rozmowę dyrektor. - Ma my teraz ważniejsze i pilniejsze 
pro-
blemy. Zbadajcie jednak, co to za człowiek, dowiedzcie się, czego chce, i 
ewentualnie poin-
formujcie minie o tym. Nie muszę chyba rozmawiać osobiście z kilkuset 
robotnikami, kiedy 
tylko przyjdzie im na to ochota.
Był to wyrzut skierowany także do owych dwóch wyższych urzędników instytutu. 
Kiedy wyszli z gabinetu, w poczekalni nie zastali już majstra. Na schodach 
pierwszy zastępca 
mimochodem rzekł do naczelnika:
- Przejrzyj, proszę, akta tego majstra i dowiedz się, czego chce. Żebyśmy go 
wreszcie 
mieli z głowy.
II
Tymczasem okazało się, że akt nie ma. I chociaż szukali dokładnie, nigdzie nie 
mogli 
ich znaleźć. Nawet numeru, pod którym powinny być wpisane w ewidencji na dowód, 
że kie-
dykolwiek istniały. Dwaj referenci Działu Personalnego nie mogli tego pojąć: 
doskonale 
znają człowieka, od lat widują go w instytucie, wszyscy w budynku nazywają go 
„majstrem 
Svetą”, każdego pierwszego kasa wypłaca mu na nazwisko Svetislav Hrabak, wysoko 
kwali-
fikowany majster Głównego Instytutu Spraw Ogólnych, pobory według jedenastej 
grupy, ale 
i to, jak stwierdzono, na podstawie „sytuacji zastanej”, to znaczy od czasu 
kiedy przed dzie-
sięciu laty instytut otrzymał ten gmach i przejął od swoich poprzedników 
personel zobowią-
zując się do jego utrzymywania. Prawdopodobnie jakieś dane o Hrabaku musiały 
istnieć 
w archiwum byłego Ministerstwa Handlu, które to archiwum otrzymał w spadku 
Główny In-
stytut, ale uległo ono w swoim czasie zniszczeniu, a wraz z nim i te akta, jeśli 
wtedy istniały, 
bo nie ma o nich wzmianki w zachowanych protokołach.
- Ładnie - powiedział naczelnik. - Jakby człowiek był szpilką, która może 
zniknąć bez 
śladu. Zinwentaryzowaliśmy wszystkie popielniczki i spluwaczki, przeliczamy je i 
spisujemy 
co roku, a tutaj, że tak powiem, pod naszym nosem, żyje człowiek, którego nie ma 
w żadnych 
ewidencjach. Nieźle byśmy wyglądać, gdyby się to rozniosło, a wszystko wskazuje, 
że tak się 
stanie, bo interesuje się nim sam Dyrektor Naczelny. Zresztą zobaczymy, co 
wiedzą o nim 
nasi sąsiedzi, lepiej obeznani z tego rodzaju sprawami.
Przycisnął guzik specjalnego telefonu d kiedy odezwał się szef Komórki 
Specjalnej, 
poprosił go, żeby do niego wstąpił.
Nie zostało zanotowane, o czym rozprawiali, ale można się domyślić, jaki był 
temat 
ich rozmowy, bo szef Komórki Specjalnej, gdy tylko wrócił do swego gabinetu, 
zażądał, by 
przyniesiono mu akta Svetislava Hrabaka.
- Majstra Svety? - zdziwili się jego podwładni i wzruszając ramionami udali się 
na ich 
poszukiwanie. Potrwało to dłużej, niż myśleli, i o wiele dłużej, niż mogła 
znieść niecierpliwa 
natura ich szefa.
Ponaglał ich dwukrotnie. Odpowiadali: „Już, już, zaraz idziemy”. Potem: „Gdzieś 
się 
zapodziały, we możemy ich znaleźć”. Wreszcie: „Po co to wam, szefie? Dobrze 
znamy maj-
stra Svetę, jest w tym budynku, można powiedzieć, od chwili jego wybudowania”. 
Przyszli 
wreszcie w zakurzonych ubraniach, aby mu oznajmić, że akt nie ma. Nigdy nie 
istniały albo 
kiedyś pożyczano je komuś i nie zostały zwrócone, a może usunięto je lub nawet 
skradziono.
Szef Komórki Specjalnej był człowiekiem nerwowym. Natychmiast zaczął się wście-
kać i walić w stół.
- Jak to możliwe, żeby nie istniały żadne, nawet najbardziej podstawowe dane 
o majstrze, skoro sprawdzamy każdą osobę wchodzącą do budynku, nawet tych, 
którzy przy-
chodzą służbowo i o których bardzo dobrze wiemy, kim są. A teraz proszę, okazuje 
się, że 
nigdzie nie ma ani słowa o człowieku, który prze bywa w tym gmachu dłużej niż 
inni, można 
powiedzieć, że wita tutaj świt i zmierzch, o człowieku, dla którego jako 
montera, instalatora 
i ślusarza dostępne są wszystkie działy, wszystkie urządzenia i instalacje, 
szafy, szuflady, 
archiwa i kartoteki, dokumentacje, sprawozdania i plany. Może w nocy otworzyć, 
sfotogra-
fować i wynieść wszystko, co mu potrzebne i c od niego zażądają, i kto wie, co 
już zdążył 
zrobić, jaką szkodę wyrządził instytutowi, a może to on sam usunął swoje akta z 
Działu Per-
sonalnego i ze specjalnego ściśle tajnego archiwum. Łatwo nam zrozumieć, że 
wcześniej tego 
braku nie zauważono, ci z Działu Personalnego to przecież, jak wiadomo, 
zasuszone muchy 
kancelaryjne, które po całych dniach drzemią nad swoimi papierami (tutaj szef 
użył mocnego, 
niecenzuralnego wyrażenia), a do własnych archiwów zaglądają tylko dwa razy do 
roku, przy 
okazji przeszeregowań, nagród i przenoszenia pracowników na emeryturę. Ale 
dokumenty 
specjalne to żywy materiał i stale trzeba je mieć przed oczyma, pielęgnować, 
pilnować 
i uzupełniać. Polityka przecież zmienia swój bieg, to niespokojna, wzburzona, 
mętna rzeka, 
w której różne ryby pływają i do której z różnych stron zarzuca się wędki i 
przynęty. Wiemy, 
co mówią pracownicy w swoich pokojach, otwieramy i czytamy nawet prywatną 
korespon-
dencję, podsłuchujemy i zapisujemy wypowiedzi i opinie urzędników. A gdzie jest 
to wszyst-
ko, jeśli idzie o Hrabaka? Zadajmy więc sobie pytanie, jak wyglądają akta 
innych, o wiele 
mniej ważnych pracowników. Nie ma sensu usprawiedliwiać się, że Hrabak to tylko 
mała 
śrubka w państwowej i społecznej maszynie. Dobrze wierny, że takie śrubki, jeśli 
wpadną 
między tryby, mogą zatrzymać i zniszczyć całą maszynę, a nie trzeba chyba 
wymieniać wy-
padków, które to ilustrują, podaje się je jako przykłady na niższych kursach dla 
pracowników 
służby bezpieczeństwa. Czy ten tak zwany „szary człowiek” nie mógł zainstalować 
aparatów 
podsłuchowych we wszystkich pokojach, nawet w tym, w którym teraz rozmawiamy? 
Czy nie 
mógł podłożyć bomby pod fundamenty budynku, żeby nas wszystkich wysadzić w 
powietrze? 
Albo zagrażać nietykalności cielesnej Dyrektora Naczelnego czy któregoś z 
wyższych dostoj-
ników państwowych, kiedy tutaj przychodzą?
Postawieni twarzą w twarz z takimi zarzutami, pracownicy komórki bronili się tak 
jak 
ci, którym sami przy innych okazjach wytykali nieostrożność i brak czujności. 
Uważali, że 
nie trzeba tak przesadzać, i byli zdania, że Dział Personalny specjalnie wywołał 
panikę, bo 
chce przerzucić na innych robotę i wykręcić się od odpowiedzialności za własne 
niedbalstwo. 
Co mianowicie można mieć za złe temu Svecie, którego wszyscy znają jako 
spokojnego, 
uczciwego robotnika, skromnego, cichego człowieka i świadomego pracownika? Czy 
kiedy-
kolwiek stało się coś, od kiedy tu pracuje? Jeżeliby miał złe zamiary, nie 
musiał czekać okrą-
głych dwadzieścia lat. Budynek nie wyleciał w wietrze i nikogo w nim nie zabito, 
a gdyby 
prowadził jakąś wrogą działalność, musiano by ją zauważyć przez tyle lat. 
Przyznają, prawda, 
że jest przeoczeniem to, iż Hrabak nie figuruje w żadnej ewidencji i że nie ma 
żadnych da-
nych o nim, ale ponieważ sprawa jest tak prosta, to, co zostało zaniedbane, 
można szybko 
w ciągu paru dni uzupełnić.
- Mam nadzieję. Zresztą zobaczymy - powiedział uspokojony szef, a kiedy został 
sam 
ze swoim zastępcą, rozmawiali jakiś czas o pracy służby bezpieczeństwa w 
budynku, o jej 
stosunku do Działu Personalnego, a także o pewnych koniecznych zmianach 
organizacyjnych, 
jakich w związku z zaistniałym wypadkiem należałoby natychmiast dokonać. Potem 
szef we-
zwał maszynistkę i podyktował jej następujący tekst od razu na czysto:
„Svetislav Hrabak, monter w Głównym Instytucie Spraw Ogólnych, został w ostatnim 
czasie kilkakrotnie zauważony w pobliżu gabinetu Dyrektora Naczelnego. Zagląda 
nie wzy-
wany do pokoju sekretarki, jakoby po to, by zaproponować swoje usługi i 
skontrolować in-
stalacje, a przy okazji rozpytuje, kiedy przyjdzie dyrektor, gdzie się 
zatrzymał, czy ma dużo 
pracy, czy wyznaczył jakąś ważną konferencję, a nawet w jakim jest humorze. 
Udało mu się 
w pewnej chwili zbliżyć do samego dyrektora, ale dzięki interwencji pracownika 
naszej ko-
mórki przez cały czas trzyma ię go na dystans. Przy tej i wielu innych okazjach 
wzmianko-
wany Hrabak mówił, że nie chce niczego dla siebie, że pragnie tylko 
zakomunikować towa-
rzyszowi Dyrektorowi Naczelnemu coś bardzo ważnego i pilnego, nie zdradzając 
jednak 
przed nikim swojej sprawy, co skłoniło towarzysza dyrektora do zażądania od 
Działu Perso-
nalnego informacji, kim jest ten człowiek i czego właściwie od niego chce. 
Ponieważ w toku 
postępowania okazało się, że Dział Personalny nie dysponuje żadnymi danymi o nim 
i - ze 
względu na strukturę i metody pracy tego działu - nie ma nadziei, żeby je w 
przyzwoitym 
terminie mógł przygotować, cała sprawa z dniem dzisiejszym przekazana zostaje 
naszej ko-
mórce.
W związku z tym poleca się odpowiednim referentom, aby w możliwie najkrótszym 
czasie zgromadzili poszukiwane dane oraz aby mając na względzie całokształt 
działalności 
służbowej Hrabaka i jego życie prywatne strzegli interesu publicznego, 
bezpieczeństwa po-
szczególnych działów i osób na wysokich stanowiskach w hierarchii państwowej.
Belgrad, dnia tego i tego, Szef Komórki Specjalnej...”
III
Na zebraniu, które odbyło się tego samego dnia, szef posługując się leżącymi 
przed 
nim notatkami wydał referentom instrukcje i odpowiednie polecenia:
1. Natychmiast założyć akta Svestislava Hrabaka, wysoko kwalifikowanego majstra 
w naszym instytucie.
2. Założyć odpowiednią kartotekę z fotografią, odciskami palców i danymi 
personal-
nymi.
3. Zgromadzone dane tego samego dnia wpisywać do akt i kartoteki, a o wykonanej 
pracy zawiadamiać osobiście szefa komórki, aż do otrzymania dalszych dyspozycji.
4. Traktować zadanie jako bardzo pilne i ściśle tajne. Dla przyspieszenia akcji 
z upoważnienia szefa komórki korzystać ze wszystkich dostępnych środków 
technicznych 
i zaangażować wszystkich pożądanych współpracowników Komórki Specjalnej Głównego 
Instytutu, a w razie potrzeby także pracowników zewnętrznego sektora 
bezpieczeństwa 
i instytucji pokrewnych.
5. Wyjaśnić pilnie następujące punkty: 
a) Dane osobiste: gdzie i kiedy urodzony, narodowość i pochodzenie społeczne 
jego 
i najbliższych krewnych. Sytuacja rodzinna i, jeżeli jest żonaty, narodowość i 
pochodzenie 
społeczne żony i jej rodziny. 
b) Polityczne, społeczne i religijne i przekonania jego, jego rodziny i kręgu 
ludzi, 
z którymi utrzymuje bliskie i przyjacielskie kontakty. 
c) Postawa i działalność podczas wojny: Czy uczestniczył w niej i po czyjej 
stronie? 
d) Czy ma krewnych za granicą, czy wyjeżdżał do obcych krajów i w jakim kierunku 
(Wschód, Zachód?), czy utrzymuje tutaj kontakty z cudzoziemcami, głów nie 
z przedstawicielami misji zagranicznych? 
e) Życie osobiste: Czy ma jakieś nałogi? Czy pije? Gra w karty? Utrzymuje 
stosunki 
z kobietami? 
f) Stan majątkowy: Dochody i sytuacja mieszkaniowa. 
g) Działalność polityczna i społeczna: Czy jest aktywny w organizacjach 
politycz-
nych, społecznych i sportowych i którego klubu jest kibicem? 
h) Czy ma kontakty ze znanymi osobistościami na kierowniczych stanowiskach 
w naszym państwie i jakie jest jego zdanie o nich i naszym systemie społecznym?
W celu pomyślnego wykonania zadań zapewniono wystarczające środki finansowe. 
Pieniądze będzie można podjąć za godzinę w kasie specjalnej, jednorazowo w 
wysokości 
najwyżej dziesięciu tysięcy starych dinarów, za normalnym pokwitowaniem, bez 
uprzedniego 
zatwierdzenia przez odpowiednich zwierzchników. Większe sumy tylko z ich 
podpisem. Po-
trzebne środki techniczne można pobrać w zwykłym miejscu, zgodnie z regulaminem 
komór-
ki. Szef osobiście będzie prowadził śledztwo i dawał nowe instrukcje na 
podstawie osiągnię-
tych wyników. A teraz - do roboty!
Zebranie prowadzono w surowym, prawie wojskowym tonie. Nie było żadnych pytań 
ani dyskusji, a prawdziwa rozmowa zaczęła się dopiero po wyjściu z pokoju szefa. 
Na koryta-
rzu funkcjonariusze spotkali Svetę Hrabaka. Ukazał się nagle zza zakrętu, 
wyglądało na to, że 
to on ich śledzi. Nie zdążyli nawet połapać się i przywitać go, jak to robili 
dawniej. Przeszedł 
w swoim niebieskim kombinezonie roboczym, jakiś bardziej samotny, ważniejszy i 
wyższy, 
a na pewno bardziej niezwykły niż dawniej. Przystanęli i obejrzeli się za nim.
IV
Pierwsze informacje, jakie jeszcze tego samego dnia dotarły do szefa, stanowiły 
po-
ważną niespodziankę i od razu, z miejsca skomplikowały śledztwo, uczyniły je 
bardziej za-
gmatwanym, ale i ciekawszym, wzbudzając zainteresowanie tych, którzy je 
prowadzili; po-
czuli się mniej więcej jak myśliwi, którzy i po długim i daremnym tropieniu 
nagle odnajdują 
niechybny znak, że zwierz tędy przeszedł. Szef Komórki Specjalnej z kartką w 
ręce pospie-
szył do naczelnika Działu Personalnego, który stał wyżej od niego w hierarchii.
Na kartce było napisane:
„Svetoslav (Svetislav - Sveta) Hrabak, urodzony 1906 r. Hradec Kralove, 
Czechosło-
wacja”.
Spojrzeli na siebie w milczeniu. Okazało się, że majster nie nazywa się nawet 
Sveta, 
jak zwykli zwracać się do niego w instytucie, i że kłamliwie się przedstawiając 
latami żył 
tutaj pod cudzym imieniem. Urodził się poza tym za granicą, a to znaczy, że jest 
obcego po-
chodzenia, co także przemilczał i o czym w instytucie nikt nie był powiadomiony.
- Proszę - powiedział naczelnik po dłuższej przerwie. - Sprawdzamy pochodzenie 
każdego pracownika i Dział Personalny natychmiast usuwa z instytutu tych, co do 
których 
zostało stwierdzone, że mają. jakakolwiek związek z zagranicą. A teraz się 
okazuje, że przez 
ten cały czas, latami, i to w takim miejscu w budynku trzymamy nie sprawdzonego, 
obcego 
człowieka, i na dodatek jeszcze wysoko kwalifikowanego specjalistę od otwierania 
szuflad, 
kas, drzwi i zamków. Nie rozumiem po prostu, jak mogło się zdarzyć tak poważne 
przeocze-
nie nam, a tym bardziej waszej Komórce Specjalnej, która jest powołana do 
zajmowania się 
właśnie takimi sprawami i chronienia nas przed takimi właśnie ludźmi. Należałoby 
wyciągnąć 
z tego nauczkę! Tymczasem, aby nie narażać się na dalsze ryzyko, myślę, że 
byłoby najlepiej 
natychmiast go zwolnić albo wynaleźć mu jakieś inne obowiązki poza naszą 
instytucją, a w 
każdym razie zabronić mu wstępu do budynku.
Szef Komórki Specjalnej uważał jednak, że należy wybrać inną drogę. Takie postę-
powanie upewniłoby Hrabaka, że mają co do niego podejrzenia, a nawet że jest pod 
obserwa-
cją, a to tylko utrudniłoby albo wręcz uniemożliwiło dalsze prowadzenie 
śledztwa. Jeżeli maj-
ster swobodnie kręcił się tutaj tyle lat, może bez większej szkody robić to 
jeszcze przez dwa, 
trzy tygodnie. O wiele ważniejsze jest ustalenie, kim on właściwie jest, i skoro 
naprawdę pra-
cuje dla kogoś, złapanie go - jeśli to możliwe - na gorącym uczynku i wykrycie 
wszystkich 
jego kontaktów zewnętrznych i tych, które ewentualnie nawiązał w instytucie. W 
tym celu, 
zdaniem szefa, byłoby bardziej wskazane właśnie teraz okazywać Hrabakowi większe 
zaufa-
nie, przynajmniej pozornie, i poświęcić mu więcej uwagi, a na środki represji, 
zwolnienie lub 
zmianę miejsca pracy, aresztowanie i wreszcie wyrok, będzie później 
wystarczająco dużo 
czasu. Z tych względów wydaje mu się, że o wiele lepiej byłoby w tych dniach 
przeszerego-
wać Hrabaka, dać mu podwyżkę, co nie byłoby niezwykłe ani rzucające się w oczy, 
ponie-
waż, jak stwierdzono kontrolując listy płac, do tej pory był pomijany, zwłaszcza 
w porównaniu z równorzędnymi sobie pracownikami. Szef przychodząc tutaj miał 
zamiar to 
właśnie zaproponować kierownictwu Działu Personalnego. W rezultacie Hrabak 
poczuje się 
pewniej i bezpieczniej, a Komórka Specjalna będzie miała ułatwioną pracę. 
Zresztą na razie 
idzie nieźle, już są pierwsze rezultaty. Akurat przed chwilą, kiedy 
przygotowywał się, żeby 
przyjść tutaj, jego ludzie dali mu znać, że mają jeszcze wiele ważniejszych i 
ciekawszych 
informacji, których jednak nie mogli mu przekazać telefonicznie. Jak tylko 
przyjmie ich 
i wysłucha meldunków, natychmiast zawiadomi Dział Personalny.
Porozumieli się, ustalili metody postępowania i szef Komórki Specjalnej 
zadowolony 
wrócił do swego pokoju. Jego osiągnięcie było co prawda małym zwycięstwem, ale 
zrealizo-
wanym na dwóch frontach. Po pierwsze - sprawa Hrabaka od samego początku okazała 
się 
interesująca i można powiedzieć wystarczająco ważna, żeby się nią zająć, po 
drugie - Dział 
Personalny, zmuszony do wycofania się, z konieczności przyjął argumentację i 
plany szefa, 
a godząc się na podwyższenie pensji człowiekowi, który sam wpadł w zasadzkę, 
związał so-
bie ręce i z góry zaprzepaścił szansę wykorzystania sprawy Hrabaka przeciw 
Komórce Spe-
cjalnej, stracił też okazję do krytykowania metod jej pracy.
Dwaj ludzie szefa czekali już w gabinecie z wiadomościami, które chcieli mu 
przeka-
zać. W płaszczach, z kapeluszami w rękach, wyglądali godnie i oficjalnie, jakby 
się bardzo 
namęczyli zdobywaniem danych. Szef i tak wiedział, że jeden w Centralnym Biurze 
Ewiden-
cyjnym przepisał to, co znalazł w kartotece Hrabaka, a drugi tylko odwiedził 
jego mieszkanie.
Skoroszyt na nowe, świeżo założone akta Hrabaka leżał już na biurku szefa, 
oznaczo-
no go dużymi czarnymi literami „SH”, co w przyszłości miało być szyfrem 
prowadzonej ak-
cji. Na drukowanym formularzu wpisano pierwsze ustalone dane, a w lewym górnym 
rogu 
przyklejono fotografię Hrabaka z młodych lat: ostry nos, wydatna grdyka, krótko 
ostrzyżone 
włosy - na chybcika zrobiona reprodukcja tej, którą znaleziono w Centralnym 
Biurze Ewiden-
cyjnym. Niżej, w specjalnym kwadracie, odciśnięte były jego palce, jakby przed 
chwilą złapał 
zatłuszczoną monterską ręką białą kartkę poniżej zdjęcia.
W poszczególnych rubrykach wpisano:
„Svetoslav (Svetislav - Sveta) Maksymilian Hrabak, urodzony 15 maja 1906 r. 
w Königgratz (dziś Hradec Kralove) Austro-Węgry (obecnie Czechosłowacka 
Republika So-
cjalistyczna), z ojca Maksymiliana Franciszka i matki Stefanii z domu Sztrobol. 
Ukończył 
cztery klasy szkoły podstawowej i dwa lata terminował w różnych miejscowościach, 
gdzie 
zatrzymywała się jego rodzina: w Ołomuńcu, Mariborze, Zagrzebiu, Rijece i 
wreszcie 
w Osijeku. Jako podopieczny towarzystwa dobroczynnego «Gospodarka» wyuczył się 
rze-
miosła hydraulika w przedsiębiorstwie «Avala» w Belgradzie i uzyskał prawa 
czeladnika 
w 1926 roku. Kartę majstra wydały mu w roku 1932 także ówczesne władze miejskie 
w Belgradzie pod numerem 345/34, na podstawie celująco zdanego egzaminu przed 
komisją 
Izby Rzemieślniczej, a tytuł wysoko kwalifikowanego majstra w specjalności 
montera uzy-
skał 7 lutego 1936 roku na mocy decyzji Izby Rzemieślniczej w Belgradzie pod 
numerem 
862/40. Od roku 1936 był monterem i dozorcą budynku «Igejot» (Izby Gospodarczej 
Jugo-
sławii), ulica Kneza Milosa 8, wtedy zamieszkały tamże, a od 1 maja 1941 roku na 
ulicy Po-
żeśkiej 32, w podwórzu, drugie drzwi na lewo, gdzie i teraz mieszka.
Żonaty, pierwszy raz (1930) z niejaką Mirellą, Mirą Gladich (albo Gladić), o 
której 
obecnie brak bliższych danych; drugi raz (1950) z Erzsebet, Erzsiką, z domu 
Molnar, znacz-
nie młodszą od niego (1928) byłą sprzątaczką, obecnie gospodynią domową na ulicy 
Pożeś-
kiej 32.
Dzieci z pierwszego małżeństwa: Ivan, urodzony 1934, ślusarz maszynowy 
w «Mikronie» w Belgradzie, żonaty, ma dwoje dzieci, mieszka w Zemunae, 
Fruskogorski put 
18; Aleksandar (Aca), urodzony w Belgradzie 1936, piłkarz w klubie sportowym 
«Crvena 
Zvezda», lewe skrzydło, zamieszkały na Terazijach 24/11; z drugiego małżeństwa z 
Erzsiką 
Molnar: Ivana, urodzona w Belgradzie 1950, mieszka jeszcze z rodzicami.
Według dotychczasowych badań innej bliższej rodziny w Belgradzie nie ma”.
Danych, jakie zdobył drugi urzędnik, nie można było zmieścić w rubrykach 
formula-
rza, napisano je na maszynie i dołączono do akt Hrabaka. Oto ich treść:
„Svetislav Hrabak, hydraulik Głównego Instytutu Spraw Ogólnych, mieszka na ulicy 
Pożeskiej 32, dzielnica Savski Venac. Pod numerem tym znajduje się parterowy 
zielony dom 
z dwoma oknami od frontu i dwoma węższymi w ścianie bocznej, zasłoniętymi 
białymi, czy-
stymi firaneczkami. Mieszka w nim niejaki Aca Dimić, emerytowany majster, także 
hydrau-
lik, z żoną, bezdzietni. Podwórze jest częściowo wyłożone cegłami, pozostały 
kawałek to 
ogródek z orzechem, morelą, śliwą, kwiatami i drewnianą furtką ze zwykłym 
zardzewiałym 
zamkiem, której nie zamyka się nawet na noc. Mieszkanie Hrabaka znajduje się na 
podwórzu 
koło studni i ubikacji w zniszczonym niższym budyneczku, który został zbudowany 
z materiału pochodzącego z rozbiórki, prawdopodobnie z przeznaczeniem na 
składzik albo 
pomieszczenie dla służby. Jest tam pokój i kuchnia, do której wchodzi się wprost 
z podwórza, 
drzwi są do połowy oszklone, okno na wysokości metra od ziemi. Na prawo, w tym 
samym 
budyneczku, ma pokój Milena Oklobdżija, osoba samotna, kucharka w restauracji 
«Lovac» 
przy dworcu kolejowym. Niezamężna i bezdzietna. Na podwórzu znajduje się też 
drewniana 
szopa, której Dimić i Hrabak używają jako składziku i warsztatu. Na lewo od 
wejścia z ulicy 
jest drewniana buda dla psa, którego w dzień trzymają na łańcuchu, a nocą 
wypuszczają na 
podwórze (wilczur, mieszaniec, który szczeka i prawdopodobnie gryzie). Przy domu 
Hrabaka 
znajduje się również gołębnik z gołębiami, Hrabak zajmuje się nimi w wolnych 
chwilach. 
Drewniany płot, na prawo i lewo od furtki, jest w złym stanie, nadgniły i 
zniszczony, 
i prawdopodobnie da się w nim usunąć deskę zwyczajnie, ręką. Sąsiednie domy, pod 
nume-
rami 30 i 34, także są parterowe, z ogródkami i przybudówkami w podwórzu, a dane 
o ich 
lokatorach zostaną zebrane dodatkowo w razie potrzeby.
Właściciel domu i podwórza, emerytowany rzemieślnik Dimić, jest nierozmownym 
i ponurym człowiekiem. Podczas obchodu domu zastano go na podwórzu przed 
warsztatem, 
ubranego w niebieskie robocze spodnie, koszulkę w biało-niebieskie paski i 
wytłuszczoną 
czapkę. Wysmarowany sadzą pracował przy spawarce. Jest średniego wzrostu, tęgi i 
ociężały, 
prawie szerszy niż dłuższy, ma szpakowate włosy i przystrzyżone, siwiejące, 
szczotkowate 
wąsiki. Żony jego nie widziano, leży podobno chora na reumatyzm.
Lokatorka Milena Oklobdżija większą część dnia spędza w pracy, wraca do domu 
późnym wieczorem, a wcześnie rano wychodzi. W niedzielę również. Według naszych 
infor-
macji ma około czterdziestu lat, jest mocnej budowy, męski typ. Pochodzi z Liki, 
niezamężna 
i, o ile wiadomo, bezdzietna.
Erzsika Hrabak, żona Svetislava Hrabaka, około trzydziestu pięciu lat, zdrowa, 
wy-
glądająca młodo, rozmowna i żywa. Całymi dniami ma włączone radio, a drzwi do 
kuchni 
otwarte, kiedy jest ładna pogoda. Zakupy robi na rogu Pożeśkiej i Mostarskiej w 
sklepie firmy 
«Vracara». Córki Ivany także nie widziano. Najbliższą gospodą jest «Mostar», 
Hrabak chodzi 
tam w sobotę po południu i w niedzielę rano”.
V
Przez następne dwa dni nie wpłynęły żadne nowe dane. Prawdopodobnie zbierano je 
i sprawdzano, bo wkrótce, dziewiętnastego września, włączono do akt cały plik. 
Przez ten 
czas w osobnej teczce nazwanej „Dziennikiem” zapisano parę krótkich uwag, z 
których wy-
nika, że Hrabak przez ten czas był pod obserwacją. Łącznie z zebranymi 
dokumentami, opi-
niami, zaświadczeniami i fotografiami te dzienne sprawozdania będą stanowić 
większą część 
akt Hrabaka, które pod koniec sprawy sięgną kilku tysięcy stron, jak można 
wnioskować 
z paginacji tych, które się zachowały.
Wśród dokumentów zebranych w ciągu pierwszych dni najbardziej godna uwagi jest 
fotokopia świadectwa chrztu Hrabaka, wydanego przez proboszcza z Hradca Kralove. 
Wy-
stawione jest ono w dwóch językach, oficjalnym niemieckim i rodzimym czeskim, 
napisane 
ozdobnym pismem kaligraficznym. W górnym prawym rogu przylepiono czarno-żółte 
znacz-
ki skarbowe, ostemplowane pieczęcią cesarsko-królewskiej monarchii austro-
węgierskiej, a w 
dole obok podpisu proboszcza znajdują się jeszcze nazwiska świadków, których 
podpisy są 
ledwie czytelne. Atrament wyblakł, a dokument, często składany, na środku został 
podle-
piony przezroczystą taśmą.
Następny dokument - świadectwo z czwartej klasy szkoły podstawowej wydane 
w Osijeku - wykazuje, że Hrabak nie był zbyt dobrym uczniem. Ze wszystkich 
przedmiotów, 
oprócz religii, miał dwóje, z gimnastyki był jednak „celujący” i, o dziwo, ze 
sprawowania 
„wzorowy”. Świadectwo szkoły wieczorowej, tak zwanej „terminatorskiej”, wydane 
w Belgradzie jest podobnej treści, z tą tylko różnicą, że Hrabak okazał się 
świetny 
z przedmiotów zawodowych, z których miał stopnie bardzo dobre. Egzamin na 
czeladnika 
zdał z najwyższą oceną, tak samo jak egzamin mistrzowski, i został wysoko 
kwalifikowanym 
specjalistą. Fotokopia świadectwa ślubu wykazuje, że jego żona Erzsika jest 
prawie 
o dwadzieścia pięć lat młodsza, a małżeństwo zostało zawarte w urzędzie na 
Zemunie.
Załączono także fotografie, jakie udało się zdobyć w tak krótkim czasie. Nie ma 
ich 
zbyt wiele; Hrabak, jak należy przypuszczać, nie miał specjalnych ambicji, jeśli 
chodzi 
o własny wygląd. Wszystkie trzy - tyle ich znaleziono w archiwach - są małego 
formatu, na 
wszystkich został utrwalony w pozie sztywnej jak u fotografa na odpuście, w 
ciemnej od-
świętnej marynarce, w krawacie i białym kołnierzyku. Na pierwszej miał jeszcze 
wąsy i o 
wiele bujniejszą czuprynę; teraz zgolił wąsy, a włosy mu się przerzedziły i 
przylgnęły do 
czoła. Ale twarz niewiele się zmieniła: zawsze prawie bez wyrazu, jasnoszare 
oczy, spiczasty, 
na czubku jakby trochę spłaszczony nos, od którego dwie głębokie bruzdy biegną 
do kącików 
ust i dalej, aż ku brodzie.
Władze wojskowe dysponowały tylko dokumentem powołania do wojska, Hrabak nie 
miał wyższego stopnia i nie figurował w ewidencji specjalnej. W Komitecie 
Miejskim znale-
ziono życiorys majstra, w którym on sam mówił o sobie najwięcej i najlepiej.
„Jestem pochodzenia robotniczego - pisał Hrabak nadłamaną stalówką, która pod 
jego 
ciężką, nie nawykłą do pióra ręką drobnymi kropelkami spryskała całą stronę 
formularza. - 
Ojciec mój był metalowcem, maszynistą w różnych przedsiębiorstwach. Pracował w 
Hradcu 
Kralove i w browarze pilzneńskim, jako motorniczy w Pradze i Ołomuńcu, a 
ponieważ jako 
uczestnik strajku został bez pracy, przyjechał z zespołem kulturalno-rozrywkowym 
i całą ro-
dziną do Belgradu i tu pozostał, po pewnym czasie znalazłszy pracę w browarze 
Bajlona”.
Z tego, co Hrabak pisał o sobie i rodzinie, wynikało, że stary Maksim (tak 
Hrabak na-
zywa swego ojca Maksymiliana) był socjalistą, związanym z przedwojennym ruchem 
robot-
niczym w naszym mieście, i aż do pierwszej wojny światowej był członkiem 
orkiestry dętej 
w browarze Bajlona (klarnet i trąba). Po wybuchu wojny i zdobyciu Belgradu 
przymusowo 
zmobilizowany i karnie wysłany na front, zbiegł w 1917 roku do Rosjan, przeszedł 
do bol-
szewików i już w następnym roku zginął jako żołnierz Armii Czerwonej. Matka 
Hrabaka po-
chodziła z czeskich Sudetów, ale ponieważ zmarła, kiedy był jeszcze dzieckiem, 
wie o niej 
bardzo niewiele. Miał siostrę przyrodnią (prawdopodobnie z jednej matki - uwaga 
wywia-
dowcy), o której nic nie mówi, i dwóch starszych braci, którzy zginęli podczas 
wojny albo też 
od tamtego czasu Hrabak stracił z nimi kontakt. Jeden wyjechał do pracy do 
Belgii, stamtąd 
chyba do Ameryki, potem wszelki ślad po nim zaginął. Drugi był robotnikiem 
(rusznikarzem) 
w Kragujevacu i wedle wszelkiego prawdo podobieństwa podczas niemieckich łapanek 
i egzekucji w 1941 roku został rozstrzelany lub aresztowany i wy wieziony do 
obozu 
w Niemczech. Żaden z braci, o ile Hrabakowi wiadomo, nie był żonaty i nie miał 
dzieci.
Po uzyskaniu kwalifikacji montera Hrabak wędrował jakiś czas po kraju, był za 
grani-
cą, pracował w różnych miejscowościach - „na Saksach”, jak się wtedy mówiło - 
żeby jeszcze 
to i owo zobaczyć i nauczyć się czegoś, zanim się osiedli. Zamieszkał na stałe w 
Belgradzie 
i tu natychmiast zatrudniono go w wodociągach miejskich. Potem, kiedy zbudowano 
pałac 
„Igejot” (dzisiejszy gmach Głównego Instytutu), ponieważ nie miał mieszkania, 
przyjął posa-
dę dozorcy
1instalatora i w tym charakterze, z krótką przerwą, pozostał aż do dnia 
dzisiejszego. 
Podczas wojny był związany z ruchem narodowowyzwoleńczym, które mu pomagał w 
miarę 
swoich możliwości. Dwa razy był aresztowany, ale w obydwu przypadkach zwolniony 
na 
interwencję dyrektora „Igejotu”, osobistości wysoko postawionej także podczas 
okupacji. 
W willi dyrektora na Dedinju zajmował się konserwacją centralnego ogrzewania. 
Ożenił się 
pierwszy raz przed wojną, jeszcze jako młody chłopak, i to w Trieście, gdzie 
zatrzymał się na 
krótko ze swoją grupą, jego żona zginęła w pierwszych dniach wojny podczas 
bombardowa-
nia, zostawiając go z małymi dziećmi. Ponieważ było mu trudno zajmować się nimi, 
ożenił 
się powtórnie, tym razem z Erzsiką Molnar, sprzątaczką z tej samej instytucji. 
Mają córeczkę 
Ivanę, niestety słabego zdrowia. Najstarszy syn Ivan wyuczył się zawodu montera, 
który, jak 
Hrabak pamięta, wykonywali wszyscy w jego rodzinie, usamodzielnił się i 
wyprowadził 
z domu; młodszy chodzi jeszcze do szkoły, ale nauka idzie mu dość ciężko, więc 
jego też ma 
zamiar posłać do terminu.
Nigdy nie był sądzony ani karany, a w pracy kilkakrotnie otrzymał pochwałę. 
Zgodnie 
z ówczesnym zwyczajem dokument kończył się hasłem: „Śmierć faszyzmowi, wolność 
dla 
mas!” Belgrad, w kwietniu 1951 r.
VI
Szef Komórki Specjalnej (w dalszym ciągu niniejszego sprawozdania nazwanej Ka-
esem) uważnie przeglądał zebrane materiały, podkreślał miejsca, które wydały mu 
się ważne 
dla śledztwa, a na kartce leżącej na boku notował dalsze polecenia i pomysły 
następnych, 
bezpośrednich zadań.
Czerwonym ołówkiem podkreślił w świadectwie chrztu następujące słowa: „Hradec 
Kralove, Czechosłowacja”, „proboszcz”, i jeden niemiecki wyraz z powodu obcej 
pisowni. 
W wyciągu z książeczki wojskowej - zapis, że Hrabak przed wojną służył w 
kolumnie samo-
chodowej gwardii królewskiej. W świadectwie ślubu z drugiego małżeństwa (bo 
tylko to 
znaleziono) - nazwisko panieńskie żony, Molnar, po prostu dla jego obcego 
brzmienia, nazwi-
ska dwóch świadków, Aleksandra (Acy) Dimicia i Kirila Arsovskiego, żeby 
sprawdzić, kim 
są, a także daty urodzenia Hrabaka i jego żony, aby wykazać dużą różnicę wieku. 
Najwięcej 
czerwonych podkreśleń było w życiorysie Hrabaka. Przy informacji, że stary 
Maksim, ojciec 
Hrabaka, był socjalistą, szef wstawił w nawiasie słowo: „socjaldemokrata”, 
podkreślone 
i zaopatrzone w trzy wykrzykniki. Podwójną linią podkreślił, że jeden z jego 
braci przebywał 
w Belgii albo w Ameryce, a drugi może, jeśli przeżył, został w Niemczech. Że 
podczas wojny 
na interwencję byłego dyrektora „Igejotu” zwolniono Hrabaka z więzienia i że 
jego pierwsza 
żona prawdopodobnie była z pochodzenia Włoszką lub Niemką, a przy oświadczeniu, 
że nie 
utrzymuje żadnych kontaktów z przyrodnią siostrą, narysował duży znak zapytania. 
W formularzu o danych personalnych podkreślił, że syn Hrabaka jest pałkarzem, a 
w raporcie 
z miejsca zamieszkania, oprócz nazwiska niezamężnej Mileny Oklobdżiji, to, że 
żona Hraba-
ka jest kobietą rozmowną, że furtka od ulicy nie zamyka się nawet na noc oraz że 
deski płotu 
dadzą się łatwo usunąć.
Jak na pięć dni - tyle trwało śledztwo - nie było tego mało. Mając taką solidną 
pod-
stawę można było ruszyć dalej z nadzieją na powodzenie. Szef zatelefonował do 
sekretarki, 
żeby wezwała referentów.
Nie podnosząc się z miejsca i prawie na nich nie patrząc przeglądał papiery na 
biurku.
- Porządek dzienny zebrania: sprawa Hrabaka - zakomunikował i zaczął czytać mo-
notonnie, opuszczając fragmenty, które wydawały mu się nieważne, komentując to, 
co chciał 
podkreślić. - Urodzony w Czechosłowacji, prawdopodobnie teraz także utrzymuje 
kontakty 
z rodziną stamtąd i przedstawicielstwem tego kraju w Belgradzie. Po ojcu z 
pochodzenia 
Czech, po matce Niemiec, nie wiemy tylko, ze wschodniej czy z zachodniej strony. 
Jednego 
brata ma w Belgii lub Ameryce, drugiego Bóg wie gdzie, siostrę przyrodnią może 
we Wło-
szech. Jego żona jest Węgierką, a syn piłkarzem, kosmopolitą, który ze swoim 
klubem spor-
towym objechał pół świata. Jak więc widzicie, wokół tego waszego „majstra 
Svety”, jak go 
czule nazywacie, zebrało się prawie tyle rozmaitych ludzi co wokół ONZ-u. W 
wojsku służył 
ni mniej, ni więcej, tylko w gwardii królewskiej, jako zaufany człowiek reżimu 
został przy-
jęty na dozorcę do „Igejotu”, nie brał udziału w wojnie narodowowyzwoleńczej, 
ale utrzy-
mywał bliskie i przyjazne kontakty ze swoim byłym dyrektorem; był co prawda 
wzięty do 
obozu na Banjicy, ale zwolniono go, prawdopodobnie po podpisaniu zgody na 
współpracę 
z władzami okupacyjnymi i policją. Na dobitkę, z nieznanych przyczyn, które 
dopiero trzeba 
wyjaśnić, ukrywał przed nami swoje prawdziwe imię, a w dokumentach i życiorysie 
upięk-
szył własną przeszłość i pochodzenie. I tak dalej, że nie wspomnę o innych 
podejrzeniach, 
które zrodziły się w nas na podstawie pierwszych, jeszcze stereotypowych 
i powierzchownych wywiadów. Jak więc widzicie, tak zwany mały, szary człowiek, 
jeśli mu 
się przyjrzeć uważnie przez lupę, okazuje się znacznie bardziej skomplikowany, 
niż to się 
wydaje na pierwszy rzut oka, mniej więcej jak kropla wody, w której pod 
mikroskopem od-
krywamy cały świat żywych istnień walczących w niej o byt. 
Dlatego też, niezależnie od ewentualnych uwag i zarzutów, jakie mogą nas spotkać 
w instytucie, zwłaszcza ze strony urzędników, a nawet kierownictwa Działu 
Personalnego, 
należy dalej prowadzić śledztwo pełną parą według poprzednich wskazówek, a 
szczególną 
uwagę zwrócić na okoliczności zaznaczone lub podkreślone czerwonym ołówkiem 
w dotychczas zebranych materiałach. Oddzielnie przebadać kontakty i znajomości 
Hrabaka 
w instytucie i w innych środowiskach, w których się obraca. Zaobserwować jego 
zwyczaje: 
Czym się zajmuje w domu, czy zachodzi do lokali, czy uprawia hazard, czy gra w 
totka albo 
na wyścigach, czy gra w szachy, karty lub domino, z kim, o alkohol czy o 
pieniądze? Czy 
żyje w zgodzie z żoną? Czy jest zazdrosny i czy ma do tego powody? Czy utrzymuje 
kontakty 
z innymi kobietami i jak układają się jego stosunki z dziećmi? Czy wystarcza mu 
pensja i czy 
ma jakieś uboczne zarobki i prace zlecone? Dla kogo je wykonuje, z jakiego 
materiału, za 
jakie wynagrodzenie i czy przy tej okazji odwiedza cudze mieszkania? Jaki ma 
stosunek do 
pieniędzy, czy jest rozrzutny, czy oszczędny, czy ma książeczkę oszczędnościową 
i na jaką 
sumę? Czy interesuje się polityką zagraniczną i problemami gospodarczymi, jaka 
jest jego 
świadomość narodowa i stosunek do innych narodowości i mniejszości narodowych? 
Czy 
kupuje gazety, co w nich czyta i czy dyskutuje z kimś na ten temat? Jakie jest 
jego zdanie 
o naszej sytuacji wewnętrznej, zwłaszcza o towarzyszu Pleciaszu i Głównym 
Instytucie? Co 
myśli o naszych dostojnikach państwowych, organizacjach społecznych i rządzie? 
Wreszcie 
czy ma jakieś uprzedzenia religijne, narodowościowe lub rasowe? Szczególnie 
zbadać, jaki 
jest jego stosunek do Kaesu. Czy dawniej wykazywał chęć współpracy, społecznie 
lub za ja-
kąś nagrodą, i czy teraz byłby skłonny z nami współpracować?
Natychmiast przystąpić do wykonywania zadań, atakując na całym froncie, a sprawę 
uważać za ważną i pilną.
VII
Główna część akt, tak zwany „Dziennik” pęczniał z każdym dniem jak kobieta 
w zaawansowanej ciąży. Tworzyły go numerowane karty z bloku technicznego, na 
których 
naklejano kartki z obserwacjami wywiadowców w kolejności ich dostarczania, jedna 
pod 
drugą. Tak więc ludzie śledzący Hrabaka mogli działać niezależnie od siebie, a 
równocześnie 
kontrolować, co tymczasem wykryli lub ustalili ich koledzy, nie tracąc czasu na 
zbędne spo-
tkania i konferencje. Była to praktyczna i przejrzysta metoda, którą wprowadził 
szef Kaesu 
i którą szczycił się, jakby sam ją wynalazł. Czytanie tych notatek wymagało co 
prawda czasu, 
powtarzały się i były zbyt obszerne, ale szef podkreślał ważniejsze miejsca i 
zwracał na nie 
uwagę, tworząc w ten sposób swego rodzaju wersję skróconą, a na marginesach 
zapisywał 
uwagi i polecenia uzupełniające. Żeby znać źródła, z których pochodzą 
poszczególne notatki, 
wywiadowcy podpisywali je szyfrem lub inicjałami. W osobnych teczkach, 
stanowiących 
niezależne całości, zebrano notatki i dokumenty dotyczące osób, które 
utrzymywały kontakty 
z Hrabakiem i także były pod obserwacją, wśród nich przede wszystkim jego żona, 
synowie 
i sąsiedzi.
Sporządzono i dołączono do akt odpis legitymacji partyjnej Hrabaka, świadczący 
o tym, że regularnie płacił składki, ale te najniższe, odpowiednie do wysokości 
jego pensji; 
wyciąg z legitymacji Związku Socjalistów, która nie zawierała nic 
nadzwyczajnego, a także 
kopie dwóch obciążeń poborów - raty za maszynę do szycia, które już kończył 
spłacać, i za 
telewizor. Załączono również zaświadczenie z Kasy Pożyczkowej Głównego 
Instytutu, że jest 
żyrantem portiera, Kirila Arsovskiego, i Ljubicy (Buby) Oprecznik, maszynistki z 
Działu Per-
sonalnego. Na dwóch ostatnich dokumentach ręka szefa wpisała uwagę: „Obserwować 
ich na 
razie, zwłaszcza maszynistkę, ze względu ma charakter jej pracy, i natychmiast 
przenieść ją 
na wszelki wypadek do innego działu, a w razie potrzeby założyć dla obojga 
osobne teczki 
w aktach Hrabaka”.
Wśród dokumentów znalazły się jeszcze poufne zawiadomienia Banku Narodowego 
i Kasy Oszczędności, z których wynikało, że stan książeczki Hrabaka wynosi 
trzydzieści 
sześć tysięcy starych dinarów, a konto dewizowe - zero. Sytuacja finansowa 
Hrabaka - jeżeli 
nie trzymał pieniędzy gdzie indziej - nie była zbyt różowa. Dla lepszego 
rozeznania jednak 
ręka szefa zapisała i na tych dokumentach uwagę: „Poprosić o informacje o 
dotychczasowych 
wpłatach i wypłatach, aby przekonać się, kiedy i ile wpłacał oraz w jakich 
okresach pobierał 
i wydawał pieniądze”.
Ostatni z dokumentów nosił dość świeżą datę, był to odpis decyzji Działu 
Personalne-
go Głównego Instytutu, na mocy której, Svetislav (a nie Svetoslav!) Hrabak, 
dotychczas za-
trudniony w tej instytucji i zaszeregowany do siedemnastej grupy siatki płac, z 
pensją 
w wysokości trzydzieści sześć tysięcy starych dinarów na podstawie decyzji 
naczelnika, 
w oparciu o dziesięć zacytowanych przepisów organów Republiki i 
ogólnopaństwowych, zo-
staje przeniesiony do następnej, szesnastej grupy, z pensją wyższą o dwa 
tysiące, z ważnością 
od pierwszego stycznia bieżącego roku. W obszernej motywacji, która zajęła pół 
kartki, scha-
rakteryzowano dotychczasowy przebieg pracy Hrabaka, a dokument opatrzono 
pieczęcią in-
stytutu, podpisem naczelnika i akceptacją Dyrektora Naczelnego, Pleciasza.
Naczelnik Działu Personalnego oczywiście nie był głupcem. Dopilnował, aby Hraba-
kowi nie dać ani grosza więcej, niż mu się prawnie należy, a włączając w całą 
sprawę Dy-
rektora Naczelnego zabezpieczył się przed ewentualnymi zarzutami. Wiedział, że 
ten doku-
ment wejdzie do tajnych akt i jeszcze tego samego dnia znajdzie się na biurku 
szefa Kaesu. 
Był więc ostrożny.
VIII
Pierwszą datą w „Dzienniku” był 22 września. Zanotowano pod nią:
,.Sveta Hrabak przyszedł do pracy punktualnie, jak zwykle za dziesięć siódma. 
Przy-
witał się w drzwiach z portierem Arsovskim i zapytał, co nowego. Kiedy tamten mu 
odpo-
wiedział, że o niczym nie wie, że nie słuchał radia i nie czytał gazet, Hrabak 
rzucił następne 
pytanie: «A w budynku wszystko w porządku?», na co portier odparł, że tak i że 
byłby szczę-
śliwy, gdyby mógł to powiedzieć o swoim domu. Jest dopiero połowa miesiąca, a on 
już 
przejadł pensję i nie wie, skąd by tu pożyczyć pieniędzy. «Łatwo wam, majstrom - 
powie-
dział. - Zawsze możecie znaleźć jakąś fuchę». Ale Hrabak udał, że nie dosłyszał 
lub nie zro-
zumiał aluzji. «Pracują?» - spytał Arsovskiego wskazując piwnicę. «Pracują, ale 
coś bardzo 
wolno. Jeśli tak dalej pójdzie, nawet za rok nie skończą». «To i lepiej - 
zawyrokował Hrabak. 
- Mają czas. Z fundamentami nie ma żartów».
Zszedł potem do piwnicy, gdzie znajduje się jego warsztat, włożył ubranie 
robocze 
i wziął torbę z narzędziami. Nie można go było śledzić cały czas, ponieważ 
siatka obserwato-
rów nie jest jeszcze wystarczająco rozbudowana. Z obserwacji własnych i na 
podstawie 
dziennika prac, który Hrabak ma obowiązek prowadzić, wynika, że jeszcze przed 
południem 
naprawił trzy krany w WC i umywalniach na pierwszym piętrze, dwa zamki patentowe 
w magazynie w piwnicy, dorobił dwa klucze, o które prosiły go sprzątaczki z 
trzeciego 
i siódmego piętra (nr 37 i 76), i sprawdził kaloryfery w dziesięciu pokojach na 
parterze przy-
gotowując je do sezonu ogrzewczego. Przedsiębiorstwu, które wykonuje roboty przy 
funda-
mentach budynku, udzielał kilkakrotnie informacji o położeniu przewodów 
kanalizacyjnych 
i wodociągowych, ponieważ gmach podczas wojny był poważnie uszkodzony w wyniku 
bombardowań, a nie prowadzono porządnej dokumentacji napraw wykonanych 
bezpośrednio 
po wyzwoleniu.
Opuścił budynek o drugiej piętnaście, umywszy się przedtem i przebrawszy 
w piwnicy. W drzwiach pożegnał się z portierem. «Do widzenia, Kirczo, gdyby ci 
był pilnie 
potrzebny albo gdyby się coś stało, jestem w domu». Poszedł do rogu ulicy 
Neinanci i tu 
wsiadł w autobus jadący do «Mostaru». Dalej nie był śledzony przez niżej 
podpisanego ob-
serwatora, zgodnie z otrzymanymi instrukcjami”.
VP/oaz
Pod tą samą datą, ale na innej maszynie, raport jeszcze jednego wywiadowcy:
„Hrabak znowu zaszedł do sekretarki Dyrektora Naczelnego sprawdzić, czy 
centralne 
ogrzewanie działa. Opukał wszystkie kaloryfery, ale ponieważ dyrektor siedział 
cały czas 
w gabinecie, sekretarka nie mogła mu pozwolić tam wejść. Powiedziała, żeby 
skontrolował to 
po południu albo jutro rano, zanim przyjdzie dyrektor. Hrabak zatrzymał się 
trochę w jej po-
koju, nawet spoczął na chwilę, a potem poszedł do swojej roboty.
Zauważono, że kilkakrotnie schodził do suteren zobaczyć, jak idzie praca, a 
później, 
w rozmowie z dwoma majstrami, których zaprosił do swego warsztatu na kawę, 
wyrażał się 
krytycznie o planach przeprowadzenia całkowitej przebudowy budynku, jak również 
o innych 
naszych reformach. «Dużo się u nas zmienia! Dwa lata temu też coś kopali, ale 
niezbyt głę-
boko i gdzie indziej, a teraz jakby wiercili szyb. Pewnego dnia cały budynek 
może nam się 
zwalić na głowę. Ale nie ma sensu nawet o tym mówić, nikt mnie nie prosi o radę 
i nie chce 
słuchać». Interesował się, skąd są majstrowie i jak liczne mają rodziny, a kiedy 
mu powie-
dzieli, że robią to, co im kazano, a cała reszta ich nie obchodzi, że to nie ich 
sprawa, zgodził 
się z nimi mówiąc: «Pilnujcie własnej skóry, to najmądrzejsze, co możecie 
zrobić!», i tak 
krytycznie nastrojony poszedł szerzyć niezadowolenie wśród innych pracowników 
instytutu, 
z którymi się tego dnia spotkał”.
CMF/av
Wreszcie i trzecia notatka z tego dnia:
„Hrabak wrócił do domu dokładnie o drugiej trzydzieści pięć po dwukrotnej 
przesiad-
ce i dwukrotnym czekaniu po osiem minut. Minął furtkę i podwórze i nie 
zatrzymując się 
wszedł prosto do kuchni odepchnąwszy nogą psa, który biegł za nim. Zjadł obiad, 
potem się 
zdrzemnął, na podwórze wyszedł dopiero około piątej i zaczął karmić gołębie 
okruchami 
chleba. Siadały mu na rękach i ramionach. Następnie wszedł do szopy, która służy 
mu jako 
warsztat. Było słychać kucie i piłowanie, koło wpół do szóstej przyłączył się do 
niego gospo-
darz, Aca Dimić, włożył niebieski fartuch i zabrał się do roboty. Z daleka nie 
udało się usły-
szeć rozmowy, zwłaszcza w hałasie, jaki docierał z szopy. Żona Hrabaka wyniosła 
im na po-
dwórze kawę, wypili ją siedząc na ławce i zjedli parę moreli zerwanych z gałęzi 
wiszącej nad 
ich głową. Potem znowu przez pewien czas pracowali. Hrabak pierwszy przerwał 
robotę 
i wszedł do domu, prawdopodobnie umyć się i przebrać, bo po chwili ukazał się w 
czystej 
koszuli i odświętnym ubraniu, gotów do wyjścia. Wziął z warsztatu dużą paczkę 
owiniętą 
w gazetę i przewiązaną sznurkiem. Koło «Mostaru» wsiadł do autobusu 39 jadącego 
w stronę 
Dedinja. Wysiadł na skrzyżowaniu koło szpitala na Dedinju i tutaj, chociaż 
staraliśmy się nie 
stracić go z oczu, zniknął. Zauważyliśmy go znowu pół godziny później, na tym 
samym przy-
stanku, kiedy czekał na autobus powrotny. Nie miał paczki, którą widocznie 
gdzieś zostawił. 
Pojechał aż do «Mostaru», choć dwa przystanki wcześniej miał bliżej do domu, 
przeszedł 
przez jezdnię i wszedł do gospody. Robotnicy i urzędnicy z drugiej zmiany w 
sąsiednim bro-
warze siedzieli na dworze pod drzewem, ale przy stolikach były jeszcze miejsca. 
Hrabak za-
trzymał się w gospodzie. Znaleźliśmy go w mrocznym, jeszcze nie oświetlonym 
pomieszcze-
niu, w prawym kącie. Pił piwo przyniesione z bufetu. Było ciepło, parno, w 
autobusie pano-
wał tłok, pewnie się spocił. Żeby ugasić pragnienie, wychylił kufel jednym 
haustem. Kelner 
podszedł do niego i zatrzymał się przy stoliku. Hrabak widocznie często tu 
zachodzi i dobrze 
go znają. Rozmawiali, ale dolatywały do nas tylko pojedyncze, oderwane słowa. 
«Ech, mój 
imienniku... - powiedział Hrabak, stuknął kuflem o stół i dlatego nie 
dosłyszeliśmy paru słów. 
- Nie ma co mówić do głuchego i radzić szalonemu. Nikogo nie interesuje, co 
myślę, nikt nie 
chce mnie słuchać».
Kelner odszedł do innych gości, Hrabak wypił piwo, ale pozostał w gospodzie, 
gdzie 
oprócz niego i nas nie było nikogo. Spoglądał przy tym stale ku drzwiom, jakby 
na kogoś 
czekał. Koło siódmej wszedł jakiś człowiek, najwyraźniej nie znający lokalu, w 
którym praw-
dopodobnie nigdy przedtem nie był. Kiedy jego oczy przywykły do mroku, zauważył 
Hraba-
ka, który przywołał go gestem ręki. Usiadł i zamówił piwo, Hrabak wziął jeszcze 
jedno. Męż-
czyzna miał wygląd człowieka miastowego, ale był trochę zaniedbany. Spodnie nie 
wypraso-
wane i wystrzępione u dołu, buty schodzone, kapelusz z oklapniętym rondem i 
wytłuszczony 
nad czołem. Szpakowaty, twarz obrzmiała, cera niezdrowa, jakby długo siedział w 
więzieniu. 
Mniej więcej w wieku Hrabaka, ale słabej budowy, gorzej się trzymał. Nie 
wyglądał na rze-
mieślnika, lecz na niższego urzędnika księgowości, byłego handlowca, drobnego 
kupca, 
obecnie może pośrednika. Pochylili się ku sobie, Hrabak mówił szeptem, mężczyzna 
słuchał 
i od czasu do czasu potakująco kiwał głową. Potem odsunęli kufle, a Hrabak wyjął 
z kieszeni 
dużą kartkę papieru i rozpostarł ją na stole. Oglądali ją uważnie wodząc po niej 
palcami. 
W danych warunkach, pomimo wszelkich starań, nie można było dosłyszeć, co mówią. 
«Prawda, właśnie tak, jak pan mówi - rzekł w pewnej chwili głośniej mężczyzna. - 
To 
w każdym razie niebezpieczne». Ostrożnie, jakby mieli do czynienia z materiałem 
wybucho-
wym, złożyli plan i Hrabak schował go do kieszeni. Pierwszy podniósł się 
nieznajomy, wy-
szedł głównymi drzwiami i skierował się w lewo, w dół ulicy.
Obserwowano go. Wsiadł do autobusu i pojechał do centrum. Dotychczas nie został 
zidentyfikowany i nie dysponujemy jego adresem, ale przypuszcza się, że jedno i 
drugie zo-
stanie ustalone jeszcze dzisiaj, a sprawozdanie dołączy się do akt. Hrabak 
podniósł się po 
dziesięciu minutach i poszedł prosto do domu. Do dziesiątej oglądał telewizję. 
Następnie zga-
sił światło, po czym wstrzymano śledzenie go w oczekiwaniu dalszych instrukcji”.
MBM/acf
IX
Czerwony ołówek szefa przeszedł przez te zapiski zostawiając w wielu miejscach 
krwawy ślad, a na marginesach nowe instrukcje. Dotyczyły one przede wszystkim 
paczki, 
którą Hrabak wczoraj podczas swego tajemniczego spaceru po Dedinju gdzieś 
zaniósł. Pożą-
dane jest zdobycie informacji, co w niej było, komu została przekazana, kim jest 
człowiek, 
z którym Hrabak spotkał się w „Mostarze”, i - najważniejsza sprawa - co 
przedstawia plan, 
który tak uważnie oglądali.
Niektóre z wymienionych zadań zostały wykonane tego samego dnia, ale, jak się 
oka-
zało, jeszcze bardziej Skomplikowały tę i tak nad wszelkie oczekiwania 
zagmatwaną sprawę. 
We względnie krótkim terminie organom śledczym udało się zidentyfikować 
wczorajszego 
towarzystwa Hrabaka z gospody. Odkryto wpierw, gdzie mieszka, a potem, jak się 
nazywa. 
Reszta była rzeczą prostą - mówiąc językiem Kaesu i gazetowych sprawozdań z 
meczów sza-
chowych - „sprawą techniki”, tym bardziej że ów mężczyzna od dawna był znany 
organom 
spraw wewnętrznych i miał w archiwach kryminalnych bogatą kartotekę, którą po 
prostu do-
łączono do akt Hrabaka, co sprawiło, że stały się jeszcze grubsze i nabrały 
większej wagi.
Nazywa się Milutin Pecelj. Urodzony w okolicach Gliny. Ma niepełne średnie wy-
kształcenie. Przed wojną przez jakiś czas był sierżantem żandarmerii, potem 
został zwolnio-
ny, a nawet aresztowany za przyjmowanie łapówek i nadużywanie stanowiska 
służbowego 
(zgwałcenie żony jednego z więźniów). Po wyjściu z więzienia (półtora roku, nie 
licząc zwol-
nienia warunkowego przed upływem wyroku za dobre sprawowanie i współpracę z 
władzami 
więzienia) zajmował się różnymi, przeważnie podejrzanymi sprawami: był 
sprzedawcą losów 
na loterię, ajentem podejrzanego towarzystwa ubezpieczeniowego dla drobnych 
sklepikarzy, 
agitatorem małej, skrajnie prawicowej partii politycznej, finansowanej przez 
ambitnego fa-
brykanta i posiadacza ziemskiego z Wojwodiny, i wreszcie, ponieważ partia 
przegrała 
w wyborach, magazynierem i zaopatrzeniowcem w „Igejocie”, gdzie Hrabak był 
wówczas 
dozorcą. W budynku tej instytucji, mieści się dzisiaj Główny Instytut Spraw 
Ogólnych. Gi-
nach, jak wiadomo, zbombardowano z początkiem wojny i dwie albo trzy bomby 
poważnie 
go uszkodziły. Hrabak przeniósł się wtedy do domu, w którym mieszka obecnie i 
który mu 
jako tymczasowe schronienie zaproponował jego właściciel, Aca Dimić, majster 
Hrabaka, 
kolega i przyjaciel jeszcze z czasów, kiedy obaj pracowali jako instalatorzy w 
Zarządzie Wo-
dociągów Miejskich. Pecelj jednak i w czasie wojny pracował w „Igejocie”, którą 
to instytu-
cję przejęły władze okupacyjne, i nawiązawszy kontakt z dowództwem niemieckim 
skupował 
dla nich bydło i artykuły żywnościowe. Ponieważ udało mu się zdobyć coś ze 
skonfiskowa-
nych majątków żydowskich i także dlatego, że kombinował na czarnym rynku, szybko 
się 
wzbogacił i stał się osobistością w życiu okupowanej stolicy. Usiłował zbiec tuż 
przed wy-
zwoleniem, ale złapano go na granicy i sprowadzono w kajdankach. Dostał wyrok - 
dziesięć 
lat i konfiskatę całego majątku, ale ponieważ w więzieniu znowu współpracował z 
władzami, 
został wypuszczony przed terminem, a potem, jako zwolniony warunkowo, od czasu 
do czasu 
wyświadczał przysługi służbie bezpieczeństwa. Od tamtej pory zajmuje się handlem 
starymi 
meblami, kupuje je za niewielkie sumy po wsiach i miasteczkach Wojwoefey, a 
sprzedaje 
drogo bogatym belgradczykom i pracownikom niektórych placówek zagranicznych. 
Jest ka-
walerem, bezdzietnym, większą część swojego mieszkania (Nebojey 14/11) wynajął 
za wyso-
kie komorne. Powinny z nim porozmawiać organa bezpieczeństwa, ponieważ i tak 
utrzymują 
z nim kontakt, ale ostrożnie i drogą okrężną, nie zdradzając przedmiotu naszych 
faktycznych 
zainteresowań, jako że Pecelj równocześnie związany jest z przedstawicielami 
Cerkwi, 
z kręgami reakcyjnymi przegranej burżuazji, zmuszonej sprzedawać wartościowe 
przedmioty, 
a wreszcie z kilkoma ambasadami, którym sprzedaje antyki podejrzanego 
pochodzenia 
i problematycznej wartości, a prawdopodobnie na ich żądanie także informacje, 
zwłaszcza 
o nastrojach wśród ludzi z wyższych kręgów stolicy, styka się bowiem z nimi przy 
okazji 
swoich interesów handlowych.
Od zaufanej osoby, zobowiązanej do obserwowania placówek zagranicznych, otrzy-
mano dane i uzupełniono nimi raporty dwóch wywiadowców, którzy tak niefortunnie 
śledzili 
Hrabaka podczas jego tajemnej wycieczki na Dedinje. Okazało się, że tego właśnie 
dnia jakiś 
nieznany człowiek - o podobnym rysopisie i w czasie pokrywającym się z chwilowym 
znik-
nięciem Hrabaka z pola widzenia jego aniołów stróżów - odwiedził radcę jednej z 
obcych 
placówek, ze zrozumiałych względów w raporcie oznaczonej konspiracyjnie szyfrem 
„V”. 
Przyjął go w przedpokoju osobiście radca M. i natychmiast wziął z jego rąk 
paczkę zawiniętą 
w zwykłą gazetę i przewiązaną sznurkiem, następnie odprowadził wymienionego 
mężczyznę 
przez ogródek aż do bramy, wiodąc z nim po drodze rozmowę, która niestety nie 
mogła być 
kontrolowana. Nie dało się też zbadać, co zawierała paczka, bo pan M. wróciwszy 
do domu 
zaraz zamknął ją w metalowym sejfie, do którego klucz i hasło posiada tylko on. 
Na razie 
tyle.
Dołączono także kilka nowych fotografii, przeważnie przedstawiających nieznanych 
ludzi, prawdopodobnie bliższych lub dalszych krewnych Hrabaka. Na jednej, 
powiększonej, 
pożółkłej i wyblakłej od długiego wiszenia na ścianie, jest duży namiot cyrkowy. 
Nad jego 
wejściem, ozdobionym chorągiewkami i kolorowymi wstążkami, znajduje się duży 
napis 
„Odeon”, umieszczony między aniołkiem i syreną. Na ławeczce przed wejściem 
siedzi kilku 
wąsatych mężczyzn ubranych w staromodne trykoty cyrkowe, przypominające 
więzienne 
pasiaki, a między nimi dwie kobiety w kapeluszach z ogromnymi rondami i w 
długich suk-
niach. Przed nimi na ziemi klown, w kostiumie i uszminkowany, jakby za chwilę 
miał wystą-
pić przed publicznością, obejmujący małpkę w dżokejce i bryczesach. Obok - z 
lewej i prawej 
strony - chłopczyk w trykocie cyrkowca i dziewczynka w krynolinie. Druga 
fotografia była 
podobna: wiedeńskie Wesołe Miasteczko, tak zwany Prater, z wielką karuzelą w 
głębi, dia-
belskim młynem, namiotem cyrkowym i strzelnicą na pierwszym planie. Za ladą z 
desek 
w cieniu namiotów można dostrzec dwie osoby, które trudno rozpoznać. Na trzeciej 
fotogra-
fii, jarmarcznie podmalowanej, dumnie wypinał pierś mężczyzna z wąsikami, 
w zagranicznym, pewnie austriackim mundurze z czasów pierwszej wojny. Na 
ostatniej - 
młody chłopak w mundurze marynarza, przypuszczalnie starszy syn Hrabaka podczas 
odby-
wania obowiązkowej służby wojskowej.
Z notatek dostarczonych tego dnia dowiadujemy się, że przed południem, podczas 
gdy 
Hrabak był w pracy, na jego podwórko wtargnęła grupa robotników przedsiębiorstwa 
kanali-
zacji miejskiej i wyjaśniła gospodarzowi, Acy Dimiciowi, że polecono im rozkopać 
podwórze 
i doprowadzić rury, ponieważ na wiosnę na wolnym terenie za jego domkiem będzie 
się bu-
dować duży budynek mieszkalny. Nie spodobało się to staremu Dimiciowi, zwłaszcza 
że 
wzięli się do roboty teraz, jesienią, kiedy zaczynają się deszcze, które zmienią 
w kałużę całe 
podwórko, lecz nic nie zrobił, żeby im przeszkodzić, nie zażądał nawet okazania 
odpowied-
nich papierów. Pochylony, mamrocząc coś pod nosem, wrócił do domu, ale żona 
Hrabaka, 
Erzsika, pełna dobrej woli, szła za przystojnym robotnikiem wskazując mu, gdzie 
są przewo-
dy kanalizacyjne, żeby ich nie uszkodzili. Przez ten czas jeden z robotników 
podgrzewa! 
w kuchni Hrabaków czerwoną farbę olejną, którą na ścianach i płocie oznaczyć 
miano kieru-
nek przyszłych przewodów. I podczas gdy jego koledzy na dworze zagadywali 
gospodynię, 
maleńkim ukrytym aparatem fotografował w kuchni i w pokoju wszystko, co wydawało 
mu 
się ciekawe i ważne dla śledztwa, głównie stare zdjęcia rodzinne, oprawione w 
ramki, co 
w gruncie rzeczy nie było zbyt ciężką pracą, jeśli się weźmie pod uwagę ciasnotę 
pomiesz-
czeń i ubóstwo mebli.
X
Hrabak w ciągu tych dni jeszcze raz usiłował dotrzeć do Dyrektora Naczelnego. 
Wypił 
w bufecie parę kieliszków, szybko, jeden za drugim, prawdopodobnie dla dodania 
sobie od-
wagi, po czym wjechał windą na górę i nie pytając sekretarki o pozwolenie ruszył 
prosto ku 
obitym skórą drzwiom. Sekretarka błyskawicznie zerwała się z miejsca, ale zanim 
zdążyła 
obejść biurko, Hrabak już chwycił za klamkę i na pewno byłby wszedł, gdyby nie 
wyrósł 
przed nim znienacka naczelnik Działu Personalnego, który właśnie wychodził od 
dyrektora. 
Wyjaśnił Hrabakowi, że towarzysz Pleoiasz jest zajęty i teraz nie może go 
przyjąć, 
a następnie, ująwszy go lekko pod rękę, zaprowadził do swego gabinetu i poprosił 
o naprawienie wieszaka ściennego.
Praca została wykonana w ciągu zaledwie paru minut, ale ponieważ przyniesiono 
z bufetu kawę, którą naczelnik uprzejmie zamówił także dla Hrabaka, zapytał go 
więc, niby 
mimochodem i bez specjalnego zainteresowania:
- A czego, towarzyszu Hrabak, chcecie od Dyrektora Naczelnego? Wiecie, że jest 
przeciążony odpowiedzialną, poważną pracą? Może ja mógłbym wam pomóc, jeżeli 
rzecz 
będzie w granicach moich możliwości.
Dziękuję, towarzyszu naczelniku, naprawdę nie trzeba, żebyście się fatygowali - 
od-
parł Hrabak bez najmniejszego zmieszania, bynajmniej nie zaskoczony pytaniem. - 
To nie ma 
nic wspólnego z waszą pracą i nie jesteście w stanie mi pomóc.
- Może coś w związku z przegrupowaniem? Zdaje mi się, żeście parę dni temu 
zostali 
przeszeregowani, że dostaliście podwyżkę, i to prawie za cały rok wstecz?
- Tak jest, towarzyszu naczelniku. Przy poprzednich awansach zapomniano o mnie. 
Zresztą pracownicy z moimi kwalifikacjami w innych pokrewnych instytucjach mają 
o wiele 
większe pensje, a moja, wyłączając sprzątaczki, jeszcze teraz jest najniższa w 
całym instytu-
cie.
- Znaczy, nie jesteście całkiem zadowoleni. Powinniście byli złożyć zażalenie, a 
i te-
raz macie jeszcze czas. Może jeszcze dałoby się coś dla was zrobić. Je żeli o to 
wam chodziło 
lub chcieliście prosić o pracę dla żony, u nas lub w jakiejś innej instytucji, 
gotów jestem sam 
wam pomóc i w razie potrzeby przy sprzyjającej okazji porozmawiać z samym 
Dyrektorem 
Naczelnym.
- Dziękuję, towarzyszu naczelniku. Żona była zmuszona zrezygnować z pracy 
z powodu dziecka, a teraz też nie mogłaby się jej podjąć. To, o czym chciałem 
rozmawiać 
z towarzyszem dyrektorem, bar dziej dotyczy jego niż mnie i, jeżeli pozwolicie, 
wolałbym się 
zwrócić z tym do niego osobiście.
- A więc chyba jakaś skarga, chcieliście załatwić sprawę dyskretnie - spróbował 
na-
czelnik jeszcze raz, ale ponieważ i na to pytanie nie otrzymał odpowiedzi, 
zrezygnował 
z dalszego badania. Wolał przedwcześnie nie wywierać nacisku, żeby Hrabak nie 
domyślił 
się, czego chcą się od niego dowiedzieć. Bał się bowiem, że może w ten sposób 
zaprzepaścić 
całe śledztwo. Dlatego na razie na tym zakończył rozmowę.
Nie stwierdzono, czy Hrabak tymczasem usiłował nawiązać kontakt z kimś innym 
z kierownictwa, na przykład z zastępcami Dyrektora Naczelnego, ale gdyby nawet 
próbował, 
niewiele by mu to pomogło. Wiedziano, że znajduje się pod obserwacją Kaesu, i 
nawet se-
kretarki zastępców Naczelnego wystrzegały się kontaktów z majstrem, żeby nie 
musieć pisać 
sprawozdań i tłumaczyć się z prywatnych rozmów. Zauważono jednak, że od pewnego 
czasu 
mniej poświęca się swojej normalnej pracy i wykonuje ją niechętnie, jest ponury 
i milczący, 
zaniedbuje górne piętra. Przeważnie siedział w warsztacie i co dzień 
kilkakrotnie zachodził do 
robotników, którzy przekopywali sutereny, interesował się przebiegiem prac, 
kierunkiem 
i tempem działania świdrów, którymi wiercono betonowe ściany i skałę pod 
budynkiem.
Wywiadowca podpisujący się szyfrem BMB uważał za konieczne niejeden raz zwró-
cić uwagę w swoich raportach na te właśnie wizyty Hrabaka i nieuzasadnione 
długie rozmo-
wy. Może ma powody, żeby wstrzymywać te prace i przeszkadzać, a może tutaj, w 
suterenie, 
założył w swoim czasie przewody aparatów podsłuchowych i boi się, że zostanie 
zdemasko-
wany, albo ma zamiar założyć je teraz, na rzecz obcego wywiadu, żeby 
rozprzestrzenić swoje 
macki na bogato rozbudowane przewody urządzeń wentylacyjnych i poczty 
pneumatycznej. 
Należałoby przeto wzmocnić nad nim kontrolę i zaangażować grupę specjalnych 
techników, 
która dokonałaby szczegółowego przeglądu wszystkich pomieszczeń piwnicznych. Ale 
szef 
Kaesu uważał, że byłaby to tylko strata czasu i niepotrzebne nadużywanie cennej 
aparatury. 
Jego zdaniem należało w dalszym ciągu obserwować przede wszystkim wędrówki 
Hrabaka 
po górnych piętrach instytutu i w jeszcze większym stopniu zająć się jego 
działalnością poza 
budynkiem oraz kontaktami z podejrzanymi ludźmi: obcokrajowcami, rodzimym 
elementem 
reakcyjnym, a nawet z emigracją polityczną. Dlatego też na raporcie zaufanego 
człowieka 
zrobił następującą uwagę: „A z kim ma rozmawiać, jeśli nie z robotnikami, którzy 
są z jego 
środowiska?! Zwłaszcza w obecnej sytuacji, kiedy wszyscy go unikają. Przecież 
jego warsztat 
jest w piwnicy i tam znajduje się większa część obiektów, za których utrzymanie 
i właściwe 
funkcjonowanie jest przede wszystkim odpowiedzialny: kotłownia centralnego 
ogrzewania, 
rury z zimną i ciepłą wodą, kanalizacja, klimatyzacja i temu podobne urządzenia. 
Byłoby 
najlepiej, gdyby w ogóle nie wychodził z piwnicy i nie spacerował po schodach i 
korytarzach 
instytutu”.
XI
Poczta, jaką Hrabak otrzymywał, nie była obfita, wszystkiego kilka przesyłek w 
ciągu 
pięciu dni. Ale i to miało znaczenie dla śledztwa, w którym oczywiście 
poświęcono tej kore-
spondencji należytą uwagę.
Wpierw nadeszła, adresowana na instytut, a nie na jego mieszkanie, kartka 
pocztowa 
napisana niewprawną, drżącą ręką: „Drogi Sveto, przyjdź u mnie zaraz. Mnie ty 
pilnie po-
trzebny. Twoja Marga” czy jakieś podobne imię. Kartka była pognieciona i 
wymazana, nawet 
pomadką do ust, jakby długo noszono ją w torebce przed wrzuceniem do skrzynki 
pocztowej, 
a na znaczku odciśnięty był stempel Poczty Głównej w Belgradzie z datą 
poprzedniego dnia. 
Nie było adresu nadawcy, a imię Marga nie zostało dotychczas zarejestrowane w 
aktach Hra-
baka. Nawet gołym okiem można było dostrzec na kartce odciski palców osoby, 
która ją 
wrzuciła do skrzynki, albo listonosza, który ją przyniósł. Została przesłana do 
zbadania spe-
cjalistom, a grafolog, gdy tylko ją zobaczył, bez najmniejszego wahania 
stwierdził, że pisała 
ją raka kobieca. Najciekawsza była opinia językoznawców, którzy na fotokopii 
podkreślili 
ołówkiem słowo „mnie” i drugie zdanie. Uważali, że błędy składniowe nie wynikają 
z braku 
wykształcenia albo słabej umiejętności pisania osoby, która jest autorką kartki. 
To są germa-
nizmy, typowe błędy, jakie popełniają ludzie, zwłaszcza pochodzenia 
niemieckiego, słabo 
władający naszym językiem. Nazajutrz rano główny portier, Kiril Arsovski, kiedy 
Hrabak 
przyszedł do pracy, wręczył mu kartkę. Obserwowano go przy tym z dwóch stron - 
Arsovski 
z przodu, a jeden z pracowników Kaesu z boku przez okienko portierni, udając 
interesanta, 
który właśnie przyszedł do instytutu. Ich wypowiedzi były zgodne: Hrabak 
spojrzał na kartkę, 
zdenerwował się. zaczerwienił i szybko schował ją do kieszeni.
- Od kogo to? - zapytał Arsovski, ale Hrabak wykręcił się od odpowiedzi mówiąc, 
że 
się spieszy, i zbiegł po schodach. Gdy był zajęty na piętrze, przeszukano jego 
płaszcz 
w warsztacie, ale kartki nie znaleziono. Na pewno schował ją albo zniszczył.
Na domowy adres przysłano mu tylko wrześniowy numer miesięcznika technicznego, 
przeznaczonego wyłącznie dla wysoko kwalifikowanych fachowców, głównie 
inżynierów, 
specjalistów w zakresie elektroniki i telekomunikacji. Potem na nazwisko córki, 
Ivany, nade-
szło parę widokówek z Mediolanu, Paryża, Hawru, Buenos Aires, Montevideo i Sao 
Paulo, 
prawdopodobnie pocztówki wysyłano z kolejnych etapów podróży. Wszystkie o 
jednakowo 
krótkiej treści: „Serdeczne pozdrowienia”, i podpisany Brale lub Sasza, Zaledwie 
dziesięcio-
letnia dziewczynka nie mogła mieć chłopca w tamtych krajach, widokówki były więc 
prze-
znaczone dla Hrabaka, ale ani specjalne badania techniczne, ani komputery, które 
je skontro-
lowały, nie znalazły tajnego zapisu czy zaszyfrowanej treści.
Tymczasem szczegółowa rewizja warsztatu Hrabaka w piwnicy instytutu dostarczyła 
mnóstwo interesujących materiałów i dała tak sensacyjne wyniki, że nawet szef 
Kaesu, cho-
ciaż profesjonalnie wyzuty z iluzji w swoich sądach o ludziach i przyzwyczajony 
do dużych 
niespodzianek i doniosłych odkryć, nie mógł się powstrzymać, żeby nie wrzasnąć 
jak dziecko 
i nie podskoczyć na krześle. W jednej z szuflad Hrabaka znaleziono na przykład 
plany bu-
dynku Głównego Instytutu i schemat wszystkich instalacji jeszcze z czasów, kiedy 
budowano 
ten gmach dla „Igejotu”, a na nich naniesione czerwonym ołówkiem, 
najprawdopodobniej 
ręką Hrabaka, wszystkie późniejsze zmiany. Między innymi koncentrycznie 
ułożonymi koła-
mi zaznaczono
- z niejasnej przyczyny i w nieznanym celu - dwa miejsca w piwnicy. W tej samej 
szu-
fladzie odkryto także spis wyższych urzędników instytutu, z Dyrektorem 
Naczelnym, towa-
rzyszem Pleciaszem włącznie
- przy każdym nazwisku umieszczona była jakaś li tera; te litery to 
prawdopodobnie 
szyfr, do którego klucz zna tylko Hrabak. Najczęściej występowały: 1, n, m, k, 
obok zaś cyfry 
arabskie od jednego do dziesięciu albo ptaszki, jakie zwykle stawiają urzędnicy 
przy tak zwa-
nym „odfajkowywaniu”. Fotokopię tego spisu również dołączono do akt Hrabaka, z 
tym, że 
jeden egzemplarz posłano do pracowni analitycznej, aby z pomocą komputerów 
spróbowali 
tam odczytać ten szyfr. Wśród narzędzi, młotków, obcęgów, kluczy i nakrętek 
znaleziono 
wepchnięte byle jak dwie kartki, podobne do tej, jaką Hrabak otrzymał przed 
dwoma dniami. 
Jedna była wysłana przed trzema miesiącami, druga ponad pól roku temu, obydwie 
podpisane 
imieniem Marga (raz z dodatkiem „twoja” drugi - „zawsze twoja”), i prawie tej 
samej treści: 
„Przyjdź jutro, to pilne. Mnie znowu ty potrzebny”. W szufladach i skrzyniach 
znaleziono 
dużą ilość nie zaksięgowanego materiału, można by powiedzieć, latami zbieranego 
na śmiet-
niku: a więc stare przewody elektryczne, sztabki żelaza, sporo cienkich 
metalowych rurek 
nieznanego pochodzenia i o niewiadomym przeznaczeniu, metalowe kule, 
prawdopodobnie 
zdjęte z jakiegoś starego ogrodzenia, ale nadające się jeszcze do zrobienia z 
nich bomby. Naj-
bardziej jednak interesujące i zagadkowe były szkice jakiegoś bardzo 
skomplikowanego mo-
toru, projektowanego przez dłuższy czas w różnych okresach, jak można by sądzić 
na pod-
stawie poprawek nanoszonych na pierwotny rysunek ołówkiem innego koloru. Szkic 
znale-
ziono w tajnej skrytce w ścianie, właściwie w większym wgłębieniu przeznaczonym 
na roz-
gałęzienia przewodów elektrycznych wysokiego napięcia, nad którymi umieszczono 
tablicę 
ostrzegawczą z trupią czaszką i skrzyżowanymi piszczelami. W tej skrytce 
znaleziono meta-
lowe urządzenie. Jego części, wykonane z metalowych rurek i prętów, odpowiadały 
tajemni-
czemu planowi, który przechowywano w skrytce. Znajomość techniki zarówno szefa 
Kaesu, 
jak i jego współpracowników nie pozwoliła im odgadnąć, co przedstawia to 
urządzenie 
i jakiemu celowi może służyć. Wyglądało to na prototyp jakiejś rakiety albo 
bomby, którą 
wystarczy napełnić materiałem wybuchowym, żeby była gotowa do użycia.
Największą niespodziankę sprawiła jednak umieszczona w tej samej skrytce prawie 
kompletna radiostacja nadawczo-odbiorcza z zakresem fal średnich. Był to model 
przestarza-
ły, z czasów przedwojennych albo wojennych, o przeznaczeniu wojskowym lub 
wywiadow-
czym. Po wykonaniu minimalnych poprawek i wymianie zużytych lamp radiostacja 
nadawa-
łaby się do użytku. Dwaj technicy współpracujący z Kaesem, kiedy wieczorem 
przeprowa-
dzili rewizję w warsztacie
Hrabaka, w pierwszej chwili nie mogli ukryć zaskoczenia. Wezwali jednego 
z kolegów, który wraz z innymi w tym czasie ubezpieczał główne wejście, a ten, 
uznając od-
krycie za niezwykle ważne, zawiadomił telefonicznie zastępcę szefa. Zastępca 
szefa natych-
miast przyjechał osobiście zbadać sprawę.
Po półgodzinie w ciasnym i brudnym warsztacie Hrabaka zebrał się prawie cały 
per-
sonel Kaesu i przy słabym świetle latarek - żeby uniknąć zapalenia mocnej 
żarówki zwisają-
cej z sufitu - kontynuowano rewizję. Wyglądało to na spotkanie prawdziwych 
włamywaczy 
albo na konspiracyjne zebranie. Zastępca szefa i jego współpracownicy ostrożnie 
- 
w gumowych rękawiczkach, aby na niczym nie zostawić odcisków palców - wertowali 
plany 
budynku, spisy wyższych urzędników instytutu, szkic tajemniczej maszyny, 
oglądali jej do-
mniemany prototyp, ale najdłużej zabawili przy radiostacji, którą wyjęli ze 
schowka 
i postawili na stole, jakby zaraz mieli rozpocząć nadawanie. Zastępca był 
wyraźnie zaskoczo-
ny. Nie spodziewał się tego i nie mógł ukryć zdumienia.
- Patrzcie no! - dziwił się. - Kto by się tego po naszym majstrze spodziewał?
Nawet dla niego, pracownika resortu, tego było już za wiele.
Wszystko sfotografowano jeszcze tego samego wieczoru. Z radiostacji, żeby 
w dyskretny sposób uczynić ją niezdatną do użytku, wyjęto kilka niezbędnych 
części 
i wsadzono ją z powrotem do drewnianej skrzynki, którą wraz z innymi rzeczami 
umieszczo-
no w skrytce. Doprowadzono cały warsztat do pierwotnego stanu - Hrabak nie 
powinien za-
uważyć, że czegokolwiek dotykano - a nazajutrz przesłano zdjęcia maszyny i 
fotokopię jej 
planu do Wojskowego Zakładu Pirotechniki celem dokonania szybkiej ekspertyzy, 
części 
radiostacji przekazano do Instytutu Radiokomunikacji.
XII
Podczas rewizji w szopie Hrabaka przy jego domu zdarzył się poważny i bardzo 
nie-
miły wypadek, który omal nie spowodował zdemaskowania i udaremnię* śledztwa.
Dwaj najęci włamywacze, skądinąd dobrze znani milicji kryminalnej, mieli za 
zadanie 
niezauważalnie naruszyć cienką ściankę szopy Hrabaka i przeprowadzić rewizję 
wewnątrz, 
aby stwierdzić, czym on się tu zajmuje i co przed kilkoma dniami zaniósł radcy 
jednej 
z zagranicznych placówek. Na dzień przed „akcją”, zgodnie z regułami swego 
rzemiosła, 
kryminaliści dokładnie obejrzeli teren i otruli wilczura Dimieia, wrzuciwszy 
przez dziurę 
w ogrodzeniu kawałek krwawego mięsa zaprawionego trucizną i drobno tłuczonym 
szkłem. 
Pies męczył się całą noc, nawet nie wył, a rano Dimić i Hrabak znaleźli go 
martwego na sa-
mym środku podwórza. Był już stary, wyliniały, nie miał zębów, więc pomyśleli, 
że po prostu 
zdechł. Wykopali głęboki dół w kącie podwórza i tam go pochowali.
Następnej nocy, koło drugiej, włamywacze bez większych trudności weszli do 
szopy. 
Na ulicy za rogiem czekał na nich samochód Zakładu Oczyszczania Miasta, pełen 
milicjan-
tów przebranych w odzież roboczą. W środku panował mrok, szopa miała małe okna i 
nie 
wpadało do niej nawet światło księżyca. Tamci dwaj posługiwali się specjalną 
latarką, 
o wąskim, prawo? laserowym strumieniu światła, by móc fotografować to, co uznają 
za inte-
resujące dla śledztwa. Zadanie nie było łatwe. Dimić pracował w tej szopie od 
trzydziestu lat 
i zebrał masę rzeczy, zgromadził cały stos najróżniejszego żelastwa, które mogło 
mu być po-
trzebne do reperacji, w jego specjalności bowiem materiał nie starzeje się i nie 
psuje, nie wi-
dać go z zewnątrz, więc nie przyciąga uwagi. Były tu stare ogromne kaloryfery, 
rurki 
o różnym przekroju, ołowiane, cynkowe i stalowe, cieńsze i grubsze metalowe 
płytki, prysz-
nice, wanny, umywalki, pułapki na myszy. I rozmaite narzędzia: kleszcze, heble, 
pilniki, piły, 
obcęgi i młotki, mniej więcej to, co można znaleźć w przeciętnie zaopatrzonych 
warsztatach 
mechanicznych, a nawet coś więcej - miech kowalski, spawarka, hebel mechaniczny, 
butla 
z kwasem solnym, rękawice i okulary ochronne. Znaleziono również pęk starych i 
nowych 
kluczy, jeszcze nie obrobionych, a obok wiązkę wytrychów. Na warsztacie leżały 
rurki meta-
lowe, podobne do tych, jakie wykryto u Hrabaka w instytucie, a znaleziono by 
prawdopodob-
nie wiele innych przedmiotów ważnych dla śledztwa, gdyby nie przypadek. Stary 
Dimić, któ-
rego pęcherz nie działał już tak sprawnie, wyszedł na podwórze w momencie, kiedy 
jeden 
z włamywaczy w mroku potrącił jakąś metalową rurkę. Upadła na kawałek blachy, 
zadzwo-
niło jak wielki dzwon cerkiewny. Może by Dimić pomyślał, że to kot potrącił coś 
w jego szo-
pie, gdyby przez szpary w deskach nie dostrzegł światła latarki. Majster Dimić, 
chociaż 
w podeszłym wieku i chory na astmę, jako były frontowiec nie był tak tchórzliwy, 
żeby się 
wycofać w milczeniu, ani tak nierozsądny, żeby natychmiast narobić alarmu i 
umożliwić 
włamywaczowi ucieczkę. Ukrył się i podsłuchiwał przez chwilę i już mniej więcej 
wiedział, 
co się dzieje w szopie. Cichutko zapukał w okno Hrabaka. W białych kalesonach 
i podkoszulkach, tak jak zerwali się z łóżek, stali jak upiory na środku 
podwórza nasłuchując, 
co się dzieje za cienkimi ściankami szopy. Potem zorientowawszy się, że 
włamywacze weszli 
do warsztatu od strony pustego terenu, gdzie wiosną planowano zacząć budowę, 
wzięli paliki 
podpierające róże i skierowali się w tę stronę. Na ulicy nie było nikogo, ani 
przechodniów, 
ani milicjanta, a ci dwaj, co mieli tu dyżurować na wypadek, gdyby stało się coś 
nieprzewi-
dzianego, wiedząc, że do przeprowadzenia włamania zaangażowano biegłych 
fachowców, 
z którymi nawet policja kryminalna ledwo dawała sobie radę, wycofali się za róg 
i dołączyli 
do kolegów w ciężarówce MPO. Dlatego Hrabak i Dimić przedostali się niezauważeni 
na 
teren budowy i zaszli na tyły szopy. Szczęściem dla włamywaczy i całej akcji, 
stary Dimić, 
przedzierając się w mroku przez pokrzywy, nadepnął na pękniętą metalową obręcz, 
której 
uniesiony koniec uderzył go w łydkę. Nie mógł się powstrzymać, aby nie zakląć z 
bólu, co 
wprawnemu uchu włamywacza, który właśnie wyjrzał z szopy, by przypatrzeć się w 
świetle 
księżyca wybranym przedmiotom, wystarczyło. Drgnął, podniósł głowę i zobaczył 
dwóch 
mężczyzn, którzy podchodzili do niego z kijami w rękach. Zapomniawszy, w jakiej 
roli jest 
tutaj i ilu milicjantów go osłania, natychmiast, nie ostrzegając nawet kolegi, 
który był 
w szopie, umknął w lewo przeskakując ogrodzenie. Hrabak i Dimić weszli do szopy, 
żeby 
zobaczyć, jakie straty im wyrządził, i ku wielkiemu zdziwieniu znaleźli tu 
drugiego włamy-
wacza, który spokojnie kontynuował robotę nie spodziewając się, że człowiek, 
który się do 
niego zbliża, to już nie jego kumpel. Złapali go, pobili, wywlekli z szopy i ze 
skrępowanymi 
rękami przywiązali do drzewa na podwórzu. Przesłuchiwali go tak, jak ich zdaniem 
robi to 
milicja, aż do świtu, stosując często bicie w twarz i rzadziej szturchańce w 
żebra. Rano pierw-
sza wyszła na podwórze Milena Oklobdżija, jeszcze senna i nie ubrana, żeby przed 
pójściem 
do pracy umyć się przy studni. Przykazali jej wstąpić po drodze na posterunek 
milicji, zgłosić 
zajście i poprosić o pomoc. Tymczasem tam dobrze już wiedzieli, co się stało, i 
nie mogli się 
doczekać sygnału, aby zacząć działać i ratować to, co jeszcze można uratować. 
Obawiali się, 
że złapany złoczyńca pod wpływem bicia wyda współuczestników, tak jak zwykł był 
czynić, 
kiedy trafiał w ręce milicji. Na szczęście trzymał się względnie dobrze, a jeśli 
o mocodawców 
chodzi, nawet bardzo dobrze. Wzywał tylko jękliwie pomocy, płakał i prosił, żeby 
go oszczę-
dzili, chociaż, jak później powiedział, parę razy był bliski wyznania 
wszystkiego, ponieważ 
związany i umęczony jak Chrystus nacierpiał się tym razem więcej niż w całej 
swojej zło-
dziejskiej karierze.
Milicjanci, którzy zaraz przyszli na podwórze, zastali swego podopiecznego 
całego 
w siniakach i zakrwawionego. Był przywiązany miedzianym drutem do drzewa, a 
przed nim 
na ławce siedział stary Dimić. Pilnując go popijał kawę i łyżeczką wyjadał ze 
słoika miód, 
którym leczył astmę i kaszel. Poczęstował milicjantów, ale odmówili tłumacząc 
się pośpie-
chem, odwiązali i zabrali ze sobą umęczonego włamywacza, a ten, gdy tylko 
znalazł się 
z nimi sam na sam, zaczął kląć i lamentować, aby otrzymać jak najwyższą zapłatę 
za usługą 
i doznane obrażenia.
Lekarz więzienny zbadał go i założył opatrunki. Ale na tym się nie skończyło. Na 
po-
sterunku znalazł się młody współpracownik rubryki sądowej „Nowości Porannych”, 
który 
upatrywał w tym incydencie swoją dziennikarską szansę i z owego wydarzenia 
stworzył kry-
minalną opowieść: oto dwaj majstrowie okazali się bohaterami, uratowali 
mieszkańców swo-
jej dzielnicy przed niebezpieczną bandą włamywaczy, która od dłuższego czasu 
grasowała 
w ich stronach. Przysporzyło to śledztwu pewnych kłopotów. Trzeba było 
przetrzymać 
w areszcie milicyjnym nieszczęsnego włamywacza, a na dodatek jeszcze tego samego 
dnia 
zdjęcie Hrabaka ukazało się w gazetach i razem z artykułem dotarło w aktach na 
biurko szefa. 
W ten sposób i on dowiedział się o tej głupiej wpadce, którą podwładni mieli 
ochotę przemil-
czeć.
„Idioci!” - napisał ulubionym czerwonym ołówkiem swoją prywatną uwagę na wycin-
ku, ale zdarzenie to, oprócz wymienionych kłopotów, wywołało cały szereg 
następstw zupeł-
nie odmiennej natury. Okazało się, że teraz - przynajmniej przez pewien czas - 
nie będzie się 
można dowiedzieć, co Hrabak kilka dni temu wyniósł ze swojego warsztatu w owej 
tajemni-
czej paczce, którą przekazał pracownikowi placówki zagranicznej. Ale jeszcze 
przykrzejszy 
był fakt, że wieść o ujęciu bandy i rzekomej nocnej pogoni rozniosła się po 
całej dzielnicy, 
gdzie Hrabak mieszkał, i po całym Głównym Instytucie Spraw Ogólnych, gdzie był 
zatrud-
niony. Artykuł czytali d komentowali niżsi pracownicy instytutu, portierzy, 
gońcy, sprzątacz-
ka, archiwiści, maszynistki i sekretarki, ci wszyscy, których bardziej 
interesują takie nowinki 
niż nudna praca, jaką są zmuszeni wykonywać. Przez kilka dni rozprawiali o 
wydarzeniu, 
z którego gorliwy dziennikarz spreparował całą opowieść w emocjonujących 
odcinkach, 
a obiecywał przygotować cykl audycji telewizyjnych w sobotnie wieczory, 
z najpopularniejszymi aktorami, Mija i Czkalją, w rolach Hrabaka i starego 
Dimicia. O tych 
właśnie nastrojach w instytucie pisano raporty, a referenci Kaesu przyklejali je 
i potem na 
kartki bloku technicznego, wzbogacając „Dziennik” w obszernych już aktach 
Hrabaka.
XIII
„Hrabak przyszedł dziś trochę później, dziesięć po siódmej, z plastrem na lewej 
skro-
ni” - donosił portier Arsovski, poinformowany już o zajściu. On i dwaj woźni 
zauważyli Hra-
baka, gdy przeciął ulicę zbliżając się z niezwykłego kierunku. Wyszli na schody 
przed główną 
bramę instytutu i poprosili, żeby im wszystko opowiedział. „Już od rana 
zalatywało od niego 
rakiją - kontynuował swoje sprawozdanie urażony i zazdrosny Arsovski, który z 
tytułu swoich 
obowiązków i tak miał sprawdzać ludzi wchodzących do instytutu. - Skrytykował 
milicję, że 
tak wiele czasu poświęca polityce i ruchowi ulicznemu, a niezbyt się przejmuje 
bandytami 
i przestępcami, których się namnożyło i którzy stali się tak bezczelni, że w 
biały dzień wła-
mują się do cudzych mieszkań. «Musimy sobie sami z nimi radzić - powiedział - a 
potem 
mają nam jeszcze za złe, że w nocy trochę zabawiliśmy się z tym typem, tak jak 
na to zasłu-
żył. Zamiast jego ścigać, jeszcze nam grożą oskarżeniem o samowolne i brutalne 
nadużycie 
siły w obronie własnej». Skrywał przy okazji prasę i dziennikarzy, którzy lepiej 
by zrobili, 
gdyby zainteresowali się warunkami, w jakich żyje, zamiast z powodu zajścia 
zmyślać bajki, 
że nie mają nic wspólnego z całą sprawą. Nieprawda, że ich współmieszkanka 
Milena Oklob-
dżija uczestniczyła w ujęciu włamywacza, jak to napisał dziennikarz, poszła po 
prostu na po-
sterunek zgłosić zajście i wezwać milicjantów, aby złapali złapanego j iż 
przestępcę. 
I nieprawda, że chodzi o duży warsztat i poważne szkody, jakie im rzekomo 
wyrządzono, lecz 
o zwykłą drewnianą szopę, ruderę, która razem ze znajdującymi się w niej 
narzędziami nie-
wiele jest warta. «Jeśli tak piszą o rzeczach, które mają pod nosem, to co 
myśleć o ich kore-
spondencjach i informacjach z oddalonych terenów? Tamte niełatwo jest
Zdaniem Arssovskiego majster miał na myśli artykuły o politycznych, społecznych 
i gospodarczych osiągnięciach kraju, a także o pracy Głównego Instytutu i o jego 
najwyżej 
postawionych osobistościach, o których Hrabak już wcześniej kilkakrotnie wyrażał 
się kry-
tycznie, co zresztą - według Arsoyskiego - doradziło do tego, że został wzięty 
pod obserwa-
cję.
Uważając, że wyrok ma Hrabaka wydano już z i że od niego, Arsovskiego, wymaga 
się w gruncie rzeczy, żeby go jak najbardziej obciążył, zeznał poufnie swemu 
łącznikowi 
z Kaesu, że Hrabak udając skromniejszego, niż jest, powiedział, że niepotrzebnie 
pisze się 
tyle o tej błahej sprawie. Że byłoby lepiej więcej uwagi poświęcić drobnym 
kradzieżom, nad-
użyciom i sprzeniewierzeniom, które zdarzają się w naszych instytucjach na 
najwyższym 
szczeblu. Miał tu na myślą naszych znanych dostojników państwowych i 
kierownictwo swo-
jego chlebodawcy - Głównego Instytutu Spraw Ogólnych. Z plastrem na czole cały 
dzień 
pyszni! się w instytucie, jakby został ranny na froncie i czekał, aż dadzą mu 
medal za odwagę 
i ogłoszą bohaterem narodowym. Wszystkim po kolei, nawet tym, którzy nie czytali 
poran-
nych gazet i o nic go nie pytali, opowiadał, co mu się przytrafiło, i o mało nie 
zorganizował 
w instytucji wiecu, a w bufecie konferencji prasowej. Bezpośredni zwierzchnicy 
Hrabaka 
będą wiedzieli lepiej niż on, Arsovski, co majster robił tego dnia i jak spędził 
czas przezna-
czony na pracę, choć on jest przekonany, że z powodu tej masy rozmów Hrabak nie 
zdążył 
nawet przetkać klozetu na parterze, skąd już zalatuje na cały budynek.
O tych właśnie rozmowach Hrabaka informowali inni wywiadowcy: woźni, sprzą-
taczki, sekretarki, a nawet niektórzy starsi referenci, i wszyscy, wiedząc, że 
Hrabak nie jest 
Dyrektorem Naczelnym - którego Kaes musi strzec przed zamachem i nudnymi 
interesantami 
- tylko szarym robotnikiem, o którym pamięta się jedynie wtedy, kiedy ma się mu 
coś za złe, 
sączyli do swoich sprawozdań tu i ówdzie trochę jadu, aby w ten sposób odgrodzić 
się od 
Hrabaka i pod-lizać tym, którzy zaangażowali ich do śledzenia majstra.
„Hrabak jak zwykle trochę pracował, ale większą część dnia spędził na rozmowach 
z robotnikami w piwnicy, siejąc wśród nich zwątpienie w rezultat ich roboty, 
krytykując pla-
ny przebudowy, przygotowanie i kwalifikacje ludzi na kierowniczych stanowiskach 
u nich i u 
nas w instytucie. Dzięki tej z gruntu anty-socjalistycznej i antysamorządowej 
robocie Hrabak 
sam siebie postawił w szeregach jawnych, aktywnych wrogów naszego systemu 
społeczno-
gospodarczego, o czym na podstawie własnych bezpośrednich obserwacji i 
zasłyszanych wia-
domości niżej podpisany już nie raz informował zainteresowanych urzędników 
instytutu 
i organa Kaesu, z którym od dawna ma zaszczyt współpracować” - brzmiał meldunek 
woźne-
go instytutu, Szacy, czyli Drąga (zwanego tak z powodu jego wzrostu, chudości i 
sztywnej 
postawy), w zwyczajnej rozmowie również operującego dziennikarską frazeologią 
i oficjalnym słownictwem politycznym zaczerpniętym z akt służbowych i zebrań. 
Jego obo-
wiązkiem było pilnowanie pomieszczeń na parterze, roznoszenie poczty, podawanie 
kawy 
referentom, szefom i naczelnikom. Poza tym niczym milicjant na skrzyżowaniu 
kierował inte-
resantami zgromadzonymi na korytarzu wskazując im odpowiednie pokoje i 
kancelarie. Tak 
więc z tytułu obowiązków służbowych stykał się często z Hrabakiem; właśnie tego 
dnia, po-
nieważ dawno minęła połowa miesiąca, palił jego papierosy, w bufecie pił kawę na 
jego ra-
chunek, a także zjadł część drugiego śniadania, które przygotowała Hrabakowi 
żona. „Przyj-
mował dziś gratulacje niby na slavie * albo z powodu awansu - informował dalej 
Drąg - 
a wszystkim w bufecie stawiał kawę i alkohol i częstował papierosami, co 
wskazuje, że 
w odróżnieniu od innych pracowników jego szczebla także po piętnastym dysponuje 
większą 
sumą pieniędzy i nie musi oszczędzać. Proponuję więc odpowiednim organom, aby 
dokładnie 
zbadały jego zarobki i ich źródło. Może przyjmuje pieniądze od wrogów narodu i 
innych an-
tysocjalistycznych elementów albo kradnie w instytucie, co nie byłoby trudne do 
sprawdze-
nia. W związku z tym pozostaję do dalszej dyspozycji w przekonaniu, że on „tą 
swoją zaro-
zumiałością celowo wywołuje w ludziach pracy i szerokich rzeszach społeczeństwa 
niezado-
wolenie i gniew skierowane przeciw naszym władzom i obecnemu systemowi, a także 
wyko-
rzystując zły humor i niezadowolenie tych godnych szacunku obywateli, którym po 
piętna-
stym nie starcza pieniędzy na kawę. Podżega ich do sprzeciwu, a nawet buntu. 
Dlatego zwra-
cam uwagę władzom, że pozostawianie swobody działania Hrabakowi mogłoby stać się 
przy-
czyną pogorszenia sytuacji politycznej wśród szerokich mas pracowników naszego 
zakładu, 
mogłoby wywołać poważne następstwa, jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że dawno 
już mi-
nęła połowa miesiąca, a także niską świadomość klasową pracowników instytutu”.
Z innych podobnych raportów wynikało, że Hrabak był tego dnia w wyjątkowym hu-
morze i chyba pod wpływem alkoholu stał się bardziej rozmowny niż zwykle, a 
mniej chętny 
do pracy. Z liczby tych raportów wynika również, że w tym czasie znacznie 
wzrosła liczba 
zaangażowanych obserwatorów, a sieć wywiadowców gęściej oplotła Hrabaka. A 
także, że 
tego dnia uczynił jeszcze jedną rozpaczliwą próbę dostania się do Dyrektora 
Naczelnego 
w nadziei, że i on przeczytał wiadomość w gazecie i przypomniał sobie jego 
prośbę i swoją 
obietnicę, iż znajdzie czas, aby go przyjąć. Tymczasem Naczelnego nie było w 
Belgradzie 
i Hrabak, dowiedziawszy się o tym od sekretarki, oświadczył, że cała sprawa nie 
może być 
już dłużej odkładana i że w końcu on umyje ręce, choćby wszystko mieli diabli 
wzdąć.
- Pamiętają o nas wtedy, kiedy jesteśmy potrzebni, ale może się zdarzyć, że nie 
odpo-
wiemy, kiedy będą nas wzywać, albo że nas nie znajdą, kiedy znowu staniemy się 
potrzebni! 
I tak na darmo się do nich zwracamy, nie chcą nas widzieć i słuchać! - 
powiedział ze złością, 
a sekretarka wyczuła bijący od niego zapach alkoholu i nie zapomniała zanotować 
swego 
wrażenia, że w wystąpieniu Hrabaka były akcenty etyczne, a nawet wyraźna groźba.
Jak zwykle, tak i w tych dniach Hrabak swymi rozmowami i wizytami na terenie 
pro-
wadzonych w piwnicy robót przeszkadzał robotnikom i inżynierom, a TA 
pośrednictwem 
kancelarii dotarła do Kaesu pisemna skarga głównego inżyniera przedsiębiorstwa 
budowlane-
go „Przebudowa” na montera Svetę Hrabaka, który nie chce z nimi współpracować 
i niechętnie udziela informacji o systemie instalacji w gmachu i remontach 
przeprowadzonych 
po wojnie, i tym samym wstrzymuje pracę. Wzywa więc dyrekcję, aby zwróciła uwagę 
Hra-
bakowi, że jego obowiązkiem jest ścisła współpraca z nimi, a Głównemu 
Instytutowi przy-
pomina, że od tego zależy powodzenie przedsięwziętych robót i dotrzymanie przez 
ich firmę 
przewidzianych umową terminów. Tę skargę, zaopatrzoną uwagą: Powyższe 
przekazujemy 
do waszej wiadomości i wykorzystania, ponieważ sprawa jest w waszej gestii”, 
przekazała 
kancelaria Głównego Instytutu Kaesowi, co - w cichej wojnie z Działem 
Personalnym 
z jednej strony, a Kaesem z drugiej - stanowiło swojego rodzaju posunięcie 
taktyczne, mające 
na celu przerzucenie odpowiedzialności na wyżej wymieniony Kass i zarzucenie mu, 
że nie 
wykonuje swych zadań tak, jak trzeba, i przeciąga śledztwo w nieskończoność.
Tymczasem w Kaesie oceniono właśnie to pismo jako niezwykle doniosłe i bardzo 
istotne dla dalszego kierunku śledztwa. Wynikało z niego, że Hrabak naprawdę 
miał jakieś 
nie wyjaśnione jeszcze powody, aby sabotować przebudowę gmachu, ponieważ dane 
po-
trzebne przedsiębiorstwu można było znaleźć właśnie na tym planie, który podczas 
rewizji 
odkryte w warsztacie Hrabaka pod tablicą: „Uwaga! Dotknięcie grozi śmiercią lub 
kalec-
twem”, i który to plan przed kilku dniami z nie znanych jeszcze powodów 
pokazywał Miluti-
nowi Peceljowi, człowiekowi o podejrzanej przeszłości.
XIV
Tego dnia Hrabak wyszedł z instytutu o zwykłej porze, to znaczy kwadrans później 
niż inni pracownicy, nie licząc oczywiście tych, którzy go śledzili z ukrycia. 
Nie pojechał 
swoim zwyczajem prosto do domu. Poszedł piechotą do Slaviji, tutaj wsiadł w 
jedenastkę, 
wysiadł koło restauracji „Kikevac”, skręcił w ulicę Gorkiego i na Sumatovackiej 
zniknął 
w jednej z bram. Ponieważ śledzili go z samochodu z małej odległości, tym razem 
mogli zo-
baczyć, w której bramie zniknął. Była oznaczona numerem 27a. Dom miał tylko 
jedno piętro 
i sprawdzenie, kto w nim mieszka, nie powinno nastręczać trudności.
Nie zatrzymał się tam długo, najwyżej pół godziny. Wyszedłszy rozejrzał się jak 
człowiek, który ma powody bać się i ukrywać. Ładując się w tłoku do autobusu 
kłócił się 
z ludźmi, którzy czekali na przystanku, i tymi, którzy wsiedli po nim. 
Pokrzykiwał na nich ze 
złością, wiedząc, że sam jest winien. Powiedział im, że nadszedł czas, kiedy 
nikt się nie 
martwi o innych i każdy przepycha się, jak potrafi. „Radź sobie, jak umiesz” - 
powiedział 
i dodał, że on sam dość długo pomagał tym, którzy nie nadążają. Dlatego niech 
nikt go nie 
uczy człowieczeństwa i ofiarności. Sam dobrze wie, jak to wygląda. Był gotów do 
bitki. Lu-
dzie na wszelki wypadek umilkli. Wysiadł koło „Mostaru” i poszedł do domu.
I tutaj nie mógł usiedzieć na miejscu. Kręcił się po podwórzu i szopie i wkrótce 
wy-
szedł dźwigając pod pachą dwie paczki owinięte w gazetę i związane sznurkiem, 
podobne do 
tej, jaką przed paru dniami zawiózł na Dedinje i wręczył przedstawicielowi obcej 
placówki, 
już zidentyfikowanej i oznaczonej w aktach Hrabaka szyfrem „V”. Jedną, trochę 
większą, 
zaniósł do tej samej willi, gdzie szybko otwarto mu drzwi i przywitano jak 
dobrego znajome-
go i mile widzianego gościa. Z drugą paczką udał się potem na bulwar Dedinski i 
wszedł do 
nowego domu nie oznaczonego numerem, w którym od pewnego czasu mieszkają znane 
oso-
bistości, wśród nich dwaj wyżsi urzędnicy z Głównego Instytutu. Kogo odwiedził w 
tym do-
mu i w czyim mieszkaniu zostawił drugą paczkę, na razie nie wiadomo, ale łatwo 
można 
ustalić. Po załatwieniu tej sprawy Hrabak poszedł do „Mostaru”. Kiedy tam 
dotarł, było koło 
ósmej. Robiło się ciemno i kelnerzy podawali gościom kolację. Pachniało mięsem z 
rożna 
i piwem. Dzień był ciepły, parny i nawet wieczór nie przynosił ulgi. Tym 
bardziej że od stro-
ny Sawy nie wiał najmniejszy wietrzyk. Nie słychać było nawet szelestu liści.
W sobotni wieczór w gospodzie, w prawym kącie koło okna, zebrało się 
towarzystwo, 
które tego dnia o tej porze zawsze się tu spotykało. Majstrzy, rzemieślnicy i 
emeryci, miesz-
kańcy okolicznych ulic, parterowych peryferyjnych domków, przeważnie z 
ogródkami, któ-
rych strzegły krzywe, pochylone płoty. Aca Dimić, zwany Beczką, gospodarz 
Hrabaka, dzio-
baty Micia Pantić, o którym nie wiadomo, czym się dotąd zajmował i co robi 
teraz, niejaki 
Dule Katić - Dulek, Stefan Yojteh - Szwab, Dime Tyczka i inni. Grywali zwykle w 
oko, pili 
piwo i szprycera, a na zakąskę zamawiali jajka na twardo, ser, rzodkiew i ogórki 
kiszone, po-
nieważ majstrowie i emeryci rzadko są przy pieniądzach i nie mogą nimi szastać. 
Rozmawiali 
o wszystkim i o niczym, a najczęściej dowcipkowali na temat ślusarza i dozorcy 
Yojteha, 
czyli Szwaba, który przywykł już, nie miał im tego za złe i nawet wydawałoby mu 
się dziwne, 
gdyby zaprzestali tych kpinek.
Prawic wszyscy się już zebrali, a kelner Mile - Żarłok, którego czarne spodnie 
lśniły, 
jakby były uszyte z atłasu, uprzedzony, że ma uważać na Hrabaka, tak rozmieścił 
gości wokół 
stołu, że dla majstra zostało tylko jedno jedyne krzesło, i to na rogu, żeby 
mógł go obserwo-
wać, pochylać się nad nim, kiedy będzie podawał, i podsłuchiwać, o czym Hrabak 
rozmawia 
z sąsiadami.
Przy najbliższym stoliku posadził grupkę młodych ludzi, którzy w przeddzień 
ślubu 
jednego z nich zebrali się, żeby oblać ostatni wieczór kawalerski. Byli wśród 
nich dwaj lub 
trzej pracownicy służby bezpieczeństwa, zaangażowani przez swoich kolegów z 
Głównego 
Instytutu, aby i z tej strony podsłuchiwali” o czym Hrabak będzie mówił przy 
kolacji.
Wszystko jest gotowe, czekamy tylko na głównego bohatera. Wszyscy grający w 
karty 
mają już swoich kibiców, oprócz Acy Dimicia, obok którego jest zarezerwowane 
miejsce dla 
Hrabaka, ponieważ liczy się na to, że w rozmowie z przyjacielem, gospodarzem i 
kompanem 
najłatwiej rozwiąże mu się język.
Poza kelnerem, który z tytułu swojej pracy, z obowiązku służbowego, można powie-
dzieć, miał powiązania z milicją, w tym towarzystwie jeszcze trzej ludzie, 
niezależnie od sie-
bie, każdy na własną rękę mieli podobne zadania i wykonywali tę samą robotę. 
Pierwszy 
z nich to wujek Panta - Lokaj, emerytowany woźny sądowy, obecnie kościelny i 
pomocnik 
popa w małej cerkwi na Banowym Wzgórzu i przy cmentarzu na Topciderze. Jako 
człowiek 
dawniej związany z prawem i władzą, teraz też był z nią w bliskich kontaktach; 
stykając się 
z księżmi, zakonnikami, dewotkami, chorymi, nieszczęśliwymi, zabobonnymi 
i niezadowolonymi starymi ludźmi, informował władzę o swoich rozmowach w tym 
środowi-
sku. W razie potrzeby i przy sprzyjającej okazji przeskakiwał z tematów 
religijnych na spo-
łeczne i polityczne, to znaczy na krytykę dzisiejszych obyczajów i nowej władzy. 
Kontakty 
z Pantą utrzymywał pewien milicjant ze służby ruchu, którego rzekomo pod 
przymusem do-
kwaterowano jako lokatora do jego domu, tutaj blisko, w wąskiej uliczce za 
„Mostarem”. 
Panta nie grał w karty. Przyglądał się tylko, jak inni to robią, angażując się w 
ten sposób na 
cudzy rachunek i bez ponoszenia ryzyka wtrącając się do gry. Dzięki temu mógł 
swobodniej 
przysłuchiwać się rozmowom przy stoliku i lepiej pamiętał, co usłyszał. 
Dzisiejszego wieczo-
ru wybrał miejsce koło chudego, suchotniczego szewca Dimitrijego Tyczki, ów 
szewc, po-
nieważ był krótkowzroczny, pochylony gapił się w karty jak w szwy bucików w 
swoim 
warsztacie. Stąd, z tego miejsca wujek Panta mógł widzieć karty Dimicia, których 
ten zresztą 
specjalnie nie ukrywał, a równocześnie słuchać, o czym rozmawia Hrabak ze swoim 
starym 
kolegą.
Stefan Vojteh miał luźne kontakty z milicją. To, co od czasu do czasu podawał do 
wiadomości dzielnicowemu, lokatorowi domu, gdzie sam był dozorcą, miało 
przeważnie cha-
rakter przyjacielskiej niezobowiązującej rozmowy i serdecznej pogawędki dwóch 
mężczyzn” 
którzy informują się wzajemnie o najnowszych wydarzeniach i omawiając nowinki 
przy ka-
wie i rakiji troszkę obsmarowują znajomych i sąsiadów. Jeśli nawet ©skarżyłby 
kogoś przy 
tej okazji, wyglądałoby to na pełne zaufania i goryczy żalenie się solidnego i 
lojalnego oby-
watela, który nie jest w stanie pojąć, jak można u nas tak bezkarnie kraść i tak 
bezkarnie prze-
ciwstawiać się władzy ludowej.
- Czy mówiłem wam, co się wczoraj zdarzyło? - zaczynał swój coniedzielny raport 
przy kawce i rakiji, świadom jednak, że to, co teraz powie, nie będzie 
powiedziane 
w powietrze, lecz zostanie wprowadzone do sprawozdań i zanotowane w jakichś 
ważnych 
protokołach. - Siedzimy sobie w „Mostarze”, nasze zwykłe towarzystwo, sami 
majstrowie 
i emeryci, i nagle ten, co to już wam o nim mówiłem, wujek Panta, Lokaj, były 
woźny sądo-
wy, a teraz kościelny i grabarz, znów zaczyna o cerkwi, Bogu, świętych, 
patriarsze, włady-
kach i metropolitach, potem o jakiejś kaplicy, którą nasi chcieli zburzyć i 
postawić na tym 
miejscu pomnik. „Nic z tego - powiada - nasz wielebny tylko krzyknął, a oni 
przestraszyli się 
i umilkli. To już nie pierwsze lata po wojnie. Znowu przyszedł czas na szacunek 
dla Cerkwi 
i sądu. Nawet milicja nic nie może zrobić siłą”. Może czy nie może, wolno czy 
nie wolno i, 
żebyście widzieli, prawie się o to posprzeczali wujek Panta i majster Hrabak, 
hydraulik 
w Głównym Instytucie Spraw Ogólnych. „To dlatego - powiada Hrabak - nie ma już 
porządku 
w naszym państwie. Nie wiadomo, ani co wolno, ani czego nie wolno. Każdy teraz 
ciągnie 
w swoją stronę i jeżeli się znów nie zaprowadzi porządku, wkrótce wszystko 
diabli wezmą, 
a zresztą takie czasy, że nie byłoby mi - powiada - specjalnie żal. Niechby coś 
wybuchło jak 
bomba lub jakaś nowa rewolucja - słyszeliście coś podobnego? - znowu nami 
wstrząsnęła”. 
I tak dalej, ciągle w tym samym stylu „ktoś gdzieś”, dopóki Vojteh się nie 
zmęczy lub jego 
towarzyszowi nie znudzi się go słuchać.
Trzeci z grupy, niejaki Stavra Toszić - były kwatermistrz w stopniu podoficera, 
które-
go z powodu nadużyć finansowych dziesięć lat temu wyrzucono z wojska i z partii, 
teraz ka-
sjer okręgowego koła Zrzeszenia Emerytów - żeby się jakoś zrehabilitować i przy-
pochlebić 
władzom, z własnej inicjatywy informował dzielnicowe kierownictwa organizacji 
społeczno-
politycznych o najnowszych wydarzeniach o zabarwieniu politycznym z ich terenu: 
sekreta-
rza partii informował we wspólnych pomieszczeniach organizacji społecznych, aby 
jak naj-
więcej ludzi widziało, że się znają i mają sobie coś ważnego do powiedzenia; 
sekretarza 
Związku Socjalistów i przewodniczącego sekcji Związku Bojowników - przy kawie, 
mimo-
chodem, podczas gdy ci dwaj grali w szachy.
Wreszcie czwarty, Aca Dimić, przyjaciel Hrabaka i jego gospodarz, śledził go sam 
o tym nie wiedząc. Od czasu do czasu jego zięć, celnik, przychodząc z wizytą 
wypytywał go 
o różne sprawy, interesował się sytuacją polityczną w jego dzielnicy d tym, jak 
przyjmują 
nowe reformy gospodarcze, nowe przepisy i przemówienia ważniejszych przywódców 
ludzie, 
z którymi Dimić się przyjaźni, a także jego sąsiedzi z podwórka: hydraulik 
Hrabak 
i niezamężna Milena Oklob-dżdja.
XV
- Oto wreszcie bohater narodowy! - zawołał ktoś przy stoliku w kącie na widok 
Hra-
baka. - Każe nam czekać na siebie w szyku bojowym jak pułkownik, kiedy 
przychodzi do 
koszar.
Przez chwilę siedzieli z kartami w rękach, czekając,
- Sprawa Hrabaka aż Hrabak zajmie miejsce koło Dimicia, po czym wrócili do gry.
- Cześć! - powitał wszystkich Hrabak. - Jak leci? - zapytał grających, a oczom 
tych, 
którzy śledzili każdy jego ruch, nie uszło, że Dimić i Hrabak spojrzeli na 
siebie i ten drugi 
kiwnął głową. Wujek Panta, który siedział najbliżej, poinformował później, że 
Aca Dimić 
spytał Hrabaka: „Gdzieś był do tej pory? Załatwiłeś jakoś tę sprawę?”, a ten 
odparł: „Wszyst-
ko w porządku”, i trącił go nogą pod stołem. Potem oczywiście rozmowa potoczyła 
się wokół 
włamania do ich warsztatu. Pytali ich, czy dostaną nagrodę za zła panie złodziei 
lub chociaż 
odszkodowanie za zniszczoną ścianę, zmarnowany czas i siniaki, jakie zarobili w 
bitce.
- Skądże, jakie odszkodowanie? Kto nas o to pyta? - powiedział Aca Dimić biorąc 
karty ze stołu.
Hrabak oświadczył, że nawet worka z ukradzionym łupem jeszcze im nie zwrócono, 
bo na milicji mówią, że musi być załączony jako dowód do protokołu o złapaniu 
złodziei. 
Teraz jeszcze będą ich obu wzywać co chwila na przesłuchania i do sądu jako 
świadków co 
najmniej przez dwa lata, bo tyle zwykle trwają takie procesy. Do tego czasu 
przepadną im 
narzędzia, które są w worku, a oni zmarnują co najmniej miesiąc. Lepiej byłoby, 
gdyby za-
łatwili sprawę bez milicji, odebrali złodziejowi, co ukradł, i puścili go. A z 
tego, do pisze się 
w gazetach, wynikną tylko szkody. Wygląda to tak, jakby mieli duży warsztat, i 
jeszcze urzę-
dy gotowe nałożyć na nich podatek. Rano musieli wszystkim stawiać, a i teraz nie 
uda im się 
tego uniknąć.
Aca Dimić zamówił już dla całej kompanii po kieliszku, teraz przyszła kolej na 
Hra-
baka. Zgodził się, powiedział, że nie ma nic przeciwko temu, niech zamawiają, co 
chcą, ale 
wszystko, co dotąd zarobił, to siniec na czole, a nie lubi mieć do czynienia z 
milicją nawet 
jako świadek. W końcu żal mu też tego złodzieja. Dostał lanie, teraz siedzi w 
więzieniu, a są 
groźniejsi, którzy chodzą wolno po mieście.
- Gdyby zaaresztowali u nas wszystkich, którzy kradną, mniej ludzi byłoby na 
ulicach 
- powiedział, a we wszystkich raportach, jakie nazajutrz nadeszły do Kaesu, 
pisano, że Hra-
bak występował przeciw władzy ludowej i bezpodstawnie oczerniał ludzi na 
wysokich stano-
wiskach państwowych. Prawdopodobnie miał na myśli wyższych urzędników Głównego 
In-
stytutu Spraw Ogólnych, gdzie jest zatrudniony. Twierdził, że są skorumpowani, 
i porównywał ich do zwykłych złodziei, czym podważał zaufanie do nich i siał 
antypaństwo-
wą i antysocjalistyczną propagandę.
Kelner Mile, który słyszał tylko fragmenty rozmowy, pouczony prawdopodobnie, że 
ma się wtrącić w odpowiedniej chwili, dorzucił, że artykuły i zdjęcia w gazetach 
na pewno 
spowodują, iż w instytucji kierownictwo zauważy Hrabaka, wezwie go do siebie i 
nagrodzi. 
Ale Hrabak odparł, że ci z kierownictwa nawet na niego nie spojrzą i gdyby nie 
potrzebowali 
go od czasu do czasu, żeby im naprawił jakiś zamek, kran czy centralne 
ogrzewanie, nie wie-
dzieliby, że już tyle lat tam pracuje. Zawsze zwracają się do niego przeważnie 
przez „maj-
strze” i prawdopodobnie nie wiedzą, jak się nazywa, więc nie domyśla się, że 
artykuł 
w gazecie jego dotyczy.
- Ale gdybym zrobił coś złego - powiedział - obrabował główną kasę w instytucie 
albo 
podłożył bombę pod fundamenty, chyba by sobie natychmiast przypomnieli moje 
nazwisko. 
Teraz też już dziesięć dni z powodu ważnej sprawy zgłaszam się do Dyrektora 
Naczelnego 
prosząc go o rozmowę, ale jakoś nie może znaleźć dla mnie czasu.
Ponieważ przynajmniej dwaj ludzie przy stoliku otrzymali przez swoich łączników 
pozwolenie, żeby postawić kolejkę, zamówili i oni po kieliszku dla wszystkich. 
Humory się 
poprawiły, rozmowa robiła się coraz głośniejsza, włączyli się do niej młodzi 
ludzie od sąsied-
niego stolika. Okazało się, że oni też czytali artykuł, pogratulowali odwagi 
głównym bohate-
rom i za przyzwoleniem zebranych oni też zamówili kolejkę dla wszystkich i 
zsunęli stoliki.
Rozeszli się dopiero po północy. Pierwszy wyszedł Aca Dimić, zwany Beczką, 
które-
go musiał podtrzymywać jeden z młodych ludzi, sportowiec, piłkarz, jak się 
przedstawił. 
W pewnej odległości za nimi szedł Hrabak ze swoim towarzyszem, który oświadczył 
mu po 
drodze, że zna jego syna z pierwszoligowej drużyny klubu „Crvena Zvezda”, a przy 
okazji 
usiłował od pijanego majstra wyciągnąć coś na tematy interesujące Kaes. 
Wypytywał go, 
czym się zajmuje w pracy i w czasie wolnym i kogo z wysokich osobistości w 
Belgradzie zna. 
Ale widząc, że Hrabak jest naprawdę pijany, poczuł się swobodniej i zapytał go 
otwarcie, co 
to za paczki w gazecie roznosi po Belgradzie dygnitarzom i przedstawicielom 
placówek za-
granicznych, czego szukał dziś po południu na Sumatovaćkiej, co przedstawiają 
plany 
i urządzenia znalezione w jego warsztacie, co pragnie powiedzieć towarzyszowi 
Dyrektorowi 
Naczelnemu i dlaczego wciąż usiłuje się do niego dostać.
Aca Dimić, którego spili w swojej gorliwości, mruczał coś jak niedźwiedź. Hrabak 
zaś 
nie słuchał, o co go pytają, tylko mamrotał pod nosem.
Co o nim napisali w gazetach to betka wobec tego, co potrafi zdziałać! Dokonał 
pod-
czas wojny o wiele większych i bardziej niebezpiecznych czynów, ale niestety 
nikt tego nie 
pamięta. I teraz mógłby się zdobyć na rzeczy większe niż złapanie zwykłego 
złodziejaszka. 
A może się zdarzyć, że wkrótce będzie się o nim mówiło w całym kraju, że będzie 
bardziej 
znany niż po owej nocy. Ukorzy się wtedy wielu, którzy go teraz lekceważą i mają 
za nic, bo 
jest tylko hydraulikiem.
Tego wieczoru nic więcej nie można było z niego wydobyć.
Tak więc, jeśli zebrać wszystko, okazuje się, że sprawozdania i notatki z tego 
pijań-
stwa przyniosły tylko mizerne dane w sprawach ważnych dla śledztwa. Nieco więcej 
dowie-
dziano się o poglądach politycznych Hrabaka, o jego sympatiach i antypatiach, 
ale w niezbyt 
wiarygodnej i sprawdzonej formie, ponieważ zawodowi współpracownicy Kaesu z 
reguły, 
podobnie jak w innych tego rodzaju przypadkach, wiedząc, że człowieka nie bierze 
się pod 
obserwację dla jego korzyści, lecz na jego zgubę, i że nie żąda się od nich 
opinii, kiedy chce 
się kogoś awansować, lecz najczęściej dowodów potrzebnych do aresztowania, 
poprawiali 
i ulepszali swoje świadectwa zgodnie z celem zleceniodawców lub przynajmniej 
zgodnie 
z tym, jak sami rozumieli ten cel na podstawie własnych kryteriów o 
przestępstwach poli-
tycznych. Z zeznań tych wszystkich Perów, Żarłoków, Pantów, Duleków i Szwabów 
wyni-
kało na przykład, że Hrabak tego wieczoru wbrew swoim zwyczajom szastał 
pieniędzmi, jak-
by je zdobył w łatwy i nielegalny sposób. Że wykonuje prywatne prace bez 
zezwolenia 
i niezgodnie z obowiązującymi przepisami, nie płacąc podatków, i zarabia tyle, 
że może sta-
wiać znajomym alkohol; że w rozmowach, zwłaszcza przy kieliszku, krytykuje 
kierownictwo 
swojej instytucji, twierdzi, że ci z góry odgrodzili się od swoich podwładnych i 
oderwali się 
od ludu, i szerzy w ten sposób szkodliwe, antysocjalistyczne i antysamorządowe 
opinie.
W swoich raportach, marginesowo, z wielkiej gorliwości, nie przeczuwając, że 
inni 
też mają swoje powiązania, oskarżali się wzajemnie o wyrażanie niestosownych 
i szkodliwych zdań i o akceptowanie wypowiedzi Hrabaka. Jednym słowem, gdyby to 
komuś 
było potrzebne, mógłby w tych raportach znaleźć dość materiału, żeby 
przynajmniej połowę 
uczestników spotkania - włączając i owych czterech młodych ludzi, pracowników 
resortu 
bezpieczeństwa - pociągnąć do odpowiedzialności.
Jeśli się spojrzy na ten dzień i wieczór, widać, że śledztwo poszło w wielu 
kierunkach, 
ale nie posunęło sprawy, jak to powiedział szef Kaesu przeglądając sprawozdania. 
Poważne 
potknięcia, jak to z włamaniem do warsztatu Hrabaka, omal nie położyły całej 
akcji. Dlatego 
też szef uważał, że należy podsumować wszystko, co osiągnięto w ciągu minionych 
piętnastu 
dni, to jest od chwili rozpoczęcia śledztwa w sprawie Hrabaka, i na podstawie 
tego sporządzić 
plan dalszych akcji i ustalić, w jakim kierunku należy działać.
XVI
Zebranie odbyło się w gabinecie szefa Kaesu. Oprócz pięciu jego najbliższych 
współ-
pracowników - z powodu wagi sprawy i dla rozszerzenia współpracy z organami 
zewnętrz-
nymi, a prawdopodobnie także po to, żeby przerzucić na nie część 
odpowiedzialności - zapro-
szono dwóch przedstawicieli milicji i jednego starszego inspektora.
Szef w swoim wystąpieniu przedstawił historię całego śledztwa i uzyskane wyniki.
Jego zdaniem dotychczasowe rezultaty potwierdziły trafność decyzji o wszczęciu 
śledztwa, jak również ocenę Kaesu, że sprawa Hrabaka nie jest wcale tak 
niewinna, jak to 
niektórzy sugerowali. Jeszcze raz sprawdziła się słuszność podstawowych zasad, 
nikomu nie 
wierzyć na kredyt, uważać wszystkich za groźnych i niebezpiecznych, dopóki nie 
dowiedzie 
się, że jest inaczej. Szczególnie w wypadku pracowników tak poważnych instytucji 
jak na 
przykład Główny Instytut Spraw Ogólnych, zwłaszcza jeśli się weźmie pod uwagę 
słabość 
Działu Personalnego, który w tym wypadku wykazał w najlepszym razie 
liberalistyczne 
i pseudohumanistyczne stanowisko. Może się bowiem okazać, że chodzi o rzeczy o 
wiele 
poważniejsze, na co niestety wskazują pewne zjawiska, o których dla dobra sprawy 
nie można 
na razie, nawet w tym gronie, szczegółowo rozmawiać.
Już na podstawie pierwszych powierzchownych wywiadów stwierdzono na przykład, 
że z winy wyżej wymienionego działu w Głównym Instytucie pracę tak ważną jak 
kontrola 
i konserwacja wszystkich instalacji powierzono absolutnie nie sprawdzonej 
osobie, o której 
w archiwach personalnych nie ma żadnych podstawowych nawet informacji - 
częściowo 
z winy Komórki Specjalnej, na razie podporządkowanej owemu działowi. Tak więc - 
niewy-
starczająco kontrolowany, spuszczony z oka - ów pracownik, latami wykonując bez 
prze-
szkód swoją robotę w instytucie, miał okazję wyrządzić zakładowi pracy, państwu 
i społeczeństwu poważne szkody, tym bardziej że dysponował wszystkimi kluczami i 
mógł 
wchodzić do wszystkich pokoi, nawet w święta i w nocy, kiedy nikogo nie ma w 
gmachu. 
Przez ponad dwadzieścia lat - tak długo tutaj pracuje - miał dosyć czasu i 
okazji, żeby zorga-
nizować i stopniowo rozbudować siatkę współpracowników i w ten sposób stworzyć 
agenturę 
obcego mocarstwa, a nawet kilku, jak się teraz okazuje na podstawie tego, co 
wykryto.
- Pierwsze wątpliwości, które zresztą spowodowały wszczęcie śledztwa - mówił 
szef - 
powstały na skutek znanych nieostrożnych postępków podejrzanego, który jakiś 
czas temu 
zaczął zdradzać wyraźne oznaki zdenerwowania, mniej więcej jak kandydat 
przygotowujący 
się do ważnego i trudnego egzaminu. Pracownik, o którym mowa, Svetislav (Sveta) 
Hrabak, 
monter, ślusarz, hydraulik i w pewnym sensie gospodarz budynku Głównego 
Instytutu, zdając 
sobie prawdopodobnie sprawę, że nie jest kontrolowany, i czując się aż nadto 
swobodny, za-
czął kręcić się koło gabinetów członków dyrekcji, a przede wszystkim Dyrektora 
Naczelnego, 
towarzysza Pleciasza, starając się za wszelką cenę nawiązać z nim bezpośredni 
kontakt pod 
pretekstem, że ma mu do zakomunikowania pewną ważną i poufną wiadomość o 
znaczeniu 
ogólnym. Wszystko to dzieje się od chwili, kiedy w Głównym Instytucie rozpoczęto 
general-
ną przebudowę, której Hrabak z nie znanych nam jeszcze przyczyn stara się 
przeszkodzić lub 
przynajmniej ją opóźnić.
Już pierwsze wyniki śledztwa wykazały, że nie jest pewne nawet to, jak ma na 
imię 
wymieniony osobnik, że przedstawiał się fałszywym imieniem. Ustalono na 
przykład, że ów 
Svetislav Hrabak (tutaj zapisany jako Sveta) urodzony jest za granicą, że jego 
ojciec był oby-
watelem monarchii austro-węgierskiej, a później prawdopodobnie czeskim, że - jak 
należy 
sądzić - obce obywatelstwo miały i mają jego matka i pierwsza żona, co pozwala 
przypusz-
czać, że Hrabak utrzymuje aktywne kontakty z zagranicą, i to podejrzenie 
potwierdziły już 
pierwsze wywiady. Wzmiankowany majster, hydraulik, specjalista od kanałów, że 
tak po-
wiem, rzeczywiście utrzymuje korespondencję ze swymi zagranicznymi krewnymi i 
dostaje 
od nich listy i widokówki, i to zarówno z Zachodu, jak i ze Wschodu, od rodziny 
swojej lub 
żony, a także od syna piłkarza, który niedawno właśnie objechał pół świata. Nie 
można mu na 
razie udowodnić współpracy z obcym wywiadem przed wojną ani z władzami 
okupacyjnymi 
podczas wojny, z czego jednak nie należy wyciągać wniosku, że tak nie było i że 
pod tym 
względem ma czystą przeszłość. Wręcz przeciwnie, wiadomo na podstawie szeregu 
przykła-
dów, że często właśnie tacy ludzie jak wyżej wymieniony Hrabak, którzy dla nas 
podczas 
wojny świadczyli pewne błahe usługi, robili to tylko po to, aby zakamuflować 
swoje kontakty 
ze stroną przeciwną i przypochlebić się nam za wiedzą i zgodą okupanta. 
Wreszcie, jako 
przedwojenny mieszkaniec Belgradu i pracownik szanowanej wówczas instytucji, 
Hrabak 
może mieć od dawna kontakty z przedstawicielami starego świata i emigracją 
polityczną, po 
wojnie zaś mógł te pierwsze odnowić, a drugie umocnić.
Wywiad przeprowadzony w tym kierunku potwierdził nasze podejrzenia. Oprócz li-
stów, które na razie są przedmiotem badań specjalistów, odkryto, że tylko w 
ostatnim czasie, 
to znaczy w ciągu piętnastu dni, utrzymywał bezpośrednie kontakty z kilkoma 
zagranicznymi 
placówkami w Belgradzie, że odwiedzał je i przekazywał jakieś paczki, których 
zawartości 
jeszcze nie zdołaliśmy ustalić, nie chcieliśmy bowiem przedwcześnie ujawniać 
naszych po-
dejrzeń i zdradzać się, że prowadzimy śledztwo, oraz płoszyć kręgu 
współpracowników Hra-
baka. Można jednak przypuszczać, że wkrótce uda nam się dowiedzieć, co było w 
tych pacz-
kach, w najgorszym razie przeprowadzimy rewizję. Tymczasem nasza ostrożność i 
chwilowa 
wstrzemięźliwość okazały się usprawiedliwione, bo wyszło na jaw, że Hrabak 
zanosił podob-
ne paczki dostojnikom państwowym, między innymi ważnym figurom z Głównego 
Instytutu 
Spraw Ogólnych, a w jego warsztacie na terenie gmachu wykryto spis nazwisk 
znanych 
przedstawicieli naszego świata politycznego i artystycznego, a nazwiska te 
oznaczone są szy-
frem, którego jeszcze nie udało się nam odczytać.
Śledzenie Hrabaka i zapisywanie jego wypowiedzi wykazały, że głosi on skrajnie 
krytyczne opinie na temat politycznej, gospodarczej i społecznej sytuacji 
naszego kraju, 
a zwłaszcza ludzi z Głównego Instytutu, i już same jego słowa zebrane razem 
wystarczyłyby 
jako dowód, że we własnych szeregach trzymamy niebezpiecznego, wrogo 
nastawionego 
człowieka, a równocześnie ten obciążający materiał mógłby nam posłużyć do tego, 
aby 
wpierw w organizacjach społeczno-politycznych przeprowadzać przeciw Hrabakowi 
kampa-
nię mającą na celu skompromitowanie go i odizolowanie, a następnie drogą 
administracyjną 
i sądową usunąć go na dłuższy czas z naszego środowiska. Nawet kontakty 
towarzyskie tego 
człowieka są podejrzane. Zaobserwowano na przykład, że spotyka się z byłym 
podoficerem 
żandarmerii, który był karany przed wojną, w czasie okupacji zajmował się 
spekulacją 
i handlem na czarnym rynku, a obecnie handluje stylowymi meblami zaopatrując 
obce przed-
stawicielstwa i naszych wyższych dostojników w dzieła sztuki, fałszowane ikony i 
obrazy 
starych mistrzów. Jemu to pokazał Hrabak na tajnym spotkaniu plany gmachu 
Głównego In-
stytutu i o nich przez dłuższy czas dyskutował z tym podejrzanym człowiekiem. 
Śledzono 
majstra, kiedy ukradkiem odwiedzał na ulicy Sumatovaćkiej pewną kobietę o 
podejrzanej 
przeszłości, niewiadomej narodowości i podwójnym obywatelstwie, zawodową wróżkę, 
chi-
romantkę i prawdopodobnie stręczycielkę i handlarkę narkotyków. W gospodzie, do 
której 
zachodzi w soboty wieczorem, siaduje w towarzystwie dewota - byłego woźnego 
sądowego, 
a obecnie kościelnego i grabarza, powiązanego z najbardziej fanatycznymi kręgami 
religij-
nymi i najczarniejszą reakcją; byłego podoficera-defraudanta i majstra 
ślusarskiego - 
volksdeutscha, którego nazywają Szwab.
Najważniejszych i - co tu ukrywać - sensacyjnych odkryć dokonano podczas rewizji 
w warsztacie Hrabaka tutaj, w piwnicy Głównego Instytutu. W tajnej skrytce 
znaleziono szki-
ce jakiejś maszyny piekielnej, a także jej model, właściwie prototyp, wykonany 
ręcznie ze 
szlifowanych części metalowych” plany różnych instalacji w budynku i w końcu, 
jako ukoro-
nowanie wszystkiego, prawie kompletną radiostację, co prawda z czasów wojny albo 
jeszcze 
wcześniejszych, ale po małych naprawach nadającą się do użytku. Badania w toku. 
I to na 
razie wszystko na ten temat.
Jak widać, we względnie krótkim czasie odkryto i wyjaśniono wiele ważnych 
okolicz-
ności, które już same w sobie wystarczyłyby do zdecydowanej interwencji organów 
ścigania, 
gdyby wyższe racje i dalsze śledztwo nie nakazywały pewnej rezerwy, co w 
decydującym 
momencie pozwoli za jednym zamachem zdemaskować i ująć całą przestępczą bandę. 
Do 
tego czasu, w celu przyspieszenia i rozszerzenia śledztwa, zaleca się 
następujące metody:
1. Dalsze zacieśnienie siatki wywiadowczej wokół majstra Hrabaka i jego 
otoczenia, 
a także przedarcie się do najbliższego kręgu jego krewnych, wykrycie wśród nich 
punktów 
najsłabszego oporu i wykorzysta nie szczelin, jakie można znaleźć w każdym 
środowisku 
i we wszystkich, nawet najbardziej wzorowych rodzinach.
2. Wynajdywanie materiałów kompromitujących (dalsze dane biograficzne, tajemnice 
rodzinne, wady charakteru, wykroczenia przeciw prawu i dyscyplinie pracy, 
nadużycia natury 
materialnej i tak dalej), które mogłyby posłużyć naszym organom do wywierania 
nacisku na 
Hrabaka, bądź to bezpośrednio: przez po szczególnych pracowników Kaesu, bądź 
pośrednio: 
drogą kształtowania opinii publicznej oraz moralnej oceny przedstawicieli 
organizacji spo-
łecznych i politycznych. Celem tego jest doprowadzenie Hrabaka do takiego 
zachwiania rów-
nowagi psychicznej, aby zmniejszyły się jego uwaga i spryt w zacieraniu śladów 
oraz zdol-
ność obrony.
3. Odkrywanie w związku z osobą majstra i jago przestępczą działalnością takich 
faktów, które, jeśli mu się je przedstawi, doprowadziłyby Hrabaka do zupełnego 
załamania 
i ewentualnie umożliwiłyby nam skłonienie go do współpracy z naszymi organami, a 
także 
wykrycie i unieszkodliwienie całej bandy.
Mam nadzieję, że naszym ludziom, zwłaszcza tym z długim stażem pracy, nie trzeba 
tłumaczyć, że nie ma na kuli ziemskiej człowieka, w którego życiu nie dałoby się 
wynaleźć 
albo chociaż stworzyć całego szeregu kompromitujących okoliczności - tajemnice 
rodzinne, 
słabostki osobiste, gwałtowne postępki albo przynajmniej grzeszne czy ukryte 
myśli - i z ich 
pomocą, jeżeli się je odpowiednio opracuje i w określony sposób poda, można 
wywrzeć na-
cisk moralny na każdą osobowość, choćby była nie wiem jak silna i niezależna lub 
sprawiała 
takie wrażenie.
W tym sensie i mniej więcej w tym właśnie celu należy stopniowo izolować Hrabaka 
od środowiska, w którym żyje, podkopywać jego autorytet, pogłębiać jego poczucie 
niepew-
ności i utratę wiary w siebie, a z drugiej strony przygotować teren dla naszej 
poważniejszej 
interwencji, aby kiedy okaże się potrzebna, nie była zaskoczeniem dla jego 
otoczenia, lecz 
została potraktowania jako logiczne następstwo uprzednio zastosowanych środków 
i stworzonych okoliczności. Mam na myśli podważanie autorytetu Hrabaka w 
rodzinie, pozy-
cji tutaj, w instytucie, w dzielnicy, gdzie mieszka, w domu, którego jest 
lokatorem, i wśród 
bliskich, z którymi jest związany. Już samo śledztwo przeciw niemu prowadzone, 
choć cał-
kowicie tamę, sprawiło, że ludzie, którzy wiedzą o akcji, stronią od niego, mimo 
że postępują 
tak nieświadomie. 
Rozszerzenie kampanii na partię, związek zawodowy, Związek Bojowników, a także 
towarzystwo z gospody, sąsiadów z ulicy, współmieszkańców w domu, przyjaciół, na 
których 
liczy - powinno ich od Hrabaka stopniowo oddalić i w ten sposób zwiększyć jego 
poczucie 
osamotnienia i niepewności. Oto dla ilustracji przykładowe metody: częste 
posyłanie we-
zwań, aby z różnych powodów zgodził się pracować dla nas, upomnienia i zarzuty 
ze strony 
bezpośrednich zwierzchników, wywoływanie starć z kolegami z pracy, znajomymi z 
gospody 
lub współpasażerami w trolejbusie; niepowodzenia i wypadki przy pracy 
(przedziurawione 
rury wodociągowe, kanalizacyjne, uszkodzone przewody centralnego ogrzewania i 
tak dalej); 
wizyty rozmaitych komisji w jego warsztacie, a także wysyłanie na adres domowy 
wezwań 
i upomnień milicji, sądu i Urzędu Podatkowego. W ten sposób tak się go 
zdenerwuje, ogłupi 
i zastraszy, że poczuje się jak zaszczute zwierzę, a wszyscy ci ludzie w 
mundurach, którzy 
będą się kręcić wokół jego domu, oficjalne pisma, które będzie stale otrzymywał, 
do tego 
stopnia napiętnują go, niczym trędowatego, że nawet najlepsi przyjaciele zaczną 
go unikać, 
uważając, że jest człowiekiem straconym, dla którego nie ma ratunku.
I w końcu - ciągnął szef - należy zorganizować wokół niego rozbudowany podsłuch, 
i to w dwojakim sensie: w formie „żywego ucha”, to jest większej liczby naszych 
zaufanych 
albo zaangażowanych do tego celu współpracowników, którzy nie tylko będą śledzić 
i zapisywać każde słowo Hrabaka, ale w określonych sytuacjach, nawet tych 
najbardziej in-
tymnych, otwarcie lub skrycie, zależnie od okoliczności, będą mu zadawać 
prowokacyjne 
pytania, przede wszystkim te, na które pragniemy otrzymać odpowiedź bezpośrednio 
od nie-
go. Dalej, jako nie mniej ważny, podsłuch w postaci odpowiednich 
najnowocześniejszych 
urządzeń, umieszczonych potajemnie wszędzie tam, gdzie Hrabak bywa. Trzeba 
pamiętać 
o następującej sprawie: nie interesuje nas zbytnio to, co Hrabak chce nam 
powiedzieć lub co 
gotów jest potwierdzić pod przymusem, ponieważ najczęściej już to wiemy, albo z 
jakichś 
powodów wiedziony własnym wyrachowaniem on sam pragnie, żeby dotarło to do 
naszych 
uszu. Przede wszystkim interesuje nas PRAWDA, a prawdą jest to, czego nikomu nie 
chce się 
powiedzieć, co się troskliwie ukrywa przed nami, przed całym światem, a nawet 
przed sobą; 
to, co człowiek mówi tylko wtedy, kiedy ma pewność, że nikt go nie podsłuchuje, 
albo co 
myśli głośno, kiedy uważa, że nikt tego nie może usłyszeć.
Nie muszę specjalnie podkreślać, że należy się przy tym uciec i do 
wypróbowanych, 
klasycznych metod, jakimi są pieniądze i kobiety. I jedno, i drugie otwiera, że 
tak powiem, 
nawet martwe usta. Choćby pragnienia Hrabaka były nie wiem jak skromne, a jego 
zasady 
moralne poważne i trwałe, choćby z własnej woli albo zbiegiem okoliczności był 
wierny 
w małżeństwie, trudno uwierzyć, żeby on, wprawdzie niemłody już i chorowity, 
mógł być 
niewrażliwy na te dwie pokusy. Jeszcze trudniej uwierzyć, żeby żona Hrabaka, 
znacznie 
młodsza od niego, mogła być cnotliwa, wolna od zazdrości, i nieskłonna do 
kokieterii, do 
rozrzutności i w końcu do cudzołóstwa.
XVII
Dyskusji nie było. Referenci zadali tylko parę pytań, przeważnie natury 
technicznej, 
zamknęli notesy i rozeszli się. Z szefem Kaesu został tylko starszy inspektor, 
do pewnego 
stopnia jego zwierzchnik. Przez chwilę panowała cisza. Inspektor zapalił 
papierosa i podszedł 
do okna. Gabinet, w którym obradowali, znajdował się na najwyższym piętrze, 
ponad dacha-
mi budynków publicznych i domów mieszkalnych. Roztaczał się stąd szeroki widok 
na drugi 
brzeg Sawy. Ci dwaj byli to dawni współpracownicy, sojusznicy w tej samej walce, 
znajomi, 
a nawet przyjaciele. Zazwyczaj rozmawiali o sprawach prywatnych: jak się czują 
ich żony, co 
porabiają dzieci, gdzie spędzili ostatni weekend, gdzie wybierają się na urlop i 
tak dalej, aby 
potem niepostrzeżenie przejść na pewien rodzaj pozasłużbowej rozmowy o sprawach 
służbo-
wych: a więc o kolegach, zwierzchnikach, pozycji poszczególnych wydziałów, 
stosunku per-
sonalników do służby specjalnej i tej ostatniej do milicji i sądownictwa.
- No dobra - powiedział inspektor odwracając się od okna. - Czy ty, Radiwje, 
napraw-
dę myślisz, że ta sprawa, o której przed chwilą mówiliśmy, tego Hrabaka czy jak 
on się tam 
nazywa, jest tak ważna, że trzeba się w nią angażować aż do tego stopnia? Wiesz, 
jak jest. 
I ty, i ja mamy duże doświadczenie, przejrzeliśmy tysiące akt i dobrze wiemy, 
ile rzeczy 
w nich można znaleźć. Zajmij się bliżej jakimkolwiek człowiekiem, a zobaczysz, 
że istnieje 
przynajmniej dziesięć powodów, aby stał się podejrzany, i dwa razy tyle, żeby 
wszcząć prze-
ciw niemu śledztwo. Nawet my dwaj, gdyby trochę pogrzebać w naszym życiu, nie 
byliby-
śmy zupełnie czyści i bez winy. Nie istnieje w naszym mieście rodzina, w której 
przynajmniej 
jeden człowiek nie skompromitowałby się w jakiś sposób, nie miał kontaktów z 
zagranicą 
albo nie zadarł z naszym skomplikowanym powojennym prawodawstwem. Nie ma co 
mówić, 
z własnego doświadczenie wiemy, że właśnie ci tak zwani „czyści” i na oko bez 
winy często 
są bardziej niebezpieczni od tych z „krechą”. Z winnymi, zwłaszcza tymi, którzy 
już przeszli 
przez nasze ręce, jesteśmy zwykle na czysto, wiemy, z kim mamy do czynienia, a i 
oni wie-
dzą, czego się spodziewać, jeśli ich jeszcze raz złapiemy na przestępstwie. 
Nasze wzajemne 
stosunki mają charakter wyraźnie sprecyzowany. Jeśli zaś chodzi o tych drugich, 
tak zwanych 
„czystych”, nigdy nie wiemy, czy są naprawdę niewinni, czy tylko chcą się takimi 
wydawać. 
A może właśnie ich, dlatego że nie rzucają się w oczy, zaangażował i włączył do 
swojej siatki 
jakiś obcy wywiad? Czy nie sądzisz więc, że nasze nadmierne zaangażowanie się w 
tę spra-
wę, nadanie jej większego znaczenia i szerszego zasięgu, niż w gruncie rzeczy na 
to zasługu-
je, mogłoby mieć dla nas i dla naszej pracy szkodliwe, niekorzystne następstwa? 
Nie mówmy 
już o tym, że zaangażujemy niewspółmiernie duży aparat i znaczne środki 
finansowe 
w sprawę, która może nie jest tego warta, i tylko dlatego, że coś poruszyło się 
w krzakach, 
z całą dywizją i kompletną bronią ruszamy do ataku, a potem, kiedy wypłoszymy 
zwierza 
z lasu, okaże się, żeśmy się przelękli zwykłej polnej myszy. I że podczas gdy 
organizowali-
śmy obławę na wilka, lisy zniszczyły nam winnicę.
Jacy to ludzie przeszli przez nasz kraj i jakie wiatry nad nimi wiały! W dwóch 
po-
przednich pokoleniach należeliśmy do prawie dziesięciu różnych państw, potężne 
wojska 
przewaliły się przez tę ziemię, a my wędrowaliśmy w różne strony świata za pracą 
i chlebem, 
nie jest więc dziwne, że w tylu naszych rodzinach, jeśli pogrzebać trochę 
głębiej, znajdzie się 
obcych przodków. Nie ma nas dużo, nie jesteśmy Europą ani Rosją, ani Ameryką. 
Wystarczy 
tylko trochę rozpostrzeć ręce albo wyciągnąć nogi, i już znajdziemy się poza 
naszymi grani-
cami. Sam przecież wiesz, że Dyrektor Naczelny ma stryja w Ameryce i nie 
wzbrania się 
przyjmować od niego paczek z częściami do samochodu lub innymi rzeczami, których 
nie 
można u nas kupić. Jego pierwszy zastępca wysłał córkę do Francji, a wiem, że 
dosyć się na-
chodził do pewnej zagranicznej placówki, żeby załatwić stypendium dla syna. 
Obydwaj mają 
bardzo odpowiedzialne stanowiska i zajmują się tajnymi sprawami, 
nieporównywalnie waż-
niejszymi niż te, jakim poświęca się w piwnicy ten wasz Hrabak czy Hrabakuk, 
którego upar-
liście się ścigać. I jeden, i drugi znają o wiele więcej tajemnic państwowych, 
lepiej się orien-
tują w sytuacji politycznej. Gdyby chcieli komuś coś powiedzieć, naprawdę 
mieliby o czym 
gadać. Albo weźmy drugiego zastępcę, Francena. Sam diabeł nie mógłby zbadać jego 
pocho-
dzenia. Kogóż to nie było w tej rodzinie! Przynajmniej sądząc z tego, co jest 
ogólnie wiado-
me, żeby nie wspomnieć o sprawach, jakich - ze względu na jego matkę - nie zna 
nawet oj-
ciec, ten oficjalny, którego nazwisko nosi. W końcu ważni ludzie na wysokich 
stanowiskach 
z reguły wysoko mają ważne kontakty, a mali, jak tego dowodzi nasza praktyka, 
małe i nic 
nie znaczące. Co więc mógł zrobić groźnego taki portier, ślusarz czy kominiarz 
jak ten wasz 
Hrabak? Z ręką na sercu: wszystko, co się znajduje w waszych sejfach i u nas 
zarejestrowane 
jako największa i ściśle strzeżona tajemnica służbowa, w gruncie rzeczy niewarte 
jest funta 
kłaków. Nie interesuje to nawet urzędników, którzy, jak dobrze wiesz, nie mogą 
się pochwa-
lić uważnym i wnikliwym czytaniem akt i okólników własnej instytucji. A cóż w 
tym morzu 
słów i ogólnikowych frazesów, którymi zwodzicie sami siebie, może interesować na 
serio 
jakiś obcy wywiad? Dane, jakimi dysponujecie, są albo zupełnie fałszywe i 
przestarzałe, albo 
od dawna nawet wróble na dachu o nich ćwierkają, a tego, co naprawdę ważne i 
decydujące, 
często dowiadujecie się z zagranicznej prasy. Zresztą wiedząc, jak świetnie 
potraficie pilno-
wać tajemnic, sami od czasu do czasu posyłamy wam mylne dane, żeby za waszym 
pośred-
nictwem przedostały się za granicę jako autentyczne.
Skoro wszyscy to wiemy, dlaczego mamy tak ścigać tego szarego, nieważnego czło-
wieka? No i co, jeśli się okaże, że w czasie wolnym od pracy lata cudzoziemcom i 
naszym 
dygnitarzom stare garnki albo naprawia parasole? Ważne jest nie to, że w toku 
śledztwa ten 
człowiek będzie miał masę kłopotów i nieprzyjemności, a może i poniesie poważne 
straty, ale 
to, że potem nawet nasi referenci, którzy przed chwilą wyszli z pokoju, będą się 
wyśmiewać, 
że my, dojrzali i dorośli ludzie, długoletni odpowiedzialni pracownicy, 
bawiliśmy się kloc-
kami z nudów, kiedy płonął już zapalony lont bomby podłożonej pod fundamenty 
budynku. 
Wiesz przecież, że oni tylko czyhają, żeby zająć stanowiska, które teraz my 
piastujemy, i że 
poza instytutem istnieją grupy, które szukają wprost okazji, żeby wykorzystać 
jakąś naszą 
słabostkę lub błąd, ośmieszyć nas, udowodnić szkodliwe działanie, brak zdolności 
i w ogóle 
skompromitować nas. Na przykład, gdyby ktoś wywąchał, co te twoje głupki zrobiły 
włamu-
jąc się do warsztatu tego Hrabakovicia - czy jak on się nazywa - wybuchłby wokół 
tego taki 
skandal, że śmiałoby się z nas całe miasto, ba, polowa kraju. Powiedzieliby: Oto 
czym się 
zajmuje nasza służba bezpieczeństwa! Zamiast łapać złodziei i szpiegów, włamują 
się do cu-
dzych szop, i to w dodatku tak nieporadnie i po dyletancku, że mogliby im 
udzielić niezłej 
lekcji zwykli kryminaliści. Albo pojawiłyby się w gazetach artykuły o tym, jak 
to wynosimy 
się ponad społeczeństwo, podejrzewamy bezpodstawnie wszystkich i wszystko, nawet 
świa-
domych klasowo robotników i spokojnych obywateli, używamy przemocy i 
nielegalnych 
metod, że działając w ten sposób stanowimy zagrożenie dla wspólnoty społecznej, 
której 
trzeba bronić sprowadzając nas na właściwe miejsce, a nasze akcje do surowo 
określonych 
norm prawnych.
Wybacz, że się mieszam do twojej roboty, ale myślę, że lepiej będzie, jeśli ja 
ci to 
powiem, niż gdybyś miał to usłyszeć od innych. Zanim tu przyszedłem, wiedziałem, 
o czym 
będzie mowa. Resort mnie zawiadomił: „Macie zaproszenie na zebranie Kaesu w 
Głównym 
Instytucie Spraw Ogólnych. Od pewnego czasu naprawiają tam piwnice i wygląda na 
to, że 
zdecydowali się łapać w nich myszy. Jedną już przegonili z nory i teraz Kaes 
przygotowuje 
się do obławy, a wszystko wskazuje, że wezwą i was do pomocy”. Przyszedłem 
celowo, aby 
cała sprawa nie nabrała większej wagi i rozgłosu. Wiem, że i ty jesteś stary 
lis, że nie wypa-
dłeś, jak się to mówi, sroce spod ogona ani nie stoczyłeś się tak nisko, żeby 
ścigać niegroźne-
go przestępcę, dlatego chciałbym usłyszeć od ciebie teraz, kiedy jesteśmy sami, 
o co tu wła-
ściwie chodzi i dc czego zmierza ta cała zabawa.
Wrócił do stołu, usiadł założywszy nogę na nogę, zapalił nowego papierosa, 
okazując 
w ten sposób, że nie ma zamiaru wyjść, dopóki nie usłyszy odpowiedzi.
- Zamów nam jeszcze kawę - poprosił.
- Wiesz... - zaczął szef, wciąż szukając w myślach sposobu, jak wyłożyć to, co 
ma 
zamiar powiedzieć. - Przede wszystkim to nie my rozkręciliśmy całą tę sprawę. 
Naczelny 
osobiście zażądał informacji o człowieku i tak się to wszystko zaczęło. Ci z 
personalnego 
stwierdzili, że nie mają o nim nawet podstawowych danych, i natychmiast cały ten 
problem, 
a więc i całą odpowiedzialność przerzucili na nas, a nam nie pozostało nic 
innego jak prze-
chwycić pałeczkę, to jest wziąć śledztwo w swoje ręce, między innymi po to, żeby 
nie oka-
zało się, że pod naszym bokiem wy kryto przestępcę. Ta akcja została nam więc 
narzucona, 
musieliśmy się bronić i w pierwszej chwali zna leźliśmy się w defensywie. Udało 
nam się 
jednak szyb ko zneutralizować sytuację i przejść do ataku, a w czasie badań 
osiągnęliśmy 
takie wyniki, że moglibyśmy skompromitować przynajmniej trzy ważne figury w 
instytucie, 
wśród nich także naczelnika Działu Personalnego, i wszystko wskazuje na to, 
przynajmniej 
jak dotąd, że uda nam się wpakować w ten sos prawie całe kierownictwo instytutu, 
z Dyrektorem Naczelnym włącznie. Stawia to zaniedbywany Kaes w nowej, korzystnej 
sytu-
acji, choćby dzięki znaczeniu i zasięgowi, jakiego nabrała afera, jeszcze zanim 
daliśmy do 
zrozumienia, że mamy zamiar wykorzystać posiadane materiały. Lekarze tym są 
doskonalsi 
i wyżej cenieni, im większe niebezpieczeństwo grozi choremu. Dlatego wzywają nas 
teraz na 
wszystkie zebrania dyrekcji, proszą o opinię nawet w sprawach, o których - 
naszym zdaniem - 
nic nie mamy do powiedzenia, a w bezpośrednich stosunkach po prostu odtajali i 
zrobili się 
przesadnie grzeczni i usłużni.
Rozumie się, prawidłowo oceniłeś, że ów Hrabak - czy jak on się nazywa - jest 
tylko 
pionkiem. Tylko detalem, którym nie zajmowalibyśmy się dłużej, gdyby nie było 
innych 
i poważniejszych powodów. Zwolnilibyśmy go, zatrudnili gdzie indziej, w jakimś 
przedsię-
biorstwie miejskim, albo byśmy go zatrzymali, przynajmniej na krótko, a on od 
razu by się 
przyznał nawet do tego, co pomyślał wczoraj wieczór przy kolacji czy dziś rano 
przy śniada-
niu. Przez niego rozpoczęto walkę z nami, i dlatego posłużymy się jego sprawą, 
żeby ją roz-
strzygnąć. Stało się to kwestią naszego prestiżu, nie powinniśmy i nie możemy 
się teraz wy-
cofywać, więc jak w każdej walce jesteśmy zmuszeni bić się tym, co mamy w ręku, 
nie prze-
bierając w środkach. „Sprawa Hrabaka” na przykład jest dla nas okazją, aby 
udowodnić, do 
jakiego stopnia zanikło w instytucie poczucie odpowiedzialności i czujność, jaki 
zgniły libe-
ralizm zapanował w Dziale Personalnym, skoro tak ważną funkcję w gmachu 
powierzono nie 
sprawdzonemu człowiekowi, agentowi obcego wywiadu, może nawet terroryście, a 
dziesięć 
dni temu, kiedy śledztwo było już w toku, jeszcze go awansowano. Siatka, jaką 
ten Hrabak - 
działając tu od dłuższego czasu bez przeszkód - omotał prawdopodobnie cały 
instytut, czyni 
koniecznym ogłoszenie swego rodzaju stanu alarmowego, bo wówczas, jak na wojnie, 
nasza 
służba ma nadzwyczajne prawa, a w każdym razie większą rolę i znaczenie, przez 
co rozu-
miem również pozycję jej kierowników i pobory personelu. Jestem pewien, że - 
mając na 
względzie interes całego resortu, którego jesteśmy tylko maleńką, ale ważną 
cząstką - zaak-
ceptujesz to.
Przyznaję, jest w całej tej grze myśliwska, zawodowa namiętność. Skoro 
zostaliśmy 
powołani do bronienia interesów ogólnych i świadomie wykonujemy służbę, za którą 
nam 
płacą, musimy coś robić, a jeśli coś robimy latami, staje się to naszą drugą 
naturą i nie muszę 
ci chyba mówić, że każda praca jest lżejsza i przyjemniejsza, jeśli wykonuje się 
ją chętnie a z 
zapałem. Ale w końcu, widzisz, sprawa Hrabaka” rozpoczęta tak przypadkowo, 
okazała się 
o wiele bardziej skomplikowana, niż wydawało się w pierwsze) chwili. I może 
poważniejsza, 
niż nam się to dzisiaj; wydaje.
To fakt, że Hrabak z jakichś powodów wiele rzeczy ze swojej przeszłości ukrywa. 
Jest 
w tym coś niewyraźnego, czego nie udało się nam jeszcze wyjaśnić. Referując 
przed chwilą 
całą sprawę może trochę upiększałem fakty, celowo przesadzałem w pewnych 
podejrzeniach 
i ocenach, ale to prawda, że Hrabak rzeczywiście utrzymuje ożywione kontakty z 
niepewnymi 
ludźmi, co nie leży w zwyczaju uczciwych obywateli i porządnych rzemieślników - 
choć sta-
nowią oni małą, nieważną i zamkniętą grupę. To, że Hrabak w swoim środowisku 
krytykuje 
władzę i występuje przeciw miej, jest dość powszechnym zjawiskiem, choć 
skazywaliśmy już 
na rok więzienia i za mniej groźne rzeczy. Rozumiem, że posiada plany budynku i 
że ukrywa 
je przed innymi - są mu potrzebne, przecież jego obowiązkiem jest pilnować 
instalacji, inni 
zaś dawno już zaprzepaścili swoje egzemplarze. Ale co mają znaczyć te ptaszki na 
planach 
i dlaczego pokazuje je jakimś podejrzanym typom w „Mostarze”? Co przedstawiają 
projekty 
i prototyp maszyny, której przeznaczenia nie mogli odgadnąć nawet nasi 
specjaliści od budo-
wy maszyn i elektrotechniki, i dlaczego tak troskliwie ukrywa to wszystko w 
chytrze zakamu-
flowanej skrytce, razem z prawie kompletną radiostacją zagranicznej produkcji., 
co - wybacz 
- wcale nie jest takie niewinne. Nie mówmy już o tym, że u nas w warsztacie i u 
siebie 
w domu robi z rurek i metalowych kul jakieś podejrzane przedmioty przypominające 
bomby 
zwykłe lub zegarowe, i to z państwowego materiału, co prawda wyrzuconego na 
złom, i że 
ten szary - jak ty powiadasz - nieważny człowiek utrzymuje kontakty prawie ze 
wszystkimi 
naszymi dostojnikami lub ich żonami, odwiedza ich i zanosi im jakieś rzeczy, o 
których jesz-
cze nie wiemy, co to takiego i z czego zrobione, ale na pewno nie są to ani 
garnki, ani zrepe-
rowane parasole. Ważne jest, że wciąż jeszcze usiłuje dotrzeć do Dyrektora 
Naczelnego. To 
zresztą spowodowało całą tę aferę, którą zmuszeni jesteśmy się teraz zajmować.
Myśleliśmy z początku, że chce się poskarżyć z powodu niskiej pensji. 
Naprawiliśmy 
to, jak było można najlepiej, ale on nie zrezygnował ze swoich zamiarów. 
Sądziliśmy, że mo-
że jest jednym z tych wariatów, którzy myślą, że wynaleźli sposób na zapewnienie 
wiecznego 
pokoju i chcą zmienić świat albo pragną pracę w Głównym Instytucie uczynić 
lepszą 
i bardziej wydajną, ale - jak się przekonaliśmy - chyba nie o to mu chodzi. Nie 
chodzi rów-
nież o mieszkanie ani o pracę dla syna czy miejsce w sanatorium dla córki, 
ponieważ daliśmy 
mu do zrozumienia, że jesteśmy gotowi to wszystko mu załatwić i bez Dyrektora 
Naczelnego. 
Ale Hrabak wciąż i niezmiennie pragnie zwierzyć się i wyspowiadać właśnie jemu. 
Znaczy 
to, że ma dla niego jakąś informację, nie chce, żebyśmy ją znali, widocznie ma 
powody 
ukrywać to przed nami. Może zamierza wnieść skargę przeciw naszym (pracownikom 
lub 
przeciw komuś, kogo my ochraniamy. A może zauważył jakąś nieprawidłowość w pracy 
na-
szych organów albo po prostu chce donieść o jakimś poważniejszym nadużyciu w 
Głównym 
Instytucie, na co my pierwsi winniśmy zwrócić uwagę, jako że do tego zostaliśmy 
powołani 
i za to nam płacą. Wreszcie, bez względu na to, czy chodzi o najzwyklejsze 
głupstwo, czy 
o poważną i decydującą sprawę, nie możemy pozwolić, aby takie bezpośrednie 
zwracanie się 
do wysoko postawionych osobistości stało się ogólnie praktykowane, jeśli nie 
chcemy dopu-
ścić do naruszania hierarchii służbowej i do tego, aby zapanowała absolutnie 
anarchia 
w pracy. Naszym zadaniem jest między innymi opracowywać lub przepuszczać przez 
filtr 
surowy materiał informacyjny, przeznaczony dla ludzi m kierowniczych 
stanowiskach, przy-
najmniej po to, żeby ich uchronić przed owrzodzeniem żołądka, podobnie jak 
robimy to 
z wodą, zanim podamy ją na stół. Toteż usprawiedliwione jest nasze dążenie, żeby 
od samego 
Hrabaka usłyszeć, co takiego chce powiedzieć Dyrektorowi Naczelnemu i dlaczego 
to przed 
nami ukrywa.
- No dobrze, czemu więc go sami nie zapytacie? Może człowiek czeka i szuka 
okazji, 
żeby komuś odpowiedniemu zwierzyć się z tego, co mu leży na sercu. A może byłby 
gotów 
przemówić pod wpływem najmniejszego nacisku z waszej strony?
- Dragolubie, na Boga! Jeśli go zapytamy i on zgodzi się udzielić odpowiedzi, 
skąd 
będziemy wiedzieli, że mówi naprawdę to, co miał zamiar wyznać Dyrektorowi 
Naczelnemu, 
że nie zmyślił sobie czegoś naprędce? Żeby mieć pewność w tej sprawie, 
musielibyśmy po-
znać jego myśli, żeby zaś poznać jego myśli, musimy się dowiedzieć, o czym 
rozmawia ze 
sobą. kiedy jest sam. Nie jest, wybacz, wszystko jedno, - czy chce ostrzec 
Dyrektora Naczel-
nego, że budynek razem z nami wszystkimi może wylecieć w powietrze, czy naprawdę 
taki 
fakt może się zdarzyć. W naszej pracy przeprowadza się skomplikowane kalkulacje 
myślowe, 
trwa to nieraz długo i wymaga ofiar, podobnie jak manewry przed zadaniem mata 
w szachach. M0Ż3 ta jego informacja ma właśnie wywołać w instytucie niepotrzebne 
zamie-
szanie, które on i jego zleceniodawcy wykorzystaliby dla swoich celów, a może 
nawet nale-
żałoby takie zamieszanie upozorować, aby wciągnąć w zasadzkę tych, którym było 
ono po-
trzebne. I tak dalej, i tak dalej, nie muszę zresztą wymieniać wszystkich 
ewentualnych wa-
riantów. Oczywiście byłaby nam o wiele łatwiej, gdybyśmy mogli przyjmować jako 
pewnik 
wszystko, co nam się mówi. Nie byłaby wtedy ani oszustw, ani spisków, ani 
cudzołóstwa, ani 
kłamstw, ani zdrady. Ale również i policji, i służby bezpieczeństwa. Rozumiesz? 
Trzeba pil-
nować tego, z czego żyjemy. Czy nie tak?
XVIII
Od pewnego czasu podsłuchiwano Hrabaka. W różny sposób. Przy pomocy konfi-
dentów, kiedy rozmawiał ze znajomymi w restauracji, z kolegami w pracy, z 
urzędnikami na 
korytarzach i w pokojach instytutu. I innych, tajnych i doskonalszych środków, 
kiedy bez 
świadków, intymnie i poufnie gwarzył ze swymi najbliższymi: z żoną, córką, a 
nawet 
z samym sobą, nie przeczuwając, że ktokolwiek może go słyszeć. I kiedy czuł 
potrzebę mó-
wienia i zwierzania się innym, i kiedy trzeba go było zmuszać do rozmowy i niby 
kleszczami 
wyciągać z niego każde słowo.
Zupełnie nieoczekiwanie, rzec można, w ciągu jednej nocy, kiedy się tego 
najmniej 
spodziewał, przydzielono mu nowe dwupokojowe mieszkanie w centrum, w bloku 
przezna-
czonym dla ludzi na kierowniczych stanowiskach w Głównym Instytucie, i to 
zaledwie 
w półtora miesiąca po odmownym załatwieniu jego podania o miejsce dozorcy w tym 
samym 
domu i małe mieszkanie w suterenie. Wyjaśniono mu, tak jak przy okazji 
niedawnego prze-
grupowania, że całymi latami postępowano wobec niego niewłaściwie, że był 
niesłusznie po-
mijany i że obecna decyzja dyrekcji i organizacji związkowej ma na celu 
naprawienie tych 
błędów. Nie odrzucił propozycji, ale o dziwo! - nie przyjął jej od razu. 
Zapytał, czy takie 
mieszkanie odpowiada jego skromnym możliwościom finansowym i rzeczywistym 
potrze-
bom. Gdyby dano mu to, o które prosił, wszystko wyglądałoby inaczej; co prawda 
jest ono 
małe i o wiele gorsze, ale za to prawie bezpłatne. W piwnicy mógłby mieć 
warsztat, zarabiał-
by trochę zajmując się konserwacją centralnego ogrzewania i wykonując drobne 
naprawy 
w mieszkaniach, a żona otwierałaby w nocy bramę i przynosiła zarobione 
drobniaki. Pragnął 
się wpierw jej poradzić i chociaż go przynaglali, żeby się zdecydował, choć 
grozili nawet, że 
straci okazję, jeśli natychmiast nie przyjmie propozycji i od razu się nie 
sprowadzi, odmawiał. 
Chciał odwlec sprawę przynajmniej do jesieni, dopóki nie ureguluje swoich spraw 
finanso-
wych, nie sprzeda mebli i nie podaruje komuś gołębi, które hoduje na podwórzu.
Któregoś dnia do jego mieszkania na ulicy Pożeśkiej wpadli pracownicy urzędu 
tele-
fonicznego w towarzystwie głównego dyspozytora instytutu, aby mu założyć 
telefon, o który 
wcale nie prosił. Powiedziano mu, że robi się to na zlecenie jego dyrekcji i na 
jej rachunek, 
ponieważ monter i hydraulik tak ważnej instytucji musi być z nią w stałym 
kontakcie w razie 
jakiegoś wypadku, tym bardziej teraz, kiedy przebudowuje się cały gmach, a 
zwłaszcza fun-
damenty a pomieszczenia piwniczne, gdzie umieszczone są najważniejsze instalacje 
i przewody kanalizacyjne, które bez jego fachowych rad i wskazówek mogłyby 
zostać przez 
pomyłkę uszkodzone lub zniszczone. Wyjaśniono mu, że nie będzie płacił rachunków 
za tele-
fon, nawet za prywatne rozmowy, ponieważ aparat będzie traktowany jako służbowy. 
Przy tej 
okazji specjaliści przez cienkie ściany jego domu przeprowadzili przewody do 
kuchni, poko-
ju, a nawet do składziku i ubikacji na podwórzu. Potem przysłano z instytutu 
malarzy, żeby 
poprawili wszystko, co przy tej okazji zostało zniszczone. Hrabakowi wydało się 
teraz, że nie 
ma powodu się przeprowadzać. W instytucie - o dziwo - też przestali go 
przekonywać. Nie 
było to już potrzebne. Jego mieszkanie zaopatrzono w aparaty podsłuchowe i w 
centrali na-
gromadziło się tyle taśmy magnetofonowej, że maszynistki po całych dniach 
przepisywały to, 
co gadatliwa żona Hrabaka, dorwawszy się niespodziewanie do telefonu, opowiadała 
swoim 
znajomym. Poza tym oddelegowano trzech pracowników Kaesu, żeby w masie różnych 
in-
formacji, prywatnej paplaniny i plotek majstrowej wynajdywali rzeczy istotne dla 
śledztwa.
Ważniejsze od tych rozmów telefonicznych były utrwalone na taśmie dialogi 
Hrabaka 
z żoną, kiedy byli sami, z jego kolegą i gospodarzem, Acą Dimiciem, czyli 
Beczką, kiedy 
razem pracowali w szopie, pogaduszki z lokatorką, Mileną Oklobdżiją, rozmowy ze 
znajo-
mymi i przypadkowymi gośćmi, a także rozmowy z samym sobą, kiedy westchnąwszy 
lub 
zakląwszy szpetnie sam się ganił lub wydawał sobie polecenia.
Wyszło na jaw, że Hrabak przy wszystkich tych okazjach ujawniał swój, znany już, 
krytyczny i pełen zgryźliwości stosunek do sytuacji w kraju, jak również do 
wielu zjawisk 
życia codziennego. Stopień krytycyzmu zależny był od tego, z kim, o czym i jak 
długo roz-
mawiał: o cenach na targu, pensjach robotników i warunkach pracy, o niedbałości 
i beztrosce 
urzędników rady dzielnicowej, o brudnych ulicach i komunikacji miejskiej, 
programie radia 
i telewizji, o demoralizacji wśród młodzieży i wzroście liczby przestępstw, o 
nadużyciach 
i przywilejach czy też o nieuczciwym bogaceniu się jednostek i rosnącej z każdym 
dniem po 
wojnie niesprawiedliwości społecznej. Wszystko to przeplatane było 
wątpliwościami co do 
trafności ostatnich politycznych i ekonomicznych posunięć i co do słuszności 
przekonań, 
z których według niego dawnośmy wyrośli - miał na myśli pierwszy etap 
powojennego, jesz-
cze prymitywnego
1nie rozwiniętego socjalizmu - przekonań o równości społecznej tych, którzy się 
mą-
drzą, a mało wiedzą, i tych, których wiedzy i kwalifikacji zawdzięczamy 
większość osiągnięć.
Czasami to ogólne niezadowolenie Hrabaka przybierało formy ostrej osobistej 
krytyki 
odnoszącej się do konkretnych osób z Głównego Instytutu Spraw Ogólnych. 
Krytykował na 
przykład Dyrektora Naczelnego, który - jak twierdził - zapomniał, że sam był 
kiedyś zwy-
kłym robotnikiem fizycznym. I oto przywykł do komfortu i luksusu, zerwał z 
dawnymi towa-
rzyszami, nie chce ich już przyjmować i udaje, że ich nie pamięta. I tak dalej, 
o wszystkich 
zastępcach dyrektora i naczelnika po kolei, a swoje uwagi zaopatrywał w 
konkretne przykłady 
błędów i nadużyć, toteż dane te w większości wypadków przepisywano dla potrzeb 
Kaesu 
i włączano do akt tych, o których mówił Hrabak. Na przykład:
„Dyrektor Głównego Instytutu Spraw Ogólnych, towarzysz Pleciasz, wciąż wymaga 
od majstrów, żaby na rachunek instytutu wykonywali mu naprawy w mieszkaniu 
prywatnym, 
a nawet żeby podobne usługi świadczyli jego znajomym i przyjaciołom, między 
innymi tym 
samym, do których Hrabak jeszcze przed wojną chodził naprawiać centralne 
ogrzewanie 
w ich willach. Pleciasz w krótkim czasie zmienił pięć mieszkań - Hrabak wie o 
tym, bo we 
wszystkich wykonywał jakieś roboty - ale żadne nie było ani wystarczająco duże, 
ani wystar-
czająco piękne dla dyrektora, a zwłaszcza dla jego żony, która wszędzie 
znajdowała jakieś 
wady. Hrabak naprawiał także samochód Pleciasza po tym, jak jego syn rozwalił go 
o słup, 
a także lodówki i pralki przywiezione bez opłacania cła”.
Mniej więcej w ten sam sposób mówił o innych ważnych figurach z instytutu, 
między 
innymi o zastępcy dyrektora, Vitasie, którego przypadkiem nakrył kiedyś po pracy 
w jego 
gabinecie, jak ten zabawiał się na dużym biurku z sekretarką; o naczelniku 
Działu Ogólnego, 
który pali papierosy i pije zagraniczne alkohole przeznaczone wyłącznie do celów 
reprezenta-
cyjnych; o innym zastępcy dyrektora naczelnego, Basticiu, który w obecności 
Hrabaka 
i pracowników instytutu bez najmniejszego wstydu na cały głos kr. kuje swoich 
kolegów, nie 
oszczędzając nawet Dyrektora Naczelnego. O naczelniku Działu Gospodarczego, 
który - jak 
twierdzi Hrabak - nie krępuje się przyjmować prezentów od zagranicznych firm, 
albo 
o samym szefie Kaesu, o którym - ku jego niemałemu zaskoczeniu - Hrabak 
powiedział, że 
w instytucie wszyscy wiedzą, czym się naprawdę zajmuje, i że jest z tytułu swego 
stanowiska 
jedną z najważniejszych osób w instytucji, więc wszyscy się go boją i nawet sam 
Dyrektor 
Naczelny pilnuje się, żeby mu nie podpaść. W tej części wyznań Hrabaka była mowa 
o niektórych niezbyt chwalebnych nawykach i postępkach szefa, na przykład, że 
smarka 
w palce, a następnie wyciera je o żeberka kaloryfera, ale szef wyciął te 
fragmenty z kartki i z 
taśmy magnetofonowej, zapominając, że kopię sprawozdania ukryli w swoich 
papierach 
przynajmniej dwaj jego najbliżsi współpracownicy.
XIX
Wszystkie raporty, począwszy od dnia wszczęcia śledztwa przeciwko Hrabakowi, za-
czynały się od charakterystycznego, stereotypowego i nudnego już akapitu:
„Hrabak znowu usiłował nawiązać kontakt z Dyrektorem Naczelnym mówiąc: «Chcę, 
żeby mnie wysłuchał chociaż przez dwie minuty!» albo: «Mam mu coś ważnego do 
powie-
dzenia. Kiedy w końcu umożliwicie mi rozmowę z nim, ja też mam do tego prawo, 
choć je-
stem zwykłym robotnikiem», lub: «Nikt nie chce mnie wysłuchać, kiedy mam coś 
ważnego 
do powiedzenia, a pewien jestem, że gdybym zaczął krytykować albo w gniewie 
palnął coś, 
czego nie myślę, zaraz usłyszałoby to przynajmniej trzech ludzi i zreferowało w 
dyrekcji, a ci 
sami, do których daremnie usiłowałem się dostać, natychmiast, bez chwili zwłoki, 
pociągnęli-
by mnie do odpowiedzialności*”.
„Tego, co pragnę im powiedzieć, nie chcą słuchać, a jeśli chcę coś przed nimi 
ukryć, 
zaraz się o tym dowiadują” - powiedział kiedyś, a szef Kaesu czytając tę uwagę 
w nadesłanych meldunkach nie mógł nie zadać sobie pytania: Może Hrabak wie, że 
go pod-
słuchujemy? Majster wydawał mu się teraz o wiele chytrzej-szy i sprytniejszy niż 
na począt-
ku, kiedy wszczynano śledztwo.
Starając się dotrzeć do Dyrektora Naczelnego Hrabak posługiwał się także 
tajemni-
czymi kartkami, które zostawiał na jego biurku: „Mam Wam coś ważnego do 
powiedzenia. 
Proszę, przyjmijcie mnie. Przyjdę natychmiast na Wasze wezwanie”. Potem liściki 
zawierały 
groźby: „Zgłaszam się znowu do raportu, w nadziei, że mnie przyjmiecie, nim 
będzie za póź-
no. W przeciwnym razie zrzucam z siebie wszelką odpowiedzialność”. Albo: 
„Zmuszony 
jestem zwrócić się do Was tą drogą, ponieważ wasi najbliżsi współpracownicy nie 
dają mi 
osobiście porozmawiać z Wami i przekazać Wam pewnej ważnej wiadomości, która nie 
doty-
czy instytutu, lecz Was osobiście”. Ale nawet miłosne liściki Hrabaka, podobne 
do tych, jakie 
gimnazjaliści podrzucają pod ławki swoim wybrankom, nigdy nie dotarły do 
towarzysza Ple-
ciasza. Sekretarka, która jak zwykle przed przyjściem dyrektora przewracała 
stronę w jego 
kalendarzu, zauważyła pierwszy bilecik schowany między kartkami, a później, 
ponieważ do-
niosła o tym Kaesowi, pracownicy komórki uważnie szukali i usuwali listy - 
znajdowali je 
pod telefonem, popielniczką albo przyciskiem do papierów.
Hrabak był uparty i nie ustępował łatwo, jak o tym świadczy stos karteczek 
załączony 
do jego akt. Ponieważ nie otrzymywał odpowiedzi, przyszło mu do głowy, by 
wysyłać listy 
pocztą na adres domowy dyrektora, ale Kaes, przewidując taką ewentualność, i 
tutaj zorgani-
zował kontrolę. Przeglądając pocztę dyrektora wyłączał listy Hrabaka, co zresztą 
nie było 
trudne, jako że Hrabak używał zwykłych niebieskich kopert i adresował je ręcznie 
swoim 
niewprawnym charakterem pisma. Korespondencja, jaką od czasu do czasu wysyłał do 
za-
stępców dyrektora, dochodziła co prawda, ale oni wiedząc, że Hrabakiem 
interesuje się Kaes, 
natychmiast przekazywali mu jego listy, a swoim sekretarkom nakazali nigdy nie 
wpuszczać 
Hrabaka do gabinetu. Zresztą sekretarki i bez tych poleceń doskonale wiedziały, 
o co chodzi, 
czasem nawet lepie; niż ich szefowie, i w ten sposób nikt w instytucie nie 
chciał rozmawiać 
z majstrem wtedy, kiedy - jak na to wskazują zachowane sprawozdania - 
przynajmniej trzy-
dziestu ludzi zaangażowano, aby podsłuchiwali każde jego słowo i śledzili każdy 
krok.
Na wszelki wypadek jednak, dla zachowania ostrożności, żeby nawet przypadkiem, 
w korytarzu, na schodach czy przed budynkiem Hrabak nie natknął się na dyrektora 
lub nie 
podrzucił mu jednego ze swoich liścików, zdecydowano się wreszcie otwarcie 
zagrozić maj-
strowi ewentualnymi sankcjami. Zadanie to przypadło w udziale zastępcy 
naczelnika Działu 
Personalnego, który spotkawszy Hrabaka na korytarzu wezwał go do swego gabinetu.
- Siadajcie, towarzyszu Hrabak - rzekł, potem poczęstował go papierosem i kawą. 
- 
Przed paroma dniami zostaliście awansowani i dostaliście znaczną podwyżkę z 
ważnością od 
pierwszego stycznia, to zna czy prawie za rok wstecz. Według moich informacji 
także komi-
sja mieszkaniowa załatwiła wasze podanie i przydzieliła wam komfortowy lokal w 
nowym 
budownictwie, przeznaczonym skądinąd tylko dla wyższych urzędników instytutu. 
Chciał-
bym teraz usłyszeć od was, czy jesteście zadowoleni z tego, co zrobiono dla was 
w ostatnim 
czasie. A może macie jeszcze jakieś życzenia, skargi, zarzuty?
- Nie mam, towarzyszu zastępco - odparł Hrabak siedząc na brzegu krzesła z 
czapką 
i kluczem francuskim na kolanach. - Szkoda, że nie zrobiono tego wcześniej. 
Miałbym wtedy 
większą korzyść, ale jak to mówią, lepiej późno niż wcale. Jeśli chodzi o mnie, 
nie mam żad-
nych życzeń ani skarg.
- Ani zarzutów?
- Ani zarzutów.
- Cieszę się. Bardzo się cieszę. Poinformowano mnie jednak, że dziś znowu, 
podobnie 
jak wczoraj i przedwczoraj, chcieliście, żeby was przyjął Dyrektor Naczelny, 
towarzysz Ple-
ciasz, a także jego dwaj zastępcy. Ponieważ mówicie, że nie macie żadnych życzeń 
ani za-
rzutów, czy zrobiliście to dlatego, żeby im podziękować za pamięć?
Zastępca naczelnika powiedział to z nutką ironii, tak jak zwykł się zwracać do 
urzęd-
ników w swoim dziale. Przedstawiciele Kaesu załatwiliby to o wiele lepiej, 
zaskakując podej-
rzanego jakimś pytaniem. Zastępca sam więc podsunął Hrabakowi odpowiedź, a ten 
chwycił 
się jej jak tonący brzytwy.
- Tak - potwierdził majster. - Chciałem im wyrazić wdzięczność, ale sekretarki 
i szefowie gabinetów nie pozwolili mi do nich dotrzeć.
Okazja przepadła i zastępca naczelnika zapragnął szybko skończyć rozmowę.
- Są zajęci - rzekł usprawiedliwiając członków dyrekcji - zwłaszcza teraz, kiedy 
jeste-
śmy już w fazie przeprowadzania reformy instytutu i przebudowy gmachu. Przy 
pierwszej 
okazji przekażę im wasze po dziękowanie. Powiem, jak bardzo jesteście zadowoleni 
z tego, 
co dla was zrobiono. Jestem przekonany, że przyjemnie im będzie to usłyszeć. Ale 
gdybyście 
przypadkiem czegoś potrzebowali, zwróćcie się do mnie, zobaczę, co jeszcze da 
się dla was 
zrobić, i na pewno uczynię wszystko, co w mojej mocy, aby zaspokoić wasze 
słuszne życze-
nia. W myśl przepisów prawnych jest naszym obowiązkiem pomagać pracownikom. 
Chcemy, 
aby czuli się oni dobrze w naszym instytucie.
Wstał, żeby odprowadzić Hrabaka, i powiedział mu po drodze:
- Mam nadzieję, że po tej rozmowie nie będziecie potrzebowali niepokoić naszych 
szefów, zwłaszcza towarzysza Dyrektora Naczelnego. Powiem wam otwarcie; skarżyli 
się 
z jego kancelarii i sekretariatu, że przeszkadzacie im w pracy stałymi wizytami, 
prosili mnie, 
żebym wam zwrócił uwagę i skłonił was, nawet pod groźbą zastosowania pewnych 
środków 
dyscyplinarnych, byście z tego zrezygnowali. Jesteście starszym, poważnym 
człowiekiem 
i mam nadzieję, że to ostrzeżenie wystarczy, że nie będziemy musieli ponownie o 
tym roz-
mawiać w znacznie mniej korzystnych dla was okolicznościach. Do widzenia, 
towarzyszu 
Hrabak!
Na tym się jednak nie skończyło. Z akt śledztwa wynika, że ani jedna, ani druga 
strona 
nie były zadowolone z tej rozmowy i nie miały zamiaru przestrzegać milczącego 
układu. 
Hrabak nadal robił swoje, bo kilka dni później został wezwany do gabinetu na 
pierwszym 
piętrze. Do jednego z tych małych pokoi bez numeru i określonego przeznaczenia, 
gdzie 
znajdują się tylko stół, kilka krzeseł, dywan i portret na ścianie, które 
pozbawione są tego 
ciepła, jakie daje nawet pokojom biurowym choćby tymczasowa obecność człowieka. 
Woźny 
z pierwszego piętra znalazł majstra w piwnicy, gdzie swoim zwyczajem rozmawiał 
z robotnikami przedsiębiorstwa budowlanego, odrywając ich od pracy. Powiedział 
Hrabako-
wi, żeby natychmiast z nim poszedł, i to takim tonem, że ten od razu wstał i 
ruszył 
w milczeniu, nie pytając, kto go właściwie wzywa i po co. Nie wziął nawet torby 
z narzędziami.
W pokoju oczekiwało go trzech ludzi. Hrabak znał tylko jednego z nich, był to 
urzęd-
nik Działu Personalnego, prowadzący kartoteki pracowników, łącznik pomiędzy 
swoim dzia-
łem a Kaesem, właściwie ich człowiek w Dziale Personalnym, czego oczywiście Kra-
bak nie 
wiedział. Dwaj mężczyźni siedzieli przy stole, a trzeci za plecami Hrabaka, w 
pobliżu drzwi. 
Nadawało to spotkaniu szczególny i oficjalny charakter, a wezwany majster czuł 
się niemal 
jak aresztowany. Wskazali mu jednak krzesło, ale nie koło siebie, przy stole, 
lecz naprzeciw-
ko nich. W ten sposób mogli go widzieć całego, a on, nie mając się o co oprzeć, 
musiał sie-
dzieć wyprostowany, ze zwisającymi rękami.
- To wy jesteście Hrabak - zaczął nieznajomy zza stołu. - Sveta albo Svetislav 
Hrabak, 
monter i hydraulik w Głównym Instytucie Spraw Ogólnych.
- To ja - powiedział Hrabak starając się zachować spokój, ale sam zauważył, że 
głos 
mu drży.
- Wielokrotnie, ustnie i pisemnie, zwracaliście się do Dyrektora Naczelnego z 
prośbą 
o przyjęcie was. Czy tak?
- Tak - odparł Hrabak.
- Powiedziano wam kilkakrotnie, żebyście b; cierpliwi, że towarzysz Pleciasz 
przyj-
mie was, kiedy znajdzie wolną chwilę. Urzędnik jego gabinetu, a przed paru 
dniami również 
zastępca naczelnika Działu Personalnego zwrócili wam uwagę, że towarzysz 
Naczelny zajęty 
jest ważnymi sprawami związanymi z reorganizacją instytutu, i ostro was 
upomnieli, żebyście 
przestali go niepokoić. Czy mam rację?
- Tak. Macie rację.
- To się rozumie! Wczoraj jednak znowu usiłowaliście złapać towarzysza 
Pleciasza, 
kiedy wychodził z gmachu, i gdyby nasi urzędnicy w porę wam nie przeszkodzili, 
pewnie 
chwycilibyście go za rękaw i za trzymali siłą. Dano nam znać z góry, z gabinetu 
dyrektora, że 
znowu przez całe przedpołudnie kręciliście się w pobliżu, a sekretarka znalazła 
pod bibula-
rzem na biurku list, w którym skarżąc się, że nie dopuszczają was do niego, 
oznajmiacie, że 
macie mu coś ważnego do powiedzenia. Znaczy to, że wasz przełożony z Działu 
Personalne-
go na próżno tracił dla was czas, nie pomogły jego rady i ostrzeżenia, 
postanowiliście nadal 
niepokoić dyrektora i przeszkadzać wysokim funkcjonariuszom w ich pracy.
Hrabak milcząc patrzył w ziemię, co w tej sytuacji równało się przyznaniu. To 
wypy-
tywanie wyglądało na przesłuchanie policyjne albo nawet sądowe. Był zaskoczony 
tym, co 
odkryli, i przytłoczony pytaniami i dowodami. Nie mógł się opanować, a tym 
bardziej prote-
stować czy bronić.
- Czy otrzymaliście podwyżkę i awans na wysoko kwalifikowanego majstra w waszej 
specjalności? - zadano mu znów to samo pytanie.
- Otrzymałem.
- A mieszkanie? I to dwupokojowe, w nowym budownictwie, w samym centrum mia-
sta!
- Też.
- Ale nie przyjęliście go twierdząc, że wystarcza wam to, jakie macie.
- Nie mogłem płacić tak wysokiego komornego.
- W porządku. To w końcu wasza osobista sprawa. Ale chcielibyśmy wiedzieć, 
z jakiej przyczyny jesteście tak bardzo niezadowoleni.
- Kto mówi, że jestem niezadowolony?
- Znaczy, nie jesteście niezadowoleni! Jeśli więc niczego nie potrzebujecie i 
nie macie 
powodów się skarżyć, to czego chcecie od towarzysza Dyrektora Naczelnego i co mu 
macie 
tak ważnego do powiedzenia?
Hrabak w milczeniu patrzył w bok i w myślach wolno napływających do głowy szukał 
najlepszej odpowiedzi, jaka zadowoliłaby tamtych.
- Może chcieliście złożyć skargę na kogoś? wmieszał się milczący do tej pory 
męż-
czyzna. - Macie teraz okazję, mówcie swobodnie.
- Nie mam powodów, towarzyszu.
- Albo może mieliście zamiar wskazać jakąś nie prawidłowość w pracy instytutu, 
na-
ruszenie dyscypliny lub poważniejsze wykroczenie natury finansowej czy 
politycznej? Może 
nawet chcieliście spowodować wszczęcie postępowania dyscyplinarnego albo karnego 
prze-
ciw winnym tych nadużyć? Macie tu przed sobą pracownika Działu Personalnego, a 
my dwaj, 
jak już z pewnością się domyślacie, jesteśmy z resortu spraw wewnętrznych. Nasza 
praca to 
ściganie takich przestępców, macie więc najlepszą okazję opowiedzieć nam teraz, 
co wiecie 
i co wam leży na sercu. Nie krępujcie się i nie obawiajcie, że ktokolwiek się o 
tym do wie. 
Przyzwyczajeni jesteśmy do takich spraw i możecie nam w tym względzie w pełni 
zaufać.
Hrabak milczał nadal.
- Więc?
- Ech, on sobie kpi i wodzi nas za nos, towarzyszu inspektorze! - wypalił 
niespodzie-
wanie ten, który siedział za plecami Hrabaka. Majster odwrócił się prze 
straszony. - Powinni-
śmy rozmawiać z nim ostrzej, a nie cackać się.
Inspektor zapalił papierosa i zaciągnął się, jakby nie dosłyszał tej uwagi. 
Hrabak tym-
czasem pospieszył z odpowiedzią:
- Nie chcę składać żadnej skargi.
- Nie chcecie - powtórzył inspektor. - Co w ta kim razie zamierzacie powiedzieć 
towa-
rzyszowi Dy rektorowi Naczelnemu? Dlaczego chcecie z nim rozmawiać?
To było najważniejsze pytanie, którego Hrabak oczekiwał od początku, ale teraz - 
po-
dobnie jak wtedy, kiedy żona pytała go, gdzie się włóczył cały wieczór - nie 
wiedział, co na 
poczekaniu wymyślić.
- Miałem zamiar tylko podziękować za to, co dla mnie zrobił - odetchnął przypo-
mniawszy sobie, co powiedział zastępcy naczelnika przed paru dniami. Wiedział, 
że nie warto 
zmieniać zeznań, że to jest prawdopodobnie najlepsza odpowiedź, jakiej mógł 
udzielić w tej 
sytuacji. - Za awans, podwyżkę i mieszkanie, jakie mi zaproponowano.
- Dlaczego nie powiedzieliście tego którejś z sekretarek? Mogły mu przekazać.
- Myślałem, że będzie ładniej, jeśli zrobię to osobiście.
- A co to za ważna informacja, jaką dla niego macie?
- To, co wam powiedziałem. I chciałem mu się w jakiś sposób odwdzięczyć za 
wszystko. Na wojnie szeregowiec też może pomóc człowiekowi o wiele ważniejszemu 
od 
niego, nawet uratować mu życie. Nigdy nie wiadomo, kiedy człowiek człowiekowi 
może być 
potrzebny i w jaki sposób może mu się przysłużyć.
Podobnie jak i inni kilka dni temu przy okazji podobnej rozmowy, i oni wyczuli, 
że 
dostali się w ślepą uliczkę i że w ten sposób nie poradzą sobie z majstrem. Tym 
razem jednak 
sprawa nie mogła się tak zakończyć.
- Słuchajcie, Hrabak! - zaczął inspektor. - Roz mowa, jaką z wami prowadzimy, ma 
charakter nie tylko informacyjny. I nie chodzi tylko o powody, dla których 
staracie się dotrzeć 
do towarzysza dyrektora. Fakt, że spotkaliśmy się z wami w tym pokoju, jest 
ostrzeżeniem, 
abyście raz na zawsze zrezygnowali z podobnych prób, bo pociągnie to za sobą 
znacznie 
większe konsekwencje od tych, o jakich was poinformowano przed paru dniami. 
Żebyśmy się 
dobrze zrozumieli: Żądamy, byście przestali napastować naszych wysokich 
funkcjonariuszy 
państwowych, którzy mają ważniejsze sprawy niż wasze życzenia i propozycje co od 
pewne-
go czasu robicie, zagraża spokojowi i bezpieczeństwu innych i przeszkadza w 
prawidłowym 
funkcjonowaniu ważnych organów aparatu państwowego, a jest to niebłahe 
przestępstwo, za 
które przepisy prawne przewidują bardzo ostre sankcje. Tyra razem jeszcze nie 
będziemy ich 
stosować, ale jeśli się okaże, że i to ostrzeżenie nie pomogło, jeśli 
stwierdzimy, że pomimo 
naszych rad znowu kręcicie się koło gabinetów Dyrektora Naczelnego i jego 
najbliższych 
współpracowników, że w niedozwolony sposób próbujecie podrzucać listy 
towarzyszowi Ple-
ciaszowi, będziemy zmuszeni w samoobronie i w interesie Głównego Instytutu 
przejść na 
inne, o wiele skuteczniejsze metody przekonywania i skorzystać z sankcji, do 
których winni-
śmy się uciec. Nie dziwcie się później, jeśli zaczniecie mieć jakieś większe 
nieprzyjemności, 
i nie przychodźcie wtedy do nas na skargę. Wszystkie następstwa będziecie 
zawdzięczali s-
obie i swojemu ślepemu uporowi. Jesteście wolni, możecie odejść.
XX
Następnego dnia w przepełnionym autobusie jakiś człowiek przepychając się ku 
drzwiom mocno potrącił Hrabaka łokciem w bok i rozdarł papier na paczce, którą 
majster 
trzymał nad głowami pasażerów. Ukazały się czarne żebra konstrukcji wykonanej 
z metalowych rurek, takich samych, jakie znaleziono u Hrabaka w domu i w 
instytucie. Póź-
niej, kiedy wysiadał z autobusu, jakiś chłopak, który wyskoczył pierwszy, 
uprzejmie mu po-
mógł i prawie przemocą wyrwał paczkę z rąk.
- Proszę, jacy ludzie są bezwzględni! I jacy silni! - powiedział, zdzierając 
przy tym ni-
by przypadkiem resztę opakowania z ogołoconych czarnych żeber. Nawet nie 
przeprosił za to, 
że pana potrącił i podarł ten, papier. Ale, niech pan wybaczy, skoro opakowanie 
i tak jest ze-
rwane, proszę mi powiedzieć, do czego służą te rurki?
- Do łapania ptaków - odparł Hrabak i wyrwał mu z rąk paczkę. Niczym kobiety 
przytrzymujące na wietrze spódnicę wokół kolan, usiłował resztką papieru osłonić 
nagą kon-
strukcję i ruszył swoją drogą ku Dedinju.
Nazajutrz po południu, kiedy był w szopie, wpadł nagle jeden z robotników 
pracują-
cych na podwórzu przy rurach kanalizacyjnych.
- Co tu majstrujecie? - zapytał i złapał kawałek rurki, którą Hrabak, w 
okularach 
ochronnych, właśnie lutował. - Skąd to macie?
- Z odpadów. A o co chodzi?
- Niezły materiał. Można by z tego zrobić karabin maszynowy albo bombę zegarową?
- Co? Co można by zrobić? Nie słyszę nic w tym hałasie. Poczekajcie, aż skończę 
to 
lutowanie.
- Żartowałem. Mój brat z podobnych rurek robi ramki do obrazów i uchwyty do 
doni-
czek. Da się na tym zarobić?
Hrabak odburknął coś niewyraźnie, zakręcił kurek od gazu i hałas ustał. 
Przesunął 
okulary na czoło i zapytał natręta, czego chce, a tamten odparł, że przysiadł go 
zawiadomić, iż 
zmuszeni będą na pewien czas zamknąć mu wodę, i wycofał się przestraszony.
Mniej więcej w tym samym okresie odwiedzili Hrabaka w jego warsztacie 
w instytucie dwaj pracownicy Działu Gospodarczego i zakomunikowali mu, że 
stanowią ko-
misję, która ma za zadanie skontrolować wszystkie pomieszczenia w piwnicy i w 
związku 
z przebudową gmachu przeprowadzić inwentaryzację, pytając o pozwolenie i nie 
czekając na 
pomoc Hrabaka, natychmiast zaczęli grzebać w kupie żelastwa, które majster 
gromadził tu od 
lat dwudziestu. Zapytali, czy prowadzi regularnie wykaz zużytych materiałów i 
czy to, co 
zastali w warsztacie, wpisane jest do wykazu, a kiedy się okazało, że Hrabak w 
ogóle nie ma 
takowego ani też pisemnych zleceń na te naprawy, które wykonuje codziennie, 
jeden z nich 
włożył okulary i zapisał to w notesie. Potem grzebiąc w szufladach jego stołu 
pytali o każdą 
nakrętkę - skąd pochodzi, jaką ma wartość i do czego służy, mierzyli ją, ważyli 
i wszystko 
zapisywali. Pełne trzy dni robocze spędzili na tej pracy, zatrzymując także 
Hrabaka, a potem 
oświadczyli mu, że będą musieli zamknąć jego warsztat i zapieczętować drzwi aż 
do odwoła-
nia, zażądali klucza i kazali mu wyjść. Ledwie zgodzili się, by majster zabrał z 
warsztatu za-
tłuszczony kombinezon, ale wpierw zajrzeli mu do kieszeni i sprawdzili, czy 
czegoś w nich 
nie ukrył. Oznajmili mu, że za parę dni rozpocznie się przebudowa pomieszczeń w 
tej części 
piwnicy i jeżeli Wydział Ogólny zadecyduje, że warsztat będzie potrzebny w 
dalszym ciągu, 
zawiadomi się go w porę i zostanie mu przyznane odpowiednie pomieszczenie, 
prawdopo-
dobnie na poddaszu.
- W porządku. Co ja na to poradzę? Szkoda tylko, że nie zawiadomiliście mnie 
wcze-
śniej - zauważył i z kombinezonem przerzuconym przez ramię wyszedł pochylony jak 
starzec 
wygnany z domu, w którym spędził całe życie, domu przeznaczonego teraz na 
rozbiórkę.
Tego samego dnia odwiedziła go w domu inspekcja sanitarna, aby obejrzeć szopę, 
gdzie znajduje się warsztat. Wpłynęło bowiem doniesienie, że już od dawna grozi 
ona zawa-
leniem. Ściany z nie wypalonej gliny są zupełnie zniszczone, a drewniane belki 
podtrzymują-
ce dach przegniłe i stoczone przez korniki. Przewody elektryczne i instalacje 
przeprowadzone 
są niezgodnie z przepisami, bez owego minimum bezpieczeństwa, które jest 
konieczne dla 
zapewnienia właściwych warunków pracy. W warsztacie nie znalezione hełmów 
ochronnych 
ani przepisowych ubrań, roboczych. Małe okienko, przez które nawet głowa się nie 
przeci-
śnie, jest niewystarczające jako źródło światła i świeżego powietrza, a i ono 
jest częściowo 
zasłonięte tekturą, ponieważ brak kawałka szyby. Nie zainstalowano również 
wentylatora, a o 
ogrzewaniu w miesiącach zimowych nie warto nawet wspominać. Poza tym warsztat 
nie dys-
ponuje elementarnymi pomieszczeniami sanitarnymi i socjalnymi: nie ma kabiny 
z prysznicem z zimną i ciepłą wodą, jadalni, pomieszczenia na odpoczynek i 
rozrywkę, a co 
dopiero mówić o bibliotece i czytelni. Panuje ogólny bałagan, pełno jest różnych 
rupieci, po-
krytych kurzem i zardzewiałych. Stwierdzono również, że od momentu zbudowania 
nie prze-
prowadzono dezynsekcji i deratyzacji. Na dachu nie ma piorunochronu. I tak 
dalej, co znaczy, 
że w myśl istniejących przepisów szopa jest zupełnie nieodpowiednia na warsztat, 
a więc 
w związku z obowiązującymi „Przepisami o wyposażeniu warsztatów” i „Przepisami 
o bezpieczeństwie i higienie pracy” (artykuły 37 i 64 oraz 156) doraźnie zostaje 
podjęta decy-
zja o niezwłocznym przymusowym zamknięciu warsztatu, od której można w ciągu 
piętnastu 
dni złożyć odwołanie w wyższych organach Dzielnicowej Rady Narodowej. Właściciel 
warsztatu, Aca Dimić, i jego użytkownik, Sveta Hrabak, zostają ukarani grzywną 
w wysokości dwudziestu tysięcy dinarów (po połowie każdy) - za naruszenie 
przepisów 
o higienie i bezpieczeństwie pracy i w wysokości trzydziestu tysięcy - za 
niezabezpieczenie 
robotników przy pracy. Decyzja zakazuje im dalszego użytkowania warsztatu, 
dopóki nie 
zostaną usunięte przeszkody wymienione w uzasadnieniu, to znaczy dopóki szopa 
nie będzie 
spełniać wymaganych warunków. Dalej następują podpisy przewodniczącego Wydziału 
Bez-
pieczeństwa i Higieny Pracy, dzielnicowego inspektora sanitarnego i pieczęć 
Dzielnicowej 
Rady Narodowej oraz data.
Sveta Hrabak i jego gospodarz, Aca Dimić, zwany Beczką, otrzymali po jednym eg-
zemplarzu decyzji i usiedli na podwórzu na ławce w cieniu moreli przed 
opieczętowanym 
warsztatem. Był parny dzień, pod koroną drzewa brzęczały muchy, które atakowały 
ich rów-
nie uparcie jak nieprzyjemne myśli. Każdy trzymał w ręku swój egzemplarz 
decyzji. Chło-
dząc się tą złożoną kartką niby wachlarzem odganiali muchy.
- Ktoś na nas doniósł - powiedział Aca Dimić. - Któryś z sąsiadów albo ktoś z 
naszego 
towarzystwa w „Mostarze”.
- A może to robota tego złodzieja albo dziennikarza, który pisał o włamaniu? - 
zasta-
nawiał się Hrabak.
- No dobrze - ciągnął Dimić - niech będzie, że to oni. Ale skoro inspekcja tak 
bardzo 
troszczy się o robotników, dlaczego nie zapytała, gdzie oni są i nie chciała z 
nimi rozmawiać? 
Chyba karzą nas obu za to, że nie troszczyliśmy się wystarczająco o samych 
siebie i że po 
trzydziestu latach pracy nie zdołaliśmy za łożyć wentylatora, żeby nas chłodził 
latem, ani za-
prowadzić centralnego ogrzewania, żeby nas grzało zimą. Nie uzbieraliśmy dość 
pieniędzy, 
żeby zbudować sobie nowe, piękniejsze pomieszczenie, z czytelnią, klubem, kinem 
i jadalnią. 
I teraz, dla naszego dobra, w trosce o nas obu, każą nam płacić grzywnę większą 
niż nasza 
trzymiesięczna pensja. Czy masz u siebie w mieszkaniu wentylator? Czy okno jest 
większe 
niż to w warsztacie, a izby obszerniejsze i mniej wilgotne? Czy zapewniłeś 
swojej żonie w jej 
miejscu pracy oku lary ochronne i maskę gazową, żeby nie wdychała pary z kapusty 
i fasoli, 
które ci gotuje na obiad? A sprawdzili, czy twoja sypialnia ma wystarczający 
metraż, wspinali 
się na dach, żeby zobaczyć, czy belki nie są spróchniałe i czy ściana twojej 
rudery nie grozi 
zawaleniem? Wreszcie powiedz mi, czy masz te wszystkie urządzenia w swoim 
warsztacie 
w Głównym Instytucie, gdzie zajmujesz się służbową, można powiedzieć, państwową 
pracą?
- Nie mam - stwierdził Hrabak. - Nawet wentylatora, choć to piwnica, ani takiego 
okna jak w naszej szopie.
- Czy zamknęli z tego powodu warsztat i ukarali grzywną twojego Dyrektora 
Naczel-
nego?
- Dyrektora nie ukarali, ale warsztat zamknęli.
- Zamknęli?! Kiedy?
- Dzisiaj. W związku z przebudową gmachu i reorganizacją instytucji.
- Ach tak - powiedział Dimić i złożoną wpół kartką zabił muchę na policzku. 
Przyjrzał 
się Hrabakowi uważnie, trochę z boku, jakby widział go po raz pierwszy.
XXI
Hrabak i Dimić napisali jednak odwołanie. Stwierdzili w nim, że „usunęli 
większość 
wymienionych w decyzji braków”, a komisji wytknęli, że zapomniała skontrolować 
ich 
mieszkania, gdzie znalazłaby większość urządzeń higieniczno-sanitarnych i 
socjalnych, któ-
rych brak w warsztacie. Między innymi: ubikację, prysznice, jadalnię i 
pomieszczenia klubo-
we, nawet z telewizorem. Proszą więc, żeby pozwolono im kontynuować pracę w 
warsztacie, 
są bowiem w złej sytuacji finansowej, a ponieważ pracują sami i nie zatrudniają 
robotników, 
proszą o zwolnienie ich od płacenia kary pieniężnej, przynajmniej tej, która 
została wyzna-
czona z powodu rzekomego niezabezpieczenia robotników przy pracy.
Odwołanie pisali wieczorem, na tradycyjnym spotkaniu w „Mostarze”, a całe 
towarzystwo zgromadzone przy stole - nawet kelner Mile Żarłok, w chwilach kiedy 
obowiązki nie wzywały go gdzie indziej - pomagało im je układać. Największą 
aktywność 
wykazywał - jak wynikało z porannych raportów nadesłanych szefowi Kaesu Głównego 
Instytutu – Mitia Lokaj, który tutaj, w gospodzie, miał swego rodzaju kancelarię 
adwokacką. 
Pisał kierowcom taksówek odwołania od mandatów milicji drogowej, a konwojentom, 
handlarzom i właścicielom domów podania o zmniejszenie kar. Za kieliszek wina 
przepisał 
Hrabakowi i Dimiciowi ich odwołanie uderzając zakrzywionym palcem w klawisze 
starej 
maszyny, zdezelowanej jak pianino w kącie kawiarni.
W dwa dni po złożeniu skargi listonosz przyr.. im pośrednią odpowiedź. 
Dzielnicowy 
Urząd Podatkowy (Wydział Ewidencji Dochodów Ludności) zawiadamiał ich, że 
stwierdzono, iż bez zezwolenia odpowiednich władz zajmują się działalnością 
gospodarczą 
w warsztacie ślusarskim znajdującym się na podwórzu. Z tego powodu nakazuje się 
im 
natychmiast przerwać pracę, a za popełnione wykroczenia natury gospodarczej 
zasądza się 
ich na zapłacenie grzywny w wysokości trzydziestu tysięcy starych dinarów (po 
połowie), 
jako że wzięto pod uwagę ich dość trudną sytuację finansową. Termin odwołania od 
tej 
decyzji wynosi także piętnaście dni. Równocześnie Wydział Ewidencji Dochodów 
Ludności 
zawiadamia ich, że obydwaj za zatajenie zarobków, a właściwie za niezgłoszenie 
ich, zostają 
ukarani grzywną po dwadzieścia tysięcy dinarów, z tym że oprócz tej kary mają 
zapłacić 
zaległy podatek, ponieważ według oceny władz dzielnicowych ich zarobek mógł 
wynieść 
dwieście tysięcy dinarów miesięcznie, a więc odliczając koszty ogrzewania, 
oświetlenia 
i komornego - dwa miliony dinarów rocznie na czysto - podatek łącznie wynosi 
zatem 
czterysta tysięcy dinarów. Od tej decyzji napisał im również Mita Lokaj 
odwołanie, 
motywując, że to, co się znajduje w ich szopie, nie jest żadnym Warsztatem, 
tylko zwyczajną 
komórką (co stwierdził przed paru dniami Wydział Higieny i Bezpieczeństwa Pracy 
tej samej 
Rady), gdzie majstrowie trzymają swoje narzędzia, jakimi zresztą posługują się 
wszyscy 
obywatele przy drobnych reperacjach we własnym domu, a jednak nikomu nie 
przychodzi do 
głowy ich za to opodatkowywać. Jeżeli nawet Hrabak i Dimić czasem wykonywali dla 
któregoś ze znajomych czy sąsiadów jakieś prace, robili to prawie bezpłatnie, za 
skromne, 
symboliczne wynagrodzenie, a wszystko, co mogli w ciągu roku. zarobić, nie 
wynosi nawet 
tyle, ile podatek wyznaczony im przez Wydział Ewidencji Dochodów Ludności. Takie 
postępowanie może jedynie doprowadzić do tłumienia inicjatywy prywatnej i 
zamknięcia 
warsztatów rzemieślniczych, co, jak wynika z ostatnich przemówień dostojników 
państwowych, absolutnie nie jest zgodne z zamierzeniami i celami obecnej 
polityki 
gospodarczej.
Skarga znowu była pisana w „Mostarze”, ale w niedzielę przed południem, kiedy 
było 
mniej ludzi. Wysłali ją listem poleconym już następnego dnia, ale fakt ten nie 
uspokoił 
majstrów. Aca Dimić dostał ataku astmy, oddychał otwierając szeroko usta, 
wciągał 
powietrze niby ryba wyrzucona na piasek i krztusił się jak stary silnik 
samochodowy. Przestał 
przychodzić do gospody i rozmawiać na podwórzu ze swoim przyjacielem, a nawet 
pokłócił 
się z żoną poważniej niż kiedykolwiek przez pięćdziesiąt lat małżeństwa.
Svetislav Hrabak dalej zachowywał się tak, jakby nie o niego chodziło i jakby 
wszystkie te decyzje i zakazy niczym mu nie groziły. Przypominał żołnierza na 
froncie, który 
pod gradem kul nie pamięta o bolącym zębie. Albo bardzo zadłużonego człowieka, 
który nie 
martwi się długami, ponieważ czeka na spadek lub główną wygraną na loterii.
- Załatwimy to jakoś - mówił do Dimicia, kiedy się spotkali przypadkiem. Nie 
wyjawił 
jednak, dlaczego tak myśli ani na co liczy.
Na pewno wszystkiemu winno jest doniesienie jakiegoś zazdrosnego sąsiada, kolegi 
z instytutu, a może i majstra z przedsiębiorstwa prowadzącego roboty w jego 
instytucji, które 
to roboty kilkakrotnie skrytykował i domagał się, żeby jako niebezpieczne dla 
budynku 
zostały czym prędzej wstrzymane. Kiedy jednak sprawa się wyjaśni i okaże się, że 
miał rację, 
te drobne złośliwości skończą się i wszyscy zobaczą, że mylili się co do niego. 
Tymczasem 
jednak jeszcze dwa czy trzy razy usiłował drogą okrężną dotrzeć do Dyrektora 
Naczelnego. 
Tym razem przez swoich klientów, dwóch lekarzy, kierownika wydziału z dzielnicy 
i dyrektora fabryki, którym za małe sumy wykonywał niewielkie reperacje w 
mieszkaniach. 
Kiedy już poczęstowali go kawą i sięgali do kieszeni, usłyszawszy, że prosi ich, 
aby pomogli 
mu dostać się do Dyrektora Naczelnego, towarzysza Pleciasza, zatrzymywali się w 
pół ruchu 
zaskoczeni. Mówił tak podnieconym głosem i z tak głupkowato tajemniczym wyrazem 
twarzy, że wzdrygali się nagle, jakby mieli do czynienia ze zboczeńcem lub 
niebezpiecznym 
wariatem, który może wpędzić ich w kłopoty. Starając się go czym prędzej pozbyć, 
wsuwali 
mu w rękę pieniądze i obiecywali, że zrobią, co będą mogli, choć nie znają zbyt 
dobrze 
Pleciasza. W głębi duszy zaś zdecydowani byli nie mieszać się do tego, podawali 
majstrowi 
rękę i delikatnie popychali go ku wyjściu.
XXII
Przed południem, kiedy Hrabak w dużym WC na parterze naprawiał rurę, którą ktoś 
uszkodził ostrym narzędziem, zdarzyło się coś zupełnie przypadkowego, ale wielce 
nieprzyjemnego dla majstra, człowieka poważnego i nie przyzwyczajonego do takich 
historii. 
Robota nie była łatwa, musiał wymienić kawałek rury, a potem dokręcić gwinty, 
owinąć 
wszystko pakułami i zalać ołowiem. Pracował prawie godzinę i już wyłączył 
lutownicę, kiedy 
z miotłą w jednej ręce, a ścierką i kubłem w drugiej weszła sprzątaczka z 
pierwszego piętra, 
niejaka Anka Palikuća, pulchna, trzydziestoparoletnia kobieta, niezamężna, wśród 
niższego 
personelu mająca przezwisko Gruba i znana z czegoś, czego nie wypada tutaj 
nazwać po 
imieniu.
- Dzień dobry, Sveto - powiedziała. - Pracujesz? Nie będzie ci przeszkadzać, 
jeśli 
zajmę się swoją robotą? Zmarudziłam trochę, a mam jeszcze posprzątać przeszło 
pół piętra. 
Kiedy pójdziesz do Dyrektora Naczelnego, powiedz mu, że mogliby i nam, sprzątacz 
kom, 
dać oddzielne pomieszczenie na sprzęt i fartuchy, a nie żebyśmy musiały 
przebierać się tutaj, 
gdzie nas wszystkich tak samo gna potrzeba.
Podczas gdy Hrabak w kabinie dalej majstrował coś pilnikiem przy rurze, 
sprzątaczka 
schowała do dużej szafy, która służyła jej jako magazyn, miotłę, po czym. 
zaczęła płukać 
w umywalce ścierkę do podłogi.
- Och! - zawołała. - Ale się pochlapałam, cała jestem mokra. Nie odwracaj się 
przez 
chwilę, prze biorę się.
Stała już w samej koszuli i sięgała do szafy po nowy fartuch, kiedy otworzyły 
się 
drzwi ubikacji. Gruba pisnęła, Hrabak wyprostował się i w drzwiach WC zobaczył 
portiera, 
Kirila Arsovskiego, osłupiałego z wrażenia, a potem Grubą, jak osłaniając rękami 
piersi 
zmieszana biegnie w samej koszuli ku niemu, żeby ukryć się w jego objęciach.
- Przepraszam, przepraszam. Nie wiedziałem, że tu jesteście - powiedział 
Arsovski 
jakoś sucho i znacząco, po czym wielkodusznie jak dżentelmen wycofał się i 
zamknął za sobą 
drzwi.
Drugi incydent, co prawda nie tak nieprzyjemny i o mniejszym znaczeniu, zdarzył 
się, 
kiedy w pomieszczeniu przydzielonym mu tymczasowo na poddaszu zastał otwarte 
drzwi, 
a w kącie kilka skrzynek nowego, dopiero co sprowadzonego materiału, który 
wyładował tu 
pod jego nieobecność magazynier Bora Plevljak. Hrabak, zdenerwowany niedawnym 
zajściem i wściekły, że wysiedlono go z piwnicy, niepotrzebnie posprzeczał się z 
nim z tego 
powodu.
W domu na stole kuchennym znalazł wezwanie do sądu. We wtorek, pierwszego 
października, ma się stawić o ósmej rano na przesłuchanie. Nie wyjaśniono 
jednak, w jakiej 
sprawie. Przyniósł to pismo przed godziną milicjant. Spytał żonę, czy Hrabak już 
wrócił, 
a kiedy odpowiedziała, że nie, ledwie zgodził się zostawić ten urzędowy papier. 
Formularz 
wyglądał tajemniczo, a Hrabakowi, kiedy zdenerwowany niósł go drżącą ręką ku 
oczom, 
wydało się, że i żona patrzy na niego z boku, podejrzliwie, jak na człowieka, 
którego władze 
z jakichś powodów stale wzywają, nakładają nań grzywnę, pieczętują mu drzwi, 
milicjanci 
w mundurach zachodzą na jego podwórko, aby sąsiedzi to widzieli, a teraz jeszcze 
otrzymuje 
wezwanie do sądu z powodu wykroczenia, które gdzieś popełnił. Spojrzał w lustro 
i sam 
sobie wydał się podejrzany. Po południu nie mógł nic robić, bo drzwi szopy były 
zapieczętowane, nie miał z kim wypić kawy, bo Aca Dimić nie zjawił się na 
podwórku, nie 
chciało mu się spać, bo dręczyły go myśli, które by i martwego obudziły. Przez 
jakiś czas 
karmił gołębie - ptaki z wdzięcznością dziobały z jego ręki - a potem wypuścił 
je z klatki, 
żeby polatały na swobodzie. Ale już po kilku chwilach znów pogrążył się w 
myślach.
Wszystko, co go dotąd spotkało, wydawało mu się żartem w porównaniu z tym 
tajemniczym wezwaniem. Szarzy ludzie z podmiejskich osiedli przywykli do milicji 
i władz 
dzielnicowych, komisji i inspekcji, ale kiedy mają do czynienia z sądem, to już 
nie przelewki. 
Hrabak w półśnie zaczął badać samego siebie i zadawać sobie pytania, tak jak w 
jego pojęciu 
czynią to sędziowie. Dlaczego został wezwany? O co i na jakiej podstawie go 
obwiniają? Jaką 
to poważną sprawę mógł ukryć? I badając tak samego siebie, grzebiąc we własnej 
pamięci 
i sumieniu, choć uważał się za człowieka spokojnego i porządnego, odkrył ku 
swemu 
zaskoczeniu przynajmniej trzydzieści spraw, za które mógłby zostać pociągnięty 
do 
odpowiedzialności, wezwany do sądu i - trochę na skutek prawdziwej winy, trochę 
w wyniku 
fałszywych zeznań świadków - skazany na więzienie. Za to. że przed dziesięcioma 
dniami 
nadużył siły w obronie własnej, związał i zbił złodzieja, którego on i Aca Dimić 
złapali 
w swojej szopie? Że stare lampy gazowe, żelazka na węgiel drzewny, miedziane 
brytfanny 
i inne starocie, które kupował od Cyganów i handlarza starzyzną, a które w swoim 
warsztacie 
naprawiał i upiększał, były w gruncie rzeczy towarem z kradzieży? Że żonę 
Erzsikę wysłał 
niedawno do akuszerki na skrobankę? Że wodę do kranu na podwórzu doprowadził 
poza 
licznikiem albo że za usługi wykonywane dla różnych klientów nie wystawiał 
przepisowych 
rachunków? Że ma w domu nie zgłoszone radio albo że któregoś wieczoru wygadywał 
po 
pijanemu w „Mostarze” różne rzeczy? Że dziś rano podrzucili mu do warsztatu 
materiał 
i mogą go oskarżyć o chęć zdefraudowania albo wezmą pod uwagę na przykład 
doniesienie 
Arsovskiego i oskarżą o obrazę moralności? I tak dalej, aż doszukał się o wiele 
poważniejszych powodów, do których sam przed sobą ze strachu nie śmiał się 
przyznać. 
Poczuł krople potu na czole i otworzywszy oczy zdążył zobaczyć, jak w górze na 
jasnobłękitnym niebie gołębie rozproszyły się na wszystkie strony niby 
eksplodująca bomba i 
w chwilę potem jego ulubionego gołębia dosięgnął sokół.
XXIII
Uważał to za zły znak, a jego przeczucia wkrótce się sprawdziły. Zebranie VI 
Podstawowej Organizacji Partyjnej odbyło się w poniedziałek, trzydziestego 
września, 
z następującym porządkiem dziennym:
1. Rozpatrzenie decyzji Konferencji Komitetu Dzielnicowego i wytyczenie 
odpowiednich zadań dla organizacji. Zagajenie - sekretarz; dyskusja.
2. Sprawy organizacyjne.
3. Różne.
Wszystkich członków zawiadomiono, że obecność jest obowiązkowa. Zebranie 
odbyło się w sali klubu sportowego „Ćukaricki”, oddanej do dyspozycji na tę 
okazję. Z 
zachowanych protokołów wynika, że w zebraniu wzięli udział prawie wszyscy 
członkowie 
organizacji, tylko nieliczni usprawiedliwili nieobecność chorobą lub ważnymi 
sprawami 
służbowymi. Wśród nich towarzysz Nemanja Vitas, zastępca Dyrektora Naczelnego, i 
jeszcze 
dwaj dygnitarze (z żonami), którzy i tak rzadko uczestniczyli w tego rodzaju 
zebraniach. 
Tylko pięć osób miało nieobecność usprawiedliwioną, ale później okazało się, że 
dwie - 
ekspedient ze sklepu „Vracara” i pielęgniarka ze Szpitala Kolejowego - mieli w 
tym czasie 
dyżur. Wyjątkowe znaczenie i szczególny charakter już od samego początku nadała 
zebraniu 
obecność sekretarza Komitetu Dzielnicowego, Budislava Stankovicia, zwanego Budą, 
i członka Komitetu miejskiego, niejakiego Rajkovicia, którego imienia nawet 
protokół nie 
podaje. Sekretarz powitał ich serdecznie i przedstawił zebranym towarzyszom, 
uważając ich 
obecność za wyjątkową oznakę zainteresowania i oceniając ją jako niezwykle 
doniosłą dla 
planowanej dyskusji.
Pierwszy punkt porządku dziennego - mówiąc językiem protokołu - referował 
sekretarz podstawowej organizacji. Przedstawił w krótkim zarysie duże znaczenie 
niedawno 
odbytej Dziesiątej Konferencji Miejskiej, jak również związanej z nią 
Osiemnastej 
Konferencji Dzielnicowej. Dłużej zatrzymał się przy omawianiu zadań, do których 
według 
niego zobowiązują decyzje obydwu organów i które powinny stać się podstawą 
dalszej pracy 
organizacji, następnie po krótkim sprawozdaniu z dotychczasowej działalności 
otworzył 
dyskusję. Sądząc z protokołu, nie zgłosił się nikt, kto by chciał zabrać głos. 
Wszystko było 
jasne i wyłożone tak zrozumiale, że prawdopodobnie niczego nie można było dodać. 
Albo 
obecni przeczuwali, że głównym przedmiotem zebrania jest punkt drugi, „sprawy 
organizacyjne”, i czekali na to.
Zagajenie wygłosił sekretarz. Nawiązując do poprzedniego punktu porządku 
dziennego i decyzji wyższych organów na temat konieczności zwalczania 
szkodliwych 
zjawisk w życiu gospodarczym, wpierw wypowiedział się samokrytycznie o sytuacji 
na 
terenie podstawowej organizacji, gdzie, jak to wykaże jego referat, w ostatnim 
czasie 
zaistniały pewne zjawiska, których czysto gospodarcze i finansowe znaczenie 
wprawdzie nie 
jest duże, ale biorąc pod uwagę to, gdzie miały one miejsce i kto je spowodował, 
oraz fakt, że 
mogłoby stanowić zły przykład, nie wolno ich bagatelizować. Mogłyby bowiem 
doprowadzić 
do jeszcze poważniejszych deformacji lub ekscesów o następstwach dużej wagi.
Członkowie podstawowej organizacji, którzy uważnie wysłuchali zagajenia, 
wyczuli, 
że nadchodzi to najważniejsze, z powodu czego zwołano zebranie i zaproszono 
dwóch 
przedstawicieli z wyższej instancji. Teraz wystarczyło tylko nastawić uszu, o 
których 
towarzyszy chodzi i czyje nazwisko dostanie wymienione jako pierwsze. W ciszy 
skrzypnęło 
krzesło.
- Pragnę was zapoznać z jedną sprawą z naszego terenu - kontynuował mówca - tym 
bardziej że od dawna zasługuje ona na uwagę, a nasza organizacja niestety nie 
zajęła się nią 
w porę.
Byli tacy, którzy bezwiednie spuścili głowy, niepewni, czy cios, który teraz 
padnie, 
przypadkiem nie ugodzi w nich. Ale byli i tacy, którzy rozglądali się po sali 
zaciekawieni, 
gdzie padnie grom i kto zostanie nim rażony.
- Chodzi o sprawę Svetislava Hrabaka, członka naszej Podstawowej Organizacji 
Partyjnej, hydraulika Głównego Instytutu Spraw Ogólnych, który, myślę, znajduje 
się wśród 
nas na tej sali.
Sekretarz podniósł głowę znad kartki i spojrzał na zebranych. Nikt się nie 
poruszył.
- Czy towarzysz Hrabak jest obecny?
- Tak, obecny - odezwał się cienki, lękliwy głos gdzieś z końca sali i 
niepozorny 
mężczyzna podniósłszy się z krzesła stał wpatrzony w próżnię, jakby nie 
rozumiał, o co 
chodzi i dlaczego jego nazwisko zostało wymienione.
- W porządku, siadajcie - rzekł sekretarz, a Hrabak usiadł niby uczniak w 
szkole.
- Żeby nie wdawać się w szczegóły tej sprawy, o której będziemy dziś dyskutować, 
ograniczę się do faktów i danych, jakie otrzymaliśmy. Przede wszystkim do tych, 
które 
nadesłała nam instytucja zatrudniająca Hrabaka. Oto one:
„Do organizacji partyjnej VI Okręgu - Mostar, Komitetu Dzielnicowego - Savski 
Venac, Belgrad, 3O.IX. br.
Drodzy Towarzysze,
Wydział Ogólny i Dyrekcja Głównego Instytutu Spraw Ogólnych pragnie was 
niniejszym poinformować o sprawie Svetoslava (Svetislava) Hrabaka, pracownika 
ww. 
instytucji, z prośbą o szczegółowe jej rozpatrzenie i podjęcie odpowiednich 
decyzji w ramach 
waszych uprawnień.
Svetoslav (Sveta) Hrabak, jak to zostało ustalone na podstawie zeznań kilku osób 
zatrudnionych w ww. instytucie (tu następują nazwiska najbliższych kolegów 
Hrabaka, które 
nic nie mówiły członkom organizacji, ponieważ nie znali ich osobiście), już od 
dłuższego 
czasu nadużywa zaufania kierownictwa instytutu, którym cieszył się jako 
długoletni 
pracownik. Między innymi wykorzystując okoliczność, że miał wstęp do wszystkich 
pomieszczeń również wtedy, kiedy w gmachu nie ma nikogo, bez zezwolenia 
wykorzystywał 
mienie społeczne w celu uzyskania nielegalnej korzyści materialnej.
Kierując się tymi egoistycznymi celami Sveta Hrabak już od lat w pomieszczeniach 
służbowych, nie płacąc komornego i nie dając żadnej rekompensaty za zużytą 
energię 
elektryczną, ogrzewanie, korzystanie z narzędzi i z materiału państwowego - ze 
złomu, jak 
twierdzi w swojej obronie - wykonuje różne przedmioty dekoracyjne przeznaczone 
na 
sprzedaż. W ten sam sposób w warsztacie instytutu i poza nim wykonywał szereg 
prac nawet 
dla wielu członków kierownictwa instytutu. Nie informując ich, jakimi 
niedozwolonymi 
metodami się posługuje, i celowo ich oszukując stawiał tych ludzi w niezręcznej 
sytuacji 
współuczestników przestępstwa, w nadziei, że pewnego dnia posłuży mu to jako 
usprawiedliwienie, kiedy jego działalność zostanie wykryta i będzie pociągnięty 
do 
odpowiedzialności dyscyplinarnej albo nawet prawnej.
Wszystkie te fakty ustaliła specjalnie do tego powołana komisja, a potwierdzają 
je 
zeznania poszczególnych pracowników, którym należy okazać absolutne zaufanie. 
Obrona 
Hrabaka, że zajmował się tą pracą w czasie wolnym, jak również jego twierdzenie, 
że i inni 
pracownicy, także ci ma najwyższych stanowiskach, wykorzystują swoje 
pomieszczenia, 
ogrzewanie i światło na to, aby w czasie pracy, za którą pobierają od ww. 
instytucji niezłe 
wynagrodzenie, wykonywać różne dodatkowo płatne prace, jak pisanie artykułów, 
ekspertyz, 
sprawozdań itp. - ta jego obrona dowodzi tylko, że nawet po wszystkim, co 
zostało wykryte, 
nie widzi on szkodliwości własnego działania i dalej uparcie stoi na swoim 
stanowisku, jakby 
przez obrzucanie błotem powszechnie szanowanych ludzi usiłował zmniejszyć własną 
odpowiedzialność. Nie można również zgodzić się z jego obroną, że do wykonywania 
tych 
przedmiotów używał materiałów wyrzucanych na śmietnik; na tej samej zasadzie 
ktoś, kto 
znalazł portfel na ulicy i przywłaszczył go sobie, mógłby się bronić twierdząc, 
że pieniądze 
zostały wyrzucone w błoto. Nieprawdą jest, że największą część prac wykonywał 
zupełnie 
bezpłatnie i bez chęci zysku, wiadomo bowiem na przykład, że zanudzał potem te 
same osoby 
na wysokich stanowiskach prośbami o mieszkanie, awans i podwyżkę i że z tych 
samych 
powodów starał się dotrzeć do towarzysza Dyrektora Naczelnego pod pretekstem, że 
ma mu 
coś ważnego do powiedzenia. Zresztą sam przyznaje, że posługiwał się w prywatnej 
pracy 
sprzętem instytucji, ale podkreśla przy tym, że używał także swoich narzędzi 
prywatnych do 
celów służbowych; że nie płacił za ogrzewanie warsztatu, ponieważ nie dla niego 
go 
ogrzewano, że koszt prądu, jaki zużył, jest niewielki w porównaniu z ewentualnym 
wynagrodzeniem za jego pracę poza godzinami, za którą dotąd nie żądał i nie 
otrzymał ani 
grosza. Komisja powołana przez instytucję do zbadania sprawy Hrabaka stwierdziła 
szereg 
innych uchybień natury materialnej i administracyjnej - nieporządne prowadzenie 
wykazu 
zużytego materiału, niewystarczającą ewidencję wykonywania zlecanych mu prac. 
Komisja ta 
zaproponowała już dyrekcji instytutu, aby wszcząć przeciw niemu oficjalne 
postępowanie 
dyscyplinarne w związku z wyliczonymi wykroczeniami i zastosować odpowiednie 
sankcje 
dyscyplinarne. Mając na względzie to wszystko, a także okoliczność, że właśnie w 
czasie 
redagowania niniejszego pisma wpłynęły do dyrekcji jeszcze dwa doniesienia - 
których 
sprawdzanie jest w toku - mianowicie, że wymieniony przed kilkoma dniami ukrył w 
swoim 
warsztacie dwie skrzynie świeżo otrzymanego materiału, a na dodatek, że w 
pomieszczeniach 
instytucji zastano go w niedwuznacznej sytuacji z pewną sprzątaczką - 
zawiadamiamy was 
o powyższym w przekonaniu, że owe fakty, niezależnie od wyników dalszej pracy 
komisji, 
dają wystarczającą ilość dowodów, które w pełnym świetle ukazują jego oblicze 
moralno-
polityczne, stawiają pod znakiem zapytania jego polityczne przekonania i jako 
takie winny 
być dla waszej organizacja podstawą do podjęcia odpowiednich kroków”.
Dalej następowało zwyczajowe zakończenie i podpisy dwóch wyższych urzędników 
Głównego Instytutu oraz oficjalna pieczęć.
W ciszy, która zapadła, sekretarz przeglądał jakieś papiery, po czym przeczytał 
pismo 
Izby Rzemieślniczej zawiadamiające instytut, że jego pracownik, Svetislav 
Hrabak, pracuje 
w domu nielegalnie, ponieważ jego warsztat nie jest zarejestrowany w powyższej 
izbie; 
zawiadomienie Inspekcji Sanitarnej, która stwierdza, że warunki w warsztacie 
Hrabaka nie 
odpowiadają wymogom higieny, i wreszcie pismo Urzędu Podatkowego zawiadamiające, 
że 
Hrabak zataił dochody uzyskiwane w warsztacie i został za to wykroczenie ukarany 
grzywną. 
O tych trzech pismach sekretarz powiedział, że dotyczą wykroczeń natury 
gospodarczej, ale 
są również ważne dla wyjaśnienia całej sprawy, ponieważ rzucają zdecydowane 
światło na 
osobowość Hrabaka, dlatego więc, kończąc na tym swoje wystąpienie, całą sprawę 
tak 
obszernie udokumentowaną przedstawia członkom organizacji, żeby zastanowili się 
nad nią, 
ocenili stopień winy Hrabaka i podjęli właściwą decyzję.
Pierwszy poprosił o głos jakiś mężczyzna, który przedstawił się jako Milan 
Dozet, od 
niedawna członek organizacji i prawdopodobnie od niedawna zamieszkały na terenie 
dzielnicy Mostar, ponieważ prawie nikt z obecnych go nie znał. W protokole nie 
zanotowano 
jego zawodu, ale jak wynika z akt Hrabaka w Kaesie, a także na podstawie faktów, 
które były 
znane mówcy, należało wnioskować, że pozostawał z Kaesem w kontakcie albo nawet 
<był 
pracownikiem Kaesu.
- Pragnę w pewnej mierze uzupełnić, a nawet poprawić wypowiedź towarzysza 
sekretarza - zaczął. - Z dość skąpych danych personalnych, jakie nam przed 
chwilą towarzysz 
odczytał, wynikałoby, że mamy do czynienia z porządnym człowiekiem, robotnikiem 
o nienagannym życiu osobistym d czystej przeszłości, któremu może z niewiedzy 
lub zwykłej 
nieświadomości zdarzyło się po raz pierwszy naruszyć naszą moralność i przepisy 
prawne, 
powinniśmy więc potraktować jego sprawę z pobłażaniem i wyrozumiałością, nawet 
przebaczyć, ograniczając się do koleżeńskiej krytyki, a w ostatecznym wypadku 
zastosować 
formę łagodnego upomnienia. Tymczasem fakty wyglądają zupełnie inaczej i 
gdybyśmy się 
wcześniej zajęli Hrabakiem, to, co teraz powiem, dla nikogo nie byłoby 
zaskoczeniem, 
a pewne jest, że wiedząc to o wiele wcześniej zapobieglibyśmy jego szkodliwej 
działalności. 
Rzecz w tym, że Hrabak wstępując do naszej organizacji świadomie ją oszukał 
zataiwszy cały 
szereg faktów i danych z własnej przeszłości, aby pokazać się w lepszym, 
pozytywnym 
świetle i w ten sposób zdobyć zaufanie członków naszej organizacji. Widać to 
jasno, jeśli się 
porówna dane, jakie podał o sobie w kwestionariuszu i życiorysie, z tymi, które 
odpowiadają 
faktom.
Przede wszystkim nie nazywa się on Svetislav, lecz Svetoslav Hrabak. Imię jego 
ojca 
nie jest Makso lub Maksim, lecz Maksymilian, a matki nie Stefica, lecz Stefania. 
W kwestionariuszu napisał, że jest pochodzenia robotniczego, z rodziny 
metalowców, że ma 
długą tradycję w ruchu robotniczym, że jest socjalistą prawie od czasów Karola 
Marksa 
i Svetozara Markovicia. A w rzeczywistości jego ojciec, choć początkowo naprawdę 
ślusarz 
i mechanik, uciekł z domu i z pracy i został pomocnikiem w cyrku, gdzie 
konserwował 
mechanizm karuzeli i strzelnice dla dzieci, a w razie potrzeby w stroju cyrkowca 
pełnił 
funkcję biletera. Tam związał się ze Stefanią Sztrobl, tancerką na linie, 
starszą od niego 
przynajmniej o pięć lat, mężatką z jednym dzieckiem płci żeńskiej, odbił ją 
mężowi i uciekł 
z cyrku, a właściwie został w Belgradzie, kiedy cyrk” tuż przed znanym kryzysem, 
opuścił 
miasto. Oprócz żony Maksymilian Hrabak, ojciec obecnego tutaj Svety Hrabaka, 
zatrzymał 
pewne urządzenia cyrkowe: karuzelę, strzelnicę i katarynkę, i otworzył później 
na 
Taśmajdanie własne przedsiębiorstwo. Potem przez pewien czas pracował w browarze 
Bajlona jako maszynista. Pozostał tu aż do pierwszej wojny. Podczas okupacji 
austriackiej 
został jako dezerter wysłany na front rosyjski, gdzie w Karpatach wszelki ślad 
po nim zaginął, 
co jednak skłoniło naszego Hrabaka, żeby napisał w swoim życiorysie, że ojciec 
zbiegł do 
Rosjan i zginął jako żołnierz Armii Czerwonej. Jego matka później w Belgradzie, 
w Wiedniu, 
Grazu i Pradze czerpała zarobki z różnych podejrzanych źródeł, przede wszystkim 
z handlu 
na czarnym rynku, przemytu, wróżbiarstwa, a nawet stręczenia (nieletnich 
dziewcząt, o czym 
zachowały się dane w naszych kartotekach kryminalnych. Najprawdopodobniej córkę 
z pierwszego małżeństwa zatrzymała przy sobie, a Svetę Hrabaka i starszych synów 
zostawiła 
na wychowanie domom dziecka, oddała ich na utrzymanie różnym towarzystwom 
dobroczynności i instytucjom zajmującym się dziećmi wychowawczo zaniedbanymi, 
dzięki 
czemu Hrabak wyuczył się zawodu hydraulika. Przyzwyczajony do koczowniczego 
życia 
włóczył się po różnych sąsiednich krajach, zgodnie z tradycją rodzinną 
przyłączył się do 
pewnego wędrownego cyrku, gdzie wykonywał podobne prace jak jego ojciec, i w 
czasie tej 
wędrówki ożenił się w Trieście z niejaką Mirą (właściwie Mirellą) Gladich lub 
Gladić, 
z pochodzenia Sło-wenką, ale z obywatelstwem włoskim i, wydaje się, porządną 
kobietą, 
choć z rodziny o złej opinii, jej krewni bowiem we Włoszech dziś również zajmują 
się 
przemytem i świadczą różne usługi mafii. Miał z nią dwóch synów. Pierwszy - 
zdobywszy 
zawód mechanika - po śmierci matki (w podejrzanych okolicznościach) i po 
powtórnym 
ożenku Hrabaka zerwał z nim wszelkie kontakty, wyprowadził się z domu i założył 
własną 
rodzinę, drugi - wyrzucany ze wszystkich szkół - został piłkarzem i do niedawna 
grał 
w pierwszoligowej drużynie klubu „Crvena Zvezda”, a później, już jako 
zawodowiec, 
wyjechał za granicę, o ile nam wiadomo, do Francji. Hrabak przed dziesięciu laty 
ożenił się 
niejaką Erzsebet - Erzsiką Molnar, byłą sprzątaczką z Głównego Instytutu, 
znacznie młodszą 
od niego. Trzyma ją zamkniętą w domu i nie puszcza nawet na zebrania organizacji 
społeczno-politycznych, podczas gdy sam w tym czasie spotyka się z jakąś 
podejrzaną 
kobietą z ulicy 3umatovackiej, oddając jej większą część pieniędzy zarobionych w 
nielegalny 
sposób - o czym mówił towarzysz sekretarz w zagajeniu - i zaniedbując wychowanie 
swego 
nieletniego dziecka pici żeńskiej (z drugiego małżeństwa), które w szkole 
podstawowej po raz 
trzeci powtarza klasę.
Dlaczego Hrabak ukrył i przemilczał wiele szczegółów ze swojego życiorysu, a 
inne 
upiększył, to, mam nadzieję, wyjaśni swojej komórce organizacyjnej albo też, w 
związku 
z poważniejszymi sprawami, o jakie jest obwiniony, wyjdzie to i tak na światło 
dzienne. 
Pewne jest, że jednym z motywów, którymi się kierował, była chęć przedstawienia 
się nam 
w lepszym, choć fałszywym świetle. Tak samo fałszywa jest jego działalność 
społeczno-
polityczna, ale to tylko potwierdza naszą opinię o jego prawdziwym obliczu.
Chociaż na przykład stale powołuje się na swoje robotnicze pochodzenie i 
długoletnią 
przynależność do ruchu robotniczego, ten „raboczyj”, który stoi tu przed nami 
zaskoczony 
i przerażony (sami widzieliście to przed chwilą, kiedy sekretarz wywołał go po 
nazwisku) jak 
dziecko złapane w cudzym sadzie, opuścił przed wojną podczas strajku swoich 
towarzyszy 
z Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i przyjął pracę dozorcy w nowym gmachu 
„Igejotu” twierdząc, że musi pilnować swoich spraw i zarabiać na rodzinę, bo 
nikt go w tym 
nie zastąpi. Tak samo, trzymając się tej dewizy, postępował w czasie wojny, 
którą prawie całą 
spokojnie i beztrosko przesiedział w swoim miejscu pracy, w gmachu „Igejotu”, 
gdzie przez 
pewien czas znajdował się sztab niemieckiego Głównego Dowództwa Frontu 
Południowo-
Wschodniego. I podczas gdy inni, młodsi i bardziej wartościowi, ginęli - wśród 
nich wielu 
jego kolegów i przyjaciół z pracy - on przed południem pilnował wrogom 
instalacji, 
a południu pijąc i zakąszając siedział pod gałęziami moreli na swoim podwórku 
w towarzystwie niejakiego Acy Dimicia, człowieka o podejrzanej postawie moralnej 
i jeszcze 
bardziej podejrzanych poglądach politycznych, który i dziś uroczyście obchodzi 
slavę i pali 
świece w każde święto kościelne.
Cała ta bierność Hrabaka w ważnych dla ojczyzny momentach nie przeszkodziła mu 
jednak przez wszystkie lata po wojnie powoływać się na jakieś rzekome zasługi i 
na ich 
podstawie domagać się mieszkania, awansu, podwyżki, lepszej i lżejszej pracy i 
tak dalej, 
a ponieważ mimo najszczerszych starań właściwych osób z Głównego Instytutu Spraw 
Ogólnych nie można było wszystkich jego żądań spełnić, robi z siebie człowieka 
niezadowolonego politycznie. Widać wyraźnie, że zatrzymał się w rozwoju, nie 
rozumie 
naszej dzisiejszej rzeczywistości i w metodach nowej polityki gospodarczej widzi 
zbaczanie 
z właściwej drogi socjalistycznego rozwoju, to znaczy tej, którą on uważa za 
jedynie 
prawidłową. Podczas gdy w rozmowach w gospodzie ma za złe innym, że otrzymują 
wysokie 
pensje, że robotnicy w zakładach przemysłowych sami dzielą dochód, sam próbuje 
się szybko 
wzbogacić w nielegalny sposób. Innym zarzuca, że nie dość troszczą się o ogólne, 
państwowe 
sprawy, i wygłasza kazania o ascetyzmie i „urawniłowce”, a sam trwoni czas w 
knajpie 
w towarzystwie różnych zdeklasowanych elementów, oczerniając naszych wysokich 
funkcjonariuszy, zwłaszcza tych z Głównego Instytutu. Kiedy wymaga się od niego, 
żeby 
aktywniej uczestniczył w pracy społeczno-politycznej, wyznaje, że znudziły mu 
się 
bezowocne konferencje i że nadszedł czas, żeby człowiek przestał się zajmować 
sprawami 
ogólnymi, a pilnował własnych interesów.
Dlatego też, drodzy towarzysze, na podstawie pisma z Głównego Instytutu 
i informacji, jakie otrzymaliśmy od organów dzielnicowych i różnych instytucji, 
a także na 
podstawie słów towarzysza sekretarza i tego, co wam przedstawiłem, myślę, że 
społeczno-
polityczny profil Hrabaka został zarysowany wystarczająco jasno, abyśmy ze 
spokojnym 
sumieniem i nie marnując więcej cennego czasu zastosowali wobec niego 
najsurowszą karę 
i wykluczyli go z partii. Nasza organizacja nic przez to nie straci, wprost 
przeciwnie, zyska 
większy szacunek i wzmocni się, a na opróżnione przez niego miejsce przyjdą 
inni, bardziej 
oddani i lepsi. Kończąc na tym moją wypowiedź proponuję, żebyśmy natychmiast 
przystąpili 
do głosowania i podjęli właściwą decyzję. Dla takich jak Hrabak nie ma i nie 
może być 
miejsca w naszej organizacji.
Dyskusja jednak na tym się nie skończyła. O głos poprosiło jeszcze przynajmniej 
dziesięć osób, ale ich wypowiedzi zanotowane są w protokole bardzo krótko. 
Protokolant 
zmęczył się prawdopodobnie albo uważał, że najważniejsze zostało powiedziane w 
zagajeniu 
towarzysza sekretarza i w wystąpieniu pierwszego dyskutanta, a to, co nastąpiło 
później, 
stanowiło raczej ilustrację nastrojów obecnych na zebraniu niż uzupełnienie do 
sprawy 
Hrabaka. Niejaki Steva Dokić, emeryt, powiedział, że dla niego wszystko jest 
jasne. Dziękuje 
towarzyszowi z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, że tak dobrze uzupełnił słowa 
towarzysza sekretarza i otworzył im wszystkim oczy. Pyta, o czym jeszcze 
dyskutować. 
Trzeba samokrytycznie spojrzeć na dotychczasowe niedopatrzenia i szybko przyjąć 
propozycję towarzysza Miladina (?!). Towarzyszka Rosa Mikić powiedziała, że w 
czasie 
wojny w jej oddziale za mniejsze przewinienia szło się pod mur, dzisiaj niestety 
obowiązują 
łagodniejsze przepisy i dlatego częściej występują podobne zjawiska. Z całego 
serca popiera 
zgłoszoną propozycję, ale ma za złe towarzyszowi Dozetowi i kierownictwu 
instytutu, że 
wcześniej nie zawiadomiono podstawowej organizacji o sprawie Hrabaka i nie 
ostrzeżono 
ich, jaką żmiję hodują na własnej piersi. Równocześnie dziwi się ich łagodności 
i pobłażaniu. 
Sprawa jest tego rodzaju, że należało oczekiwać, iż oni w ramach swoich 
kompetencji już 
dawno zastosują odpowiednie środki administracyjne. Jedynie surowo karząc takie 
postępki 
i ucinając je u korzenia można uchronić czystość naszego społeczeństwa i 
zapewnić mu 
prawidłowy rozwój.
Propozycję wykluczenia poparło jeszcze trzech czy czterech dyskutantów, wśród 
nich 
także Risto Bahocz, konduktor komunikacji miejskiej, sąsiad Hrabaka na Pożeskiej 
mieszkający na prawo od niego, a na sobotnich spotkaniach w „Mostarze” siadujący 
na lewo. 
Stwierdził on, że już dawno zauważył u Hrabaka pewne deformacje. Jest 
drobiazgowy 
i egoistyczny, ogrodził drutem kolczastym swoje podwórko i kamieniami przeganiał 
dzieci, 
które - dzieci jak to dzieci - chodziły do jego ogródka na morele. Żona Hrabaka 
kłóci się ze 
wszystkimi sąsiadkami, zawzięta jest i zazdrosna, że cudze dzieci są zdrowe i 
normalne, a jej 
chorowite i niedorozwinięte. I chociaż są najbliższymi sąsiadami, jak się to 
mówi, przez 
ścianę, chociaż obydwaj są ludźmi pracy i majstrami, Hrabak trzyma się z daleka, 
jakby było 
poniżej jego godności się z nim przyjaźnić, nigdy mu jeszcze nie postawił kawy 
ani nie 
poczęstował papierosem, kiedy spotykają się w „Mostarze”.
Gdzieś pod koniec dyskusji poprosiła o głos stara nauczycielka szkoły 
podstawowej, 
niejaka Bosa Savić, i - prawdopodobnie przyzwyczajona w długiej praktyce 
pedagogicznej 
każdego wychowywać i uszlachetniać - powiedziała, że należałoby wykazać 
cierpliwość 
i spróbować naprawić sytuację łagodniejszymi grodkami. Svetislav Hrabak jest 
długoletnim 
członkiem organizacji i dotychczas nigdy nie było z nim problemów. Nic złego nie 
słyszała 
o nim przez cały ten czas. Po wojnie często spotykała go przy usuwaniu gruzów i 
zapamiętała 
jako bardzo pracowitego i ofiarnego robotnika, który był przodownikiem pracy i 
lepszym 
obywatelem od wielu tych, co go dzisiaj krytykują. Trzeba by wpierw porozmawiać 
z nim 
i dowiedzieć się, jakie powody skłaniają go do. postępków, o które się go 
obwinia, przede 
wszystkim wysłuchać, co sam ma do powiedzenia, a dopiero potem rzucać gromy na 
jego 
głowę. Odpowiedziano jej dosyć ostro, że Hrabak nie jest dzieckiem, które 
jeszcze trzeba 
wychowywać, że dziwią się, jak ona po wypowiedziach towarzysza sekretarza i 
towarzysza 
Dozeta może znajdować jeszcze słowa usprawiedliwienia, wyrozumiałości i pochwały 
dla 
takiego indywiduum, jakim jest Hrabak. Wszystko to wskazuje, że ona także, choć 
jest starym 
członkiem organizacji, pedagogiem i wychowawcą, pozostaje pod wpływem elementów 
drobno-mieszczańskich; prawdopodobnie i jej by się dostało, gdyby sekretarz nie 
zabrał głosu 
i nie zwrócił uwagi przemawiającym, że przedmiotem dyskusji jest sprawa Hrabaka, 
a nie 
nauczycielki Savić. Spodziewał się, że Hrabak po wszystkim, co zostało 
powiedziane, 
znajdzie dość odwagi moralnej, aby przeprowadzić samokrytykę i wyjaśnić powody 
swego 
postępowania, ale ponieważ Hrabak najwyraźniej zdecydował się uparcie milczeć, 
proponuje 
wobec tego poddać pod głosowanie sprawę wykluczenia Svetislava Hrabaka.
- Kto jest za, niech podniesie rękę - powiedział.
Z zachowanego protokołu wynika, że stu osiemdziesięciu dziewięciu obecnych 
głosowało za wykluczeniem, nikt się nie sprzeciwił, a tylko jedna osoba 
wstrzymała się od 
głosu, prawdopodobnie stara nauczycielka, która pozostała przy swoim zdaniu. 
Hrabak albo 
nie głosował, albo nie traktowali go już jako obecnego. A może oszołomiony, ze 
ściśniętym 
gardłem, nie wiedząc, co robi i w ogóle o co chodzi, razem z innymi podniósł 
chudą, 
spracowaną rękę?
XXIV
Ze sprawą Hrabaka zapoznano następnie wszystkie lokalne organizacje społeczne 
i polityczne, wśród nich na pierwszym miejscu jako najważniejszą - miejscową 
komórkę 
Związku Socjalistów i za jej pośrednictwem sprawa Hrabaka została rozgłoszona w 
okolicach 
„Mo-staru”, w którego sąsiedztwie znajdowały się pomieszczenia tej organizacji. 
Na zebraniu 
Związku Socjalistów mówiono o tej historii jako o szkodliwym zjawisku, od 
którego należy 
się odciąć. Dzięki temu sprawa - niekonkretna i uogólniona, pełna niedopowiedzeń 
- robiła 
wrażenie jeszcze poważniejszej, mniej więcej jak wyjątkowo złośliwy przypadek 
raka. 
Hrabak nie był obecny na zebraniu, ale jego nazwisko kilka krotnie wymieniano, 
mówiono 
również o pewnych członkach organizacji, którzy zajęli w tej sprawie chwiejne 
stanowisko, 
choć od nich, jako od pracowników oświaty, którym zostało powierzone 
wychowywanie 
młodzieży, należało oczekiwać zdecydowania i politycznej czujności. 
Najwidoczniej chodziło 
o nauczycielkę Savić, ale jej nazwisko nie zostało wymienione. Nie zaproponowano 
żadnych 
sankcji dyscyplinarnych czy karnych i nie podjęto żadnej decyzji. Nie było to 
potrzebne. Na 
podstawie tego, co zostało powiedziane na zebraniu, i tak było jasne, jakie są 
następstwa 
w podobnych sytuacjach.
I rzeczywiście, wkrótce w lokalnej jednostce organizacyjnej Związku Bojowników 
zajęto się tą sprawą. Zarząd Zrzeszenia Techników w dzielnicy, którego to 
stowarzyszenia 
Hrabak był członkiem, zadecydował, że nie będzie się go zapraszać na zebrania, a 
komórka 
związku zawodowego przy Głównym Instytucie Spraw Ogólnych zwołała nadzwyczajne 
zebranie całego zespołu. Uczestniczył w nim również Hrabak. Zmobilizował się tym 
razem 
i dobrze przygotował, bronił się rozpaczliwie i uparcie.
Dwadzieścia z górą lat był porządnym i szanowanym pracownikiem. I to nie tylko 
we 
własnym mniemaniu, co mogłoby być stronniczą oceną, ale również w opinii 
instytutu, 
o czym świadczy fakt, że kilkakrotnie udzielono mu publicznie pochwały, nigdy 
zaś go nie 
krytykowano. Przez cały ten czas przychodził do pracy kwadrans wcześniej niż 
inni i później 
niż inni wychodził. Gdyby tylko to zebrać razem, licząc wszystkie lata, jakie 
przepracował 
w instytucie po wojnie, nie biorąc już pod uwagę godzin nadliczbowych 
podarowanych 
dyrekcji, rachunek byłby wyrównany, a nawet okazałoby się, że to instytut winien 
mu jest 
jeszcze duże pieniądze. To prawda, że w czasie wolnym od pracy, po południu, 
wykonywał 
małe naprawy w warsztacie, ale w większości przypadków chodziło o własność jego 
zwierzchników: o żelazka, kuchenki gazowe, wentylatory lub piecyki. Wszyscy oni 
świetnie 
wiedzieli, gdzie się robi te naprawy i że wykorzystuje się przy tym narzędzia 
służbowe 
i materiał, za który nie pobierał od nich opłat. Zajmował się tą robotą tutaj, a 
także u siebie 
w domu, bo pensję miał najniższą w całym instytucie i nikt go nie pytał, jak 
wiąże koniec 
z końcem i z czego właściwie żyje. Zresztą czy on jest jedynym, który ima 
dodatkową płatną 
robotę? Portier Arsovski też prosił go, żeby mu znalazł jakiś zarobek na boku, i 
nie jest winą 
Hrabaka, że tamten poza narzekaniem nie umie nic robić. Wielu pracowników, o ile 
mu 
wiadomo, pisze w biurze artykuły do różnych czasopism albo sprawozdania dla 
rozmaitych 
komisji i dobrze im za to płacą. Nikt nie czyni im z tego powodu uwag ani nie 
oskarża ich, że 
robią to w czasie godzin pracy wykorzystując służbowe maszyny i państwowy 
papier.
Na wszelkie inne zarzuty tym razem także miał gotową odpowiedź 
i usprawiedliwienie. Materiał, którego używał, to bezwartościowe, nikomu 
niepotrzebne 
odpady, które zbierał latami. Nie były one niczyją własnością, nie figurowały w 
żadnych 
spisach, nikt więc nie może się uważać za poszkodowanego. Zresztą ten materiał 
do dziś 
istnieje wmontowany w różne instalacje w instytucie i w mieszkaniach 
poszczególnych 
kierowników, którym wykonywał naprawy nie dlatego, że mu to przynosiło korzyści 
materialne - nie są oni tak szczodrzy i nie mają szerokiego gestu, kiedy płacą z 
własnej 
kieszeni - ale dlatego, że nie mógł im odmówić, tak samo jak inni majstrowie i 
niżsi 
pracownicy, którzy reperują im samochody, przepisują na maszynie artykuły i 
przynoszą 
gazety i kawę. Jeżeli uważa się to za niedozwolone, jest gotów zaraz wszystko 
zdemontować, 
a zużyty materiał wyrzucić z powrotem na śmietnik. Czeka tylko na decyzję. A 
jeśli chodzi 
o całą resztę, są to zwyczajne pułapka, które w ostatnim czasie wszędzie na 
niego zastawiają. 
Zamknięto mu warsztat w instytucie, włamano się do prywatnego, nasyłają mu różne 
komisje, 
zasypują go wezwaniami z milicji i z sądu, nakładając na niego grzywny, 
wymierzają mu 
podatek, jakby był szabrownikiem. Pod jego nieobecność wnoszą mu do warsztatu 
skrzynie 
pełne różnego materiału, aby go oskarżyć, że ukrył go i przywłaszczył. I tak 
dalej. Wszystko 
to jednak nie mogło go uratować, ponieważ ci, którzy go atakowali - czyniąc to z 
nakazu, 
a nie z własnej woli - i tak byli głusi na wszelkie tłumaczenia.
Ale niespodziewanie zaszło coś, co zupełnie pogrążyło Hrabaka.
- A czy Grubą w samej koszuli znalazłeś w odpadach, czy też ci ją podrzucono 
w WC? - zapytał złośliwie ktoś z końca sali.
Wszyscy roześmieli się głośno. Hrabak zaczerwienił się po sam czubek białego 
nosa 
i umilkł nie odzywając się nawet wtedy, kiedy Arsovski zaproponował, żeby sprawę 
przekazać komisji dyscyplinarnej Głównego Instytutu do dalszego rozpatrzenia i 
szybkiego 
podjęcia decyzji, ani kiedy propozycję jednogłośnie przyjęto w jawnym 
głosowaniu, 
a członkowie związku zawodowego wśród ogólnej wrzawy unosili ręce, ponieważ 
upłynęły 
już dwie godziny i wszyscy spieszyli się do domów.
XXV
Prawdziwą odpowiedź Hrabaka na wszystkie te ataki zawierają notatki prowadzących 
podsłuch. Gdyby ją ująć w jednym słowie, byłoby to po prostu przekleństwo. I to 
najgorsze, 
w formie czasownikowej, w różnych wariantach, wzbogacone - zgodnie z serbską 
tradycją - 
przeróżnymi ozdobnikami i metaforami. Niektóre z tych notatek zachowały się w 
odpisach, 
mogą więc zostać zacytowane, ale - dla przyzwoitości i aby uniknąć uwag cenzorów 
- jedynie 
z pewnymi niezbędnymi złagodzeniami i skrótami.
Na przykład:
„Przyszedłszy do domu Hrabak już od drzwi zaczął przeklinać Boga, ojca, 
świętych, 
Główny Instytut i Dyrektora Naczelnego razem z jego zastępcami, naczelnikami 
i urzędnikami. «Tego, co mam im do powiedzenia, nie chcą słuchać, a radzi by 
podsłuchać, 
co mówię do ciebie w łóżku. Diabli ich wezmą pewnego dnia i nawet mi nie będzie 
żal, że i ja 
przy tej okazji zginę niewinnie». Żona odpowiedziała mu, że byłoby lepiej, gdyby 
zajął się 
swoimi sprawami, nią, dzieckiem, a mniej przejmował się interesami instytucji i 
państwa, 
o które i bez niego ma się kto troszczyć. «Łatwo ci mówić - odparł. - Ja też 
dzisiaj bym tak 
postąpił, ale co ma robić człowiek, kiedy musi wybierać między ogniem a wodą, i 
ani 
pierwszego nie może zgasić, ani w drugim pływać? Co byś ty zrobiła, gdyby dali 
ci do rąk 
paczkę, a potem okazałoby się, że to jest bomba, która może zaraz wybuchnąć? Nie 
możesz 
jej rzucić,)- zabijesz innych i jeszcze zrobią z ciebie zamachowca, i nie masz 
ochoty trzymać 
jej w ręku, bo w każdej chwili możesz sama zginąć». Żona powiedziała, że go nie 
rozumie, 
spytała, o co chodzi i dlaczego ostatnio jest taki zdenerwowany, a on odparł, że 
to tajemnica, 
o której niebezpiecznie jest rozmawiać. Lepiej będzie dla niej, jeśli przestanie 
go wypytywać, 
bo i ona popadnie w kłopoty, w jakie on wpakował się bez swojej winy. Na tym na 
razie 
rozmowa się zakończyła, a majstra, wydaje się, uspokoiło to wyjaśnienie, bo po 
obiedzie 
poszedł się zdrzemnąć”.
(Patrz: taśma nr 8, odcinek od 20 do 40 metra) „Dzisiaj o piątej po południu 
zadzwoniono do Hrabaka z automatu - za pomocą specjalnych urządzeń ustalono, że 
automat 
ten znajduje się na rogu ulic Sumatovackiej i Gorkiego - i kobiecy głos po 
powitaniu: 
«Serwus, Sviatko», zapytał, dlaczego wczoraj nie przyszedł, jak to obiecywał. Ze 
słów 
kobiety można było wywnioskować, że bardzo zależy jej na spotkaniu z Hrabakiem, 
że 
czekała całe popołudnie, a ze sposobu rozmowy - że są od dawna bliskimi 
znajomymi 
(kobieta zna przecież jego prawdziwe imię, Sviatko, prawdopodobnie zdrobnienie 
od 
Svetislav). Sądząc z akcentu jest to cudzoziemka, dla której nasz język nie jest 
ojczystym 
i chociaż go dobrze opanowała, nie umie jeszcze wymawiać prawidłowo niektórych 
spółgłosek (trzeba by wezwać jakiegoś specjalistę-językoznawcę, żeby przesłuchał 
taśmę 
i ustalił narodowość tej kobiety!), a wzburzony głos Hrabaka i przyspieszony 
oddech 
wskazywały, że był zaskoczony telefonem od owej osoby i faktem, że dzwoni do 
domu. Dało 
się wyczuć, że starał się zakończyć rozmowę, zanim żona wróci z podwórka. 
Zapytał 
nieznajomą, nie wymieniając jej imienia, skąd ma numer telefonu, a ona odparła, 
że całe 
przedpołudnie bezskutecznie szukała go w instytucie, a ponieważ nie mogła go 
znaleźć, 
uprzejmy portier, jakiś Arsovski lub Arkovski, prosił, żeby powiedziała, o co 
chodzi, to on 
powtórzy wszystko majstrowi, jak tylko go zobaczy. Wyjaśniła portierowi, że 
chodzi 
o sprawę prywatną, na co Arsovski, widząc, że się waha i że nie ma ochoty mu się 
przedstawiać, poinformował ją, że majster ma telefon w domu - «Dlaczego mi, 
Sviatko, nie 
powiedziałeś?» - i uprzejmie dał jej numer. Aby skrócić rozmowę, Hrabak 
powiedział, że 
wszystko jej szczegółowo wyjaśni, kiedy się spotkają, a do tego czasu niech 
będzie cierpliwa. 
Miał trudności, ale dziś lub jutro zamierza wybrać się do niej o zwykłej porze. 
Powiedziała, 
że będzie na niego czekać, ale ponieważ sprawa jest bardzo poważna i pilna, 
będzie zmuszona 
przyjść do niego do domu, jeśli znów nie dotrzyma obietnicy. «W porządku» - 
przerwał jej 
Hrabak. Odłożył słuchawkę i westchnął: «Ech, jeszcze i ta!», i zaklął, 
nieprzyzwoicie i bardzo 
ordynarnie”.
(Patrz: taśma nr 26, odcinek od 120 do 180 metra)
Albo:
„Hrabak choruje na hemoroidy! W WC na podwórzu (także zaopatrzonym 
w podsłuch) po pewnym czasie zaczyna jęczeć i przeklinać, używając seksualnych 
wyrazów, 
a oprócz tych politycznie nie zaangażowanych przekleństw używa i takich, w 
których 
znajduje wyraz jego niezadowolenie z życia i panującego systemu. Na przykład: 
«...takie 
życie, w którym człowiek nie może się wysrać porządnie!», albo: «Ech, mój Sveto, 
inni 
w twoim wieku dawno już dorobili się własnych domów, pięknych mieszkań, a ty nie 
masz 
nawet porządnej muszli klozetowej, żeby posadzić d... tylko musisz się męczyć na 
tej desce. 
Przyjdzie jeszcze czas, że i oni będą szukali miejsca dla swoich d... Ale go nie 
znajdą, bo 
przez ten czas tak im urosną, że nie zmieszczą się w żadnym fotelu»„.
(Taśma nr 76, odcinek od 54 do 89 metra)
Albo:
„Dziś wieczór po zgaszeniu telewizora Hrabak przyszedł do łóżka żony. Na 
początku 
mu odmawiała. «Zostaw mnie w spokoju! - broniła się. - Gdzie mi do tego, cały 
dzień prałam 
bieliznę. Nie mam pralki jak niektóre twoje damy z instytutu». Chyba dalej 
nastawał, bo 
w końcu ustąpiła. «Zgaś” przynajmniej światło - zażądała. - I uważaj, żeby nie 
słyszała 
Ivana». A on odparł: «Dobrze, dobrze, mnie cały dzień męczą w instytucie, niech 
ja chociaż 
tu ciebie przesłucham*. I potem kiedy zaczęli: «Aha, widzisz, jak ja!... 
Wszystkich tak... - tu 
powiedział coś paskudnego, co w oryginale znaleźć można na taśmie - ...i tych, 
co na mnie 
donoszą, i tych, co mnie wyrzucają z partii i ze związku. Wszystkich ich 
załatwię tak jak 
ciebie! Niech no tylko dostanę się do dyrektora Pleciasza i pogadam z nim!»„
(Ta sama taśma, odcinek od 198 do 320 metra)
Albo:
„Żona Hrabaka, Erzsika, z którą w myśl otrzymanych poleceń od pewnego czasu 
utrzymuje intymne stosunki nasz człowiek, niejaki J. M. (szef ekipy zakładającej 
przewody 
kanalizacyjne na podwórzu), zapytała męża: «A cóż ty takiego, Sveto, masz do 
powiedzenia 
swemu dyrektorowi? I dlaczego się tak upierasz, żeby z nim mówić? Wie i bez 
ciebie, co ma 
robić. Gdyby miał ochotę z tobą rozmawiać, już dawno by znalazł trochę czasu...»
Hrabak nie dał się złapać od razu. Odpowiedział niewyraźnie coś, czego nie można 
było zrozumieć, brzmiało to mniej więcej: «Zobaczymy, jak nadejdzie pora!» Druga 
część 
wypowiedzi żony jednak ubodła go i połknął haczyk. «Czy ma ochotę ze mną 
rozmawiać? - 
zapytał. - Jeszcze jaką! To, co mam mu do powiedzenia, może usłyszeć tylko ode 
mnie! To 
o wiele ważniejsze niż gadanie jego zastępców i naczelników, dla których byłoby 
lepiej, 
gdyby - zamiast ciągle zbierać się i naradzać - liczyli się z tym, co mówią 
ludzie pracy. 
W końcu nie jest to pierwszy wypadek, kiedy mogę go czegoś nauczyć. Jeżeli 
chcesz 
wiedzieć, to właśnie ja pokazałem mu, jak się trzyma klucz francuski, kiedy 
przed wojną 
uczył się u mnie rzemiosła. Dzięki mnie został bohaterem narodowym i dochrapał 
się 
stanowiska, które teraz zajmuje. On też byłby tylko zwykłym robotnikiem jak ja, 
z małą 
pensją i bez własnego mieszkania, gdybym mu nie powiedział tuż przed wyzwoleniem 
Belgradu, że w przęśle Sayskiego Mostu znajduje się mina. I on ją rozmontował. 
Niedawno 
pisali w gazetach o tym jego czynie. Że przedarł się na drugą stronę i 
przeszkodził wrogowi 
w wysadzeniu mostu. Łatwo mu to poszło, bo ja z tej strony rzeki uzbrojony w 
karabin 
maszynowy osłaniałem go, a przedtem przeciąłem lont*.
Hrabak pogrążył się we wspomnieniach. Puszył się i wychwalał przed żoną swoimi 
wyczynami z czasów wojny, ale ona chyba nie dała się przekonać, bo wkrótce 
zgasiła jego 
zapał mówiąc, że Dyrektor Naczelny pewno już o tym wszystkim zapomniał, gdyż 
inaczej 
wymieniłby go w wywiadach udzielanych dziennikarzom. Hrabak sposępniał. 
Przyznał, że 
może być w tym trochę prawdy. Towarzysz Pleciasz - «Jasny», bo taki miał 
pseudonim 
w konspiracji - po wojnie ściągnął go jako swego zaufanego człowieka do 
odremontowanego 
gmachu byłego «Igejotu». Ale w miarę jak awansował, coraz bardziej zapominał o 
Hrabaku, 
którego na początku zatrzymywał, jeśli spotkali się w korytarzu, potem w 
przelocie klepał go 
po ramieniu albo tylko w roztargnieniu machał mu ręką, a później wzywał go do 
swojej willi 
na Dedinju, żeby naprawiał mu centralne ogrzewanie, nie kwapiąc się wcale z 
płaceniem. 
Hrabak powiedział, że znajdzie sposób, by Pleciaszowi, towarzyszowi «Jasnemu», 
przypomnieć o sobie, «Czarnym» lub «Szwarcu», jak go kiedyś nazywali. I im 
prędzej to 
zrobi, tym lepiej dla towarzysza dyrektora. To, co ma mu teraz do 
zakomunikowania, jest 
może ważniejsze i donioślejsze niż tamto, co mu powiedział przed sławną akcją na 
Savskim 
Moście. Tylko że tym razem każe sobie dobrze zapłacić i nie pozwoli się znowu 
wykiwać. 
Nie jest byłe kim! I znów zaczął kląć, jak tego dowodzi taśma nr 89, od 234 
metra aż do 
końca”.
XXVI
Na podstawie tego typu danych oraz innego materiału sztab, który zajmował się 
w Kaesie „sprawą Hrabaka”, ocenił, że ostatecznie dojrzała ona do rozwiązania. 
W przekonaniu, że w dotychczas stosowany sposób niczego ważnego już nie da się 
wykryć, 
podjęto decyzję aresztowania Hrabaka. Daty jeszcze nie ustalono, wybór 
najodpowiedniejszej 
chwili pozostawiono szefowi Kaesu, a milicji powierzono zadanie: na znak szefa 
aresztować.
O tym właśnie dyskutowano w pomieszczeniach Kaesu Głównego Instytutu, a w 
zebraniu zwołanym celem koordynacji działania wzięli udział przedstawiciele 
pokrewnego 
resortu wyższych i niższych organów ze szczebla miasta i Republiki. Niestety, 
protokoły 
z tego tak ważnego zebrania są niepełne; zachowało się tylko to, co jako 
skrócony, zwięzły 
wyciąg przesłano w obowiązującym terminie zainteresowanym instytucjom, i tym 
posłużymy 
się w rekonstrukcji całej sprawy.
Szef Kaesu, który i tym razem przewodniczył zebraniu, analizując wyniki śledztwa 
podsumował, że z wyjątkiem niewielkich błędów przebiegało ono w zasadzie 
prawidłowo 
i zostało z powodzeniem doprowadzone do końca. Mówił:
- Potwierdziła się pierwsza, wstępna ocena, że majster Svetislav Hrabak, 
hydraulik 
i monter w budynku instytutu, jest niebezpiecznym elementem wywrotowym i że w 
wyniku 
braku czujności Działu Personalnego Głównego Instytutu i w pewnej mierze także 
niewystarczającej aktywności Kaesu - którego działalność hamowała dotychczasowa 
struktura instytutu - Hrabak, przybrawszy maskę szarego człowieka, zwykłego 
robotnika 
i spokojnego obywatela, latam: zajmował się bez przeszkód robotą destrukcyjną i 
rozwijał 
działalność szpiegowską. Oprócz tego, co powiedziano o nim na zebraniu, które 
odbyło się 
tutaj przed tygodniem, śledztwo wykazało między innymi, że Hrabak w instytucie i 
w swoim 
domu na ulicy Pożeskiej 32 zainstalował tajne radiostacje nadawczo-odbiorcze 
pracujące na 
falach średnich i utrzymywał kontakty ze swoimi współpracownikami, przede 
wszystkim ze 
służbą wywiadowczą w budynkach zainteresowanych obcych placówek, które, jak 
wiadomo, 
chroni status tak zwanej eksterytorialności. Prawdopodobnie, kiedy wyczuł, że 
Kaes depcze 
mu po piętach, udało mu się uszkodzić lub zniszczyć część tych urządzeń, a]e 
zostało 
stwierdzone, że pewne tajne dokumenty: plany gmachu instytutu i lista jego 
najważniejszych 
szefów, zdążyły się już dostać w ręce nieprzyjaciela.
0 szkicach i prototypie maszyny, znalezionej w specjalnie zamaskowanej skrytce, 
eksperci, którym zostały posłane do oceny, stwierdzili, że jest to swego rodzaju 
urządzenie 
wybuchowe lub rakieta i gdyby na pełnić to materiałem eksplodującym, byłoby 
zdolne 
wysadzić w powietrze gmach instytutu. O kontaktach Hrabaka z placówkami 
zagranicznymi, 
elementem reakcyjnym i emigracją polityczną była już mowa i wszystkie te fakty 
tydzień 
temu stanowiły wystarczającą podstawę, aby pozbawić Hrabaka wolności. Nie 
zrobiono tego 
w interesie dalszego śledztwa. Trze ba było wpierw ustalić, kim są jego 
współpracownicy, 
jakie ma dalsze zamiary i plany, dlaczego ciągle stara się dotrzeć do Dyrektora 
Naczelnego 
i co to za nie zwykle ważną informację chce mu przekazać. Należało także 
przygotować teren 
do aresztowania, aby wśród jego przyjaciół i znajomych, zwłaszcza w instytucji, 
w której tak 
długo pracuje, uniknąć zbędnych komentarzy i nieprzyjemnego zaskoczenia. I 
właśnie część 
zebranych materiałów obciążających posłużyła do skompromitowania Svetislava 
Hrabaka. 
Publicznie oskarżono go o nadużycia, a równocześnie zakamuflowano prawdziwy cel 
i kierunek śledztwa. Wszystko to miało zwieść jego współpracowników i kompanów, 
a także 
zapobiec podważeniu autorytetu instytutu w opinii publicznej. Tak udało się 
uniknąć szkód 
o po ważnym znaczeniu politycznym, jakie mogłoby spowodować przyznanie się, że w 
tak 
poważnej instytucji wykryto siatkę szpiegowską z radiostacją nadawczą.
Większość tych zadań wykonano z pozytywnym skutkiem. Stwierdzano, że Hrabak 
popełnił kilka poważniejszych wykroczeń i nadużyć, na podstawie czego został 
niedawno 
wyrzucony z organizacji partyjnej, a podobną sankcję zastosowano również w 
Związku 
Socjalistów i w miejscowej komórce związków zawodowych, można więc z pewnością 
oczekiwać, że i nasze śledztwo w sprawie Hrabaka zakończy się zwolnieniem go z 
pracy.
Wszystkie te środki miały jeszcze jeden ważny cel: chodziło mianowicie o to, aby 
już 
w pierwszej fazie śledztwa wywrzeć na Hrabaka nacisk, skłonić go do współpracy z 
organami 
Kaesu i zmusić, żeby ujawnił swoje zamiary i plany wobec instytutu i Dyrektora 
Naczelnego. 
Tymczasem okazało się, że właśnie w tej sprawie napotkaliśmy niespodziewane 
trudności i że 
Hrabak jest o wiele twardszym orzechem do zgryzienia, niż się wydawało. Wszystko 
jasno 
wskazuje, że jest to człowiek mający poważne doświadczenie w nielegalnej 
robocie, 
zdecydowany w podobnych sytuacjach walczyć do końca. Mimo że rozbudowano wokół 
niego gęstą sieć naszych pracowników - między innymi nawiązano stosunki z jego 
żoną, a w 
jego domu stalowano najdoskonalsze aparaty podsłuchowe - nie udało się skłonić 
go, żeby 
nam powiedział to, co nas interesuje, dlatego też nie zdołaliśmy wykonać 
wyznaczonych 
sobie zadań. Z tych wszystkich względów wydaje nam się, że dalsze odwlekanie 
byłoby 
jałowym dreptaniem w miejscu, uważamy więc, że jedynie aresztowanie i przejście 
na 
znacznie efektywniejsze metody bezpośredniego nacisku przyniesie podane 
rezultaty.
W tym celu wydano już nakaz aresztowania, podjęto decyzję o uwięzieniu 
i zaproszono do współpracy organa bezpieczeństwa z dzielnicy. Samego aktu 
pozbawienia 
wolności powinni dokonać na terenie instytucji umundurowani milicjanci, ale w 
miarę 
możliwości dyskretnie, przed rozpoczęciem pracy albo po jej zakończeniu, a może 
nawet 
w niedzielę, kiedy nie ma urzędników i interesantów, aby nie robić zbiegowiska i 
skandalu. 
Dlatego najlepiej byłoby wezwać go tutaj pod byle jakim pretekstem i 
zaaresztować, co 
umożliwiłoby nam przy późniejszym wyjaśnianiu całej sprawy stwierdzenie, że 
został 
złapany na gorącym uczynku.
Wierzymy, że Hrabak nie będzie stawiał oporu. Ale w razie potrzeby musimy być 
gotowi do użycia siły. Aresztowany i izolowany od ludzi, Hrabak na pewno 
wyśpiewa 
wszystko, wyda swoich współpracowników i udzieli nam wyjaśnień, jakich zażądamy. 
Ale, 
rozumie się, nie należy uważać sprawy za zakończoną. Przed nami jest jeszcze 
długie 
śledztwo, które winno wyjaśnić wiele zawikłanych okoliczności tej poważnej afery 
- 
politycznej, która - gdyby nie Kaes i jego zdecydowana interwencja w odpowiednim 
czasie - 
mogłaby mieć dalekosiężne następstwa. Stwierdzono bowiem, że Hrabakowi udało się 
w instytucie nawiązać kontakty na najwyższym szczeblu, a charakter tych 
kontaktów nie jest 
jeszcze dla nas dostatecznie jasny.
Już teraz, nawet przed zakończeniem śledztwa, istnieją wystarczające podstawy, 
aby 
z całej tej histerii wyciągnąć odpowiednie wnioski i przedsięwziąć konieczne 
środki dla 
uniknięcia w najbliższej przyszłości podobnych zjawisk, może nawet 
poważniejszych 
w skutkach. Należałoby przede wszystkim rozpatrzyć problem odpowiedzialności, 
zastanowić 
się, jak mogło dojść do całej sprawy i jak, pomimo dotychczasowych doświadczeń 
i wyraźnych wskazówek, działalność Hrabaka mogła tak długo pozostać nie 
zauważona 
i nabrać takiego rozmachu. Rozumiem przez to przede wszystkim ustalenie stopnia 
odpowiedzialności Działu Personalnego, od którego oczekiwano tutaj, w Głównym 
Instytucie, że z całą powagą, surowością i przy zastosowaniu najbardziej 
rygorystycznych 
kryteriów będzie sprawdzać każdego człowieka zatrudnionego w instytucji. Jeszcze 
nie czas 
zajmować się tym szczegółowo, wkrótce będzie o tym mowa na wyższym szczeblu, ale 
już 
teraz - w zaufaniu, z prośbą o absolutną dyskrecję - mogę wam oświadczyć, że 
zasięg afery 
Hrabaka zaniepokoił nasze najwyższe kierownictwo, które niedawno rozpatrywało 
sprawę, 
i w związku z tym w najbliższych dniach zajdą w instytucie odpowiednie zmiany 
strukturalne 
i personalne, aby treskę o bezpieczeństwo instytucji i interes państwowy 
powierzyć czujnym, 
lepiej wykwalifikowanym i mniej liberalnym kadrom i aby właściwa struktura 
organizacyjna 
umożliwiła nam wydatniejszą działalność. Dział Personalny zostanie w całości 
zreorganizowany, a Kaes wyjdzie wreszcie z cienia i anonimowości, do której 
został 
zepchnięty, i zajmie w schemacie organizacyjnym instytutu wybitne miejsce, jakie 
z tytułu 
wagi powierzonych zadań ustawowo się mu należy. W końcu on jest podstawą każdej 
prawidłowej i sensownej polityki personalnej i kadrowej, tamten dział musi być 
mu zatem 
podporządkowany.
Na tym zakończono zebranie. Zgaszono papierosy i większość obecnych zaczęła 
zbierać się do wyjścia.
XXVII
Zostali tylko szef Kaesu i jego dwaj koledzy wyższego szczebla. Podczas przerwy 
uprzątnięto stół i usunięto zbędne popielniczki. Byli sami, przed nimi świeże 
kawa, czuli się 
teraz przyjemniej i bardziej swojsko, jak w kółku rodzinnym. Na dworze padał 
deszcz.
- No dobrze, Radivoje - odezwał się przedstawiciel ministerstwa, kiedy w 
korytarzu 
zamarło echo kroków. - Czy to naprawdę możliwe, żeby cała ta historia przybrała 
takie 
rozmiary i żeby przed piętnastu dniami nikt - ani my na górze, ani wy tutaj nic 
o tym nie 
wiedział? Jeżeli w sprawie rzeczywiście maczają palce obce agentury i nasza 
emigracja 
polityczna, jeżeli ten Hrabak naprawdę wplątał w aferę naszych ludzi na wysokich 
stanowiskach, a tutaj, w instytucie, robił swoje bomby, my zaś nie otrzymaliśmy 
znikąd 
najmniejszego sygnału - ani nas, ani waszej komórki nie stawia to w najlepszym 
świetle i w 
niczym nie zmienia sprawy fakt, że może Dział Personalny ponosi największą winę, 
bo 
sprowadził tu tego agenta i osłaniał go. Zaaresztować go teraz, wybacz., żaden 
problem. Ale 
powiedz mi, jak wyjaśnicie poprzednie pytanie, a także na przykład to, że pomimo 
dostatecznej ilości ludzi i środków pozostających do waszej dyspozycji nie 
byliście w stanie 
wykryć, co to takiego owiniętego w zwykły, gazetowy papier rozwozi wasz majster 
autobusami miejskiego przedsiębiorstwa komunikacyjnego obcym przedstawicielom i 
naszym 
ogólnie szanowanym dygnitarzom? Jak to się stało, że nie można było zbadać, kim 
jest ta 
tajemnicza kobieta, cudzoziemka, z którą utrzymuje kontakty, skoro, jak 
powiadacie, przez 
cały czas był śledzony i znany wam jest jej adres? W samym środku gmachu ten typ 
otrzymywał i wysyłał tajne meldunki radiowe! Jak to się stało, że eksperci nie 
byli w stanie 
rozgryźć planu i systemu działania mechanizmu wybuchowego znalezionego w 
skrytce? 
Potrafię zrozumieć, że Hrabak nie chciał zdradzić, co zamierza powiedzieć 
towarzyszowi 
Pleciaszowi, ale cała reszta zależała przecież tylko od was, i nawet dla 
najzwyklejszego 
posterunku milicji nie powinno to być zadaniem nie do rozwiązania. Dlatego też, 
muszę wam 
powiedzieć wprost, obawiam się, że mimo osiągnięć, jakimi się szczycicie, nas 
wszystkich 
nazwą partaczami, którzy” nie potrafili wyjaśnić nawet tego, co mieli pod ręką. 
I jeżeli całą 
sprawę wyciągniemy na światło dzienne, nie jestem wcale pewien, czy ci 
towarzysze 
z sektora cywilnego, którym zarzucamy brak czujności i liberalizm, nie wyśmieją 
nas i nie 
wytkną nam bezpardonowo naszego niedołęstwa twierdząc, że nie można zbyt wiele 
wymagać od nich, skoro my jesteśmy tacy, jacy okazaliśmy się w tej sytuacji.
Ponieważ inspektor z ramienia władz Republiki uczestniczył przed tygodniem 
w zebraniu w instytucie, był lepiej poinformowany o sprawie Hrabaka. Zgadzając 
się 
w zasadzie z uwagami poprzednika powiedział, że kiedy sprawa dojrzeje do analizy 
i oceny, 
zmiany, na których zależy Kaesowi, już się dokonają, a to znaczy, że jedynie 
Kaes będzie 
stawiać sobie pytania i oceniać własną działalność. Ponieważ bliżej 
współpracował z Kaesem 
i lepiej jest zapoznany z przebiegiem tej sprawy, wydało mu się, że towarzysz 
Radivoje nie 
wymienił przed chwilą wszystkich motywów, jakimi kierował się w śledztwie.
- Usiłował nas przede wszystkim przekonać - mówił inspektor - o ważności i 
powadze 
sprawy, a przypuszczam, że przed szerokim kręgiem ludzi, jaki niedawno zebrał 
się tutaj, nie 
chciał, a nawet nie mógł odkryć wszystkich kart. Może wygląda to trochę jak gra 
w pokera, 
ale my często postępujemy tak w codziennej pracy: kładziemy nacisk na to, co 
doprowadzi 
nas do celu i wywoła wrażenie, na jakim nam zależy. - Wyjrzał przez okno, lało 
jak z cebra. - 
Gdybym powiedział w tej chwili, że nastały straszne czasy i koniec świata jest 
bliski, ani ja, 
ani nikt z was nie pomyślałby naprawdę, że może nas zaskoczyć biblijny potop, 
ale jest 
pewne, że wszyscy trzej pomyślelibyśmy o parasolu albo o samochodzie, żeby się 
jakoś 
dostać do domu. A zresztą wydaje mi się, że Radivoje zatrzymał nas po to, żeby 
przy kawie 
coś nam jeszcze oznajmić.
Szef Kaesu kiwnął głową, przyniósł z biurka stos kartek, położył je przed sobą i 
z 
przyzwyczajenia zerknął na drzwi, żeby się przekonać, czy są zamknięte.
- Macie rację - rzekł. - Cała sprawa nie jest tak poważna, jak ją przed chwilą 
przedstawiliśmy, tym bardziej że nie znacie jeszcze wszystkiego, co o niej 
wiemy. 
Powiedzieliśmy tylko to, co w aktualnej chwili wydawało nam się znaczące i 
korzystne dla 
naszej pracy. O różnych ludziach wiemy o wiele więcej, niż im się wydaje, ale 
wykorzystujemy te wiadomości wtedy, kiedy jest nam to potrzebne i jeżeli jest 
nam 
potrzebne. Przecież akta Hrabaka w ciągu tych niemal dwudziestu dni rozrosły się 
tak bardzo, 
że pewnie nie zmieściłyby się w tej szafie. Wiemy teraz o Hrabaku o wiele więcej 
niż on sam 
o sobie, i to, co zapomniał, i to, czego nie chciałby pamiętać, i to, czego się 
nigdy nie dowie, 
i to, co inni o nim myślą i jak mu się przy sługują za jego plecami, a nawet to, 
co mówi przez 
sen, bo i przy jego łóżku są zainstalowane aparaty podsłuchowe. Wiemy, co żona 
gotuje mu 
na obiad, kiedy i z kim go zdradza, ile pieniędzy wydaje i ile chowa dla siebie, 
w którym 
sklepie robi zakupy. Rozumie się, że wiedząc o nim wszystko, nie myślimy, by 
Hrabak, taki 
jaki jest, pod naszym bokiem rzeczywiście był w stanie zorganizować siatkę 
szpiegowską lub 
dywersyjną tak groźną, że mogłaby zagrażać bezpieczeństwu państwa lub 
przynajmniej 
prawidłowej pracy instytucji. Nie jesteśmy tak ślepi, żeby tego nie widzieć, ani 
tak naiwni, 
żeby w to wierzyć.
Właściwie kiedy zbierze się wszystko, co o nim wiemy, okazuje się, że to 
człowiek 
o skromnych, ograniczonych możliwościach. Takich ludzi są w mieście tysiące i co 
dzień 
spotykamy ich na ulicy, w kinie, w tramwaju, jak również w każdej instytucji, do 
której 
przypadkowo zajrzymy. Jest niezdarą i pechowcem, który nie potrafił się dobrze 
urządzić, 
jego los i drogę życiową w większej mierze wyznaczały okoliczności niż on sam. 
Urodził się, 
można powiedzieć, w cyrku, gdzie jego ojciec, kiedy został bez pracy, przez 
jakiś czas 
doglądał mechanizmu karuzeli, a na boku, w miarę potrzeby, wykonywał i inne 
prace - był 
portierem w kostiumie cyrkowca, pomagał przy koniach, karmił lwy. Matka, 
Stefania Sztrobl, 
prawdopodobnie Niemka z pochodzenia, była tancerką na linie, dopóki nie wyszła 
za 
znacznie od siebie młodszego i - wnioskując z odnalezionych fotografii - 
przystojnego 
Maksymiliana Hrabaka, wnosząc mu w posagu córkę z pierwszego małżeństwa. 
Później, 
kiedy i jemu urodziła dzieci i roztyła się, pracowała jako kasjerka na 
strzelnicy cyrkowej 
razem z synami, którzy pomagali jej nabijać strzelby i ustawiać cel. Uczyli się 
nieregularnie, 
wędrując z rodzicami z jednego miasteczka do drugiego, więc ten Svetislav Hrabak 
spędził 
jakiś czas w domu poprawczym jako dziecko wychowawczo zaniedbane, a rzemiosła 
hydraulika wyuczył się jako podopieczny „Gospodarki”. Zdobywszy zawód i 
odsłużywszy 
wojsko, powodowany prawdopodobnie także skłonnością do koczowniczego życia, 
przez 
jakiś czas wędrował z cyrkiem i ożenił się w Trieście z niejaką Mirą (Mirellą) 
Gladić, 
Słowenką z przedmieścia, dobrą, porządną i spokojną dziewczyną, z którą, kiedy 
urodziła mu 
dwóch synów, osiadł w Belgradzie i ustatkował się, wpierw jako pracownik 
wodociągów 
miejskich, a później, żeby zdobyć mieszkanie, jako dozorca i robotnik do 
wszystkiego 
w nowym pałacu „Igejotu”, w tym samym budynku, w którym jesteśmy teraz. Żona 
zginęła 
tutaj w pierwszym dniu wojny, kiedy niemieckie bomby poważnie uszkodziły gmach 
burząc 
mieszkanie dozorcy Hrabaka, który tego ranka przed świtem poszedł z synami na 
ryby. 
Przygarnął go jego były majster i kolega z pracy, niejaki Aca Dimić zwany 
Beczką. Dał mu 
jakiś baraczek u siebie na podwórzu, żeby tymczasem zamieszkał w nim z synami, 
ale 
Hrabak, nieporadny i niezbyt sprytny, został tam do dnia dzisiejszego. Ożenił 
się po raz drugi, 
ze sprzątaczką z tej samej instytucji, młodą kobietą, żeby pilnowała mu dzieci i 
sprzątała 
w domu. Z tego małżeństwa urodziła mu się dziewczynka, niedorozwinięta. Hrabak 
bezskutecznie usiłuje ją wyleczyć. Z powodu tej kobiety, która okazała się za 
młoda dla niego 
i która, nawiasem mówiąc, zdradza go z naszym współpracownikiem zaangażowanym do 
śledzenia męża, poróżnił się z synami, w następstwie czego opuścili dom, gdy 
tylko udało im 
się usamodzielnić. Jeden jest majstrem ślusarskim, ożenił się i ma już dzieci, 
drugi - 
piłkarzem w klubie „Crvena Zvezda”, od niedawna za granicą, gdzie zarabia i 
wydaje duże 
pieniądze. Żeby sprawa była jeszcze bardziej zagmatwana, skądś, z drugiego końca 
świata, 
przybyła niedawno do Belgradu przyrodnia siostra Hrabaka, podstarzała tancerka 
cyrkowa, 
później wróżka, chiromantka, handlarka na czarnym rynku i stręczycielka, która, 
przypomniawszy sobie o swojej narodowości, podczas wojny kolaborowała z 
Niemcami, a w 
chwili wyzwolenia uciekła wraz z nimi. Ona jest tą tajemniczą kobietą, która 
pisała do 
Hrabaka kartki, a później telefonowała żądając pieniędzy. To jej w tajemnicy 
przed żoną nosi 
Hrabak jedzenie na ulicę Sumatovaćką i pomaga jak może. Wydalimy ją z kraju we 
właściwym czasie jako obywatelkę obcego państwa i osobę zajmującą się 
podejrzanym 
procederem. Rozumie się, od dawna wiemy, jakiej natury kontakty utrzymuje Hrabak 
z obcymi placówkami i dlaczego tak często odwiedza mieszkania niektórych naszych 
dygnitarzy. Potrzebuje pieniędzy na leczenie córki, żeby z pomocą syna piłkarza 
wysłać ją za 
granicę. Z metalowych rurek i innych wybrakowanych części wyrabia stelaże do 
abażurów 
lamp stołowych i kinkietów, zaopatrując w nie mieszkania cudzoziemców. Od 
pewnego 
handlarza starzyzną, człowieka o rzeczywiście podejrzanej przeszłości - skądinąd 
powiązanego z nami - kupuje Hrabak różne przedmioty: lampy naftowe, latarnie 
dorożkarskie, lichtarze, żelazka na węgle i temu podobne starocie, a potem 
poprawione 
i odnowione sprzedaje bogatym klientom, którzy dekorują tym swoje mieszkania. 
Oto 
dlaczego nie aresztowaliśmy niektórych jego „współpracowników” i dlaczego nie 
robiliśmy 
z tego skandalu, kiedy zorientowaliśmy się, w czym rzecz.
Tajemnicze plany i prototyp maszyny, które znaleźliśmy w skrytce, naprawdę 
przypominały naszym ekspertom rodzaj bomby lub rakietę i przysporzyły nam 
najwięcej 
pracy. Posłaliśmy je do oceny największym autorytetom w Instytucie Budowy Maszyn 
i Elektrotechniki, ale nie mogli stwierdzić, co to takiego; myśleli, że nasza 
siatka szpiegowska 
zdobyła plany amerykańskich rakiet albo rosyjskich katiusz, i oświadczyli, że 
plany są 
genialnie opracowane, że to niezwykle interesujące maszyny, których szkice 
świadczą 
o niecodziennym talencie wynalazcy i jego wyjątkowej znajomości praw mechaniki 
i termodynamiki, ale oni też nie mogli lub nie chcieli wyraźnie powiedzieć, do 
czego ich 
zdaniem te przyrządy są przeznaczone i czemu mogłoby w praktyce służyć. 
Doszliśmy do 
tego wreszcie sami dzięki Hrabakowi, nagrywając jego rozmowy z żoną, która 
przyjęła rolę 
biblijnej Dalili i przesłuchuje męża nawet w łóżku. W końcu, ku naszemu 
zdziwieniu, a także 
rozczarowaniu, okazało się, że majster Hrabak, jak wielu robotników i 
rzemieślników jemu 
podobnych, od lat usiłuje skonstruować nową, niezwykłą maszynę, która 
produkowałaby 
ogromnej mocy energię prawie bez użycia paliwa, jakiś rodzaj prymitywnego 
perpetuum 
mobile. W Urzędzie Patentowym odszukaliśmy wiele jego odrzuconych projektów 
maszyn 
tego typu.
Znaleziona radiostacja jest jednak zupełnie prawdziwa, chociaż wykonana 
z przedwojennych, przeważnie nie nadających się do użytku materiałów. Śledztwo 
wykazało, 
że ów Hrabak miał już przed wojną zdecydowane poglądy polityczne, że był 
działaczem 
związków zawodowych i współpracował z [nielegalnym ruchem robotniczym, ale jako 
człowieka nie skompromitowanego i zdolnego majstra wycofano go w pewnym momencie 
z aktywnej działalności politycznej i włączono do konspiracyjnej służby 
technicznej w partii, 
co sprawiło, że wśród niewtajemniczonych towarzyszy podczas strajku pracowników 
kanalizacji miejskiej zyskał miano łamistrajka. Podczas wojny, pełniąc tę samą 
pracę 
w szeregach partii, właśnie w tym gmachu „Igejotu” - gdzie przez pewien czas 
mieściła się 
część niemieckiego Głównego Dowództwa Frontu Południowo-Wschodniego - utrzymywał 
kontakt radiowy z naszymi oddziałami w głębi kraju, ni mniej, ni więcej, tylko z 
rozkazu 
obecnego Dyrektora Naczelnego Głównego Instytutu, towarzysza Pleciasza, 
noszącego 
wówczas pseudonim „Jasny”. Zresztą to on dostarczył Hrabakowi radiostację, co 
sam 
potwierdził, kiedy drogą okrężną, za pośrednictwem dziennikarzy i pracowników 
Instytutu 
Historii, spytaliśmy go o to. Ale przy okazji oświadczył, że nic nie wie o 
dalszych losach 
majstra, który obsługiwał radiostację, a którego wtedy nazywali „Czarny” lub 
„Szwarc”. 
Przypomina sobie, że go po wojnie widywał właśnie tu, w gmachu „Igejotu”, gdzie 
go 
zatrudniał jako pewnego i godnego zaufania człowieka, ale nie wie, co się z nim 
teraz dzieje 
i gdzie pracuje, jeśli w ogóle jeszcze żyje.
Spis członków kierownictwa Głównego Instytutu znaleziony w szufladzie Hrabaka 
stanowi listę jego klientów, a szyfry i znaki przy nazwiskach - swego rodzaju 
zapiski 
o wykonanych pracach; „mk” na przykład to naprawa muszli klozetowej, „pz” - 
przetkany 
zlew, „ln” - sprzedana lampa naftowa, i tak dalej.
Plany budynku trzymał, bo mu były potrzebne do pracy, ukrywał je, żeby mu ich 
ktoś 
nie zabrał, a notatki na nich to prawdopodobnie dokumentacja wcześniejszych 
napraw. Mniej 
więcej tak samo wygląda sprawa z resztą materiałów dowodowych. To, czego jednak 
pomimo 
całego wysiłku nie udało nam się dowiedzieć, chociaż stosowaliśmy nasze sposoby 
i podsłuch, to powody, które go skłaniają do upartego kręcenia się koło gabinetu 
Dyrektora 
Naczelnego, oraz owa „bardzo ważna sprawa”, z którą za wszelką cenę chce 
zapoznać 
towarzysza dyrektora osobiście. Ponieważ jest wariatem i maniakiem, może się 
jeszcze 
okazać, że pragnął w największej tajemnicy przedstawić mu swój projekt reformy 
społecznej, 
plan zabezpieczenia pokoju na świecie albo zapewnienia dobrobytu w kraju. A więc 
pewien 
rodzaj społecznego perpetuum mobile albo podobną bzdurę, jakimi prymitywni 
marzyciele 
jego pokroju już od lat niepokoją Organizację Narodów Zjednoczonych lub 
Międzynarodowy 
Trybunał Sprawiedliwości w Hadze. W końcu w całej tej „sprawie Hrabaka” sam 
Hrabak nie 
jest taki istotny i gdyby nie należało tego jakoś zakończyć, nie trzeba by go 
nawet aresztować. 
Ważne jest dla nas i cenne, że pod pretekstem sprawy osiągnęliśmy to, co było 
naszym celem, 
i że z tego powodu - w interesie instytucji i jej bezpieczeństwa - zostały 
przyjęte nasze 
projekty zmian dotychczasowej struktury instytutu, że na kluczowe stanowiska 
przyszli nowi 
ludzie, a usunięci zostali ci, którzy najbardziej nam przeszkadzali. Dlatego 
też, niezależnie od 
naszego Svetoslava, Svetislava albo Svety Hrabaka i jego dalszych losów, dla nas 
ważna jest 
„sprawa Hrabaka”, z której przebiegu my, jako bezpośrednio zainteresowani, i wy, 
jako 
koledzy z pokrewnych instytucji i tego samego resortu, możemy być w pełni 
zadowoleni. 
Proponuję wypić więc jeszcze po kieliszku koniaku!
XXVIII
Hrabak miał zostać aresztowany w niedzielę, szóstego października, około 
dziesiątej 
rano. Zaplanowano, że zrobi się to w Głównym Instytucie, w poczekalni Dyrektora 
Naczelnego albo w korytarzu przed jego gabinetem. Można będzie powiedzieć, że 
został 
złapany w trakcie działalności niebezpiecznej dla państwa, systemu społecznego i 
osobistego 
bezpieczeństwa łudzi zajmujących wysokie stanowiska. Żeby wszystko odbyło się 
legalnie, 
bez udziału pracowników Kaesu, zlecono Miejskiej Komendzie Milicji skierować do 
instytutu 
swoich ludzi, ta zaś przekazała polecenie Komendzie Dzielnicowej, na której 
terenie znajduje 
się instytut.
Według skrupulatnie przygotowanego planu dyżurny pracownik miał o dziewiątej 
trzydzieści zadzwonić do Hrabaka i zdenerwowanym głosem polecić mu, żeby 
natychmiast 
zameldował się w gabinecie Dyrektora Naczelnego, ponieważ rano nastąpiła poważna 
awaria 
urządzeń centralnego ogrzewania. Żeby nie wstąpił gdzieś po drodze albo po 
prostu nie 
uciekł, pośle się po niego samochód prowadzony przez milicjanta po cywilnemu. 
Przywiezie 
się go przed główne wejście, z którego korzystają tylko członkowie dyrekcji i 
znamienici 
goście, a tu przejmie go portier, w którego pokoiku będą ukryci dwaj milicjanci, 
i ci 
natychmiast ruszą za nim, obserwując w miarę możliwości windę, którą zawiezie 
Hrabaka 
jeden z woźnych, częściowo wtajemniczony w całą grę. Kiedy zajedzie na drugie 
piętro 
i wyjdzie z windy, milicjant ukryty za oszklonymi drzwiami da dzwonkiem znak, i 
właśnie 
w chwili, kiedy Hrabak zbliży się do gabinetu Dyrektora Naczelnego, dwóch 
milicjantów 
zajdzie go od tyłu, a dwóch nagle wyskoczy z poczekalni gabinetu dyrektora i 
tutaj wszyscy 
czterej złapią go i unieszkodliwią, jeśli będzie próbował się bronić i stawiać 
opór. Windą, 
którą śledzący go milicjant zatrzyma, natychmiast zwiozą go na dół, wyprowadzą 
przez 
główne wejście i tym samym samochodem, którym przywiozą go z domu, odwiozą do 
Więzienia Centralnego. Wszystko to zostanie zrobione szybko, w ciągu dziesięciu 
minut, 
z tym nerwowym pośpiechem, który jest cechą ważnych i emocjonujących 
przedsięwzięć, 
a jednak dokładnie i czysto, jak wszystko, co przygotowywane jest długo i 
starannie. Poza 
tym cicho, aby nie wywoływać zbiegowiska, szczególnie na ulicy i przy wyjściu z 
gmachu, 
a jednak w sposób charakterystyczny: przy akompaniamencie szurania nogami, 
szybkich 
kroków, krótkich i cichych słów, brzęku metalu, by, jak przy wszystkich 
aresztowaniach, 
sprawić wrażenie tajemniczości i jakiegoś nieokreślonego niebezpieczeństwa, a 
nielicznym 
świadkom dać okazję, żeby - rozbudowując to, co widzieli - stworzyli wokół 
sprawy legendę.
Część akt Hrabaka już wcześniej przesłano do Więzienia Centralnego, by sędzia 
śledczy natychmiast po doprowadzeniu aresztowanego mógł go przesłuchać. I 
właśnie ta 
część akt Hrabaka posłuży później jako podstawa w rekonstrukcji przypadku 
Hrabaka i całej 
afery, jaka wokół tego narosła, i tragicznego, frapującego epilogu. Te zapiski i 
kilka luźnych 
kartek, uratowanych w instytucie, posłużą także jako tworzywo niniejszej 
książki, a również 
jako punkt wyjścia do nowego, uzupełniającego śledztwa, które z uwagi na zasięg 
sprawy tym 
razem będą prowadzić najbardziej odpowiedzialne osoby ze szczebla centralnego. 
Tak więc 
okazało się, że tutaj zbieg przypadków był tym, co w innej sytuacji nazywamy 
szczęściem lub 
opatrznością.
Cała akcja była więc rzeczywiście dobrze zaplanowana i przygotowana 
w najmniejszych szczegółach.
Wszystkim wyjaśniono drobiazgowo ich zadania, a nawet odbyto coś w rodzaju próby 
generalnej, ze skrupulatnością godną wysłania pierwszego człowieka na Księżyc. 
Zapewniono sobie współpracę Dzielnicowej Komendy Milicji i niektórych 
wciągniętych już 
w sprawę pracowników Głównego Instytutu. Wyznaczono nawet telefon, z którego 
dyżurny - 
dokładnie o dziewiątej dwadzieścia pięć - zadzwoni do Hrabaka, i kiedy ten 
podniesie 
słuchawkę, wezwie go natychmiast do instytutu.
Zaiste był to czysty przypadek, że wydarzenia potoczyły się inaczej.
XXIX
W niedzielę, szóstego października, dokładnie o wyznaczonej godzinie dyżurny 
rzeczywiście zaczął drżącym palcem wskazującym wykręcać numer Hrabaka. Dzwonił 
z centrali telefonicznej, tuż przy pokoiku portiera, aby szybciej dostać 
połączenie z miastem. 
Tymczasem stało się coś innego, zupełnie nieprzewidzianego, co zburzyło cały 
plan i, jak się 
okaże, zasadniczo zmieniło przebieg wypadków.
Telefon Hrabaka był zajęty. Nic nie pomogło walenie dłonią w aparat, odkładanie 
i podnoszenie słuchawki i ponowne nerwowe wykręcanie numeru. Urzędnik słyszał 
tylko 
charakterystyczny sygnał przerywany, który świadczył o tym, że ktoś już jest 
połączony 
z mieszkaniem majstra. Nie spodziewano się takiej możliwości i nikt jej nie 
przewidział. 
Dyżurny nie otrzymał wytycznych, co powinien zrobić w takim wypadku, a nie było 
w pobliżu nikogo, kogo mógłby poprosić o radę, i tak oto wykręcając bez przerwy 
cyfry na 
tarczy stracił co najmniej dziesięć minut. Wreszcie poprosił o pomoc najbliżej 
stojącego 
pracownika Kaesu, a ten, jako niesamodzielny, zwrócił się do swoich szefów, ci 
zaś do 
Dyrekcji Urzędu Telefonów. Telefonistki z centrali stwierdziły, że to żona 
Hrabaka prowadzi 
cały czas bardzo nieprzyzwoitą rozmowę z mężczyzną, który w tajnych aktach jej 
męża 
podpisywał się kryptonimem J.M./24. Gadała bez przerwy, słowa płynęły z jej ust 
jak woda 
z kranu, którego nie da się zakręcić. Wydano więc rozkaz przerwania rozmowy, a 
Kaes przez 
okrężne połączenie nieuprzejmie polecił swemu współpracownikowi J.M./24, żeby 
natychmiast przestał rozmawiać z Hrabakową, jeśli mu służba miła. W ten sposób 
umożliwiono wreszcie dyżurnemu pracownikowi instytutu połączenie ze zwolnionym 
numerem, zanim Hrabakowa zdążyła ponownie sięgnąć po słuchawkę.
- Halo, Jovo. Ktoś nam przerwał - odezwała się żona Hrabaka. - Nie zdążyliśmy 
się 
umówić. Mój stary wieczorem znowu idzie do „Mostaru”.
Była raczej niezadowolona niż zaskoczona, kiedy się dowiedziała, kto dzwoni i w 
jakiej sprawie. Hrabak przebywał w ogródku, gdzie okopywał drzewa owocowe, bo 
szopa 
była jeszcze opieczętowana.
- Co jest, co się stało? - zapytał, kiedy dowiedział się, że wzywają go do 
instytutu. - 
Może chce ze mną rozmawiać Dyrektor Naczelny? - rzekł z nadzieją. Taśma 
magnetofonowa 
zarejestrowała drżenie jego głosu.
- Poważna awaria instalacji, musicie szybko przyjść! - krzyczał dyżurny, jakby 
rozmawiał z Hrabakiem przez okno. - Przygotujcie się, posyłam po was auto, 
będzie 
najpóźniej za dziesięć minut. Zrozumieliście mnie?
- Tak, zrozumiałem - odparł Hrabak. - Będę czekał przed furtką. Stało się coś? 
W piwnicy? - zapytał, ale połączenie zostało przerwane.
Nie przebierał się. Tak jak stał, w kombinezonie i z niezbędnymi narzędziami pod 
pachą, wyszedł przed furtkę i czekał o wiele dłużej niż dziesięć minut. 
Organizacja i tu 
zawiodła, zaszło bowiem coś, czego nie przewidziano. Mianowicie kierowca, jak to 
później 
ustalono, stał bardzo długo na głównym skrzyżowaniu. Z wizytą do stolicy przybył 
tego ranka 
jakiś ważny gość zagraniczny, wstrzymano więc ruch uliczny i kierowca musiał 
czekać, aż 
ruch zostanie wznowiony. Za kolumną czarnych limuzyn z trudem przedostał się do 
„Mostaru” i wreszcie z półgodzinnym opóźnieniem ruszył z Hrabakiem do instytutu.
Bez przerwy trzymał nogę na gazie. Minął skrzyżowania na bulwarze Południowym 
i na Slaviji, a koło kawiarni „London” przy czerwonym świetle nieprawidłowo 
skręcił, pognał 
w dół ulicą Księcia Milośa nie zatrzymując się i nie zwracając uwagi na 
milicjanta, który 
głośno za nim gwizdał. Potem obejrzał się jednak, żeby zobaczyć, co się stało. 
To 
wystarczyło, żeby na moment stracił panowanie nad kierownicą, wjechał na chodnik 
przed 
gmachem instytutu i uderzył w drzewo prawym reflektorem. Uderzenie było słabe, 
a uszkodzenie nieduże. Kiedy kierowca klnąc wyszedł z auta, żeby ocenić straty, 
Hrabak 
również się wygramolił. Na parkingu zastrzeżonym dla samochodów służbowych 
zobaczył 
sportowego mercedesa dyrektora, pospiesznie więc wszedł do budynku bocznym 
wejściem, 
z którego przyzwyczaił się korzystać.
Nie dało się dokładnie zbadać, co zaszło później, nie istnieją bowiem wiarygodne 
dowody oprócz krótkich rozmów telefonicznych zarejestrowanych na taśmie. 
Przypuszcza 
się, że Hrabak przeszedł korytarzem piwnicznym przepychając się między 
robotnikami, 
którzy pracowali tu także w niedzielę. Nie korzystając z windy wbiegł szybko na 
drugie piętro 
bocznymi schodami. W ten sposób dotarł na górę bez przeszkód, bo milicjanci 
oczekiwali go 
przy głównym wejściu.
Pojawił się na końcu korytarza, gdzie się go nikt nie spodziewał. Biegiem dotarł 
do 
sekretariatu Dyrektora Naczelnego i chwycił za klamkę. Drzwi były zamknięte. 
Skoczył ku 
następnym, wywracając po drodze mały stolik, i - jak gdyby miał zamiar je 
wyważyć - naparł 
ramieniem na obite skórą drzwi gabinetu dyrektora. Zatrzymał się dopiero na 
środku pokoju.
Dyrektor Głównego Instytutu Spraw Ogólnych, towarzysz Pleciasz, tej niedzieli 
około 
dziesiątej rano niespodziewanie przyszedł do instytutu. Wieczorem miał wyjechać 
w dłuższą 
podróż służbową i pakując się spostrzegł, że zapomniał wziąć z szuflady biurka 
ważne 
dokumenty.- Jak zostało później ustalone, wstał tego ranka dość wcześnie 
zważywszy, że była 
niedziela, a poprzedniego wieczoru dość długo zasiedział się w klubie. Wykąpał 
się, ogolił 
i usiadł w salonie, aby wypić kawę i przejrzeć gazety. Z zadowoleniem spełnił 
ten poranny 
niedzielny rytuał i, tknięty jakąś myślą albo zasugerowany artykułem w gazecie, 
przypomniał 
sobie o tym, co zostawił w biurku. Chciał zatelefonować do dyżurnego w 
instytucie, ale 
ponieważ telefon bez przerwy był zajęty, bo dyżurny przez cały czas usiłował się 
dodzwonić 
do Hrabaka, ubrał się i pojechał prywatnym samochodem. Poranek był pogodny i 
zachciało 
mu się przejażdżki po mieście. Po załatwieniu sprawy zamierzał wybrać się do 
klubu 
golfowego, pospacerować, wypić kawę i ewentualnie porozmawiać ze znajomymi.
Obserwując ludzi jechał wolno przez Terazije w stronę Kalemegdanu, wrócił do 
„Londonu” i ulicą Księcia Milośa zajechał przed główne wejście instytutu. 
Wjechał na 
chodnik i zaparkował w miejscu zarezerwowanym wyłącznie dla niego. Przed 
drzwiami 
spotkał portiera i milicjanta. Przywitali go uroczyście, tak jak powinni, 
chociaż z wyrazem 
zdziwienia na twarzy. Tak to ocenił jeden z przechodniów w wypowiedzi, jakiej 
udzielił 
później dziennikarzom: „Jak wartownicy przed koszarami, do których generał 
wchodzi 
wtedy, kiedy nikt nie spodziewał się nawet dowódcy oddziału”.
W hallu na parterze zastał kilku mężczyzn, byli to pracownicy Kaesu i milicjanci 
po 
cywilnemu, ci właśnie, którzy kierowali akcją i którzy mieli po aresztowaniu 
Hrabaka 
sprowadzić go do samochodu czekającego przed bramą. Pleciaszowi wydało się, że 
byli 
zdenerwowani i zmieszali się na jego widok, jakby przed chwilą coś się zdarzyło. 
Nie chciał, 
żeby ktoś zbyt gorliwy zatrzymał go swoim raportem teraz, kiedy na dworze jest 
tak ładnie. 
Poszedł więc szybkimi krokami prosto do windy, kiwnąwszy im tylko głową, i 
ponieważ 
winda była otwarta w oczekiwaniu na Hrabaka, wszedł i natychmiast zamknął drzwi, 
zanim 
ktokolwiek zdążył podbiec. Na górze było pusto. Dwaj milicjanci, którzy 
czatowali na 
Hrabaka, obserwowali korytarz ukryci za mleczną szybą drzwi. Poznali Pleciasza, 
ale 
ponieważ nie byli wtajemniczeni w cały plan akcji, uważali, że wizyta dyrektora 
pozostaje 
w związku z aresztowaniem Hrabaka, i Pleciasz bez przeszkód dotarł do swego 
gabinetu. 
Zdziwił się zobaczywszy, że drzwi do poczekalni są otwarte. Zamknął je za sobą, 
otworzył 
szufladę biurka i w pośpiechu zaczął w niej grzebać. Nie mógł od razu znaleźć 
tego, czego 
szukał. Wtedy usłyszał szybkie kroki w korytarzu. Z piwnicy, gdzie pracowano 
także 
w niedzielę, docierało denerwujące i monotonne buczenie wiertarki elektrycznej, 
które tutaj, 
na drugim piętrze, przypominało szum wody w rurach. Nagle otworzyły się jedne i 
drugie 
drzwi jego gabinetu i do pokoju wtargnął spocony, rozczochrany mężczyzna w 
kombinezonie, 
z ogromnym młotem czy kluczem francuskim w prawej ręce. Potrącił w poczekalni 
jakiś 
przedmiot, który upadł z hukiem. Dyrektor Naczelny gotów do obrony poderwał się 
i chwycił 
stojące z tyłu krzesło.
Magnetofony, ukryte w trzech punktach pokoju, zarejestrowały każdy najmniejszy 
dźwięk.
XXX
Stali naprzeciw siebie i obserwowali się w milczeniu. Mężczyzna, który wdarł się 
do 
gabinetu dyrektora, oddychał ciężko jak zawodnik na mecie.
- Jestem Hrabak, monter i instalator w Głównym Instytucie - przedstawił się, 
prawdopodobnie widząc na twarzy dyrektora zaskoczenie i strach. Na pewno ta 
twarz 
natychmiast się zmieniła, była znowu po dyrektorsku poważna i surowa. 
Przynajmniej na to 
wskazywał głos Pleciasza utrwalony na taśmie.
- Tak - powiedział dyrektor. - Czego chcecie? Dlaczego wchodzicie bez pukania i 
nie 
meldowani? Mam teraz coś pilnego do załatwienia. Proszę zgłosić się do 
sekretarki i przyjść 
innego dnia.
- Sveta Hrabak, towarzyszu dyrektorze! „Czarny” albo „Szwarc”, jak mnie 
nazywaliście. Ze służby technicznej, towarzyszu „Jasny”, ten, u którego była 
ukryta 
radiostacja, ten, który podczas wyzwalania miasta był z wami na Savskim Moście. 
Pamiętacie?
- Tak, pamiętam. Naturalnie, że pamiętam. Tylko, mój drogi, dlaczego tak 
wpadacie 
do mego gabinetu, i to teraz, kiedy mam pilną robotę? Jeżeli potrzebowaliście 
czegoś, 
mogliście się zgłosić zgodnie z regulaminem, za pośrednictwem sekretarki i szefa 
gabinetu. 
Co drugi piątek przyjmuję interesantów. Was przyjąłbym poza kolejnością.
- Zgłaszałem się! Już od miesiąca robię to prawie co dzień i nie chcą mnie do 
was 
dopuścić. Zaczepiałem was na korytarzu, przychodziłem do domu, zostawiałem w 
gabinecie 
listy, i nic z tego. Mam wam coś ważnego do powiedzenia.
- No dobrze, przyjacielu, skoro to takie ważne, przyjdźcie za parę dni, jak 
wrócę 
z delegacji służbowej. Teraz, proszę was, pozwólcie mi skończyć pilną robotę. 
Dziś wieczór 
wyjeżdżam w misji państwowej. Wasze sprawy mogą trochę poczekać, bądźcie 
cierpliwi.
- Nie mogą! - krzyknął Hrabak. - Nie mogą po czekać! Ani chwili, może już jest 
za 
późno! Słyszycie, co robią na dole?
Taśma magnetofonowa zarejestrowała docierający z dołu huk kruszarek i odgłos 
młotów pneumatycznych.
- Słyszę. No to co? Przebudowują gmach. Chyba wy też o tym wiecie. Co w tym 
niezwykłego? Dla czego tak denerwujecie się i krzyczycie? - Dyrektor Pleciasz 
ściszył głos 
i mówił łagodnie, aby jakoś uspokoić najwyraźniej pomylonego gościa.
- Wy też pracowaliście w „Igejocie”, kiedy na początku wojny spadły na gmach 
pierwsze niemieckie bomby - mówił Hrabak.
- Pracowałem. I co z tego?
- Dwie wybuchły i poważnie uszkodziły budynek.
- Wiem. Już dawno to naprawiliśmy.
- Ale dwie, największe, zostały w fundamentach i są tam jeszcze teraz. Nie 
wiedzieliście o tym? A może nie pamiętacie?
- Wszystko jedno, nieważne. I co z tego?
- Jak to co?! - Hrabak znów zaczął krzyczeć. - Na dole od miesiąca 
pneumatycznymi 
świdrami wiercą fundamenty i teraz są bardzo blisko bomb. Wczoraj dzielił ich 
niepełny metr, 
sprawdziłem to na planach, które trzymam w warsztacie, a były magazynier, 
Pecelj, 
potwierdził moje zdanie. Trzeba ich natychmiast powstrzymać, póki nie jest za 
późno.
- Na Boga! Dlaczego nie powiedzieliście mi tego wcześniej?!
- Jak miałem to zrobić, skoro nikt nie chciał mnie słuchać? Biegnijcie! 
Telefonujcie! 
Zatrzymajcie ich, jeśli jeszcze zdążycie!
Dyrektor Naczelny sięgnął po telefon. W centrali nie było nikogo, gwałtownie 
odłożył 
słuchawkę. Taśma magnetofonowa utrwaliła szybkie kroki, dwukrotne trzaśniecie 
drzwi, 
później bieg, prawie zupełnie zagłuszony przez hałas dochodzący z dołu.
Ludzie z zasadzki, już od dawna przygotowanej w korytarzu na Hrabaka, widząc, 
jak 
Pleciasz gna po schodach ratując się paniczną ucieczką przed majstrem, który 
pędzi za nim 
z kluczem francuskim w ręku, prawdopodobnie usiłowali zatrzymać Hrabaka. W 
zamieszaniu 
oddali trzy strzały, z tak małej odległości może go nawet trafili. I właśnie te 
trzy wystrzały 
były ostatnim dźwiękiem, jaki utrwaliła taśma. W tej samej sekundzie rozległ się 
wybuch 
i przerwał dopływ energii elektrycznej, która zasilała magnetofon. Ucichło nawet 
wołanie 
o pomoc.
Ale i na to było już za późno!
Slava - święto patrona rodu