Tad Szulc
JAN PAWEŁ II
Z angielskiego przełożyli
Zofia Uhrynowska-Hanasz
Michał Wroczyński
Świat Książki

Książkę tę poświęcam
pamięci Ireny Moniki Baruch Wiley

Od wydawcy polskiego







Życie wielkiego Polaka, Papieża Jana Pawła II nieustannie fascynuje rzesze czytelników i badaczy na całym świecie. Zrozumiałe, że w Polsce zainteresowanie to ma charakter wyjątkowy.
Oddajemy do rąk czytelników najnowszą biografię Papieża pióra Tada Szulca. Nie brak u nas literatury wspomnieniowej, pamiętnikarskiej i przy-czynkarskiej dotyczącej różnych etapów życia Karola Wojtyły. Jest ona szczególnie cenna, gdy relacje pochodzą od osób związanych z Papieżem węzłem osobistej przyjaźni i wieloletniej pracy czy to w czasach młodości, czy później, w czasach Jego kapłańskiej posługi, czy pracy na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Istnieją też opracowania bardziej systematyczne, kronikarskie. Dokumentację pontyfikatu można znaleźć choćby na łamach polskiej wersji L'Osservatore Romana, w polskiej prasie katolickiej, w drukach zwartych poświęconych różnym aspektom nauczania Jana Pawła II oraz w literaturze specjalistycznej. Wciąż jednak istnieje potrzeba opracowania całościowej biografii Papieża przeznaczonej dla szerokiego kręgu czytelników — tych bardziej i mniej zorientowanych w problematyce — obejmującej całe życie Karola Wojtyły. Dotychczas wydane, bardzo zresztą ciekawe opracowania ogólne okazują się niewystarczające. Wychodzimy naprzeciw temu zapotrzebowaniu, publikując przekład książki Tada Szulca „Papież Jan Paweł II".
Książka Tada Szulca ukazała się w 1995 roku w Nowym Jorku i spotkała się z nader przychylnym przyjęciem. O jej powodzeniu zadecydowały nie tylko zalety stylu — wartka i interesująca narracja — ale też i względy rzeczowe. Autor wykorzystuje bowiem szeroki wachlarz źródeł, sięgając nie tylko do mało znanych dokumentów, lecz również do wywiadów i rozmów prywatnych, przeprowadzonych specjalnie na użytek tej książki w różnych krajach świata, a przede wszystkim w Polsce. Liczba cytatów i odniesień do źródłowej literatury wspomnieniowej jest znaczna. Dla polskiego czytelnika nie bez znaczenia pozostaje fakt, że Szulc, jak mało który zachodni biograf Papieża, docenia

i rozumie wagę polskiego dziedzictwa, jakie wniósł na Tron Piotrowy Karol Wojtyła. Polskie korzenie Papieża i polskie doświadczenia stanowią stałe tło dla rozważań zawartych w biografii Tada Szulca.
Czy biografia Papieża opracowana przez Tada Szulca daje nam obiektywny i w miarę pełny obraz drogi życiowej Karola Wojtyły? Czy zawarte w niej oceny i sugestie są słuszne? Takie pytania z pewnością pojawią się w trakcie lektury. Pozostawiając odpowiedź czytelnikom i recenzentom, pragniemy zwrócić uwagę na ważne naszym zdaniem sprawy.
Biografia Jana Pawła II pióra Tada Szulca nie jest rozprawą stricte naukową i nie należy jej tak traktować, chociaż wszechstronne wykorzystanie źródeł, mnogość cytatów i odwołań mogą do takiego wniosku skłaniać. Czytelnika polskiego z pewnością razić będą pochopne często i uproszczone uogólnienia czy oceny historyczne, zwłaszcza te dotyczące dziejów Polski. W istocie autor kreśli własny wizerunek Karola Wojtyły — taki, jaki jego zdaniem wyłania się z dokumentów, relacji osób i faktów. Dzięki temu powstaje całość spójna i interesująca, choć naszym zdaniem, z konieczności skażona subiektywizmem, zwłaszcza gdy przywołane źródła nie są jednoznaczne.
Szulc jest publicystą, dziennikarzem i dociekliwym obserwatorem wydarzeń współczesnych. Ten rys osobowości i zainteresowań autora jest wyraźnie widoczny w jego opisach działalności Papieża. Wiele miejsca poświęca problemom polityki, ekumenizmu (w tym stosunkowi do judaizmu i Żydów), problemom Trzeciego Świata, a także kontrowersyjnym według części zachodniej prasy decyzjom Papieża na przykład dotyczącym ochrony życia poczętego, eutanazji czy kapłaństwa kobiet. Mniejszą wagę natomiast przywiązuje do wątków religijnych i duchowych, tak przecież dominujących w nauczaniu papieskim podczas audiencji, spotkań i pielgrzymek. Toczące się w zachodniej prasie dyskusje, dość stronnicze i schematyczne, zdają się wyciskać piętno na rozważaniach autora prezentowanej przez nas biografii.
Książka ta w swej pierwotnej wersji przeznaczona była dla czytelnika amerykańskiego, wymagała zatem od wydawcy polskiego pewnego dostosowania do wymogów naszego rynku. Bibliografia poszerzona została o wydawnictwa polskie; w tekście nazewnictwo instytucji kościelnych i państwowych podano w brzmieniu obowiązującym w naszym kraju. Ponadto tam, gdzie autor wykorzystuje przeprowadzone przez siebie wywiady z politykami oraz przytacza teksty tajnych dokumentów udostępnionych mu w archiwach rzymskich, redakcja zmuszona była, z racji niedostępności owych materiałów, całkowicie zawierzyć autorowi i poprzestać na wiernym przekładzie z angielskiego.

Od autora
Gdy po raz pierwszy snułem z papieżem Janem Pawłem II plany napisania jego biografii, Ojciec Święty powiedział po polsku: „Biografia musi być czymś więcej, nie tylko wykazem dat, faktów i cytatów. Musi przekonać serce, duszę i myśli człowieka".
W ciągu blisko dwóch lat, jakie upłynęły od naszej rozmowy w 1993 roku, miałem zaszczyt widywać i słuchać Jana Pawła II podczas prywatnych obiadów w jadalni w jego apartamentach w Pałacu Apostolskim, w sali konferencyjnej, gdzie żartowaliśmy po polsku, w oficjalnej sali audiencyjnej w Watykanie, na pokładach samolotów, kiedy towarzyszyłem mu w pielgrzymkach do Meksyku, na Jamajkę, do Stanów Zjednoczonych, krajów nadbałtyckich i państw byłej Jugosławii, w najwspanialszych katedrach świata i skromnych kościółkach parafialnych leżących na peryferiach wielkich miast.
Wziąłem sobie głęboko do serca rady papieża i wnikliwie przestudiowałem polską historię i literaturę - - intelektualną i uczuciową ostoję Jana Pawła II -- oraz odnalazłem w Polsce i innych krajach jego dawnych przyjaciół i znajomych. Kiedy już to zrobiłem, z przyjemnością przystąpiłem do pracy, korzystając przy tym z ogromnego dorobku literackiego papieża: poezji, dramatów, esejów, prac z zakresu obyczajowości i etyki, artykułów, listów, odczytów o podróżach, które ilustrował przezroczami, homilii i kazań.
Mam nadzieję, że zgodnie z Jego życzeniem udało mi się uchwycić istotę osobowości zarówno Karola Wojtyły z Krakowa, jak Jana Pawła II ze Stolicy Apostolskiej.
Biografia ta oczywiście nie jest autoryzowana i jeśli nie spełni

wszystkich oczekiwań papieża, to wina leży wyłącznie po mojej stronie, tym bardziej że Ojciec Święty poświęcił mi ogromnie dużo swego prywatnego czasu, okazując przy tym wyjątkowe względy; w głównej mierze dzięki temu książka ta mogła zaistnieć. I za to składam Janowi Pawłowi II najserdeczniejsze podziękowania. Jestem pewien, że doceni mój wysiłek nadania jego biografii największego obiektywizmu, na jaki było mnie stać.


CZĘŚĆ PIERWSZA





Rozdział pierwszy
Karol Józef Wojtyła przyszedł na świat we wtorek 18 maja 1920 roku w maleńkim miasteczku Wadowice w południowej Polsce. Tego samego dnia do Warszawy, stolicy odrodzonej Polski, triumfalnie wkroczył bohater wojny ze Związkiem Radzieckim, marszałek Józef Piłsudski. Zaledwie dziesięć dni wcześniej młoda armia Piłsudskiego zajęła Kijów, największe miasto radzieckiej Ukrainy. Było to pierwsze zwycięstwo militarne Polski od ponad dwustu lat.
Trzy miesiące później, 15 sierpnia, w Święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, siły zbrojne dowodzone przez marszałka odparły na przedpolach Warszawy potężny atak wojsk radzieckich. Bitwa ta natychmiast zyskała miano „Cudu nad Wisłą".
Klęska pod Warszawą powstrzymała pochód Rosjan, którzy w przeciwnym razie kontynuowaliby marsz do zniszczonych wojną Niemiec i Europy Zachodniej, wprowadzając na zdobytych terenach komunistyczny porządek. Lenin i Stalin opracowali szczegółowy plan ofensywy na Zachód i sowieci zdążyli już zająć Litwę i Białoruś.
„Cud nad Wisłą" z roku 1920 przywodzi na myśl odsiecz wiedeńską z roku 1683, kiedy to król polski, Jan III Sobieski, pokonał armię wielkiego wezyra Kara Mustafy, ratując tym samym Europę od panowania tureckiego.
Karol Wojtyła jest zatem niemal rówieśnikiem odrodzonej Polski, która przez sto dwadzieścia trzy lata podzielona była między trzech drapieżnych sąsiadów — Rosję, Prusy i Austrię.
Odrodzenie Polski stanowiło bezpośrednią konsekwencję pierwszej wojny światowej, kiedy rozpadło się pokonane przez Niemców cesarstwo rosyjskie, a zachodni alianci w 1918 roku rozbili imperium niemieckie (powstałe z dawniejszych Prus) i monarchię austro-węgierską.
13
Odzyskanie przez Polskę niezależnego bytu państwowego stanowiło jedną z największych zmian, jakie w ciągu ostatnich stuleci zaszły na
mapie Europy.
Polska miała na całym świecie potężnych sprzymierzeńców i gorących obrońców. Pierwszy publicznie wypowiedział się na rzecz ojczyzny Karola Wojtyły papież Benedykt XV, którego sympatie podczas wojny były po stronie Ententy (przystąpiły do niej później również Włochy) i w którego sercu Polska, stojąca wiernie od prawie tysiąca lat przy Kościele rzymskokatolickim, zajmowała szczególne miejsce. W swoich orędziach ze stycznia i sierpnia 1917 roku domagał się ponownego utworzenia niepodległego królestwa Polski. Papiestwo i Polskę zawsze łączyły wyjątkowo bliskie związki — a w nadchodzących dziesięcioleciach miały się one jeszcze zacieśnić.
Kolejne poparcie, choć nie wynikające bynajmniej z pobudek alt-ruistycznych, przyszło ze strony piotrogrodzkich rewolucjonistów -ich Rząd Tymczasowy wydał w marcu 1917 roku rezolucję stwierdzającą, iż konieczność powstania „(...) państwa polskiego (...) jako rękojmi trwałego pokoju w przyszłej nowo zorganizowanej Europie". Najbardziej jednak znaczący ruch dla sprawy polskiej wykonał prezydent Stanów Zjednoczonych, Woodrow Wilson, kiedy 8 stycznia 1918 roku przedstawił w Kongresie program znany pod nazwą „Czternastu Punktów Wilsona". Punkt trzynasty stwierdzał, iż „Należy stworzyć niezawisłe państwo polskie, które winno obejmować terytoria zamieszkane przez ludność niezaprzeczalnie polską (...)" I tak oto 3 czerwca Polska uznana została przez aliantów za sprzymierzony naród, biorący udział w wojnie. Już wtedy istniało we Francji sześć dywizji polskiego wojska, a na okupowanych przez Austriaków terenach Polski Józef Piłsudski dowodził legionem liczącym pięćdziesiąt tysięcy żołnierzy.
Zawieszenie broni między aliantami a Niemcami i Austro-Węgrami podpisano 11 listopada 1918 roku. Trzy dni później Piłsudski został tymczasowym naczelnikiem państwa i wodzem naczelnym sił zbrojnych. Polska znów stała się krajem niezawisłym. 28 lipca 1919 roku, na mocy Traktatu Wersalskiego, świat oficjalnie uznał „Polskę w pełni niepodległą".
Ale w rok po odzyskaniu niepodległości naród polski wciągnięty został w kolejną wojnę, od której zależało jego przetrwanie. Gdy u podnóża Karpat urodził się Karol Wojtyła, polskie wojsko przechodziło właśnie swój triumfalny chrzest bojowy.
W zdumiewający sposób owa zbieżność wydarzeń — odrodzenie się Polski, porównywane przez miliony Polaków ze zmartwychwstaniem Chrystusa, zwycięstwa polskich wojsk walczących pod sztandarami
14
Bogarodzicy oraz narodziny i smutne dzieciństwo przyszłego papieża -symbolizuje i określa całe polityczne i religijne życie Karola Wojtyły. To właśnie sprawiło, iż w siedemdziesiąt lat później odegrał on tak wielką rolę w doprowadzeniu do upadku komunizmu oraz odebraniu sowietom władzy we własnym kraju i w krajach Europy Wschodniej. Tutaj też należy szukać korzeni bardzo szczególnego i bardzo kontrowersyjnego kapłaństwa Wojtyły, a powodu, dla którego został wybrany głową Apostolskiego Kościoła rzymskokatolickiego, co miało miejsce 16 października 1978 roku.
Aby w pełni zrozumieć Jana Pawła II, pierwszego od czterystu pięćdziesięciu sześciu lat papieża nie-Włocha, najpierw należy poznać i zrozumieć Karola Józefa Wojtyłę człowieka. W tym celu trzeba w pełni pojąć polskość, która stanowi najważniejszy rys jego osobowości, ową nierzadko dezorientującą mieszankę konserwatyzmu i współczesnego myślenia.
Jest zwierzchnikiem Kościoła Powszechnego, do którego należy blisko miliard mieszkańców naszego globu, i główną postacią na scenie światowej dyplomacji, pozostając jednocześnie polskim patriotą, polskim filozofem, polskim poetą i polskim politykiem. Podczas swej pierwszej papieskiej wizyty w ojczyźnie, w czerwcu 1979 roku, na ornacie wyszyty miał wizerunek polskiego orła białego w koronie i złoty napis na błękitnym tle: Polonia Semper Fidelis (Polska Zawsze Wierna). W czasie Bożego Narodzenia w ciepłej, rodzinnej atmosferze, w gronie przyjaciół, którzy nieoficjalnie odwiedzają go w Rzymie, śpiewa polskie kolędy. Utrzymuje codzienny, ścisły kontakt z polskim Kościołem, bacznie śledząc sytuację polityczną w swej ojczyźnie. W młodości występował w inscenizacjach wielkich narodowych arcydzieł i do dzisiaj z rozczuleniem wspomina tamte czasy.
Filozoficzne i teologiczne koncepcje papieża, jego reakcje na wydarzenia międzynarodowe oraz interpretacja historii muszą być zatem rozpatrywane pod kątem jego osobistej przeszłości, ogromnej erudycji oraz znajomości problemów świata i polityki, pogłębionej podczas podróży do krajów leżących na pięciu kontynentach.
Karol Wojtyła, syn wielkiego patrioty, emerytowanego oficera armii, ochrzczony przez kapelana, jest dzieckiem odrodzonej Polski, a podstawy jego działania tkwią w poczuciu przynależności narodowej. Kościół rzymskokatolicki przez wieki chronił owo poczucie przynależności, pielęgnując polski język i kulturę, polski mistycyzm i mesjanizm narodowy.

15
Jednak Wojtyłę można lepiej zrozumieć w kontekście jego bogatej twórczości poetyckiej i dramatycznej, dorobek literacki odzwierciedla bowiem jego doświadczenia.
Wywodzący się z górali Wojtyła doskonale zna ludzi uprawiających rolę i żyjących w nędzy w kurnych chatach. Jeszcze w poprzednim pokoleniu jego rodzina prowadziła gospodarstwo, toteż i on sam mocno tkwi korzeniami w chłopstwie. Pierwszy znany Wojtyła, Maciej, był wieśniakiem urodzonym w roku 1765 w wiosce Czaniec. Najprawdopodobniej jednak bezpośredni przodkowie Jana Pawła II wywodzą się od Bartłomieja Wojtyły, urodzonego również w Czańcu w 1788 roku. Był on prapradziadkiem papieża. Dziadek, Maciej, wpisany został do ksiąg parafialnych jako rolnik i krawiec (w tamtych czasach językiem urzędowym na wsi była łacina, więc Macieja zarejestrowano jako agricola et sartor ex Czaniec). Później przeniósł się do sąsiedniej wioski. W Czańcu pozostał jednak Franciszek Wojtyła, bratanek Macieja, który prowadził chór w wioskowym kościele, wzniesionym w 1660 roku. Franciszek zmarł w 1968 w wieku dziewięćdziesięciu lat i będący już wówczas kardynałem Wojtyła udał się do Czańca, żeby osobiście odprawić ceremonię pogrzebową stryja. Ale w okolicy żyło wielu Wojtyłów. W rejestrach figurowali jako krawcy, szewcy, rolnicy, rymarze, kupcy, wagabundy i żebracy. Nie wiadomo, czy któryś z nich również nie należał do rodziny papieża.
Podczas niemieckiej okupacji Karol Wojtyła musiał przez kilka lat pracować jako zwykły robotnik. Poznał wtedy mozół ciężkiej pracy oraz zdobył umiejętność współżycia z ludźmi w stopniu znanym niewielu kapłanom. Praca nauczyła go znosić cierpienie w milczeniu i z godnością, dała mu wewnętrzną dyscyplinę, którą później, już jako papież, starał się wprowadzać w coraz bardziej buntującym się Kościele. Zawsze identyfikował się z chłopami i robotnikami, często publicznie domagał się sprawiedliwości dla „ludu pracującego" - niecodzienny to zwrot w ustach papieża, ale, jak sam Jan Paweł II twierdzi, pojęcie to pochodzi od Jezusa Chrystusa.
Identyfikuje się również z mesjanistyczną koncepcją polskiego katolicyzmu, w której myśl narodowa i religia są ze sobą nierozerwalnie złączone. Jeszcze kiedy był dzieckiem, fascynowała go leżąca w odległości około pięćdziesięciu kilometrów od jego rodzinnych Wadowic Kalwaria Zebrzydowska z klasztorem Bernardynów. Dwa razy do roku zjeżdżają tam dziesiątki tysięcy rolników. Raz na Wielkanoc, aby uczestniczyć w uroczystościach związanych z męką i zmartwychwstaniem Chrystusa, i drugi raz w sierpniu, na Matki Boskiej Zielnej, w Święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. W Kalwarii Ze-
16
brzydowskiej odprawiana jest Droga Krzyżowa, podczas której tłum wiernych, przechodząc od stacji do stacji z modlitwą i śpiewem na ustach, postępuje za aktorem grającym Chrystusa. Wojtyła jako mały chłopiec brał udział w misteriach wielkanocnych. Później, już w seminarium duchownym, chciał wstąpić do karmelitów bosych, a jego pierwsza rozprawa doktorska dotyczyła świętego Jana od Krzyża, szesnastowie-cznego mistyka hiszpańskiego.
Katolicka od tysiąca lat Polska przez swych poetów nurtu mesjanis-tycznego okrzyknięta została „Chrystusem Narodów", cierpiącym za odkupienie wszystkich ludzi na ziemi. Dlatego też odzyskanie przez nią niepodległości nazywano „zmartwychwstaniem". Już w XVII wieku, kiedy to naród, żeby przetrwać, najbardziej potrzebował boskiego orędownictwa, Czarna Madonna z Częstochowy koronowana została na Królową Polski. Malowidło ścienne w salonie warszawskiej rezydencji kardynała Józefa Glempa, prymasa Polski, przedstawia marszałka Piłsudskiego, żołnierza rannego podczas „Cudu nad Wisłą" oraz konającego kapelana armii polskiej, który w swych ostatnich chwilach błogosławi idących na bój żołnierzy.
Wojtyłę uformowała również wielka tragedia osobista, cierpienie oraz samotność, przed ukończeniem dwudziestego pierwszego roku życia utracił bowiem całą rodzinę: jego siostra zmarła jako niemowlę, matka, kiedy miał lat osiem, starszy brat, gdy Karol liczył sobie lat jedenaście, a ukochany ojciec trzy miesiące przed jego dwudziestymi pierwszymi urodzinami.
Owe rodzinne tragedie ukształtowały Wojtyłę jako człowieka i jako kapłana. Często mówi o nich w prywatnych rozmowach, zwłaszcza o chwilach wielkiej samotności po śmierci ojca. Sam również kilkakrotnie otarł się o śmierć.
Karol Wojtyła zawsze największą cześć oddawał Stanisławowi, polskiemu biskupowi zamordowanemu na ołtarzu kościoła w Krakowie, ówczesnej stolicy królestwa, przed dziewięciuset laty z rozkazu króla--tyrana. W XIII wieku Stanisław został kanonizowany przez Kościół rzymskokatolicki i obwołany patronem Polski. Wyjeżdżając na historyczny Sobór Watykański II w 1962 roku Wojtyła, wówczas świeżo mianowany biskup, podczas mszy świętej w Krakowie zwrócił się do wiernych ze słowami: „(...) wchodzę (...) na ten wielki dziejowy gościniec od grobu świętego Stanisława do grobu świętego Piotra". Niemal dokładnie tych samych słów użył jako kardynał, gdy w roku 1978 opuszczał Kraków, udając się na konklawe, które obwołało go papieżem.
17
Dziś Jan Paweł II, ilekroć w prywatnych rozmowach wspomina zamach na swoje życie, który miał miejsce w maju 1981 roku na placu Świętego Piotra, zawsze nawiązuje do postaci świętego Stanisława. W publicznych wystąpieniach nieustannie podkreśla, że biskup męczennik „(...) był zawsze (...) patronem ładu moralnego w Ojczyźnie naszej", który pozostaje „(...) fundamentem wszelkiego ładu". Wojtyła, przez wiele lat również biskup krakowski, całkowicie identyfikuje się ze swym poprzednikiem, gorącym polskim patriotą, który żył u zarania obecnego tysiąclecia.
Ma kontemplacyjną naturę mistyka, ale jest również człowiekiem niezwykle twardym i obdarzonym ogromną wolą przetrwania, co pozwoliło mu przeżyć mimo ran zadanych przez pociski, przetrwać skomplikowaną operację jamy brzusznej, poważne infekcje i różne wypadki, które przytrafiły mu się na przestrzeni lat, i jednocześnie nie zaprzestać realizacji celów, jakie sobie postawił.
Przyjaciele, którzy znają Wojtyłę od dawna, utrzymują, iż to modlitwa i medytacja stanowią główne źródło jego fizycznej i umysłowej siły oraz zdumiewającej zdolności regeneracji energii — mimo morderczego harmonogramu watykańskiego i wyczerpujących podróży po całym świecie. Wedle zwykłych standardów jest to stanowczo zbyt dużo jak na człowieka przeszło siedemdziesięcioletniego, ale aż do teraz nikt nie odważył się nawet sugerować papieżowi, by choć o minutę skrócił swój dzień pracy. Jan Paweł II jest człowiekiem, który ma do wypełnienia misję, lecz zapewne wie, iż pozostało mu już niewiele czasu. Jednak w połowie roku 1994 jego zdrowie zaczęło poważnie szwankować, musiał więc mocno ograniczyć swoje zajęcia.
Mówi się, że Wojtyła spędza na modlitwie aż siedem godzin na dobę; modli się o świcie w prywatnej kaplicy, czasami nawet leżąc krzyżem przed ołtarzem, potem z zaproszonymi gośćmi przed śniadaniem, modli się też w swoim gabinecie przyległym do sypialni, podczas mszy i posług kapłańskich w Rzymie, w czasie podróży na pokładach samolotów lub na tylnym fotelu swej czarnej limuzyny marki Mercedes. Posiada tak wspaniałą zdolność koncentracji, iż potrafi zupełnie odizolować się od otoczenia, w którym wypada mu chwilowo przebywać. Umie zatopić się w modlitwie i kontemplacji nawet w obliczu nieprzeliczonych tłumów podczas mszy pod gołym niebem. Na jego twarzy pojawia się wtedy wyraz całkowitego oderwania od świata, zamyka oczy i od czasu do czasu porusza lekko wargami w bezgłośnej modlitwie. Jednak takie chwile szybko mijają i Wojtyła powraca do świata ludzi. Znów spogląda na otaczających go księży i wiernych, a na jego ustach znów gości pogodny uśmiech.
18
W roku 1972, w kazaniu dla studentów, Wojtyła nauczał, że modlitwa jest „rozmową" i „kontaktem z Bogiem". Wyjaśniając swe słowa, powiedział:
„Modlitwa ludzka miewa też bardzo różne wymiary, bardzo różne głębie. Nie tylko bardzo różne formy zewnętrzne: kiedy się modli na przykład muzułmanin, z taką wielką odwagą, tak wszędzie o określonych porach wzywa swojego Allacha; kiedy się modli buddysta, wchodząc w całkowite skupienie, jak gdyby unicestwiając się w tym skupieniu; kiedy się modli chrześcijanin, przejmując od Chrystusa to słowo: »Ojcze«, na które znajduje w swoim duchu przez Ducha Chrystusowego tak wspaniałe pokrycie".
Już jako papież wyznał: „Gdy byłem młody, sądziłem, że modlitwa może — czy powinna — wyrażać jedynie wdzięczność i uwielbienie. Proszenie w niej o cokolwiek wydawało mi się czymś niewłaściwym. Później jednak całkowicie zmieniłem zdanie. Dzisiaj proszę o bardzo wiele". Każdego ranka, gdy Jan Paweł II udaje się na modlitwę do prywatnej kaplicy przylegającej do jego apartamentów, na klęczniku czeka już lista intencji, sporządzona przez zakonnice wchodzące w skład domu papieskiego. Na nieśmiałe pytanie pewnego gościa, z którym prywatnie jadł lunch, czy mógłby się pomodlić za jego zięcia niekatolika, który czeka na transplantację serca, Ojciec Święty odrzekł: „O-czywiście, będę się za niego modlić. Jak się pański zięć nazywa?"
Jednocześnie ów uduchowiony papież prowadzi niebywale aktywny tryb życia. Jest pracoholikiem, zajętym od wczesnego świtu niemal do północy. Ze wszystkich okien przylegającego do Bazyliki św. Piotra Pałacu Apostolskiego w oknach sypialni Jana Pawła II światło gaśnie ostatnie. Wojtyła przez całe życie uprawiał różne sporty, a na nartach przestał jeździć dopiero, kiedy ukończył siedemdziesiąty czwarty rok życia, po złamaniu biodra we własnej łazience. Okazało się, że odbyta na początku lutego 1994 roku całonocna wycieczka narciarska w leżące na północ od Rzymu góry była jego pożegnaniem z nartami. Watykan utrzymywał w tajemnicy fakt, że papież jeździł wtedy na nartach, gdyż w listopadzie roku poprzedniego lekarze, po tym kiedy złamał sobie ramię, kategorycznie zabronili mu uprawiania tego sportu. Zezwolili natomiast, choć w ograniczonym wymiarze, na piesze wycieczki górskie, mnę ulubione zajęcie rekreacyjne papieża na świeżym powietrzu. Zalecali mu również korzystanie z basenu w letniej rezydencji w Castel Gandolfo.
Jego determinacja w dążeniu do postawionych sobie celów jest równie silna jak potrzeba obrony skrajnie konserwatywnych poglądów w kwestiach teologicznych i etycznych, tak nieoczekiwanych
19
u człowieka skądinąd światowego i nowoczesnego. Jan Paweł II ma umysł otwarty na nowe idee i koncepcje, od filozofii po naukę i psychiatrię. To właśnie on w roku 1992 oficjalnie oczyścił Galileusza z zarzutu herezji, jaki postawiła mu przed trzystu sześćdziesięcioma laty, w roku 1633, inkwizycja — za stwierdzenie, że centralnym ciałem niebieskim naszego systemu planetarnego jest Słońce. Teorię tę rozgłosił polski astronom, Mikołaj Kopernik. Wojtyłę interesuje astrofizyka i teorie powstania wszechświata (mówi się, że akceptuje nawet teorię Wielkiego Wybuchu, jeśli tylko traktuje się go jako dzieło Boga). Interesuje się również genetyką i jej wpływem na etykę chrześcijańską, jakkolwiek w opinii naukowców watykańskich genetyka dla Kościoła czasów Jana Pawła II jest nauką równie kontrowersyjną, jak dla siedemnastowiecznego papiestwa poglądy Galileusza.
W przededniu trzeciego tysiąclecia Jan Paweł II zlecił Kolegium Kardynałów ponowne przeanalizowanie działań Kościoła w minionych wiekach, ze szczególnym uwzględnieniem wojen religijnych i praktyk inkwizycji.
Pod jego bacznym okiem przez czternaście lat prowadzono renowację Kaplicy Sykstyńskiej (w której, podobnie jak większość jego poprzedników, został obrany papieżem), dzięki czemu możemy dziś podziwiać odtworzony z wielkim pietyzmem „Sąd Ostateczny", największe chyba dzieło Michała Anioła, oraz przepiękne freski sufitowe.
W roku 1994, zaraz po Wielkanocy, Jan Paweł II w asyście wszystkich obecnych w Rzymie kardynałów celebrował w Kaplicy Sykstyńskiej sumę odprawioną z okazji ukończenia tego długotrwałego przedsięwzięcia.
Karol Wojtyła jest orędownikiem wolności i tolerancji religijnej -był współtwórcą „Deklaracji o wolności religijnej", zatwierdzonej przez Sobór Watykański II w roku 1965 — a także rzecznikiem swobód i praw człowieka, jego godności oraz sprawiedliwości społecznej we wszystkich wymiarach.
Jednocześnie nie toleruje jednak żadnych sprzeciwów wobec niepodważalnych nauk moralnych Kościoła, zwłaszcza dotyczących świętości życia poczętego (a zatem nie zezwalających katolikom na stosowanie środków antykoncepcyjnych). Nie uznaje też odstępstw od swojego punktu widzenia w sprawach, które uważa za zasadnicze. Dlatego też cieszący się uznaniem teologowie, których interpretacja prawd Kościoła różni się od poglądów papieża, są przez Watykan odsuwani od nauczania w uczelniach katolickich.
20
Tematy takie jak aborcja, sztuczne zapłodnienie, eutanazja, małżeństwo księży, kapłaństwo kobiet, rozwody i homoseksualizm zawsze wprawiają Jana Pawła II w gniew i grzmi wtedy niczym biblijny prorok, a w miarę jak się starzeje i jednocześnie widzi, że otaczający go świat w kwestiach moralnych idzie w niewłaściwym kierunku, grzmi jeszcze głośniej.
Z powodu programu kontroli narodzin wypowiedział otwartą wojnę Organizacji Narodów Zjednoczonych (i rządowi Stanów Zjednoczonych) i po raz pierwszy we współczesnej historii uwikłał Watykan w bezpośredni konflikt z większością międzynarodowych społeczeństw. Ponieważ Kościół z samej swej definicji jest autorytarny, a kompromisy w sprawach zasadniczych nie leżą w charakterze Polaków, papież gwałtownie sprzeciwił się zaproponowanej przez Organizację Narodów Zjednoczonych w roku 1994 na Międzynarodowej Konferencji do spraw Zaludnienia i Rozwoju deklaracji sankcjonującej aborcję oraz metody sztucznego zapłodnienia.
„Protestujemy!" — wołał z okna swych apartamentów wychodzących na plac Świętego Piotra w niedzielę w kwietniu 1994 roku. Wcześniej wystosował osobiste listy do głów wszystkich państw świata, odbył telefoniczną konferencję z prezydentem Billem Clintonem oraz zorganizował spotkanie dla stu kilkudziesięciu ambasadorów akredytowanych przy Stolicy Apostolskiej, wyrażając przy każdej z tych okazji swą najgłębszą troskę o przyszłość „instytucji rodziny", jeśli na konferencji Organizacji Narodów Zjednoczonych zaakceptowana zostanie uchwała sankcjonująca kontrolę urodzin.
Gdy w dwa miesiące później podczas swej europejskiej podróży Clinton zatelefonował do Watykanu, Jan Paweł II tłumaczył mu, jak wielki sprzeciw budzi w nim dokument uchwalony przez Organizację Narodów Zjednoczonych. Wtedy to po raz pierwszy papież i prezydent Stanów Zjednoczonych — rnimo wzajemnej sympatii i szacunku, jakim się darzą — publicznie przyznali się do poważnych kontrowersji i braku jednomyślności w tak fundamentalnej kwestii. Ale dla Jana Pawła II świętość życia poczętego jest sprawą zasadniczą i uważa, iż musi wszelkimi dostępnymi środkami prowadzić wojnę w imię swych poglądów i wykreślić z międzynarodowego prawa słowo „aborcja".
Jako papież Karol Wojtyła hołduje tym samym poglądom co w czasach, gdy był jeszcze biskupem i kardynałem. W roku 1968 pomagał papieżowi Pawłowi VI opracowywać encyklikę Humanae vitae, która potępiała sztuczne zapłodnienie. W kazaniu wygłoszonym w lutym 1974 roku w Krakowie grzmiał: „Największą tragedią naszego społeczeństwa (...) jest śmierć ludzi jeszcze nie narodzonych: tych poczętych i nie narodzonych".
21
W roku 1994, w dwa dni po wyjściu z rzymskiego szpitala po złamaniu biodra, wystosował list apostolski kładący definitywnie kres wszelkim dyskusjom na temat kapłaństwa kobiet: „(...) oświadczam, że Kościół nie ma żadnej władzy udzielania święceń kapłańskich kobietom oraz że orzeczenie to powinno być przez wszystkich wiernych Kościoła uznane za ostateczne".
W szesnastym roku swego pontyfikatu Jan Paweł II rozpoczął na wszystkich frontach bezprecedensową „ofensywę wiosenną", jak to określali jego najbliżsi współpracownicy. Żaden papież Włoch w ubiegłych stuleciach nie wypowiadał się tak otwarcie i tak stanowczo w kwestiach doktrynalnych, ale teraz na szalę rzucona została cała przyszłość Kościoła rzymskokatolickiego, najdłużej funkcjonującej instytucji w historii ludzkości.
W drugiej połowie XX wieku Kościół stracił bardzo wielu wyznawców w Ameryce Północnej, w Europie Zachodniej, w Ameryce Łacińskiej oraz na Karaibach. Przyczyna takiego stanu rzeczy leży w tym, iż wielu katolików nie zgadza się z zakazem przerywania ciąży oraz z innymi aspektami katolicyzmu watykańskiego. Wierni uważają je za konserwatywne i nie przystające do rzeczywistości współczesnego świata. Jedni w ogóle odchodzą od Kościoła, inni dołączają do sekt protestantów (które Watykan określa mianem „ekstatycznych sekt"), zwłaszcza do zielonoświątkowców — sądząc, iż znajdą tam więcej swobody i możliwości uczestnictwa w życiu religijnym. Tak dzieje się zwłaszcza w Ameryce Środkowej i Południowej, w Meksyku i nawet w Afryce, gdzie Jan Paweł II tak bardzo stara się rozszerzyć obecność Kościoła rzymskokatolickiego. U schyłku XX wieku najbardziej rosnącą pod względem liczby wyznawców religią stał się islam, głównie w Afryce i na Środkowym Wschodzie; w Ziemi Świętej, z powodu emigracji lub odchodzenia wiernych od Kościoła rzymskokatolickiego, prawie nie ma już chrześcijan.
Na całym świecie jest coraz mniej księży i zakonnic, coraz mniej powołań kapłańskich. W maju 1994 roku papież oświadczył w swoim orędziu: „To zdumiewające zjawisko, iż największy niedobór księży występuje w Ameryce Łacińskiej, gdzie w stosunku do liczby ludności jest największy procent katolików oraz, jak wskazują statystyki, największa ich liczba na świecie"*.
U progu trzeciego tysiąclecia trwania Kościoła Jan Paweł II stanął
* Gwiazdką oznaczono przełożone z oryginału angielskiego fragmenty wywiadów przeprowadzonych przez Tada Szulca oraz niedostępne po polsku fragmenty oficjalnych dokumentów lub innych wypowiedzi publikowanych.
22
wobec problemu buntu w szeregach kleru, ale dzięki swej Nowej Ewangelizacji apostolskiej ma nadzieję go stłumić bez konieczności odejścia od swych zasad i stanowisk doktrynalnych. Jeśli jednak bunt się rozszerzy, to obecny papież po zakończeniu swego pontyfikatu zostawi Kościół bardzo uszczuplony liczebnie, lecz za to przepojony żarliwą wiarą, zdecydowanie wojujący i posłuszny. Wojtyła woli narazić się na straty, niż iść na kompromisy.
Taka prawidłowość występowała zresztą przez wszystkie tysiąclecia trwania Kościoła. Grzegorz Wielki, którego pontyfikat przypadł na koniec VI wieku i który był jednym z największych papieży — i papieskich autokratów zarazem — napisał: „Jestem gotów raczej umrzeć, niż pozwolić, aby Kościół Apostolski Świętego Piotra uległ za moich czasów degeneracji". I pisał dalej: „Znacie mój charakter. Jestem bardzo cierpliwy, ale kiedy już zadecyduję, że nie wolno mi dłużej zwlekać, z radością stanę twarzą w twarz z każdym zagrożeniem". Jego biograf stwierdza, że Grzegorz był niewątpliwie najwybitniejszą postacią w historii Kościoła, postacią, która pod wieloma względami wywarła doniosły wpływ na doktrynę, organizację i dyscyplinę Kościoła katolickiego.
Kiedy słuchamy dziś Jana Pawła II, przychodzą na myśl tamte surowe, wyzywające słowa Grzegorza, który dla obecnego Ojca Świętego był wzorem papieża, moralisty, filozofa i mistyka. I rzeczywiście, słowa homilii wygłoszonej przez Jana Pawła II w czternaście stuleci później, w kościele na przedmieściach Rzymu brzmią tak, jakby wyszły z ust samego Grzegorza. Ojciec Święty oświadczył wtedy: „Nie jestem surowy — z natury jestem łagodny — ale nieugięcie walczę o zasadę... Bóg jest silniejszy od ludzkiej słabości i zepsucia. Ostatnie słowo zawsze będzie należało do Boga..."
Jan Paweł II zdecydowany jest uratować zarówno ludzkość, jak i Kościół od „kultury śmierci", którą upatruje w „imperializmie antykoncepcyjnym" Zachodu, w rozpadzie rodziny i „dzikim kapitalizmie", który, jak głosi, zastąpił komunizm, a niesie takie samo śmiertelne zagrożenie i zło.
Papież uważa, iż u progu kolejnego tysiąclecia ludzkość pogrąża się w zepsuciu, i głęboką troską napawa go myśl, że wszystkie te zagrożenia dotrą również do postkomunistycznej Polski - - jego ukochanej ojczyzny, w której każdego dnia, zanim w roku 1978 został wyniesiony Tron Piotrowy, toczył z reżimem komunistycznym bitwę swoim własnym orężem — słowem mówionym i pisanym. Dlatego też często ocenia świat przez pryzmat swych polskich doświadczeń i tradycji. Jak zauważył jeden z jego starych przyjaciół: „Możecie wyrzucić Papieża z Polski, ale nie możecie wyrzucić Polski z Papieża".
23
Polski papież jest człowiekiem pełnym niezwykłej łagodności i wielkiego osobistego ciepła. Te właśnie cechy pozwalają mu z taką łatwością nawiązywać kontakt z milionami ludzi, którzy spotykają go podczas odbywanych samolotem odrzutowym lub helikopterem (gdy w grę wchodzą mniejsze odległości) podróży po całym świecie czy też oglądają go za pośrednictwem telewizji satelitarnej albo lokalnych stacji. Jego uśmiechnięte oblicze jest najbardziej znaną twarzą na świecie.
Bardzo lubi bezpośrednie spotkania z ludźmi --z pojedynczymi osobami lub wielkimi tłumami -- dodaje mu to sił w chwilach największego zmęczenia. W wystąpieniach publicznych lubi żartować, pozwalając sobie czasami na lekką autoironię, przemawiając w lokalnych językach i ciesząc się, kiedy zgromadzone tłumy reagują na jego słowa śmiechem i głośnymi oklaskami. Ma w sobie sporo z aktora.
Jednak mimo przejawianego publicznie ekstrawertyzmu Wojtyła jest człowiekiem bardzo skrytym i nawet wobec najbliższych przyjaciół zachowuje dystans, choć nie daje go nikomu odczuć. Ma bardzo specyficzne poczucie humoru, które ujawnia na gruncie towarzyskim w przekornym błysku szaroniebieskich oczu, a czasem nawet w lekko rzuconej uwadze, która bardzo trafnie ujmuje sedno sprawy — nie zawsze pochlebne dla rozmówcy.
Podczas obiadu czy kolacji w skromnie urządzonej jadalni mieszczącej się na drugim piętrze papieskich apartamentów w Pałacu Apostolskim, w obecności najczęściej jednego tylko gościa i dwóch swych prywatnych sekretarzy, papież okazuje się czarującym gospodarzem: prowadzi tak luźną i przyjacielską rozmowę, że gość bardzo szybko zapomina, że znajduje się w obecności Ojca Świętego. Bez skrępowania prosi o dokładkę czy drugi (lub trzeci) kieliszek wina — Wojtyła ma zwyczaj rozcieńczać wino wodą --a sam posiłek, przygotowywany przez polskich mnichów i podawany przez lokaja Włocha jest bardzo obfity i stanowi osobliwą mieszankę kuchni polskiej i włoskiej. Gospodarz je z dużym apetytem, uśmiecha się i ze swobodą rozprawia na rozmaite tematy. Jana Pawła II naprawdę trudno nie lubić.




Rozdział drugi

Polskość Karola Wojtyły wynika przede wszystkim z jego pochodzenia. Od najwcześniejszego dzieciństwa w domu, kościele i szkole nasiąkał polskością. A historia jego kraju jest długa i bogata, pełna wzlotów i upadków, chwały i tragedii, zwycięstw i klęsk, powstań narodowych i zdrad, nadziei i straconych złudzeń, patriotycznego bohaterstwa, nacjonalizmu i chorobliwych uprzedzeń.
Na scenie polskiego dramatu nigdy nie brakowało romantycznych bohaterów, patriotów i zdrajców, nawiedzonych kaznodziejów i uduchowionych głupców, świętych, męczenników, genialnych kompozytorów i poetów, mistyków i dziwaków — a wszyscy oni torowali sobie drogę do pierwszych rzędów z pełną wdzięku bezczelnością. Jest to historia tysiąca lat walk z bałtyckimi i słowiańskimi poganami, z Teu-tonami, Tatarami, Turkami, Rosjanami, Ukraińcami, Kozakami i Szwedami. Raz były to wojny zaborcze, innym razem obronne — i o wiele za często walki bratobójcze.
Nic zatem dziwnego, że ów polski teatr odzwierciedla wszystkie wzloty i upadki historii Polski, najszlachetniejszy patriotyzm, głęboką wiarę, romantyzm i mistycyzm. Nic też dziwnego w tym, że wszystkie te wyniesione z dzieciństwa wpływy sprawiły, iż Karol Wojtyła przesiąkł na wskroś polskością i poczuł powołanie kapłańskie, które stanowić miało o jego ostatecznym przeznaczeniu. Wpływ, jaki miało na niego wychowanie w duchu patriotycznym i religijnym, zaprowadził go na deski amatorskiego teatru, gdzie mógł wyrażać przepełniające go uczucia. Później sam zaczął tworzyć. Grywane przez niego role zawsze były nistyczne, religijne i patriotyczne. Ma wrodzony talent aktorski, który tak bardzo przydał mu się w dalszym życiu.
25
Polska religię katolicką przyjęła ponad tysiąc lat temu, wraz z uzyskaniem własnego bytu państwowego. W roku 966 książę Mieszko I z dynastii Piastów, rządzącej pogańskimi plemionami zamieszkującymi tereny położone między Wisłą i Odrą, pojął za żonę księżniczkę Dob-rawę z dynastii Przemyślidów panującej w sąsiednich Czechach. Wojska Mieszka poniosły klęskę w walce o przejęcie kontroli nad ujściem Odry z teutońskimi rycerzami dowodzonymi przez Ottona I, który dziedziczył koronę Karola Wielkiego i nosił tytuł Cesarza Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Wtedy to Mieszko zrozumiał, że dziedzinę swą może uratować jedynie poprzez alians z Czechami i utworzenie silnego państwa, zdolnego przeciwstawić się Teutonom.
Alians ten polegał na małżeństwie Mieszka z Dobrawą, księżniczką chrześcijańską, i przyjęciu przez Słowian polskich wiary katolickiej. Narodziny państwowości polskiej i przyjęcie chrześcijaństwa zbiegło się w czasie i w tym sensie mówiono o „dwóch podstawach" narodowego bytu, Kościele i państwie. Państwo i Kościół przez cały ciąg dziejów Polski były ze sobą nierozerwalnie powiązane -- nie tylko jako instytucje, ale również jako zjawisko społeczne — co szczególnie wyraźnie zaznaczało się w chwilach zagrożenia bytu państwowego i narodowego.
Chrześcijaństwo dotarło do Polski dość późno, bo dopiero w dziesiątym wieku swego trwania. Stało się tak dlatego, że plemiona słowiańskie zamieszkujące dorzecze Odry i Wisły kryły się w lasach oraz na równinach leżących po północnej stronie Karpat i nigdy tam nie dotarły legiony rzymskie ani wpływy kultury grecko-rzymskiej, ani też chrześcijańscy misjonarze. Idąc w ślad za podbojami rzymskimi, misjonarze głosili ewangelię w Niemczech, Francji, Hiszpanii, a nawet w Anglii i Irlandii, docierając również do krajów naddunajs-kich, leżących po drugiej stronie Karpat --do Czech i Węgier -oraz Grecji na Bałkanach, i jeszcze dalej na wschód, do Rosji. Święci Cyryl i Metody, greccy bracia misjonarze, których nazwano „słowiańskimi apostołami", ojcowie słowiańskiej kultury liturgicznej, przynieśli w dziewiątym wieku Słowo Boże na przylegające do Czech Morawy, ale na ziemiach zamieszkanych przez plemiona piastowskie stopy swej już nie postawili.
Gdy Mieszko i Dobrawą sprowadzili do Polski nową wiarę, chrześcijaństwo szybko zapuściło tam korzenie — przede wszystkim z tego względu, że u Słowian nie istniało zbyt silne dziedzictwo religii pogańskich, które mogłyby współzawodniczyć z nowym wyznaniem. Pierwsza diecezja polskiego Kościoła rzymskokatolickiego powstała w 1000 roku w leżącym na zachodzie kraju Gnieźnie, miejscu pochówku pierw-
26
szego polskiego męczennika, który zginął zaledwie czterdzieści lat po powstaniu nowego państwa chrześcijańskiego. Był nim święty Wojciech (na Zachodzie znany pod imieniem Adalbert), arcybiskup i misjonarz zamordowany przez bałtyckich Prusów, których próbował nawrócić, i pierwszy święty, który został patronem Polski. Męczeństwo od samego początku wpisane było w polską historię, co Karol Wojtyła uświadomił sobie uczęszczając jeszcze do wadowickiej szkoły podstawowej.
Innym bardzo istotnym aspektem historii Polski była konieczność wyboru przynależności do kultury Wschodu lub Zachodu. Pierwszego wyboru Polacy dokonali natychmiast po zdobyciu tożsamości narodowej — wybór padł na Zachód i tak już pozostało przez kolejne tysiąclecie. Określił to również wybór religii.
Rozdział chrześcijaństwa na Kościół łaciński i grecki korzeniami sięga jeszcze rozpadu Cesarstwa Rzymskiego na cesarstwo zachodnie, ze stolicą w Rzymie, oraz imperium wschodnie — Bizancjum. Rozłam ów nastąpił po śmierci Konstantyna Wielkiego w 337 roku. Konstantyn był pierwszym rzymskim cesarzem, który przyjął chrześcijaństwo i postanowił przenieść stolicę imperium z Rzymu do Konstantynopola, miasta, które wybudował nad Bosforem i poświęcił Maryi Pannie. Gdy za panowania jego następców doszło do ostatecznego podziału imperium rzymskiego, obie stolice — Rzym i Konstantynopol — stały się odrębnymi ośrodkami władzy i kultury oraz wpływów religijnych.
Chrześcijaństwo łacińskie, z głównym ośrodkiem w Rzymie, szybko się przekonało, iż u potężnego wschodniego rywala rośnie w siłę Kościół grekokatolicki, zwany Greckim Kościołem Ortodoksyjnym, różniący się od kościoła rzymskiego zarówno pod względami doktrynalnymi, jak i liturgicznymi. Jednocześnie Kościół łaciński zaczai tracić wyznawców na Wschodzie.
Od VI wieku Rzym nie miał nawet cesarza i papież Grzegorz Wielki, najznaczniejsza postać w ówczesnej Europie, we wszystkich kwestiach dotyczących posiadłości papieskich w Italii i krajach położonych dalej na zachód musiał mieć do czynienia z chrześcijańskim cesarzem w Bizancjum. W sprawach religijnych komunikował się z patriarchą Konstantynopola, który nadal uznawał zwierzchność papieża rzymskiego, ale kontakty kościelne między obydwiema chrześcijańskimi stolicami uległy zerwaniu. Na Soborze Nicejskim w 787 roku oba Kościoły obradowały wspólnie po raz ostatni. W 1054 Kościół grecki odmówił uznania zwierzchnictwa papieża, w wyniku czego oba Kościoły rozdzieliły się ostatecznie, w sposób formalny.
Zawojowanie Bałkanów i ziem ruskich przez greckich ortodoksów z jednej strony - - paradoksalnie - - było wynikiem ich silniejszego
27
i bardziej rygorystycznego rytuału, z drugiej zaś pewnego liberalizmu panującego w kościołach wschodnich. Na przykład Kościół grekoka-tolicki zezwalał na stosowanie w liturgii języków słowiańskich zamiast obowiązującej w chrześcijaństwie łaciny lub greki — musiało minąć półtora tysiąca lat, zanim Kościół rzymskokatolicki zezwolił na odprawianie mszy w językach lokalnych — co upowszechniło cyrylicę, opartą na alfabecie greckim, nie zaś łacińskim. Poza tym w Kościele greckim nie obowiązywał celibat księży i aprobowano małżeństwa kapłanów — i tak jest po dzień dzisiejszy. A Jan Paweł II obu tym praktykom jest zdecydowanie przeciwny.
Bizancjum było bogatsze i potężniejsze niż Rzym. Konstantynopol kwitł, podczas gdy Rzym, nawet za pontyfikatu Grzegorza Wielkiego, przechodził wielki kryzys kulturalny. W 865 roku Bizancjum zmusiło króla Bułgarii, Borysa I, do przyjęcia chrześcijaństwa ortodoksyjnego. W 989 roku Ruś Kijowska, wschodni sąsiad Polski, również przyjęła grecką religię, a niebawem uczyniło to także Wielkie Księstwo Moskiewskie.
Ale Polska, która po aliansie księcia Mieszka z chrześcijańskimi Czechami jako państwo istniała dopiero dwadzieścia trzy lata, mimo że nad Wisłą pojawiali się już pierwsi ortodoksyjni misjonarze, zdecydowała się związać z Kościołem rzymskokatolickim. Była to decyzja zarówno polityczna, jak i religijna, gdyż oznaczała przyłączenie się do Zachodu, nie do Wschodu, i owo posunięcie w zaraniu państwowości polskiej określiło całą przyszłą historię Polski. Przymierze z papiestwem w Rzymie w wiekach średnich stanowiło kolejny konsekwentny krok. Trudno powiedzieć, czy Polacy postąpili tak z wyrachowania, czy też podpowiedział im to instynkt; być może w grę wchodziło i jedno, i drugie. Od tego momentu Polska stała się przedmurzem świata zachodniego, chroniąc go przed agresorami ze Wschodu w ciągu kolejnych stuleci, aż po „Cud nad Wisłą" w 1920 roku, i pod koniec XX wieku walnie przyczyniając się do upadku komunizmu.
Rozłam w Kościele chrześcijańskim w 1054 roku wyznaczył ostatecznie podstawową linię dzielącą Europę na Wschodnią i Zachodnią. Podział ów ponownie ujawnił się po drugiej wojnie światowej, wraz z narzuceniem przez Związek Radziecki Europie Wschodniej komunizmu. Polsce jednak udało się utrzymać silne związki z Zachodem - - dzięki zdecydowanemu oporowi kulturalnemu i religijnemu - - mimo ostrych rygorów wprowadzonych przez reżim mark-sistowsko-leninowski.
W dużej mierze stało się to możliwe dzięki pierwotnemu zwrotowi ku Zachodowi poprzez związek z Kościołem rzymskokatolickim, co
ulokowało kraj w kręgu kultury łacińskiej i zachodniej. Ufundowana w 1364 roku Akademia Krakowska, nazwana później Uniwersytetem Jagiellońskim, jedna z dwóch najstarszych uczelni w Europie Wschodniej (najstarszą jest Uniwersytet Karola w Pradze), która wykształciła Mikołaja Kopernika, stała się ośrodkiem wymiany myśli między Polską, Francją, Niemcami i Italią, tworząc kulturowy fundament, który pozwolił Polsce przetrwać najazdy, wojny, podziały kraju, niewolę, okupację oraz wszelkie próby wynarodowienia.
Można powiedzieć, że Karol Wojtyła wyssał polskość z mlekiem matki, a później umacniał ją przez całe życie —jako student, robotnik, słuchacz seminarium duchownego, kapłan, papież, artysta, myśliciel i patriota. Realizując swą misję, wielokrotnie otarł się o śmierć, ale, jak sam często powtarza, męczeństwo stanowi część jego obowiązków. Mówiąc o męczeństwie, Wojtyła ma na myśli świętego Stanisława. Nieustannie powołuje się na niego i jest głęboko przekonany, iż on sam również wybrany został na cierpienie i męczeństwo. Wierzy, iż to Maryja Panna, którą wielbi najbardziej i której czci poświęcony jest miesiąc maj (na miesiąc ten przypada również rocznica śmierci świętego Stanisława), wielokrotnie ocaliła mu życie oraz nauczyła, jak z godnością znosić cierpienie.
Po złamaniu biodra w 1990 roku, kiedy to prawie cały maj musiał spędzić w poliklinice Gemellego w Rzymie, do której po raz pierwszy trafił po zamachu 13 maja 1981 roku, papież oświadczył, iż wszystkie nieszczęścia, jakie na niego spadają, są mu wyznaczone przez Najświętszą Panienkę. W swym pierwszym orędziu po wyjściu ze szpitala, wygłoszonym przez okno apartamentu papieskiego -- podczas niedzielnej modlitwy na Anioł Pański — oświadczył: „Chciałbym wyrazić dziś przez Maryję moją wdzięczność za dar cierpienia, związanego także tym razem z maryjnym miesiącem majem".
Jan Paweł II mówił dalej: „Pragnę podziękować za ten dar. Zrozumiałem, że ten dar był potrzebny". Potem powiązał swe cierpienie z walką, jaką wypowiedział antykoncepcji i aborcji, za którymi opowiedziała się Organizacja Narodów Zjednoczonych w roku 1994 -roku ogłoszonym zarówno przez samą Organizację, jak i przez Kościół, Międzynarodowym Rokiem Rodziny. Na koniec oświadczył:
Zrozumiałem wtedy, że mam wprowadzić Kościół Chrystusowy w trzecie tysiąclecie przez modlitwę i wieloraką działalność, ale przekonałem się później, że to nie wystarcza:
28
29
trzeba było wprowadzić go przez cierpienie — przez zamach trzynaście lat temu i dzisiaj przez tę nową ofiarę. Dlaczego właśnie teraz, dlaczego w tym roku, w Roku Rodziny? Właśnie dlatego, że rodzina jest zagrożona, rodzina jest atakowana. Także Papież musi być atakowany, musi cierpieć, aby każda rodzina i cały świat ujrzał, że istnieje Ewangelia -- rzec można -- „wyższa": Ewangelia cierpienia, którą trzeba głosić, aby przygotować przyszłość (...) Znów mam się z nimi spotkać [z możnymi tego świata] i rozmawiać. Jakich mogę użyć argumentów? Pozostaje mi ten argument cierpienia. Chciałbym im powiedzieć: zrozumcie to, zrozumcie, dlaczego Papież znów był w szpitalu, dlaczego znów cierpiał.
Działo się to tydzień przed spotkaniem w Watykanie z prezydentem Clintonem, jednym z „możnych tego świata". Podczas owego spotkania najwięcej czasu zajęły im spory na temat dokumentu Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczącego akceptowanej przez program kontroli urodzin.
Jan Paweł II poruszył ten problem również w orędziu do biskupów włoskich, napisanym w szpitalu 13 maja, w święto Matki Boskiej Fatimskiej, które wypadło w rocznicę zamachu na jego życie. Matka Boska Fatimska jest bardzo przez katolików czczona; papież równo w rok po próbie zabójstwa udał się do jej sanktuarium w Portugalii, aby podziękować swojej patronce za ocalenie, i został zaatakowany (na szczęście nieszkodliwie) przez obłąkanego kapłana uzbrojonego w bagnet. W publicznej dyskusji poświęconej zamachowi z roku 1981 papież oświadczył w orędziu do biskupów:
Pozwólcie mi jeszcze raz cofnąć się myślą do tego, co wydarzyło się na placu Świętego Piotra przed trzynastu laty. Wszyscy pamiętamy to popołudnie, kiedy rozległ się wystrzał z pistoletu oddany do papieża z intencją pozbawienia go życia. Pocisk, który trafił papieża w brzuch, znajduje się obecnie w sanktuarium fatimskim, szarfa papieża, przez którą przeszedł pocisk, jest w sanktuarium na Jasnej Górze (...) To matczyna dłoń kierowała lotem pocisku, zadała papieżowi mękę i zawiodła go do polikliniki Gemellego, gdzie zatrzymano papieża przekraczającego już próg śmierci*.

30
W miesiąc później papież na specjalnym zebraniu kardynałów oświadczył, że Matka Boska Fatimska dwukrotnie naznaczyła jego życie: po raz pierwszy, gdy uratowała go od śmierci w 1981 roku, i po raz drugi, gdy pod koniec lat osiemdziesiątych zawalił się komunizm w państwach bloku radzieckiego. „Myślę — oświadczył wówczas -że doświadczenie to jest dość przejrzyste dla nas wszystkich".
Mistycyzm papieża ujawnił się ponownie, kiedy wspominał swoją wizytę na Litwie w roku 1993. Ta pielgrzymka była dla niego wielkim przeżyciem.
We wrześniu ubiegłego roku dane mi było spojrzeć w oblicze Matki Bożej Ostrobramskiej w Wilnie i mówiłem do Niej słowami polskiego wieszcza narodowego Adama Mickiewicza: „Panno Święta, co Jasnej bronisz Częstochowy i w Ostrej świecisz Bramie (...) Jak mnie (...) do życia przywróciłaś cudem". Było to wyraźne echo strzałów na placu Świętego Piotra, które miały odebrać papieżowi życie. Ale straszliwy pocisk został powstrzymany i papież żyje -żyje, aby służyć!
Jan Paweł II jest przekonany, iż cierpienie zostało mu przeznaczone zarówno jako chrześcijaninowi, jak i papieżowi, towarzyszy mu bowiem przez całe życie, od przedwczesnej śmierci jego najbliższych, poprzez choroby, wypadki i próby zabójstwa. Ale otaczające go cierpienie ma również wpływ na jego najbliższych przyjaciół.
Stefan Świeżawski, historyk filozofii, jeden z najstarszych przyjaciół Wojtyły, a wcześniej jego profesor na uniwersytecie, wspomina, jak podczas prywatnej kolacji w Watykanie w marcu 1979 roku papież, zaledwie w pięć miesięcy po wyniesieniu na Tron Piotrowy, „(...) wyznał, że dziwnym zrządzeniem Bożym najważniejsze zdarzenia w Jego życiu kapłańskim są w jakiś tajemniczy sposób związane z wielkimi cierpieniami Jego najbliższych przyjaciół. Przypomniał, że Jego kar-dynalat splótł się ściśle z tragedią księdza Mariana Jaworskiego, który wtedy właśnie w strasznej katastrofie kolejowej stracił rękę, i że wybór na konklawe zbiegł się z tak ciężką chorobą biskupa Andrzeja Deskura. Wydaje się, że zachodzi prawdziwa współzależność ofiary i cierpienia przyjaciół z wydarzeniem tej miary jak wyniesienie — tak zdumiewające i niezwykłe — na Stolicę Piotrową".
Marian Jaworski, obecnie arcybiskup we Lwowie na Ukrainie, rów-
z jest papieżowi bardzo bliski. Deskur, przyjaciel Wojtyły jeszcze
czasów nauki w seminarium krakowskim, na trzy dni przed jego
31
wyborem na papieża doznał wylewu krwi do mózgu, w wyniku czego do dzisiaj jest sparaliżowany od pasa w dół i porusza się na wózku inwalidzkim. Wówczas przewodniczący Papieskiej Rady do Spraw Środków Społecznego Przekazu, był najbliższą Wojtyle osobą w Rzymie. Wojtyła odwiedził go w szpitalu w drodze na konklawe, a kiedy został już oficjalnie obwołany papieżem, siedemnastego października, znów pojawił się po południu w szpitalu. Później Jan Paweł II mianował Deskura arcybiskupem i do dziś każdej niedzieli, ilekroć przebywa w Rzymie, zaprasza starego przyjaciela na obiad do swych prywatnych apartamentów.
Dziewiętnastowieczny polski poeta i dramaturg, Cyprian Kamil Norwid, bardzo przez Jana Pawła II podziwiany, napisał proroczo
0  papieżu Piusie IX: „To wielki człowiek dziewiętnastego wieku. Zna cierpienie". Jan Paweł II, rozmawiając prywatnie o Norwidzie powiedział kiedyś: „Tak, Norwid bardzo, bardzo dużo dla mnie znaczy
1  nieustannie go czytuję".
Karol Wojtyła doskonale rozumie istotę cierpienia i męczeństwa, dlatego też historia świętego Stanisława niezwykle silnie rzutuje zarówno na jego osobiste życie, jak i na jego wizję Polski.
Dramat świętego Stanisława symbolizuje nieustanne napięcia na linii państwo-Kościół i konflikty pośród polskich katolików w tysiącletnich dziejach narodu. O życiu biskupa męczennika wiemy niewiele poza tym, że urodził się w 1030 roku w wiosce Szczepanów w pobliżu Tarnowa w południowej Polsce (niedaleko miejsca narodzin Wojtyły, Wadowic, oraz parafii oświęcimskiej, w której miliony ludzi poniosły męczeńską śmierć w hitlerowskim obozie koncentracyjnym Auschwitz), a biskupem krakowskim został 8 maja 1072 roku. Nie znamy nawet jego rodowego nazwiska.
Podczas obchodów dziewięćsetletniej rocznicy konsekrowania Stanisława w Szczepanowie w roku 1972 Wojtyła, wówczas kardynał, podkreślił w swoim kazaniu fakt, że siedem lat piastowania przez Stanisława urzędu biskupa, aż do zabójstwa na rozkaz króla Bolesława II Śmiałego, wywarło trwały wpływ na losy chrześcijaństwa i losy ojczyzny. Biskup sprzeciwiał się prowadzonej przez króla długotrwałej wojnie z Księstwem Kijowskim, potępiał okrucieństwo Bolesława i jego występny styl życia.
Ilekroć Wojtyła publicznie przypominał o męczeństwie Stanisława, jego słowa interpretowano jako aluzję do ucisku Polski przez władców komunistycznych, którzy również nie zawahaliby się przed zamor-
32
dowaniem biskupa walczącego o prawa ludu. W tym przypadku oczywiście owym biskupem mógłby być Karol Wojtyła. Po dokonanym 11 kwietnia 1079 roku morderstwie Bolesław Śmiały został przez wzburzony lud wygnany z Krakowa i uciekł na Węgry. Tam schronił się w klasztorze Benedyktynów, gdzie ukorzył się i jeszcze tego samego roku zmarł. Biskup zaś w roku 1253 został kanonizowany.
Cała ta historia stanowiła alegorię, która komunistycznym władzom Polski była oczywiście bardzo nie w smak. Lata po krwawym starciu robotników w Stoczni Gdańskiej z siłami bezpieczeństwa w grudniu 1970 roku i późniejsze, które Wojtyła spędził w Krakowie jako kardynał, były wypełnione ostrymi polemikami z rządem na temat aluzji do biskupa męczennika, Wojtyła bowiem nie pominął żadnej okazji, żeby w kazaniach, homiliach, przemowach i artykułach nie powoływać się na świętego Stanisława. W kazaniu wielkanocnym w roku 1978, w którym został papieżem, wymienił imię Stanisława obok imion apostołów Piotra i Pawła (przy czym o biskupie wspomniał na pierwszym miejscu).
Wapienny masyw na brzegu Wisły - - nazywany Skałką - - był miejscem, gdzie biskup, oskarżony przez króla o zdradę, zabity został ciosem miecza w głowę. Klasztor na Skałce od dawna jest narodowym sanktuarium katolików i Wojtyła domagał się, aby portret świętego wędrował co roku w procesji ze Skałki na Wawel, do katedry królewskiej, co podsycało tym samym zatarg z reżimem. W jednym z kazań przypomniał wiernym, że na czele procesji zawsze szli królowie oraz że śmierć biskupa i pokajanie się króla stanowiło duchową podstawę losów narodu polskiego, gdyż to chrześcijaństwo tworzy duchowe korzenie kultury polskiej. Dlatego Polacy jako chrześcijanie mają podstawowe prawo do korzystania z dóbr kultury i kształtowania jej zgodnie ze swoimi przekonaniami.
Należy podkreślić, iż Wojtyła oddawał świętemu Stanisławowi cześć znacznie wcześniej —jeszcze w latach młodości. Kult biskupa męczennika, wykorzystywany przez Wojtyłę do walki politycznej z reżimem, był czymś więcej niż tylko chytrą manipulacją: stanowił nieodłączną część osobowości.
Wśród ogromnie cenionych przez Karola Wojtyłę dziewiętnastowiecznych polskich pisarzy -- romantycznych mesjanistycznych poetów i dramaturgów - - był także Juliusz Słowacki, poeta wizjoner. O trafności jego proroctw Wojtyła i inni Polacy przekonali się dużo
tóniej. Słowacki, który zmarł w wieku lat czterdziestu w roku 1849, był twórcą słynnego dramatu o królu Bolesławie Śmiałym i świętym
amsławie, zatytułowanego niezwykle trafnie „Król Duch". Wojtyła
33
zapoznał się z tym utworem bardzo dokładnie w amatorskim teatrze w gimnazjum w Wadowicach.
Słowacki i jego twórczość szczególnie mocno zaznaczyły się w życiu Wojtyły podczas długich lat okupacji niemieckiej, kiedy pracował w kamieniołomach i fabryce chemicznej w Krakowie, łącząc pracę z tajnymi studiami teologicznymi i zajęciami w podziemnej grupie teatralnej, prezentującej w prywatnych mieszkaniach wielkie polskie dzieła patriotyczne. Grupa ta nosiła nazwę Teatru Rapsodycznego i wchodziła w skład tajnej organizacji Unia, prowadzącej walkę z hitlerowcami. Głównym zadaniem Unii w Krakowie była ochrona Żydów. Wojtyła przed wstąpieniem do tej organizacji, jak wszyscy jej członkowie, musiał złożyć uroczystą przysięgę.
Polskie podziemie uważało, że tajna walka o zachowanie polskiej kultury jest równie ważna jak walka orężna. Polacy zrozumieli to jeszcze w XVIII i XIX wieku, w czasach rozbiorów, gdy Niemcy i Rosjanie próbowali zniszczyć narodową kulturę i język polski. Później podobne metody walki Polacy zastosowali podczas rządów komunistycznych po drugiej wojnie światowej -- Karol Wojtyła także w tej walce uczestniczył.
l listopada 1941 roku Wojtyła wystąpił w mieszkaniu w śródmieściu Krakowa w przedstawieniu „Króla Ducha", inaugurującym występy Teatru Rapsodycznego. Przedstawienie zakończyło się tuż przed godziną policyjną. Ponieważ w ówczesnych warunkach trudno było zorganizować odpowiednią oprawę sceniczną i kostiumy, aktorzy występowali ubrani na czarno i deklamowali po prostu swoje role. Jedynym ustępstwem na rzecz teatru były palące się świece ustawione na pianinie, na którym jeden z aktorów grał fragmenty kompozycji Fryderyka Chopina. Połączenie posępnych głosów aktorów, przejmującej do głębi duszy muzyki oraz migotliwe światło świec tworzyło atmosferę niezwykle poruszającą i pełną tajemniczości.
Wojtyła, choć wówczas zaledwie dwudziestojednoletni, był bardzo dojrzałym aktorem i w „Królu Duchu" wybrał sobie rolę króla Bolesława, mordercy, nie zaś biskupa Stanisława, dając niezwykłą i zaskakującą interpretację przedstawianej przez siebie postaci. Przemawiając pięknym barytonem (który nie stracił nic ze swej urody nawet po upływie połowy wieku), przedstawiał króla nie jako okrutnego zabójcę, lecz jako skruszonego banitę, rozpaczającego nad swym upadkiem. Eksponował rozpacz króla niegdyś zaangażowanego w losy swego narodu, teraz bolejącego nad swym upadkiem i ostrzegającego przed „pustką duszy".
W kolejnym przedstawieniu „Króla Ducha" — podczas wojny teatr

wystawił tę sztukę czterokrotnie - - Wojtyła udramatyzował jeszcze interpretację postaci nieszczęsnego Bolesława, ukazując go jako tragicznego człowieka, który dokonawszy głębokich przemyśleń, wyznaje swoje grzechy. Niektórzy koledzy aktorzy krytycznie odnieśli się do takiej interpretacji, ale Wojtyła nie odstąpił od swojej wizji. Był przekonany, iż przedstawiony przez niego portret władcy odzwierciedla jego własne dylematy. Po pięćdziesięciu trzech latach Jan Paweł II doskonale pamięta tamtą krakowską inscenizację „Króla Ducha" i zdecydowanie poprawił jednego ze swych gości, kiedy ten określił to jako „odgrywanie roli". „Nie, ja po prostu recytowałem". Zapytany, jak bardzo ważny jest dla niego święty Stanisław, Jan Paweł II odparł: „(...) to był człowiek o wielkim dla mnie znaczeniu".
Fascynacja Karola Wojtyły postacią świętego Stanisława nigdy nie osłabła, a nawet wzmogła się jeszcze, gdy zaraz po wojnie otrzymał święcenia kapłańskie. Obejmując fakultet na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w roku 1954 jako wykładowca filozofii chrześcijańskiej -KUL był jedynym uniwersytetem katolickim, na który władze komunistyczne krajów Europy Wschodniej zezwoliły — wielebny doktor Wojtyła zgromadził wokół siebie najwybitniejszych historyków uczelni, aby przedyskutować okoliczności śmierci świętego w 1079 roku. Jego dawni koledzy pamiętają długie nocne debaty na ten temat, odbywające się w mieszkaniu jednego z historyków, debaty, podczas których Wojtyła nieustannie podsuwał coraz to nowe teorie. Do dziś na przykład nie jest do końca jasne, czy — jak głoszą niektóre przekazy — biskup ekskomunikowal króla.
Gdy w 1967 roku papież mianował Wojtyłę kardynałem i arcybiskupem Krakowa (został wtedy jednym z najmłodszych kardynałów Kościoła), powołał specjalną komisję ekspertów, którzy mieli ustalić dokładne okoliczności zgonu świętego Stanisława. Przede wszystkim trzeba było zbadać czaszkę, ponieważ, jak głosiła tradycja, biskup zginął od ciosu zadanego mieczem w głowę.
)la przeprowadzenia owych badań wyjęto czaszkę z relikwiarza znajdującego się w kaplicy katedry królewskiej na Wawelu, ustawionego w pobliżu grobu świętego (głowa została w średniowieczu oddzielona od ciała ze względu na wymogi pochówku). Szczerba na potylicy rzeczywiście wskazywała, że biskup został stracony ciosem letalowego narzędzia. Potwierdziło to patriotyczno-religijną legendę, umacniając jednocześnie głębokie przekonanie Karola Wojtyły o skuteczności nowych technologii w służbie wiary. Jako biskup krakowski ojtyła czuł się następcą świętego męczennika i uważał, że jego obowiązkiem jest oddać mu historyczną sprawiedliwość.
34
35
7 maja 1978 roku Wojtyła, już jako kardynał, odbył pielgrzymkę do miejsca urodzenia świętego Stanisława, do Szczepanowa, a następnego dnia zwołał pierwszy od czterdziestu lat synod biskupów krakowskiej archidiecezji, który miał nadać obowiązującą moc decyzjom Soboru Watykańskiego II. Poświęcony pamięci świętego Stanisława synod miał trwać do 8 maja 1979 roku, do dziewięćsetnej rocznicy konsekrowania Stanisława na biskupa - - ale wtedy już Karol Wojtyła był Janem Pawłem II. Niemniej również jako następca Piotra pragnął oddać hołd świętemu i kiedy rząd Polski zezwolił mu wreszcie na wizytę w ojczystym kraju, w roku 1979, papież zażądał, aby jego pielgrzymka rozpoczęła się w dniu rocznicy. Tego już jednak dla komunistycznego reżimu było za wiele i wizyta Jana Pawła II w Polsce opóźniła się o miesiąc.
W swej pierwszej homilii watykańskiej 22 października 1978 roku, zaledwie w tydzień po elekcji, Wojtyła przypomniał o zbliżającej się rocznicy konsekrowania świętego Stanisława na biskupa, lecz polskie władze ocenzurowały ten fragment w utrwalonej na taśmie wersji transmisji przeznaczonej dla Polski. Był to jedyny ocenzurowany fragment jego wystąpienia. Ale Jan Paweł II swój cel osiągnął, ponieważ pełna wersja jego przemowy dotarła do Polski za pośrednictwem Radia Watykan. Wkrótce po wyniesieniu na Tron Piotrowy odbył pielgrzymkę do Asyżu, rozsławionego przez świętego Franciszka, zamierzając odwiedzić świątynię, w której papież Innocenty IV kanonizował Stanisława.
Jan Paweł II jest wyjątkowo czuły na punkcie męczeństwa w imię wiary, patriotyzmu i godności ludzkiej. W 1982 roku kanonizował ojca Maksymiliana Marię Kolbego, przełożonego polskiego zakonu franciszkanów, który umarł w roku 1941 w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. Ojciec Kolbe ofiarował swe życie za życie innego więźnia, skazanego przez hitlerowców na śmierć. „Oddał życie za brata" - oświadczył papież podczas ceremonii kanonizacji drugiego świętego, jakiego wyniósł na ołtarze od chwili wstąpienia na tron papieski.
Za męczenników też uznał polskich żołnierzy, którzy zginęli w maju 1944 roku w bitwie o klasztor Benedyktynów na Monte Cassino, potężnej twierdzy broniącej przed wojskami aliantów drogi na Półwysep Apeniński i do samego Rzymu. W specjalnym orędziu wydanym z okazji pięćdziesiątej rocznicy bitwy o Monte Cassino Jan Paweł II oświadczył: „Kościół wspomina swoich męczenników w martyrologiach. Nie można dopuścić do tego, ażeby w Polsce, zwłaszcza w Polsce
\
36
współczesnej, nie zostało odtworzone martyrologium Narodu polskiego". Więcej o męczeństwie powiedział 9 sierpnia 1991 roku, gdy polscy misjonarze, Zbigniew Strzałkowski i Michał Tomaszek, zostali straceni przez partyzantów Świetlistego Szlaku w Pariacoto w Peru za „rozdzielanie ludowi imperialistycznych produktów". A oni po prostu rozdzielali żywność.
Wiosną 1994 roku papież cały swój gniew skierował przeciwko mafii, czego dotąd żaden papież nie uczynił publicznie, i w swoim pełnym pasji przemówieniu wymienił wielu pomordowanych, którzy również powinni dołączyć do męczenników Kościoła. Nieco później w pobliżu swego kościoła w Palermo na Sycylii został zabity ojciec Giuseppe Puglisi, również nieprzejednany wróg mafii, a w Neapolu zginął ojciec Giuseppe Diana.



Rozdział trzeci

Tysiąc lat polskiej historii, które wraz z męczennikami i bohaterami narodowymi uformowało osobowość Karola Wojtyły, stanowiło zdumiewający łańcuch wzlotów i upadków, jakich trudno by szukać w dziejach innych krajów Europy. W ciągu niecałych czterystu lat od chwili, gdy książę Mieszko utworzył państwo polskie, kraj przekształcił się w prawdziwe imperium, rozciągające się od Bałtyku po Morze Czarne, od graniczącego z Polską Księstwa Moskiewskiego po leżące nad Odrą ziemie germańskie, imperium, z którego potęgą musiała się liczyć cała Europa.
Ciekawe, że król Bolesław — z którego rozkazu zamordowano biskupa Stanisława — sprzymierzony był z papieżem Grzegorzem VII i wspierał jego plany liberalizacji Kościoła oraz walkę ze Świętym Cesarstwem Rzymskim, kiedy jego germańscy władcy, Otto II i Henryk IV, zapragnęli uzyskać w Europie wpływy równe wpływom Stolicy Apostolskiej. Wtedy to właśnie zawiązał się sojusz między Polską a papiestwem, który przetrwał do dnia dzisiejszego mimo braku poparcia ze strony Watykanu w XIX wieku, w okresie rozbiorów Polski, oraz w dwudziestym stuleciu, podczas drugiej wojny światowej. Przetrwał również okres powojennego komunizmu, kiedy Stolica Apostolska traktowała polski Kościół niemal jak osobny organizm, zwłaszcza od chwili, gdy papieżem został Polak.
Kolejny wielki moment w dziejach Polski nastąpił w 1241 roku, gdy książę Henryk Pobożny, dowodząc wojskami polsko-niemieckimi (Polacy i Niemcy w późnym średniowieczu w obliczu wielkich zagrożeń często zgodnie ze sobą współdziałali), powstrzymał najazd Tatarów z Azji Środkowej — Złotą Ordę — w krwawej bitwie pod Legnicą na Śląsku, u samych wrót Europy Zachodniej. Henryk poległ na polu
walki, ale mongolscy najeźdźcy zostali odparci.
\
38
Podczas tego najazdu Tatarzy dotarli pod Kraków, stolicę polskich królów, i wówczas to zrodziła się jedna z najdramatyczniejszych i najbarwniejszych polskich legend. Strażnik na wieży kościoła Najświętszej Maryi Panny na widok nadciągających wrogów dał sygnał trąbką, ale gdy tatarska strzała przebiła mu gardło, dźwięk trąbki urwał się w pół tonu. Do dzisiaj, co godzinę, melodia ta jest odtwarzana wraz z urwaną w połowie nutą. Najwyraźniej przeznaczeniem Polski, aż do ostatniego dziesięciolecia XX wieku, było ratować Europę Zachodnią od najazdów ze Wschodu.
Inwazja tatarska oraz wojny ze Świętym Cesarstwem Rzymskim znacznie Polskę osłabiły. Mimo to w XIV wieku, pod rządami króla Kazimierza Wielkiego, nastąpił ogromny rozkwit państwa. Władca ten popierał handel i bronił wieśniaków przed samowolą wielkich feudałów, ufundował też Akademię Krakowską, wzniósł czterdzieści warownych zamków, których celem była obrona granic królestwa, uporządkował prawo i wprowadził reformę pieniądza. Był to pierwszy nowoczesny władca Polski, porównywalny z najświatlejszymi królami europejskimi tamtych czasów.
Król Kazimierz otworzył również Polskę dla uciekających przed prześladowaniami w landach niemieckich Żydów (niemiecki antysemityzm wyprzedził Adolfa Hitlera o sześć stuleci), zapewnił im szczególną ochronę ze strony Korony jako servi camerae, poddanym skarbu. Do Polski przybyło wtedy około pięćdziesięciu tysięcy Żydów, a w chwili najazdu niemieckiego na Polskę w 1939 roku było ich już trzy miliony, co stanowiło ponad dziesięć procent ludności kraju.
Wieść niosła, iż król ma kochankę Żydówkę — piękną Esterkę -ale bez względu na to, czy wpływało to na jego politykę, czy nie, w XVI wieku Polska doczekała się miana Paradisus Judaeorum, czyli Raju Żydowskiego. Przedwojenna żydowska dzielnica Krakowa nosiła nazwę Kazimierz (zapewne na cześć króla) i nosi tę nazwę po dziś dzień.
Prożydowskie nastawienie Karola Wojtyły stanowi kontynuację polityki króla Kazimierza, którego papież podziwia i uważa za jednego z największych polskich monarchów. Zapewne wynika ono z historycznej wiedzy papieża, a także z jego dziecięcych i młodzieńczych przyjaźni z żydowskimi towarzyszami zabaw i kolegami ze szkoły. W kwietniu 1993 roku, w pięćdziesiątą rocznicę powstania w Getcie Warszawskim, Jan Paweł II przyjął w Watykanie delegację około stu Żydów, którzy ocaleli z holocaustu — było to zdarzenie bez precedensu w dziejach Kościoła. Z każdym z nich zamienił kilka słów pytając, gdzie się urodził. Jeśli któryś z nich mówił, że w Krakowie, papież
39
z ogromnym przejęciem pytał po polsku: „Mieszkałeś na Kazimierzu? Wrócisz tam?"
Antysemityzm wciąż jeszcze pokutuje w mentalności polskiej, a przed wojną był wyjątkowo silny, warto więc przypomnieć sobie postać króla Kazimierza, a także Grzegorza Wielkiego, który również był bezkompromisowym obrońcą Żydów i zdecydowanie przeciwstawiał się ich prześladowaniu w swoich czasach. Biograf Grzegorza cytuje jego skierowane do biskupów słowa: „Nie będzie u nas prześladowanych i dręczonych Żydów".
W związku z tym problemem (jak i w związku z wieloma innymi kwestiami) warto też pamiętać o Cyprianie Norwidzie, poecie, filozofie i dramaturgu, który wywarł na Karola Wojtyłę największy wpływ artystyczny i intelektualny oraz rozbudził jego fascynację ideami romantycznymi. Nie bez znaczenia jest też fakt, że Norwid jest twórcą oryginalnego systemu filozoficznego.
Interesujący się niezwykle żywo sprawami publicznymi Norwid należał do tych polskich intelektualistów, którzy otwarcie występowali przeciw antysemityzmowi rosyjskich władz okupacyjnych. Kiedy w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia konnica kozacka rozbiła brutalnie demonstrację antyrosyjską w Warszawie, pastwiąc się przy tym szczególnie nad Żydami, Norwid napisał wiersz zatytułowany „Żydowie polscy", w którym przedstawił Żydów nie tylko jako dziedziców starożytnej myśli, lecz również starożytnej tradycji bojowej. Biograf Norwida określa ów wiersz jako „akt sprawiedliwości" oddanej tak często obrzucanej oszczerstwami grupie społecznej.
Prawie tych samych słów w sto pięćdziesiąt lat później użył Jan Paweł II, kiedy jako pierwszy w historii papież odwiedził synagogę w Rzymie. A Wojtyłę, Norwida i Żydów łączy jeszcze jeden istotny epizod z czasów młodzieńczych papieża. Jako aktor podziemnego Teatru Rapsodycznego w Krakowie, Wojtyła recytował kwestie z „Pamiętnika artysty" i „Promethidiona" Norwida, będące hymnami na cześć wolności. Wraz z nim występowała w tych amatorskich przedstawieniach śliczna Żydówka, Idą Elbinger. Zaproszono ją także do udziału w innych tajnych przedstawieniach planowanych przez Wojtyłę i jego przyjaciół, lecz została zastrzelona na ulicy przez hitlerowców; tę tragedię papież żywo pamięta do dziś.
Jeszcze przed wojną Wojtyła stawał w obronie Żydów. Zofia Żarne-cka, jego uniwersytecka koleżanka, wspomina:
„Pamiętam, że Karol Wojtyła bardzo często towarzyszył Ance Weber i pełnił wobec niej szczególną rolę. Mianowicie — tak to odbierałam wówczas, a i teraz również, ochraniał ją, Żydówkę, przed ewentualną
agresją wszechpolaków. Jego stosunek do młodzieży wszechpolskiej był negatywny, z czym się nie krył".
Wojtyła miał zaledwie szesnaście lat i uczęszczał do gimnazjum, kiedy kardynał August Hlond, prymas polski, napisał w liście pasterskim w 1936 roku, że: „Problem żydowski istnieje i istnieć będzie, dopóki Żydzi będą Żydami" oraz że „Faktem jest, że Żydzi walczą z Kościołem katolickim, tkwią w wolnomyślicielstwie, stanowią awangardę bezbożnictwa, ruchu bolszewickiego i akcji wywrotowej (...) Prawdą jest, że Żydzi dopuszczają się oszustw, lichwy i prowadzą handel żywym towarem. Prawdą jest, że w szkołach wpływ młodzieży żydowskiej na katolicką jest na ogół pod względem religijnym i etycznym ujemny".
Należy wątpić, czy Wojtyła znał ów list pasterski, a Hlond dzisiaj odszedł już w niepamięć, wspominają go tylko nieliczni, gdy mowa
0 ucieczce prymasa z Polski po niemieckiej inwazji (arcybiskup krakowski, książę Adam Stefan Sapieha, nie tylko pozostał w kraju, ale kierował również podziemnym seminarium duchownym, na którym studiował Wojtyła, i należał do polskiego podziemia).
W krwawym pogromie w Kielcach straciło życie ponad czterdziestu Żydów; był to największy ich pogrom w dziejach powojennej Polski. Miało to miejsce 4 lipca 1946 roku — zaledwie pięć miesięcy przed wyświęceniem Wojtyły na kapłana. Przyszły papież bardzo bolał nad tymi wydarzeniami.
Okres wielkości Polski, jaki nastąpił po rządach Kazimierza Wielkiego, zaczął się od niezwykłego mariażu. Kiedy w roku 1370 Kazimierz umarł jako ostatni władca z dynastii Piastów, nie zostawiając męskiego potomka, kraj stanął wobec problemu braku następcy tronu.
W XIV wieku w Europie związki małżeńskie zawierane między członkami rodzin panujących różnych krajów były w powszechnym zwyczaju. Pierwsza propozycja unii nadeszła z sąsiednich Węgier. Na mocy wcześniejszego porozumienia następcą Kazimierza został jego szwagier, Ludwik Wielki, król Węgier i potomek francusko-włoskiej dynastii Andegawenów, lecz jego śmierć w 1382 roku znów pozostawiła Polskę bez władcy. Ponieważ wcześniejsze zobowiązania zapewniały jednej z trzech córek Ludwika przejęcie po nim tronu, szlachta polska po dwóch latach bezkrólewia wybrała Jadwigę, najmłodszą z córek,
1  sprowadziła ją do Krakowa, by ukoronować na „króla Polski".
Nie miał znaczenia fakt, że Jadwiga liczyła sobie wówczas zaledwie dziesięć lat i była już zaręczona z Wilhelmem Habsburgiem. Po
40
41
koronowaniu jej na „króla" polska szlachta zaczęła się rozglądać za mężem dla swej władczyni, zdając sobie sprawę z tego, że młody wiek nie pozwoliłby Jadwidze prowadzić zwycięskich walk z Niemcami i z Wielkim Księstwem Moskiewskim. Poza tym Polska potrzebowała
potężnego sojusznika.
Ze względów strategicznych logicznym sojusznikiem było Wielkie Księstwo Litewskie, leżące na północnym wschodzie i obejmujące tereny Rusi oraz rozległe terytoria dzisiejszej Białorusi i Ukrainy, a swymi wpływami sięgające aż po Morze Czarne. Najwłaściwszym kandydatem na męża dla Jadwigi wydawał się więc Wielki Książę Jagajło, który negocjował właśnie mariaż z córką Wielkiego Księcia Moskiewskiego. Ostatecznie przeważyły starania polskiej dyplomacji i Jagajło zgodził się poślubić młodziutką królową Polski, nawrócić Litwę na katolicyzm i utworzyć z Polską konfederację. Ślub odbył się w Krakowie 18 lutego 1386 roku. Jadwiga miała wtedy lat dwanaście, a pan młody około trzydziestu. Już wcześniej ochrzcił się, przyjmując imię Władysława Jagiełły, pod którym jako katolicki król miał władać potężnym, zjednoczonym państwem polsko-litewskim. Jadwiga umarła w wieku dwudziestu pięciu lat.
Jan Paweł II ma wszelkie powody sądzić, że polska historia w istocie ma charakter mistyczny. Od pierwszych dni swego pobytu w Krakowie — jako kapłan, a następnie biskup i kardynał — okazywał wyjątkową estymę Jadwidze zarówno jako królowej, jak chrześcijance. W setkach kazań i homilii, które wygłosił w ciągu dziesięcioleci, stawiał ją obok świętego Stanisława, podkreślając jej zasługi dla Polski i Kościoła. Celebrował msze nad jej grobem i modlił się, aby wprowadzono ją w poczet świętych Kościoła. Ale ostateczna decyzja w tej sprawie należała do papieża. Jadwiga była ukochaną przez poddanych władczynią, chociaż w jej życiu nie było cudów, o których wspominałaby historia. Wojtyła jednak oddaje jej cześć i uważa ją za świętą, sprawiła bowiem, iż nawrócili się pogańscy Litwini.
Rozpatrywana jest możliwość beatyfikowania Jadwigi, co stanowiłoby wstęp do starań o jej wyniesienie na ołtarze. Kult młodej królowej istnieje w polskim Kościele od ponad sześciu stuleci. Jej ciało złożono w sarkofagu w pobliżu grobowca świętego Stanisława w królewskiej katedrze na Wawelu, obok czarnego żelaznego krzyża. 3 października 1978 roku Wojtyła, tuż przed wyjazdem do Rzymu na konklawe, które ogłosiło go papieżem, modlił się przed krzyżem Jadwigi.
Wcześniej rokrocznie celebrował mszę w rocznicę jej koronacji w 1384 roku. Rocznica ta przypada na 16 października. I właśnie 16 października 1978 roku Karol Wojtyła obwołany został papieżem
42
Kościoła rzymskokatolickiego. W chwili gdy stawał się Janem Pawłem II, miał na ustach imię królowej.
W szesnastym roku swego pontyfikatu, w 1994, papież wszczął formalne starania zmierzające do kanonizowania Jadwigi.
Nie budzi wątpliwości fakt, iż małżeństwo Jadwigi z Władysławem Jagiełłą stanowiło najdonioślejsze wydarzenie polityczne i misjonarskie XIV wieku. Związane unią personalną Polska i Litwa okazały się jedną z największych potęg militarnych na kontynencie — dorównały imperiom niemieckiemu, otomańskiemu i moskiewskiemu, przyłączając do siebie niemieckie państewka pruskie i Inflanty na północy oraz Mołdawię i Krym na południu. Na początku XV wieku, w 1410 roku, zjednoczone siły Polski i Litwy pokonały rycerzy niemieckich w bitwie pod Grunwaldem. Była to jedna z największych bitew i miała ogromne znaczenie historyczne. Chrystianizacja Litwy rozprzestrzeniła katolicyzm na północ Europy, wyrywając te ziemie z rąk greckiego Kościoła ortodoksyjnego oraz rosyjskiego Kościoła prawosławnego. Jagiełło i Jadwiga dali początek najpotężniejszej w dziejach Polski i trwającej blisko dwa wieki dynastii Jagiellonów.
Tymczasem Polska po raz pierwszy w swej historii miała okazję stać się ojczyzną rzymskiego papieża. W 1417 roku, kiedy w Kościele zapanował ogromny zamęt spowodowany przez trzech rywali roszczących sobie prawo do tiary papieskiej po Janie XXIIIl, który umknął z Rzymu (był on pierwszym antypapieżem), pojawił się uzdolniony rozjemca, mogący pogodzić zwaśnione strony — arcybiskup Mikołaj Trąba z Gniezna.
W tamtych czasach papieży wybierali panujący (nie kardynałowie) i Trąba wysłany został na Sobór Powszechny do Konstancji jako przedstawiciel króla Władysława Jagiełły. Tam okazało się, że polski arcybiskup uważany jest przez inne delegacje za obiecującego kandydata na papieża i otrzymał „znaczącą liczbę" głosów. Sam Mikołaj Trąba głosował na kardynała Oddone Colonnę, który został wybrany papieżem i przyjął imię Marcina V (okazał się on jednym z pierwszych papieży, biorących w obronę Żydów: wydał bullę w obronie Żydów hiszpańskich - - a działo się to w czasach inkwizycji - w której piętnował księży atakujących w swych kazaniach przedstawicieli tego narodu).
Wielką symboliczną wymowę ma fakt, że gdy w XX wieku został wybrany papieżem Angelo Roncalli, przybrał to samo imię.
43
W roku 1565, gdy Kościół walczył z reformacją, kandydatem na tron po papieżu Piusie IV został inny Polak, kardynał Stanisław Ho-zjusz z Warmii, cieszący się wielkim szacunkiem teolog, jeden z głównych działaczy kontrreformacji, który przewodniczył ostatniej sesji Soboru Trydenckiego. Sobór ów ustalał strategię walki z reformacją, a kardynał twardo sprzeciwiał się jakimkolwiek ustępstwom na rzecz protestantów, utrzymując, że osłabiłoby to jeszcze bardziej pozycję Kościoła rzymskokatolickiego. Ale Hozjusz odmówił przyjęcia godności papieża i mimo nacisków innych kardynałów wrócił do połączonej z Litwą Polski, aby walczyć z reformacją na swoim własnym terenie. Nowym papieżem został wtedy Włoch Antonio Ghislieri, który panował jako Pius V.
Upłynęło ponad czterysta lat, zanim przed kolejnym Polakiem otworzyła się możliwość objęcia Tronu Piotrowego, ale Hozjusz był dla Karola Wojtyły szczególną postacią. Celebrując mszę w kościele w Rzymie w listopadzie 1974 roku, podczas synodu biskupów, polski kardynał modlił się o jego beatyfikację. W przeciwieństwie do świętego Stanisława, Hozjusz jest zupełnie nie znany wśród Polaków, lecz Woj-tyła w homilii wygłoszonej w polskim kościele św. Stanisława w Rzymie podczas mszy upamiętniającej papieża Jana Pawła I mówił o Hozjuszu jako o ogniwie łączącym Polskę ze Stolicą Apostolską. Miało to miejsce 10 października 1978 roku -- sześć dni przed tym, zanim wybrany został na następcę Jana Pawła I, który zmarł po trzydziestu trzech dniach spędzonych na Tronie Piotr owym.
Polski „Złoty wiek" zaczął tracić blask na początku XVII wieku, najpierw stopniowo, w wyniku nieustannych wojen i jednoczesnych konfliktów między rodami magnackimi. Owe wewnętrzne waśnie zachęciły państwa ościenne do interwencji, co ostatecznie doprowadziło do upadku państwa, jakkolwiek w dziejach Polski bywały jeszcze chwile wielkiej chwały.
Najpierw król Zygmunt III zmuszony został do prowadzenia dwóch wojen jednocześnie --z Rosją i ze Szwecją, chociaż król szwedzki Karol IX był jego stryjem. A jeszcze wcześniej wszystkie strony konfliktu szukały pretekstów religijnych. Rosjanie ofiarowali się przejść na katolicyzm, jeśli przejmą władzę nad Polską — Iwan Groźny w roku 1581 zaproponował to papieżowi Grzegorzowi XIII, który ofertę tę potraktował całkiem poważnie — natomiast król Zygmunt III rozważał pomysł osadzenia na tronie rosyjskim swego syna — jako ortodoksyjnego cara. Klemens VII, były legat papieski w Polsce, patronował
44
w 1595 roku unii między polskimi katolikami a greckim Kościołem ortodoksyjnym na terenach dzisiejszej Ukrainy. I oto znów papiestwo i Polska szły ramię w ramię.
Losy Polski zawsze określała religia. Gdy krajowi zagroziło wielkie powstanie Kozaków ukraińskich i nieoczekiwanie zmarł król Władysław IV, polska szlachta zdecydowała się koronować jego brata, Jana Kazimierza (w tamtych czasach królowie byli obierani przez szlachtę, nie obowiązywała już sukcesja rodzinna). Jan Kazimierz był jezuitą i kardynałem, ale nie przeszkadzało mu to w objęciu tronu. Poślubił również wdowę po swym bracie, królową Louise Marie de Gonzague (Marię Ludwikę). Była to pierwsza królowa Polski pochodząca z Francji. Nowy król okazał się wspaniałym monarchą, stłumił powstanie kozackie i odparł najazd szwedzki, który nastąpił w 1655 roku. Polacy nazwali tę wojnę Potopem, ponieważ wydawało się, że wrogowie zalewają cały kraj ze wszystkich stron. Warszawa, nowa stolica, została wtedy zajęta przez Szwedów, ale szwedzką nawałę wkrótce potem odparto i Polacy wierzą, iż to Najświętsza Maryja Panna uratowała Polskę — w Boże Narodzenie — w bitwie o Częstochowę. Częstochowa, miasto o wielowiekowej historii, słynie z sanktuarium maryjnego, które mieści się w klasztorze Paulinów na wzgórzu zwanym Jasną Górą. Tam właśnie garstka zakonników i żołnierzy odparła Szwedów. Był to jeden z religijno-militarnych polskich cudów. Panna z Jasnej Góry znana jest pod nazwą Czarnej Madonny, ponieważ w ciągu wieków oblicze Maryi na obrazie pociemniało. Jej wizerunek jest bizantyjską ikoną namalowaną prawdopodobnie przez świętego Łukasza Ewangelistę — na desce pochodzącej ponoć ze stołu Świętej Rodziny w Nazarecie. Madonna trzyma na rękach Dzieciątko, a jej twarz nosi ślady ciosu szablą zadanego przez husyckiego żołdaka w 1430 roku; temu śladowi po uderzeniu szablą również oddawana jest cześć. Nie wiadomo jednak, kiedy i w jaki sposób Czarna Madonna trafiła do Częstochowy.
Wygrana bitwa o Jasną Górę dodała katolikom polskim sił do jeszcze zacieklejszej walki. Król Jan Kazimierz ogłosił Czarną Madonnę Królową Korony Polskiej i tytuł ten przetrwał do dzisiaj. Dla Jana Pawła II obraz Pani z Częstochowy, jako opiekunki Polski, jest najbardziej godny czci ze wszystkich wizerunków Madonny na świecie. Podczas swej pierwszej wizyty w ojczyźnie natychmiast złożył hołd Czarnej Madonnie.
Wróćmy jednak jeszcze do wojen XVII wieku. Potop szwedzki rozszerzał się. Najeźdźcy ponownie zajęli Warszawę, a państwo polsko-litewskie utraciło swe północne terytoria w Inflantach i Prusach. Polska była wyniszczona długoletnimi wojnami, które toczyły się na jej
45
ziemiach. Potem do wojny włączyli się Turcy, którzy od dawna pragnęli wejść do Europy Wschodniej. Na domiar złego wybuchła wojna domowa między frakcjami szlacheckimi i w roku 1668 król Jan Kazimierz abdykował.
Kolejnym królem elekcyjnym był największy wódz polski, hetman wielki koronny Jan Sobieski, który w roku 1673 powstrzymał pod Chocimiem nawałę turecką. Polscy historycy uważają, iż zwycięstwo to ponownie uratowało chrześcijaństwo od azjatyckiego panowania.
12 września 1683 roku, w bitwie z Turkami pod Wiedniem, Sobieski dokonał jeszcze większego cudu w imieniu Polski i chrześcijaństwa. Polskiego monarchę wiązały z Zachodem szczególne więzy. Ożenił się z francuską księżniczką Marią Kazimierą d'Arquien de la Grange i wprowadził Polskę we francuski krąg sojuszniczy. Gdy tylko Turcy przeszli przez Bałkany i Węgry i przystąpili do oblężenia Wiednia, Sobieski na czele czterdziestu tysięcy ludzi natychmiast ruszył z odsieczą. W wyniku mediacji przeprowadzonych przez papieskiego nuncjusza w Warszawie cesarstwo austriackie mianowało go wodzem naczelnym armii sprzymierzonych. O zwycięstwie przesądziła szarża polskiej konnicy pod osobistym dowództwem króla. Była to jedna z najbardziej znaczących bitew w historii europejskiej. Zatrzymała falę islamu, która niechybnie zalałaby Europę Zachodnią.
Ale owo zwycięstwo wcale nie oznaczało pokoju, ponieważ mimo pogromu pod Wiedniem Turcy wciąż zagrażali Zachodowi i Polska jeszcze raz uległa prośbom Stolicy Apostolskiej. Sobieski zgodził się przystąpić do Świętej Ligi zawiązanej przez papieża Innocentego XI, aby wraz z Austrią i Republiką Wenecką walczyć z Turkami. W wyniku nie rozstrzygniętej walki kraj uległ dalszemu osłabieniu i Polska wkroczyła w XVIII wiek podzielona wewnętrznie i niezdolna odsunąć od siebie zagrażającej klęski.
Niebawem stała się pionkiem w rozgrywkach między rosyjskim Piotrem Wielkim i pruskim Fryderykiem Wielkim, do których włączyły się także Austria i Szwecja. Za panowania króla z dynastii saskiej, Augusta II, którego Polsce narzuciły Rosja i Prusy, Polska i Litwa zgodziły się ograniczyć swe siły militarne do absurdalnej liczby dwudziestu czterech tysięcy żołnierzy i zezwoliły Rosji na trzymanie na swych terytoriach własnego wojska, co stanowiło przedsmak przyszłości.
Dwie trzecie osiemnastego stulecia to — wedle słów jednego z polskich historyków — okres „największego zepsucia" w dziejach Polski. W kraju stacjonowały obce wojska, kwitł fanatyzm religijny, a polska władza wykonawcza i edukacja znajdowały się w całkowitym rozkładzie.
46
Po śmierci Piotra Wielkiego naciski na Polskę stały się jeszcze silniejsze. Katarzyna II, która po śmierci swego męża Piotra III odziedziczyła tron Rosji, podpisała w roku 1764 traktat sojuszniczy z pruskim władcą Fryderykiem Wielkim, dający jej wolną rękę w poczynaniach z Polską. Umieściła potem na tronie polskim swego byłego kochanka i ambasadora w Sankt Petersburgu, Stanisława Augusta Poniatowskiego, który panował jako Stanisław III. Miał on być ostatnim królem Polski.
Jego elekcja stanowiła początek końca. Osiem lat później, 5 sierpnia 1772 roku, posłowie Prus i Austrii uroczyście podpisali w Sankt Petersburgu zgodę na rozbiór Polski. Był to pierwszy rozbiór, pozostawiający okrojone państwo z Warszawą, Krakowem i Gdańskiem, ale pozbawiający Polskę jej terytoriów na wschodzie, zachodzie i południu. Jakkolwiek sam Kraków pozostał jeszcze w Polsce, reszta Galicji -zamieszkanej przez wielu protoplastów rodu Wojtyłów - - została zaanektowana przez Austrię.
Jednak podczas następnych dwudziestu lat okaleczona Polska dokonała zdumiewającego postępu. Rozbudowała przemysł, rozwinęła edukację i sztukę. Stała się jedynym na świecie krajem, który posiadał ministerstwo edukacji, a wiele wspaniałych zabytków architektury powstało właśnie za panowania Stanisława Augusta. W 1791 roku Polacy uchwalili najbardziej postępową konstytucję na kontynencie. Edmund Burkę, angielski polityk i filozof, napisał wtedy: „Ludzkość musi się cieszyć i czuć dumę, gdy widzi przemianę Polski".
Ale radość z owej przemiany nie trwała długo. W następnym roku Katarzyna II wysłała swe wojska na należące jeszcze do Polski wschodnie tereny, a także do Warszawy, i podpisała nową ugodę z Prusami, które zajęły Gdańsk. Był to drugi rozbiór Polski.
W roku 1794 wybuchło w Krakowie powstanie pod wodzą Tadeusza Kościuszki (później, po klęsce własnego kraju, stał się bohaterem amerykańskiej wojny o niepodległość). Trwało prawie rok. Po jego klęsce trzej sąsiedzi Polski proklamowali w 1795 trzeci rozbiór. Królestwo Polski przestało formalnie istnieć, a jego ziemie podzielone zostały między Rosję, Prusy i Austrię.
Był to koniec Polski — tak się w każdym razie wydawało.
Przez następne sto dwadzieścia trzy lata Polacy starali się zachować swą narodową tożsamość, kulturę, język i religię, w momentach największego zagrożenia wzniecając powstania zbrojne. W tych właśnie czasach polskość wyrażała się w najdojrzalszy sposób — artystycznie i duchowo.
47
Złudzenie odrodzenia narodowego, trwające zaledwie osiem lat, podarował Polsce Napoleon Bonaparte, tworząc w 1807 roku Księstwo Warszawskie. Chciał w ten sposób wynagrodzić Polaków, którzy walczyli w szeregach jego armii. Ale wraz z upadkiem Bonapartego upadło również Księstwo Warszawskie. W 1815 roku Kongres Wiedeński potwierdził podział Polski, ustanawiając jednocześnie na ziemiach zaboru rosyjskiego, jako protektorat rosyjski, obdarzone bardzo ograniczonymi swobodami Królestwo Kongresowe.
Królestwo Kongresowe zlikwidowane zostało po zdławionym przez Rosję z wyjątkową brutalnością patriotycznym powstaniu w latach 1830—31. Gdy Polacy zwrócili się z prośbą o interwencję do Stolicy Apostolskiej, postawa Kościoła bardzo ich rozczarowała. Papież Grzegorz XVI potępił polski zryw zbrojny w wydanej 9 czerwca 1832 roku encyklice Cum primum, określając powstańców jako „oczywistych rozpowszechniających kłamstwa intrygantów, którzy pod płaszczykiem religii podnoszą głowy przeciw prawowitym książętom".
W 1848 roku w Polsce, podobnie jak w całej Europie podczas tak zwanej Wiosny Ludów, znów wybuchło powstanie. I znów Stolica Apostolska nie ustąpiła ani o krok. Adam Mickiewicz, największy mesjanistyczny poeta polski, wyruszył z Paryża, gdzie zamieszkał po wygnaniu z ojczyzny, do Rzymu, by interweniować u papieża Piusa IX, lecz mimo dwóch audiencji nic nie wskórał.
Gdy rozgoryczony tą porażką zaczął organizować w Rzymie Legion Polski, z którym chciał pomaszerować z Włoch do Polski, aby wyzwolić ojczyznę (podobnie jak Jan Henryk Dąbrowski, dowódca w armii napoleońskiej, uczynił to ze swym legionem w roku 1797), inny wielki polski poeta, Juliusz Słowacki, autor „Króla Ducha", dramatu o męczeństwie krakowskiego biskupa, napisał w swoim proroczym wierszu:
Pośród niesnasków Pan Bóg uderza
W ogromny dzwon, Dla słowiańskiego oto papieża
Otwarty tron. Ten przed mieczami tak nie uciecze
Jako ten Wioch, Onśmialo.jak Bóg, pójdzie na miecze;
Świat mu — to proch! (...) Więc oto idzie papież słowiański,
Ludowy brat... (...)

48
Słowacki umarł rok później, w 1849, w wieku lat czterdziestu. Minęło dokładnie sto trzydzieści lat, kiedy spełniło się jego proroctwo z 1848 roku i Tron Piotrowy „otworzył się" dla słowiańskiego papieża. Tymczasem jednak, w roku 1863, upadło kolejne polskie powstanie.
Ale Juliusz Słowacki, Adam Mickiewicz, Zygmunt Krasiński, Cyprian Norwid, Stanisław Wyspiański i inni genialni Polacy stworzyli wspaniałą, zdumiewającą literaturę, która stanowi ogromne narodowe bogactwo.
Muzyka Fryderyka Chopina również była inspirowana tęsknotą za ojczyzną. Jego wielki „Polonez As-dur" jest echem krwawych polskich powstań. Mazurki wyrażają czułą miłość do polskiej wsi. Pieśń marszowa legionu generała Dąbrowskiego, również w rytmie mazurka, powstała w 1797 — a w roku 1920, w roku narodzin Wojtyły, oficjalnie stała się narodowym hymnem Polski: „Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy..."




CZĘŚĆ DRUGA


Rozdział czwarty

Predestynacja to doktryna teologiczna głosząca „nieodwracalną decyzję Boga po wsze czasy dla wszystkiego, co ma być" oraz „ustalenie z góry przez Boga wiekuistych losów człowieka — jego zbawienia lub potępienia". Święty Augustyn, jeden z wielkich Ojców Kościoła i jego najwybitniejszych filozofów, przyjmował arystotelesow-ską koncepcję Boga jako „nieruchomego poruszyciela". Uważał, iż „łaska Boga jest skuteczna i nie do odparcia" oraz że „cokolwiek Bóg stworzył, stworzył to na wieczność, łaska jego bowiem zawiera w sobie predestynację".
Przez stulecia rozumienie istoty Boga przez teologów ulegało zmianom, lecz wszyscy oni odwoływali się do predestynacji, i właśnie Karol Woj tyła w tym szczególnym znaczeniu został predestynowany, aby stać się głową Kościoła rzymskokatolickiego. To samo można zresztą odnieść do wszystkich papieży —jak też do wszystkich istnień ludzkich, ale w przypadku Wojtyły jest to tak specyficzne i niezwykłe, że usprawiedliwia odrobinę spekulacji.
Od najwcześniejszego dzieciństwa Wojtyła przejawiał tak wielkie oddanie Bogu i religii, iż może to sugerować, że został „wybrany", jeśli Bóg rzeczywiście działa w taki właśnie sposób. Tragedie rodzinne przyszłego papieża stanowiły dodatkowy komponent, który wzmocnił jego wiarę. Otaczająca go w młodości polska tradycja mistycyzmu i mesjanizmu również odegrała wielką rolę w tym, że zwrócił się ku kapłaństwu. Od dziecka był bardzo zaangażowany w działalność Kościoła i związanych z nim organizacji i nie była to jedynie konwencjonalna pobożność. Zanim wstąpił na tajne studia teologiczne, w jego
53
życiu zaszedł szereg graniczących z mistycyzmem dramatycznych zdarzeń i zdumiewających zbiegów okoliczności.
Jako kapłan Karol Wojtyła z radością zajął się tym, co zawsze go pociągało: pogłębianiem studiów teologicznych i filozoficznych oraz pracą dla Kościoła. Jego duchowe i intelektualne zalety oraz pełna ciepła osobowość szybko zostały dostrzeżone przez dostojników kościelnych, którzy udzielali mu ogromnego poparcia. Zapewniały mu też przyjaźń rówieśników — kolegów z seminarium duchownego i świeckich znajomych.
Wojtyła zawsze miał potężnych protektorów i obrońców - - od arcybiskupa Adama Stefana Sapiehy (później kardynała) poczynając, jeszcze zanim wstąpił do podziemnego seminarium, a kończąc na papieżu Pawle VI, który odnosił się doń z nadzwyczajną estymą i czuwał nad jego kościelną karierą. Wszedł w życie Kościoła niczym meteor.
Ale czy był świadomy tego, że przygotowuje się do tak zawrotnej kariery?
Pelagiusz, teolog z Brytanii z przełomu IV i V wieku, współczesny świętemu Augustynowi (wówczas biskupowi Hippony w Afryce Północnej), utrzymywał, że przeznaczenie człowieka spoczywa w jego własnych rękach, zakładał więc, że człowiek poprzez swe działania, wynikające z jego wolnej woli, sam przygotowuje swe przeznaczenie, w czym wspomagany jest przez łaskę.
Poglądy Pelagiusza w tej kwestii, będącej jedną z największych kontrowersji teologicznych Kościoła, stały w zupełnej sprzeczności z poglądami świętego Augustyna (obaj filozofowie prowadzili ze sobą na ten temat korespondencję). Jan Paweł II, uczeń dominikanów, który przestudiował Arystotelesa, świętego Augustyna i świętego Tomasza z Akwinu, skłania się ku doktrynie Augustyna, że Bóg jest „poruszycie-lem", i odrzuca teorię Pelagiusza. Święty Tomasz, trzynastowieczny włoski dominikanin i scholastyk, noszący tytuł Doctor Angelicus, wraz ze świętym Augustynem wywarł największy wpływ na myśl i język zachodniego Kościoła. Może papież uważa, że w swym marszu ku Tronowi Piotrowemu kierowany był przez „zamierzenie Boga"?
Jako tomista, Jan Paweł II doskonale zna teorię „boskiego przyczyniania się", ukutą przez świętego Tomasza. Określa ona wzajemny stosunek między pomocą Boga dla człowieka w dokonaniu czynu a wykonaniem przez człowieka owego czynu jako aktu wolnej woli. Mówiąc innymi słowy, jest to rezultat łaski Boga i prawa człowieka do dokonania wyboru. Mogłoby to skłonić Wojtyłę do zaakceptowania takiej predestynacji, pobudzając do robienia wszystkiego, co w jego mocy, by być jej godnym. Polski papież w swej pierwszej encyklice
Redemptor hominis z 4 marca 1979 roku napisał, iż poprzez Wcielenie „(...) to jest (...) człowiek w całej pełni tajemnicy, która stała się jego udziałem w Jezusie Chrystusie, która nieustannie staje się udziałem każdego z tych czterech miliardów ludzi żyjących na naszej planecie, od chwili kiedy się poczynają pod sercem matki. (...) [To jest jego] »los« -to znaczy wybranie (...) Każdy człowiek w całej tej niepowtarzalnej rzeczywistości bytu i działania, świadomości i woli, sumienia i »ser-ca« (..-)" A Grzegorz Wielki, wedle słów jego biografa, przez predesty-nację rozumiał „(...) dokonywaną przez Boga selekcję pewnej liczby przedstawicieli rasy ludzkiej, którym udziela Swej łaski, aby mogli zdobyć zasługi i osiągnąć ostateczne zbawienie (...) Bóg wybiera tych, których jego przewidująca wola zachowa w wierze i dobrej pracy"*.
Mniejsza o to, jak interpretują predestynację teolodzy, ale całe życie Karola Wojtyły było nieustannym samodoskonaleniem w przygotowaniu do predestynowanej przyszłości lub, po prostu, dla większej chwały Boga.
Żaden współczesny nam biskup czy kardynał nie wypowiadał się bardziej przekonująco jako duchowny, uczony, intelektualista i de facto przywódca polityczny (zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz Kościoła) niż Wojtyła w okresie przedpontyfikalnym. Droga od święceń kapłańskich w Krakowie do Stolicy Apostolskiej zajęła mu trzydzieści dwa lata, a gdy już osiągnął cel, był jeszcze w pełni sił, liczył sobie bowiem pięćdziesiąt osiem lat. Jeśli chodzi o wykształcenie i erudycję, jak również osiągnięcia teologiczne, filozoficzne i literackie, porównać go można tylko z Grzegorzem Wielkim, który papieżem został mając lat pięćdziesiąt. Jan Paweł II przypomina również Grzegorza w „nieubłaganej zaciętości"*.
Wychodząc z wieku młodzieńczego, Wojtyła tworzył już bardzo dojrzałą poezję, w wieku szesnastu lat wystąpił po raz pierwszy w amatorskim teatrze w Wadowicach, a w kilka lat potem sam zaczął pisać dramaty oparte na motywach biblijnych. Kończąc gimnazjum mówił płynnie po łacinie oraz czytał grekę i teksty niemieckie. Pierwszy doktorat (z teologii mistycznej) zrobił mając dwadzieścia dwa lata, drugi zaś (z filozofii, ze swej umiłowanej fenomenologii) — w wieku tt trzydziestu dwóch. Jego pierwszy „polityczny" artykuł w czasopiśmie (o francuskich robotnikach-księżach) ukazał się, gdy autor miał lat dwadzieścia dziewięć.
Był kapelanem Uniwersytetu Jagiellońskiego, nauczał etyki w trzech
nariach duchownych oraz wykładał na Katolickim Uniwersytecie
Lub<   kim; wszędzie, dokąd wiodły go ścieżki życia, zdobywał przyja-
>i i wielką popularność. Gdy w czasie wojny pracował jako robotnik
54
55
w krakowskich kamieniołomach i fabryce chemicznej (jednocześnie studiując w tajnym seminarium), zaprzyjaźnił się z wieloma kolegami robotnikami i gdy był już kardynałem, wspominał ich bardzo serdecznie. Jako student, robotnik, kapłan czy aktor, Wojtyła zawsze był najpopularniejszą osobą w swym otoczeniu.
Biskupem został mając trzydzieści osiem lat i zaczął być znany nie tylko w Krakowie i Polsce, ale i w Rzymie. Świadomie lub nie, zaczął tworzyć sobie potencjalny elektorat pośród postawionych wyżej w hierarchii kościelnej przyjaciół. Zabłysnął na Soborze Watykańskim II, wygłaszając sześć wspaniałych przemów w nieskazitelnej łacinie. Bywając coraz częściej w Rzymie, brał udział w wielu pracach kurii. Wkrótce został dostrzeżony przez samego Pawła VI i w wieku czterdziestu siedmiu lat mianowany został kardynałem.
Władając sześcioma językami (po włosku, hiszpańsku, niemiecku i francusku mówi najlepiej), zjeździł całą Europę Zachodnią oraz brał udział w międzynarodowych spotkaniach kościelnych w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Australii. Przyjmował każde zaproszenie, jeśli tylko polskie władze komunistyczne zechciały wydać mu paszport. Jednocześnie sam także zapraszał zagranicznych kardynałów i biskupów, również z Trzeciego Świata (w swoim czasie okazali się bardzo przydatni), do Krakowa.
Niebawem stał się najważniejszą po konserwatywnym kardynale Stefanie Wyszyńskim, prymasie Polski, postacią w polskim episkopacie. Organizował sympozja i konferencje teologów, filozofów, naukowców, lekarzy, prawników, pisarzy i dziennikarzy, aby poznać reprezentowane przez nich dziedziny wiedzy oraz ich niepokoje związane z sytuacją polskiego społeczeństwa. Teraz, jako papież, organizuje podobne spotkania w Watykanie (a podczas wakacji w Castel Gandolfo). Umiał słuchać już wtedy i umie słuchać dzisiaj.
Czyż nie było logiczne, iż z tak wspaniałym przygotowaniem Karol Wojtyła uwieńczy swą duszpasterską działalność włożeniem tiary papieskiej?
Przodkowie Karola Wojtyły wywodzili się z kmieci, dumnych, niezależnych rolników i górali południowo-wschodniej Galicji, mówiących melodyjnym archaicznym dialektem i pieczołowicie pielęgnujących stare obyczaje. Ze strony ojca Karola linia Wojtyłów zaczyna się, z tego co wiemy, od Bartłomieja Wojtyły, urodzonego we wsi Czaniec w roku 1782 oraz jego żony, Anny Hudeckiej-Wojtyły, urodzonej w roku 1792 w pobliskich Bulowicach. Bartłomiej był małorolnym
56
chłopem (w księdze parafialnej figurował jako hortulanus). Anna również pochodziła z chłopów małorolnych z Bulowic, ale o nich wszelka pamięć zaginęła.
Leżąca u podnóża Beskidów wioska Czaniec została prawdopodobnie zasiedlona na początku XVII wieku i pierwotnie nosiła nazwę Grzanica. Wioskowy kościół pod wezwaniem Świętego Bartłomieja (było to często powtarzające się w rodzie Wojtyłów chrześcijańskie imię) zbudowany został w roku 1660. Całą okolicę porastają lasy, a wokół samej wioski rozciągają się kamieniste pola. Oprócz uprawy roli rodziny chłopskie w Czańcu zajmowały się szyciem zgrzebnej odzieży, czym zapewne powiększały swe szczupłe dochody. Bulowice, rodzinna wioska Anny Hudeckiej, była jeszcze starsza, a bulowicki kościół wzniesiono w 1540 roku (był on prawdopodobnie poświęcony świętemu Wojciechowi, jednemu z patronów Polski). Obie wioski podlegały parafii w Kętach, niewielkim miasteczku, w którym w XVI wieku urodził się święty Jan Kanty, słynny polski teolog i profesor Akademii Krakowskiej. Świętość i teologia zawsze towarzyszyły Janowi Pawłowi II i jego przodkom.
Bartłomiej i Anna Wojtyłowie mieli czworo dzieci, dwóch chłopców i dwie dziewczynki. Synowie, Franciszek i Maciej, musieli być wybitnymi obywatelami, ponieważ obaj zostali wybrani na index communi-tatis — radców miejskich, a Franciszek pełnił ponadto funkcję sędziego powiatowego. Do roku 1868 Wojtyłowie dokupili więcej ziemi. Wedle standardów galicyjskiej wsi z tamtych czasów mieli się dobrze, jeśli nie dostatnio.
Franciszek poślubił również córkę rolnika, Franciszkę Gałuszko, i miał z nią czworo dzieci. Drugi syn, Maciej, przeniósł się do wioski Lipnik odległej o dziesięć kilometrów, gdzie zajął się krawiectwem i uprawą roli, a w roku 1878 wziął za żonę Annę Przeczek, córkę miejscowego piekarza. Oni właśnie byli dziadkami papieża ze strony ojca, ale Wojtyła nigdy ich nie poznał. Babka zmarła ponad dziesięć lat przed jego urodzeniem, a dziadek, Maciej, gdy chłopiec miał trzy lata.
Maciej znalazł sobie później drugą żonę — tym razem córkę krawca — i miał z nią córkę, Stefanię Adelajdę, która zmarła w Krakowie w 1962 roku, gdy Wojtyła był już biskupem. Kiedy Karol Wojtyła Dostał papieżem, jedynym żyjącym członkiem jego najbliższej rodziny okazała się kuzynka ze strony matki, Felicja Wiadrowska. Jan Pa-
;ł II przypomniał jej o tym w liście, który wysłał jedenastego dnia swego pontyfikatu. Napisał w nim: „Pan Bóg zrządził, że pozostaję w Rzymie. Niezwykłe to zrządzenie Bożej Opatrzności". W tym bardzo
57
serdecznym i intymnym liście dodawał też: „w tych dniach wiele myślę o moich rodzicach i o Mundku [starszym bracie] oraz o rodzinie Felicji".
Karol Wojtyła senior, ojciec papieża, urodził się w Lipniku 18 lipca 1879 roku, w rok po ślubie swych rodziców. Niewiele wiadomo o jego dzieciństwie z wyjątkiem tego, że naukę przerwał po trzecim roku gimnazjum. Karol senior (jak będziemy go dalej nazywać), idąc śladami ojca, rozpoczął naukę krawiectwa, ale w roku 1900, gdy miał dwadzieścia jeden lat, powołano go do wojska austriackiego — Galicja stanowiła wówczas część Austro-Węgier - - i do końca życia pozostał zawodowym wojskowym, ale w armii nie osiągnął wysokiego szczebla.
Przydzielony do Pięćdziesiątego Szóstego Pułku Piechoty, stacjonującego dogodnie w Wadowicach, dwadzieścia pięć kilometrów od ro-dzinego Lipnika, po dwóch latach otrzymał awans na żołnierza pierwszej klasy. Następne trzy lata Karol senior spędził we Lwowie jako gwardzista Akademii Kadetów Piechoty. Do Wadowic wrócił w roku 1904 już jako sierżant i dowódca plutonu, ale fakty z jego życia w tym okresie spowite są mrokiem.
W roku 1906 poślubił wykształconą w szkole klasztornej Emilię Kaczorowską, piąte z trzynaściorga dzieci krakowskiego tapicera. Była o pięć lat młodsza od Karola. Jej ojciec, Feliks Kaczorowski, oraz inni członkowie rodziny pochodzili z małego miasteczka Biała, położonego w tym samym rejonie Galicji, a do Krakowa przenieśli się w roku 1885, w rok po narodzinach Emilii. Jej matka nazywała się Maria Scholz i była córką szewca z Białej. Nie wiadomo dokładnie, gdzie i kiedy Karol senior spotkał po raz pierwszy Emilię ani dlaczego przez następnych trzynaście lat mieszkali w Krakowie, choć on ciągle służył w wadowickim pułku piechoty i w tym właśnie czasie promowany został na podoficera. Ponieważ był podoficerem kwatermistrzostwa specjalizującym się w rachunkowości, przeniesiony został do kwatery głównej w Krakowie. Walczył w pierwszej wojnie światowej, w Wadowicach dostał się pod ostrzał artyleryjski Rosjan i ponieważ był „wyjątkowo subordynowanym i odważnym podoficerem"*, został odznaczony przez Austriaków Krzyżem Żelaznym Zasługi z Wieńcem.
Jako pan młody Karol senior wspaniale prezentował się w wojskowym mundurze. Na ślubnej fotografii, z Emilią trzymającą mu na przedramieniu przybraną w białą rękawiczkę dłoń, w czarnym uniformie z trzema srebrnymi gwiazdkami po obu stronach wysokiego kołnierzyka, stanowiącymi dystynkcje sierżanta, wygląda niebywale szykownie. Jest raczej niski, ma szczupłą, przystojną twarz z eleganckim
czarnym wąsem i bujne ciemne włosy (w kilka lat później zaczął łysieć). Zawsze był człowiekiem poważnym. Kartoteka wojskowa charakteryzuje go jako „niezwykle obowiązkowego, z prawym charakterem, poważnego, o świetnych manierach, skromnego, czułego na punkcie honoru, z silnie rozwiniętym poczuciem odpowiedzialności, bardzo uprzejmego i niezmordowanego [w pracy]"*. W raporcie oceniającym sprawność żołnierską Karola seniora dowódca chwali go za to, że potrafi wydawać i pisać rozkazy po niemiecku i po polsku, za „łatwość wyrażania pojęć"* oraz za umiejętność „szybkiego pisania na maszynie"*.
Po przegranej przez Austrię wojnie i narodzinach niepodległej Polski Karol senior, wzorem wielu oficerów i żołnierzy, którzy służyli u Austriaków, wstąpił do nowo utworzonej armii polskiej i w randze porucznika wcielony został do Dwunastego Pułku Piechoty w Wadowicach, zwanego Pułkiem Ziemi Wadowickiej. Był teraz oficerem z patentem, co w czułej na punkcie prestiżu społecznego Galicji stanowiło niemały zaszczyt.
Awans ten zapewne sprawił, że Wojtyłowie w roku 1919 przenieśli się z Krakowa do Wadowic. Rodzice Emilii zmarli przed wojną, ale jeden z jej braci, Robert, po spędzeniu kilku lat w więzieniu rosyjskim (jako jeniec wojenny), wybudował skromny domek na Dębnikach, dzielnicy Krakowa nad samym brzegiem Wisły. Dom ten odegra ważną rolę w życiu Wojtyły i jego przyjaciół podczas następnej wojny.
Pierwsze dziecko Karola seniora i Emilii, Edmund, urodziło się w roku 1906 w Krakowie, gdzie ojciec przyszłego papieża służył w dowództwie kwatermistrzowskim kwatery głównej. Ich drugie dziecko, córka Olga, zmarło w wieku niemowlęcym również w Krakowie, nie znamy jednak daty jej śmierci.
Trzeci potomek, Karol Józef Wojtyła, przyszedł na świat 18 maja 1920, w rok po osiedleniu się rodziców w Wadowicach.
Narodziny Jana Pawła II zbiegły się niemal ze zmartwychwstaniem Polski, ale w osobliwy sposób powiązane były również z papiestwem 1 jego najnowszą historią.
Giovanni Battista Montini, którego w roku 1963 obwołano papieżem awłem VI, na księdza wyświęcony został 29 maja 1920 roku, w jedenaście dni po przyjściu na świat Karola Wojtyły. Pierwszym watykań-am stanowiskiem Montiniego była nuncjatura w Warszawie, dokąd rzybył 10 czerwca 1923 roku. Z polskim mistycyzmem zetknął się >dczas lektury „Ksiąg narodu i pielgrzymstwa polskiego" Adama
58
59
Mickiewicza, będąc jeszcze seminarzystą. W swą pierwszą podróż po Polsce wyruszył pociągiem i pojechał do położonego na południu Oświęcimia znajdującego się w niewielkiej odległości od Wadowic; od holocaustu świat dzieliło wtedy zaledwie kilkanaście lat. Udał się tam z okazji dwudziestej piątej rocznicy przybycia do Polski ojców salezjanów, którzy w Oświęcimiu prowadzili szkołę.
Nuncjusz papieski przebywał w Polsce tylko do października tego samego roku. Niemniej Polska na zawsze już pozostała bliska jego sercu. W Warszawie kupił sobie budzik, który do końca życia trzymał przy swoim łóżku. Później, już jako Paweł VI, bardzo pragnął odwiedzić Polskę w 1966 roku, w tysięczną rocznicę jej chrystianizacji, ale władze komunistyczne nie udzieliły mu zezwolenia.
Tuż przed narodzeniem Wojtyły zaznaczył się jeszcze inny związek Polski z papiestwem: w latach 1919-1920, latach odradzania się narodu i zwycięskich walk z bolszewikami, przebywał w Polsce monsignore Achille Ratti, delegat apostolski, który w dwa lata później wybrany został na papieża jako Pius XI.
Jan Paweł II urodził się w Wadowicach, w domu należącym do rodziny żydowskiej, stojącym przy wąskiej ulicy, dokładnie naprzeciwko kościoła rzymskokatolickiego pod wezwaniem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy.
W latach dzieciństwa i młodości Karola Wojtyły Wadowice, leżące pięćdziesiąt kilometrów od Krakowa nad rzeką Skawą, pod każdym względem były miasteczkiem niezwykłym. Założone w roku 1327 jako osada rolnicza, później przekształciły się w ważny dla regionalnego handlu i rolnictwa węzeł kolejowy, nadal jednak pozostały cichym zakątkiem u podnóża Beskidów. W roku 1920 liczyły niecałe siedem tysięcy mieszkańców, a w ciągu następnych siedemdziesięciu pięciu lat liczba ludności zaledwie się podwoiła.
Mimo to wkrótce miasteczko stało się ważnym ośrodkiem kulturalnym i edukacyjnym. Od roku 1907 miało elektryczność, co było ogromnym postępem jak na zacofaną rolniczo Galicję. Wokół miejskiego rynku i wzdłuż wybrukowanych głównych ulic ciągnęły się równiutkimi rzędami jedno- i dwupiętrowe domy. Na rynku rosły brzozy i znajdowała się fontanna. Woda w Skawie była czysta, zachęcała do kąpieli i nurkowania (wadowiccy chłopcy skakali do niej z wiaduktu kolejowego), a majaczący na tle odległych wierzchołków Beskidów Leskowiec wyśmienicie nadawał się do górskich wędrówek i uprawiania narciarstwa oraz do organizowania pikników. Wzgórza leskowieckie stanowiły
ulubiony teren samotnych włóczęg Karola Wojtyły; tam też poznał tajniki narciarstwa.
W miasteczku poza niewielką papiernią, fabryką drutu i dwiema firmami specjalizującymi się w wypieku opłatków komunijnych nie było żadnego przemysłu. Było natomiast wiele sklepów i co najmniej dwie restauracje, w tym jedna należąca do burmistrza i znana z doskonałych flaków. Wadowice były również regionalnym centrum administracyjnym, ze szpitalem i instytucjami rządowymi, a stacjonujący tu pułk piechoty przydawał miasteczku prestiżu.
Wadowiccy producenci opłatków komunijnych mieli się wyśmienicie, ponieważ miasto leżało w samym sercu bardzo religijnej Galicji — sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej oddalone było zaledwie o piętnaście kilometrów, w samych Wadowicach było kilka kościołów, klasztor Karmelitów Bosych, klasztor Ojców Pallotynów (oba prowadziły własne szkoły), konwent Sióstr Albertynek i Nazaretanek oraz parafialny Dom Katolicki, który często wykorzystywano dla potrzeb miejscowego teatru amatorskiego.
W tych bardzo katolickich Wadowicach żyła niezwykle liczna, nawet jak na standardy Galicji, populacja żydowska. Oblicza się, że Żydzi stanowili dwadzieścia do trzydziestu procent mieszkańców miasteczka, w którym, w przeciwieństwie do pozostałych regionów polskich doby przedwojennej, zupełnie nie było antysemityzmu. Żydzi wadowiccy pracowali jako prawnicy, lekarze, dentyści i kupcy — bez najmniejszych tarć z katolikami — a działając głównie w handlu i usługach, walnie przyczyniali się do wzrostu powszechnego dobrobytu. We wtorki, które były dniem targowym, do miasta zjeżdżali okoliczni wieśniacy, aby głównie Żydom sprzedawać swój inwentarz i produkty rolne.
Najlepszą ilustracją owego tak harmonijnego współżycia był fakt, że Wojtyłowie wynajmowali mieszkanie na pierwszym piętrze kamienicy należącej do bogatego kupca żydowskiego, Chaima Bałamutha. Dom ten stał przy ulicy Rynkowej pod numerem drugim. Rodzina Bałamutha zajmowała parter, gdzie mieścił się ich sklep z kryształami i artykułami szklanymi. Później nazwę ulicy zmieniono i obecny adres dawnego mieszkania Wojtyłów to Kościelna 7. Sąsiednie pomieszczenia zajmowała rodzina Beerów, również Żydów. Czarnooka Ginka -Regina Beer, dwa lata starsza od Karola, była jedną z najładniejszych dziewcząt w miasteczku i najlepszą uczennicą w gimnazjum żeńskim. Karol i Ginka szybko nawiązali przyjaźń, oboje bowiem byli urzeczeni teatrem. Wojtyła po raz pierwszy wystąpił na wadowickiej scenie amatorskiej w wieku piętnastu lat i okazał się najlepszym partnerem Ginki.
60
61
Wadowice miały wyśmienite szkoły. Gimnazjum żeńskie cieszyło się wysoką marką w całym regionie. Gimnazjum męskie było jednym z najlepszych w Galicji. Ukierunkowane na klasykę, miało w programie osiem lat nauki łaciny i pięć starożytnej greki.
Mury tej szkoły opuściło wielu wybitnych Polaków, poczynając od Jana Pawła II, a kończąc na Jerzym Majce, późniejszym redaktorze naczelnym oficjalnej gazety codziennej polskiej partii komunistycznej, „Trybuny Ludu", która przestała wychodzić dopiero w roku 1989, kiedy reżim komunistyczny upadł. Wśród absolwentów wadowickiego gimnazjum był również ksiądz Jan Piwowarczyk, pierwszy redaktor naczelny opozycyjnego katolickiego „Tygodnika Powszechnego" wydawanego w Krakowie (w którym Wojtyła opublikował wiele artykułów i wierszy, zarówno pod swoim nazwiskiem, jak i pod pseudonimami), Emil Zegadłowicz, jeden z najbardziej kontrowersyjnych polskich poetów, powieściopisarze i dramaturdzy, bohaterowie wojenni (generałowie i zwykli żołnierze), arcybiskup, paru ambasadorów oraz kilku wybitnych artystów, nauczycieli i prawników. Uczniowie gimnazjum pochodzili nie tylko z zamożnych domów i rodzin urzędników, ale i z chłopskich chałup — tu liczyło się nie tylko pochodzenie, lecz i osobowość wychowanków.
Ponad dwustu absolwentów gimnazjum, do którego uczęszczał Karol Wojtyła, straciło życie podczas drugiej wojny światowej, wśród nich kilkudziesięciu katolików i Żydów, których zamordowano w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu, leżącym niedaleko od Wadowic. W Oświęcimiu zginął również opat wadowickiego klasztoru Karmelitów Bosych i dwunastu księży. Karol Wojtyła, przebywający wtedy w Krakowie, uniknął łapanki w swym rodzinnym mieście, które Niemcy wcielili do Rzeszy (Kraków wchodził w skład Generalnej Guberni). Żydzi zostali zapędzeni do getta, które Niemcy wydzielili w mieście i stamtąd wysyłali ich do obozów śmierci.
Jak na tak niewielkie miasteczko poziom kulturalny jego mieszkańców był rzeczywiście imponujący. Reprezentanci wolnych zawodów oraz nauczyciele i księża — intelektualna śmietanka Wadowic — spragnieni byli dobrej literatury i teatru. W miasteczku działały trzy publiczne biblioteki, a widownie dwóch amatorskich teatrów, w których wystawiano sztuki klasyczne i współczesne, wypełnione były do ostatniego miejsca. Wadowiczanie tłumnie stawiali się też na letnie przedstawienia w rozległym parku na obrzeżach miasta. Często również jeździli do Krakowa, do teatrów profesjonalnych — i chciwie czytali recenzje z najnowszych sztuk i książek w gazetach krakowskich i warszawskich, zwłaszcza w stołecznych „Wiadomościach Literackich".
62
\V roku 1922, kiedy Wojtyła był jeszcze dwuletnim dzieckiem, w Wadowicach uformowała się intelektualna grupa, która przybrała nazwę Czartak" i szybko zdobyła rozgłos w całej Polsce dzięki swym prowokacyjnym manifestom głoszącym, że Galicja to szczególnie mistyczny
rejon.
Wojtyłowie wiedli spokojne, pobożne życie z dala od tego kulturalnego fermentu. Porucznik Wojtyła, zawsze w mundurze oficerskim, sumiennie wykonywał swe kwatermistrzowskie obowiązki w kwaterze głównej pułku piechoty. Teraz był już łysy, nosił okulary oraz schludnie przycięty wąsik. Emilia Wojtyłowa, która coraz bardziej podupadała na zdrowiu, prowadziła gospodarstwo domowe i opiekowała się malutkim Karolem. Dorywczo zajmowała się krawiectwem, powiększając w ten sposób rodzinne dochody. Edmund, mający czternaście lat w chwili, gdy urodził się jego brat, uczęszczał do gimnazjum imienia Marcina Wadowity. Obaj synowie, sądząc z wczesnych fotografii, przypominali bardziej matkę. Odziedziczyli po niej szerokie twarze oraz mocną budowę.
W dzieciństwie na Karola wołano „Loluś" i to dziecięce zdrobnienie, wymyślone przez matkę, przetrwało aż do dzisiaj: podczas prywatnych spotkań w Watykanie w taki sposób zwraca się do papieża kilku jego najbliższych i najserdeczniejszych przyjaciół. Emilia była bardzo dumna ze swego najmłodszego syna -- nawet już wtedy, gdy był niemowlakiem. Franciszek Zadora, ówczesny sąsiad Wojtyłów, wspomina, jak Emilia mówiła do jego matki: „Zobaczysz, mój Loluś zostanie wielkim człowiekiem".                                                                                 <•
W domu Wojtyłów zawsze panowała religijna atmosfera. U wejścia do mieszkania, do którego wiodły kręcone żelazne schody, znajdowało się niewielkie naczynie z wodą święconą, którą każdy wchodzący i wychodzący czynił znak krzyża. Na ścianach wisiały święte obrazy, a w saloniku stał ołtarzyk, przy którym rankami modliła się cała rodzina. Wieczorami i w niedzielę ojciec lub matka czytali na głos Biblię, co w tamtych czasach było w Galicji rzadkością. Regularnie odmawiano koronki i różaniec, obchodzono wszystkie święta kościelne i przestrzegano postów.
Matka nauczyła Lolka się żegnać, a ojca Karol Wojtyła również wspomina jako „człowieka niezwykle religijnego". Gdy w wieku dziesięciu lat przyszły papież służył do mszy — jego matka już wtedy nie żyła — Karol senior strofował go, że nie modli się do Ducha Świętego ^stosownie". „Nauczył mnie specjalnej modlitwy -- wspominał Jan Paweł II — j była to ważna lekcja duchowa". Ponad pół wieku później modlitwa ta znalazła wyraz w jego encyklice o Duchu Świętym.
63
Ale Wojtyłowie, ich przyjaciele i synowie przyjaciół, choć sami głęboko wierzący, nie narzucali swoich przekonań innym. Karol później już zawsze miał postępować wedle tego wzoru.
Porucznik Wojtyła, jak tytułowano ojca papieża w Wadowicach, skrupulatnie czytywał gazety i dyskutował o bieżących wydarzeniach z przyjaciółmi z pracy i w domu. Cieszył się wśród mieszkańców miasta wyjątkowym szacunkiem i sam okazywał przyjaźń i szacunek zarówno młodym, jak i starszym. Karol Poliwka, lekarz mieszkający obecnie w Warszawie, wspomina, że to właśnie porucznik nauczył go pływać w Skawie, gdy był jedenastoletnim chłopcem. Lolek był już wtedy tęgim pływakiem. Choć porucznik Wojtyła był człowiekiem małomównym, lubił pożartować o minionych czasach.
Gdyby nie słabe zdrowie Emilii, rodzinie nie brakowałoby niczego do szczęścia. Nie wiemy, na co chorowała, ale kilka lat przed śmiercią uległa częściowemu paraliżowi.
Karol Józef Wojtyła ochrzczony został 20 czerwca 1920 roku przez księdza Franciszka Żaka, kapelana wojskowego, w kaplicy wadowic-kiego kościoła, znajdującego się po drugiej stronie ulicy, przy której stał jego dom rodzinny. Ojcem chrzestnym został jeden ze szwagrów jego matki, Józef Kuczmierczyk; matką chrzestną była siostra Emilii, Maria Wiadrowska. W księdze parafialnej zapisano po łacinie: bap-tisatus est Carolus Josephus.
Wielu przyjaciół i kolegów ojca Karola Wojtyły nie wzięło udziału w uroczystości chrztu, ponieważ wcześniej wezwani zostali pod sztandary, aby bronić Polski przez inwazją Rosjan, którzy przetaczali się przez kraj w swym marszu na zachód. Sam porucznik Wojtyła był już za stary, aby iść na front, ale w domu czekały go niebawem nowe obowiązki.

Rozdział piąty


Pierwsza tragedia osobista spotkała Karola Wojtyłę 13 kwietnia 1929 roku, gdy w wieku czterdziestu pięciu lat zmarła mu matka. Orzeczenie lekarskie brzmiało: myocarditis nephritis, zapalenie mięśnia sercowego i nerek. Karol za pięć tygodni miał obchodzić swe dziewiąte urodziny i uczęszczał do trzeciej klasy szkoły podstawowej, a Edmundowi brakowało roku do ukończenia wydziału lekarskiego w Krakowie. Po pogrzebie żony porucznik zabrał synów na modły do sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej. Rok wcześniej przeszedł w stan spoczynku, wystąpił z wojska i utrzymywał się wraz z najmłodszym synem ze swej skromnej emerytury.
Do szkoły podstawowej Karol poszedł mając sześć lat i od pierwszego dnia nauki zdobywał wyśmienite stopnie z języka polskiego, religii („bardzo dobrze"), arytmetyki, rysunku, śpiewu („bardzo dobrze"), z gimnastyki i sportu, pilności oraz sprawowania. Szkoła mieściła się na pierwszym piętrze i poddaszu budynku wadowickiego sądu powiatowego, niedaleko kościoła i kilka kroków od domu Wojtyłów. Panowała w niej niewiarygodna ciasnota, klasy były zatłoczone i chłopcy podczas przerw i w czasie wolnym mogli się bawić jedynie na ulicy przed kościołem.

Dla dziewięcioletniego dziecka śmierć matki musiała być straszliwym wstrząsem, ale Karol wykazał się wyjątkowym opanowaniem — w każdym razie zewnętrznie — i szybko przystosował się do nowych warunków życia, choć jego duszę przenikał palący ból. Dziesięć lat później, w wieku dziewiętnastu lat, kiedy studiował już na Uniwersytecie Jagiellońskim, wyraził swoje uczucia słowami jednego ze swych pierwszych wierszy, napisanego wiosną 1939 roku:
65
Nad Twoją bidą mogilą kwitną białe życia kwiaty -o, ileż lat to już było bez Ciebie — przed iluż to laty?
(...)
Nad Twoją bialą mogiłą,
o Matko, zgasłe Kochanie -
za całą synowską miłość
modlitwa:
Daj wieczne odpoczywanie -
Świadomość obecności śmierci nigdy już nie opuściła Karola Woj-tyły. W wiele lat później powiedział przyjacielowi, któremu właśnie umarła matka, iż powinien być szczęśliwy, że miał ją przez tyle lat. Kult Maryi pojawił się u Wojtyły właśnie po śmierci matki jako naturalna identyfikacja.
Pozostawieni samym sobie ojciec i syn bardzo się kochali i ich współżycie układało się niezwykle harmonijnie. Porucznik zajmował się domem, przygotowywał śniadania i podwieczorki, a główny posiłek dnia jadali w niewielkiej restauracji Alojzego Banasia kilka domów dalej, przy ulicy Kościelnej, gdzie specjalnością były ruskie pierogi.
Tam też Karol po raz pierwszy otarł się o śmierć. Syn Banasia był jego szkolnym kolegą i chłopcy często się ze sobą bawili. Pewnego popołudnia, po obiedzie, gdy byli w restauracji sami, młody Banaś przyniósł rewolwer, zostawiony przez któregoś z gości. W zabawie wycelował w kolegę i nie wiedząc, że broń jest nabita, pociągnął za spust. Pocisk minął dziesięcioletniego Karola o centymetry.
Wojtyłowie prowadzili bardzo uregulowany tryb życia. Rankami chłopiec szedł do szkoły, później był obiad w restauracji Banasia, jeszcze później dwie godziny czasu wolnego (piłka nożna, biegi, a w deszczowe dni ping-pong w Domu Katolickim obok kościoła), odrabianie lekcji domowych, kolacja i przechadzka z ojcem. Obaj lubili piesze wędrówki i większość dni świątecznych (po kościele) spędzali na włóczęgach po okolicach Wadowic. Karol nigdy nie wyjeżdżał na letnie wakacje, z wyjątkiem pielgrzymek do Kalwarii Zebrzydowskiej, które odbywał w towarzystwie ojca.
W domu i podczas wycieczek porucznik często rozmawiał z synem po niemiecku, chcąc w ten sposób nauczyć Karola tego języka, nie
66
przyniosło to jednak spodziewanych rezultatów. W Krakowie Karol zaczął uczyć się niemieckiego bardziej systematycznie, po części dlatego, że żył pod niemiecką okupacją, a także dlatego, że pragnął czytać w oryginale dzieła Immanuela Kanta (Kant był jednym z pierwszych filozofów, którymi zainteresował się młody Wojtyła). Później, używając słownika niemiecko-hiszpańskiego -- najwyraźniej nie mógł zdobyć słownika polsko-hiszpańskiego -- uczył się hiszpańskiego, aby móc studiować w oryginale prace świętego Jana od Krzyża.
Wojtyłowie znajdowali się w tak trudnej sytuacji materialnej, że porucznik musiał przypomnieć sobie swą wiedzę krawiecką i znów wziąć do ręki igłę i nici, by naprawiać zniszczoną garderobę i przerabiać swoje mundury na ubrania dla syna. Zbigniew Siłkowski, jeden z najbliższych towarzyszy dzieciństwa Wojtyły, pisze, że porucznik także i jemu przerobił mundur kolejarski jego ojca, i dodaje: „Rośliśmy z Karolem na potęgę i to, co dziś było dobre dla nas, za pół roku było i ciasne, i krótkie".
Mimo to porucznik potrafił być również bardzo wesoły. Inny dawny przyjaciel obecnego papieża wspomina, iż pewnego deszczowego dnia zastał go grającego w salonie z synem w piłkę nożną. Karol, jako bramkarz, bronił drzwi, a ojciec strzelał gole.
W wadowickim gimnazjum męskim, do którego Wojtyła zaczął uczęszczać pod koniec stycznia 1931 roku w wieku lat dziesięciu, piłka nożna była najpopularniejszym sportem. Karol, podobnie jak inni chłopcy, grywał w piłkę jeszcze w szkole podstawowej, ale teraz zaczął robić to systematycznie, wybierając sobie rolę bramkarza.
Większość meczów rozgrywano między zespołami katolików i Żydów, lecz Wojtyła często występował również w drużynach żydowskich, gdy potrzebowały bramkarza. Od najwcześniejszego dzieciństwa przyjaźnił się z Żydami -- kolegami ze szkoły lub towarzyszami zabaw. Była wśród nich Ginka Beer, śliczna sąsiadka Karola z ulicy Kościelnej, Jurek Kluger, syn najbardziej wziętego prawnika w mieście, gruby Poldek Goldberger, syn dentysty, bramkarz w drużynie żydowskiej, od dziecka przejawiający wielki talent kompozytorski, Zygmunt Selin-ger i Leopold Zweig (wszyscy, z wyjątkiem Klugera, już nie żyją).
Choć w czasach dzieciństwa Karola w Wadowicach nie było nastrojów titysemickich — dopiero tuż przed wojną, gdy do władzy doszli skrajnie rawicowi politycy, zaczęły wybuchać w mieście zamieszki antyżydow-—jednak „kwestia żydowska" istniała zawsze, istnieje także i teraz, zostało w Polsce tak niewielu przedstawicieli tego narodu.
67
Problem ten nękał Jana Pawła II prawie od pierwszej chwili jego pontyfikatu (właśnie wtedy zaczęły się spory na temat klasztoru Karmelitanek ustytuowanego na terenie byłego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu) — i nęka do tej pory, bardziej niż jakikolwiek inny problem natury niekościelnej.
Chłopcy z gimnazjum w Wadowicach stworzyli oddzielne drużyny piłkarskie, katolicką i żydowską, ale Karol Wojtyła zawsze chętnie występował w zespole Żydów. Określało to przyszłą osobowość i nastawienie Wojtyły. Jego dziecięce i młodzieńcze przyjaźnie z Żydami sprawiły, iż grał wiodącą rolę jako rzecznik w upowszechnianiu tolerancji religijnej, zarówno jako biskup na Soborze Watykańskim II, jak i jako papież.
Jan Paweł II zawsze podkreśla, że to właśnie lata spędzone w Wadowicach ukształtowały jego późniejsze poglądy. Często wspomina proboszcza wadowickiej parafii, księdza Leonarda Prochownika, który podczas kazania mówił, że „antysemityzm jest antychrześcijański", i nauczyciela języka polskiego, Kazimierza Forysia, przytaczającego w klasie poglądy Adama Mickiewicza, który w 1848 roku przypominał, iż jeśli wszyscy ludzie są równi, to zasada ta dotyczy również Izraelitów.
9 maja 1989 roku papież, poleciwszy umieścić w Wadowicach na miejscu zburzonej przez Niemców synagogi tablicę pamiątkową, w liście do Jerzego Klugera oświadczył, iż oddaje tym również cześć Żydom z sąsiedztwa, zamordowanym przez hitlerowców. Napisał wtedy:
Bardzo Ci dziękuję za list, w którym mnie o tym powiadamiasz. Wielu z tych zgładzonych Twoich Rodaków i Współwyznawców było naszymi kolegami w szkole podstawowej, a później w wadowickim gimnazjum, w którym wspólnie zdawaliśmy maturę przed pięćdziesięciu laty. Wszyscy zaś jako Wadowiczanie byli obywatelami tego Miasta, z którym obaj — zarówno Ty, jak i ja — jesteśmy związani pamięcią naszego dzieciństwa i młodości.
Synagogę wadowicką dobrze pamiętam, znajdowała się w pobliżu naszego gimnazjum. W oczach mam jeszcze szeregi wyznawców, którzy w dniu świątecznym udawali się do synagogi na modlitwę.
9 czerwca 1991 roku, podczas swej czwartej papieskiej pielgrzymki do Polski, Jan Paweł II, zwracając się do społeczności Żydów warszawskich, powiedział: „Człowiek przeżywa na podstawie własnych
68
doświadczeń. Ja należę jeszcze do tego pokolenia, dla którego obcowanie z żydami, z Izrealitami, było rzeczą codzienną". Gdy w lutym 1994 roku wspominał swe dzieciństwo w Wadowicach, zauważył, iż „(...) było tam tak wielu Żydów", że „dom, w którym mieszkaliśmy, był własnością rodziny żydowskiej (...) stamtąd właśnie mam tę postawę wspólnotowoś-ci, wspólnego obcowania z Żydami... To wszystko pochodzi stamtąd". Później papież oświadczył, iż jego zapatrywania na kwestię żydowską „sięgają mych najmłodszych lat, kiedy w parafialnym kościele w mych rodzinnych Wadowicach wsłuchiwałem się w brzmienie psalmu [147] podczas wieczornej mszy".
Chwal, Jeruzalem, Pana,
Sław, Syjonie, Boga swego!
Bo On umocnił zasuwy bram twoich,
Błogosławił synom twoim wśród ciebie.
Jan Paweł II mówił dalej: „Wciąż mam w uszach te słowa i tę melodię, które towarzyszyły mi w mej pamięci przez całe życie. Nadeszły straszliwe doświadczenia drugiej wojny światowej i okupacji hitlerowskiej, czasy holocaustu, kiedy dokonywano eksterminacji Żydów za to tylko, że byli Żydami. Te straszliwe wstrząsające przeżycia pozostały na zawsze w pamięci wszystkich, którzy byli blisko tych wydarzeń"*. Karol Wojtyła był oczywiście bardzo blisko „owych wydarzeń".
Luigi Accattoli, włoski dziennikarz zajmujący się Watykanem, napisał: „W Wojtyle jest coś, czego nie było w jego poprzednikach, coś, co wszyscy czujemy, gdy mówi o holocauście"*. Ostatniego dnia 1993 roku Jan Paweł II jako pierwszy papież podpisał oficjalny dokument o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych między Watykanem a państwem izraelskim, podkreślając, że Żydzi, prześladowani od tak dawna, mają prawo do własnego kraju.
Karol Wojtyła był przyjaźnie nastawiony do Żydów, lecz pod koniec lat trzydziestych wiele rodzin żydowskich z Wadowic zaczął ogarniać lęk, gdyż bandy wyrostków zaczęły tłuc szyby w należących do Żydów sklepach i nawoływać do bojkotu żydowskich przedsiębiorstw i zakładów usługowych. Wśród poszkodowanych znaleźli się również Be-erowie, sąsiedzi Wojtyłów, którzy postanowili w roku 1937 wysłać do Palestyny najpierw Ginkę, a następnie sami tam wyjechać.
W pół wieku później Regina Reisenfeld, poprzednio Ginka Beer, w swoim domu w Izraelu opowiedziała dziennikarzom dzieje swego życia:
69
Wiedziałam, że jestem lubiana przez polskie dziewczęta i chłopców. Ale w Polsce istniał antysemityzm. Tylko jedna rodzina nie okazała nam nigdy najmniejszego przejawu wrogości — Lolek i jego tata (...) Zdecydowaliśmy się wyjechać z Polski do Palestyny, ponieważ dostrzegliśmy wiszące nad głowami Żydów nieszczęście (...) Poszłam się pożegnać z Lolkiem i jego ojcem. Pan Wojtyła był bardzo poruszony naszą decyzją i zapytał, dlaczego tak postanowiliśmy, a ja mu wyjaśniłam. Powtarzał wielokrotnie: „Nie wszyscy Polacy są antysemitami. Wiesz, że ja nie jestem". Rozmawiałam z nim szczerze, więc powiedziałam, że znam bardzo niewielu jemu podobnych Polaków. Było mu bardzo przykro. Nie odezwał się słowem, ale twarz mu poczerwieniała. Pożegnałam się z nim tak serdecznie, jak tylko mogłam, ale on był do tego stopnia poruszony, że nie znalazł odpowiedzi. Uścisnęłam zatem jego ojcowską dłoń i wyszłam.*
Ginka ponownie spotkała papieża w pięćdziesiąt lat po opuszczeniu Wadowic. Znalazła się w grupie dawnych i obecnych mieszkańców Wadowic biorących udział w generalnej audiencji na placu Świętego Piotra. Papież rozpoznał ją, gdy któryś z jej znajomych zawołał do niej po imieniu. Kiedy Ginka zapytała Jana Pawła II, czy naprawdę ją poznaje, odparł: „Oczywiście, że poznaję. Masz na imię Regina. Mieszkaliśmy w tym samym domu. Co słychać u twojej siostry Heleny?'" Potem zaczął wypytywać o pozostałych członków jej rodziny, a gdy Ginka wyjaśniła, że matka zginęła w Oświęcimiu, a ojciec został zamordowany w Związku Radzieckim, papież, jak wspomina Ginka: „Spojrzał na mnie, a jego oczy były przepełnione głębokim współczuciem. Ujął moje dłonie i przez blisko dwie minuty błogosławił mnie i modlił się za mnie przez cały czas trzymając moje ręce w swoich. Na placu Świętego Piotra stały tysiące ludzi, ale przez te sekundy byliśmy tam tylko my dwoje"*.
28 maja 1930 roku, tuż po śmierci Emilii, gdy Karol miał dziesięć lat, ojciec zabrał go do Krakowa na obronę pracy magisterskiej Edmunda na wydziale lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego. Edmund, na którego wołano Mundek, był uroczym, cieszącym się wielką popularnością wśród kolegów dwudziestoczteroletnim młodzieńcem. Obrona pracy miała miejsce w majestatycznym uniwersyteckim Collegium Ma-
70
ius i Jan Paweł II, przy okazji wręczania mu w tej samej auli dyplomu doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w roku 1983, podczas drugiej pielgrzymki do Ojczyzny, bardzo ciepło wspomniał tamte chwile:
Pierwszy raz wszedłem w mury Collegium Maius jako dziesięcioletni uczeń szkoły podstawowej, aby uczestniczyć w promocji doktorskiej mojego starszego brata, absolwenta wydziału lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Do dzisiaj mam w oczach tę uroczystość w auli uniwersyteckiej".
W tym samym roku, w którym Edmund zrobił dyplom, ojciec zabrał Karola na pielgrzymkę do Częstochowy. Latem 1932 roku młody Wojtyła wraz z grupą uczniów ze szkoły ponownie odwiedził sanktuarium na Jasnej Górze. Już od dwóch lat służył w wadowickim kościele do mszy, a jego religijność stawała się coraz bardziej widoczna.
Wtedy też dotknęła go kolejna tragedia. 4 grudnia 1932 roku zmarł na szkarlatynę Edmund. Zaraził się tą chorobą od pacjenta w miejskim szpitalu w Bielsku, gdzie od dwóch lat, od chwili ukończenia studiów, pracował jako internista. Jego koledzy z pracy pamiętali go jako człowieka obdarzonego dużym poczuciem humoru, skłonnego do żartów i bez reszty oddanego obowiązkom lekarza. Edmund, prezentując w szpitalnych salach „teatr jednego aktora", zawsze potrafił rozbawić swoich pacjentów, nawet tych najciężej chorych.
Obaj bracia dzielili pasję teatralną i mimo różnicy wieku byli bardzo ze sobą zżyci; obaj też w równym stopniu uwielbiali ojca. Zewnętrznie także byli do siebie podobni i tak samo lubiani przez kolegów szkolnych i towarzyszy zabaw. Karol bardzo boleśnie odczuł śmierć Edmunda. Miał wtedy dwanaście lat i kończył właśnie drugą klasę gimnazjum.
Kiedy już jako Jan Paweł II przemawiał w 1983 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim, wspominając swoją matkę i brata powiedział: „Te wydarzenia głęboko wryły mi się w pamięć", po czym dodał: „Śmierć brata chyba głębiej niż matki, zarówno ze względu na szczególne okoliczności, rzec można tragiczne, jak też z uwagi na moją większą już wówczas dojrzałość".
Po pogrzebie Wojtyłowie dali do krakowskiej gazety ogłoszenie, w którym dziękowali lekarzom i pielęgniarkom ze szpitala w Bielsku za pomoc i opiekę, jakiej udzielili choremu doktorowi Edmundowi, „ryzykując własne zdrowie i życie". Podpisali je: „Ojciec i Brat".
W ciągu następnych lat wrodzony optymizm i energia wzięły górę i Wojtyła bez reszty oddał się pracy w szkole, a jego religijność jeszcze S1? pogłębiła. Poza tym okazał się zapalonym sportowcem i bardzo
71
towarzyskim młodzieńcem, w którego obecności wspaniale spędzało się czas. Gdy był nastolatkiem, na próżno wzdychały do niego wszystkie panny w Wadowicach — przystojny Wojtyła mógł być oddanym przyjacielem dziewczyny, ale na randki nie chodził. Ksiądz Kazimierz Figlewicz pisał w „Tygodniku Powszechnym":
Kto dzisiejszego Ojca Świętego poznał w wieku dojrzałym, ten zapamięta go jako człowieka słusznego wzrostu, szczupłego, o szczupłej, ściągniętej twarzy i nie przyjdzie mu na myśl, że dziesięcioletni Karol Wojtyła mógł wyglądać zgoła inaczej. Chłopiec bardzo żywy, bardzo zdolny, bardzo bystry i bardzo dobry. Z usposobienia optymista, choć przy uważniejszym spojrzeniu dostrzegało się w nim cień wczesnego sieroctwa (...) Wyróżniał się tym, że był bardzo lojalny w stosunku do kolegów, a z gronem nauczycielskim nie miał konfliktów. Uczył się dobrze (...) Zbliżył nas ołtarz. Karol Wojtyła był gorliwym ministrantem. Zbliżył nas, jak mi się wydaje, także konfesjonał. I rozmowy, i wzajemne odwiedziny.
Z okazji wyjazdu do Krakowa księdza Figlewicza, wikarego i katechety wadowickiego, gdzie później dostał nową misję duszpasterską, trzynastoletni Karol opublikował drukiem swe pierwsze dziełko: jako przewodniczący kółka ministrantów ułożył całostronicowy scenariusz ceremonii pożegnania księdza katechety, który wydrukowano w „Dzwoneczku", dodatku do kościelnej gazety krakowskiej „Niedzielny Dzwon". Po przytoczeniu całego przemówienia jednego z ministrantów Karol napisał: „Od czasu do czasu przerywał mówiący, gdyż płacz nie pozwolił mu mówić dalej. Po twarzy czcigodnego Patrona poczęły spływać łzy. Płakali i chłopcy, gdyż żal im było rozstawać się z ukochanym Patronem. Potem nieco się rozweselili na widok lodów i czekolady, ale w sercu na pewno pozostał smutek i żal". Na fotografii zrobionej podczas uroczystości podpis identyfikował owego ministranta jako „Lolusia Wojtyłę". Wojtyła, wspominając w roku 1964 księdza Figlewicza, powiedział: „[był] kierownikiem mojej młodej, a dość trudnej duszy".
Karol miał wyjątkowe szczęście do nauczycieli — wadowiccy pedagodzy stanowili wybitne grono jak na tak niewielkie miasteczko -w czasach, gdy Wojtyła uczęszczał do gimnazjum, w Wadowicach było tylko sześć prywatnych samochodów, ale wysoki poziom nauki stanowił tradycję tego regionu. Jeszcze po sześćdziesięciu latach Jan Paweł II
72
doskonale pamięta wadowickich nauczycieli i podczas spotkań z kolegami szkolnymi, którzy odwiedzają go w Watykanie lub w Castel Gandolfo, zawsze podkreśla ich rolę w kształtowaniu jego charakteru.
Karol Wojtyła najbardziej zapewne cenił księdza Edwarda Zachera, młodego kapłana, który pełnił w gimnazjum funkcje prefekta, dyrektora do spraw wychowania religijnego. Ksiądz Zacher był nie tylko teologiem, ale także fizykiem i astrofizykiem. Był również wspaniałym towarzyszem podczas narciarskich wypraw Karola i jego przyjaciół. Zbigniew Siłkowski, kolega Wojtyły od czwartej klasy gimnazjum, napisał o nim: „Realizując swój program katechetycznego wychowania, często odstępował od programu i prowadził nas bądź w tajniki Układu Słonecznego i dalej ku galaktykom, bądź do jądra atomu, w tajniki mikrokosmosu. Uczył nas myśleć, podpierając się w tych przypadkach wiedzą zdobytą przez nas w nauce innych przedmiotów, ale zawsze z celem wykazania, że rzetelna, kierująca się prawdą nauka nigdy nie przysłania Boga, a wręcz przeciwnie, uczy pokory wobec Stwórcy".
Niewątpliwie ksiądz Zacher miał swój udział w tym, że Jan Paweł II tak bardzo interesuje się dokonaniami współczesnej nauki; być może także jego wpływowi zawdzięczamy oczyszczenie imienia Galileusza przez specjalnie powołaną w tym celu przez papieża komisję.
Profesor Foryś z kolei z pewnością przyczynił się do rozbudzenia w Karolu fascynacji językiem polskim — był on pierwszą pasją Wojtyły, poprzedzającą jeszcze jego zauroczenie teatrem i powołaniem kapłańskim -- oraz wielkimi polskimi piewcami romantyzmu i me-sjanizmu. Język polski na zawsze już pozostał ogromną namiętnością papieża. Umiłowanie klasyki — łaciny i greki — stanowi niewątpliwą zasługę profesorów Zygmunta Damasiewicza oraz Jana Królikiewicza, dyrektora gimnazjum i wybitnego klasycysty. W chwili ukończenia szkoły Wojtyła biegle władał obydwoma tymi językami. Koledzy szkolni Karola pamiętają, że zdumiał raz nawet samego Damasiewicza, kiedy na ochotnika wyjaśnił różnice w koniugacji czasowników regularnych w klasycznej grece i w dialekcie jońskim. Wadowickiemu gimnazjum zawdzięcza zatem Wojtyła, iż w ćwierć wieku później mógł olśnić Sobór Watykański II swą nieskazitelną łaciną. Nie uczono tam jednak hebrajskiego. Karol Wojtyła zetknął się z tym językiem dopiero w seminarium, lecz nigdy go w pełni nie opanował.
Jan Paweł II nie zapomniał Wadowic i swych szkolnych przyjaciół. W listopadzie 1989 roku gościł w Watykanie dwudziestu dawnych Liczmów wadowickiego gimnazjum męskiego i trzy absolwentki szkoły żeńskiej. Zaprosił ich, by uczcić pięćdziesięciolecie wspólnego ukończenia nauki w szkole (rocznica ta przypadała w maju, ale w tym
73
czasie papież był zbyt zajęty). Podczas swojej czwartej wizyty w ojczyźnie, w czerwcu 1991 roku, gdy odwiedził Wadowice, osobiście zaprosił wszystkich szkolnych kolegów. Na owym obiedzie była między innymi Halina Kwiatkowska, córka Jana Królikiewicza, dyrektora męskiego gimnazjum, która występowała jako partnerka Karola najpierw na deskach amatorskiego teatru w Wadowicach, a później w Krakowie. Karol tańczył z nią nawet na balu maturzystów w 1938 roku — wtedy to po raz pierwszy widziano go tańczącego. Halina Kwiatkowska zamieszkała po wojnie w Krakowie ze swym mężem, pisarzem Tadeuszem Kwiatkowskim, i córką Moniką Katarzyną, pierwszym dzieckiem, które Wojtyła w listopadzie 1946 roku ochrzcił — zaledwie w dziesięć dni po wyświęceniu na kapłana i cztery dni przed wyjazdem na studia do Rzymu.
Jan Paweł II poświęca swym dawnym szkolnym kolegom bardzo wiele uwagi i czasu. Kiedy Poldek Goldberger, wadowicki żydowski bramkarz, a później dentysta w Izraelu, odwiedził Rzym, papież nie tylko zaprosił go na honorowe miejsce podczas cotygodniowej generalnej audiencji, ale zaaranżował również spotkanie „muzyczne" w Castel Gandolfo (Goldberger był bardzo utalentowanym domorosłym muzykiem). Do letniej rezydencji papieża, położonej nad Jeziorem Albańskim, przewieziono z Rzymu pianino i Jan Paweł II spędził ze swym dawnym kolegą szkolnym cały wieczór na słuchaniu muzyki i śpiewie. Goldberger grał na pianinie, a papież swym wspaniałym barytonem śpiewał popularne polskie pieśni. Poprzednicy Jana Pawła II nie byli tak bezpośredni. Podobno w czasach gimnazjalnych Karol Wojtyła napisał tekst do piosenki skomponowanej przez Goldbergera, niewinnej romantycznej ballady zatytułowanej „Miłosny list". Ale tekst tej piosenki dawno zaginął i nie figuruje w żadnym zbiorze prac Jana Pawła II, a Poldek Goldberger już nie żyje.
Najwyraźniej papieżowi bardzo brakuje kontaktów z przyjaciółmi z dzieciństwa spędzonego w Wadowicach. Jerzy Kluger, syn żydowskiego prawnika, inżynier pracujący obecnie jako konsultant w Rzymie, oraz jego małżonka, Angielka Renee, są bardzo często zapraszani na lunch lub kolację do Watykanu czy Castel Gandolfo. Wspominki o dawnych czasach i wspólnych przyjaciołach są być może najlepszą formą relaksu dla przepracowanego papieża. Jedynymi postronnymi osobami podczas takich spotkań są ksiądz prałat Stanisław Dziwisz, prywatny polski sekretarz papieża, i jeden z jego najbliższych współpracowników, również prywatny sekretarz, ksiądz prałat Yincent Tran Ngoc Thu, Wietnamczyk nie znający języka polskiego.
Podczas tych spotkań obaj dawni koledzy szkolni zwracają się do
74
siebie swymi zdrobniałymi imionami. W Castel Gandolfo Kluger, były mistrz tenisowy, gra od czasu do czasu z papieżem w ping-ponga. Papież ochrzcił wnuczkę Klugera (Renee Kluger i jej córka są katoliczkami) i to im właśnie udzielił pierwszej prywatnej audiencji po swej elekcji w 1978 roku. Państwo Klugerowie spędzili z papieżem, jak w rodzinie, Wigilię w roku 1993. Na mocy niepisanego porozumienia podczas tych spotkań nigdy nie są poruszane sprawy Kościoła czy polityki.
Jurek Kluger był jednym z nielicznych szkolnych kolegów, który regularnie bywał popołudniami w domu Wojtyłów, gdzie wraz z Karolem, najlepszym uczniem w szkole, odrabiał lekcje. Zostawał tam przeważnie aż do kolacji i dużo rozmawiał zarówno z Karolem, jak i z jego ojcem. Porucznik uwielbiał rozmowy z młodzieżą. Czytał Karolowi i Jurkowi szkice Norwida o Chopinie, opowiadał im o pierwszej wojnie światowej i przepytywał z dat historii Polski. Wiele lat później Jan Paweł II zwierzył się francuskiemu pisarzowi: „W ciągu całego dzieciństwa słuchałem opowieści weteranów pierwszej wojny światowej, rozprawiających nieustannie o okropnościach walki".
Klugerowie mieszkali w dużym domu po drugiej stronie rynku, trzy minuty drogi piechotą od domu Wojtyłów. Jurek uwielbiał wizyty u kolegi. Pamięta, iż po chwili przekomarzania się i żartów Karol mówił zawsze: „Czas na naukę", po czym obaj zasiadali przy stole w kuchni i przystępowali do pracy. Karol również często odwiedzał Jurka. Przychodził do niego słuchać dobiegających zza zamkniętych drzwi do salonu prób kwartetu muzycznego prowadzonego przez ojca Jurka, który grał na skrzypcach. Tam właśnie Wojtyła po raz pierwszy zetknął się z muzyką poważną i po pewnym czasie pozwolono mu przysłuchiwać się tej muzyce już w salonie. Słuchali również transmisji radiowych z meczów piłkarskich.
Antoni Bohdanowicz, inny kolega szkolny Wojtyły, z którym przyszły papież odrabiał prace domowe, pisze w swoich wspomnieniach: Po przepracowaniu każdego przedmiotu Lolek wychodził do drugiego pokoju i stamtąd wracał po chwili. Kiedyś drzwi były nie domknięte i zauważyłem, że Lolek modlił się na klęczniku..." Wraz z wiekiem religijność Wojtyły wciąż wzrastała. W tej ewolucji -zsprzecznie wielką rolę odegrał ojciec. Na pierwszą komunię Karol rzymał od ojców karmelitów z Wadowic szkaplerz, który nosi po ień dzisiejszy. Od pierwszego dnia nauki w gimnazjum, kiedy miał icsięć lat, w rok po śmierci matki, Wojtyła codziennie rano biegł do
75
kościoła, tam chwilę się modlił, po czym również biegiem ruszał przez rynek na ulicę Mickiewicza, gdzie mieściła się jego szkoła. Zajmowało mu to niecałe pięć minut i nigdy nie spóźnił się na lekcje.
W grudniu 1935 roku, w wieku piętnastu lat, Karol Wojtyła został przyjęty do gimnazjalnego oddziału Sodalicji Mariańskiej, ogólnopolskiego bractwa młodzieży katolickiej. W sześć miesięcy później wybrano go na przewodniczącego tego oddziału. Sprawował tę funkcję także w roku następnym. Bractwo to oddawało cześć Maryi i Karola zapewne przyciągnęła do niego pamięć o zmarłej matce. Służył do mszy, spowiadał się codziennie i przyjmował komunię.
Jego szkolni koledzy wcale nie uważali, że jest przesadnie religijny. Jeden z nich wspomina: „Znaliśmy od dawna Jego prawdziwą, głęboką religijność i pobożność, a przecież nigdy jej nie manifestował, był wyjątkowo — nie tylko zresztą pod tym względem — dyskretny (...)" Wiara była prywatną sprawą Karola. Nawet gdy stanął na czele kółka abstynentów (jego członkowie ślubowali wstrzymanie się od picia alkoholu przez rok), nie zaważyło to na jego opinii w społeczności wadowickiej, która tęgo popijała i dużo paliła. Także młodzież, mimo twardej dyscypliny narzucanej przez szkołę — uczniowie musieli chodzić w granatowych mundurkach, w spodniach z czerwonymi lampasami i regulaminowych czapkach z daszkiem — w czasie wolnym od zajęć szkolnych miała sporo swobody. Wielu uczniów piło i paliło. Karol Wojtyła jednak mimo swej abstynencji był bardzo lubiany i szanowany i choć cały czas był najlepszym uczniem w gimnazjum, nikt nigdy nie nazwał go kujonem.
Doktor Jan Kuś, również kolega szkolny Wojtyły, pamięta, że kiedy zdali do siódmej (przedostatniej) klasy gimnazjum, koledzy zaczęli pytać Karola, czy zamierza zostać księdzem. „Nie — odpowiadał. -Non sum dignus (Nie jestem godzien)". I w tamtym czasie rzeczywiście tak uważał. Później, już jako papież, Wojtyła zwierzył się francuskiemu religioznawcy, że w gimnazjum i na początku studiów uniwersyteckich „raczej zdecydowanie odrzucał" myśl o kapłaństwie, ponieważ był przekonany, iż powinien pozostać aktywnym „świeckim chrześcijaninem", by pomagać za pośrednictwem Kościoła rozwiązywać różnorodne problemy społeczne. Koncepcja odpowiedzialności Kościoła za istnienie sprawiedliwości społecznej, którą rozwijał i doskonalił jeszcze jako biskup i kardynał, miała stać się jedną z myśli przewodnich jego pontyfikatu.
Dawni koledzy papieża przypominają sobie, że Karol był tak poważany, że nikt nie używał przy nim nieprzyzwoitych słów, choć były
76
powszechne w języku ówczesnej młodzieży. A on z szerokim uśmiechem zawsze otwierał ramiona, witając kolegów i przyjaciół. I robi to do dzisiaj, już jako papież.
Karol Wojtyła w krytycznych momentach swego życia zawsze znajdował mistrzów i przewodników. Pierwszym był obdarzony ognistym temperamentem znawca i miłośnik teatru, Mieczysław Kotlarczyk, który wkrótce stał się najbliższym przyjacielem Wojtyły, a ich przyjaźń skończyła się dopiero w roku 1978, wraz ze śmiercią Kotlarczyka.
Mieczysław Kotlarczyk, kilkanaście lat starszy od Wojtyły, uczył w gimnazjum prowadzonym w Wadowicach przez karmelitów i był autorem rozprawki „Sztuka żywego słowa", która kładła szczególny nacisk na właściwą, dokładną i czystą wymowę na scenie. Jan Paweł II do dziś pozostał wierny przykazaniom maestro Kotlarczyka.
Spotkali się zapewne w 1935 roku, kiedy Wojtyła zaczął występować w szkolnych przedstawieniach. W 1931 roku Kotlarczyk założył w Wadowicach własny teatr amatorski. Wkrótce jednak zaangażował się w teatr uczniowski, wywierając na nim niezatarte piętno. Wiele lat później Wojtyła napisał, iż w Kotlarczyku odnalazł „pioniera oryginalnego teatru w najszlachetniejszym znaczeniu tego słowa, jako wyraziciela rdzennie polskich i chrześcijańskich zarazem tradycji tej sztuki, które przekazała nam cała nasza literatura, a przede wszystkim wielka literatura romantyczna i neoromantyczna".
Osnowę, na której uformowała się osobowość i intelekt Karola Wojtyły —jego wiara, patriotyzm, romantyzm i mesjanizm, filozoficzna rozwaga oraz wybitna indywidualność, przejawiająca się na deskach teatru i na światowej scenie — stanowią przeżycia, gdy był nastolatkiem w Wadowicach, a jego duchowymi mistrzami byli ojciec i nauczyciele.
Pod doświadczonym okiem Kotlarczyka Wojtyła zaczął przygotowywać inscenizacje wielkich polskich dramatów romantycznych. Jako aktor, reżyser i organizator był niewątpliwą indywidualnością w Wa-dowickim Kole Teatralnym i zawsze plasował się na pierwszym miejscu. Raz, tylko poniósł porażkę, gdy jego przyjaciółka, Halina Królikiewicz (później Kwiatkowska), zdobyła pierwszą nagrodę (Wojtyła drugą) w konkursie na deklamację teatralną, zorganizowaną przez znaną Polską aktorkę, Kazimierę Rychter.
Wojtyła wybrał sobie wtedy najtrudniejszą rolę w „Promethidionie" Cypriana Norwida, filozoficznym poemacie dialogowym. Ubrany
granatowy szkolny mundurek, zaczął swoją recytację cytatem z listu świętego Pawła do Koryntian: „Bo możecie wszyscy, jeden po drugim,
77
prorokować, aby się wszyscy uczyli i wszyscy pocieszeni byli". Jednak główna nagroda przypadła Halinie i w pięćdziesiąt lat później papież oświadczył jej w Watykanie: „O tak, pamiętam, że wtedy mnie pokonałaś".
Ale Wojtyła zrehabilitował się jeszcze w tym samym roku w przedstawieniu „Balladyny" Juliusza Słowackiego, kolejnym wielkim alegorycznym polskim dramacie, w którym zagrał dwie główne role męskie, bowiem dyrektor gimnazjum, ojciec Haliny, zawiesił w prawach ucznia chłopca mającego grać drugiego bohatera za to, że groził zastrzeleniem nauczycielowi, który chciał mu postawić zły stopień. Halina Kwiat-kowska pamięta, iż zawieszenie to (na czterdzieści osiem godzin przed spektaklem) wprowadziło kompletny bałagan. „Lolek powiedział wtedy spokojnie, że zagra obydwie role, bo przecież szlachetny Kirkor ginie na wojnie dość wcześnie, więc będzie miał dość czasu, by przecharak-teryzować się na nikczemnego Kostryna". Zapytany, jak szybko zdąży nauczyć się roli, odparł: „Przecież ja to już umiem... nauczyłem się podczas prób". Halina powiedziała później: „On miał fenomenalną pamięć".
Doktor Karol Poliwka, inny szkolny kolega Karola, również twierdził, iż Wojtyła „ma komputerową pamięć". Na jednej z audiencji w Rzymie obecne były dwie jego córki, i w dwa lata później, podczas swojej drugiej pielgrzymki do kraju, na audiencji w Pałacu Arcybiskupim w Krakowie, papież natychmiast rozpoznał swojego starego przyjaciela. Nie widzieli się prawie czterdzieści pięć lat i Jan Paweł II powiedział: „Karolu, twoje córki już odwiedziły mnie w Rzymie, a ty jeszcze nie..." Kiedy w roku 1988 Poliwka poleciał do Rzymu na spotkanie absolwentów gimnazjum, wspomina, że papież często się z nimi spotykał, a pora wspólnych posiłków była porą ważnych rozmów. „I nigdy nie pozwalał nam całować pierścienia, ale czułem, że jest to człowiek bardzo samotny" - dodaje.
Dzieła Cypriana Norwida zafascynowały Wojtyłę, jakkolwiek nigdy się na ten temat publicznie nie wypowiadał. Jak wielu innych Polaków, Karol podziwiał płomienny romantyzm i mesjanizm Adama Mickiewicza, ale bardziej pociągało go chłodne rozumowanie Norwida, który krytykował „mistyczny radykalizm" wielkiego wieszcza. Norwid wolał „rzeczywistość" i „doświadczenie życia", co było zbliżone do tez prezentowanych przez fenomenologię, która tak interesowała Wojtyłę. Również teraz w prywatnych rozmowach Jan Paweł II często powołuje się na Norwida, którego ulubione określenie to „system praktyczny
78
i realny". Stosunek papieża do problemów współczesnego świata najlepiej odzwierciedlają słowa świętego Pawła, które Norwid wykorzystał jako motto w „Promethidionie": „aby się wszyscy uczyli i wszyscy pocieszeni byli", a Kościół jest dla niego ostateczną wyrocznią w kwestiach moralności i etyki.
W czasach szkolnych horyzonty kulturalne Wojtyły nie ograniczały się wyłącznie do Wadowic. Nauczyciele często zabierali uczestników koła teatralnego do Krakowa i przy tych okazjach nigdy nie ominęli spektaklu w Teatrze im. Juliusza Słowackiego. Samo koło dawało przedstawienia w wielu małych miasteczkach w okolicach Wadowic. Wojtyła otrzymał więc wyśmienite wykształcenie i stał się otwarty na uniwersalną kulturę i idee.
Wtedy też ujawniły się w nim cechy przywódcze. Był nie tylko przodującym uczniem i przewodniczącym różnych uczniowskich organizacji, ale występował też jako rzecznik gimnazjum w czasie wszystkich uroczystości narodowych. Podczas parad ulicznych prowadził ubraną w mundurki delegację szkoły tuż za pułkiem piechoty. Z okazji rocznicy uchwalenia konstytucji z 1791 roku siedemnastoletni Wojtyła zorganizował wystawienie patriotycznego „Kordiana" Słowackiego, którego sam wyreżyserował i zagrał w nim główną rolę. A gdy 6 maja 1938 roku gimnazjum męskie w Wadowicach odwiedził arcybiskup Sapieha, w imieniu uczniów przywitał go właśnie Wojtyła.
Był to kolejny ważny zwrot w jego życiu, aczkolwiek wtedy jeszcze nikt się tego nie domyślał. Mowa powitalna wygłoszona przez Karola zrobiła na arcybiskupie tak wielkie wrażenie, że zapytał proboszcza wadowickiej parafii, księdza Zachera, co Wojtyła planuje robić po ukończeniu szkoły. Czy zamierza wstąpić do seminarium duchownego? Gdy Zacher odpowiedział, że chyba wybiera się na uniwersytet, odezwał się Karol: „Jeżeli Ekscelencja pozwoli, to sam odpowiem: wybieram się na polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim". Sapieha westchnął i powiedział: „Szkoda, szkoda". Temat ów poruszony został ponownie podczas oficjalnego obiadu i ksiądz Zacher oświadczył wtedy arcybiskupowi: „Ten młodzieniec to ma w głowie teatr". Sapieha powtórzył: „Szkoda, szkoda".
Ale arcybiskup nie zapomniał Karola Wojtyły. Siedemdziesięciojed-noletni Sapieha był jedną z najwybitniejszych osobistości polskiego Kościoła. Jako potomek wielkiego arystokratycznego rodu, nosił tytuł księcia. Wyświęcony na księdza, został wkrótce doktorem prawa cywil-lego i kanonicznego w Rzymskiej Akademii Szlachty Kościoła. Przez dziewięć lat pełnił funkcję tajnego szambelana przy Piusie X i dokładnie
79
poznał wtedy wszystkie zakulisowe sprawy Watykanu, nigdy jednak nie dał się podporządkować watykańskim dostojnikom.
Kiedy po pierwszej wojnie światowej, już jako arcybiskup, wrócił do Polski, okazał swą niezależność, gdy nie pozwolił wysłannikowi papieskiemu, Achillemu Ratti, wziąć udziału w konferencji polskiego episkopatu. Oświadczył, że biskupi polscy pragną spotkać się wyłącznie we własnym gronie. Ratti, który niebawem został papieżem, Piusem XI, natychmiast po powołaniu na Tron Piotrowy pozbawił Sapiehę kapelusza kardynalskiego. Ale Sapieha przeżył Piusa XI, odszedł w wieku osiemdziesięciu czterech lat — a przedtem Pius XII ponownie oblekł go w purpurę. W okresie międzywojennym ten wysoki człowiek o orlim nosie i wyglądzie ascety toczył spory z polskimi biskupami oraz z marszałkiem Piłsudskim i ostatecznie zawsze stawiał na swoim. Czas pokazał, że dopiął swego również w projektowaniu kariery kościelnej Karola Wojtyły.
14 maja 1938 roku Wojtyła zdał egzaminy maturalne. Otrzymał najwyższe noty („celujący") z polskiego, łaciny, greki, niemieckiego, historii, problemów współczesnej Polski, filozofii oraz wychowania fizycznego. 27 maja, wraz z innymi uczniami gimnazjum, otrzymał dyplom ukończenia szkoły. Żeby uzyskać najwyższy stopień z łaciny, musiał na pierwsze pytanie odpowiadać czterdzieści minut, na drugie piętnaście, a na trzecie siedem — taki system egzaminów miał upewnić wykładowcę, że uczeń włada łaciną równie sprawnie jak polskim (lub prawie tak samo).
Od 20 czerwca do 17 sierpnia Wojtyła, jak wszyscy inni maturzyści, służył w młodzieżowym paramilitarnym batalionie pracy. Jego oddział wyznaczono do budowy drogi górskiej na południe od Wadowic. Karolowi ciężka praca fizyczna najwyraźniej sprawiała przyjemność. Obierał też kartofle i służył do mszy. I, jak zwykle, szybko pozawierał wiele przyjaźni. Jerzy Bober, pisarz i dziennikarz, pamięta doskonale swoje pierwsze spotkanie z Wojtyła w obozie pracy. Karol przedstawił się wtedy i powiedział: „Jestem z Wadowic. Mów mi Lolek". Zostali przyjaciółmi na całe życie.
Latem Wojtyłowie, ojciec i syn, przenieśli się do Krakowa, ponieważ jesienią Karol miał wstąpić na uniwersytet. Młody Wojtyła okazał się wyśmienicie przygotowany do tego nowego wyzwania. Był również w znakomitej formie fizycznej, przy budowie drogi opalił się i zmężniał. Fotografie z tamtego okresu przedstawiają pewnego siebie, spoglądającego ufnie młodzieńca. Już wtedy Wojtyła był lekko przygarbiony.
80
Długie, bujne włosy opadają mu na kark. Pod marynarką ma koszulę z rozpiętym kołnierzykiem a la Słowacki, zgodnie z modą obowiązującą wśród cyganerii artystycznej tamtych czasów.
Wspomnienia Jana Pawła II z okresu wadowickiego, kiedy uczęszczał do ostatniej klasy gimnazjum i zdawał maturę, nie wskazują na to, by był świadom tego, iż Polsce i całemu światu grozi kolejna wojna. Nie był zresztą w tej nieświadomości odosobniony. Wadowice znajdowały się z dala od miejsc, w których gromadziły się chmury burzowe, a obywatele miasteczka, jak większość Polaków, nie wierzyli w nadchodzącą wojnę.
Kościół rzymskokatolicki najwyraźniej również nie zdawał sobie sprawy z zagrożenia, jakie stanowiły faszystowskie Niemcy. Wprawdzie papież Pius XI w Niedzielę Palmową 1937 wydał encyklikę Mit brennender Sorge (W największym niepokoju), w której demaskował rasizm Adolfa Hitlera, lecz nie wywołała ona nigdzie większych reperkusji. Tekst encykliki trafił prawdopodobnie również do Niemiec, ale żaden z księży nie odczytał jej wiernym. Nie istnieją też żadne źródła świadczące o tym, iż została odczytana w kościele w Wadowicach. Jeśli nawet Pius XI miał powody obawiać się gotowych w każdej chwili do wojny Niemców, nie ogłosił tego publicznie aż do późnej wiosny 1938 roku.
Gdy 12 marca żołnierze niemieccy zajmowali Austrię, nic nie mąciło pogodnej egzystencji Wadowic. A przecież porucznik Wojtyła, podobnie jak wielu innych, służył w wojsku i walczył na froncie, gdy Wadowice i Galicja znajdowały się pod okupacją austriacką. Ale pamięć ludzka jest krótka.




Rozdział szósty

W sierpniu 1938 roku Wojtyłowie, ojciec i osiemnastoletni syn, zainstalowali się w niewielkim mieszkanku w suterenie w szarym jednopiętrowym domu w Krakowie przy ulicy Tynieckiej pod numerem dziesiątym. Dom należał do wuja Lolka Wojtyły, Roberta Kaczorow-skiego, kaletnika, który po pierwszej wojnie światowej postawił go, używając do budowy, dla zaoszczędzenia kosztów, starych cegieł, ram okiennych i drzwi. Budynek jednak wyglądał bardzo solidnie, miał dach ze szczytami i dwa kominy. Okna na parterze i pierwszym piętrze wychodziły na dobrze utrzymany ogród z rabatami kwiatowymi i wysokimi drzewami oddzielającymi dom od ulicy.
Kaczorowski, pięćdziesięciojednoletni kawaler, wraz z dwiema sios-•trami, pannami, Rudolfiną i Anną, zajmował parter i piętro. Do ich mieszkania wchodziło się po schodach usytuowanych z prawej strony domu. Wejście do sutereny zajmowanej przez Wojtyłów znajdowało się pod schodami, a ich lokum składało się z dwóch małych pokoi, wąskiej kuchni i łazienki. Kaczorowscy stanowili jedyną bliższą rodzinę Wojtyłów zamieszkałą w Krakowie i pobierali od nich tylko symboliczny czynsz; wojskowa emerytura porucznika była bardzo szczupła, a Karol podczas pierwszego roku pobytu w mieście nie podejmował żadnej pracy. Niemniej, mimo więzów rodzinnych, Kaczorowscy i Wojtyłowie nie utrzymywali bliższych kontaktów. Woj tyła nie napomyka o swoich kuzynach ani w ustnych, ani w pisanych wspomnieniach, podobnie jak nie wspominają o nich jego ówcześni znajomi, którzy często bywali na Tynieckiej. A przecież wuj żył do roku 1962, kiedy Wojtyła był już biskupem.
Dom, którego zewnętrzny wygląd do dziś nie uległ zmianie, stoi w pięknym miejscu, dokładnie naprzeciwko Wisły, tuż przed jej ostrym
82
zakolem, które przypomina zgięty łokieć - - rzeka zaczyna płynąć w tym miejscu na północ. Za ulicą Tyniecką rozciągają się Dębniki, spokojna peryferyjna dzielnica pełna zieleni. Stojąc nad brzegiem Wisły i patrząc w prawo, Karol widział na drugim brzegu, zaraz za zakrętem rzeki, potężną sylwetę trzynastowiecznego królewskiego zamku na szczycie wzgórza wawelskiego oraz czternastowieczną katedrę. Za Wawelem wznosi się wieża barokowego kościoła św. Piotra i Pawła, strzeżonego przez kamienne posągi Dwunastu Apostołów. Dalej, po lewej stronie, mógł dojrzeć strzelistą wieżę trzynastowiecznego Kościoła Mariackiego (na niej to właśnie strzała tatarskiego najeźdźcy przebiła gardło trębaczowi) na Rynku Starego Miasta.
Kraków ma sześćdziesiąt kościołów katolickich, a Wojtyła poznał je wszystkie. Świątynia parafii dębnickiej, kościół św. Stanisława Kostki należący do ojców salezjanów, stoi przy ulicy Konfederackiej. Od domu Wojtyłów dzieliły go zaledwie trzy minuty marszu i Karol przychodził tam codziennie o szóstej rano na mszę.
Podczas spacerów Tyniecką wzdłuż brzegu rzeki w towarzystwie ojca lub przyjaciół Wojtyła mijał zwieńczoną blankami wieżę klasztoru Braci Albertynów, którzy produkowali tormentillę, środek podobno zapobiegający łysieniu. Dalej byli salezjanie i ich Instytut Teologiczny, mieszczący się w przepięknym budynku. Opactwo Benedyktynów Tynieckich (stąd ulica Tyniecka), założone w 1044 roku, miało swoją siedzibę tuż za Instytutem Teologicznym. Po Wiśle sunęły rzędy wielkich barek rzecznych wiozących węgiel z kopalń śląskich do Gdyni oraz mniejsze jednostki wodne transportujące w obie strony różnorodne towary. W tamtych czasach, gdy zanieczyszczenie Wisły było dużo mniejsze, mężczyźni i chłopcy łowili z brzegu na ulicy Tynieckiej szczupaki i okonie. Za kilka groszy można było przeprawić się na drugą stronę niewielką łódką, oszczędzając sobie tym samym fatygi wędrówki do mostu Dębnickiego.
Kilka przecznic dalej, na południe od Tynieckiej, Wojtyłowie mogli robić zakupy na niewielkim ryneczku dębnickim. Nie opodal, na Konfederackiej, znajduje się kościół, a przy okolicznych ulicach stoją dwu- i trzypiętrowe kamieniczki. W Dębnikach zamieszkiwała nie tylko klasa robotnicza i średnia, ale i przedstawiciele warstw bardzo zamożnych.
Kraków był głównym ośrodkiem kulturalnym i naukowym kraju.
Miasto zostało założone już w VII wieku (jego legendarnym założy-
ielem był książę Krak) i pozostawało udzielnym księstwem aż do XII
wieku, później zaś ustanowiono je królewską stolicą. Mimo iż w roku
596 stolica przeniesiona została do Warszawy, królowie polscy aż do
83
czasów zaborów, kiedy to Polska zniknęła z mapy świata, koronowani byli i chowani w Katedrze Wawelskiej. Kraków zawsze traktowano jak miasto królów. Znajdował się tu najstarszy uniwersytet w kraju, co zapewne tłumaczy fakt, że kiedy Wojtyła tu przybył, w Krakowie było najwięcej uczonych i teologów (a także księży). Wydawano tu również wtedy najpoważniejszą polską gazetę, „Ilustrowany Kurier Codzienny" (IKC).
Liczące ćwierć miliona mieszkańców miasto --w tamtych latach Polskę zamieszkiwało niecałe trzydzieści milionów ludzi — było centrum handlowym i akademickim oraz ważnym ośrodkiem przemysłu lekkiego.
Większość profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i studentów reprezentowała, jak to się wówczas określało, „nurt postępowy". Wielu przedstawicieli klasy kupieckiej i robotniczej oraz urzędnicy niższego szczebla identyfikowali się z Polską Partią Socjalistyczną, organizacją umiarkowanego skrzydła ruchu socjaldemokratycznego, do którego należał niegdyś marszałek Piłsudski; niektórzy nawet byli członkami nielegalnej partii komunistycznej. W późniejszych latach na uniwersytet przeniknęły grupy skrajnie prawicowe, ale dla większości osób związanych z uczelnią konflikt między przynależnością do Kościoła katolickiego i partii socjalistycznej nie stanowił problemu. Liczna populacja Żydów krakowskich (około dwudziestu procent mieszkańców) odgrywała w życiu miasta znaczącą rolę. Narodowości żydowskiej było wielu wykładowców i studentów wyższych uczelni oraz kupców mieszkających na Kazimierzu. Mieli własne synagogi i nazwy ulic (na przykład znajdująca się w środku miasta ulica Ciała Bożego przecinała się z ulicą Rabina Meiselsa). Kraków był żywym, pulsującym życiem i bardzo interesującym miastem.
Karol Wojtyła, wnuk wieśniaków i syn emerytowanego oficera niskiej rangi, przybyły z cichych, spokojnych Wadowic, od razu został zaakceptowany przez studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wraz ze swym zmarłym bratem należał do pierwszego pokolenia Wojtyłów, które osiągnęło wyższe wykształcenie -- było to częścią powolnego procesu zmian społecznych zachodzących w Polsce.
Nie miało znaczenia, że Karol chodził na wykłady w wytartych spodniach i wyszarzałej czarnej kurtce (zapewne jedynej, jaką miał) -w środowisku krakowskiej inteligencji nie oceniano człowieka podług stopnia zamożności, liczyła się jego wiedza i zdolności. Zresztą Karol Wojtyła nigdy nie przykładał większej wagi do ubrania, nawet gdy został już biskupem, a potem kardynałem.
Na Uniwersytet Jagielloński dostał się dzięki wspaniałym ocenom
84
w gimnazjum i zdanym celująco egzaminom maturalnym, ale nie wiadomo, czy otrzymał stypendium i zwolnienie z czesnego. Prawdopodobnie tak, porucznika bowiem nie byłoby stać na wydatki związane z nauką syna — skromna emerytura wystarczała jedynie na jedzenie i zaspokajanie najpilniejszych potrzeb. Kolacje zazwyczaj Karol jadał w domu z ojcem, który zajmował się kuchnią, ale w ciągu dnia stołował się na uczelni bądź w domach swoich nowych przyjaciół.
Żeby dotrzeć na uniwersytet, musiał przejść przez most Dębnicki, znajdujący się zaledwie pięć minut piechotą od Tynieckiej, a następnie niecałe osiemset metrów ulicą Zwierzyniecką do otaczających szerokim pasem Stare Miasto Plant, gdzie skręcał w lewo i ruszał aleją prowadzącą do samej uczelni. Po prawej mijał mieszczący się przy ulicy Franciszkańskiej Pałac Arcybiskupi, w którym rezydował arcybiskup Sapieha.
Główne budynki Uniwersytetu Jagiellońskiego usytuowane są na otoczonym Plantami Starym Mieście. Z uniwersytetu w kilka minut można dojść do Rynku i obejrzeć Kościół Mariacki, trzynastowieczne Sukiennice, okalające Rynek kamieniczki oraz pomnik Adama Mickiewicza. Krakowskim alejom i ulicom patronują poeci i pisarze, którzy byli przewodnikami duchowymi rozpoczynającego nowy rozdział życia Karola Wojtyły.
Wojtyła podjął naukę na wydziale filozoficznym, ponieważ obejmował on również filologię polską, którą zdecydował się studiować.
Mimo wielkiej i wciąż pogłębiającej się religijności Karola nic nie wskazuje na to, że w tamtym okresie poważnie myślał o kapłaństwie. Przyłączył się wprawdzie do grupy eucharystycznej Sodalicji Mariańskiej działającej przy Uniwersytecie Jagiellońskim, uczęszczał na msze i przyjmował komunię, ale jedynym kapłanem, z którym utrzymywał sporadyczne kontakty, był ksiądz Figlewicz, którego poznał jeszcze w gimnazjum w rodzinnych Wadowicach, a który wtedy pełnił funkcje kapłańskie w Katedrze Wawelskiej. Nigdy jednak z nikim nie rozmawiał o przyjęciu święceń.
Filozofia stanowiła jeden z pięciu wydziałów Uniwersytetu Jagiellońskiego — obok teologii, prawa, medycyny (gdzie studiował brat Karola) oraz wydziału rolniczego i leśnego — ale dysponowała najliczniejszą kadrą naukową (siedemdziesięciu dwóch profesorów) i obe-
lowała filologie wielu języków, matematykę, fizykę, chemię, astro-?, geografię, zoologię, psychologię, pedagogikę i samą filozofię.
Katedra filologii polskiej mieści się w klasycystycznym budynku
85
przy ulicy Gołębiej 20, kilka przecznic od głównego kompleksu uniwersyteckiego, i w czasach studiów Wojtyły pracowało tu wielu znakomitych profesorów, których nazwiska znane były w świecie akademickim i literackim. Na wydziale studiowało bardzo wiele kobiet, w tym również koleżanka Karola z Wadowic, Halina Królikiewicz (później Kwiatkowska). Jedna ze studentek napisała po latach: „Naszego żeńskiego towarzystwa nie unikał, ale i nie szukał".
Zapisawszy się na rok akademicki 1938/39, Wojtyła podjął się niełatwego zadania, wybierając wyjątkowo trudne przedmioty. Rzucają one interesujące światło na jego osobowość i zainteresowania.
Lista zagadnień, które zamierzał studiować, była imponująca: etymologia języka polskiego, elementy fonetyki języka polskiego, teatr i dramat w Polsce od połowy XVIII wieku, teoria dramatu, powieści, pamiętnik i listy Stanisława Brzozowskiego, literatura polskiego średniowiecza, dramaty Stanisława Wyspiańskiego, współczesna poezja polska, humor, komizm i ironia oraz ich rola w dziełach literackich, gramatyka języka starocerkiewnosłowiańskiego (w którym w IX wieku święci Cyryl i Metody wprowadzili na Bałkanach i na Rusi obrządek chrześcijaństwa bizantyjskiego), literatura rosyjska i starożytna -a oprócz tego jeszcze takie przedmioty jak geografia i historia Polski oraz język rosyjski.
Uczęszczając do grupy profesora Stanisława Pigonia, swojego ulubionego wykładowcy literatury, Wojtyła zaofiarował się napisać roz-prawkę na „temat, który nie jest prosty" i wymagać będzie „dobrej znajomości języka francuskiego". W następnym tygodniu przedłożył długie studium zatytułowane „Madame de Stael jako teoretyk romantyzmu", swoją pierwszą pracę uniwersytecką. Wcześniej przez kilka miesięcy pobierał lekcje francuskiego w domu jednego z przyjaciół.
Uczęszczał regularnie również na wykłady na innych wydziałach. Na początku roku akademickiego wysłuchał wykładu o świętym Aleksym oraz o niemieckich szkołach etyki chrześcijańskiej, w tym także o Maksie Schelerze — była to tematyka, przy której miał już pozostać.
Wojtyła szybko nawiązał w Krakowie liczne znajomości i przyjaźnie. Na swoim wydziale znał już Halinę Królikiewicz i Jerzego Bobera, z którym służył w batalionie pracy podczas wakacji. Niebawem zaprzyjaźnił się też serdecznie z młodszym od siebie o rok Juliuszem Kydryńskim, synem profesora wykładającego na wydziale filologii polskiej, z Wojciechem Żukrowskim, który porzucił studia prawnicze
86
i zajął się studiami nad literaturą, jednocześnie pisząc. Wtedy też poznał innych późniejszych pisarzy, wśród nich również Tadeusza Kwiatkowskiego (który poślubił Halinę) oraz Tadeusza Hołuja.
Kydryński stał się w tym czasie najbliższym przyjacielem Karola i wprowadził go w krakowskie życie intelektualne i artystyczne. Zafascynowany zarówno literaturą, jak i teatrem, znalazł w Karolu Wojtyle bratnią duszę.
Nieżyjący już Kydryński (zmarł w 1994 roku) tak wspominał Woj-tyłę: „Był rosłym, silnie zbudowanym, choć niezbyt wysokim chłopcem o serdecznym, rozbrajającym uśmiechu. Miał szeroką, raczej okrągłą niż owalną twarz, gęste ciemnoblond włosy, prosto przycięte na karku (jakby domowym, nie fryzjerskim sposobem), i szaroniebieskie oczy, które — choć często zamyślone i poważne — odzwierciedlały jednak szczerą radość życia". W dalszej części swego wspomnieniowego eseju Kydryński dodał: „Karol, przy całym swoim poczuciu humoru, przy niewątpliwym uroku towarzyskim, który sprawiał, że wszyscy, z którymi się zetknął, musieli go polubić, a po bliższym poznaniu także docenić, przy swej ogromnej koleżeńskości i chętnym włączaniu się w nasze życie studenckie był przecież — to się wyczuwało — o wiele od nas poważniejszy, trochę zamknięty w sobie, jakby stale rozważający problemy, które nas przerastały".
Karol często odwiedzał swojego przyjaciela, który mieszkał z owdowiałą matką, siostrą i bratem w mieszkaniu na ulicy Felicjanek w centrum Krakowa, po drugiej stronie Wisły, zaledwie piętnaście minut drogi od Tynieckiej. Wojtyłę szybko zaczęto w domu Juliusza traktować jak członka rodziny. Do pani Kydryńskiej Karol mówił „mamo", a ona smażyła mu jajka sadzone, jego ulubione danie.
Za pośrednictwem Kydryńskiego poznał Leona i Irenę Szkockich, którzy mieszkali w willi na ulicy Księcia Józefa w dzielnicy Salwator, prawie dokładnie naprzeciwko domu Wojtyłów, tyle że po drugiej stronie Wisły. Leon Szkocki pracował w firmie ubezpieczeniowej, jego żona była nauczycielką (w tej samej szkole, w której uczyła matka Kydryńskiego), a ich willa „Pod Lipkami" stanowiła miejsce spotkań pisarzy, poetów, artystów i muzyków. Pisarze i poeci odczytywali tam najnowsze utwory i dyskutowali o nich, a muzycy prezentowali kompozycje.
Szkoccy natychmiast zaakceptowali Karola i również zaczęli traktować go jak domownika. Podobnie jak wielu innych stałych bywalców willi do Ireny Szkockiej zwracał się czule „babciu". Ich córka, Zofia, była pianistką i grywała gościom Bacha i Chopina, a jej mąż, Włodzimierz Poźniak, był muzykologiem. U Szkockich Karol spotkał także
87
Jadwigę Lewaj, nauczycielkę literatury i języka francuskiego, która mieszkała w willi „Pod Lipkami". Niebawem zaczęła dawać mu prywatne lekcje francuskiego.
Ale najserdeczniejszym przyjacielem Wojtyły nadal pozostał Juliusz Kydryński. W liście do Mieczysława Kotlarczyka, swego maestro z Wadowic, napisał, że znalazł w Kydryńskim „kolegę, który jest organizacją duchową do nas podobny". Opisał go jako „szalonego homo theat-ralis", dodając: „robimy sobie nawet czasem takie sympozjony, na których czyta się poezję, dramaty. Umie na pamięć całego »Bogumiła« Norwida i dużo ustępów z »Wyzwolenia« (...) Teraz dopiero takżeśmy się bardzo zbliżyli". Doniósł też Kotlarczykowi, że wspólnie z Kydryńskim przeczytał „całą prawie mistykę Słowackiego, potem dużo z Mickiewicza (...) Wyspiańskiego ab ovo. Poza tym Pismo święte, Stary Testament. Wczoraj było Święto Jana Ewangelisty, czytaliśmy razem te przecudowne miejsca, w których Jezus żegna się z uczniami w Wieczerniku". W poszukiwaniu Boga i mistycyzmu Wojtyła coraz bardziej zagłębiał się w polską literaturę oraz w Biblię.
Nowe przyjaźnie pochłaniały coraz więcej czasu, a biorąc pod uwagę nawał pracy na uczelni, trudno wprost uwierzyć, że Karol miał jeszcze czas na sen i posiłki. Wstąpił do Studia 39, szkoły dramatu przy Krakowskim Teatrze Bratniackim, uczęszczał na odczyty z kultury żywego słowa, zapisał się też do sekcji literackiej Koła Filologii Polskiej, do Stowarzyszenia Miłośników Języka Polskiego i Towarzystwa Bratniej Pomocy Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ta ostatnia organizacja zajmowała się sprawami bytowymi studentów, ale w czasie, kiedy Wojtyła stał się jej członkiem, Towarzystwo opanowali już skrajni prawicowcy. Z niewiadomych powodów w roku 1939 wybrano go nawet na przewodniczącego, choć wiedziano, iż nie darzy prawicowców sympatią i kilka miesięcy wcześniej wraz ze studentami należącymi do Koła Filologii Polskiej aktywnie sprzeciwił się próbom nałożenia na studentów pochodzenia żydowskiego restrykcji numerus nullus (dotyczącej zaopatrzenia w żywność) i usunięciu ich z uczelni.
Mimo swoich skłonności do samotnictwa i głębokiego oddania sprawom religii Karol Wojtyła był bardzo wysoko ceniony przez przyjaciół i kolegów. Nigdy nie brał udziału w koleżeńskich spotkaniach w gwarnych barach czy kawiarniach Krakowa, ale i tu, podobnie jak w gimnazjum w Wadowicach, również zaakceptowano i uszanowano jego odmienność. Karol zawsze zachowywał wobec wszystkich pewien dystans, co jeszcze bardziej zjednywało mu szacunek. Jedna z jego kole-
żanek studentek napisała: „Słuchając wykładów Karol Wojtyła miał zwyczaj patrzeć w profesora z ogromnym skupieniem (...) jakby chciał wszystko wchłonąć..." Nawyk ten pozostał Janowi Pawłowi II do
dzisiaj.
Od czasu do czasu koledzy Karola pozwalali sobie na żarty z jego oddania sprawom religijnym. Danuta Michałowska, koleżanka uniwersytecka Wojtyły i aktorka, wspomina: „W Bursie Akademickiej na ulicy Garbarskiej, w słynnej »Pigoniówce«, przyczepiono kiedyś karteczkę na drzwiach: »Karol Wojtyła - - początkujący święty«". Ale Karol wcale nie wydawał się urażony.
Wojtyła i jego koledzy byli głęboko zaangażowani w tyle przeróżnych działań — w tym również w politykę — że trudno wprost zrozumieć, jak to się stało, iż mogli przegapić wydarzenia, które miały w tak tragiczny sposób wpłynąć na ich losy. Między 27 września a 2 października 1938 roku Karol i jego koledzy, jako członkowie Uniwersyteckiego Legionu Akademickiego, przeszli podstawowe szkolenie militarne, ale najwyraźniej nie miało ono żadnego związku z realnym zagrożeniem.
Ćwiczenia legionu odbywały się zaraz po podpisaniu Traktatu Monachijskiego, umożliwiającego Niemcom aneksję sudeckiej części Czechosłowacji. I, podobnie jak w przypadku wcześniejszego wchłonięcia Austrii przez faszystów, nic nie wskazuje na to, aby Traktat Monachijski stanowił dla Wojtyły, jego ojca i kolegów ostrzeżenie.
Rozpoczęta w lipcu 1936 roku wojna domowa w Hiszpanii trwała nadal. Lewicujący studenci popierali oczywiście republikanów, występując przeciw narodowcom, ale grupa skupiona wokół Wojtyły nie przejawiała tymi wydarzeniami szczególnego zainteresowania. Jeden z rówieśników Wojtyły powiedział później, że Polacy, zarówno w Krakowie, jak w pozostałych regionach kraju, byli tak głęboko przekonani
0 potędze militarnej Polski oraz o ogromnej przewadze Francji i Wielkiej Brytanii nad Niemcami, że nikomu nie przyszło do głowy, iż Polsce zagraża śmiertelne niebezpieczeństwo.
Studenci filologii polskiej „śnili", oddychali i żyli poezją. W okresie międzywojennym była ona w Polsce, zwłaszcza w Krakowie, najpopularniejszym gatunkiem literackim; na drugim miejscu był dramat. W twórczości nowej generacji pisarzy nieustannie odzywały się echa romantyzmu i mesjanizmu. Był to powrót do polskiej tradycji — do Norwida, Mickiewicza, Słowackiego i Wyspiańskiego.
W Karolu Wojtyle literatura wyzwalała powstrzymywane dotąd emocje i sentymenty — wszystko to, z czym krył się przed przyjaciółmi
1  kolegami z gimnazjum wadowickiego (wyjątek stanowił jedynie

Kotlarczyk), więc teraz sam, wkładając w to całą duszę, zaczął z zapałem tworzyć.
Znajomość wczesnych dokonań literackich Wojtyły — zanim jeszcze ukończył dwudziesty pierwszy rok życia i zanim w wieku dwudziestu sześciu lat został kapłanem —jest absolutnie niezbędna do zrozumienia jego filozoficznej, teologicznej, politycznej i społecznej myśli jako przywódcy Kościoła rzymskokatolickiego.
Młodzieńcza poezja przyszłego papieża, posiadająca niezwykłą siłę wyrazu, przez mistyczne oddanie i posłuszeństwo najstarszym naukom Kościoła zapowiadała jego późniejszy filozoficzny i teologiczny konserwatyzm. Ujawniała też głęboki patriotyzm, który określić miał działanie Wojtyły, gdy jako Jan Paweł II stał się ważną postacią na scenie międzynarodowej. Pośród jego dramatów „Brat naszego Boga", napisany w latach 1945-50, wyraźnie wskazuje na w pełni już rozwinięte poglądy społeczne, które później będzie wygłaszał w encyklikach. Niestety większość tej bogatej twórczości dostępna jest jedynie w języku polskim; na inne języki przetłumaczono znikomą część.
Żeby móc pisać, młody Karol Wojtyła musiał zarywać noce, bo dnie miał wypełnione licznymi zajęciami na uczelni i poza nią oraz życiem towarzyskim. Dzięki swej wspaniałej umiejętności koncentracji nauczył się pisać i modlić w każdej sposobnej chwili — kiedy stał, siedział lub chodził. Umiejętność tę wykorzystuje przez całe życie. Pisał podczas modlitwy w kaplicy, na tylnym fotelu samochodu podczas swoich biskupich podróży po Polsce i później, jako papież, na pokładach samolotów, którymi przelatywał nad kontynentami i oceanami — zawsze ręcznie i po polsku.
Wojtyła pisał wiersze przez ponad czterdzieści lat, w Wadowicach i Krakowie, aż do swego wyniesienia na Tron Piotrowy w roku 1978. Jest autorem wielu poematów, sztuk teatralnych oraz artykułów, publikowanych w Krakowie pod co najmniej czterema pseudonimami.
Bardzo możliwe, że Jan Paweł II mija się z prawdą twierdząc, iż z chwilą zamieszkania w Watykanie zarzucił pisanie poezji. Istnieje wiele przesłanek, by sądzić, że jego ostatni poemat -- „Stanisław", hymn ku czci krakowskiego biskupa męczennika — swą ostateczną formę uzyskał już po rozpoczęciu przez Wojtyłę pontyfikatu. W przeciwieństwie do innych utworów poemat „Stanisław" nie jest datowany. Papież zamieścił go w krakowskim miesięczniku katolickim „Znak", w numerze z sierpnia/września 1979 roku, tuż po swej pierwszej papieskiej wizycie w kraju. Poemat został podpisany jednym z pseudonimów używanych przez Wojtyłę: Stanisław Andrzej Gruda. Interesujące, że
90
\Vojtyła wybrał do pseudonimu te właśnie imiona, Stanisław i Andrzej. Pierwsze to imię zamordowanego biskupa, a drugie jest imieniem świętego Boboli, którego Wojtyła również otacza wielką czcią.
Marek Skwarnicki, krakowski poeta, krytyk literacki i wydawca wyboru poezji papieża, twierdzi, że gdy zapytał Jana Pawła II, czy „Stanisław" rzeczywiście został zakończony już w Watykanie, „nie otrzymał żadnej odpowiedzi"*. Przedostatni poemat papieża nosił tytuł „Myśląc Ojczyzna..."1. Skwarnicki mówi, iż „nie wiemy, czy przestał pisać (...) przestał publikować wiersze, odkąd został papieżem"*.
Tak czy owak, poemat „Stanisław", napisany białym wierszem, jest przejmującym pożegnaniem Karola Wojtyły z ojczyzną - - Polska bowiem wciąż jeszcze była pod rządami komunistycznymi, kiedy ją opuszczał, by zostać papieżem:
Pragnę opisać mój Kościół w człowieku, któremu dano imię
Stanisław.
I imię to król Bolesław mieczem wpisał w najstarsze kroniki. Imię to mieczem wypisał na posadzce katedry, gdy spłynęły po niej strugi krwi
(...)
Pragnę opisać mój Kościół, w którym przez wieki idą ze sobą razem słowo i krew zespolone ukrytym tchnieniem Ducha.
Pisząc o historycznym sensie działań króla mordercy, stwierdza:
Słowo nie nawróciło, nawróci krew -
(...)
Przed wyniesieniem Wojtyły na tron papieski jedynie garstka przyjaciół i wydawcy znali prawdziwe nazwisko autora, choć niektórzy wierni z archidiecezji krakowskiej podejrzewali, że ich biskup, a później kardynał, jest również poetą. Przeważająca część twórczości literackiej Wojtyły — poematy, sztuki teatralne, artykuły, kazania i homilie została pod koniec lat siedemdziesiątych, za przyzwoleniem autora,
1 W wydaniu „Znaku" z 1979 roku, z którego autor korzystał, utwór ten miał tytuł "Ojczyzna".
91
opublikowana drukiem. Wojtyła oświadczył, iż niektóre jego wczesne utwory „zaginęły", ale być może po prostu zataił ich istnienie przed czytelnikami.
Choć zaczął pisać jeszcze w latach młodzieńczych, na długo przedtem, zanim został kapłanem, cała jego poetycka twórczość ma charakter religijny i filozoficzny. W większości jest to poezja bardzo trudna. Owe wczesne poematy mogłyby być może stanowić drogowskazy dalszej drogi ich autora, lecz nie sposób określić, na ile celowo nadawał autor tej poezji charakter religijny w czasie, gdy Karol wciąż jeszcze był zdecydowany poświęcić życie literaturze i teatrowi. Jest to jeden z prywatnych sekretów Jana Pawła II.
Nie znamy żadnego kapłana — nie wspominając już o papieżach -który by tworzył poezję tej rangi. Kiedy Jan Paweł II wyjawił swą poetycką przeszłość, dziwiono się, w jaki sposób zdołał pogodzić służbę duszpasterską z pisaniem wierszy poświęconych zarówno Bogu, jak i sprawom świeckim. Ale — zdaniem Marka Skwarnickiego — było to „bardzo polskie"*, wynikające z „polskiej psychologii i szacunku dla hierarchii kościelnej"*.
Sam Wojtyła twierdzi, że kapłaństwo jest „sakramentem i powołaniem", a zdolności poetyckie to „funkcja talentu" i „dotyczą tajemnicy osobowości", jaką nosi w sobie każdy autor. Kiedyś napisał do przyjaciela, że „sztuka jest towarzyszką religii i przewodniczką na drodze ku Bogu; ma wymiar romantycznej tęczy; od ziemi i od serca człowieczego ku Nieskończonemu". Zgadzając się na opublikowanie swych poematów, papież powiedział: „Poezja to wielka pani, której trzeba się całkowicie poświęcić: obawiam się, że nie byłem wobec niej zupełnie w porządku".
Skwarnicki, który jest największym autorytetem w kwestii twórczości papieża, podejrzewa, że Wojtyła zaczął pisać poezje już w gimnazjum. Twierdzi, że istnieje kilka wierszy, które mógłby napisać każdy absolwent szkoły średniej, między innymi utwór zatytułowany „Ballady beskidzkie" i jeden lub więcej o rzeźbiarzu góralskim, niejakim Wowrze, którego Wojtyła znał i podziwiał. Trudno jednak ustalić czas ich powstania.
W sobotę 15 października 1938 roku, zaledwie kilka tygodni po rozpoczęciu studiów, Karol i ośmiu jego kolegów z wydziału polonistyki czytało swe wiersze na wieczorku literackim w Sali Błękitnej Domu Katolickiego w Krakowie. Ogłoszenie o tym spotkaniu pojawiło się w gazetach i na plakatach (był to występ płatny), a nazwisko Wojtyły znalazło się na pierwszym miejscu.
Wykonawcy zarobili osiemnaście złotych (wówczas niecałe cztery
dolary) i po występie postanowili ruszyć na Rynek, by poszukać jakiegoś lokaliku, w którym mogliby wydać zarobione pieniądze. Ale Karol odmówił twierdząc, że nie czuje się dobrze i nie ma ochoty ani na alkohol, ani na jedzenie. Jerzy Bober, jeden z młodych poetów, tak wspomina tę scenę: „Na takie dictum wręczyłem mu dwa złote ze słowami pełnymi nie tajonej ironii: — Masz tu, Lolek, na cukierki... A on najspokojniej na świecie odrzucił maskę zafrasowania, gwałtownie się rozpromienił zamknąwszy w garści srebrnego okrąglaka i odwracając się na pięcie, rzucił krótkie: »No to cześć, chłopcy!«"
Nie wiadomo, jakie wiersze czytał Wojtyła na owym wieczorku w Sali Błękitnej, ale najprawdopodobniej były to utwory napisane jeszcze w Wadowicach — w Krakowie przebywał zbyt krótko, żeby zdążyć cokolwiek napisać. Jan Paweł II w rozmowie podczas prywatnego lunchu w roku 1994 wyznał, że jego młodzieńcze wiersze „zaginęły lub nie mogą zostać znalezione".
W ciągu roku 1938 stworzył cykl poematów zatytułowany „Renesansowy psałterz", zwany również „Księgą słowiańską", w którym znalazł się wiersz „Nad Twoją białą mogiłą", poświęcony pamięci jego matki, oraz psalmy, ballady i sonety. W tym też czasie napisał dramat „Dawid", którego bohater, jak Karol sam to określił w liście do przyjaciela, „nosi biblijne stroje" oraz polskie stroje ludowe. Dodał jednocześnie, że „Dawid" jest utworem „serdecznym". Ale ten rękopis również zaginął.
Najbardziej natchnionym i wywierającym największe wrażenie utworem z tamtego okresu jest hymn „Magnificat", napisany latem 1939 roku, tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej. „Magnificat" powstał na kanwie łacińskiej wersji pieśni o Maryi Pannie „Moja dusza tworzy większy obraz Pana" i dziewiętnastoletni Wojtyła wyraża w nim w przepięknej rymowanej polszczyźnie swoje oddanie Bogu, którego nazywa „Ojcem wielkiej Poezji" i swoją wdzięczność za poetycką „radość i boleść", kończąc inwokacją:
Słowiańska Księgo tęsknot! U kresu się rozdzwoń, jak chórów zmartwychwstalnych mosiężna muzyka, pieśnią świętą, dziewiczą, poezją poklonną
i hymnem człowieczeństwa — Bożym Magnificat.
W Wielki Czwartek 1939 roku Wojtyła wziął udział w ceremonii obmywania nóg w Katedrze Wawelskiej, w której uczestniczył arcybiskup Sapieha. Jeden z przyjaciół wspomina, że „potem stał dość długo Przy grobowcu Jagiełły. Długo modlił się przed Najświętszym Sakramentem w kaplicy Batorego".
93
W połowie maja Karol wyruszył wraz z pielgrzymką młodzieży uniwersyteckiej do sanktuarium Czarnej Madonny w Częstochowie.
Ale Wojtyła wcale nie poświęcał się wyłącznie pracy i modlitwie -nie zapominał również o rozrywkach. Po złożeniu egzaminów kończących pierwszy rok studiów (wszystkie egzaminy zdał na celująco), w czerwcu 1939 roku, studenci filologii polskiej urządzili zabawę w domu jednej z koleżanek.
Uczestnicząca w tym spotkaniu Maria Bobrownicka tak to wspomina: „Było trochę wina i tańczyliśmy przy patefonie. Tańczył jak wszyscy, choć bardziej go pasjonowała rozmowa niż taniec". Tutaj spotykamy się po raz zapewne ostatni ze wzmianką, że Wojtyła z kimś tańczył.
Również w czerwcu Studio 39, szkoła dramatu, wystawiło na dziedzińcu uniwersyteckiego Collegium Maius osiem wieczornych przedstawień komedii muzycznej „Księżycowy kawaler", w której aktorzy występowali w rolach znaków zodiaku. Wojtyła, znakomicie się bawiąc, grał Byka (pochodzi spod tego znaku) i ubrany był w ogromną, wykonaną z papier-mache maskę.
Lipiec spędził w mundurze wojskowym, na obozie Legionu Akademickiego w wiosce Ożomla niedaleko Lwowa. Jakkolwiek został zwolniony z powszechnego obowiązku służby wojskowej, musiał odbyć specjalne ćwiczenia letnie. Ożomla była wioską zamieszkaną przez ludność ukraińską i legioniści pracowali tam przy budowie szkoły, aby poprawić w ten sposób stosunki między Polakami a Ukraińcami. Ale Karol znajdował również czas, by „z wielkim entuzjazmem", wedle słów komendanta obozu, pływać w jeziorze i grać w piłkę nożną. Jan Paweł II do dzisiaj przechowuje swoje fotografie z tego lata, na których prezentuje broń, składa podoficerowi raport oraz je obiad. Ma też zdjęcie zrobione podczas pracy przy budowie szkoły: rozebrany do pasa, na szyi nosi szkaplerz.
Nawet jeszcze w połowie roku 1939 mieszkańcy Krakowa, jak zresztą całej Polski, wydawali się nieświadomi nadchodzącej katastrofy. Co dziwniejsze, wśród krakowian — w każdym razie w kręgu przyjaciół i znajomych Karola Wojtyły — nie było żadnej reakcji, gdy Niemcy zajęli w marcu Czechosłowację, a Polska, teraz już z trzech stron otoczona przez faszystów, zagarnęła Śląsk Cieszyński. Polscy żołnierze wkroczyli również na Litwę.
5 i 6 sierpnia polska armia świętowała w Krakowie dwudziestą piątą rocznicę powstania Pierwszego Legionu Piłsudskiego. Marszałek Edward Rydz-Śmigły, ówczesny wódz naczelny, przyjmował defiladę wojskową i otrzymał od „dzieci Krakowa" drewnianą armatę oraz
94
lalkę ubraną w mundur sanitariuszki. Przez dwa wieczory aktorzy ze Studia 39, w tym także Karol Wojtyła, wystawiali dla dowódców wojskowych „Księżycowego kawalera".
30 sierpnia 1939 roku Wojtyła udał się do kwatery głównej Legionu Akademickiego w Krakowie, aby zwrócić mundur wojskowy, który pobrał na letni obóz. „Lato się skończyło i nie będziecie go już potrzebowali" - oświadczono mu w dowództwie.










Rozdział siódmy
W piątek rano l września 1939 roku Karol Wojtyła udał się do Katedry Wawelskiej, żeby odbyć spowiedź i przyjąć komunię, jak zawsze to robił w pierwsze piątki każdego miesiąca. Kilka godzin wcześniej, o świcie, Niemcy wdarli się do Polski od południa, zachodu i północy. Owa błyskawiczna inwazja rozpoczęła drugą wojnę światową. Niemieckie samoloty dokonały rankiem pierwszego bombardowania Krakowa, wzniecając w mieście panikę i chaos.
Ksiądz Kazimierz Figlewicz, który mieszkał w obrębie katedry, nie zastał o świcie tego dnia w kościele księży, kleryków i ministrantów. Obawiał się, iż z tego powodu nie będzie mógł odprawić mszy. Ale spostrzegł w kościele Wojtyłę. Mimo że w mieście trwało bombardowanie, Karol spokojnie przeszedł po moście Dębnickim i pojawił się na Wawelu, by dopełnić swych religijnych powinności, których, jak mówił ksiądz Figlewicz, „rygorystycznie przestrzegał".
Gdy celebrowali mszę, Kraków przeżył kolejny nalot i Figlewicz napisał później: „Utkwiła mi w pamięci ta pierwsza wojenna msza przed ołtarzem Chrystusa Ukrzyżowanego — wśród wycia syren i huku eksplozji. Czy ją dzisiejszy Ojciec Święty jeszcze pamięta?"
Po mszy Wojtyła ruszył do śródmieścia, do mieszkania Kydryńskich, żeby sprawdzić, czy nic się im nie stało. Najwyraźniej nie pomyślał o tym, że jego ojciec na Tynieckiej mógł znaleźć się w większym niebezpieczeństwie, ponieważ główny krakowski nadajnik radiowy stał właśnie na Dębnikach i stanowił najbardziej prawdopodobny cel ataków. U Kydryńskich panował spokój, ale matka Juliusza, obawiając się, że w dom może trafić bomba, postanowiła najcenniejsze rzeczy oraz pościel i ciepłą odzież ulokować w willi Szkockich nad brzegiem Wisły.
Juliusz Kydryński pożyczył zatem od sąsiada ręczny wózek i wraz z Karolem ruszył w stronę domu Szkockich, ale w tej samej chwili lotnicy niemieccy wznowili bombardowanie i Karol z Juliuszem musieli szybko schronić się do bramy jednopiętrowego domu przy ulicy Kościuszki. Kydryński w swych powojennych wspomnieniach relacjonuje: „Gdy wyglądaliśmy przez uchyloną bramę, patrząc na błękitne niebo bez jednej chmurki, widzieliśmy stukasy latające nad miastem bez najmniejszych przeszkód i rzucające coraz to nowe bomby. Wkrótce rozpętało się takie piekło, że nie odważaliśmy się już uchylać bramy. Staliśmy w sionce trzęsącego się w posadach domku, który — zdawało się — lada chwila rozpryśnie się jak domek z kart, a z nas zostaną tylko krwawe strzępy. Tak dziwnie się przy tym złożyło, że nikogo prócz nas nie było wtedy w tej sieni".
I dalej: „Karol był absolutnie spokojny, nie okazywał najmniejszego strachu. Nie rozmawialiśmy z sobą — podczas największych wybuchów nie mówiliśmy do siebie ani słowa. Staliśmy tylko naprzeciw siebie -Karol pod jedną, ja pod drugą ścianą owej sieni — i po prostu czekaliśmy, aż to wszystko się skończy. Jeśli nawet Karol się modlił, modlił się w duchu, nie robiąc nawet znaku krzyża. Stał bardzo poważny i spokojny — i chyba ten jego spokój udzielił się także mnie". Po upływie pół godziny wrócili z wózkiem pełnym rzeczy do domu Kydryńskich.
Następnego dnia Karol i jego ojciec doszli do wniosku, że miasto wkrótce wpadnie w ręce Niemców — co zresztą stało się już 6 września — i postanowili uciekać na wschód. Nie wiedzieli, że 17 września, zgodnie z tajnym paktem zawartym między Berlinem a Moskwą, ze wschodu uderzy na Polskę Związek Radziecki.
Wraz z tysiącami innych uchodźców Woj tyło wie podróżowali autobusami, ciężarówkami i furmankami do odległego o mniej więcej sto pięćdziesiąt kilometrów Rzeszowa, gdzie zatrzymali się na krótki odpoczynek. Ale zanim dotarli do Tarnobrzega, zawrócili. W liście do przyjaciela w Wadowicach, Mieczysława Kotlarczyka, Karol wyjaśnił, ze musieli wrócić do Krakowa, ponieważ jego ojciec nie mógł dłużej znosić trudów tej wędrówki, bo był bardzo nią wycieńczony.
W Krakowie Wojtyłowie natychmiast zetknęli się z okrutną rzeczywistością niemieckiej okupacji. W dniu zdobycia miasta hitlerowcy aresztowali grupę wybitnych obywateli jako zakładników, grożąc im śmiercią, Kraków nie okaże „posłuszeństwa". Wśród jeńców znalazł się biskup, dwóch księży oraz dwóch profesorów Uniwersytetu Jagiellońskie-
• Niemcy wcale nie kryli, jaki los zgotują podbitej Polsce i Krakowowi.
97
Zachodnie terytoria kraju zostały po prostu włączone do Rzeszy. Najeźdźcy uzasadniali to posunięcie tym, że są to ziemie niemieckie, ponieważ przed wojną większość etniczną stanowili na tych terenach Niemcy. Z reszty Polski, na zachód od linii wyznaczonej paktem Ribbentrop—Mołotow, utworzono protektorat pod zarządem gubernatora generalnego, który miał siedzibę w Krakowie. Granica między terytorium niemieckim a protektoratem przebiegała na Skawie na zachód od Krakowa, Wadowice zaś leżały po drugiej stronie rzeki -- tak więc Kraków i rodzinne miasteczko Wojtyły znalazły się nieoczekiwanie w dwóch różnych krajach, które dzieliła dobrze strzeżona granica. Po tej samej stronie Skawy co Wadowice znajdował się Oświęcim.
Gubernator generalny Hans Frank, rezydujący pośród bezcennych malowideł i arrasów w zamku królewskim na Wawelu, oznajmił w swoim przemówieniu, że „kraj polski winien być zmieniony w intelektualną pustynię". Gauleiter Reinhard Heydrich stwierdził, iż „szlachta, duchowieństwo i Żydzi muszą zostać zlikwidowani". Inny niemiecki dygnitarz, Albert Forster, oświadczył, że „skoro Polska przemawia ustami przede wszystkim duchowieństwa, szlachty, nauczycieli i innych intelektualistów, [wszyscy oni] muszą zostać usunięci natychmiast po zdobyciu kraju, żeby nie mogli od samego początku wpływać na masy".
Plan Niemców zakładał stopniowe wyniszczenie kraju i zamienianie ludności polskiej w pracujących dla niemieckiej gospodarki niewolników, Kraków jednak miał być po wojnie przekształcony we wzorowe miasto niemieckie. Z tego też względu posłano tam gubernatora Franka, usytuowano szereg niemieckich instytucji cywilnych i wojskowych oraz urzędów. Jednocześnie zasiedlano Kraków Niemcami. Po roku stanowili oni już dwadzieścia procent mieszkańców miasta.
26 października 1939 roku okupanci wprowadzili „publiczny obowiązek pracy" dla wszystkich Polaków w wieku od osiemnastu do sześćdziesięciu lat, z wyłączeniem osób wykonujących „stałą pożyteczną pracę społeczną". Chodziło tu o przymusową pracę przy budowie i naprawie autostrad, torów kolejowych i w rolnictwie „według stawek uznawanych za słuszne". Wszyscy Żydzi, w tym również dzieci powyżej dwunastego roku życia, mieli być objęci „przymusem pracy" na okres dwóch lat, „w celach wychowawczych". Nieposłuszeństwo karano grzywnami pieniężnymi „w nieograniczonej wysokości" oraz więzieniem, przy czym Żydzi mieli być karani „ciężkim więzieniem" i konfiskatą całego majątku.
Następny na liście znalazł się Kościół. Po ostatniej mszy, którą
98
arcybiskup Sapieha odprawił w Katedrze Wawelskiej 29 października, świątynia została zamknięta. Później gubernator generalny zezwolił na odprawianie mszy we środy i niedziele przez dwóch księży — jednym z nich był ksiądz Figlewicz — ale bez wiernych. Figlewicz wspomina, iż: „Odprawialiśmy [mszę] wcześnie rano, przy pustym kościele i pod strażą niemiecką". Wszystkich mieszkających w obrębie świątyni księży okupant wykwaterował, pozostawiając tylko Figlewicza i jego pomocnika.
Seminarium duchowne przy archidiecezji krakowskiej mieszczące się u stóp Wawelu również zostało zamknięte, a jego pomieszczenia zamieniono na kwatery dla specjalnego oddziału SS, osobistej ochrony gubernatora generalnego. Kiedy delegacja polskich biskupów została wezwana na Wawel przez Konrada Henleina, przywódcę czeskich Niemców sudeckich, aby przedyskutować kwestię ponownego otworzenia seminarium, polscy księża usłyszeli: „U was w Polsce jest tak. Kościół i naród to jedno. Musimy to rozerwać. Dlatego bijemy raz w Kościół, raz w naród, aby was zniszczyć. Musicie zginąć". Później jednak Niemcy wyrazili zgodę na powtórne otwarcie niektórych seminariów z zastrzeżeniem, że nie będzie w nich teologii i innych „przedmiotów uniwersyteckich". Zezwolono jedynie na naukę przedmiotów czysto duchownych i liturgicznych, uniemożliwiając tym samym seminarzystom uzyskiwanie święceń kapłańskich.
Zamknięto wiele polskich kościołów, a księży, zakonników i zakonnice wywieziono do obozów koncentracyjnych. Podczas trwającej pięć i pół roku okupacji hitlerowskiej zamordowano 1932 księży, 850 zakonników i 289 zakonnic. Niemcy zabronili również obchodzenia większości świąt katolickich oraz odprawiania publicznych modłów przed obrazem Czarnej Madonny, patronki Polski. Kapłanom, pod groźbą „surowych kar", zabroniono chrzcić „osoby pochodzenia żydowskiego".
Na koniec Niemcy zabrali się do niszczenia polskiej kultury, sztuki i oświaty, jak w XIX wieku w ramach Kulturkampf robili to Prusacy na ziemiach polskich objętych ich zaborem. 6 listopada, w dniu, w którym miał się rozpocząć nowy rok akademicki, uczeni krakowscy oraz profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczo-Hut-niczej zostali zaproszeni przez władze okupacyjne na wykład niemieckiego uczonego w Collegium Novum. Wszystkich stu osiemdziesięciu sześciu uczonych i profesorów, którzy stawili się na wykład, natych-1iast aresztowano i wysłano do obozu koncentracyjnego Sachsen-hausen-Oranienburg w Niemczech, a uniwersytet zamknięto.
Po interwencji Lucjany Frassati-Gawrońskiej, ślicznej Włoszki, żony
99
przedwojennego polskiego dyplomaty, u Benito Mussoliniego, jej osobistego przyjaciela, większość naukowców zwolniono. O ich losie pani Frassati-Gawrońska dowiedziała się podczas wizyty w Krakowie -jednej z sześciu podróży z Rzymu do Polski, odbytych na podstawie specjalnego paszportu wydanego jej przez Mussoliniego — przyjechała, by udzielić pomocy polskiemu ruchowi oporu. Duce osobiście interweniował wtedy u Hitlera, ale podczas pertraktacji wielu profesorów zmarło w obozie z powodu straszliwego traktowania.
Przez dwa lata Lucjana Frassati-Gawrońska (jej brat był zakonnikiem, beatyfikowanym w latach osiemdziesiątych przez Jana Pawła II) wykonywała zlecenia polskiego rządu w Londynie oraz podejmowała się wielu zadań dla polskiego podziemia. Dostarczała pieniądze i fałszywe paszporty, przekazywała rozkazy wojskowe oraz wywoziła z Polski znajdujących się w niebezpieczeństwie przywódców walczącego podziemia i ich rodziny.
Walka Niemców z kulturą polską trwała. Ostatnie przedstawienie w krakowskim teatrze Juliusza Słowackiego odbyło się 11 listopada. Później Niemcy zajęli teatr dla siebie.
16 grudnia gubernator generalny Frank wydał dekret o konfiskacie polskich zbiorów dzieł sztuki, łącznie ze zgromadzonymi w kościołach. Wawel został ograbiony przede wszystkim: Frank przeniósł z katedry dywany, gobeliny oraz przedmioty kultu religijnego do swej rezydencji, a wspaniałe szesnastowieczne arrasy flamandzkie wywiózł w tajemnicy do Rumunii, potem zaś do Francji i Kanady. Na Wawel wróciły dopiero po wojnie.
Słynny średniowieczny ołtarz dłuta Wita Stwosza został zabrany z Kościoła Mariackiego i wywieziony do Rzeszy. Frank zagrabił również wiele dzieł sztuki z polskich muzeów i prywatnych zbiorów -w tym co najmniej jednego Rembrandta i jednego Leonarda da Vinci. Obrazy te odnaleziono po wojnie w jego rodzinnym domu w Niemczech.
W maju 1940 roku papież Pius XII powiedział w prywatnej rozmowie z wysokiej rangi włoskim dyplomatą, ambasadorem Dino Alfierim, że w Polsce dzieją się „rzeczy przerażające" i dodał: „(...) powinniśmy płomiennie przeciw temu wystąpić". Ale ani on, ani Stolica Apostolska nie uczynili nic w tej sprawie -- Watykan nie potępił oficjalnie hitlerowskich zbrodni.
Milczenie Piusa XII w tej kwestii stanowi największą kontrowersję moralną na temat papiestwa XX wieku. Uwaga papieża w rozmowie z Alfierim rozwiewa wszelkie wątpliwości co do tego, czy papież był
świadom rzeczywistej sytuacji w okupowanej Polsce, zarówno jeśli chodzi o prześladowania Kościoła katolickiego, jak i Żydów.
Arcybiskup krakowski Sapieha poprzez zaufanych kurierów, w tym również panią Frassati-Gawrońska, szczegółowo informował o wszystkim Sekretariat Stanu w Watykanie. Gdy Hitler w roku 1941 rozpoczął wojnę ze Związkiem Radzieckim, wracający z frontu wschodniego przez Kraków kapelani często wozili do Stolicy Apostolskiej sekretne wieści od Sapiehy.
W lutym 1942 roku arcybiskup poinformował Watykan, że w niemieckich obozach koncentracyjnych więźniowie „pozbawiani są praw człowieka i zdani na okrucieństwo ludzi, którym obce są wszelkie uczucia". Przy innej okazji oświadczył kapelanowi zakonu kawalerów maltańskich, który zatrzymał się w Krakowie i był świadkiem deportacji Żydów z getta: „Widzimy tragedię tych nieszczęsnych ludzi, ale nikt z nas nie jest im w stanie pomóc". I dodał: „Nie ma żadnej różnicy między Polakami a Żydami". A przecież Watykan miał wiele innych źródeł informacji. Po zajęciu przez hitlerowców większości zachodniej Europy, Bałkanów i części Związku Radzieckiego okrucieństwo Niemców stało się powszechnie znane; mimo to Pius XII zachowywał niewzruszony spokój.
Karol Wojtyła, student, seminarzysta i robotnik fabryczny w okupowanym Krakowie, nie miał pojęcia o tym wszystkim. Niemniej postępowanie Piusa XII mocno podważyło autorytet moralny papiestwa. Niewątpliwie obecnie Jan Paweł II doskonale zdaje sobie sprawę z pasywnej postawy Watykanu podczas drugiej wojny światowej i ma na ten temat własny pogląd. Jakkolwiek nigdy nie skrytykował publicznie swego poprzednika na Tronie Piotrowym, jego postępowanie od samego początku pontyfikatu świadczy wyraźnie o tym, że obowiązki Kościoła pojmuje w zupełnie odmienny sposób. Ostro protestuje przeciw konfliktom w państwach byłej Jugosławii, w dawnym Związku Radzieckim, na Środkowym Wschodzie, w Somalii, Rwandzie i innych krajach, sprzeciwia się okrucieństwu i łamaniu praw człowieka oraz nacjonalizmowi i antysemityzmowi na całym świecie.
Postępowanie Piusa XII podczas drugiej wojny światowej było dla
Jana Pawła II, człowieka o olbrzymiej wiedzy historycznej, lekcją
zasad funkcjonowania instytucji papieskiej. Ale obu tych papieży
ikształtowały zupełnie odmienne doświadczenia. Arystokrata Pacelli
przed wyniesieniem na tron papieski robił karierę w dyplomacji waty-
cańskiej, pełniąc funkcję nuncjusza w Bawarii w Niemczech w okresie,
gdy Hitler dochodził do władzy, oraz watykańskiego sekretarza stanu.
'Ojtyła natomiast, pochodzący z niezamożnej rodziny, miał długoletnią
100
101
praktykę duszpasterską i akademicką. Doświadczył także, czym jest utrata ojczyzny, a później walka o zachowanie polskiej kultury i polskiego Kościoła podczas rządów komunistycznych. Trudno o dwie bardziej różniące się od siebie osobowości.
Jan Paweł II zawsze podkreśla, iż wierzy w „ofensywną tolerancję" religijną i polityczną i gotów jest demaskować gwałcenie praw człowieka bez względu na to, gdzie miałoby ono miejsce. Nie uznaje żadnych kompromisów w sprawach teologicznych i moralnych czy dotyczących praw człowieka i wolności politycznej. We wszystkich tych kwestiach jego poglądy układają się w spójną całość.
Pius XII, najwyraźniej w imię tego, co postrzegał jako potrzebę zachowania za wszelką cenę jedności Kościoła katolickiego, nie zamierzał zrażać Hitlera do siebie i Watykanu. Wybrany na papieża 2 marca 1939 roku, prawie natychmiast przesłał do fuhrera przyjazny list. Gdy w kilka tygodni później Niemcy zajęli Pragę i resztę Czechosłowacji, Pius XII nie potępił tego ani jednym słowem, mimo iż katolicy stanowili znaczący odłam społeczeństwa Czechosłowacji. Nie zaprotestował też, gdy w roku 1940 hitlerowcy obsadzili katolickiego kapłana Josefa Tiso w roli marionetkowego „prezydenta Republiki Słowackiej", wykrojonej ze zlikwidowanej Czechosłowacji, i gdy doszło tam do straszliwego ludobójstwa — eksterminacji Żydów i Cyganów (po wojnie Słowacy Tisę powiesili).
Milczenie Piusa XII tłumaczy się doktryną o „bezstronności", w myśl której postępował podczas pierwszej wojny światowej papież Benedykt XV — doktryna ta opierała się na rozumowaniu, iż skoro po obu walczących stronach są katolicy, Kościół nie może jeszcze bardziej antagonizować zwaśnionych stron.
Kiedy Edoardo Senatro, dziennikarz L'Osservatore Romano, oficjalnej gazety Watykanu, oświadczył, iż należy podjąć jakieś radykalne działania, Pius XII odparł: „Nie możesz zapominać, mój przyjacielu, że w armii niemieckiej są miliony katolików. Czyżbyś chciał ich doprowadzić do konfliktu z własnym sumieniem?" (Najwyraźniej nie podejrzewał nawet, że Hitler planował w roku 1943 porwanie go i zajęcie Watykanu). Takie stanowisko wynikało zapewne z charakteru Piusa XII. Kardynał Domenico Tardini, jeden z dwóch watykańskich podsekretarzy stanu, opisał w odczycie wygłoszonym w Rzymie w roku 1959 swego papieża w następujący sposób: „Pius XII był z usposobienia raczej łagodny i bojaźliwy. Nie miał w sobie nic z wojownika. W tym różnił się od swego wielkiego poprzednika, Piusa XI, któremu walka, w każdym razie na zewnątrz, sprawiała radość. Piusowi XII wyraźnie tej cechy brakowało".
/
102
Jeśli zaś idzie o Jana Pawła II, to na przykład w kwestii kontroli narodzin gotów jest podjąć walkę, nawet jeśliby miało to dla Kościoła oznaczać utratę wielu wiernych. To dla niego zasada nadrzędna i mówi, że walka ta nie wywołuje u niego konfliktu z własnym sumieniem. Kontrola narodzin jest złem i w tej sprawie nie istnieje żadne polubowne rozwiązanie.
Andrea Riccardi, wybitny włoski historyk Kościoła, podkreśla w swej książce // Potere del Papa („Potęga papieża"), że nie było „żadnego publicznego protestu" ze strony Piusa XII, gdy nastąpiło pogwałcenie suwerenności Watykanu, kiedy wspierani przez niemieckich żołnierzy włoscy faszyści wdarli się do Seminarium Lombardzkiego i opactwa św. Pawła, aby aresztować ukrywających się tam Żydów. Riccardi przypomina, iż „Żydzi byli deportowani z domów znajdujących się kilkaset metrów od Pałacu Apostolskiego" oraz że papież kompletnie ignorował „systematyczne tępienie Polaków, których związki ze Stolicą Apostolską były bardzo ścisłe".
Ale nie wszyscy dostojnicy kościelni zachowali obojętność. Monsi-gnore Angelo Roncalli, podczas wojny delegat apostolski w Turcji, uratował na Bałkanach tysiące Żydów, wystawiając im fałszywe zaświadczenia chrztu oraz interweniując osobiście w ich sprawie u władz okupacyjnych. Kiedy Roncalli został następcą Piusa XII, przybrał imię Jana XXIII i zwołał Sobór Watykański II. Karol Wojtyła, biorący w tym soborze udział jako biskup, był jednym z twórców Soborowej Deklaracji o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra Aetate, która zawierała stwierdzenie, iż Żydów nie wolno obwiniać za śmierć Jezusa Chrystusa.
W okupowanym Krakowie Wojtyła z niecierpliwością oczekiwał na inaugurację nowego roku akademickiego, mającego się rozpocząć 6 listopada. Tymczasem uczęszczał na wykłady z etymologii języka polskiego prowadzone przez profesora Kazimierza Nitscha, który zaczął je przed oficjalnym początkiem roku akademickiego. W liście do Mieczysława Kotlarczyka napisał: „Nitsch, jak duch zawsze powracający na miejsca, z którymi go losy związały - - rozpoczął w młode łby cedzić znów (z odchrząknięciami) miód ojczysty i słowiański (seminarium niższe) i to już na dwa i 1/2 tygodnia przed oficjalnym rozpoczęciem roku akademickiego". Profesor znalazł się wśród osób deportowanych 6 listopada do obozu koncentracyjnego w Niemczech.
W połowie września krakowskie teatry wciąż jeszcze funkcjonowały 1 Karol często chodził na przedstawienia; zaczął też poszukiwać pracy
103

statysty, bo rozpaczliwie potrzebował środków do życia. Po zajęciu Polski przez Niemców jego ojciec nie dostawał już wojskowej emerytury, podstawy ich utrzymania. Niestety, Karol nie znalazł pracy ani w teatrze, ani jako prywatny guwerner, ale, jak zwykle pełen optymizmu, próbował pogodzić się z nową, ciężką sytuacją.
W październiku grupa studentów filologii polskiej, kolegów Karola, spotkała się ponownie w mieszkaniu Kydryńskich. Wojtyła i jego sześciu kolegów czytali wielkie polskie dzieła literackie, wcielając się w postacie z dramatów Słowackiego, Wyspiańskiego i Norwida. Do Krakowa wrócił właśnie Wojciech Żukrowski, jeden z bliskich przyjaciół Karola, i zamieszkał pięć domów dalej od mieszkania Wojtyłów na Tynieckiej. Żukrowski walczył w polskim wojsku od pierwszego dnia kampanii wrześniowej, został ranny i osadzony w obozie jenieckim, jednak udało mu się z niego uciec.
Karol napisał do Kotlarczyka: „ Vita Cracoviensis. Pomyśl, pomyśl! składa się ono z ogonka za chlebem, z (rzadkich zresztą) ekspedycji cukrowych. Cha! i jeszcze z czarnej tęsknicy za węglem — ba! i z czytania". Dodał też wiele własnych przemyśleń na temat sytuacji całego kraju. Wybiegał również myślą w przyszłość. W listopadowym liście do Kotlarczyka zwierza się z goryczą, że aż do tej chwili nie widział Polski „w całej prawdzie": „Nie mogłem wyczuć tej atmosfery idei, która by godnie otoczyć mogła naród Mickiewicza, Słowackiego i Norwida, i Wyspiańskiego..."
Wtedy też dziewiętnastoletni Wojtyła odkrył istnienie niesprawiedliwości społecznej. Pisał: „I dziś w rozmyślaniach wyczuwam, rozumiem z całą jawą, z pełną oczywistością, że idea jej żyła w nas jak w romantycznym pokoleniu, ale w prawdzie jej nie było, bo się katowało i więziło chłopa za to, że chciał słusznie praw do rządu, że czuł swoją anhelliczną godzinę, że miał słuszność, i prawo wodziło naród i kłamało, a synów jego, jak za czasów rozbiorów, wiatry przeciwne gnały po świecie -dlaczego? — żeby nie musieli gnić w ojczystych więzieniach".
Były to takie same poglądy, jakie głosili młodzi ludzie opowiadający się za lewicą — że przedwojenna Polska była niesprawiedliwa i faszystowska — którzy później zwrócili się ku marksizmowi i komunizmowi. Ale Wojtyła podszedł do tego inaczej. Zwierzył się Kotlarczykowi: „Myślę, że wyzwolenie nasze winno być bramą Chrystusową. Myślę o Polsce ateńskiej - - ale od Aten całym ogromem chrystianizmu doskonalszej. I o takiej myśleli wieszczowie, prorocy babilońskiej niewoli. Naród upadł jak Izrael, bo nie poznał ideału mesjańskiego, ideału swojego, który był już podniesiony jako żagiew - - ale nie urzeczywistniony".
104
Owe refleksje z 1939 roku legły u podstaw społecznej i politycznej filozofii Wojtyły jako młodego księdza, biskupa na Soborze Watykańskim II i papieża. Wyznawał ją, gdy jako biskup i kardynał walczył z komunizmem w Polsce, ponieważ był to system represyjny i brakowało mu „wielkości chrześcijaństwa", a także później, już po upadku reżimów komunistycznych pod koniec lat osiemdziesiątych, gdy w grzmiących przemówieniach potępiał „dziki kapitalizm".
Boże Narodzenie Karol spędził tylko z ojcem w ich maleńkiej suterenie w domu na Tynieckiej. W liście do Kotlarczyka określił te święta jako „bardzo smutne". Choć Kraków i Wadowice dzieliła granica, Wojtyła i Kotlarczyk utrzymywali żywą korespondencję aż do lipca 1941 roku, kiedy to Kotlarczykowi i jego żonie udało się przenieść do Krakowa. Ich listy przenosili wcześniej przez Skawę przyjaciele, którzy ze względów rodzinnych lub zawodowych mogli od czasu do czasu kursować między Krakowem a Wadowicami. Jedną z tych osób była mieszkająca w Krakowie Halina Królikiewicz. Kotlarczyk, starszy od pozostałych przyjaciół Karola, stał się dla niego, jako mistrz intelektualny, któremu mógł się zwierzać ze swych pomysłów, marzeń i planów, najważniejszą obok ojca postacią w życiu.
Mimo smutnych świąt Bożego Narodzenia owego roku, mimo braku pracy i przerwy w studiach po zamknięciu uniwersytetu, Wojtyła był jeszcze bardziej aktywny niż dotąd. Pod koniec grudnia napisał do Kotlarczyka: „Otóż nade wszystko donoszę Ci, że jestem bardzo mocno zajęty. Są ludzie, którzy teraz umierają z nudy. Ja bo nie. Obłożyłem się książkami, obwarowałem Sztuką i Nauką. Pracuję. Czy uwierzysz, że mi nieomal brakuje czasu? Czytam, piszę, uczę się, myślę, modlę się i walczę w sobie. Czasem okropny odczuwam ucisk, przygnębienie, depresję, zło. Czasem jakobym świtu dopatrywał, jutrzenki, jasności wielkiej".
W ostatnich miesiącach 1939 roku i przez większość następnego, dopóki nie udało mu się dostać pracy w pełnym wymiarze godzin, poświęcił się twórczości literackiej. Napisał w owym czasie bardzo wiele wierszy, trzy sztuki sceniczne i przetłumaczył z greki na polski „Edypa" Sofoklesa. Tę ostatnią pracę zlecił mu Juliusz Osterwa, najwybitniejszy polski aktor i reżyser teatralny tamtych czasów, który poznał Wojtyłę przez Kydryńskiego. Osterwa uważał, iż wielkie dramaty, od „Edypa" i „Antygeny" poczynając, powinny być tak prezentowane, żeby „mogły zrozumieć je nawet kucharki" - i osobiście przetłumaczył na nowo „Antygonę" oraz „Hamleta".
Z trzech napisanych w tym czasie przez Wojtyłę dramatów — wszys-kie na tematy biblijne - - pierwszym, i zapewne najsłabszym, był
105
„Dawid", i autor prawdopodobnie zniszczył rękopis. Pozostałe, „Hiob" oraz „Jeremiasz", nie tylko się zachowały, ale Jan Paweł II, dumny z ich autorstwa, zezwolił na opublikowanie ich w Polsce wkrótce po swym wyniesieniu na tron papieski. Karol napisał je ręcznie, a później z mozołem przepisał na pożyczonej maszynie.
O „Hiobie" Karol donosił Kotlarczykowi: „Ja sam napisałem dramat nowy. Grecki formą, chrześcijański duchem, odwieczny treścią podobnie jak każdy dramat w cierpieniu". Wyjaśnił, że „Hiob" powstał w wyniku jego „głębokiego zatopienia się" w Starym Testamencie, lektury psalmów Dawida oraz Ksiąg Hioba i Proroków. Głównym przesłaniem dramatu jest, że „cierpienie nie zawsze jest karą", a ofiara Chrystusa „ukazuje znaczenie cierpienia". Był to znów mistyczny temat świętego Stanisława, który Wojtyła już jako papież zawsze przywoływał w swych naukach, zwłaszcza po zamachu na swe życie, po ciężkiej chorobie i późniejszych wypadkach.
„Jeremiasz", drugi z opublikowanych po 1978 roku dramatów Woj-tyły, to trzyaktowa sztuka, której bohaterem jest polski jezuita, ksiądz Piotr Skarga, wielki siedemnastowieczny kaznodzieja, który w okresie kontrreformacji złamał regułę własnego zakonu.
Wojtyłowski ksiądz Piotr jest wzorowany na postaci księdza Piotra z „Dziadów" Adama Mickiewicza. Bohater Mickiewicza przedstawia swoje „widzenie" w monologu wygłoszonym w celi więziennej; jest to długa, bardzo emocjonalna kwestia, w której męczeństwo Polski porównane jest do męczeństwa Chrystusa, i ksiądz Piotr domaga się odnowy moralnej narodu. Natomiast „widzenie" księdza Piotra z utworu przyszłego papieża wywodzi się z proroctwa Jeremiasza. W dramacie tym widać już wyraźnie rodzący się mistycyzm Wojtyły.
Dzisiejszego Jana Pawła II ukształtowały bowiem spędzone w Krakowie lata wojny.



Rozdział ósmy


Jednym z przełomowych momentów w życiu Karola było pewne zimne sobotnie popołudnie w lutym 1940 roku, spędzone w parafialnym kościele pod wezwaniem Świętego Stanisława Kostki na Dębnikach przy ulicy Tynieckiej. Nadało ono całkowicie nowy wymiar mistycyzmowi młodego Wojtyły i być może skierowało go na drogę prowadzącą ku kapłaństwu.
Owym przełomowym momentem było spotkanie z czterdziestoletnim krawcem, Janem Leopoldem Tyranowskim, który prawie natychmiast stał się mistrzem Wojtyły w kwestiach religijnych i duchowych, podobnie jak Kotlarczyk stał się jego nauczycielem w sprawach teatru i literatury. Kiedy spojrzy się wstecz na życie Karola, nie ulega wątpliwości, że obok ojca właśnie Tyranowski i Kotlarczyk wywarli na niego największy wpływ. Jan Paweł II sam to zresztą przyznaje.
Ksiądz Mieczysław Maliński, krakowski kapłan i pisarz, który znał Karola od pierwszych dni wojny, również uważa, że Tyranowski był dla Wojtyły mistrzem duchowym i że od Kotlarczyka do Tyranow-skiego było już niedaleko. Przedstawia Kotlarczyka jako pro fetę ogarniętego wizją „wielkiej Polski". To ten człowiek nauczył Wojtyłę, że dobro osiąga się przez piękno. Tyranowski natomiast powiedziałby, że kapłaństwo jest bardziej bezpośrednią drogą do uczynienia ludzi dobrymi. I przekonał Wojtyłę, a on podążył drogą kapłaństwa.
Składając mu pośmiertny hołd, Wojtyła —już jako ksiądz — w publikacji z roku 1949 przedstawił go jako „apostoła" i „kogoś naprawdę świętego". Nie przypisuje mu wprawdzie bezpośrednio zasługi skiero-ania na drogę kapłaństwa, ale pisze, że Tyranowski „(...) ukazywał p°ga dużo bardziej bezpośrednio, aniżeli kazania i księgi, dowodził, 1 Bogu można się nie tylko dowiadywać, że Bogiem można żyć".
107
Tyranowski, jak zgodnie przyznają Wojtyła i Maliński, był osobliwą postacią, w pierwszej chwili odpychającą i podejrzaną. Niski, o niezbyt przyjemnej aparycji, mówił wyświechtanymi frazesami zaczerpniętymi z katechizmu, a jego polszczyzna pełna była archaizmów, które drażniły obu młodych ludzi. Przed wojną kształcił się na księgowego, ale ostatecznie postanowił, podobnie jak ojciec i brat, zostać krawcem i dołączył do rodzinnego interesu. Warsztat Tyranowskich mieścił się w ciemnym mieszkaniu na drugim piętrze w budynku na ulicy Różanej na Dębnikach, kilka ulic od Tynieckiej, gdzie mieszkali Wojtyłowie. Jan Tyranowski był samotnikiem przekonanym o tym, że jego życiową misją jest przybliżanie Boga i wiary innym, zwłaszcza młodym ludziom, uznał więc, że pracując w domu będzie miał więcej czasu na skupienie
i modlitwę.
Pierwsza okazja do rozpoczęcia owej misji nadarzyła się Tyranow-skiemu w kościele Ojców Salezjanów na Dębnikach, gdzie grupa okolicznej młodzieży spotykała się w pierwszym roku niemieckiej okupacji na przedwielkanocnych rekolekcjach, aby podtrzymać w sobie ducha wiary. Salezjanie zaprosili na nie wykładowcę z Uniwersytetu Jagiellońskiego, który co tydzień organizował spotkania teologiczne dla dwudziestu, trzydziestu młodych ludzi w wieku od szesnastu do dwudziestu pięciu lat. Tyranowski, mimo iż do młodzieży już się nie zaliczał, przyszedł na pierwsze spotkanie i z pełnym zaangażowaniem włączył się w program rekolekcji. Kiedy salezjanie zaproponowali zorganizowanie Żywego Różańca, który miał jeszcze bardziej związać młodzież z działalnością kościelną, zaofiarował się prowadzić modlitwy.
Rekrutację do kółka różańcowego prowadził tak agresywnie, zatrzymując na ulicy nieznanych ludzi i zadając im bardzo osobiste pytania, że ksiądz Maliński w pierwszej chwili wziął go za prowokatora z gestapo. W latach okupacji panował zwyczaj nieodpowiadania na dociekliwe pytania zadawane przez nieznajomych — jednak taka myśl natchnionemu krawcowi nawet nie zaświtała w głowie. Tak czy owak ksiądz Maliński, zaczepiony na ulicy przez Tyranowskiego, dołączył do Żywego Różańca, gdzie poznał Karola Wojtyłę.
Po raz pierwszy Tyranowski z Wojtyła zetknęli się ze sobą w lutym 1940 roku, na cotygodniowym sobotnim zebraniu kółka różańcowego, i natychmiast wytworzyła się między nimi silna, osobista więź.
Karol napisał później, że choć „prawdę" głoszoną przez Tyranowskiego „znało się już przedtem z katechizmu, z książek, z kazań", to jednak było w niej coś mistycznego, bowiem „Jan w całym tego słowa znaczeniu pracował nad naszymi duszami (...) chodziło mu o wydobycie z zasobów nadprzyrodzonych, o których wiedział, że istnieją w duszach,
108
rzeczywistej postaci nadprzyrodzonego życia ludzkiego, życia, które przez łaskę staje się uczestnictwem w życiu Boga".
Nie mający formalnego wykształcenia filozoficznego i teologicznego Tyranowski miał dar wygłaszania wspaniałych kazań. Wojtyła tak wspomina jedno z nich: „Było to jakoś w lipcu i dzień powoli wygasał, słowa Jana stawały się coraz bardziej samotne w opadającym mroku, coraz też głębiej zapadały, wyzwalając w nas te ukryte głębiny ewangelicznych możliwości, które dotąd omijało się z drżeniem".
Karol, podobnie jak pozostali uczestnicy Żywego Różańca, spotykał się indywidualnie z Tyranowskim raz w tygodniu, zazwyczaj w jego ciasnej pracowni krawieckiej. Pretekstem do tych spotkań było systematyczne przeprowadzanie szczegółowej analizy religijnych dokonań minionego tygodnia — Tyranowski bowiem uważał, że taka dyscyplina jest niezbędna w kształtowaniu charakteru człowieka.
W miarę jak pogłębiała się ich przyjaźń, Tyranowski i Karol spędzali ze sobą coraz więcej czasu, coraz częściej przechadzali się razem brzegiem Wisły, rozprawiając o Bogu, człowieku i religii. Później, kiedy Wojtyła znalazł już pracę, nowy przyjaciel i mistrz towarzyszył mu w godzinnej wędrówce z domu do fabryki czy kamieniołomów, aby mogli jeszcze więcej ze sobą rozmawiać. Od czasu do czasu, przed godziną policyjną, odwiedzał dom Wojtyłów, gdzie wspólnie czytali Pismo święte i prowadzili zażarte dyskusje.
Ale Tyranowski był przede wszystkim mistykiem i ascetą i to on właśnie wprowadził Karola na drogę, która określić miała kolejne lata życia Jana Pawła II. Mistrzami samego Tyranowskiego byli święty Jan od Krzyża oraz święta Teresa z Avila, wielcy hiszpańscy mistycy. Wojtyła napisał: „Byli dla niego nie tylko mistrzami, oni dosłownie pozwolili mu odkryć siebie samego, wytłumaczyli mu i uzasadnili własne jego życie".
Wybór przez niego życia świętego Jana od Krzyża jako tematu pierwszej rozprawy doktorskiej niewątpliwie dokonany został z inspiracji Tyranowskiego. Mistyczna teoria, iż cierpienie jest darem Boga, potwierdziła się w sposobie, w jaki umierał Tyranowski. Przyczyną jego zgonu była poważna infekcja, która na rok przykuła go do łóżka. Cierpiał straszliwie, musiano amputować mu rękę, a na trzy dni Przed śmiercią, w marcu 1947 roku, kompletnie ogłuchł.
Była to śmierć, jakiej sobie życzył i o jaką się modlił. Mimo bólu był,,(...) ciągle pogodny i uśmiechał się promiennie" - napisał później >^arol. Tyranowski doczekał chwili, gdy Wojtyła został księdzem, ale kiedy umierał, jego uczeń przebywał już w Rzymie.
Mistycznym testamentem, jaki zostawił Wojtyle, była nie tylko
109
filozofia świętego Jana od Krzyża i świętej Teresy, ale również pragnienie wstąpienia do klasztoru i życie kontemplacyjne. Karol ostatecznie zrezygnował z tego zamiaru, lecz klasztorne życie zawsze bardzo go pociągało. Już jako papież, założył w murach Watykanu zamknięty klasztor żeński, pierwszą tego typu instytucję w Stolicy Piotrowej. Jest on usytuowany w ogrodach watykańskich, ,,w cieniu kopuły Bazyliki św. Piotra". Konwent zaczął funkcjonować 13 maja 1994 roku i zamieszkało w nim osiem mniszek z zakonu założonego przez świętą
Klarę z Asyżu.
Otwarcie klasztoru wypadło w kolejną rocznicę pierwszego ukazania się Matki Boskiej Fatimskiej. Watykan oficjalnie ogłosił, iż „ma to szczególne znaczenie dla Ojca Świętego, który doświadczył macierzyńskiej opieki ze strony Najświętszej Maryi Panny po zamachu na jego życie w roku 1981". Statut fundacyjny klasztoru głosi, że „specjalnym celem tej społeczności jest modlitwa, adoracja, wysławianie i pokuta oraz ciągła modlitwa w ciszy i samotności, by wspierać Ojca Świętego w jego codziennej trosce o cały Kościół".
W październiku 1994 roku Jan Paweł II przewodniczył pierwszemu synodowi biskupów zajmującemu się problemem świętości życia i koncentrującemu się na nakazach religijnych dla mężczyzn i kobiet, które to kwestie w ostatnich dziesięcioleciach odsuwane były na plan dalszy.
Podczas wojny Karol musiał znaleźć w Krakowie pracę, aby utrzymać siebie i swego ojca. W sierpniu 1940 roku został zaangażowany jako chłopiec na posyłki w śródmiejskiej restauracji. Ale Niemcy zaczęli organizować łapanki na Polaków i wywozić ich na przymusowe roboty. Silny i zdrowy dwudziestoletni Wojtyła był doskonałym kandydatem, a wykonywana przez niego praca gońca nie zapewniała mu bezpieczeństwa.
Z pomocą przyszli przyjaciele. Jedyną ochroną przed łapanką był Ausweis, dowód tożsamości stwierdzający, że jego właściciel jest zatrudniony w zakładzie, którego produkcja była ważna dla przemysłu wojennego Rzeszy. W Krakowie takim zakładem przemysłowym, kwalifikującym do zwolnienia z pracy przymusowej, była belgijska fabryka Solvay, przejęta przez Niemców i przemianowana na Wschodnionie-mieckie Zakłady Chemiczne, gdzie z wyprażonego wapienia produkowano sodę kaustyczną, niezbędny składnik materiałów wybuchowych.
Fabryka Solvay wykorzystywała wapień z kamieniołomów w Za-krzówku, położonych na południe od Dębnik, i tam właśnie, we wrześniu 1940 roku, Wojtyła został zatrudniony jako robotnik fizyczny.
110
Olbrzymie bloki skalne były odłupywane za pomocą ładunków wybuchowych, a potem transportowane w wagonikach kolejki wąskotorowej do fabryki w Borku Fałęckim, przemysłowej dzielnicy Krakowa.
Karol otrzymał drogocenny Ausweis, kiedy wraz z kilkunastoma innymi intelektualistami (w tym trzema swymi bliskimi przyjaciółmi) został zatrudniony przez dyrektora krakowskiego Solvaya, Polaka Henryka Kułakowskiego. Niemcy zatrzymali polskiego inżyniera na tym stanowisku ze względu na jego fachowość i Kułakowski wykorzystywał swą pozycję, aby pomagać studentom polecanym mu przez przyjaciół i znajomych.
Według Edwarda Górlicha, polskiego chemika pracującego w fabrycznym laboratorium, inny wysoki urzędnik Solvaya, niejaki Fóhl, „opłacał gestapo, aby przymykało oczy na »koncentrację« młodej inteligencji polskiej w zakładach Solvay". System działał i Wojtyła spędził w fabryce cztery lata.
Pracę tę Wojtyła dostał dzięki Jadwidze Lewaj, swej przyjaciółce i nauczycielce francuskiego, która poleciła go Kułakowskiemu. Wojciech Żukrowski, Juliusz Kydryński i Tadeusz Kwiatkowski, najbliżsi przyjaciele Wojtyły, zostali zatrudnieni tam również dzięki niej. Ale Żukrowski, którego dziadek był lekarzem w Solvayu, utrzymuje, że to właśnie on zorganizował dla siebie i przyjaciół tę posadę.
Karol rozpoczął pracę w kamieniołomach od obsługiwania kursujących między Zakrzówkiem a fabryką wagoników i pełnił funkcję hamulcowego. W październiku napisał do Kotlarczyka: „Zarabiam bardzo dobrze (stosunkowo oczywiście), najcenniejsze są deputaty robotnicze. Zresztą tak jak ja pracuje większość moich kolegów. I robi nam to znakomicie".
Owe deputaty, zwane „suplementami", były dodatkowymi racjami żywnościowymi, przyznawanymi przez Niemców osobom wykonującym ciężką pracę fizyczną. Miesięczny przydział dla pracowników fabryki składał się z porcji żylastego mięsa, kilku kilogramów czarnego chleba, marmolady, papierosów i litra wódki. Karol wymieniał papierosy i wódkę na słoninę, która dawała mu siłę. Nie skarżył się, ale było mu bardzo ciężko. Z Tynieckiej do kamieniołomów musiał iść godzinę, ajego zmiana trwała od ósmej rano do czwartej po południu. W dodatku tego roku zima była wyjątkowo ostra. Spadło dużo śniegu i panował mróz, temperatura dochodziła do około trzydziestu stopni poniżej zera.
Karol gwałtownie tracił na wadze, marzł nieustannie i był coraz bardziej wyczerpany. Raz dziennie robotnicy mogli spędzić piętnaście minut
baraku ogrzewanym żelaznym piecykiem, gdzie jedli obiad złożony ; kawy zbożowej z sacharyną i pajd czarnego chleba z marmoladą, które
111
przynosili ze sobą z domów. Żukrowski napisał po latach: „Karolek niczym się od reszty kamieniarzy nie różnił: przepocony kapelusz z postrzępioną wstążką, kurtka z rozepchanymi kieszeniami, w ręku blaszan-ka na kawę słodzoną sacharyną, połatane portki nabite pyłem wapiennym, na skorupę zesztywniałe od bryzgów oliwy". Nosił też duże, drewniane chodaki.
A jednak Wojtyła mimo to znajdował również czas i energię na teatr. Na spotkaniach u Kydryńskich wraz z Juliuszem i innymi kolegami czytali klasyczne polskie dramaty. Pod koniec września przed dużą grupą zaproszonych gości recytowali cały akt ze sztuki Żerom-skiego, którą Karol osobiście wyreżyserował. Później zaczęli przygotowywać się do wystawienia dramatu Norwida. Od października grupa teatralna zaczęła spotykać się regularnie co sobotę.
W wigilię Bożego Narodzenia Karol i jego ojciec przeszli po moście Dębnickim i ruszyli na kolację do Kydryńskich. Dla porucznika były to ostatnie święta.
Wkrótce po świętach Bożego Narodzenia Karol Wojtyła senior poważnie zapadł na zdrowiu. Nie był w stanie dłużej zajmować się domem i Karol każdego wieczoru przynosił mu od Kydryńskich, u których się po pracy stołował, obiad w menażkach.
18 lutego 1941 roku, a był to wyjątkowo mroźny dzień, Karol i Maria Kydryńska, siostra Juliusza, wzięli lekarstwa oraz menażki z obiadem i ruszyli na Tyniecką. Było już późne popołudnie i Maria miała porucznikowi odgrzać posiłek na miejscu. Kiedy jednak weszli do mieszkania, Wojtyła senior już nie żył.
Maria Kydryńska wspomina, że Karol wybuchnął wtedy płaczem i powiedział przez łzy: „Nie było mnie przy nim w momencie śmierci. On ciągle wzywał księdza". Ojciec Wojtyły zmarł na atak serca. Miał sześćdziesiąt dwa lata, a Karol niecałe dwadzieścia jeden.
Całą noc modlił się klęcząc przy ciele ojca. Dołączył do niego Juliusz Kydryński, a między modlitwami rozmawiali szeptem o śmierci. Nazajutrz Karol, nie mogąc znieść samotności na Tynieckiej, przeniósł się do mieszkania Kydryńskich, gdzie pozostał przez następnych sześć miesięcy. W roku 1994, podczas prywatnej rozmowy z Juliuszem w Rzymie, Jan Paweł II wspomniał krótko o nocy po śmierci ojca. „Nigdy nie czułem się tak samotny..." - powiedział.
Pogrzeb porucznika odbył się 22 lutego na krakowskim cmentarzu wojskowym. Ceremonię odprawił ksiądz Figlewicz, spowiednik Karola. Po pogrzebie ojca Karol spędzał większość wolnego czasu na modlitwie;
112
często leżał krzyżem na podłodze pokoju, który zajmował u Kydryńskich. Ich mieszkanie składało się z trzech izb i Karol sypiał w środkowym pokoju. Codziennie też uczestniczył we mszy. Ale Juliusz pamięta, że poza pracą w fabryce, pisaniem i modlitwą znajdował również czas, żeby przechadzając się po swym pokoju powtarzać na głos francuskie słówka, których nauczył się podczas prywatnych lekcji, oraz pomagać przy wrzucaniu węgla z wozu dostawczego do piwnicy.
Śmierć ojca była dla Karola bardzo dotkliwym ciosem i większość jego przyjaciół uważa, iż właśnie ona przesądziła o ostatecznej decyzji przyjęcia święceń kapłańskich.
Ksiądz Maliński wspomina, że Wojtyła codziennie po pracy w kamieniołomach chodził na leżący na drugim brzegu Wisły cmentarz, żeby pomodlić się na grobie ojca. Żywił obawy, że Wojtyłę spotka coś złego, był bowiem kompletnie rozkojarzony. Miał jednak nadzieję, że wpływ Jana Tyranowskiego pomoże odzyskać Karolowi równowagę. Mówi też, że gdyby nie Tyranowski, Wojtyła nie zostałby księdzem i on sam też by nim nie został, co nie oznacza, że wywierał na nich jakąkolwiek presję — po prostu pokazał im nową drogę.
Po śmierci ojca najbardziej na duchu podtrzymywał Karola właśnie Tyranowski. Wojtyła odbywał z nim długie rozmowy i wiele z nich dotyczyło z pewnością jego przyszłości. Ale miało jeszcze upłynąć półtora roku, zanim w sercu i umyśle Karola w pełni dojrzała myśl o poświęceniu się kapłaństwu.
8 marca 1962 roku Wojtyła, już jako biskup, zwracając się do seminarzystów w Krakowie:, wyjaśnił publicznie powody, dla których został księdzem. Przywołując lata wojny powiedział wówczas, że jest dumny i wdzięczny Bogu, iż przez cztery lata pracował jako robotnik. Wtedy rozwiązały się najistotniejsze jego problemy i wtedy wstąpił na drogę kapłańskiego powołania.
I dodał, że okazałby niesprawiedliwość, nie wspomniawszy zasług Jana Tyranowskiego, człowieka, który umiał wywierać wielki wpływ na młodzież, gdyż właśnie w tej atmosferze tajemnicy związanej z życiem nadprzyrodzonym zrodziło się powołanie kapłańskie przyszłego Papieża.
Później Jan Paweł II wyznał, iż uświadomił sobie swoją życiową rogę po śmierci ojca, gdy pracował w fabryce w atmosferze okupacyjnego terroru, a z drugiej strony rozwijał swoje zainteresowania litera-:kje. W tym samym roku, jesienią, pojął, że otrzymał powołanie kapłańskie.
113
Mimo iż Wojtyle niemal cały dzień zajmowała praca w kamieniołomach i spotkania teatralne z przyjaciółmi, znalazł czas, aby przepisać na maszynie Kydryńskich dramaty „Hiob" i „Jeremiasz". Z wdzięczności za gościnność podarował pani Kydryńskiej po jednym egzemplarzu każdej ze sztuk.
Tymczasem w Krakowie Niemcy srożyli się coraz bardziej. Kazimierz, dzielnica żydowska, zamieniony został w ogrodzone wysokim murem getto o powierzchni czterdziestu jeden i pół kilometra kwadratowego. Na zachodnich przedmieściach Krakowa, w Płaszowie, zorganizowano obóz koncentracyjny dla Żydów. W Wadowicach zniszczono synagogę i cmentarz żydowski, a mieszkańców miasta pochodzenia żydowskiego umieszczono w getcie. Dom rodzinny Jerzego Klugera, kolegi Wojtyły z gimnazjum, zajęło gestapo.
23 maja w kościele parafialnym Salezjanów na Dębnikach, niedaleko domu Wojtyły, pojawiło się gestapo. Niemcy aresztowali trzynastu księży, którzy później zmarli w obozach koncentracyjnych. Jako kardynał, w latach siedemdziesiątych Wojtyła powiedział w kościele na Dębnikach, iż nigdy nie zapomni dnia, gdy prawie wszyscy księża tej parafii oraz ojcowie salezjanie zostali aresztowani, by niebawem trafić do obozów. Podczas najazdu gestapo na kościół był w nim Jan Tyra-nowski, który brał udział w próbie chóru. Ale agenci niemieccy nie zwrócili uwagi na śpiewaków i aresztowali tylko księży.
W ramach walki z polskim duchowieństwem Niemcy wysyłali do obozów coraz więcej dostojników kościelnych. W maju 1941 roku w obozie koncentracyjnym zmarł arcybiskup płocki Juliusz Nowowiejski, a po nim biskup sufragan Leon Wetmański. Arcybiskup Michał Kozal z Włocławka zginął w Dachau. A Watykan milczał.
Wiosną, dzięki dyrektorowi kamieniołomów w Zakrzówku, Niemcowi o nazwisku Krauze, który wychował się wśród Polaków i robił wszystko, by polepszyć los pracujących u niego młodych intelektualistów, Karol został przeniesiony do lżejszej pracy. Jego nowe zajęcie polegało na pomaganiu Franciszkowi Łabusiowi, starszemu brygadierowi, przy zakładaniu ładunków wybuchowych. Do obowiązków Karola należało umieszczanie w wydrążonych w wapieniu otworach materiałów wybuchowych i zapalników, które Łabuś zbroił i odpalał. Obaj kryli się za wystającymi skałami, kopalnią wstrząsała eksplozja, a po skałach toczyły się ogromne bryły kamienia. Jedną z zalet nowej pracy było to, że większość czasu mogli spędzać w baraku. Było tam nie tylko ciepło, ale Karol miał ponadto możliwość czytania — utworów literackich i, coraz częściej, dzieł o tematyce religijnej.
Stary Łabuś przepadał za Wojtyła, lecz uważał, że Karol nie nadaje
się do pracy w kamieniołomach. Powiedział mu kiedyś: „Lepiej tobie zostać księdzem".
Ostrzegł również Wojtyłę i jego przyjaciela Wojciecha Żukrowskiego, że jeśli zginie choć gram materiału wybuchowego, to ich obu czeka Oświęcim. Niemcy bacznie pilnowali tych materiałów, by nie dostały się w ręce walczącego podziemia.
Nie wiadomo, czy Łabuś wiedział o tym, że Żukrowski należał do Armii Krajowej i wiele razy kradł amoniak i laski dynamitu dla oddziałów bojowych podziemia. Karol jednak nie brał udziału w walce zbrojnej z hitlerowcami twierdząc, że Polacy zrobili już wszystko, co w ich mocy, w roku 1939, a reszta jest w rękach Boga.
Podziemie działało w ścisłej konspiracji i Żukrowski, mimo łączącej go z Wojtyła przyjaźni, nie powiedział Karolowi, że należy do wojskowej organizacji ruchu oporu.
Żukrowski i jego towarzysze walki nigdy nie uważali Wojtyły za tchórza tylko dlatego, że nie przyłączył się do walki zbrojnej. Rozumieli potrzebę istnienia również innych form oporu wobec Niemców —jedną z nich była działalność krakowskiego podziemnego teatru polskiego, w którą Karol był bardzo zaangażowany, i Żukrowski podkreśla, iż za występowanie w takim teatrze można było trafić do Oświęcimia. Gdyby więc Niemcy złapali Wojtyłę z teczką pełną dramatów i notatek teatralnych, uznaliby, że nie tylko pracuje w kamieniołomach, lecz także prowadzi działalność konspiracyjną w podziemnej grupie teatralnej. Wojtyła wiedział, że młodzi księża służą jako kapelani w oddziałach partyzanckich Armii Krajowej.
Doświadczenia wyniesione z pracy w kamieniołomach wryły się w pamięć Wojtyły na zawsze. W roku 1956 opisał je w czteroczęś-ciowym poemacie zatytułowanym „Kamieniołom" i opublikowanym w jednym z krakowskich czasopism. Utwór ten to pean na cześć piękna ciężkiej pracy fizycznej: „cała wielkość tej pracy znajduje się wewnątrz człowieka" - i zarazem hołd oddany koledze-robotnikowi, który zginął w kamieniołomach (ten fragment poematu nosi tytuł ,Pamięci towarzysza pracy"): „Przeniknął go biały kamień, w istotę
o się wżarł i przejął ją wreszcie na tyle, że stała się sama kamie-
-m (...) Złożyli go, milcząc, plecami na płachcie żwiru. Przyszła ^nękana żona i wrócił ze szkoły syn". Jest to również hymn ku czci wszystkich innych kolegów robotników:
Znam was, wspaniali ludzie, ludzie bez manier i form. Umiem patrzeć w serce człowieka bez obslon i bez pozorów. Czyjeś ręce należą do pracy, czyjeś ręce należą do krzyża.
114
115
Lato 1941 roku przyniosło dwa radosne dla Karola Wojtyły wydarzenia. Pierwszym był nielegalny przyjazd Mieczysława Kotlarczyka, jego nauczyciela sztuki żywego słowa, wraz z żoną z Wadowic do Krakowa. Drugim - - przeniesienie Karola przez dyrekcję Solvaya z kamieniołomów do głównej fabryki w Borku Fałęckim, co stanowiło ogromną poprawę warunków pracy.
Karol zaproponował Kotlarczykom, aby zamieszkali w jego suterenie na Tynieckiej i w kilka miesięcy później sam wrócił do dawnego mieszkania. Nie był już tam samotny, miał przy sobie najbardziej intelektualnie i artystycznie bliskiego przyjaciela. Wkrótce Kotlarczyk zaczął zarabiać na życie jako konduktor w tramwaju.
Pojawienie się Kotlarczyka w Krakowie dodało młodym aktorom energii. Na spotkaniu 22 sierpnia w mieszkaniu rodziców dwóch aktorek został oficjalnie powołany do życia podziemny Teatr Rapsodyczny (który funkcjonował jeszcze długo po wojnie, już jako legalny teatr). Kotlarczyk, Wojtyła, Kydryński, Żukrowski, Halina Królikie-wicz, Danuta Michałowska i reszta osób zaangażowanych w ruch teatralny byli na miejscu. Niezwłocznie przystąpiono do przygotowywania „Króla Ducha" Słowackiego, w którym Karol miał grać tragiczną rolę Bolesława. Premiera odbyła się l listopada.
Niebawem Teatr Rapsodyczny nawiązał kontakty z Unią. Organizacja ta była kulturalnym odgałęzieniem zbrojnego ruchu oporu i kładła silny nacisk na „myśl chrześcijańską". Popierał ją arcybiskup Sapieha, który uczestniczył we wszystkich podziemnych operacjach.
Założycielem Unii był Jerzy Braun, znany poeta i dramaturg, reprezentant wielkiej tradycji polskiego mesjanizmu. Wojtyła dołączył do tej organizacji wraz ze swoimi przyjaciółmi, przyrzekając solennie posłuszeństwo. Głoszono w niej „unię człowieka z człowiekiem, unię pracy i kultury, unię człowieka z narodem, narodu z narodem, wszystkich ludzi z Chrystusem". Był to „chrystianizm twórczy społecznie" i Karol w pełni go akceptował.
Ideologia ta stanowiła kolejną podstawę jego poglądów, którym nadał ostateczny kształt już jako papież. Idee Unii odbijały tradycyjną polską niechęć do kapitalizmu — choć nie w kontekście marksistowskim — która po latach odżyła w ostrych wypowiedziach Jana Pawła II po upadku komunizmu, skierowanych przeciw konsumpcyjnemu stylowi życia.
Nowa praca, mimo iż fabryka znajdowała się dużo dalej od jego domu niż kamieniołomy, dawała Wojtyle możliwość nauki i modlitwy we względnie spokojnych warunkach. Droga do zakładu i z powrotem zajmowała mu blisko dwie godziny w każdą stronę. W fabryce nosił
116
drewniane cebry z wapnem uzyskanym z wypalanego w piecach na dziedzińcu wapienia do „pralni", mieszczącej się na pierwszym piętrze budynku, gdzie odcedzano zanieczyszczenia. Do obowiązków Karola należało również dostarczanie próbek płynu do fabrycznego laboratorium. Były to znacznie mniej męczące zajęcia niż harówka w kamieniołomach, ale przede wszystkim oznaczały przebywanie pod dachem. Przyjaciele Wojtyły również zostali przeniesieni do fabryki. Juliusz Kydryński został portierem przy bramie, którą przechodzili stawiający się do pracy robotnicy, a Wojciech Żukrowski dostał posadę mechanika.
Wojtyła najbardziej lubił nocne zmiany (czasami, żeby uniknąć długich wędrówek do domu i z powrotem, zostawał na oba dyżury), ponieważ wtedy w fabryce panował względny spokój i Karol miał więcej czasu dla siebie. Podczas nocnej zmiany klękał o północy na fabrycznej podłodze i pogrążał się w długiej modlitwie.
W wolnych chwilach czytał teksty religijne. Jedną z pierwszych takich lektur był „Traktat o doskonałym nabożeństwie do Najświętszej Maryi Panny", napisany na początku XVIII wieku przez Ludwika Marię Grignon de Montforta, księdza z Bretonii, który później został przez Kościół rzymskokatolicki kanonizowany. Młodzieńcza cześć, jaką Karol otaczał sanktuarium maryjne w Kalwarii Zebrzydowskiej, oraz lektura owej oprawnej na niebiesko książki stały się zaczątkiem późniejszego kultu Matki Boskiej.
Jako arcybiskup Wojtyła oświadczył pewnego razu grupie krakowskich księży: „Muszę przyznać się do tego, że był to moment, w którym na temat nabożeństwa do Najświętszej Maryi Panny i stosunku tego nabożeństwa do nabożeństwa do Chrystusa Pana miałem trudności. A więc z tym »Traktatem«, który tak opatrznościowo wpadł w moje ręce, dość długo się zmagałem. Przestudiowałem go w różnych kierunkach, można powiedzieć: tam i z powrotem; do różnych jego fragmentów wracałem po wielekroć (ubrudziłem się przy tym solidnie). Ale muszę powiedzieć, że po kilku miesiącach takiego studium coś się we mnie na ten temat ukształtowało".
Kolejną książką, która wzbudziła wielkie zainteresowanie Karola, była „Ontologia, czyli metafizyka ogólna", autorstwa księdza Kazimierza Waisa, wybitnego filozofa i teologa. Dzieło to wprowadziło Wojtyłę w świat metafizyki, ale z powodu - - wedle jego własnych - braku odpowiedniego przygotowania humanistycznego, filo-;znego i literackiego opanowanie pojęć metafizycznych zajęło mu dwa miesiące. Właśnie ona jednak stanowiła główny przełom, -dział potem: „Nie przesadzę, jeśli powiem, że świat, w którym
117
żyłem dotąd w sposób intuicyjny, a także emocjonalny, został od tego czasu potwierdzony i uzasadniony na gruncie racji najgłębszych i zarazem najprostszych!"
Wewnętrznemu życiu Wojtyły, jego ewolucji uczuciowej oraz trudnym, codziennym zmaganiom nieustannie towarzyszyła modlitwa. Modlił się w drodze do pracy, w kościele na Dębnikach, modlił się w fabryce, modlił się w starym drewnianym kościółku w Borku Fałęc-kim niedaleko zakładów Solvaya, w drodze na cmentarz i nad grobem ojca, modlił się w domu. Większość robotników traktowała go z szacunkiem i podziwem. Nazywali go „studentem" lub „naszym małym księżulem" i często pozwalali mu odpoczywać, mówiąc: „Dość już dziś zrobiłeś... odpocznij, poczytaj, zjedz coś".
Stefania Kościelniakowa, która pracowała w fabrycznej kuchni, pamięta, jak jej przełożony pokazał kiedyś Karola i powiedział: „Nie ma matki... jest taki ubogi... dawaj mu więcej chleba, bo je tylko to, co dostanie tutaj"*. Kiedy więc pani Kościelniakowa pracowała na drugiej zmianie i kroiła chleb na kolację, zawsze zostawiała Karolowi większą porcję.
Mimo to Wojtyła wciąż znajdował czas na Teatr Rapsodyczny, rozmowy z Kotlarczykiem i Tyranowskim oraz spotkania z innymi przyjaciółmi. Poznał wielu współpracowników „Miesięcznika Literackiego", podziemnego wydawnictwa redagowanego przez Żukrow-skiego i Kwiatkowskiego, w którym prezentowali swe prace najlepsi pisarze krakowscy. Był wśród nich również Jerzy Turowicz. Karol zetknął się z nim wtedy jedynie przelotnie, ale po wojnie znów się spotkali i Turowicz miał się okazać jedną z bardzo ważnych postaci w karierze Karola Wojtyły.
Rozdział dziewiąty
'
W niedzielę 24 maja 1942 roku Karol Wojtyła, który właśnie ukończył dwudziesty drugi rok życia, udał się do Częstochowy. Przed wojną brał już udział w pielgrzymkach na Jasną Górę, ale teraz Niemcy zezwalali na wyjazdy jedynie niewielkim grupom. Wojtyła pojechał do sanktuarium Czarnej Madonny w towarzystwie dwunastu studentów i swego przyjaciela, Wojciecha Żukrowskiego.
Dwa dni wcześniej wystąpił w głównej roli w wystawionym przez Teatr Rapsodyczny „Weselu" Stanisława Wyspiańskiego. Przedstawienie odbyło się w mieszkaniu jednego z przyjaciół Wojtyły. W pierwszym tygodniu maja Niemcy zwolnili z krakowskiego więzienia Juliusza Kydryńskiego, którego aresztowali trzy tygodnie wcześniej. Karol Wojtyła, mimo Ausweisu poświadczającego, że pracuje w ważnej dla przemysłu niemieckiego fabryce, również był zatrzymany przez gestapo w śródmiejskiej kawiarni podczas ulicznej łapanki. Ostatecznie dzięki dokumentowi zwolniono go, podczas gdy większość aresztowanych wraz z nim ludzi została wysłanych do Oświęcimia. W słoneczny majowy dzień dwudziestu pięciu z nich stanęło przed plutonem egzekucyjnym pod obozową „ścianą śmierci".
W Częstochowie cała grupa modliła się w kaplicy przed specjalnie dla niej odsłoniętym wizerunkiem Czarnej Madonny (zwykle obraz zakryty jest draperią). Studenci złożyli Madonnie następujące ślubowa-
: ,,(•••) w przededniu nieuniknionych zapasów między naszymi wro-, które skończą się dla nich klęską — mimo szalonego terroru
;ugięcie stojąc na straży ducha — z wiarą w lepsze jutro -- My, alska Młodzież Akademicka, w podziwie dla wyroków Opatrzności kładamy na Jasnej Górze nasze ślubowanie".
Po powrocie do Krakowa Karol dzielił swój czas między pracę

119
w fabryce oraz próby i przedstawienia teatralne. Pewnego wrześniowego wieczoru, po próbie sztuki Norwida, która odbyła się w suterenie na Tynieckiej, Wojtyła zwrócił się do Kotlarczyka z prośbą, by nie wyznaczał mu już ról w następnych przedstawieniach Teatru Rapsodycznego, wyjaśniając, że zamierza wstąpić do tajnego seminarium duchownego i poświęcić się kapłaństwu.
Choć Kotlarczyk znał zapatrywania Wojtyły, próbował wyperswadować mu ten pomysł. Powoływał się na rolę sztuki w walce z wrogiem, przypominał ewangeliczne ostrzeżenie o skutkach marnowania talentu i prosił Karola, by wstrzymał się jeszcze z ostateczną decyzją. Wiele lat później Jan Paweł II powiedział podczas swojej oficjalnej wizyty w Krakowie: „Świętej pamięci Mieczysław Kotlarczyk uważał, że moim powołaniem jest żywe słowo i teatr, a Pan Jezus uważał, że kapłaństwo, i jakoś pogodziliśmy się co do tego".
Ksiądz Maliński twierdzi, iż Wojtyła ostateczną decyzję podjął na początku września, kiedy odbywał spowiedź w Katedrze Wawelskiej. Maliński towarzyszył mu wtedy w drodze do świątyni, a potem czekał w przedsionku, podczas gdy Wojtyła konferował ze swym spowiednikiem, księdzem Figlewiczem. Po opuszczeniu konfesjonału Wojtyła oświadczył, że postanowił zostać księdzem i o tym właśnie rozmawiał z ojcem Figlewiczem.
Inni historycy jednak wątpią w tę wersję, ponieważ Polakom, z wyjątkiem paru kapłanów posiadających specjalne zezwolenie władz, nie wolno było wchodzić na Wawel. Tak czy owak, o decyzji Karola niezwłocznie poinformowano arcybiskupa Sapiehę, który organizował właśnie przy archidiecezji krakowskiej tajne seminarium duchowne. Seminarium miało korzystać z zasobów zamkniętego przez okupanta wydziału teologicznego przy Uniwersytecie Jagiellońskim i prowadził je ksiądz Jan Piwowarczyk, znany teolog, pisarz i dziennikarz. Wojtyła był jednym z dziesięciu kandydatów zatwierdzonych osobiście przez Sapiehę.
Seminarium rozpoczęło działalność w październiku 1942 roku. Studenci mieszkali poza Krakowem i dysponowali fałszywymi zaświadczeniami, że są „parafialnymi sekretarzami". Studiowali indywidualnie, spotykając się z wykładowcami w zakonspirowanych lokalach, i często nie znali swoich kolegów. Jednocześnie rozpoczął działalność podziemny Uniwersytet Jagielloński; na jego wydziałach studiowało ośmiuset studentów. Wykłady prowadzili profesorowie, którzy uniknęli wywiezienia do obozów koncentracyjnych.
Jakkolwiek przez Kościół, z racji swego statusu seminarzysty, Wojtyła był traktowany jak kleryk, nie zmienił trybu swego życia. W dal-
szym ciągu pracował w Solvayu i jeszcze przez sześć miesięcy utrzymywał związki z Teatrem Rapsodycznym. Na jego prośbę Unia, gdy przygotowywał się do wstąpienia do seminarium, zwolniła go z obowiązku uczestnictwa w działalności podziemnej.
Już samo rozpoczęcie nauki w tajnym seminarium duchownym narażało na ogromne ryzyko; odkrycie tego przez Niemców oznaczało natychmiastowy wywóz do obozu lub pluton egzekucyjny. Studiowanie nielegalnych przedmiotów w zaaprobowanej przez Niemców placówce wykładającej jedynie „praktyczną" liturgię było równie niebezpieczne — za uczestniczenie w tajnych wykładach z teologii co najmniej pięciu studentów zostało zamordowanych w Oświęcimiu, a kleryk Szczęsny Zachuta, należący do podziemnej organizacji przygotowującej Żydów do chrztu, został aresztowany i zastrzelony. Wkrótce po utworzeniu podziemnego seminarium Niemcy aresztowali jego rektora, księdza Piwowarczyka, pod zarzutem drukowania nielegalnych ulotek. Po kilku miesiącach został jednak z krakowskiego więzienia zwolniony.
Jako kleryk i kandydat na kapłana, Wojtyła otrzymał zezwolenie na pełnienie niektórych posług duszpasterskich, takich jak udzielanie chrztu, łączenie małżeństw, udzielanie ostatniego sakramentu oraz prowadzenie nabożeństw. Ponieważ jednak był słuchaczem tajnego seminarium, nie mógł podczas nauki wykonywać tych powinności otwarcie i oczywiście nie mógł nosić sutanny.
Wkrótce wraz z innym seminarzystą, Franciszkiem Koniecznym, zaproszony został do codziennego porannego asystowania przy mszy celebrowanej przez arcybiskupa Sapiehę w jego prywatnej kaplicy. Wtedy też po raz pierwszy od czasów gimnazjum wadowickiego ujrzał ponownie arcybiskupa. Sapieha jednak dobrze go pamiętał. Karol i Konieczny przez dwa lata uczestniczyli w mszach odprawianych przez arcybiskupa, po których jadali z nim śniadanie.
Karol wstawał o świcie, przechodził przez most i kierował się do Pałacu Arcybiskupiego na ulicy Franciszkańskiej, gdzie o szóstej trzydzieści rozpoczynała się msza. Później śpieszył do fabryki, a po pracy )dwiedzał grób ojca i biegiem wracał do domu, żeby odrobić seminaryj-e prace domowe oraz omówić z Kotlarczykiem dalszą działalność teatralną. Czasami na msze przychodził wprost z nocnej zmiany w fab-Poza tym dawał jeszcze lekcje łaciny Malińskiemu, który również Postanowił zostać księdzem.
Pod koniec listopada Karol wziął udział w obchodach czterechsetnej
:znicy urodzin świętego Jana od Krzyża, Mistycznego Doktora >cioła i założyciela zakonu karmelitów bosych. Wojtyła szczególnie
teresował się poezją świętego Jana i często wypożyczał jego dzieła
120
121
z krakowskiej klasztornej Bibliotheca Carmelitana. Zwrócił się nawet do ojca Józefa Prusa, prowincjała karmelitów bosych, z prośbą o zezwolenie na wstąpienie do klasztoru, ale podczas okupacji karmelici nie przyjmowali nowicjuszy, ojciec Prus poradził więc Karolowi, żeby zgłosił się po wojnie.
Wojtyła następnego dnia grał jedną z głównych ról w inscenizacji „Pana Tadeusza" Mickiewicza. Kiedy zaczął recytować spowiedź księdza Robaka, panującą w pokoju ciszę zmącił dźwięk niemieckiego megafonu zainstalowanego na ulicy. Mimo że sytuacja na froncie była dla Niemców niepomyślna, zwłaszcza w Związku Radzieckim, przez megafon oznajmiano o nowych „zwycięstwach". Tadeusz Kwiatkowski wspomina, że Karol nie przerwał recytacji, nawet nie zmienił tonu głosu, zupełnie jakby nie słyszał szczekaczki.
Z Teatrem Rapsodycznym Wojtyła rozstał się w marcu 1943 roku. Od tej chwili cały swój czas dzielił pomiędzy pracę w fabryce Solvay i studia teologiczne, a służąc codziennie do mszy w Pałacu Arcybiskupim, coraz bardziej zbliżał się do Sapiehy.
Prowadził teraz bardzo pracowite życie. W roku 1944 Kraków i całą Polskę ogarnęła fala optymizmu, do wojny bowiem przyłączyły się Stany Zjednoczone. Alianci pokonali Niemców w Afryce Północnej i w Egipcie, wkraczali do Włoch, a armia radziecka biła wroga na całej długości frontu wschodniego. W Polsce panowała żałoba po bezlitosnej likwidacji warszawskiego getta podczas powstania w kwietniu 1943 roku i wszystkie organizacje podziemne dokładały starań, żeby ratować ocalałych Żydów przed zemstą Niemców.
Kiedy 29 lutego 1944 roku po południu Karol wracał do domu po przepracowaniu dwóch zmian w fabryce, potrąciła go wielka niemiecka wojskowa ciężarówka. Upadł, uderzając głową w ostry brzeg krawężnika, i stracił przytomność. Zapewne umarłby, gdyby nie dostrzegła go Józefa Florek, pasażerka jadącego opustoszałą ulicą tramwaju. Wyskoczyła z pojazdu i podbiegła do leżącego, przekonana, że nie żyje. W tej samej chwili zatrzymał się obok samochód z oficerami niemieckimi. Jeden z nich zbadał Wojtyłę i stwierdził, że jeszcze oddycha. Polecił pani Florek przynieść z pobliskiego kanału wodę, obmył nią z krwi głowę i twarz Karola, a potem zatrzymał przejeżdżającą ciężarówkę z drewnem i polecił kierowcy zawieźć rannego do szpitala. Karol Wojtyła nigdy nie poznał imienia i nazwiska niemieckiego oficera, ale panią Florek odnalazł i wysłał jej list z podziękowaniami.
W szpitalu na ulicy Kopernika stwierdzono wstrząśnienie mózgu.
\V rezultacie Karol pozostawał nieprzytomny przez dziewięć godzin i przez cały ten czas jego stan był bardzo ciężki. Wspominając pięćdziesiąt lat później ów wypadek, Jan Paweł II oświadczył, iż głęboko wierzy, że uratowała go Opatrzność. Gdy jeden z gości papieża zapytał go wówczas, czy wiąże w jakiś sposób ze sobą próbę zabójstwa na placu Świętego Piotra w roku 1981 i tamten krakowski wypadek, Jan Paweł II odparł: „Tak, w obu przypadkach czuwała nade mną Opatrzność".
Karol Wojtyła spędził w szpitalu czternaście dni, lecz zalecono mu jeszcze kilkutygodniowy wypoczynek. Przeniósł się więc do nowego domu swej starej przyjaciółki, Ireny Szkockiej. Niemcy zarekwirowali gościnną willę Szkockich stojącą po drugiej stronie Wisły, ale gospodarze znaleźli wkrótce inne wygodne mieszkanie, w którym znajdowało się również pianino, na ulicy Szwedzkiej na Dębnikach, zaledwie kilka kroków od sutereny Woj tyły na Tynieckiej.
W lipcu Karol wyjechał na wakacje do miasteczka Raciborowice w pobliżu Krakowa, do księdza Adama Bieli, który również pochodził z Wadowic. Kiedy wrócił l sierpnia 1944 roku, wybuchło powstanie warszawskie. W „Czarną Niedzielę" sierpnia dowództwo niemieckie, obawiając się wybuchu powstania również w Krakowie, zorganizowało w całym mieście masową łapankę. Uwięziono wtedy co najmniej osiem tysięcy osób, mężczyzn i chłopców. Niektórych później wypuszczono, innych zabrano do więzienia i wywieziono do obozów koncentracyj nych.
Obława niemiecka dotarła także na Dębniki i ulicę Tyniecką — żołnierze i policjanci wdzierali się do prywatnych domów, wyrzucali z nich ludzi i wsadzali do krytych brezentowymi plandekami ciężarówek. Podczas łapanki na Tynieckiej Karol był razem z Kotlarczykami. Pani Kotlarczykowa błagała ich, żeby ukryli się w krzakach w ogrodzie. „Prośby moje nie skutkowały — wspomina. — Jedynie Karol ukląkł i zaczął się modlić (...) W końcu Niemcy wtargnęli do naszego dwupiętrowego domu (...) Nie wiem, jak to się stało, ale do naszego pomieszczenia nie weszli (...) Karol nadal klęczał pogrążony w modlitwie, a mój mąż nieruchomo siedział przy stole..."
Łapanka przekonała arcybiskupa Sapiehę, iż tajne seminarium będzie Bezpieczniejsze w jego rezydencji, niezwłocznie więc wydał polecenie, >y wszyscy seminarzyści zgromadzili się w pałacu na ulicy Francisz-
^nskiej. Wojtyle wiadomość tę dostarczył ksiądz Mikołaj Kuczkowski, "ody kapłan z Wadowic przydzielony do pałacu. Kuczkowski dotarł
Tyniecką do mieszkania Szkockich i poprosił panią Irenę, by dla zego bezpieczeństwa sama odprowadziła jego i Karola do rezy-arcybiskupa. Był to dziwaczny pochód. Na przodzie szła Szkocka
122
123
i wypatrywała patroli niemieckich, za nią postępował ubrany w sutannę Kuczkowski, a kilkanaście metrów za nim Wojtyła, w roboczych spodniach, rozpiętej pod szyją koszuli i drewnianych chodakach. Mieczysław Maliński, przyjaciel Karola, który również wstąpił do podziemnego seminarium, został wezwany do pałacu w tym samym mniej więcej czasie.
Sapieha postanowił, że seminarzyści pozostaną u niego już do końca wojny. Polecił im włożyć sutanny, by wyglądali jak klerycy. Wtedy też Wojtyła po raz pierwszy w życiu wdział szaty kapłańskie. Teraz już wszyscy seminarzyści mogli bez reszty poświęcić się nauce. Spali na żelaznych łóżkach ustawionych w sali recepcyjnej na parterze rozległego pałacu, ale nie wolno im było wychodzić na ulicę. Wojna wciąż trwała. Jan Tyranowski nadal odwiedzał czasami Wojtyłę i innych swoich przyjaciół w pałacu arcybiskupa.
Kiedy Karol zamieszkał u Sapiehy, porzucił pracę w fabryce Solvay i Niemcy zaczęli go poszukiwać — najpierw listownie na Tynieckiej, a potem policja zaczęła nachodzić jego dom. Sapieha polecił księdzu Figlewiczowi, aby poprosił naczelnego dyrektora Solvaya, Kułakow-skiego, żeby usunął nazwisko Wojtyły z listy pracowników. Było to nielegalne, ale Kułakowski zrobił to, zaznaczając: „Dla Księcia Metropolity pójdę nawet w ogień..."
11 listopada 1944 roku Karol otrzymuje na swą własną prośbę, podczas ceremonii w prywatnej kaplicy, tonsurę z rąk Sapiehy. Wygolenie włosów na czubku głowy symbolizowało wstąpienie do stanu duchownego (zwyczaj ten zniesiony został dopiero w roku 1972 przez papieża Pawła VI).
17 stycznia 1945 roku ksiądz Figlewicz odprawił ostatnią w czasie wojny mszę w Katedrze Wawelskiej. W nocy Niemcy opuścili miasto, a 18 stycznia wkroczyli do Krakowa Rosjanie.
Wraz z zakończeniem wojny seminarium arcybiskupa wyszło z ukrycia i przeniosło się do budynków u stóp Wawelu, gdzie mieściło się przedwojenne seminarium duchowne. Seminarium ponownie stało się częścią wydziału teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zagłębiony w studiach nad świętym Janem od Krzyża Karol Wojtyła uczył się hiszpańskiego, aby móc czytać dzieła swego mistrza w oryginale. W kwietniu został asystentem na uniwersyteckim wydziale teologii -z wyznaczoną już pensją — i prowadził seminaria z historii dogmatu. Miał wtedy dwadzieścia pięć lat.
Wrócił również do poezji. Jesienią 1944 roku, kiedy jeszcze mieszkał
124
w Pałacu Arcybiskupim, stworzył długi, kontemplacyjny poemat zatytułowany „Pieśń o Bogu ukrytym". Utwór został opublikowany anonimowo w latach 1946-47 w czterech kolejnych numerach miesięcznika karmelitańskiego „Głos Karmelu" i był pierwszym pisarskim dokonaniem Wojtyły jako człowieka już dojrzałego. Pierwsza część poematu ukazała się pod imieniem i nazwiskiem autora, lecz Wojtyła uparł się, żeby je usunąć, i wydawca musiał wycofać pierwsze wydanie. W ostatniej strofie poematu autor zwraca się do Boga:
/ nie odtrącaj, Panie, mojego podziwu, który jest niczym dla Ciebie, bo Cały jesteś w Sobie, ale dla mnie teraz jest wszystkim, strumieniem, co brzegi
rozrywa, nim oceanom niezmiernym tęsknotę swoją wypowie.
Karol ponowił swą prośbę o przyjęcie go do nowicjatu w zakonie. Ojciec Leonard Kowalówka, którego Wojtyła trochę znał, był przełożonym nowicjatu w klasztorze Karmelitów w Czernej koło Krakowa i w połowie roku 1945 Karol osobiście odwiedził go, aby przedłożyć swą prośbę.
Ale arcybiskup Sapieha nie miał zamiaru pozwolić Wojtyle zostać zakonnikiem. Poinformował go, iż w wyniku strat poniesionych podczas wojny Kościół potrzebuje księży diecezjalnych, i Karol pozostał w seminarium.
Tak więc przyszły papież podążał w dalszym ciągu drogą wiodącą ku kapłaństwu. Rozpoczął czwarty rok nauki w seminarium — był to rok akademicki 1945^16 — studiując teologię, prawo kanoniczne i specjalny kurs teologii moralnej z zakresu „prawa do życia". Być może Karol wybrał ów szczególny kierunek, przewidując swą przy-- kierunek, który później, już podczas jego pontyfikatu, miał lec u podstaw budzących największe kontrowersje poglądów Jana Pawła II. 'l grudnia 1945 roku Wojtyła otrzymał od arcybiskupa niższe święcenia egzorcysty i akolity (funkcje te w 1972 roku zostały zniesione). Joże Narodzenie i Nowy Rok przywitał u swego przyjaciela, księdza Stanisława Czartoryskiego, w jego górskiej parafii. Nie miał już rodziny, z którą mógłby spędzić święta.
Jdczas gdy cała uwaga Wojtyły skupiała się na kościelnej przyszło-
w, wyzwolona Polska przeżywała wielki wstrząs polityczny. Przywódcy
'kich komunistów, którzy lata wojny przetrwali w Moskwie, weszli
125
do kraju śladem zwycięskiej armii radzieckiej, w skład której wchodziły również oddziały kierowanego przez Rosjan wojska polskiego — wśród młodych oficerów znajdował się także porucznik Wojciech Jaruzelski, późniejszy przywódca polskich komunistów — aby przejąć w wyzwolonej ojczyźnie władzę polityczną. Większość żołnierzy i dowódców antykomunistycznej Armii Krajowej poległa w powstaniu warszawskim i prosowieckie dowództwo nie miało praktycznie przeciwnika.
Konferencja w Jałcie w lutym 1945 roku wymusiła stworzenie koalicji rządowej zdominowanej przez komunistów, spośród których wybrano prezydenta i premiera. Opozycji przewodził szef Polskiego Stronnictwa Ludowego, Stanisław Mikołajczyk, który w nowym rządzie został wicepremierem; poprzednio pełnił funkcję premiera w polskim rządzie na uchodźstwie w Londynie.
27 czerwca 1945 roku rząd koalicyjny przejął w Warszawie władzę i natychmiast rozpoczął proces komunizacji kraju. Naród był podzielony. Młodzi idealiści popierali nowy ład, ponieważ wierzyli, iż przyniesie on sprawiedliwość społeczną i rozwój ekonomiczny Polski. Podobne sugestie Karol Wojtyła przedstawił w liście do Kotlarczyka po klęsce wrześniowej w 1939 roku, za tym też opowiadała się chrześcijańska Unia na początku lat czterdziestych. Ale naturalnie nie znaczyło to wcale, że przyszły papież czy Unia opowiadali się za marksiz-mem-leninizmem. W roku 1941 Wojtyła w liście ostrzega Kotlarczyka przed „duchem czerwonego sztandaru i łatwego, a jakże nieistotnego humanizmu międzynarodówki", która „z polskością nie miała nic wspólnego poza językiem".
Nowe władze uważały Kraków za miasto „czarne", „reakcyjne" i „władane przez kler"; i wcale tak bardzo się nie myliły. 3 maja 1946 roku, w przedwojenne święto narodowe, studenci krakowscy podnieśli bunt przeciw rządowi i Polskiej Partii Robotniczej. Siły bezpieczeństwa otworzyły do demonstrantów ogień i wielu z nich odniosło rany.
Nie wiemy nic o stosunku Karola Wojtyły do ówczesnej sytuacji politycznej, jakkolwiek sam Kościół, w tym również Sapieha, który został właśnie kardynałem, zajmował coraz bardziej opozycyjną postawę wobec reżimu.
Rządzony przez Piusa XII Watykan zaniepokojony był zagrożeniem komunistycznym i wzywał do konfrontacji. Ale polski episkopat, który miał z komunistami do czynienia na co dzień i musiał chronić Kościół, wykazywał większą rozwagę i zachowywał postawę dyplomatyczną -nawet wtedy, gdy został oficjalnie zaatakowany. We wrześniu 1945 roku nowe władze wypowiedziały bowiem konkordat zawarty między
polską a Stolicą Apostolską, motywując swą decyzję tym, iż podczas wojny Watykan, gwałcąc poprzednie porozumienia, na biskupa polskiej diecezji mianował Niemca. W katolickich publikacjach wszczęła się gorąca polemika na temat społecznej postawy polskich katolików.
Obserwując rozwój wypadków, Wojtyła zdobywał doświadczenie i przenikliwość polityczną, które tak mu się miały przydać w nadchodzących latach.
.
Tymczasem zdał celująco wszystkie egzaminy w seminarium i rozpoczął ostatnią fazę przygotowań do pracy kapłańskiej. Wiosną 1946 roku opublikował obszerny esej zatytułowany „Analiza wiary według świętego Jana od Krzyża. Wiara jako środek do zjednoczenia duszy z Bogiem". Był on napisany ciężkim i zawiłym stylem, jaki cechuje wszystkie teologiczne teksty Wojtyły, i autor recenzji w dołączonym później protokole z seminarium notuje, iż: „Analiza tekstów jest niewystarczająca. Niektóre z nich ponadto absolutnie nie mogą posłużyć do wykazania prawdziwości postawionej tezy". Karol był świadom trafności zarzutów.
13 października 1946 roku kardynał Sapieha wyświęcił Wojtyłę na subdiakona (jest to tytuł również zniesiony przez Pawła VI), a w tydzień później na diakona. Tego samego dnia, 20 października, Wojtyła formalnie poprosił o udzielenie mu sakramentu kapłaństwa, potwierdzając pod przysięgą, że jest w pełni świadom obowiązków, jakie na siebie bierze, i że czyni to z „absolutnie wolnej woli".
l listopada, w dzień Wszystkich Świętych, kardynał Sapieha w swej prywatnej kaplicy wyświęcił Karola Wojtyłę na księdza Kościoła rzymskokatolickiego. Tego dnia Kraków składał hołd ofiarom obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, których prochy złożono na Cmentarzu Rakowickim.
Sapieha śpieszył się z wyświęceniem Wojtyły, ponieważ już wcześniej wytypował go na studia doktoranckie w Rzymie, więc nie wyznaczył nu żadnej parafii, jak miało to miejsce w przypadku większości młodych księży. Arcybiskup miał wyjątkowy instynkt, jeśli chodzi o wynajdywanie talentów i wyjątkową pamięć.
Wojtyła swą pierwszą mszę odprawił w krypcie św. Leonarda w Karze Wawelskiej, wśród sarkofagów polskich królów i bohaterów >dowych. Świadkiem tego wydarzenia był ksiądz Figlewicz. Potem >1 odprawił trzy ciche msze za dusze matki, ojca i brata. Odbyły °ne 2 listopada i wzięli w nich udział wszyscy uczestnicy Teatru
apsodycznego, później zaś w domu jednego z przyjaciół odbyło się przyjęcie.
126
127
Kolejną mszę odprawił Wojtyła w kościele na Dębnikach. Zrezygnował już wtedy z posady wykładowcy na uniwersytecie. 11 listopada w domu swych przyjaciół, Kwiatkowskich, ochrzcił ich córkę. Był to pierwszy chrzest, jakiego udzielił. W księdze parafialnej kościoła św. Anny zapisano, że dziewczynkę ochrzcił Carolus Wojtyla Neopresbyter.
15 listopada 1946 roku ksiądz Karol Wojtyła, w towarzystwie kleryka Stanisława Starowieyskiego, wsiadł do pociągu jadącego do Katowic. W Katowicach obaj przesiedli się do międzynarodowego ekspresu, którym dotarli do Paryża. Stamtąd udali się do Rzymu.

CZĘŚĆ TRZECIA

Rozdział dziesiąty

Dla dwudziestosześcioletniego księdza Karola Wojtyły wyjazd z Krakowa do Rzymu był baśniową podróżą z polskiej prowincji do legendarnego Wiecznego Miasta, opromienionej sławą siedziby Kościoła rzymskokatolickiego, skarbnicy duchowej wiedzy i głównego ośrodka powojennych intryg oraz utarczek politycznych. Zdawał sobie z tego sprawę mądry kardynał Sapieha, kiedy delegował tam swego protegowanego, który bardzo chętnie pojechał na owe zagraniczne studia.
Półtora roku, które Wojtyła miał spędzić we Włoszech, położyło solidne podwaliny pod jego przyszłą karierę. Droga do godności papieskiej polskiego duchownego rozpoczęła się przed Bożym Narodzeniem 1946 roku w Kolegium Belgijskim przy Via del Quirinale 26, położonego w bezpośrednim sąsiedztwie Kwirynału, siedziby włoskich prezydentów.
Większość polskich studentów teologii w Rzymie kwaterowała w Kolegium Polskim przy Piazza Remuria w pobliżu południowych murów miejskich, ale tam miejsca były zarezerwowane dla studentów jezuickiego Gregorianum. Wojtyła zaś, na życzenie arcybiskupa Sapiehy, miał studiować na dominikańskim uniwersytecie Angelicum, arcybiskup bowiem, bardzo konserwatywny w swoich poglądach, był przeciwny bardziej liberalnej jezuickiej uczelni. Te różnice były źródłem nieustannych ideologicznych i teologicznych bojów toczących się wewnątrz kościoła na rozmaitych poziomach. W okresie powojennym konflikt
i wszedł w nową fazę. Ale wybór Angelicum przez arcybiskupa wychodził naprzeciw zainteresowaniom samego Wojtyły, który już
sdy wyraźnie skłaniał się ku filozofii tomistycznej, stawianej na Pierwszym miejscu przez dominikanów.
araz PO przyjeździe z Paryża na rzymski dworzec kolejowy Termini
131
Wojtyła wraz ze swoim przyjacielem, księdzem Stanisławem Staro-wieyskim, udał się do domu Ojców Pallotynów na Via Pettinari, niedaleko mostu Sisto na prawym brzegu Tybru. Dom prowadził wówczas Polak, ojciec Turowski, który przyjął ich bardzo serdecznie. Wojtyła i Starowieyski spędzili u palotynów blisko miesiąc, odbywając codziennie długie piesze wyprawy do Angelicum i odkrywając przy okazji piękno i urok Rzymu.
Dopiero po miesiącu, na prośbę arcybiskupa Sapiehy, kardynał Hlond, ówczesny prymas Polski, sprawił, że zostali zakwaterowani w Kolegium Belgijskim. Kardynał Hlond bawił właśnie w Rzymie z okazji swojej audiencji u papieża Piusa XII i zgodził się przyjąć Wojtyłę, a następnie, w jego imieniu, skontaktował się z ojcem Maxi-milienem de Furstenbergiem, holenderskim dominikaninem, ówczesnym rektorem Kolegium Belgijskiego. Było to jedyne spotkanie Karola Wojtyły z Hlondem — niezwykła okazja dla tak młodego duchownego - - i Wojtyła zachował bardzo miłe wspomnienie o kardynale, podkreślając, że cechowała go „wielka bezpośredniość i serdeczność".
Stuletnie Kolegium Belgijskie mieściło się wtedy w pięknym trzypiętrowym budynku, położonym w uroczym ogrodzie, ukrytym za murem i otoczonym drzewami (w 1972 roku budynek został sprzedany, a kolegium przeniesione). Liczyło ono wówczas zaledwie dwudziestu dwóch mieszkańców, księży i seminarzystów, w tym pięciu Amerykanów, otaczanych wielką troskliwością przez belgijskie siostry zakonne. Wojtyła, który znał już niemiecki i który jeszcze w Krakowie samodzielnie opanował hiszpański, rozpoczął naukę włoskiego i angielskiego, doskonaląc jednocześnie francuski, w czym pomagało mu stałe obcowanie z belgijskimi zakonnicami i księżmi. Imponował też kolegom swoją sprawnością w siatkówce, gdy grywali w nią od czasu do czasu na dziedzińcu kolegium.
Jednym z Amerykanów, kwaterujących wówczas w Kolegium Belgijskim, był monsignore Robert W. Schieferi z Rochester w stanie Nowy Jork. Otóż Schiefen, pospołu z Thomasem Larkinem, obecnie emerytowanym biskupem, podjęli się nauczenia Wojtyły angielskiego. Schiefen wspomina, że kiedy dla żartu nauczył Karola paru brzydkich słów, Wojtyła ze śmiechem wykrzyknął: Oh, you arę pulling my leg!' Schiefen twierdzi, że Wojtyła był tak „napalony" na naukę języka, że podczas posiłków, jak się wyraził, niemal podsłuchiwał Amerykanów.
Co zaś do samego kolegium, Schiefen mówi o nim jako o „istnej męce". W budynku nie było łazienek, które założyły dopiero po wy-
zwoleniu Rzymu stacjonujące tam wówczas wojska brytyjskie. Kiedy Wojtyła przyjechał do Włoch w 1946 roku, nie było tam nawet pryszniców; zainstalowano je dopiero w rok później. „W zimie tak marzliśmy — wspomina — że miałem pod krzesłem gorącą płytkę. A dla odmiany w lecie panowały koszmarne upały". Rezydenci zajmowali maleńkie pokoiki wyposażone jedynie w łóżko, biurko, krzesło i umywalkę. Jedzenie zdaniem Schiefena było „obrzydliwe".
Kolegium Belgijskie znajdowało się w odległości niespełna pół kilometra od Angelicum, miało więc idealne położenie. Wojtyła chodził tam na piechotę Via del Quirinale, obok pobliskiego Villa Pia i jezuickiego kościoła św. Andrzeja, zaprojektowanego przez wybitnego architekta Rzymu, Giovanniego Lorenza Berniniego, który obok innych dzieł był także autorem kolumnady na placu Świętego Piotra. Barokowa świątynia miała dla Wojtyły szczególne znaczenie, ponieważ w jej ołtarzu spoczywają relikwie świętego Stanisława Kostki, polskiego jezuity, który zmarł w Rzymie na malarię w roku 1568 podczas swego nowicjatu. W krakowskiej dzielnicy Dębniki, w której mieszkał Karol, znajduje się kościół pod wezwaniem tego świętego, patrona polskiej młodzieży.
Z kościoła św. Andrzeja, do którego codziennie wstępował na modlitwę, Wojtyła szedł dalej jeszcze kilkaset metrów Via 24 Maggio, aż do skwerku przed Angelicum. Uniwersytet jest położony na wzgórzu wznoszącym się nad placem i pobliskimi ruchliwymi ulicami. Piazza Venezia, gdzie jeszcze kilka lat wcześniej Mussolini wygłaszał swoje płomienne przemówienia, dzielą od tego miejsca zaledwie trzy przecznice.
Założona przez dominikanów w 1557 roku uczelnia w czasach Wojtyły nosiła oficjalną nazwę Instituto Internazionale Angelicum. Obecnie ma rangę uniwersytetu — Papieskiego Uniwersytetu w Rzymie. Budynki uczelni znajdują się pośrodku wspaniałego ogrodu. Na szczycie wzgórza, po lewej strome, wznosi się biały kościół Dominikanów; po prawej główne zabudowania uczelni. Wszystkie budynki akademickie, łącznie z mieszkalnymi, zostały wzniesione w czasach Mussoliniego. Przywodzący na myśl klasztor dziedziniec wewnętrzny, z korytarzami wiodącymi do sal wykładowych i pomieszczeń mieszkalnych, stanowi ntrum głównego gmachu. Jest to miejsce pełne spokoju. Wzdłuż
'ąskiej uliczki przylegającej do Angelicum ciągną się starożytne ruiny, a z okien uczelni roztacza się wspaniały widok na Forum Romanum
kościoły oraz pałace śródmieścia Rzymu.
1 Robisz mnie w konia!

132
133
Karol Wojtyła natychmiast zakochał się w tym mieście. W liście do Heleny Szkockiej, córki swojej dawnej przyjaciółki, pisał, że podstawowa rzecz to poczuć się w Rzymie jak u siebie: „To rozdział absolutnie nie do oświetlenia w kilku zdaniach. Jest w tym przedmiocie tyle poziomów, tyle aspektów. Człowiek z tym ciągle wiąże jakieś szczegóły i czuje, że odnajduje siebie wciąż bogatszym".
W 1979 roku, wkrótce po wyborze na papieża, Jan Paweł II mówił: „Żywo mam w pamięci moje pierwsze spotkanie z Wiecznym Miastem. Było to późną jesienią 1946, gdy po święceniach kapłańskich przyjechałem tu, aby kontynuować studia. Przybywając, niosłem w sobie obraz Rzymu, ten z historii, z literatury i z całej tradycji chrześcijańskiej. Przez wiele dni przemierzałem to miasto, liczące wtedy około miliona mieszkańców, i nie mogłem w pełni znaleźć obrazu tego Rzymu, jaki przywiozłem z sobą. Powoli, powoli odnalazłem go. Doszło do tego zwłaszcza po zwiedzeniu katakumb - - Rzymu początków chrześcijaństwa, Rzymu Apostołów, Rzymu Męczenników, Rzymu, który leży u początków Kościoła, a równocześnie tej wielkiej kultury, jaką dziedziczymy".
Wojtyła nigdy jednak publicznie nie wspomniał o swoim spotkaniu z siedemdziesięciojednoletnim wówczas papieżem Piusem XII w czasie prywatnej audiencji zorganizowanej przez rektora Fiirsten-berga dla studentów mieszkających w Kolegium Belgijskim. Spotkanie prawdopodobnie nie trwało dłużej niż kilka minut i przypuszczalnie Pacelli nie powiedział nic szczególnego w trwającej dziesięć czy piętnaście sekund prywatnej rozmowie. Papież nie lubił odwiedzin i czuł się wobec gości skrępowany, należy więc sądzić, że cała wizyta ograniczyła się do ucałowania przez Wojtyłę Pierścienia Rybaka.
Mimo to już sam fakt prywatnej audiencji młodego polskiego księdza u papieża wydaje się niezwykły. Ale przede wszystkim był to pierwszy raz, kiedy Karol miał okazję przestąpić progi pałacu watykańskiego. Można się zastanawiać, czy przyszło mu wtedy do głowy, że pewnego dnia sam będzie przyjmował i błogosławił odwiedzających we wspaniałych apartamentach i salach papieskich Pałacu Apostolskiego. A są rzeczywiście wspaniałe: ogromne, ciche sale i szerokie korytarze ozdobione wielkimi dziełami sztuki sakralnej, Klementyńska Sala Tronowa, imponująca szwajcarska gwardia papieska z halabardami i w strojach w pionowe czarno-żółte pasy, poważni kamerdynerzy w białych muszkach i frakach.
Karol Wojtyła niemal co niedzielę rano modlił się w kościele parafialnym w Garbatelli, ubogiej robotniczej dzielnicy w pobliżu Bazyliki św.
pawła za Murami. W marcu 1947 roku, zaraz po Wielkanocy, wraz ze Starowieyskim pojechał do San Giovanni Rotondo w pobliżu Neapolu, aby uczestniczyć w długiej uroczystej mszy celebrowanej w tamtejszym sanktuarium przez ojca Francesco Forgione Pio, kapucyna słynącego z cudów, któremu regularnie od czasu pierwszej wojny światowej pojawiały się stygmaty na dłoniach, stopach i boku.
Tysiące wiernych stały w kolejce w Casa Sollievo delia Sofferenza (Przybytku Pomocy Cierpiącym), by się wyspowiadać u Padre Pio, który po wysłuchaniu Wojtyły ukląkł podobno u jego stóp przepowiadając mu, że zostanie powołany na Tron Piotrowy i że przeżyje zamach na swoje życie. Ani Jan Paweł II wszakże, ani Watykan nie potwierdzili tych pogłosek.
Jednakże w roku 1962 Wojtyła, już jako biskup, pisał podobno do Padre Pio z prośbą o modlitwę w intencji pewnej śmiertelnie chorej na raka kobiety z Krakowa, matki czworga dzieci, a następnie w tydzień później doniósł o jej nagłym wyzdrowieniu, dziękując za pomoc. Obydwa listy znajdują się w Watykanie w aktach ojca Pio i stanowią dowody w toczącym się obecnie procesie beatyfikacyjnym zakonnika, l listopada 1974 roku Wojtyła, wówczas już kardynał, udał się do San Giovanni Rotondo, aby w maleńkim, wykutym w skale ku czci ojca Pio kościółku celebrować mszę i w towarzystwie trzech polskich prałatów spędzić tam trzy dni na modlitwach i rozmyślaniach. Spotkanie z kapucynem było dla Wojtyły wielkim mistycznym doznaniem, a przepowiednia Padre Pio jest obecnie uznanym elementem wiedzy o papieżu.
Po wizycie w San Giovanni Rotondo w 1947 roku Wojtyła i Staro-wieyski udali się do położonego wśród wzgórz w odległości sześćdziesięciu pięciu kilometrów na wschód od Rzymu Subiaco, gdzie znajduje się jaskinia, w której jakoby pod koniec V wieku medytował samotnie przez trzy lajta święty Benedykt z Nursji, zanim założył zakon benedyktynów. Święty Benedykt to jedna z postaci w historii Kościoła ciesząca się największą czcią Jana Pawła II. Jedynym autorytetem potwierdzającym fakty z życia tego świętego był Grzegorz Wielki. W swoich „Dialogach" opisuje on Benedykta jako „znanego ze swej rozwagi", rozumianej jako dzisiejszy humanizm.
Wojtyła wykorzystał swój pobyt we Włoszech, by odwiedzić także
ine wielkie sanktuaria, kościoły, klasztory i muzea od Asyżu świętego
'ranciszka poczynając, poprzez Monte Cassino benedyktynów, Sienę
więtej Katarzyny, Capri, Neapol, Florencję i Mediolan, a na Wenecji
cząc. Po upływie półtora roku wszystkie obiekty sakralne i zabytki
'chitektoniczne we Włoszech znał Wojtyła na wylot. Odkrył także
134
135
założony w 1857 roku przez polskich ojców zmartwychwstańców usytuowany wysoko na górze Guadagnolo klasztor Mentorella, który odwiedził ponownie w kilka dni po wyborze na papieża.
Podczas gdy życie osobiste Karola Wojtyły było naznaczone tragedią i cierpieniem, jego życie publiczne i kariera kościelna od samego początku układały się pomyślnie, w dużej mierze dzięki korzystnym znajomościom, często na najwyższym szczeblu, i przyjaźniom, w których nawiązywaniu miał szczególną łatwość. Jeden kontakt prowadził do drugiego, jedna przyjaźń pociągała za sobą następną i tak Wojtyła budował wokół siebie misterną sieć ważnych związków międzyludzkich. Naturalnie w tych relacjach kluczową rolę odgrywała jego osobowość, ale trzeba przyznać, że pomagał mu w tym również wyjątkowy dar pojawiania się we właściwym miejscu i czasie.
Miał też Wojtyła wielkiego protektora w osobie kardynała Sapiehy, który aż do śmierci w 1951 roku patronował jego karierze, pilnując po powrocie Karola do kraju jego awansów w polskiej hierarchii kościelnej. Podczas swojej wizyty w Rzymie w roku 1947 znalazł czas, by odwiedzić Wojtyłę w Kolegium Belgijskim.
Pobyt w kolegium i studia w Angelicum położyły podwaliny pod pierwsze trwałe kościelne przyjaźnie Wojtyły. De Fiirstenberg, rektor kolegium, został mianowany kardynałem w 1967 roku, w tym samym czasie, kiedy jego były uczeń, Karol Wojtyła, również otrzymał od papieża Pawła VI purpurowy kapelusz. Kardynałami zostali wtedy także jego trzej konserwatywni profesorowie z Angelicum: Irlandczyk Michael Browne, Włoch Aloiso Ciappi i Francuz Pierre-Paul Philippe. Długo jeszcze po ukończeniu studiów Wojtyła utrzymywał z nimi kontakty.
Podczas pierwszych letnich wakacji kolega z internatu na Via del Quirinale, Marcel Uylenbroeck, zapoznał go z belgijskim księdzem Josephem Cardijnem, który po założeniu Jeunesse Ouvriere Chretienne (JOC) również został mianowany przez Pawła VI kardynałem. Ku ogólnemu zdumieniu Cardijn jednym skokiem pokonał kolejne etapy kariery duchownej — od zwykłego księdza do purpura ta. Uylenbroeck był już wtedy najbliższym współpracownikiem Cardijna i ten belgijski kontakt okazał się wkrótce dla Wojtyły niezwykle cenny.
Jednak najbardziej znacząca okazała się dla przyszłego papieża rzymska przyjaźń z francuskim dominikaninem w białym nabicie, profesorem teologii dogmatycznej i duchowej na Angelicum, ojcem Reginaldem Garrigou-Lagrange'em. Wybitny autorytet w dziedzinie
136
tomizmu i teologii moralnej, ascetyk i mistyk, Garrigou-Lagrange był jednym z najznakomitszych teologów stulecia. Sześćdziesięciodziewię-cioletni wówczas duchowny (który, jak się okazało, miał dożyć dziewięćdziesięciu dwóch lat) wziął Wojtyłę pod swoje skrzydła, stając się jego duchowym przewodnikiem, podobnie jak był nim Jan Tyranowski w Krakowie.
Znany jako „Reginald Nieugięty", Garrigou-Lagrange bardzo pomógł Wojtyłę w zrozumieniu wielowarstwowej filozofii i teologii świętego Tomasza z Akwinu. Papież Leon XIII, najbardziej oświecony z papieży, w swojej encyklice Aeterni Patris z 1879 roku wskazał duchowieństwu tomizm jako podstawę rozumienia teologii. Była to odpowiedź na ówczesne „modernistyczne" i wolnomyślicielskie trendy. Jako główny specjalista od mistycznej teologii świętego Jana od Krzyża, Garrigou-Lagrange został na Angelicum promotorem pracy doktorskiej Wojtyły na temat tego hiszpańskiego świętego. Francuski tomista był teologiem o wybitnym umyśle i Jan Paweł II do dziś uważa go za swego najlepszego nauczyciela. Obok niego zachował też we wdzięcznej pamięci o Angelicum swego profesora mistyki, polskiego dominikanina ojca Jacka Woronieckiego.
Wkrótce po rozpoczęciu przez Wojtyłę studiów przez większość instytucji świata teologicznego, w tym również przez Angelicum, przeszła potężna fala fermentu duchowego i intelektualnego, która nie ominęła i Karola.
Kiedy Wojtyła przyjechał pod koniec 1946 roku ze swego zniszczonego kraju, Rzym i Włochy nie zdążyły się jeszcze otrząsnąć z wojny. Wieczne Miasto, które bardzo ucierpiało od alianckiego bombardowania podczas dziewięciomiesięcznej niemieckiej okupacji, zostało dwa lata wcześniej wyzwolone, ale w całym kraju panował jeszcze głód i chaos polityczny. Główny problem polegał na tym, czy do władzy we Włoszech dojdzie demokracja, czy też rządy obejmie najsilniejsza wówczas partia komunistyczna.
Kościół, pod wodzą papieża Piusa XII, był aktywnie w tę walkę zaangażowany, ale w Watykanie istniały głębokie podziały: jedni najskuteczniejszą walkę z komunizmem upatrywali w popieraniu partii demokratycznych, drudzy wiązali zwycięstwo ze skrajnie prawicową Partią katolicką, co groziło dyktaturą. Naturalnie wszystko obracało się wokół roli, jaką w polityce Włoch powinien odegrać Kościół.
31a Wojtyły, który przybył z kraju pozostającego pod rządami komunistycznymi, walka polityczna tocząca się wokół roli komunizmu
137
i Kościoła była bardzo pouczająca. Tu, w Rzymie — w przeciwieństwie do Europy Wschodniej, gdzie triumfował komunizm wsparty na radzieckich bagnetach — mógł obserwować rozwój tej walki na światowej scenie politycznej. Lekcja, jaką był dla Wojtyły pobyt w Rzymie, miała mu się już wkrótce bardzo przydać, kiedy to najpierw jako biskup, a potem kardynał uczestniczył w ojczyźnie w trudnych konfrontacjach pomiędzy Kościołem katolickim a władzą komunistyczną.
Jak miał się niebawem przekonać, wymiar teologiczny owych politycznych kontrowersji okazał się niezwykle istotny. Zaangażował się w nie jego przewodnik duchowy w Angelicum, a w pewnym momencie — kiedy poszukiwał skutecznego sposobu rozwiązania kryzysów narastających w gwałtownie zmieniającym się świecie — również sam Wojtyła. Połowa lat czterdziestych pokazała, że wzajemne przeplatanie się polityki i teologii jest nieuniknione. Kiedy w trzydzieści lat później Wojtyła przyjechał do Rzymu już na stałe, miał okazję dowieść, jak głęboko rozumie ów teologiczno-polityczny wymiar Kościoła.
Obserwując Piusa XII w działaniu -- czy też może raczej braku działania — Wojtyła dostrzegł dwie główne cechy charakteru papieża decydujące o tym, co stanowiło siłę, ale i słabość papiestwa.
Jedną z tych cech było przekonanie Pacellego o konieczności koncentracji władzy. Po śmierci kardynała Luigiego Maglione w 1944 roku Pius XII nie mianował jego następcy, nie obsadził tym samym stanowiska sekretarza stanu, drugiego co do ważności urzędu w Watykanie. Maglione był zwolennikiem demokratycznych rozwiązań zarówno we włoskiej, jak i światowej polityce, interesował się też nowymi koncepcjami teologicznymi, które papież uważał za równie niebezpiecznie liberalne.
Przez następne czternaście lat Pius XII sam pełnił funkcję sekretarza stanu, czego Jan Paweł II nigdy nie praktykował w czasie trwania swego pontyfikatu. Sekretarz stanu w Stolicy Apostolskiej jest odpowiedzialny za sprawy wewnętrzne Watykanu oraz za politykę zagraniczną i dyplomację. Polski papież docenia jednak zalety skupienia władzy w jednym ręku, czemu dawał wyraz odmawiając poparcia zbyt, jego zdaniem, niezależnym sekretarzom stanu czy prefektom kongregacji, jednak nie poszedł w ślady Piusa XII.
Jedną z bardzo znamiennych cech Pacellego były jego samotnicze skłonności. Rzadko szukał rady u swoich kardynałów i arcybiskupów, a już zdecydowanie nie lubił kontaktów z obcymi. Taka postawa jest Wojtyle całkowicie obca. Co więcej, rozumie niebezpieczeństwa wynikające z izolowania się głównych decydentów, dlatego jako biskup, arcybiskup czy kardynał w Krakowie, a także jako papież w Rzymie
138
zawsze otaczał się ludźmi, z których pomysłów i wiedzy mógł czerpać
inspirację.
Wojtyła umie słuchać, potrafi też dać odczuć swemu rozmówcy, że jego słowa wywierają na nim głębokie wrażenie.
W połowie lat czterdziestych owe teologiczno-polityczne kontrowersje w łonie Kościoła znalazły dobitny wyraz w pismach francuskich myślicieli katolickich, wywołując w Rzymie poważne konflikty. Do najbardziej znaczących w tej dyspucie głosów należy zaliczyć wypowiedzi słynnego świeckiego filozofa katolickiego Jacąuesa Maritaina, który pod koniec roku 1945 został przez generała Charles'a de Gaulle'a mianowany ambasadorem Francji przy Stolicy Apostolskiej i pozostał w Rzymie do roku 1948.
Maritain był tomistą, a zatem człowiekiem o konserwatywnych poglądach w dziedzinie teologii, był jednak także politycznym liberałem, zdecydowanie popierającym nowe demokratyczne trendy w krajach Europy, Ameryki Łacińskiej i Afryki. Przed samą wojną napisał „Humanizm integralny", w którym nawoływał do większego humanizmu w Kościele, a przebywając na wygnaniu w Stanach Zjednoczonych, w 1943 roku opublikował „Chrześcijaństwo i demokrację". Był jednym z twórców filozofii egzystencjalnej. W swoim „nowym chrześcijaństwie" lansował ideę „trzeciej drogi", stanowiącą coś w rodzaju kompromisu pomiędzy zachodnim liberalizmem a radzieckim komunizmem. Znalazła ona zaraz po wojnie wielu zwolenników wśród intelektualistów katolickich. Pisarstwo Karola Wojtyły z drugiej połowy lat czterdziestych, z okresu pierwszego pobytu na Zachodzie, po jego powrocie do Krakowa, jak również w czasie pontyfikatu --a nawet po upadku komunizmu w późnych latach osiemdziesiątych — zdradza silny wpływ idei „trzeciej drogi", chociaż Wojtyła unika tej nazwy.
Ku Nowemu Chrześcijaństwu skłaniał się także arcybiskup Giovanni Battista Montini, przyszły papież Paweł VI i bliski przyjaciel Maritaina, a zarazem bardzo wpływowy wówczas w Watykanie podsekretarz stanu. Idea „trzeciej drogi" stwarzała dogodny klimat dla jego wysiłków zmierzających do utworzenia we Włoszech silnej partii chrześcijańskiej demokracji, uplasowanej gdzieś pomiędzy skrajną prawicą a komunizmem. Arcybiskup kiedyś powiedział Maritainowi, że rola Kościoła w powojennej odbudowie świata „nie może polegać na sile politycznej, ale duchowej", która by gwarantowała „jedność i wol-'- Dodał też: „Rzym duchowy musi być bardziej otwarty i bardziej
erować się ku duchowi międzynarodowemu", czego wyraźnie brakowało za panowania Piusa XII.
Po swoim wyborze w roku 1963 Paweł VI po raz pierwszy zajął
139
w imieniu Kościoła zdecydowane stanowisko w obronie praw człowieka na całym świecie, idąc w ślady swojego bezpośredniego poprzednika Jana XXIII, który tę politykę zainicjował. Był to przykład ścisłego powiązania teologii z polityką w życiu Kościoła.
Kolejnym potężnym prądem, również pochodzącym z Francji, okazała się nowa teologia, która zakładała unowocześnienie stosunku Kościoła nie tylko do spraw świata, ale i do samych wiernych. Idee nowej teologii wywodzą się zarówno ze środowiska tomistów dominikańskich, jak i uczonych związanych z kręgami jezuickimi. Do najwybitniejszych w tym ruchu dominikanów zaliczyć należy absolwenta Angelicum Marie-Dominiąue Chenu i Yves'a Congara z bardzo konserwatywnej grupy skupionej wokół Garrigou-Lagrange'a. Spośród jezuitów można tu wymienić Henriego de Lubaca, profesora podstaw teologii, i Jeana Danielou, lotnika z czasów wojny, a obecnie historyka zajmującego się Kościołem ubogich.
Reasumując, wszyscy oni byli rzecznikami większego zaangażowania się duchownych w pracę z wiernymi w parafiach i diecezjach i większego zainteresowania dla ich spraw codziennych. Pragnęli, by Kościół stał się częścią współczesnej rzeczywistości. Koncepcja księży-robotni-ków — czyli kapłanów pracujących w charakterze robotników — która wówczas rozpowszechniła się we Francji i Belgii — zrodziła się właśnie z nowej teologii. Karol Wojtyła był jej gorącym zwolennikiem, zaniepokoiło go więc bardzo, gdy zarówno na nową teologię, jak na nowe chrześcijaństwo jego przewodnik duchowy Garrigou-Lagrange zareagował szczególnie ostrym, gniewnym atakiem. W artykule opublikowanym w 1946 roku, wkrótce przed wstąpieniem Wojtyly na Angelicum, potępił on czterech głównych ideologów nowego katolickiego myślenia za zniekształcanie idei i filozofii świętego Tomasza, za nazywanie tradycyjnego tomizmu „teologicznym imperializmem" i wreszcie za zaproszenie do dialogu teologów protestanckich i prawosławnych. Jak napisał później George Hunston Williams, historyk amerykańskiego Kościoła protestanckiego i profesor teologii na Uniwersytecie Harvarda, pojawienie się nowych idei „wywołało w Angelicum szaloną konsternację".
Siedemdziesięcioletni Pius XII, którego świeżo ogłoszona encyklika Mediator Dei była poświęcona sprawom liturgii, solidaryzując się z Garrigou-Lagrange'em skrytykował pomysł eksperymentu księży--robotników. Papież Paweł VI jednak i Danielou, i Lubaca mianował kardynałami. Z powojennej, pełnej zakrętów historii Kościoła wiadomo, że obaj jezuici przyłączyli się najpierw do obozu konserwatywnego, a potem autorytarnego.
140
Szczególne znaczenie dla Kościoła - - jak również osobiście dla samego Wojtyły -r miała podjęta tuż po wojnie przez papieża Piusa XII decyzja umiędzynarodowienia kurii poprzez dopuszczenie cudzoziemców do Kolegium Kardynałów i większych kongregacji. Papież, który rozważał nawet możliwość powołania kardynała Francisa Spell-mana z Nowego Jorku na stanowisko sekretarza stanu, powiększył liczbę kardynałów z Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych, otwierając jednocześnie drzwi przed kardynałami z Trzeciego Świata, szczególnie Ameryki Łacińskiej i Afryki.
3 lipca 1947 roku Karol Wojtyła zdał summa cum laude egzaminy na stopień uprawniający do nauczania w seminariach -- odpowiednik magisterium.
W kilka dni później wraz ze swoim przyjacielem, Stanisławem Staro-wieyskim, wyjechał do Marsylii, która miała być ich pierwszym przystankiem w połączonej z pracą wakacyjnej turze obejmującej Francję, Belgię i Holandię. Kardynał Sapieha, który finansował tę podróż, polecił im zapoznać się z „metodami duszpasterskimi" w tych krajach, szczególnie wśród zatrudnionych tam polskich robotników. Starowiey-ski był wprawdzie jeszcze klerykiem, ale kardynał chciał, żeby Karol miał towarzystwo i kogoś do pomocy przy wykonywaniu tego zadania.
W Marsylii Wojtyła udał się do portu, by tam spotkać się z ojcem Jacques'em Loewem, francuskim dominikaninem, jednym z założycieli Mission de France, ruchu księży-robotników. Zmieniwszy wyznanie z protestanckiego na katolickie, ojciec Loew początkowo pracował jako doker, a potem został kapelanem robotników portowych. Wywarł głębokie wrażenie na Karolu, który był jego gościem w Robotniczej Misji św. Piotra i Pawła.
W artykule opublikowanym na pierwszej stronie krakowskiego „Tygodnika Powszechnego" z dnia 6 marca 1949 roku Wojtyła pisze: „O. Loew doszedł do wniosku, że biały habit niczego już dzisiaj sam z siebie nie mówi. Postanowił więc upodobnić się do swoich owieczek. Żyjąc wśród robotników, postanowił stać się jednym z nich. Po niejakim czasie stał się także duszpasterzem swych kolegów i towarzyszy".
W dalszej części artykułu Wojtyła opowiada polskim czytelnikom,
: to arcybiskup Paryża, kardynał Emmanuel Celestin Suhard, czy-
•ając książkę La France, Pays de Mission? księdza Henriego Godina,
nspiratora ruchu księży-robotników, „zapłakał, przeczytawszy go-
e prawdy" o krytycznej sytuacji Kościoła we Francji, w którym
iczba wiernych stale topnieje. Aby zrozumieć przyczyny szczególnej
141
atrakcyjności idei księży-robotników dla Wojtyły, wystarczy sobie uświadomić, że jeszcze kilka lat temu sam był robotnikiem, który klękał do modlitwy na podłodze fabryki i odkrywał tajemnice Pisma świętego swoim kolegom z kamieniołomów. Wśród robotników Marsylii, w rozmowach z ojcem Loewem i w podobnych sytuacjach w Paryżu, Brukseli i Charleroi Wojtyła czuł się jak wśród dawnych towarzyszy pracy, dla których był nie tylko kolegą, ale i przewodnikiem duchowym.
Podczas pobytu w Paryżu, gdzie mieszkał w Seminarium Polskim przy Rue des Irlandais, odwiedził podmiejską robotniczą parafię księdza Michonneau, autora Paroisse communaute missionaire („Parafii wspólnoty misyjnej"), kolejnej ważnej książki na ten temat. W belgijskim okręgu węglowym Charleroi spędził kilka tygodni wśród polskich górników jako wizytujący parafię kapłan. Starowieyski, który przyjechał tam do niego pod koniec pobytu, wspomina, że Karol czuł się już bardzo zżyty z parafianami, którzy urządzili mu bardzo ciepłe pożegnanie. W Brukseli Wojtyła odwiedził swojego dawnego znajomego z Kolegium Belgijskiego, ojca Uylenbroecka, pełniącego podówczas funkcję sekretarza generalnego Jeunesse Ouvriere Chretienne, organizacji szczególnie aktywnej w Belgii.
Po eksperymentach społecznych w Kościołach francuskim i belgijskim Wojtyła doszedł do wniosku, że — jak to ujął w swoim krakowskim artykule - - „apostolstwo jest tym sposobem oddziaływania", który „musi dotrzeć do swoich niewierzących", ponieważ same intelektualne możliwości katolicyzmu nie wystarczą, by dokonać transformacji społeczeństwa. Kolejna konkluzja, do jakiej doszedł Wojtyła w wyniku swoich podróży, brzmiała następująco: „Należy przewidywać, że w najbliższej przyszłości nowy typ duszpasterzowania i apostołowania będzie nieodzowny we wszystkich środowiskach; w jednym dla nawracania współczesnych pogan, w innych dla zapobieżenia spoganieniu".
Należy zatem przystosować liturgię do tych środowisk, bowiem liturgia podmiejskich parafii Paryża czy Marsylii z pewnością nie jest liturgią wielkich benedyktyńskich opactw. Musi być zrozumiała dla nowoczesnego proletariatu, musi być przekonująca. By jednak można było mówić o pełnym sukcesie, niezbędny jest - - „świecki apostoł pionier". Idei tej Wojtyła pozostał wierny do dziś.
Zetknięcie się Wojtyły z ruchem księży-robotników było jeszcze jednym ważnym punktem zwrotnym w jego życiu. Na jego stosunek do relacji pomiędzy Kościołem a katolickimi robotnikami oraz do kwestii opieki społecznej wywarła wielki wpływ - - nie licząc jego własnych okupacyjnych doświadczeń, kiedy sam pracował jako robot-
142
^k — wiedza zdobyta we Francji i Belgii. Miała ona w znacznej mierze określić jego filozofię sprawiedliwości społecznej jako części nauk Kościoła, co znalazło odbicie w kazaniach, homiliach, a potem encyklikach.
Mimo że Jan XXIII potępił ostatecznie w latach pięćdziesiątych ruch księży-robotników, Wojtyła zawsze ciepło się o nim wyrażał. Wspominając na początku lat osiemdziesiątych swoje francuskie doświadczenia, powiedział: „Z tych wszystkich podróży i spotkań wyniosłem szacunek dla pracy apostolskiej, a nawet pewien podziw dla tych kapłanów, którzy z wielką determinacją poszukiwali zdechrystianizo-wanych ośrodków, pracując w nich jako księża-robotnicy, by w ten sposób zaznaczyć swoją obecność wśród tych, których Kościół utracił". Być może podczas swego pobytu we Francji Wojtyła nie zdawał sobie sprawy z tego, że wśród obserwujących eksperyment Mission de France był nuncjusz papieski we Francji, monsignore Roncalli, który w roku 1958 miał zastąpić na tronie papieskim Piusa XII. Już jako Jan XXIII Roncalli zwołał Sobór Watykański II, który zwrócił uwagę na aspekty społeczne działalności Kościoła we współczesnym świecie.
Niezależnie jednak od tego, jak ważne były dla Wojtyły jego rzymskie studia i wypady do Europy Zachodniej, przede wszystkim leżała mu na sercu Polska i jej sprawy i to się nigdy nie zmieniło. W liście z Brukseli do swego przyjaciela Kotlarczyka, z października 1947 roku pisał: „Widzisz, codziennie czytam sobie Ewangelię po polsku. I często czytam na głos". W kilka miesięcy później pisał z Rzymu do Heleny Szkockiej: „Utrzymuję z Ojczyzną stały kontakt duchowy — poprzez myśli, modlitwę i czytanie — chociaż o moich bliskich wiem niewiele, o niektórych wręcz nic..."
Wojtyła i Starowieyski wrócili do Rzymu pod koniec października,
zadowoleni i pełni nowych wrażeń. Wiele się nauczyli i wiele widzieli.
Zapoznali się z ideą ruchu księży-robotników, w drodze z Marsylii do
Paryża odwiedzili sanktuarium Matki Boskiej w Lourdes u stóp Pire-
lejów oraz w poszukiwaniu inspiracji artystycznej zwiedzili wielkie
uzea Francji, Belgii i Holandii. Gdziekolwiek się pojawili, byli przy-
lowani jak najmilsi goście. Starowieyski pisał: „Pamiętam, że przez
1 tydzień [w Holandii] na noclegi i jedzenie nie wydaliśmy ani grosza.
i, podobnie jak w Belgii, znajomi i szeroka gościnność udostępniły
im tę wędrówkę". W Paryżu mieszkali w Seminarium Polskim, a ja-
u/W Polskim klasztorze Sióstr Nazaretanek.
pierwszym tygodniu listopada Wojtyła zapisał się na swój drugi
143
i ostatni rok studiów na Angelicum. Program był trudny, przeładowany filozofią mistyczną i obejmował między innymi takie zagadnienia, jak: „Mistyczne zjednoczenie z Bogiem", „Doktryna świętego Tomasza
0  szczęściu", metafizyka i „Psychologia religijna". Jego profesorem
1  doradcą w pracy nad dysertacją doktorską na temat świętego Jana od Krzyża, którą właśnie zaczynał pisać, był ojciec Garrigou-Lagrange.
W wigilię Bożego Narodzenia 1947 roku Wojtyła i Starowieyski, wraz ze swoimi kolegami z Kolegium Belgijskiego, śpiewali kolędy po francusku, flamandzku, angielsku i niemiecku. Czysty, mocny baryton Karola zdecydowanie wyróżniał się spośród innych głosów. Wierny swoim teatralnym pasjom, Wojtyła wystąpił też z recytacją pierwszego aktu sztuki belgijskiego autora Adama Bunscha „Przyszedł na ziemię święty". Bohaterem tej sztuki był Brat Albert, męczennik, o którym Wojtyła zaczął już pisać swoją własną sztukę.
Praca doktorska o świętym Janie od Krzyża i dramat o Bracie Albercie tematycznie były do siebie zbliżone (obie traktowały o męczennikach) i Wojtyła pisał je jednocześnie. Ich filozoficzną podstawę stanowiły mistycyzm i tomizm, ze szczególnym naciskiem na „personalizm tomistyczny", bardzo bliski Woj tyle.
Istotą nauk świętego Tomasza jest istnienie dwóch źródeł poznania, którymi są wiara chrześcijańska i prawdy ludzkiego rozumu — jednak ważniejszym z tych dwóch elementów jest objawienie, czyli wiara chrześcijańska. Główną zaś cechą objawienia są tajemnice, w które człowiek musi uwierzyć, nawet jeśli ich nie rozumie. Ta właśnie koncepcja stanowi podstawę tomistycznego mistycyzmu, który wywarł na przyszłego papieża tak wielki wpływ.
Jednakże, w świetle pism świętego Tomasza, pomiędzy objawieniem a rozumem nie ma sprzeczności, jako że ostatecznie i jedno, i drugie ma swój początek w jedynej, absolutnej prawdzie pochodzącej od Boga. W sprawach dotyczących funkcjonowania ludzkiego umysłu tomizm opiera się na metafizyce Arystotelesa, którego święty Tomasz uważał za swojego intelektualnego mistrza. Końcowy wniosek nauk świętego Tomasza sprowadza się do tego, że głównym elementem ludzkich zachowań i wyboru pomiędzy „naturalnymi zaletami i wadami" powinna być etyka chrześcijańska, która oczywiście wskazuje zalety, jako wywodzące się z wiary.
Współczesnym przykładem tej filozofii może być niezłomna postawa Jana Pawła II w sprawach dotyczących kontroli urodzin — nie mówiąc już o aborcji -- które uważa za „naturalne wady", nie do zaakceptowania dla katolika w świetle etyki wynikającej z wiary i przyjęcia jedynej, absolutnej prawdy. Papież podkreśla, że wiara przewyższa
144
argumenty rozumowe — takie na przykład, jak konieczność stosowania kontroli urodzin dla zachowania równowagi demograficznej -- i że katolicy muszą podejmować tego rodzaju decyzje sami w swoim sumieniu. Muszą dokonywać takich wyborów — twierdzi — ponieważ stosowanie sztucznych środków antykoncepcyjnych to „przestępstwa" wobec „prawa naturalnego", do przestrzegania którego nawołuje Pismo święte. Tak więc nie istnieje absolutna wolność sumienia, co z całą mocą podkreśla Jan Paweł II w swojej encyklice z roku 1993, Yeńtatis Splendor, która być może jest ostatecznym teologicznym podsumowaniem jego pontyfikatu, tak jak Summa Theologiae była podsumowaniem nauk teologicznych świętego Tomasza z Akwinu.
Istniało zawsze wiele interpretacji tomizmu w teologii, ale Wojtyła w swojej pracy doktorskiej na Angelicum wybrał tomistyczny personalizm, któremu pozostał wierny przez całe życie. W 1961 roku, wykładając filozofię na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, wyjaśniał studentom, że „personalizm tomistyczny stoi na stanowisku, że dobro jednostkowe osoby winno być z natury rzeczy podporządkowane dobru wspólnemu, do którego dąży zbiorowość, społeczeństwo — ale to podporządkowanie nie może w żadnym wypadku przekreślać i dewaluować samej osoby" i że musi być ściśle powiązane z doktryną chrześcijańską. Na tej podstawie niektórzy krytycy Jana Pawła II utrzymują, że to właśnie Kościół objawia „dobro ogólne" i absolutną prawdę i że w gruncie rzeczy katolicy są pozbawieni prawdziwej wolności sumienia.
W czasach Wojtyły Angelicum słynęło z tego, że przekazywało swoim studentom intelektualne tradycje Kościoła, dając im podstawy arystotelesowsko-tomistycznej filozofii i metafizyki i preferując jednocześnie mistyczne podejście do teologii. Taki właśnie stosunek zaprezentował Wojtyła w swojej pracy doktorskiej „Zagadnienie wiary u świętego Jana od Krzyża", pisanej pod kierunkiem Garrigou-Lagrange'a, wybitnego znawcy teologii mistycznej.
Fakt, że święty Jan sam był poetą —jego najwybitniejsze mistyczne dzieła to „Pieśń duchowa" i „Żywy płomień miłości" — musiał niewątpliwie wpłynąć na pozytywny stosunek Wojtyły do tego hiszpańskiego zakonnika. W swojej składającej się z pięciu części dwustuosiemdzie-sięciostronicowej pracy doktorskiej, napisanej w całości po łacinie, opisuje „ekstatyczną mękę" duszy poszukującej wiary i jej „mroczne °ce" rozpaczy. Dochodzi do wniosku, że święty Jan od Krzyża stwier-?», iż kontemplacja i modlitwa, jako „doświadczenie mistyczne", rowadzą do wiary i „wewnętrznego zespolenia z Bogiem". Wojtyła •owodzi jednak, że sama wiara nie wystarcza do osiągnięcia „psychicznego zespolenia intelektu z Bogiem", że musi to być wiara „karmiona
145
miłością i oświecona darami Ducha Świętego, szczególnie mądrością i rozumem".
Nie był to łatwy temat, ale praca doktorska księdza Wojtyły, oceniana przez ojców Garrigou-Lagrange'a i Pierre-Paula Philippe'a, uzyskała 19 czerwca 1948 roku najwyższe noty. Zostało to formalnie potwierdzone na piśmie przez ojca Thomasa Carde'a, Jego Magnificencję rektora Angelicum. Wojtyła jednak nie uzyskał tytułu doktora teologii, ponieważ według obowiązujących w Angelicum przepisów warunkiem przyznania stopnia doktorskiego było wydrukowanie pracy. A Karol Wojtyła, ubogi polski ksiądz, nie miał na to pieniędzy.
Mimo to pobyt w Rzymie przyniósł mu wiele satysfakcji. Do Heleny Szkockiej pisał: „Czas mój mknie z ogromną szybkością. Nie wiem doprawdy, jakim sposobem skończyło się już nieomal półtora roku. Studia, spostrzeżenia, przemyślenia — to wszystko działa jak ostrogi na konia. Także dzień każdy wypełniony jest szczelnie. To także daje mi poczucie, że służę Bogu wedle moich możliwości i wedle Jego woli, którą mi wyznaczyli moi przełożeni".
15 czerwca 1948 roku Karol Wojtyła wrócił do Krakowa. Wyjeżdżając z Rzymu pozostawił za sobą optymistyczną atmosferę Włoch, w których paraliżujący strach przed komunizmem ustąpił po tym, jak Chrześcijańska Demokracja, przy pełnym poparciu Stolicy Apostolskiej (i Stanów Zjednoczonych) pokonała w historycznych wyborach z 18 kwietnia komunistyczno-socjalistyczną koalicję.
Jednak Polska, do której wrócił ksiądz Wojtyła, zmierzała w przeciwnym kierunku, co w zasadniczy sposób wpłynęło na jego pracę i życie.





Rozdział jedenasty
W latach pięćdziesiątych „żelazna kurtyna" już niemal całkowicie odgrodziła od świata kraje Europy Wschodniej.
W Polsce rząd koalicyjny wkrótce upadł i wicepremier Stanisław Mikołajczyk, reprezentujący opozycję demokratyczną, musiał uciekać z kraju. Władzę przejęła powstała w 1948 roku — z połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej - - Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR). Była to nowa oficjalna nazwa polskiej partii komunistycznej.
Z wyjątkiem Czechosłowacji, gdzie przejmująca władzę partia komunistyczna zachowała dawną nazwę, wszystkie inne rządzące partie komunistyczne w Europie Wschodniej ukrywały się pod eufemistycznymi etykietami w rodzaju PZPR. Według podobnej zasady państwa pod komunistycznymi rządami zyskały równie eufemistyczne miano „republik ludowych".
W Polsce na czele PZPR stanął twardy komunista Bolesław Bierut, sprawujący jednocześnie urząd prezydenta.
Twarde reżimy komunistyczne objęły władzę również na Węgrzech, w Niemczech Wschodnich, Rumunii i Bułgarii. Jugosławia pod wodzą marszałka Tito wyłamała się wprawdzie spod sowieckiej kurateli, ale jej reżim był nie mniej represyjny.
Polska jednak różniła się od innych państw Europy Wschodniej
szła „własną drogą do socjalizmu". Polscy komuniści nigdy nie wprowadzili terroru na skalę stosowaną w innych krajach tego regionu, w którym wciąż odbywały się polityczne procesy pokazowe nie tylko Demokratów i zwolenników prawicy, ale również komunistów — miały
2 na celu wyeliminowanie najmniejszych choćby przejawów opozycji.
Polsk
i reżim nie przeprowadził również powszechnej kolektywizacji
1 z°stawił chłopów w spokoju.
147
Istniał też w Polsce pewien szczególny rodzaj dialogu pomiędzy rządzącymi a rządzonymi. Zjawisko to było wyrazem osobliwej natury polskiego społeczeństwa, jego dawnych tradycji politycznych, a co najważniejsze, siły polskiego katolicyzmu. Żaden kraj Europy Wschodniej nie był tak bardzo katolicki.
Ta osobliwość charakteryzowała zarówno reżim, jak Kościół. Ich specyficzne wzajemne relacje, nacechowane pragnieniem dialogu niezależnie od dzielących obie strony różnic, stanowiły niecodzienny przykład panujących w Polsce stosunków. Nawet z perspektywy czasu wydaje się zdumiewające, że układały się one tak dobrze — co w pewien sposób doprowadziło do wybrania Karola Wojtyły na papieża w trzydzieści lat później. Również stosunki pomiędzy Janem Pawłem II a polskimi komunistami stanowią osobliwość w światowej polityce i dyplomacji.
Po powrocie Karola Wojtyły z Rzymu w 1948 roku Kościół w Polsce przechodził głębokie przemiany. 23 października zmarł w wieku sześćdziesięciu siedmiu lat prymas Polski kardynał August Hlond, a 12 listopada papież Pius XII mianował na jego miejsce czterdziestosied-mioletniego biskupa Stefana Wyszyńskiego, który miał zarazem pełnić funkcję arcybiskupa gnieźnieńsko-warszawskiego. Gniezno, prastary gród polski, tworzy wraz z Warszawą specjalną archidiecezję, na której czele stoi dożywotnio prymas Polski.
Objęcie przez Wyszyńskiego tego stanowiska było czymś więcej niż tylko pokoleniową zmianą warty, było także początkiem odnowy w Kościele polskim. Podczas gdy Hlond okazał się typowym prałatem ąuasi-feudalnej przedwojennej Polski, który po inwazji niemieckiej uciekł z kraju, Wyszyński był człowiekiem o wysokim stopniu świadomości społecznej, wybitnym politykiem i bohaterem wojennym. Mając doktorat z prawa kanonicznego, wykładał ekonomię społeczną i jako rektor Chrześcijańskiego Uniwersytetu Robotniczego oraz organizator Katolickiego Związku Młodzieży Robotniczej osobiście uczestniczył w ruchach robotniczych.
Jak wszyscy ludzie polskiego Kościoła tamtych czasów Wyszyński był w swoich poglądach bardzo antykomunistyczny i bardzo anty-niemiecki, zwalczał jednak przy tym wszelkie przejawy skrajnego nacjonalizmu i bardzo krytycznie wypowiadał się o kapitalizmie. Podobne tendencje w polskim Kościele reprezentuje obecnie Jan Paweł II.
Potępiając komunizm za „wypaczanie poglądu na naturę społeczeństwa" i głoszenie „idei fałszywego wyzwolenia", Wyszyński przypisywał
148
jednocześnie jego rozwój nieprawościom kapitalizmu. „(...) mówi się o wzroście komunizmu — pisał —jednak nie zawsze chce się wierzyć, że nrzyczyną tego wzrostu jest nie tyle propaganda bolszewicka, ile raczej brak pracy, dachu nad głową i chleba". W latach trzydziestych opublikował ponad sto esejów i artykułów, prezentując swoje poglądy społeczne.
Karol Wojtyła, który nie mógł w owych czasach znać pism Wyszyńskiego, już jako dziewiętnastoletni uczeń w 1939 roku w Krakowie w listach do swego przyjaciela Mieczysława Kotlarczyka wyrażał niemal identyczne poglądy na temat niesprawiedliwości społecznej w Polsce.
Tak więc wydaje się, że idea „trzeciej drogi" pomiędzy zachodnim liberalizmem a marksizmem sięga co najmniej czasów Wyszyńskiego. Poglądy Jana Pawła II w okresie postkomunizmu stanowią logiczną konsekwencję tego intelektualnego i duchowego dziedzictwa, czego Zachód - - a w szczególności Stany Zjednoczone - - zdaje się nie rozumieć.
Wyszyński, jako autor wielu publikacji antyhitlerowskich i duchowny mający coraz ściślejsze powiązania z podziemiem, prawie przez cały czas wojny musiał się ukrywać. Aresztowany przez gestapo, służył potem jako kapelan w leśnych oddziałach partyzanckich, był profesorem tajnego uniwersytetu w Warszawie i księdzem w zakładzie dla niewidomych w Laskach pod Warszawą.
Dwa lata później został mianowany biskupem w Lublinie, siedzibie KUL. Mając czterdzieści pięć lat, był najmłodszym polskim biskupem. Godność tę otrzymał sześć miesięcy przed przyjęciem przez Wojtyłę święceń kapłańskich.
Objęcie przez arcybiskupa Wyszyńskiego godności prymasa wzmogło napięcie między władzami a Kościołem. W grudniu 1948 roku jeden z czołowych przywódców PZPR, Aleksander Zawadzki, powiedział w swoim przemówieniu: „(...) reakcyjna część polskiego duchowieństwa wykorzystuje uczucia religijne ludzi wierzących, by mieszać się w sprawy państwa ludowego... Będziemy przeciwdziałali tej i tylko tej szkodliwej w oczach każdego postępowego człowieka działalności". Byli naturalnie księża, którzy istotnie przyjęli taką właśnie postawę, lecz przemówienie to miało przede wszystkim na celu usprawiedliwienie zaostrzenia polityki w stosunku do Kościoła.
Jednak, nie licząc drobnych szykan policyjnych, nie poczyniono żadnych poważniejszych kroków, aby przeszkodzić Wyszyńskiemu
objęciu stanowiska arcybiskupa w Gnieźnie i w Warszawie, gdzie na licach witały go tłumy wiernych.
149
W innych krajach Europy Wschodniej wiodło się Kościołowi znacznie gorzej. W Jugosławii arcybiskup Alojzije Stepinac w roku 1946 został aresztowany i skazany na dożywotnie więzienie na podstawie oskarżenia o kolaborację w czasie wojny. Kardynała Jozsefa Mindszentyego, prymasa Węgier, aresztowano 26 grudnia 1948 roku — w miesiąc po tym, jak Wyszyński został prymasem Polski — i również skazano na więzienie po krótkim pokazowym procesie opartym na wydumanych oskarżeniach o zdradę. Jednym z powodów uwięzienia Mindszentyego mogła być jego nieugięta postawa w stosunku do panującego reżimu — nie zamierzał mieć z komunistami do czynienia. W czerwcu 1950 roku aresztowano na Węgrzech ponad tysiąc zakonników, sióstr i księży. W Pradze arcybiskup Josef Beran, aresztowany w roku 1949, został skazany na czternaście lat więzienia. W Czechosłowacji uwięziono trzech biskupów i tysiące księży, zakonników i sióstr.
Tymczasem Wyszyński w Warszawie wciąż dawał władzom do zrozumienia, że gotów jest z nimi negocjować w sprawie znalezienia jakiejś formy porozumienia --jakiegoś modus vivendi. Główną jego troską było zapewnienie wolności Kościołowi i umożliwienie wiernym wykonywania praktyk religijnych.
W marcu 1949 roku władze polskie wystosowały do episkopatu Polski oświadczenie następującej treści: „Często zdarzają się wypadki, kiedy księża patronują, a nawet wręcz współdziałają z różnymi przestępczymi i antypaństwowymi grupami, które są agenturą anglo-ame-rykańskiego imperializmu". W innych krajach Europy Wschodniej oskarżenie o służbę na rzecz „imperializmu anglo-amerykańskiego" spowodowałoby ogólną czystkę w instytucjach kościelnych, w Polsce jednak takie sprawy załatwiano — przynajmniej na razie — znacznie delikatniej.
Nowemu prymasowi jeszcze bardziej utrudniała życie Stolica Apostolska. Papież Pius XII, w dalszym ciągu działający również jako sekretarz stanu, w lutym 1948 roku wystosował niefortunny list do biskupów niemieckich, ubolewając w nim nad rzekomymi aktami gwałtu, jakich mieli dopuścić się Polacy wobec Niemców po wojnie, jak również nad przesiedleniem dwunastu milionów obywateli niemieckich z terenów na wschód od Odry i Nysy, przyznanych Polsce w wyniku porozumień międzynarodowych. Polska utraciła wtedy tereny wschodnie na rzecz Związku Radzieckiego, a większość mieszkającej tam ludności polskiej została przesiedlona na byłe tereny niemieckie.
Orędzie papieskie wywołało głośne protesty w Polsce i oczywiście stało się wodą na młyn komunistycznej propagandy antykościelnej. W roku 1971 Niemcy uznały prawa Polski do terenów na wschód od
150
Odry i Nysy, ale aż do tego czasu Stolica Apostolska odmawiała mianowania polskich biskupów w dawnych niemieckich diecezjach, w wyniku czego przez ponad dwadzieścia lat stosunki między Kościołem a reżimem warszawskim były szczególnie napięte.
Nie zrażony tym wszystkim Wyszyński zaproponował powołanie stałej „Komisji mieszanej", która miałaby umożliwić Kościołowi i władzom rozwiązywanie wszelkich kontrowersji. Reżim przyjął ten pomysł ze zdumiewającą skwapliwością, aczkolwiek natychmiast utworzył konkurencyjne stowarzyszenie księży patriotów, które miało za zadanie zdobywać poparcie katolików. Na negocjacjach między Kościołem a władzami komunistycznymi w sprawie porozumienia regulującego wzajemne stosunki upłynął rok; dokument końcowy został ostatecznie podpisany 14 kwietnia 1950 roku, ale tymczasem na pertraktacjach położyło się cieniem przejęcie przez rząd katolickiej organizacji Caritas i aresztowanie trzech księży jezuitów.
Było to pierwsze porozumienie między Kościołem a władzami komunistycznymi na partnerskich zasadach. Jego kluczowe sformułowanie brzmiało: „Zasada, że Papież jest miarodajnym i najważniejszym autorytetem Kościoła, odnosi się do spraw wiary, moralności oraz jurysdykcji kościelnej, w innych natomiast sprawach Episkopat kieruje się polską racją stanu". W efekcie porozumienie to zastąpiło konkordat między Polską a Stolicą Apostolską, wypowiedziany przez reżim w roku 1945.
Wyszyński był ostro krytykowany za podpisanie owego porozumienia, szczególnie w Watykanie. Bronił się argumentem, że jeśli Kościół w Polsce ma przetrwać — a wraz z nim polska kultura i tożsamość -to trzeba oddać coś za coś. Pogląd ten utrzymywał się do końca rządów komunistycznych w Polsce, ale porozumienie z 1950 roku stało się podstawą wielu późniejszych tajnych zabiegów dyplomatycznych Jana Pawła II.
W zamian za poparcie dla polskiej administracji kościelnej na dawnych terenach niemieckich (paradoksalnie, reżimowi była ona potrzebna dla podtrzymania tam polskiej suwerenności), za obietnice pilnowania duchowieństwa, by w swej „pracy duszpasterskiej (...) uczyło wiernych szacunku dla aktów prawnych i uprawnień państwa" i wreszcie za niechętną zgodę na podpisywanie popieranych przez Związek Radziecki międzynarodowych „apeli pokojowych", Wyszyński osiągnął ustępstwa, które uważał za ważne.
Tak więc władze zgodziły się na dalsze funkcjonowanie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego - - jedynej katolickiej uczelni istniejącej w komunistycznej Europie Wschodniej --jak również na nauczanie
151
religii w szkołach, zezwoliły też na katolicką działalność publicystyczną i obiecały nie ingerować w sprawy dotyczące publicznego sprawowania praktyk religijnych — między innymi procesji i pielgrzymek.
Przez następne czterdzieści lat dochodziło do ostrych konfliktów między obiema stronami, wywoływanych prześladowaniami Kościoła i stałym naruszaniem porozumienia przez komunistów. Ale wzajemne kontakty nigdy nie uległy całkowitemu zerwaniu, nawet gdy Wyszyński został w roku 1953 aresztowany. Kościół nauczył się stopniowo wymuszać na państwie coraz to większe ustępstwa.
Karol Wojtyła stał się mistrzem w tej sztuce.
Po powrocie z rzymskich studiów do Krakowa Wojtyła zamieszkał w swojej dawnej suterenie przy ulicy Tynieckiej i tam oczekiwał na wyznaczenie mu pierwszych zadań duszpasterskich. Otrzymał nowy przydział w trzy tygodnie później, 8 lipca 1948 roku, gdy zdążył już ponawiązywać kontakty z przyjaciółmi.
Nowym zadaniem, zaaprobowanym osobiście przez kardynała Sapiehę, miało być objęcie przez Wojtyłę wikariatu w biednej wiejskiej parafii Niegowić położonej pięćdziesiąt kilometrów na wschód od Krakowa, przy szosie do Tarnowa, w pobliżu Bochni. Parafia ta, założona w 1049 roku, jedna z najstarszych w Polsce, obejmowała trzynaście wsi rozrzuconych po obu stronach Raby, łącznie z Nie-gowicią, i była zapadłą dziurą. Jej mały drewniany kościółek, otoczony wysokimi brzozami, został poświęcony w 1788 roku (wcześniejszy kościół spłonął w roku 1761), a nowy dom księdza Wojtyły, który miał dzielić z drugim wikariuszem, księdzem Kazimierzem Ciu-bą, i do którego przybył 28 lipca, był skromną chałupiną. Obaj wikariusze mieli pracować pod kierunkiem proboszcza, księdza Kazimierza Buzały.
W Niegowici nie było bieżącej wody, kanalizacji ani elektryczności, a mieszkańcy korzystali z lamp naftowych. Na krótko przed przybyciem Wojtyły do parafii cały ten region Podkarpacia nawiedziła powódź, która zniszczyła wiele domów i dróg w samej Niegowici i okolicach. W opinii większości krakowskich przyjaciół stary kardynał skazał Wojtyłę na niezawinione wygnanie, które mogło oznaczać koniec tak wspaniale rozpoczętej kariery.
Wojtyła nigdy jednak nie okazał rozczarowania. Wiedział (a może i nie wiedział?), że miejscowy proboszcz, ksiądz Buzała, cieszy się wielkim szacunkiem Sapiehy i że wielu wybitnych duchownych z krakowskiej archidiecezji zaczynało swoją karierę właśnie tutaj. Nie ulegało
152
wątpliwości, że kardynał pragnął w ten sposób zapewnić swojemu pupilowi właściwą praktykę w pracy duszpasterskiej. W każdym razie Karol z wielką energią i entuzjazmem podjął swoje nowe zadania.
Do jego obowiązków należała nauka religii w wiejskich szkołach powszechnych w czterech miejscowościach położonych wokół Niegowici, codzienne odprawianie mszy porannej, służenie do mszy niedzielnej, słuchanie spowiedzi, odwiedzanie parafian, poświęcanie domów, wizyty u chorych, udzielanie ślubów i chrzczenie dzieci. Do spółki z drugim wikariuszem zorganizował Wojtyła kółko Żywego Różańca
i__na własną rękę — kółko teatralne, które wystawiło w wiejskim
domu parafialnym dwie sztuki z udziałem uczniów. Dwukrotnie zabierał też uczniów do Krakowa do teatru.
Nowo przybyły do Niegowici kapłan rozczarował przynajmniej jednego mieszkańca wsi. Był nim jadący wozem chłop, który zobaczył idącego wiejską drogą młodego księdza w poprzecieranej sutannie, w podartych butach i ze starą, wypchaną walizką. Nie mógł uwierzyć, że nędznie wyglądający ksiądz, który idzie na piechotę ze stacji kolejowej w odległym o niespełna osiem kilometrów Kłaju, to nowy wikary jego parafii.
Jak zwykle, szybko zyskał sobie przyjaciół. Podróżował wozem albo na piechotę — w deszcz czy mróz, brnąc w błocie lub śniegu — z wioski do wioski, zawsze gotów do pomocy i zawsze pogodny. Jadąc podskakującym na wybojach wozem nieustannie coś czytał. Idąc na piechotę, odmawiał modlitwę. Kiedy pewnej starej wdowie ukradziono pościel, oddał jej swoją, sam zaś sypiał na gołym materacu. Starym wiejskim zwyczajem na pozdrowienie „Pochwalony" odpowiadał: „Na wieki wieków".
Zapytany przez parafian, jak najlepiej uczcić pięćdziesiątą rocznicę kapłaństwa księdza Buzały, poradził im, żeby zebrali pieniądze i postawili w Niegowici nową świątynię. Tak też się stało: zbudowano nowy murowany kościół i pod koniec 1958 roku Wojtyła, już jako świeżo upieczony biskup, poświęcił go w asyście nowego proboszcza, księdza Józefa Gąsiorowskiego, swego kolegi z seminarium, który wiele lat później, w 1993 roku, celebrował uroczystą mszę z okazji piętnastej rocznicy pontyfikatu Jana Pawła II. Dawny drewniany kościółek niegowiciński został przeniesiony do innej wsi, gdzie nie było dotychczas żadnego.
Wojtyła jednak nade wszystko cenił sobie kontakty z młodymi ludźmi. Organizował w parafii dyskusje, w klasach i na świeżym powietrzu, uczestniczył w zajęciach teatralnych, a w mroźne grudniowe wieczory śpiewał z młodzieżą kolędy.
153
Jego przyjaciel z seminarium, Mieczysław Maliński, wówczas jeszcze kleryk, który kilkakrotnie odwiedzał Wojtyłę w Niegowici, przytacza za nim opis dnia duszpasterskich odwiedzin w parafii: „(...) idziesz w sutannie i w płaszczu, w komży, w birecie ścieżkami wydeptanymi w śniegu. Nazbiera ci się tego śniegu na sutannie, potem w mieszkaniu on stopnieje, a na polu, na mrozie znowu zamarznie i tworzy ci się sztywny klosz wokół nóg, który coraz bardziej ciąży i przeszkadza stawiać kroki. Pod wieczór człowiek ledwie włóczy nogami. Ale trzeba iść dalej, bo wiesz, że na ciebie ludzie czekają, że czekają na to spotkanie cały rok".
Wojtyła opowiadał Malińskiemu o trudnych problemach, jakie czekają księży w ich codziennej pracy z wiernymi. „Tu nawet nie chodzi o rekolekcje, ale o spowiadanie. To jest coś najtrudniejszego, a zarazem najważniejszego (...) Chodzi o kontakt z człowiekiem (...) A więc nie można bawić się w dzięcioła, który odstukuje to z jednej, to z drugiej strony. Ani załatwić sprawy jakimś gładkim słowem. Ale trzeba nawiązać dialog. Potraktować poważnie i z sercem. Spowiedź to jest jakieś ukoronowanie naszej kapłańskiej działalności. Ukoronowanie również w tym sensie, że przed nami odkrywa się człowiek w swoim najgłębszym »ja« (...) czy potrafimy zachować te wartości duszpasterskie. Przy braku głębokiego życia wewnętrznego [kapłan] zamieni się prawie zupełnie niepostrzeżenie w urzędnika, a swoje duszpasterzowa-nie przekształci w urzędowanie parafialne: w załatwianie spraw".
Potem dodał, że zdał sobie z tego sprawę już we Francji, gdzie wielkie wrażenie wywarł na nim „szczery eksperyment" ruchu księży--robotników, z którym się tam zetknął. Oświadczył też Malińskiemu, iż problem ten tak bardzo go zaprząta, że pisze właśnie na ten temat artykuł.
Pewnego wolnego dnia, na początku stycznia 1949 roku, Wojtyła wsiadł do pociągu i pojechał do Krakowa, gdzie udał się na Stare Miasto na ulicę Wiślną w pobliżu Pałacu Arcybiskupiego. Wchodząc po trzeszczących schodach starego narożnego budynku na pierwsze piętro, gdzie mieściła się redakcja katolickiego „Tygodnika Powszechnego", ściskał pod pachą kopertę ze swoim artykułem. Jerzy Turowicz, redaktor naczelny „Tygodnika", pamięta „księdza, gdzieś tak po trzydziestce (...) który nam przyniósł ten pierwszy artykuł na temat Mission de France" (Wojtyła miał wtedy dwadzieścia osiem lat).
Turowicz i Wojtyła poznali się podczas wojny w mieszkaniu wspólnego znajomego, żaden z nich nie pamięta jednak szczegółów owego spotkania. Ale, jak wspomina Turowicz: „uznaliśmy, że jego artykuł
154
mówiący o pracy apostolskiej w środowisku robotników jest bardzo interesujący, i natychmiast zamieściliśmy go na pierwszej stronie". Był to początek ich trzydziestoletniej współpracy i przyjaźni, która przetrwała do dziś.
Następna wyprawa Wojtyły do Krakowa wiązała się z jego egzaminami magisterskimi z teologii, jakie zdawał na wydziale teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Uczelnia uznała tajne seminarium, do którego Karol uczęszczał podczas wojny, zaliczyła mu rok na wydziale po wojnie oraz Angelicum i dopuściła go do egzaminów. Uzyskawszy najwyższe oceny z takich przedmiotów, jak filozofia chrześcijańska, historia filozofii, studia nad Starym ł Nowym Testamentem, historia Kościoła katolickiego, podstawy teologii z liturgią, nauczanie, katecheza i metodologia, Wojtyła otrzymał stopień magistra.
W miesiąc później wydział teologiczny przyznał mu doktorat z teologii na podstawie dysertacji na temat świętego Jana od Krzyża, czego mu odmówiono na Angelicum z powodu niemożności przedstawienia wydrukowanego tekstu pracy. Kraków nie stawiał takich wymagań i ksiądz Władysław Wicher, wielki autorytet w sprawach teologii moralnej, który przeżył obóz koncentracyjny w Sachsenhausen, pochwalił Wojtyłę za ukazanie „psychologicznego przeżycia wiary". Stwierdził też, że „autor ma wnikliwy i drobiazgowy umysł, tak drobiazgowy, że czytelnik nierzadko gubi się w gąszczu detali".
Przykład głębokiego rozumienia chrześcijańskiej moralności dał Wojtyła w Niegowici na początku 1949 roku, kiedy to odmówił ochrzczenia sześcioletniego chłopca o imieniu Hiller, przyprowadzonego przez jedną z parafianek ze wsi Dąbrowa. Był on żydowskim sierotą, którego owa kobieta, po śmierci jego matki w krakowskim getcie, wychowywała jak własnego syna, ukrywając go przed Niemcami. Teraz, kiedy niebezpieczeństwo minęło, uznała, że czas dziecko ochrzcić.
Dziecko jednak miało krewnych w Stanach Zjednoczonych i Wojtyła orzekł, że ochrzczenie chłopca byłoby „nielojalne". Należy odesłać go do rodziny. I tak się stało, już w czerwcu tego samego roku Hiller płynął na pokładzie polskiego statku „Batory" do Stanów.
17 marca 1949 roku, po siedmiu miesiącach służby duszpasterskiej na wsi, Karol Wojtyła został odwołany z Niegowici. Kardynał Sapieha uznał, że jego protegowany zdobył wystarczające przygotowanie do pracy kapłańskiej i że nadszedł czas, by uczynił następny krok w swojej karierze duchownej.
Podczas swojej pracy w parafii niegowicińskiej ksiądz Wojtyła połączył węzłem małżeńskim trzynaście par i ochrzcił czterdzieścioro ośmioro dzieci.
155
Tym razem kardynał pozostawił Wojtyłę w Krakowie, mianując go wikariuszem w kościele św. Floriana, pięć przecznic od Rynku.
Kościół pochodzi z XII wieku i jest jednym z pięciu najstarszych w Krakowie. Kiedy Wojtyła podjął pod koniec kwietnia swoje nowe obowiązki, zajmując małe dwupokojowe mieszkanko na plebanii, stwierdził, że kościół św. Floriana jest bardzo popularny wśród studentów uniwersytetu.
Sapieha uznał, że po wiejskich doświadczeniach młody ksiądz powinien spróbować pracy w środowisku miejskim. Dzięki wszechstronnemu wykształceniu Wojtyła okazał się doskonałym duszpasterzem akademickim, a kardynał uważał, iż należy wzmóc wysiłki, by przyciągnąć do Kościoła jak najwięcej studentów i intelektualistów.
Dla Wojtyły była to wymarzona praca: mógł zaspokoić swoje ambicje naukowe i miał jednocześnie kontakt z młodzieżą, na którym tak mu zawsze zależało, a zarazem możliwość stosowania nowych metod w działalności duszpasterskiej, nie mówiąc już o stałych kontaktach z kulturalną i intelektualną elitą Krakowa. Kościół św. Floriana stał się ważnym etapem w karierze młodego duchownego.
Ale choć kardynał przywiązywał tak wielką wagę do politycznego oddziaływania na młodzież uniwersytecką i przyciągania jej do Kościoła — a krakowska inteligencja odznaczała się wysokim stopniem świadomości politycznej — w znanych pismach i prywatnych czy publicznych wypowiedziach Wojtyły oraz działaniach nic nie wskazywało na to, by zajmował jakiekolwiek wyraźne polityczne stanowisko. Nie uważano tego zresztą wcale za coś niezwykłego; krakowska społeczność widziała w Wojtyłe przede wszystkim kapłana i uczonego. Była to z jego strony świadoma postawa, Wojtyła chciał być postrzegany jako apolityczny, co już wkrótce miało okazać się bardzo pożyteczne.
Proboszczem parafii św. Floriana był wówczas ksiądz Tadeusz Kuro-wski, profesor Wojtyły w seminarium podziemnym podczas wojny. Zaraz po wyzwoleniu, w roku 1945, zajął się organizowaniem duszpasterstwa w środowiskach akademickich. W jego parafii Wojtyła odpowiadał za młodzież akademicką, podczas gdy drugi wikary, ksiądz Czesław Obtuło-wicz, zajmował się młodzieżą szkół średnich. Karol był ulubieńcem proboszcza. Ksiądz Obtułowicz, który w późniejszym czasie ściśle współpracował z Wojtyła w krakowskiej archidiecezji, tak wspomina ten okres:
Cała krakowska inteligencja skupiała się wokół księdza Kurowskiego, który w doskonały sposób potrafił wykorzystać przybycie młodego księdza z Rzymu. Niegowić bowiem była czymś w rodzaju wakacji po Rzymie (...) Rzadko się
156
w tamtych czasach zdarzało, żeby ktoś wracał do Krakowa z rzymskich studiów. Polscy absolwenci najchętniej zostawali na miejscu w nadziei na objęcie jakiegoś stanowiska w kurii. Ksiądz Kurowski robił więc wszystko, żeby wciągnąć Wojtyłe w środowisko krakowskie, zapraszając go na spotkania z różnymi ludźmi w różnych grupach (...) Były to na ogół spotkania o charakterze towarzyskim. Ksiądz Kurowski, zapraszając Wojtyłe, starał się stworzyć okazję do tego, by mógł on rozmawiać z wiernymi na interesujące ich tematy (...) Chciał go jak najszybciej przedstawić różnym ludziom, którzy gromadzili się wokół Kościoła i duszpasterstwa akademickiego (...) A w tamtych powojennych czasach ujawniania się różnych podziemnych ruchów istniał w Krakowie silny potencjał intelektualny i wielki zapał.
Wojtyła, będąc w stałym kontakcie z krakowskimi intelektualistami, artystami i studentami — głównie z pobliskiej Akademii Sztuk Pięknych i politechniki — gromadził wokół siebie coraz więcej przyjaciół. Wielu z nich także i dziś odwiedza obecnego Jana Pawła II w Watykanie, a on zawsze ciepło wita ich podczas swoich papieskich pielgrzymek do Polski. Spośród tych ludzi wybrał Jan Paweł II ścisłe grono księży, zakonnic i osób świeckich, które przeniosły się do Rzymu na stałe oficjalnie lub prywatnie. Ich obecność jest dla papieża szczególnie ważna.
W mieście, w którym kultura była tak istotnym elementem życia codziennego, wszechstronnie wykształcony, obdarzony wielkim czarem osobistym i bardzo elokwentny dwudziestodziewięcioletni ksiądz stal się wkrótce znaną osobistością. Pełen energii, łączył swoje zwykłe duszpasterskie obowiązki w parafii z pracą wśród studentów — prowadził wykłady, organizował dyskusje w zakrystii kościoła św. Floriana, odwiedzał domy akademickie oraz nędzne studenckie mieszkania, zabierał swoich podopiecznych do teatru i do kina, grał z nimi w szachy i chodził w góry.
Był, jak wspomina ksiądz Obtułowicz, uwielbiany przez młodzież obojga płci, ilekroć więc prowadził rekolekcje wielkanocne albo wygłaszał z jakiejś szczególnej okazji kazanie, w kościele św. Floriana zbierały się setki słuchaczy. Założył też chór gregoriański. 5 maja 1951 roku jego damsko-męski studencki chór odśpiewał w kościele św. Floriana pełną roszę gregoriańską De Angelis. Uroczyste piękno tych śpiewów, wykonywanych zazwyczaj przez chóry zakonne, sprawiło, że w latach dziewięćdziesiątych stały się one światowym bestsellerem.
157
Podczas swojej dwuipółrocznej pracy wikariusza w parafii św. Floriana — zanim przełożeni wyznaczyli mu inne zadania — Wojtyła nie spoczął ani na chwilę. Między innymi zapoczątkował program mający na celu wciągnięcie w sprawy Kościoła rodziców studentów — było to zapowiedzią jego późniejszego szczególnego zainteresowania problemami rodziny i małżeństwa. Jako wikary w parafii św. Floriana ochrzcił 229 dzieci.
23 lipca 1951 roku w wieku osiemdziesięciu pięciu lat zmarł największy protektor i mistrz Wojtyły, kardynał Sapieha. Dziesiątki tysięcy ludzi płakało na ulicach Krakowa, towarzysząc konduktowi żałobnemu zmierzającemu do Katedry Wawelskiej. Wojtyła bardzo boleśnie odczuł odejście kardynała. Sapieha zdążył jeszcze przed śmiercią polecić go opiece arcybiskupa Eugeniusza Baziaka, który przybył wcześniej ze Lwowa, by pomagać staremu kardynałowi w pracy, a potem go zastąpić — i teraz miał również przejąć odpowiedzialność za przyszłość Wojtyły.
11 listopada 1951 roku arcybiskup nakazał Wojtyle wzięcie dwuletniego urlopu dla zrobienia kolejnego doktoratu. Wojtyła, który nie chciał się rozstawać z pracą kapłańską ani zaniedbywać innych swoich zobowiązań, zwrócił się o pozwolenie nieprzerywania pracy, ale arcybiskup Baziak nie przychylił się do jego prośby i podkreślił, że na każde przedsięwzięcie nie związane ze studiami musi mieć jego zgodę. Pozwolił mu jednak odprawiać mszę w kościele św. Katarzyny i kontaktować się z młodzieżą u Świętego Floriana.
Miał przy tym Wojtyła całkowitą swobodę dysponowania wolnym czasem zgodnie z własnymi upodobaniami. Pisał więc dalej poezje, pracował nad sztuką teatralną i chodził na przedstawienia do Teatru Rapsodycznego, którego dyrektorem był nadal jego przyjaciel Kotlar-czyk, oraz brał prywatne lekcje angielskiego. Z powodu krótkowzroczności zaczął wtedy nosić okulary --w solidnej rogowej oprawie. Zachowało się wiele fotografii Wojtyły w okularach z czasów, kiedy był księdzem, biskupem, a potem kardynałem w Krakowie. Brak natomiast zdjęć Jana Pawła II w okularach, przynajmniej noszonych publicznie.
Pod wpływem sugestii arcybiskupa Baziaka z plebanii kościoła św. Floriana przeniósł się Wojtyła do mieszkania księdza Ignacego Róży-ckiego, znamienitego teologa i profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, na ulicę Kanoniczą u podnóża Wawelu. Pracował bardzo dużo nad doktorską dysertacją, która — zgodnie z planem — zajęła mu dwa
158
lata, znajdował jednak przy tym czas na swoje zainteresowania literaturą i teatrem. Nadal podtrzymywał również dawne przyjaźnie i towarzyskie kontakty, biorąc udział we wspólnych wypadach na narty, wycieczkach rowerowych czy pieszych wędrówkach po górach.
Pierwszy większy powojenny poemat Wojtyły, „Pieśń o blasku wody", został opublikowany w maju 1950 roku przez Jerzego Turowicza, nowego przyjaciela autora, w „Tygodniku Powszechnym" i podpisany pseudonimem Andrzej Jawień. Był to pierwszy z trzech pseudonimów literackich, jakimi posługiwał się Wojtyła. Niektórzy z przyjaciół papieża twierdzą, że Jawień to nazwisko kilku rodzin z parafii niegowiciń-skiej, Jan Paweł II powiedział jednak w 1994 roku, że zapożyczył ów pseudonim od jednego z bohaterów „Powrotu do życia" Parandow-skiego.
Poemat ten to napisana białym wierszem liryczna modlitwa mówiąca
0 poszukiwaniu Boga i wiary, oparta na słowach świętego Jana cytującego Chrystusa, który zwrócił się do Samarytanki przy studni Jakuba mówiąc: „Każdy, kto pije tę wodę, znowu pragnąć będzie; kto jednak napije się wody, którą ja mu dam, nigdy nie uczuje pragnienia". (J. 4,13). Jest to bardzo w duchu rozważań Wojtyły nad „mrocznymi nocami" poszukiwań wiary przez świętego Jana od Krzyża. Poemat kończy się stwierdzeniem, że woda w mistycznej studni odbija Boga,
1 prośbą:
(...) Nie zdołam Cię całego przenieść w sobie -ale pragnę, byś pozostał, jak w zwierciadle studni zostają liście i kwiaty z wysoka zdjęte
„Pieśń o blasku wody" jest dzięki gładkości i prostocie języka jednym z najlepszych i najbardziej inspirujących utworów poetyckich Wojtyły. Musiał on spełniać wysokie standardy poezji polskiej, skoro doczekał się publikacji w czołowym tygodniku i w mieście, którego niemal każdy mieszkaniec uważa się za krytyka literackiego. Kolejnym utworem poetyckim Wojtyły, opublikowanym w 1950 roku na łamach ..Tygodnika Powszechnego", był składający się z trzech części wiersz ..Matka", liryczny hymn na cześć macierzyństwa, którego symbolem Jest Matka Boska.
Turowicz zamieszczał zarówno poezję, jak i prozę Wojtyły, który
odpisywał swoje utwory różnymi pseudonimami - - i był jednym
niewielu ludzi, którzy wiedzieli, że Jawień od poezji i Wojtyła od
rtykułów (inaczej się podpisywać zaczął później) to ten sam autor. Po
159
artykule na temat Mission de France opublikowanym w 1949, jeszcze w tym samym roku „Tygodnik" zamieścił wspomnienie o Janie Tyra-nowskim, duchowym mistrzu Wojtyły, zatytułowane „Apostoł".
W 1951 roku ukazał się obszerny artykuł Wojtyły „Tajemnica i człowiek", dość trudny esej teologiczny, w którym autor twierdził, że „historyczny fakt Jezusa Chrystusa jawi się w świetle wiary jako tajemnica wcielenia Syna Bożego" i sprowadza się do tezy, że tylko człowiek wierzący zdolny jest pojąć i docenić związek pomiędzy „tajemnicą Boga-Człowieka" a rzeczywistością życia ludzkiego. Artykuł ów to klasyczny przykład tego, jak Wojtyła potrafił w swoich publikacjach na tematy teologiczne i filozoficzne klarowność tekstu złożyć na ołtarzu uczonego werbalizmu. Jego proza jest bardzo trudna w czytaniu. Ale gdy odłoży na bok przygotowane wcześniej teksty, potrafi być żywiołowym improwizatorem i porywającym mówcą.
Niewątpliwie najbardziej interesującym i zarazem najważniejszym utworem Wojtyły jest opatrzony wstępem trzyczęściowy dramat „Brat naszego Boga", powstały w ciągu pięciu lat obejmujących studia powojenne autora w krakowskim seminarium, studia w Rzymie i pracę w parafii św. Floriana. Dramat został jednak opublikowany dopiero pod koniec 1979 roku, w rok po wyborze Wojtyły na papieża, i jest stosunkowo mało znany.
Długotrwałe związki Wojtyły z teatrem jako aktora i reżysera zaowocowały jego dramatopisarską sprawnością warsztatową. Zręcznie posługuje się kolokwializmami, język dialogów jest gładki i naturalny, a didaskalia, opisy scen i cała konstrukcja utworu świadczą o profesjonalizmie. Zadziwia zrozumienie wykazywane przez polskiego kap-łana-filozofa dla zachodzących w latach pięćdziesiątych gwałtownych zmian społecznych.
Kiedy Wojtyła pracował nad swoim dramatem, w Polsce rządzili komuniści, głosząc hasła powszechnej sprawiedliwości, skoro więc upatrywał rozwiązania tych problemów w chrześcijańskiej rewolucji społecznej, musiał mieć na myśli kapitalistyczny wyzysk na Zachodzie i w Trzecim Świecie.
„Brat naszego Boga" to autentyczna historia — opowieść o Adamie Chmielowskim, artyście malarzu żyjącym na przełomie XIX i XX wieku, który doznał objawienia religijnego i od tej pory poświęcił się całkowicie pracy na rzecz wszystkich biednych i pokrzywdzonych. Przybrawszy imię Brata Alberta, powołał do życia zakon franciszkanów tercjarzy, skupiający mężczyzn i kobiety — znany później jako zakon
160
franciszkanów albertyńskich albo po prostu albertynów — który zakładał przytułki dla biednych i bezdomnych.
Brat Albert (tytułowy „brat Boga") był dla Wojtyły wzorem cnót: nie tylko był bowiem człowiekiem Bożym, intelektualistą i artystą, ale także gorącym polskim patriotą (w wieku lat osiemnastu stracił nogę w powstaniu styczniowym). Z długą białą brodą i drewnianą nogą stał się Brat Albert na początku wieku w Krakowie znaną postacią. Ciągnąc ręczny wózek, krążył po mieście i zbierał dla swoich „gości" z przytułku stare ubrania i żywność. Irena Szkocka, przyjaciółka Wojtyły, wspomina, że jako młoda dziewczyna często widywała Brata Alberta na ulicach Krakowa.
Brat Albert umarł w roku 1916 w wieku siedemdziesięciu jeden lat i został pochowany w Krakowie w kościele Karmelitów Bosych. Wojtyła, który otaczał go wielką czcią, jako biskup kazał wmurować w tymże kościele w roku 1963 poświęconą mu tablicę pamiątkową, a jako papież kanonizował go w roku 1989. Tak więc Adam, malarz, jest obecnie świętym Albertem.
W dramacie Wojtyły malarz otwiera swoją krakowską pracownię dla głodnych i bezdomnych, tłumacząc kolegom artystom: „Nie możemy dopuścić, aby poza nami cała masa ludzka kłębiła się po ogrzewalniach, wiodła życie nieomal zwierzęce, wyłączając z niego powoli wszelką inną świadomość poza poczuciem głodu i lęku".
Objawienia, że musi się poświęcić biednym nie z litości czy współczucia, ale dlatego, że mają oni prawo do godziwego życia i godności własnej, doznaje Adam podczas spotkania z anonimowym mężczyzną po jednej z wizyt w nędznym i brudnym miejskim przytułku. Gorzki wyrzut tamtego, że z „upokarzającej" litości przynosi ubranie i jedzenie, otwiera mu oczy. Owa anonimowa postać ma z pewnością przedstawiać mistyka Jana Tyranowskiego.
Inny anonimowy bohater sztuki wyszydza miłosierdzie bogatych: „Aha — powiada — miłosierdzie. Złotówka tu, złotówka tam, za prawo spokojnego posiadania milionów — w bankach, w lasach, w folwarkach, w papierach wartościowych, w udziałach... Bo ja wiem, w czym jeszcze. Oto są życiowe owoce tej zasady. Za złotówkę tu, za złotówkę tam (...)
A przy tym zwierzęca harówka przez 10, 12, 16 godzin za lichy
grosz, za mniej niż prawo do życia, za nadzieję wątpliwej pociechy
am — która niczego nie zmienia, która tylko od wieków wiąże potężny,
wspaniały wybuch ludzkiego gniewu — ludzkiego, twórczego gniewu".
Motyw „wspaniałego ludzkiego gniewu" wciąż powraca w tej sztuce, -dna z postaci, nazwana Mówcą, tłumaczy ludziom w przytułku, że prawo do korzystania z praw człowieka:
161
„Przyszedłem tu obudzić to, co w was drzemie. Wiem, że wszyscy myślicie to, co ja w tej chwili. Wszyscy to myślicie, ale nikt nie odważy się tego powiedzieć głośno. Dlaczego? Dlaczego nie wydobędziecie tej siły, która w was jest? Dlaczego pozwalacie się przygnębić nędzy i tamujecie w sobie słuszny bunt? Dlaczego milczy w was gniew?"
„Nie lękajcie się!" — wykrzykuje Mówca, wypowiadając słowa, które Jan Paweł II wypowie po raz pierwszy w czterdzieści lat później, zwracając się do wszystkich ludzi na świecie jako papież; słowa Chrystusa: „Dostarczcie tylko gniewu, a znajdą się siły, które zdołają ująć go, wykorzystać i poprowadzić!"
Kiedy pod koniec dramatu Brat Albert, zwany przez swoich szarych współbraci Starszym Bratem, dowiaduje się, że w śródmieściu Krakowa „wyłączono elektryczność i gaz", a robotnicy porzucili pracę, by dołączyć do demonstrantów, oświadcza: „Ano, widać, były zgromadzone prochy. Starczyło iskry... Wiedziałem o tym od dawna. To musiało przyjść (...) gniew musi wybuchnąć. Zwłaszcza jak jest wielki". Nie tylko Brat Albert w sztuce mówił o „wielkim gniewie". Również sam Jan Paweł II w niezwykle emocjonalny sposób, nie mający precedensu w wystąpieniach papieskich współczesnej doby, przywoływał ów gniew, mobilizując całe siły Stolicy Apostolskiej i Kościoła na świecie, kiedy w roku 1994 przeciwstawiał się proponowanej przez Organizację Narodów Zjednoczonych deklaracji dotyczącej kontroli urodzin, która praktycznie legalizowała aborcję i sztuczne środki zapobiegania ciąży.
W swoim utworze Wojtyła kładzie szczególny nacisk na religijne doświadczenie, jakim było objawienie Brata Alberta. Ale jest on zarazem apoteozą rewolucji opartej na chrześcijańskim etosie. Pisząc „Brata naszego Boga" tuż po wojnie, Wojtyła nie mógł przewidzieć, że dziesięć lat później w niemal identycznych słowach kapłani katoliccy Ameryki Łacińskiej nawoływać będą do rewolucji w imię Boga i sprawiedliwości społecznej, głosząc nową „teologię wyzwolenia".
Jako Jan Paweł II nie boi się tego, co uważa za marksistowskie elementy tej teologii. Ale jako kapłan polski w latach pięćdziesiątych żywił cichą obawę, że rodzime siły marksistowskie zniszczą jego Kościół.



Rozdział dwunasty

20 stycznia 1951 roku, w dziewięć miesięcy po podpisaniu porozumienia między Kościołem a państwem, został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa pod zarzutem zdrady stanu i szpiegostwa (zarzutów nie precyzowano) biskup Czesław Kaczmarek z Kielc. Przetrzymywano go przez dwa lata w areszcie, po czym osądzono i skazano na dwanaście lat więzienia.
Aresztowanie biskupa Kaczmarka zapoczątkowało okres zastraszania i prześladowań kleru. Nigdy jednak nie osiągnęły one nawet w przybliżeniu poziomu komunistycznego terroru w innych krajach Europy Wschodniej, miały bowiem na celu raczej kontrolowanie niż zniszczenie struktur kościelnych w Polsce i dialog między stronami nie ustał nawet w najgorszych czasach.
Tak więc arcybiskupowi Wyszyńskiemu, prymasowi Polski, zezwolono w lutym na wyjazd do Rzymu na audiencję u papieża Piusa XII; była to pierwsza wizyta Wyszyńskiego w Rzymie od chwili, kiedy został wyniesiony do godności prymasa. Władze komunistyczne kontrolowały wyjazdy za granicę obywateli polskich, nie wyłączając duchownych, odmawiając wydania paszportu tym, których z jakichś względów nie chciały wypuszczać — a takich była zdecydowana większość.
Przed wyjazdem do Rzymu Wyszyński po raz pierwszy rozmawiał w Warszawie z prezydentem Bierutem; po powrocie odbyła się druga rozmowa. Każda z nich trwała trzy godziny. W kwietniu 1952 roku
Wyszyński przysłał Bierutowi życzenia z okazji sześćdziesiątych urodzin.
W Watykanie prymas zarzucił kardynałowi Dominici Tardiniemu,
fdzo konserwatywnemu podsekretarzowi stanu, iż niesłusznie oskar-
1 Polskich biskupów o to, że są „zbyt ugodowi" w stosunku do
163
komunistów i próbował wyjaśnić Tardiniemu i papieżowi realia życia za żelazną kurtyną oraz uświadomić im, jakie środki należałoby podjąć dla ochrony Kościoła w Polsce.
W rok później, podczas dyskusji z katolickimi wydawcami w kraju, Wyszyński oświadczył: „Męczeństwo zawsze jest i łaską, i zaszczytem. Ale gdy zważę, jak wielkie Polska katolicka ma dziś zadanie i potrzeby, to wolę to męczeństwo jak najpóźniej". I dodał: „Wolę swych kapłanów przy ołtarzu, na ambonie i w konfesjonale niż w więzieniu". Dokładnie to samo powiedział wcześniej Tardiniemu i papieżowi w Rzymie.
Jednocześnie władze nie zabraniały organizowania większych procesji i pielgrzymek, takich jak pielgrzymka do sanktuarium Czarnej Madonny w Częstochowie, gdzie 15 sierpnia 1952 roku, w Święto Wniebowzięcia, prymas wygłosił kazanie na temat praw człowieka i Kościoła, jak również nie ograniczały swobody praktyk religijnych.
W Krakowie ksiądz Woj tyła bez przeszkód prowadził swoją pracę duszpasterską ze studentami u Świętego Floriana, mimo iż reżim zaostrzył kontrolę nad Kościołem. Zaczęły się wybiórcze aresztowania starszych prałatów. Znalazł się wśród nich opiekun i wielki przyjaciel Wojtyły, ksiądz Kurowski, proboszcz parafii św. Floriana. Mimo to nie stwierdzono, żeby Wojtyła kiedykolwiek publicznie, z ambony czy w jakiś inny sposób, protestował przeciwko narastającej fali prześladowań duchowieństwa — robił to natomiast bez przerwy prymas Wyszyński w Warszawie.
Nie wiadomo właściwie, dlaczego akurat w tym czasie władze wzmogły kampanię nienawiści, jednocześnie nie zrywając dialogu z Kościołem. Niektórzy historycy tego okresu twierdzą, że Bierut i jego współpracownicy z Jakubem Bermanem, szefem „bezpieki", chcieli w ten sposób uspokoić przedstawicieli twardej linii wewnątrz własnego aparatu oraz w Związku Radzieckim. Prawda nie ustawała w atakach na Wyszyńskie-go. Wojna w Korei w czerwcu 1950 roku zaostrzyła jeszcze bardziej konflikt pomiędzy Wschodem a Zachodem.
Niewykluczone, że w Polsce — kraju, w którym obie główne strony konfliktu miały swoje agendy — elita partyjna doszła do wniosku, iż wybiórcze aresztowania wśród biskupów to konieczna cena za odmowę przypuszczenia zmasowanego ataku na cały Kościół i utrzymanie dialogu z prymasem i jego doradcami. Władze musiały zdawać sobie sprawę, że wobec tak wielkiej siły, jaką stanowił katolicyzm w Polsce, „czołowe zderzenie" z Kościołem mogłoby się źle skończyć. W jakimś sensie strategia jednej strony w tym konflikcie stanowiła lustrzane odbicie strategii strony drugiej. Sprawą Bieruta były pertraktacje ze Stalinem; sprawą Wyszyńskiego — pertraktacje z Piusem XII.
164
Tymczasem aresztowania i prześladowanie księży nie ustawały. Na noczatku 1951 roku został aresztowany rektor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, ksiądz Antoni Słomkowski, jednak sama uczelnia zbytnio nie ucierpiała. Wiosną 1951 roku aresztowano dziewięciu księży w diecezji włocławskiej, gdzie arcybiskup Wyszyński pełnił swoją pierwszą powojenną służbę kapłańską.
W roku 1952 sytuacja jeszcze się pogorszyła. Doszło do poważnego konfliktu w sprawie mianowania biskupów, a głównym terenem rozgrywek okazały się diecezje krakowska, katowicka i śląska. Kościół stał na stanowisku, że jedynie papież — na mocy prawa kanonicznego -- może wybierać kandydatów z listy przedstawionej mu przez prymasa. Ale władze, które chciały zapewnić sobie prawo weta, nie zamierzały się na to zgodzić i w końcu wygrały batalię.
Mianowanych już biskupów, których reżim komunistyczny nie aprobował, usuwano ze stanowisk albo — w niektórych wypadkach -aresztowano. W diecezji katowickiej na przykład usunięto biskupa Stanisława Adamskiego i dwóch biskupów pomocniczych, a w listopadzie aresztowano w Krakowie arcybiskupa Baziaka i biskupa pomocniczego Stanisława Rosponda.
Aby zapewnić funkcjonowanie archidiecezji krakowskiej, kierownictwo Kościoła powierzyło tymczasowe zastępstwo biskupowi Franciszkowi Jopowi z Sandomierza. Został on zaakceptowany przez władze, ponieważ zachowano narzuconą przez reżim procedurę postępowania.
Usunięcie Baziaka z Pałacu Arcybiskupiego i jego aresztowanie wstrząsnęło społecznością katolicką Krakowa, jednak pracujący wówczas nad doktoratem Karol Wojtyła nie wypowiedział się publicznie na ten temat i wkrótce potem udał się z przyjaciółmi na wyprawę narciarską w Tatry.
Teraz cała wrogość władz obróciła się przeciwko Wyszyńskiemu. 9 listopada, w dwa tygodnie po aresztowaniu Baziaka i Rosponda, przyszła wiadomość, że papież mianował Wyszyńskiego kardynałem. Pius XII chciał niewątpliwie - wobec nasilenia komunistycznych itaków — podnieść w ten sposób prestiż Kościoła w Polsce, która od czasu śmierci Sapiehy nie miała kardynała. Władze jednak odmówiły Wyszyńskiemu paszportu, uniemożliwiając mu wyjazd do Rzymu i przyjęcie nominacji z rąk papieża.
Wyszyński ściągnął na siebie gniew komunistów między innymi owodu swojego nieprzejednanego stanowiska w sprawie projektu tytucji sporządzonego przez reżimowych ekspertów. Przede wszys-zakwestionował brak zapisu uznającego Kościół za instytucję
165
publiczną i co za tym idzie, brak gwarancji swobody działania. Wobec zasady rozdziału Kościoła od państwa przyjętej w większości krajów świata, stanowisko Wyszyńskiego było uważane za niesłuszne. Jednak głównym zadaniem prymasa była walka o prawa Kościoła, Wyszyński zaś czuł, że ogólnikowe sformułowania na temat wolności wiary i wykonywania praktyk religijnych, jakie znalazły się w projekcie konstytucji, nie dają żadnych gwarancji, i dlatego sięgał po wszelkie dostępne środki. Niewiele jednak mógł zrobić. „Tygodnik Powszechny" otrzymał zakaz publikowania memorandum episkopatu w tej sprawie, a Sejm przyjął nową konstytucję 22 lipca 1952 roku, w ósmą rocznicę narodzin Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej.
Sytuacja stała się jeszcze groźniejsza w roku 1953. W styczniu czterem księżom i trzem świeckim pracownikom krakowskiej archidiecezji wytoczono przed sądem wojskowym proces o współpracę z CIA -- pod zarzutem szpiegostwa, działalności wywrotowej przeciwko Polsce Ludowej oraz nielegalnego handlu obcą walutą. Był to pierwszy wielki proces pokazowy polskiego kleru w czasach komunistycznego reżimu. Sposób, w jaki proces był prowadzony, łącznie z atakami na nieżyjącego kardynała Sapiehę, wskazywał na to, że władzom chodziło o skompromitowanie w oczach polskiej opinii publicznej wyższej hierarchii kościelnej, jak również o poparcie pro-reżimowych organizacji katolickich, których działalność zdecydowanie się w tym okresie ożywiła.
W wyniku trwającego pięć dni procesu ksiądz Józef Lelito, założyciel Kobiecego Kółka Żywego Różańca i Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej na terenie archidiecezji — organizacji zbliżonych do tych, którym patronował Wojtyła — oraz dwaj świeccy działacze katoliccy zostali skazani na karę śmierci (wyroku jednak nie wykonano), pozostali zaś na długoletnie więzienie.
5 marca 1953 roku umarł Stalin, ale sytuacja Kościoła w Polsce, zamiast się poprawić, uległa dalszemu pogorszeniu, kiedy „Tygodnik Powszechny" odmówił zamieszczenia nekrologu generalissimusa. Jerzy Turowicz i jego współpracownicy byli zdania, że jeśli nie mogą napisać o Stalinie nic dobrego, to nie powinni pisać niczego.
Władze zareagowały na to zakazując druku tygodnika, dopóki nie zamieści pochwalnego wspomnienia o Stalinie, i konfiskując trzy kolejne numery. Trzeci z nich zawierał wywiad Turowicza z prymasem Wyszyńskim, w którym obaj stwierdzili, że w tej sytuacji nie ma sensu walczyć o pismo. Jednocześnie władze postawiły jako warunek dalszego
166
istnienia „Tygodnika" usunięcie Turowicza i jego zastępcy. Kiedy kolegium redakcyjne odrzuciło to ultimatum, Urząd Bezpieczeństwa zamknął redakcję i opieczętował jej siedzibę. Wkrótce pismo znów ukazało się pod swoim dawnym tytułem, ale zostało przekazane pAX-owi, prorządowej organizacji katolickiej, oraz równie prorządo-wej grupie księży patriotów.
PAX miał własną gazetę i wydawnictwo i przez najbliższe trzy lata był jedynym uznanym przez reżim głosem, jakim katolicyzm w Polsce mógł przemawiać. Wielu katolickich intelektualistów publikowało swoje teksty w tym wydawnictwie, tłumacząc się, że lepiej publikować w pAX-ie niż wcale. Tadeusz Mazowiecki, pierwszy postkomunistyczny premier Polski, reprezentujący wówczas lewicowy nurt katolicki, również był w owym czasie członkiem PAX-u, czego mu Jan Paweł II nigdy nie zapomniał. Kiedy w roku 1991 Mazowiecki kandydował w wyborach prezydenckich, Watykan poparł przywódcę Solidarności Lecha Wałęsę i Wałęsa wygrał wybory.
Karol Wojtyła, autor wielu publikowanych w „Tygodniku Powszechnym" artykułów i poezji, po zmianie kierownictwa przestał współpracować z pismem. Jego publikacje sprzed zmian w „Tygodniku Powszechnym" to poemat „Myśl jest przestrzenią dziwną" oraz trzy długie artykuły: „Instynkt", „Miłość i małżeństwo" z roku 1952 i „Religijne doświadczenie czystości" z początku 1953 roku.
Poemat jest metafizyczną dyskusją na temat procesu myślowego, w której autor dochodzi do wniosku, że refleksji
(...) sprzyja cisza i samotność,
samotność możliwa w człowieku,
możliwa dlatego, bo od niej nie odrywa nikogo śmierć.
Cisza, samotność i śmierć są tematami stale powracającymi w twórczości Wojtyły.
Dwa artykuły spośród trzech, o których wyżej mowa, to sygnał
Późniejszego bardzo aktywnego zainteresowania Karola Wojtyły chrześ-
'ijańską etyką seksualizmu, która stanie się przedmiotem jego szcze-
olnej troski zarówno jako kapłana, jak i papieża. W pierwszym z nich
stawia sprawę „czystości etycznej" w stosunkach seksualnych — jest
a możliwa tylko wtedy, gdy popęd płciowy służy „przekazywaniu
'Cla (...) i zapewnieniu istnienia rodzajowi ludzkiemu". „W tym
- pisał Wojtyła -- przyzwalanie, by popęd płciowy, służący
S14ganiu właściwych celów (prokreacyjnych), łączył się z przyjemnoś-
C14, nie jest z punktu widzenia etycznego naganne". Kolejny ważny
167
punkt rozważań Wojtyły na ten temat to teza, że miłość jest niezbędnym warunkiem współżycia seksualnego pomiędzy mężczyzną a kobietą, nawet tego etycznie czystego, które jednak musi być usankcjonowane małżeństwem. Drugi artykuł stanowi potwierdzenie, że: „Czystość (...) jest tak ważną cnotą w życiu religijnym chrześcijan".
Świadectwem stale nasilającej się kampanii przeciwko Kościołowi był wyrok z 22 września 1953 roku, skazujący biskupa Kaczmarka na dwanaście lat więzienia w procesie, który odbył się dwa lata po jego aresztowaniu. W trzy dni później miały miejsce jeszcze bardziej dramatyczne wydarzenia.
25 września późnym wieczorem w Pałacu Prymasowskim przy ulicy Miodowej w Warszawie został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa kardynał Wyszyński. Stało się to po jego powrocie z kościoła św. Anny, gdzie wygłosił kazanie z okazji dnia błogosławionego Ładysława, patrona stolicy. Kiedy tajniacy wtargnęli do rezydencji, jeden z nich został ugryziony przez psa Wyszyńskiego, Bacę. Prymas udzielił agentowi pierwszej pomocy, a potem spokojnie wsiadł do samochodu.
Po całonocnej jeździe ksiądz prymas został internowany w klasztorze Ojców Kapucynów w Rywałdzie, w północno-wschodniej Polsce. Był pierwszym aresztowanym polskim purpuratem od czasu, gdy w roku 1866 Prusacy wtrącili do więzienia na dwadzieścia lat arcybiskupa Mieczysława Ledóchowskiego za jego sprzeciw wobec zarządzeń mających na celu likwidację polskiej kultury.
W dniu aresztowania prymasa ksiądz Woj tyła przebywał w pobliżu Babiej Góry na dziesięciodniowej wycieczce ze swoimi studentami z parafii św. Floriana. Zapoczątkował tam zwyczaj odprawiania w trakcie wyjazdów mszy polowej. Wcześniej był z dziewięcioma swoimi podopiecznymi na pięciodniowym spływie kajakowym Brdą.
W październiku 1954 roku władze zamknęły wydział teologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, na którym Wojtyla wykładał po ukończeniu swojej ostatniej pracy doktorskiej, i przyłączyły go do wydziału teologicznego Uniwersytetu Warszawskiego, który z punktu widzenia reżimu znacznie łatwiej poddawał się sterowaniu.
Gdy Kościół w Polsce, poddawany nieustannym naciskom władz komunistycznych, walczył o przetrwanie, pojawił się nowy fakt, który miały wywrzeć znaczący wpływ na Karola Wojtyłę i stać się przyczyną poważnej kontrowersji. Była to oficjalna akceptacja, jakiej udzieliła Stolica Apostolska organizacji religijnej Opus Dei.
168
Opus Dei (po łacinie „Dzieło Boże") zostało założone w Madrycie 2 października 1928 roku przez Josemarię Escriva de Balaguer y Al-bas, dwudziestosześcioletniego księdza z Barbastro w północno--wschodniej Hiszpanii, jako organizacja „apostolatu" w służbie Kościoła. Jej celem było „otwarcie dla mężczyzn i kobiet drogi do szukania świętości i pełnienia apostolatu ze szczerym i w pełni świeckim poświęceniem".
Nie był to tradycyjny zakon — jak benedyktyni, franciszkanie czy jezuici — ale miał znacznie większe ambicje niż inne stowarzyszenia świeckie działające w Kościele. Opus Dei było próbą połączenia czynników duchownego i świeckiego w szerzeniu i praktykowaniu wiary i stanowiło organizację, której członkowie, kler i katolicy świeccy mieli być osobowościami wybitnymi pod każdym względem. Opus Dei miało więc być ruchem elitarnym, a nie masowym.
Jeśli chodzi o księdza Josemarię Escriva, był on zarówno mistykiem wyrosłym z wielkiej hiszpańskiej tradycji świętego Jana od Krzyża i świętej Teresy z Avila, jak i pragmatykiem, który potrafił realizować praktyczne cele swojej organizacji. Pragmatyczny mistyk — ta sprzeczność w przypadku Escriva, który miał doktoraty z prawa i teologii i który wiele publikował, była tylko pozorna. Jego najważniejsze dzieło, „Droga", po raz pierwszy wydane w roku 1934 pod tytułem „Rozważania duchowe" i będące zbiorem 999 myśli — czy też maksym lub przykazań — jest czymś w rodzaju Biblii Opus Dei. W ciągu sześćdziesięciu lat „Droga", przetłumaczona na trzydzieści pięć języków, rozeszła się w czterech milionach egzemplarzy.
Jako pragmatyczny mistyk, był Escriva kolejnym wzorem do naśladowania dla Wojtyły, który później stał się głównym protektorem Opus Dei, chociaż to Pius XII pierwszy udzielił tej organizacji błogosławieństwa w imieniu swoim i Stolicy Apostolskiej. Chociaż Escriva nie był jak Tyranowski bezpośrednim duchowym mentorem Wojtyły, niewątpliwie wywarł na niego wielki wpływ, mimo że nigdy się nie spotkali. Jan Paweł II wierny tradycji świętego Jana od Krzyża, zawsze miał słabość do hiszpańskiego Kościoła.
Podczas hiszpańskiej wojny domowej w latach 1936-1939 Escriva,
3 ucieczce z Madrytu, siedziby rządu republikańskiego, większość
asu spędził na terenach opanowanych przez nacjonalistyczną armię
nerała Franco, w republice bowiem zabijano księży oraz zakonników zakonnice, a kościoły i klasztory niszczono.
Powróciwszy po zwycięstwie Franco do Madrytu, Escriva zwrócił f w lutym 1941 roku do biskupa Madrytu i Alcali o nadanie Opus
1 formalnego statusu „pobożnego związku". W sześć tygodni później
169
biskup przychylił się do jego prośby. Od tej chwili prestiż i znaczenie Opus Dei w Kościele stale rosły.
Wkrótce Escriva uznał, że nadszedł czas, żeby Opus Dei miało swoich księży. W związku z tym w maju 1943 roku wysłał do Rzymu księdza Alvaro del Portillo, sekretarza generalnego Opus Dei, który miał zabiegać o zgodę Stolicy Apostolskiej. Portillo został przyjęty przez Piusa XII, co było dowodem szczególnego wyróżnienia. W rozmowie uczestniczył również sekretarz stanu, Maglione, a jej wynik musiał być pozytywny, ponieważ Escriva zaraz potem zwrócił się do biskupa Madrytu o podniesienie Opus Dei do rangi instytucji zarządzanej przez biskupa, pod nazwą Kapłańskiego Stowarzyszenia Świętego Krzyża.
11 października 1943 roku Kongregacja do Spraw Religii i Instytutów Świeckich, odpowiedzialna za instytucje religijne i zakony, wydała na rzecz nowego stowarzyszenia dekret Nihil Obstat („nihil obstat" znaczy po łacinie „brak przeszkód"). 8 grudnia archidiecezja madrycka wyraziła zgodę na powołanie takiej organizacji. Był to punkt zwrotny w historii Opus Dei.
Po zakończeniu wojny Escriva uznał, że nadszedł czas, by wykonać kolejny krok. W kwietniu 1946 roku ponownie wysłał Portilla do Rzymu z propozycją, by Stolica Apostolska przyznała Opus Dei i Kapłańskiemu Stowarzyszeniu Świętego Krzyża status instytutu papieskiego. Papież przyjął Portilla natychmiast. Oficjalni historycy Opus Dei twierdzą, że Pius XII „rozumiał", iż stowarzyszenie, będąc już instytucją kościelną, jest zarazem „w sposób oczywisty zjawiskiem nowym", lecz propozycja Escriva warta jest zastanowienia. Tymczasem wysłał mu swoją fotografię z autografem i „specjalnym błogosławieństwem".
Pod koniec czerwca Escriva, nazywany obecnie założycielem Opus Dei, przybył z pierwszą wizytą do Rzymu. Papież przyjął go 16 lipca zapewniając, że popiera jego propozycję.
Escriva wrócił do Hiszpanii, podjąwszy jednak decyzję, że zamieszka w Rzymie, który miał także stać się centralą jego organizacji, przyjechał ponownie do stolicy Włoch w ostatnim tygodniu listopada. W tym samym tygodniu przybył do Rzymu Wojtyła, by podjąć studia na Angelicum. Był to jeden z tych dziwnych zbiegów okoliczności, jakimi wydaje się naznaczone życie Karola Wojtyły. Nic nie wskazuje na to, by przyszły papież wiedział o istnieniu Escriva i Opus Dei — w tym okresie mało kto o nich wiedział — nie było też powodu, by wysoko ustosunkowany hiszpański prałat i nieznany polski ksiądz-student mieli się kiedykolwiek spotkać.
170
24 lutego 1947 roku papież Pius XII podpisał dekret uznający Opus pei i Kapłańskie Stowarzyszenie za Świecki Instytut Papieski. Zapewniało to owej organizacji bezpośrednią opiekę papieską, a co za tym idzie — według słów historyków Opus Dei — „normalny status prawny" i „stosowną autonomię". Opieka papieska przyczyniła się także do „powstrzymania niezrozumienia i prześladowań, które były udziałem Opus Dei".
Tymczasem Opus Dei rozszerzyło wpływy na obydwie Ameryki, zrzeszając w swoich szeregach lekarzy, prawników, architektów, oficerów, naukowców, artystów, pisarzy, profesorów uniwersyteckich i studentów. W maju Pius XII w dowód osobistej przyjaźni przyznał Escriva tytuł papieskiego prałata domowego.
16 czerwca 1950, w Roku Świętym, kiedy ponad trzy miliony katolików z całego świata pielgrzymowało do Stolicy Apostolskiej, papież uczynił dalszy krok w kierunku wzmocnienia pozycji Opus Dei: kolejnym dekretem potwierdził pozycję nowego Instytutu Papieskiego, aprobując jego statut i przywileje.
Organizacja nadal rozwijała się systematycznie. Od roku 1946 liczba członków wzrosła z 268 do 2954, co wobec elitarnych zasad rekrutacji należy uznać za niemały sukces. Opus Dei miało już teraz w Rzymie oddzielne kolegia dla kobiet i mężczyzn oraz ponad sto ośrodków w Europie, obu Amerykach i w Afryce.
Stowarzyszenie zyskiwało wpływy na całym świecie, zarówno w centralnych organizacjach kościelnych, jak i - - bardzo dyskretnie, ale metodycznie — w kołach polityki i biznesu. W lutym 1952 roku papież wykonał jeszcze jeden gest w stronę Opus Dei, mianując kardynała Federico Tedeschiniego jego oficjalnym protektorem.
Kolejny wielki awans tej organizacji miał nastąpić wraz z wyborem Jana Pawła II.
W Krakowie w 1953 roku Wojtyła, zajęty kończeniem swojej pracy habilitacyjnej, wygłaszał kazania o problemach dotyczących rodziny seksu i pogłębiał swą wiedzę religijną oraz filozoficzną, nie rezygnując ednocześnie z czynnego wypoczynku w towarzystwie przyjaciół. 4 stycznia wraz z dwoma przyjaciółmi, fizykami jądrowymi, udał wieczornym pociągiem do Poronina. Jak wspominał później jeden >ch, profesor Jacek Hennel, Wojtyła odmówił jazdy pierwszą klasą nowiąc: „Nie, nie — z ludem jedziemy..."
lenne! po raz pierwszy zetknął się z Wojtyła kilka lat wcześniej, !dy jako student uczestniczył w jego wykładach i dyskusjach
na
171
temat metafizyki w Katolickim Stowarzyszeniu Młodzieży Męskiej, gdzie wkrótce powstało grono przyjaciół, w którego skład wchodzili młodzi naukowcy, ich żony i dziewczyny. Była to młodzież od Świętego Floriana. Wypad do Poronina został pomyślany jako sprawdzian narciarski dla Wojtyły, ale on sam nie zdawał sobie z tego wówczas sprawy. Hennel wspomina:
Zaplanowaliśmy kilkudniowy narciarski wypad w Gorce i ktoś zaproponował, żeby zaprosić księdza Wojtyłę, z którym byliśmy zaprzyjaźnieni i którego lubiliśmy. Nie znając jego narciarskich umiejętności i nie zdradzając się z naszymi prawdziwymi intencjami, zaprosiliśmy go na weekendową narciarską wyprawę do Poronina, Bukowiny i Zakopanego. Nasze zaproszenie zostało przyjęte entuzjastycznie. Problem polegał na przygotowaniu nart dla Wojtyły i dopasowaniu wiązań do czarnych trzewików noszonych przez księży. Jeden z nas wziął to na siebie i załatwił sprawę w warsztacie należącym do Instytutu Fizyki Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Kiedy przyjechaliśmy do Poronina, ksiądz Wojtyła poszedł od razu do kościoła, żeby odprawić mszę świętą. Po obiedzie u miejscowego proboszcza kilka razy zjechaliśmy i „zaliczyliśmy" parę dolinek. Noc spędziliśmy w Zakopanem. Jeśli chodzi o narty, ksiądz Wojtyła, który, jak twierdził, nie miał z nimi do czynienia od czasu szkoły średniej, robił postępy z godziny na godzinę. Uznałem, że jest wystarczająco dobry. Tak więc byłem pierwszym człowiekiem na świecie, który oceniał kwalifikacje narciarskie Wojtyły.
Po tej próbie Jacek Hennel zaprosił Wojtyłę na dłuższy wypad w Gorce, ale jego gość postawił ultimatum: codzienne odprawianie mszy -- chociaż go uprzedzono, że w górach nie będzie po temu warunków. Powiedział: „Jestem kapłanem i to jest mój przywilej, z którego nie zamierzam rezygnować". Tak więc po drodze zatrzymywali się i wstępowali do wiejskich kościołów, gdzie Wojtyła odprawiał mszę na świeżym powietrzu. Chodził oczywiście w zwykłym narciarskim stroju, ale w plecaku nosił sutannę. Miał także składany kielich. Czasami odprawiał mszę w wiejskiej chałupie, czasem w stodole, przed ołtarzem ze słomy, a czasem na stoku góry, gdzie za ołtarz służyło rusztowanie z plecaków i gałęzi.
Po wyprawie w Gorce nastąpiły inne, aż wreszcie stało się zwyczajem,
172
że co roku w zimie Wojtyła spotykał się z przyjaciółmi w górach. W lecie z innymi grupami młodzieży wybierał się na jeziora i rzeki na spływy kajakowe. Hennel wspomina, że przyjaciele Karola dzielili się na narciarzy i kajakarzy; byli też tacy, którzy należeli do obu grup. Fizycy w większości byli jednak narciarzami.
Oprócz tych wypadów Wojtyła regularnie organizował wycieczki studentów, które miały w swoim programie mszę świętą, dyskusje na tematy religijne i pogawędki przy ognisku. Z reguły chodził w sportowym ubraniu, czasem w szortach i w koszuli z krótkimi rękawami, żeby uniknąć rozpoznania przez policję, a młodzież nazywała go „Wujkiem" albo „Małym Wujkiem", ponieważ organizowanie wycieczek młodzieżowych przez księży było zabronione i, jak twierdzi Hennel, „za odprawienie mszy świętej w lesie można było iść do więzienia". Dla Wojtyły zaś narty, kajak, rower i piesze wycieczki stanowiły ulubioną formę pracy duszpasterskiej.
W artykule opublikowanym w 1957 roku w religijnym piśmie Homo Dei Wojtyła (tym razem występujący pod pseudonimem „Kapłan") pisze, że poruszane podczas duszpasterskich wycieczek grupowych tematy „niekoniecznie muszą to być tak zwane rozmowy zasadnicze. Chodzi o to, ażeby umieć rozmawiać o wszystkim, o filmach, o książ-. kach, o pracy zawodowej, o badaniach naukowych i o jazz-bandzie w sposób właściwy. Wycieczka musi być dobrze przygotowaną improwizacją".
Podczas wypraw narciarskich Wojtyła zawsze zastrzegał sobie, żeby w ciągu dwóch pierwszych godzin porannych nikt się do niego nie odzywał — miał to być czas przeznaczony na refleksje i kontemplację. „Zaczynaliśmy rozmawiać dopiero później — wspomina Hennel — często na tematy religijne, czasem były to teoretyczne rozważania związane z metafizyką i moralnością".
Wojtyła nie miał przygotowania w dziedzinie nauk ścisłych i fizyki, ale Hennel twierdzi, że zawsze starał się zagadnienia naukowe sprowadzać do problemów etyki i moralności. Takie podejście prezentował również później jako biskup, kardynał, a potem papież, szczególnie gdy chodziło o kosmologię czy genetykę.
W lecie 1953 roku Wojtyła był w doskonałej formie. W sierpniu na rzykład poprowadził szesnastogodzinną wycieczkę w góry, niosąc
:cak pełen liturgicznych naczyń do odprawiania mszy. Jego rekordem
było przejście około czterdziestu kilometrów w ciągu jednego dnia.
koniec 1954 roku Wojtyła otrzymał brązową odznakę turystyczną
a pokonanie 176 kilometrów na piechotę (w tym prawie stu w zimie)
iczas pięciu miesięcy chodzenia po górach. Będąc zamiłowanym
173
kajakarzem, wziął także udział w międzynarodowych zawodach kajakarskich na Dunaju, ale jego kajak nabrał wody i zatonął na finiszu, a niefortunny zawodnik przymusowo się wykąpał. „Nie zamókł tylko brewiarz" - - wspomina po latach Wojtyła.
Pracując nad habilitacją z etyki chrześcijańskiej i wygłaszając okolicznościowe kazania u Świętego Floriana, przyszły papież znajdował jeszcze czas na dyskusje ze studentami, które wiódł długo w nocy w swoim mieszkaniu na Kanoniczej. Jego przyjaciel Hennel wspomina: „(...) dzień w dzień jego studenci i przyjaciele przesiadywali tam godzinami... Denerwowało mnie to, ponieważ wiedziałem, że ten człowiek musi wstać rano o piątej czy szóstej, żeby odprawić mszę, a potem iść do pracy. A oni siedzieli do późnej nocy..."
Praca habilitacyjna Wojtyły pod bardzo uczenie brzmiącym tytułem „Ocena możliwości oparcia etyki chrześcijańskiej na założeniach systemu Maxa Schelera" została jednogłośnie przyjęta przez Radę wydziału teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego 12 grudnia 1953 roku. Nie mógł jednak Wojtyła uzyskać habilitacji, ponieważ Ministerstwo Oświaty w Warszawie odmówiło na to zezwolenia. Władze nie miały ochoty przyznawać księżom wyższych stopni akademickich.
Praca habilitacyjna była dziełem poświęconym szczególnie trudnemu problemowi. Max Scheler, którego filozofię Wojtyła analizował, niemiecki fenomenolog wychowany na tradycji żydowsko-protestanckiej, zmarły w 1928 roku, był kontynuatorem współczesnego mu Edmunda Husserla, Żyda urodzonego w Czechach, twórcy fenomenologii. Bliską współpracownicą Husserla była Edyta Stein, uczona niemiecka również pochodzenia żydowskiego, która przeszła na katolicyzm i wstąpiła do klasztoru, przybierając imię Teresy Benedykty od Krzyża. Edyta Stein została zamordowana przez hitlerowców w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. Jan Paweł II beatyfikował ją natychmiast po rozpoczęciu swego pontyfikatu.
W fenomenologię wprowadził Wojtyłę jego profesor z Uniwersytetu Jagiellońskiego, Roman Ingarden, który znał osobiście Edytę Stein. Wojtyłę, którego od lat młodzieńczych pociągało w chrześcijaństwie dziedzictwo żydowskie, zaczęli fascynować filozofowie pochodzenia żydowskiego.
Pisał, że chociaż fenomenologia stanowi ważną część filozofii — sam uważa się za fenomenologa — to jednak idee Maxa Schelera nie mogą stanowić podstawy etyki chrześcijańskiej, ponieważ nie postrzega on
174
Boga Jako istoty wzorczej" i nie przypisuje sumieniu dostatecznej roli w kształtowaniu moralności człowieka.
W jednej ze swoich encyklik wydanych czterdzieści lat później -w roku 1993 - - Jan Paweł II szczególnie podkreślił rolę sumienia w całej sferze etyki chrześcijańskiej i podejmowaniu życiowych decyzji przez chrześcijan. Na tym fundamencie oparł też swoją kampanię lat dziewięćdziesiątych, dotyczącą odrzucenia wszelkich sztucznych środków kontroli urodzin i aborcji oraz utrzymania celibatu. Podkreślał, że w podejmowaniu wszystkich tego typu decyzji główną rolę odgrywać musi „ukształtowane sumienie chrześcijańskie", wsparte „prawem naturalnym". Dowodzi to, że filozoficzne rozważania Wojtyły z lat pięćdziesiątych nie były jedynie zwykłymi ćwiczeniami z abstrakcyjnego myślenia.
Mając już za sobą pracę habilitacyjną, ksiądz Wojtyła cały swój czas mógł poświęcić nauczaniu i wygłaszaniu kazań, nie zaniedbując jednocześnie letnich i zimowych wycieczek z młodzieżą, które nadal prowadził jako „Wujek". Z wyjątkiem codziennych chwil modlitwy i kontemplacji wciąż był w nieustannym ruchu.
W 1954 roku, po zamknięciu przez władze komunistyczne wydziału teologicznego na Uniwersytecie Jagiellońskim, podjął się Wojtyła wykładania katolickiej etyki społecznej w seminariach w Krakowie, Katowicach i Częstochowie. Ód czasu do czasu miewał też wykłady na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, w parafii św. Floriana i u Sióstr Urszulanek w Krakowie. Oznaczało to nieustanne podróże.
Podczas rekolekcji wielkanocnych u Świętego Floriana w 1954 roku wygłosił przed licznym audytorium studenckim składającą się z siedmiu części „Lekcję" na temat koncepcji prawdy, roli sumienia w dokonywaniu wyborów pomiędzy dobrem a złem, związku pomiędzy życiem a prokreacją, niebezpieczeństw ulegania pokusom i ducha pokuty. W sprawach etyki nigdy nie szedł na łatwiznę.
Sądząc ze wspomnień studentów, musiał być niezwykłym wykładowcą. Ksiądz Romuald Waldera, który studiował wówczas w katowickim seminarium, tak go wspomina:
Przychodził (...) w nietypowym stroju, jak na krakowskiego profesora. Zamiast dostojnego czarnego kapelusza nosił skórzaną pilotkę, a sutannę okrywał ciemnozielony płaszcz, który był uszyty z materiału przeznaczonego chyba na koc... W czasie przerwy w kącie sali odmawiał brewiarz Ibo szedł piętro wyżej, do kaplicy, gdzie klękał na podłodze, mimo dużej ilości klęczników, „zmiękczonych" przez
175
poduszki. Wykłady prowadził chodząc po podium (...) Potem jeszcze reasumował wszystko i wtedy przystawał, patrząc na nas, chcąc się zapewne przekonać, czy pojęliśmy to, co nam mówił (...) Gdy egzaminował — mieliśmy wrażenie, że się męczył: zdejmował okulary, pocierał czoło i zadawał jedno pytanie, a gdy trzeba było, jeszcze drugie. Stopień stawiał po długim namyśle.
W 1955 roku Wojtyła nie zwolnił tempa: od stycznia do marca odbył przynajmniej trzy wypady narciarskie, wiosną wykładał w Krakowie i w Lublinie, na początku sierpnia chodził z młodzieżą po górach, na przełomie sierpnia i września z grupą trzynastu studentów urządził spływ Drawą w sześć kajaków i odbył rowerową pielgrzymkę z Krakowa do sanktuarium Czarnej Madonny w Częstochowie, w klasztorze na Jasnej Górze. Jesień spędził w Krakowie, wykładając etykę społeczną i teologię moralną.




Rozdział trzynasty

Nowy rok -- 1956 — był punktem zwrotnym zarówno dla Polski, jak i dla samego Karola Wojtyły.
Rozpoczął się dla Wojtyły klasyczną przygodą. Zaproszony na początku lutego do Szymanowa, niewielkiego miasteczka w Galicji, by wygłosił homilię w tamtejszym klasztorze, zawiadomił, że przyjeżdża z Krakowa pociągiem o 18.30, więc siostry wysłały po niego na stację konie. Temperatura jednak gwałtownie spadła i pociągi miały spore opóźnienia. Dalszy ciąg historii znany jest z relacji matki przełożonej:
Konie, wyjechawszy z domu o godz. 17.30, wróciły o 23.00 z niczym, a ksiądz o godz. 2.00 w nocy maszerował w ciemnościach przy mrozie 25 stopni ze stacji do klasztoru; sportowym wyczynem zdobywał bramę wejściową, zamkniętą o tej godzinie, i przez pół godziny obiegał dom próbując wytrzymałości wszystkich drzwi po kolei, nim wreszcie usłyszała go w swojej celi s. Idalia. Ponieważ zamki od drzwi — może też na skutek mrozu — zastrajkowały, więc skończyło się na tym, że s. Amata prowadziła biednego gościa do jego pokoju na kapelanii przez strych „szymanów-ka". Na szczęście miły gość wcale się nie obraził i wszystko dalej potoczyło się normalnie, a nawet bardzo pomyślnie.
Przez resztę zimy i wiosną Wojtyła prowadził wykłady i dyskusje, ił w Tatry na narty i chodził ze studentami na wycieczki. Kiedy obiło się cieplej, powrócił do swoich ulubionych spływów kajakowych.
177
28 czerwca, gdy w Poznaniu doszło do największych od czasu objęcia władzy przez komunistów protestów robotniczych zakończonych konfrontacją z siłami bezpieczeństwa, Wojtyła był w Krakowie. Domagając się wzrostu płac i poprawy warunków bytu, tysiące robotników szło do śródmieścia, na plac Wolności, śpiewając pieśni religijne i patriotyczne.
Przez trzy dni policja i wojsko próbowały opanować wzburzony tłum, strzelając do uczestników demonstracji. Pięćdziesiąt cztery osoby zostały wtedy zabite i ponad dwieście rannych. Polskie „ludowe" siły bezpieczeństwa nigdy do tej pory nie strzelały do polskich robotników; Polska już nigdy nie miała być taka sama jak dawniej.
Od lipca do października napięcie w kraju nadal rosło. Komunistyczni liberałowie przy pomocy opozycji, w skład której wchodzili poznańscy intelektualiści, przeciwstawiali się partyjnemu „betonowi". W Polsce, wtedy i później, określenie „komunistyczny liberał" nie było jedynie paradoksem. Cała koncepcja rządów komunistycznych stanęła nagle pod znakiem zapytania. A to oznaczało rzucenie wyzwania Związkowi Radzieckiemu.
Bolesław Bierut, ówczesny prezydent Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej i pierwszy sekretarz PZPR, wyklęty przez Stolicę Apostolską za aresztowanie prymasa Wyszyńskiego, umarł w marcu, a jego miejsce w partii zajął Edward Ochab. Komuniści zawsze załatwiali porachunki między sobą. Na scenie politycznej pojawiła się nowa postać — Władysław Gomułka, umiarkowany, lecz dość kontrowersyjny działacz komunistyczny, od ośmiu lat odsunięty od władzy i przebywający w areszcie domowym. „Towarzysz Wiesław" został powitany jako mąż opatrznościowy i zbawca narodu. W połowie października rozpoczęła się wielka rozgrywka.
Gdy Moskwa oświadczyła, że nie zgadza się na Gomułkę, na czele Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, który obejmował jednostki pancerne, partyjnym liberałom udało się postawić generała Wacława Komara. Komar, sam partyjny liberał, który przesiedział w więzieniu kilka lat, nie mógł się doczekać chwili, kiedy w razie inwazji poprowadzi swoje jednostki przeciwko wojskom radzieckim. Była to możliwość, z którą Polacy poważnie się liczyli, a ponieważ nastroje patriotyczne w Polsce znów się nasiliły, generał był przekonany, że w razie konfrontacji zbrojnej wojsko stanie za nim murem.
19 października do Warszawy przybył pierwszy sekretarz KPZR, Nikita Chruszczow, i dowiedział się, że Gomułka powrócił do władzy. Doszło do burzliwego spotkania w Belwederze, które trwało cały dzień. Chruszczow, wykrzykując, że „Polska stanowi zagrożenie dla
całego obozu socjalistycznego!", potwierdził doniesienia, iż jego wojska
baz położonych w południowo-zachodniej Polsce, Niemczech Wschodnich i Związku Radzieckim idą na Warszawę.
Gomułka ze swej strony ostrzegł Chruszczowa, że nie może być mowy o jakichkolwiek negocjacjach, dopóki Związek Radziecki nie wycofa swoich wojsk, i że w razie czego Polacy gotowi są walczyć. Tymczasem generał Komar postawił jednostki w stan gotowości bojowej. Dziewięćdziesiąt kilometrów na zachód od Warszawy radziecka kolumna pancerna natknęła się na czołgi Komara. Musiało wreszcie dotrzeć do Chruszczowa, że stanął w obliczu wojny z Polską grożącej rozszerzeniem się konfliktu na cały świat, bo 20 października o drugiej nad ranem ugiął się i odwołał radzieckie oddziały.
Pierwszy sekretarz KPZR wrócił do domu, wojska radzieckie się wycofały, a pozycja Gomułki została ugruntowana. Jedyną koncesją na rzecz Moskwy była zgoda na pozostanie baz wojskowych ZSRR na terenie Polski i utrzymanie jej członkostwa w Układzie Warszawskim. Było to dla Polaków — i dla liberałów partyjnych — niewiarygodne zwycięstwo i Gomułka, jako nowy bohater, oświadczył, że „komuniści stają na czele procesu demokratyzacji".
Polska wkroczyła na drogę, która w dwadzieścia cztery lata później doprowadziła do powstania „Solidarności" i ostatecznego upadku komunizmu.
„Polski październik", jak nazwano później owe wydarzenia, otworzył bramy więzień, przywrócił wydawcom i pisarzom o liberalnej orientacji prawo do publikowania i utwierdził Polaków w przekonaniu, że świta jutrzenka demokracji. Kościół natychmiast skorzystał z tej nowej wolności.
26 października, w niecały tydzień po objęciu władzy, Gomułka wysłał do Komańczy, gdzie w klasztorze Sióstr Nazaretanek przebywał Wyszyński, emisariuszy z prośbą, by prymas jak najszybciej wrócił do Warszawy i podjął swoje obowiązki. Doskonale rozumiał, bez współpracy z Kościołem i jego instytucjami oraz wiernymi o żadnej stabilizacji sytuacji społeczno-politycznej w Polsce nie może być mowy.
Zdawali sobie z tego sprawę nawet ci, którzy trzy lata wcześniej więzili prymasa. Położona w południowo-wschodniej Polsce Komań-
i była czwartym z kolei — i stosunkowo najwygodniejszym — miej-
n odosobnienia Wyszyńskiego od czasu jego internowania w klasz-
orze w Rywałdzie we wrześniu 1953. Został tam przeniesiony na rok
178
179
przed Październikiem, kiedy do władz komunistycznych zaczęło już docierać, że muszą wreszcie zaprzestać walki z Kościołem.
W Komańczy prymas mógł się swobodnie poruszać po całym miasteczku, dostawać gazety i listy oraz przyjmować odwiedzających — rodzinę i kolegów biskupów. W klasztorze zamiast celi miał normalny pokój. Władze oświadczyły, że od tej pory będzie pozostawał jedynie „pod nadzorem", zaczęli więc przyjeżdżać do niego dostojnicy kościelni.
26 sierpnia 1956 roku, kiedy w kraju pogłębił się kryzys polityczny, w sanktuarium Czarnej Madonny w Częstochowie na wielkich dorocznych uroczystościach religijnych zebrał się milionowy tłum wiernych. Już sam ten fakt niewątpliwie stanowił dla komunistów wystarczający dowód na to, że katolicyzmu w Polsce nie uda się zniszczyć.
Okoliczności powrotu prymasa negocjowali w Komańczy Zenon Kliszko, prawa ręka Gomułki, i Władysław Bieńkowski, nowy minister oświaty. A Wyszyński postawił następujące warunki: wypuszczenie na wolność wszystkich uwięzionych duchownych, przywrócenie diecezjom usuniętych ze stanowisk biskupów i unieważnienie dekretu z roku 1953, na mocy którego władze miały prawo ich wyznaczania. Ten ostatni punkt miał mieć wielkie znaczenie dla późniejszych losów Karola Wojtyły.
Zarówno polscy komuniści, jak i polski Kościół zawsze mieli poczucie rzeczywistości, warunki prymasa zostały więc przyjęte i 28 października Wyszyński, entuzjastycznie witany przez tłumy wiernych na ulicy Miodowej, znalazł się z powrotem w swojej rezydencji. Ód początku zalecał obu stronom spokój i umiarkowanie jako jedyną metodę prowadzącą do zawarcia porozumienia i rozwiązania tej skomplikowanej polskiej sytuacji.
Tego samego dnia, w efekcie wybuchu antykomunistycznego powstania na Węgrzech, w Budapeszcie został uwolniony kardynał Mindszenty. Chruszczow jednak tym razem nie ugiął się i powstanie węgierskie krwawo stłumiono. 4 listopada Mindszenty poprosił o azyl w amerykańskim poselstwie, na terenie którego przebywał później przez piętnaście lat.
Tymczasem w Krakowie przywrócono na dawne stanowiska arcybiskupa Baziaka i biskupa pomocniczego Rosponda. „Tygodnik Powszechny", z Jerzym Turowiczem na czele, wznowił swoją działalność, a proreżimowi dziennikarze PAX-u zostali usunięci.
Podczas październikowego kryzysu ksiądz Wojtyła, jak zwykle nie wypowiadający się publicznie na tematy polityczne, prowadził wykłady na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W krytycznym tygodniu
mówił o teologii moralnej i etyce małżeńskiej. W dwa dni po ustępstwie Chruszczowa wygłosił uczony wykład zatytułowany „O podstawach perfekcjonizmu w etyce".
Pod koniec 1956 roku, kiedy Polska walczyła o nowe swobody, Katolicki Uniwersytet Lubelski stał się główną bazą księdza Wojtyły. Zaoferowano mu tam katedrę etyki po ojcu Feliksie Bednarskim, dominikaninie i uczonym tomiście, który został mianowany profesorem na Angelicum w Rzymie.
Nominacja ta była dla Wojtyły wielkim wyróżnieniem. W wieku trzydziestu sześciu lat został wykładowcą najpoważniejszego ośrodka naukowego w dziedzinie filozofii i etyki w całej Europie Wschodniej. Lublin, niewielkie prowincjonalne miasto, które dzięki założonemu w 1918 roku katolickiemu uniwersytetowi stał się ośrodkiem intelektualnej elity, był także miejscem gorzkiej pamięci niedawnych wojennych lat — na jego przedmieściach powstał wtedy hitlerowski obóz koncentracyjny Majdanek. W 1944 roku Lublin był siedzibą PKWN, agendy narzuconej Polsce przez Moskwę komunistycznej władzy.
Przyszły papież nie zerwał jednak swoich związków z Krakowem -nie zlikwidował mieszkania i tłukł się w nocy pociągiem po dwanaście godzin na trasie Kraków-Lublin. Profesor Stefan Świeżawski, który wykładał na KUL-u filozofię średniowieczną i często jeździł z Wojtyła, wspomina, jak ten przed snem czytał albo pisał, a potem, rano, stał przez godzinę przy oknie wagonu kolejowego, pogrążony w cichej modlitwie i kontemplacji.
Na KUL-u Wojtyła z miejsca zrobił furorę, zarówno wśród studentów, jak i kolegów profesorów. Studenci podziwiali jego erudycję i interesujący sposób prowadzenia wykładu. Zwykle nosił powycieraną sutannę, oliwkowozielone spodnie i całkowicie „bezkształtne" buty, jak je określił w swoim dzienniku jeden ze studentów. Sala 33 w starym klasztorze, gdzie wówczas mieścił się uniwersytet, była na wykładach Wojtyły zawsze wypełniona po brzegi. Studenci siedzieli na ławkach, na krzesłach i na podłodze, a wielu słuchaczy stało pod ścianami.
Czuli,
ze mają w swoim wykładowcy nie tylko profesora, ale i przyja-
. ksiądz Wojtyła zawsze miał czas na pogawędkę, nigdy nie
imowił drobnej pożyczki (bez potrzeby oddawania) i był wspaniałym
'lednikiem. Tu również nazywano go „Wujkiem".
ikże starsze pokolenie, nie wyłączając kolegów profesorów, miało
10 niego podobny stosunek. Jerzy Kłoczowski, historyk z KUL-u
^torym Wojtyła wiódł nie kończące się dyskusje na temat różnych
180
181
teorii dotyczących męczeństwa świętego Stanisława), wspomina głęboki osobisty i emocjonalny kryzys, jaki przeżywał jeden z jego przyjaciół: „(...) uznaliśmy z żoną, że tylko Wojtyła może z nim porozmawiać. Nikt inny nie przychodził nam do głowy. I rzeczywiście, zamknęli się na godzinę czy dwie i ten człowiek do dziś pamięta, jak bardzo ta rozmowa mu pomogła w rozwiązaniu jego problemów (...) Ta jego zdolność do poważnego traktowania innych to chyba sprawa humanizmu (...)"
Przez cały rok 1957 i połowę 1958 dzielił Wojtyła swój czas pomiędzy katedrę etyki na KUL-u i wykłady dla lekarzy w kościele Sióstr Felicjanek w Krakowie. Oprócz tego pisał artykuły i poematy oraz nadal organizował piesze i kajakowe wyprawy ze studentami.
Wśród tych wszystkich zajęć znalazł jeszcze czas na napisanie eseju, uważanego przez uczonych Kościoła za szczególnie ważny, eseju na temat „Dekretu Gracjana", zbioru praw kościelnych spisanego przez Franciszka Gracjana, dwunastowiecznego twórcy nauki prawa kanonicznego. Mimo że Wojtyła nie miał w tym zakresie przygotowania, jego praca zyskała wysoką ocenę teologów w Polsce, Francji i w Watykanie. Zainteresowanie Gracjanem sprawiło, że Jan Paweł II podczas swego pontyfikatu zaangażował się osobiście w prace nad projektem nowego prawa kanonicznego. Nie ma sprawy, która nie mogłaby znaleźć się w kręgu zainteresowań Woj tyły.
Jednak kwestie etyki chrześcijańskiej pozostały dla Wojtyły najważniejsze, zarówno w praktyce, jak w sferze abstrakcyjnych rozważań teologicznych. Jako kapelan służby zdrowia Uniwersytetu Jagiellońskiego wielokrotnie, od listopada 1957 do marca 1958, przemawiał do lekarzy. Tematem jego nauk była „współczesna misja współczesnego lekarza", a ich głównym przesłaniem teza, że Kościół „stale odradza się" i że w tym odradzaniu ludzie świeccy muszą odgrywać czynną „samodzielną rolę".
Wojtyła zawsze podkreślał, że „Kościół jest uniwersalny, żyje we wszystkich dziedzinach życia". Jeśli zwrócimy uwagę na fakt, że na przykład papież stale zwraca się do ludzi, przedstawicieli różnych specjalności, z nimi mówi o tych sprawach, które są przedmiotem ich działań zawodowych, stara się być kompetentny, to dlatego, że ten profil Boży sięga wszystkich spraw ludzkich.
Podczas ogólnopolskiej konferencji lekarzy katolickich w Częstochowie, w której brało udział dwa tysiące przedstawicieli tego zawodu, Wojtyła szczegółowo przedstawił problem zachowania lekarzy wobec kobiet zamierzających dokonać aborcji i tego, jak powinni współpracować w społeczeństwie lekarz i kapłan, wspomagając kobiety,
które zdecydują się urodzić dziecko. Mówił o tym, że namawiał lekarzy do zniechęcania kobiet do aborcji — całkowicie legalnej w zubożałej Polsce. Nowością w podejściu do tego zagadnienia Wojtyły jako nauczyciela etyki społecznej było jego przekonanie o obowiązkach społeczeństwa wobec kobiety i dziecka, które zdecydowała się urodzić. Podawał następujący przykład:
Lekarz z małego miasteczka wielkopolskiego, ginekolog, w czasie swojej pracy zawodowej spotykając się z przypadkami przerywania ciąży opisuje, jak stara się wszelkimi środkami przekonać kobiety, które są czasem o krok od tego czynu, aby go nie wykonywały. Posługuje się wszystkimi argumentami, jakich dostarcza mu wiedza lekarska, ludzkie doświadczenie, wreszcie wiara. Stara się potem, tak bardzo po ludzku, ułatwiać kobiecie tę drogę, która często po niewykonaniu tego czynu bywa ciernista. Mówiło się tam o potrzebie zorganizowania pomocy. Lekarz musi współpracować z miejscowym duszpasterzem, muszą organizować pomoc potem już materialną dla tych właśnie matek, które tego kroku chcą się dopuścić z tzw. „wskazań społecznych". To jest oczywiście sprawa w zalążku, ale jest niewątpliwie sprawą przyszłości.
Wojtyła mówił dalej, że innym, nie mniej ważnym obowiązkiem lekarzy jest przygotowywanie młodych ludzi do małżeństwa, i apelował do lekarzy, żeby organizowali kursy przedmałżeńskie, bo mimo całej gotowości do pomocy „duszpasterz nie potrafi we wszystkich dziedzinach kompetentnie pouczyć o życiu małżeńskim ludzi młodych".
W jednym ze swoich wykładów powiedział, że lekarze w coraz większym stopniu stają się „grupą operacyjną Kościoła", i zakończył ów wykład podkreśleniem, że relacja pomiędzy Bogiem a człowiekiem została określona przez Chrystusa: „Kto nie jest ze mną, przeciwko mnie jest..."
W listopadzie 1957 roku, kiedy nacisk władz na Kościół nieco zelżał,
isterstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego zezwoliło lubelskiemu
uwersytetowi na przyznanie Wojtyle habilitacji za jego pracę o Ma-
' Schelerze, czego trzy lata wcześniej nie mógł zrobić Uniwersytet
slloński. Odmówiono mu jednak paszportu na wyjazd do Belgii,
in9Ji i Szwajcarii, gdzie zamierzał zapoznać się z wynikami badań
naukowych dotyczących etyki seksualnej.
latach 1957 i 1958 Wojtyła napisał esej „Miłość i odpowie->osć. Studium etyczne", który w dwa lata później rozszerzył
182
183
i opublikował w wersji książkowej. Temat ten, wraz z problemami dotyczącymi małżeństwa i rodziny, stał się podstawową doktryną społeczną pontyfikatu Jana Pawła II.
Jeszcze w roku 1958 Wojtyła zakończył drukowany w „Tygodniku Powszechnym" obszerny tekst pt. „Katolicka etyka społeczna" oraz artykuł „Dramat słowa i gestu" o Teatrze Rapsodycznym, podpisany nazwiskiem Andrzej Jawień, szesnaście esejów zamieszczonych pod własnym nazwiskiem na temat „etyki elementarnej" i bardzo długi mistyczny poemat o Szymonie Cyrenejczyku, który został zmuszony do niesienia krzyża Chrystusa.
Podczas wakacji ksiądz Wojtyła spędzał pierwszą połowę lipca w Bieszczadach na długiej wycieczce z grupą przyjaciół i studentów. Pracowity miniony rok akademicki na KUL-u zakończył przewodnictwem w Radzie Naukowej, której zadaniem była ocena pracy pewnej studentki pt. „Przyjaźń, jej miejsce i zadanie w Arystotelesowskim systemie etycznym". Świeże górskie powietrze, wysiłek fizyczny i rozmowy z przyjaciółmi — ulubiony sposób spędzania czasu — zapewniły mu po wyczerpującym roku nauczania, wygłaszania kazań i pisania niezbędny odpoczynek i relaks.
Tymczasem w Castel Gandolfo, położonej w pobliżu Rzymu letniej rezydencji papieskiej, papież Pius XII, bardzo już stary, poważnie chory i zmęczony, zmobilizował resztki sił, by podjąć niezbędne decyzje związane z zarządzaniem Stolicą Apostolską. Na jego biurku wśród innych dokumentów znalazły się nominacje sześciu nowych sufraga-nów, biskupów pomocniczych w Polsce, co miało pomóc jej w odbudowie Kościoła po prześladowaniach komunistycznych wczesnych lat pięćdziesiątych.
Jedno z miejsc w archidiecezji krakowskiej wakowało po zmarłym w lutym biskupie pomocniczym Rospondzie. 8 lipca 1958 roku Pius XII podpisał nominację Wojtyły na biskupa tytularnego Ombii — był to tytuł honorowy - - i zarazem biskupa pomocniczego w Krakowie. Wydaje się mało prawdopodobne, by papież cokolwiek wiedział o Woj-tyle — nominacje na sufraganów są zwykle podpisywane na podstawie zaleceń kurii i rekomendacji lokalnych episkopatów — i by pamiętał swoje krótkie spotkanie z nim w 1946 roku. Ale podpisanie tej nominacji zmieniło w sposób zasadniczy zarówno przyszłość samego Karola Wojtyły, jak Kościoła rzymskokatolickiego w ogóle. Był to ostatni wielki akt historyczny Piusa XII.
Z reguły nominacje na szczeblu episkopatów są ściśle tajne, aby
osobiste rywalizacje pomiędzy kandydatami nie stawiały władz kościelnych wobec trudnych wyborów. W przypadku Polski w grę wchodziła jeszcze dodatkowo sprawa delikatnych stosunków między Kościołem a reżimem komunistycznym.
Propozycja awansowania Wojtyły na sufragana wyszła od arcybiskupa Baziaka, który po powrocie z trzyletniego wygnania w dalszym ciągu sprawował funkcję głowy Kościoła na terenie archidiecezji krakowskiej.
Decyzja Baziaka zaskoczyła krakowskie duchowieństwo. Wojtyle, choć podziwianemu za wiedzę i talenty kaznodziejskie, brakowało doświadczenia administracyjnego i duszpasterskiego (miał za sobą zaledwie siedem miesięcy pracy w parafii w Niegowici i dwa lata wikariatu u Świętego Floriana). Mając trzydzieści osiem lat, był według wielu dostojników Kościoła zbyt młody jak na biskupa. Wyszyński, kiedy objął to stanowisko, miał czterdzieści pięć lat. Ci wszyscy jednak, którzy znali bliżej Baziaka, są przekonani, że wykonywał ostatnią wolę kardynała Sapiehy, a ten przed śmiercią złożył w jego ręce przyszłość Wojtyły.
Trudno powiedzieć, jak Sapieha widział historyczną rolę swego protegowanego w Kościele. Twierdzenie, że planował objęcie przez niego Stolicy Apostolskiej, byłoby grubą przesadą, z pewnością jednak godność kardynała, a może nawet prymasa Polski nie wydawała mu się dla Wojtyły za wysoka. Co zaś do Baziaka, który również podziwiał młodego księdza, już raz zaskoczył krakowskie środowisko duchowne, każąc Wojtyle robić habilitację. Wtedy wydawało się to niepotrzebne, ale z pewnością arcybiskup działał według z góry nakreślonego, dalekosiężnego planu.
Tak czy inaczej, to właśnie Baziak, wysuwając Wojtyłę do nominacji na biskupa, wprowadził go na drogę do objęcia Stolicy Apostolskiej. Stanisław Stomma, ważna i wpływowa osobistość świecka w Kościele, twierdzi, że to Baziak „zrobił Wojtyłę". Utrzymuje, że gdyby arcybiskup nie rekomendował go wtedy do godności biskupiej, Wojtyła spędziłby resztę życia jako wybitny profesor na KUL-u i nigdy nie zostałby Papieżem.
Następnym krokiem było uzyskanie dla Wojtyły poparcia Wyszyń-skiego. Propozycje na biskupie nominacje są przedstawiane Stolicy Apostolskiej przez episkopaty i obejmują zazwyczaj kilka nazwisk. Tym razem na liście znalazło się ośmiu kandydatów. Wyszyński prawdopodobnie słyszał o Wojtyle, o którym było coraz głośniej w kręgach ikademickich Kościoła w Polsce, ale jest prawie pewne, że wcześniej
e poznał go osobiście. Jednak zdanie Baziaka miało swoją wagę, a referencje Wojtyły mogły zrobić wrażenie.
184
185
Mimo że aprobata władz świeckich dla nominacji biskupów suf-raganów nie była już potrzebna (rząd zachował prawo weta jedynie przy mianowaniu arcybiskupów), Wyszyński w kurtuazyjnym geście poinformował władze, jakie nazwiska zgłasza do Rzymu. Reżim oczywiście mógłby zablokować którąś nominację poprzez naciski polityczne, ale Wojtyła najwyraźniej nie był postacią kontrowersyjną. Był uważany za całkowicie apolitycznego, spokojnego kapłana-u-czonego.
W ostatnim tygodniu lipca Wojtyła brał udział w spływie kajakowym po Sanie na dość długiej trasie od Przemyśla, wzdłuż granicy aż do Leżajska. Ale l sierpnia pojawił się już w Krakowie, gotów do odprawienia czterodniowych rekolekcji, które miał prowadzić w klasztorze Benedyktynów w Tyńcu.
Wysłannik prymasa, prałat Bolesław Filipiak, wrócił właśnie z Cas-tel Gandolfo z podpisanymi nominacjami na sufraganów, gdy Wojtyła był w drodze do Świętej Lipki, drugiego po częstochowskim sanktuarium Najświętszej Maryi Panny, położonego nad Łyną, w pięknej, pełnej jezior okolicy, i dołączył do obozu kajakowego studentów KUL-u.
Jeden ze studentów wspomina, jak wypoczęty i radosny, w szortach i sportowej koszuli, rozdawał uczestnikom obozu rozdziały maszynopisu swojej książki „Miłość i odpowiedzialność", nad którymi dyskutowali potem, siedząc na trawie nad jeziorem na skraju lasu.
18 sierpnia, w trzy dni po Święcie Wniebowzięcia Matki Boskiej -jednym z najważniejszych dla Wojtyły świąt w kościelnym kalendarzu — wezwano go na plebanię w Świętej Lipce do telefonu. Dzwoniono z Warszawy, z biura prymasa, zawiadamiając Wojtylę o nominacji na biskupa sufragana Krakowa i pilnie wzywając go do stolicy.
Nie wiadomo, jak Wojtyła zareagował na tę wiadomość, ale studenci, ciesząc się jego sukcesem i zarazem smucąc, że tracą swojego „Wujka" i ulubionego nauczyciela akademickiego — zanieśli go na ramionach do autobusu, którym miał jechać do Warszawy.
Nazajutrz Wojtyła, mocno opalony, w pożyczonej sutannie, stawił się w Pałacu Prymasowskim na Miodowej. Potem kupił sobie bilet na nocny pociąg do Krakowa, żeby złożyć wizytę arcybiskupowi Bazia-kowi. Mając jeszcze sporo wolnego czasu, udał się na Powiśle do klasztoru Sióstr Urszulanek, gdzie zachowywał się w szczególny sposób. Tak to opisał później jeden z jego przyjaciół, ksiądz Jan Zieją:
186
Do furty domu sióstr zakonnych zapukał pod wieczór nieznany człowiek ubrany po księżemu, więc ksiądz. „Czy mógłbym wejść do waszej kaplicy, żeby się pomodlić?" Wprowadzono go do kaplicy i zostawiono samego. Gdy przez dłuższy czas nie wychodził, zajrzano do kaplicy. Leżał wciąż krzyżem. A pora była już późna. Siostra podeszła do modlącego się i zapytała nieśmiało: „Może by ksiądz był łaskaw przyjść na kolację?" Nieznany człowiek odezwał się: „Mam pociąg do Krakowa dopiero po północy. Pozwólcie mi tu pobyć. Mam dużo do pomówienia z Panem Bogiem. Nie przeszkadzajcie mi..."
Z Krakowa Wojtyła znowu pojechał na kilka dni do Świętej Lipki. Mimo że jeszcze nie był konsekrowany, zaproszono go do udziału w konferencji episkopatu, która miała się odbyć w klasztorze na Jasnej Górze w pierwszym tygodniu września. Przydzielono go do stałej Komisji Duszpasterstwa Ogólnego. Oczekując na uroczystości kon-sekracyjne nie próżnował: współprzewodniczył konferencji profesorów teologii z całej Polski i wygłosił wykład na temat nauczania socjologii w polskich seminariach. Pod koniec września uczestniczył w specjalnych rekolekcjach w klasztorze w Tyńcu.
Karol Wojtyła został wyświęcony na biskupa 28 września 1958 roku w Katedrze Wawelskiej. Jak zwykle miał swoją własną koncepcję przebiegu uroczystości. Nalegał mianowicie, by licznie zgromadzonym wiernym poszczególne elementy długiej i skomplikowanej ceremonii wyjaśniał specjalny spiker. Jednak bardziej tradycyjny w swoich poglądach arcybiskup Baziak, który celebrował uroczystość, nie wyraził na to zgody. Wojtyła wybrał też niską mitrę zamiast wysokiej, bardziej majestatycznej, preferowanej przez większość biskupów.
Ksiądz Maliński, kolega Wojtyły z seminarium, tak opisuje wygląd Wojtyły tuż przed rozpoczęciem ceremonii: „Stał z głową opuszczoną, 'ciągniętą, prawie zmartwioną twarzą". Ale po złożeniu przysięgi • wierność Biblii i posłuszeństwo papieżowi, po modlitwie krzyżem i ołtarzem, przyjęciu olejów świętych, po nałożeniu rąk przez rcybiskupa i przyjęciu pierścienia Wojtyła rozpromienił się i opusz-^ając katedrę po odśpiewaniu Veni Creator Spiritus, radośnie pozdrowił przyjaciół.
Jako oficjalne motto wybrał sobie łacińskie Totus tuus - - Cały -wzięte z pism Louisa Marie Grignon de Montforta, bretońskiego
187
świętego, w którego „Traktacie", czytanym podczas wojny na podłodze w zakładach Solvaya, znalazł religijną inspirację. Od tej pory aż do chwili obecnej na każdym dokumencie czy liście wychodzącym spod jego ręki umieszcza w prawym górnym rogu tę właśnie dewizę.
9 października 1958 roku, w wieku osiemdziesięciu dwóch lat, zmarł papież Pius XII. Sprawował rządy przez dziewiętnaście i pół roku i był to najdłuższy pontyfikat od czasów Piusa IX, który zmarł w 1878 roku po trzydziestu dwóch latach zasiadania na tronie papieskim.
Kolejnym papieżem został 28 października 1958 roku, dokładnie w miesiąc po wyświęceniu Wojtyły na biskupa, kardynał Angelo Giu-seppe Roncalli z Wenecji, który przybrał imię Jana XXIII. Wkrótce zwołał on Sobór Watykański II, który stał się ważnym wydarzeniem dla późniejszej kariery kościelnej trzydziestoośmioletniego wówczas polskiego biskupa.
CZĘŚĆ IV




Rozdział czternasty



Sobór Watykański II zapowiedziany został oficjalnie 25 stycznia 1959 roku, w trzy miesiące po objęciu Stolicy Apostolskiej przez Jana XXIII — i już pod koniec maja biskupa Karola Wojtyłę poproszono o przesłanie swoich sugestii programowych.
Podobne apele wysłano do 2594 biskupów i kardynałów rzymskokatolickich na całym świecie, którzy mieli być „ojcami soborowymi", stanowiąc radę ekumeniczną pod przewodnictwem papieża; odpowiedziało 76 procent z nich.
Wojtyła nadesłał swoje uwagi 3 października, jako jeden z pierwszych, zamierzając wziąć czynny udział w sesjach rady, które miały rozpocząć się 11 października 1962 roku.
Kościół potrzebował czterech lat, by przygotować się do dwudziestej pierwszej rady ekumenicznej w historii, po dziewięćdziesięciu latach przerwy. Zaczęło się od Soboru Nicejskiego w 325 roku n.e. Sobór Trydencki, który odbywał się w latach 1545-1563 i objął pontyfikaty trzech kolejnych papieży, miał na celu głównie przeciwstawienie się groźbie reformacji.
Kolejnym — i ostatnim — był Sobór Watykański I w latach 1869-
70, za rządów Piusa IX. Został on jednak rozwiązany, kiedy Wiktor
imanuel II, nowy władca Włoch, zajął Rzym i Państwo Kościelne.
Pius IX ogłosił się wtedy „więźniem" w Watykanie. Jak na ironię,
największym osiągnięciem Soboru Watykańskiego I, które najtrwalej
)isało się w pamięci, było ustanowienie nieomylności papieża w spra-
ich dogmatów wiary. Po jego rozwiązaniu Pius IX powiedział podob-
5 • „Sobór, który ogłosił moją nieomylność, jednocześnie doprowadził
nie do upadku".
Niemal sto lat później kolejny papież, siedemdziesięciosiedmioletni
191
Jan XXIII, zaraz po objęciu Stolicy Apostolskiej dostrzegł konieczność zwołania rady ekumenicznej dla odnalezienia się Kościoła w nowym, zmienionym świecie.
Nowy papież uważał, że sobór pomoże przywrócić jedność chrześcijaństwa, likwidując różnice pomiędzy poszczególnymi Kościołami chrześcijańskimi, ustanawiając wolność religijną na całym świecie oraz prawdziwie ludzki stosunek pomiędzy Kościołem katolickim i jego hierarchią z jednej strony a szerokimi masami wiernych z drugiej.
Dla młodego biskupa Karola Wojtyły, należącego do wojującej czołówki intelektualnej powojennego pokolenia duchownych i nieustannie myślącego o tym, jak wzmocnić oddziaływanie nauk moralnych katolicyzmu, Sobór Watykański II stwarzał wspaniałe perspektywy.
Pracując w nowym gabinecie w Pałacu Arcybiskupim przy ulicy Franciszkańskiej, siedzibie krakowskiej Kurii Metropolitalnej, i w świeżo objętym mieszkaniu przy Kanoniczej 21, Wojtyła przygotowywał swoje Animadversiones (uwagi) do programu soboru. Wykształcenie i doświadczenie duszpasterskie, jak również szerokie zainteresowania postawiły go w szczególnie dogodnej pozycji jako uczestnika zbliżającego się soboru. Bez wątpienia poziomem intelektualnym w znacznym stopniu przewyższał innych biskupów zaproszonych do udziału w watykańskim zgromadzeniu, był jednak zupełnie nie znany światowej hierarchii kościelnej.
Po raz pierwszy w życiu miał komfortowe warunki do pracy. Jego nowe mieszkanie, po ciasnocie poprzedniego, które zajmował w sąsiednim budynku i które dzielił z księdzem Ignacym Różyckim, swoim profesorem i przyjacielem, wydawało się nie przyzwyczajonemu do luksusów Wojtyle bardzo przestronne i wygodne. Miał również osobistą kaplicę, jakże potrzebną człowiekowi tak bardzo ceniącemu sobie modlitwę. Wraz z nim zamieszkała przyrodnia siostra jego ojca, Stefania Adelajda Wojtyła, która prowadziła mu dom. Wojtyła był bardziej zajęty niż kiedykolwiek dotychczas, łącząc nowe obowiązki biskupa sufragana z poprzednimi zajęciami i zainteresowaniami, no i oczywiście próbując robić znacznie więcej, niż do niego należało.
Aktywność Wojtyły już po upływie pół roku od wyświęcenia na biskupa ściągnęła na niego gniew władz komunistycznych.
Mimo wyniesienia do godności biskupiej nie zrezygnował ze swoich normalnych — według jego własnych standardów — działań i władze, które do tej pory nie zwracały na niego uwagi, odkryły nagle, że Wojtyła ma zły wpływ na społeczeństwo polskie.
192
W październiku odprawił mszę dla prawników, a potem dla studentów, za każdym razem wygłaszając obszerne kazania. W listopadzie celebrował uroczystą mszę w dwóch bliskich jego sercu miejscach: w krakowskim kościele św. Stanisława na Dębnikach i w kościele parafialnym w Wadowicach. W rodzinnym mieście odwiedził starego proboszcza, księdza Leonarda Prochownika, swoje ulubione siostry albertynki i klasztor Karmelitów Bosych, od których dostał kiedyś szkaplerz.
Odprawił też w Krakowie mszę w intencji beatyfikacji Brata Alberta i drugą dla redaktorów „Tygodnika Powszechnego", z którymi dyskutował o ich problemach z cenzurą. W grudniu udał się do Oświęcimia, gdzie wygłosił kazanie na studenckich rekolekcjach.
Na początku stycznia nowego roku Wojtyła poruszył problemy „Tygodnika Powszechnego" na posiedzeniu Komisji Apostolstwa Świeckich Episkopatu, podkreślając jednocześnie niebezpieczny wpływ na młodzież „materializmu, pozytywizmu, liberalizmu i egzystencjalizmu". Później, na oddzielnych mszach, przemawiał do pielęgniarek i lekarzy. W lutym odwiedził Katolicki Uniwersytet Lubelski, by tam wygłosić wykład zatytułowany „Natura ludzka podstawą etycznej formacji człowieka". W marcu odbył w Krakowie spotkanie z redaktorami „Tygodnika Powszechnego" i zainaugurował rekolekcje dla prawników, lekarzy i pracowników nauki.
Owe działania były czymś zupełnie normalnym dla biskupa, ale władze dopatrzyły się wielkiego niebezpieczeństwa w stałych kontaktach Wojtyły z przedstawicielami tak wielu zawodów i ze studentami. Co innego, jeśli utrzymywał owe kontakty jako zwykły ksiądz, a co innego, jeśli to samo czynił jako biskup.
3 marca 1959 roku Wiktor Boniecki, przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej Krakowa, administracyjnego organu władzy komunistycznej, wystosował dwustronicowy list do arcybiskupa Baziaka, zarzucając biskupowi Wojtyle, że jego „postawa i działalność" zachęcają duchowieństwo do „gwałcenia prawa". Archidiecezja zaś -isał przewodniczący prezydium w gniewnym tonie — nie tylko nie dwdziała takim pogwałceniom, ale „w niektórych przypadkach bierze udział w działaniach nielegalnych stowarzyszeń"*.
iskup Wojtyła stanowił według niego zachęcający „przykład" dla
luchownych gwałcących prawo. „Dowodem na to — pisał — mogą
»dni  skupienia«,  które  organizuje  dla  prawników,  lekarzy,
•iczycieli i młodzieży. Organizowanie takich spotkań wprowadza
uczny podział na wierzących i niewierzących, rozbijając jedno-
193
cześnie społeczną i polityczną jedność lokalnej [krakowskiej] społeczności"*.
W dalszej części swego listu Boniecki zwracał też uwagę na to, co „wielu księży, w tym biskup Wojtyła" mówi do wiernych. „Próbują oni oceniać pracę ludzi rozmaitych departamentów [rządowych]. Nie wystarcza im krytyka tej pracy, która naturalnie będąc w zgodzie z zaleceniami władz państwowych nie odpowiada poglądom kościelnym (...) nierzadko księża aprobują to, co z punktu widzenia oficjalnych przepisów zasługuje na potępienie"*.
Pod koniec swego listu wyłuszcza wprost, co go naprawdę w działaniach Wojtyły niepokoi:
Taka działalność pogłębia podział obywateli zatrudnionych w instytucjach państwowych na wierzących i niewierzących. Ponadto osłabia dyscyplinę oraz jakość pracy (...) Wypacza też poglądy społeczeństwa sprawiając, że [ludzie] bardziej cenią opinię lekarzy-katolików, którzy zwalczają świadome macierzyństwo, lub nauczycieli, którzy omijają pewne „delikatne" kwestie w zalecanych przez rząd podręcznikach, niż poglądy ich niewierzących kolegów.*
Myślą przewodnią Bonieckiego było to, że „od chwili, kiedy biskup Wojtyła objął swoje stanowisko w kurii, w pewnych kręgach krakowskiego kleru nasiliły się działania sprzeczne z [oficjalnymi] przepisami, za co, zdaniem Prezydium Rady, odpowiedzialny jest biskup Wojtyła"*.
Arcybiskup Baziak przesłał ów list Wojtyle, a on, okazując niespodziewaną wojowniczość, odpisał Baziakowi, demaskując istotę ataku Rady Narodowej:
Muszę oświadczyć, że oskarżenie jest bezpodstawne, ponieważ nie ma zakazu prowadzenia pracy duszpasterskiej przez biskupów i kapłanów. Moja działalność czy wspierana przeze mnie aktywność, o których wspomina list, stanowią integralną część mojej pracy duszpasterskiej. Wspomniane dni skupienia, które rutynowo prowadzę dla poszczególnych grup zawodowych w miejscach kultu takich jak kościoły, kaplice czy klasztory, mają ściśle religijny charakter.
Pomówienia, że tworzą one „sztuczny podział między wierzącymi i niewierzącymi" są całkiem nie na miejscu,

ponieważ obie te grupy istnieją w społeczeństwie, a praca duszpasterska skierowana jest ku tym, którzy pragną z niej skorzystać. I to, moim zdaniem, są ludzie, którzy wierzą. W tym przypadku, czyż nie mają prawa do zaspokajania swych podstawowych religijnych potrzeb za pośrednictwem posług duszpasterskich? (...) Takiej właśnie pracy duszpasterskiej wymaga się od nas, katolików, a za jej brak jesteśmy winieni o brak gorliwości i zaniedbywanie religijnych obowiązków wynikających z naszego powołania".*
Wojtyła stwierdził, że nawet komunistyczna konstytucja gwarantuje wolność wyznania i sumienia, i zarzucił Bonieckiemu, iż „pozostaje w otwartej sprzeczności z tą zasadą konstytucyjną". Potem dodał:
Jeśli ten tok rozumowania przyjąć za poprawny, to wynika z tego, iż wierzący nie powinni znać nauki Kościoła w zasadniczych kwestiach dotyczących wiary i moralności. Tak zatem, na przykład, nie powinni dysponować żadną wiedzą na temat świadomego macierzyństwa, które Kościół uważa za zgodne z prawem naturalnym... Lecz jeśli nie będą tego znali, a duszpasterze nie będą mieli prawa o tym mówić, jak można mówić o wolności sumienia i wyznania?*
Wojtyła kończy swój list oświadczeniem, że postawiony mu zarzut, jakoby krytykował tych, którzy są wykonawcami oficjalnej polityki, jest „kalumnią".
Incydent ten otworzył nowy rozdział w działalności i poglądach Wojtyły na sytuację polityczną Polski. Biskup stał się teraz osobą publiczną, gotową mówić głośno i działać na rzecz tego, co uważał za święte prawa Kościoła i prawa Polaków.
Do rozgoryczenia, jakie wywołały niesłuszne oskarżenia władz, do-
rł jeszcze w marcu dotkliwy ból fizyczny i choroba. Wysoka gorącz-
a, skrajne wyczerpanie i powiększenie węzłów chłonnych sprawiły, że
Jtyła wezwał doktora Stanisława Kownackiego, lekarza i przyjaciela
iej osobie. Zaniepokojony arcybiskup Baziak polecił Kowna-
otoczyć pacjenta jak najtroskliwszą opieką. Badanie krwi wy-
o mononukleozę, wirusową chorobę zakaźną. Żeby się upewnić,
194
195
że nie ma żadnych groźnych komplikacji, lekarz dokonał bolesnego nakłucia, pobierając z rdzenia chorego płyn mózgowo-rdzeniowy.
W latach pięćdziesiątych, wobec braku odpowiednich instrumentów, był to zabieg dość skomplikowany i bolesny i Wojtyła bardzo cierpiał. Powiedział później profesorowi Świeżawskiemu, swojemu przyjacielowi z KUL-u, że było to znacznie gorsze od „wypadku" (miał na myśli zamach na swoje życie w roku 1981).
Wedle lekarzy najlepszym lekarstwem na mononukleozę było świeże powietrze i ruch — przynajmniej dwa tygodnie wypoczynku w lecie i dwa w zimie. Takie zalecenie bardzo uradowało Wojtyłę. Kiedy nie mógł wygospodarować w zimie dwóch tygodni urlopu, brał po jednym dniu w innych porach roku. Poza tym codziennie rano gimnastykował się przez kilka minut i nie zaniechał tego nawet w Watykanie.
Nie wiadomo dokładnie, kiedy Wojtyła wyzdrowiał. Z różnych dokumentów archidiecezjalnych wynika, że chorował przez cały grudzień 1961 i potem znów jesienią 1963 roku. Mimo to nie zaniedbywał swoich obowiązków duszpasterskich. Jego lekko zgarbiona postać w fioletowym birecie i wytartej, lecz zawsze czystej sutannie stała się wkrótce dobrze znana księżom i parafianom w całej południowo--zachodniej Polsce.
Ksiądz Kuczkowski, dawny kanclerz kurii, mówi, że początkowo proboszczowie wiejskich parafii mieli wątpliwości, czy Wojtyła, uczony teolog i filozof, „potrafi nawiązać kontakt z ludźmi, z którymi będzie się spotykał podczas wizytacji parafii. Ale wkrótce — wspomina -przekonali się, że wie, jak rozmawiać z ludźmi tak, by być rozumianym (...) zobaczyli, że prowadzi swoje wizytacje w sposób bardzo wnikliwy, ale że jest zarazem bardzo otwarty, że nie stawia żadnych barier pomiędzy biskupem a ludźmi (...) A poza tym jest zawsze bardzo uprzejmy, grzeczny, pomocny"*.
Jednak „pomiędzy nim a księżmi zawsze istniała niewidzialna bariera"* - - twierdzi ksiądz Kuczkowski. Podczas spotkań i wizytacji Wojtyła przebywał w ich towarzystwie, „brał udział we wspólnych obiadach czy kolacjach, rozmawiał i żartował, ale była jedna rzecz, której bardzo nie lubił... nie lubił słuchać, kiedy mówiono źle o jakimś księdzu"*.
Wojtyła przygotowywał się bardzo starannie do tych wizytacji. Ksiądz Obtułowicz, który był wraz z nim wikarym u Świętego Floriana, mówi, że przed każdą wizytacją starannie studiował nadesłane mu wcześniej przez proboszczów materiały. A potem, na miejscu, „roz-
glądał się, porównując to, co przeczytał, z tym, co zobaczył (...) żeby się przekonać, czy to, co zastał, odpowiada temu, co było w sprawozdaniach"*.
Ponieważ z powodu podeszłego wieku i kiepskiego zdrowia arcybiskup Baziak nie mógł podróżować, cały ciężar wizyt duszpasterskich w parafiach rozległej archidiecezji krakowskiej spadł na Wojtyłę. Ksiądz Obtułowicz podkreśla, że owe inspekcje nie były jedynie szybkimi przeglądami „parafia po parafii", ale że czasem - - zwłaszcza gdy chodziło o parafie w dużych miejskich ośrodkach — miały charakter dłuższych pobytów, umożliwiających Wojtyłę dokładniejsze poznanie lokalnej sytuacji. Niejednokrotnie były to nawet tygodniowe wizyty, podczas których uczestniczył „we wszystkich przejawach działalności parafii".
Biskup Wojtyła wymagał także, by każdy z proboszczów archidiecezji odwiedzał go w Krakowie przynajmniej raz w roku, informując na bieżąco o sprawach parafii. Częstował wtedy gościa herbatą i ciasteczkami. Proboszczowie zaczęli też otrzymywać w dniu swoich imienin kartki z życzeniami podpisane osobiście przez biskupa. Również każdy ksiądz wyświęcony przez Wojtyłę dostawał takie kartki.
Ksiądz Michał Jagosz, który jeszcze w Polsce znał blisko Wojtyłę, uważa, że sposób, w jaki prowadził on swoje duszpasterskie wizytacje, oraz kontakty z ludźmi z różnych środowisk „(...) sprawiły, że bardziej się skupił na tym, by być przez wszystkich rozumianym, i dlatego stał się bardziej komunikatywny"*.
A co jeszcze ważniejsze — zwraca uwagę ksiądz Jagosz — „(...) ludzie przekonali się, że Wojtyła stał się obrońcą praw człowieka, zwłaszcza tych wszystkich, którzy będąc wierzącymi chcieli zachować
acę w instytucjach państwowych i uniknąć ewentualnych przykrych konsekwencji posłania dziecka do Pierwszej Komunii Świętej czy wzięcia ślubu w kościele"*.
Biskup utrzymywał, że są to „normalne prawa" każdego człowieka,
e przywileje, na równi z prawem do udziału w procesjach i innych
icznych aktach wyznania wiary. Ponieważ władze odmawiały po-
^c   ń na budowę świątyń w nowych parafiach — wspomina Jagosz -
i uznał, że odprawianie mszy w wigilię Bożego Narodzenia
. ^ci pie Katedry Wawelskiej byłoby z jego strony nie w porządku,
M celebrować te nabożeństwa na powietrzu na pustych placach,
e za zgodą władz miały być przeznaczone pod budowę kościołów.
196
197
W razie deszczu czy śniegu zadowalał się parasolką, którą trzymano nad jego głową. Wraz z tłumem marznących z nim w ciemnościach wiernych stanowił wyzwanie dla władz.
Utrudniał też protokół konfrontacyjny. Zwyczajowo osobę duchowną w Polsce, tak jak i w innych krajach, tytułuje się „księdzem" lub „ojcem", komuniści jednak poinstruowali urzędników, żeby zwracali się do nich per „pan", przynajmniej publicznie — w odpowiedzi na co Wojtyła polecił swoim księżom protestować głośno przeciwko takim praktykom. Według księdza Jagosza „czasem odnosiło to skutek, a czasem nie, w każdym razie chodziło o zasadę, o uświadomienie komunistom, że nie wszystko gładko przełkniemy"*. Wojtyła miał szeroki krąg serdecznych przyjaciół, zarówno wśród duchownych, jak i świeckich, takich jak ksiądz Maliński, ksiądz Obtułowicz czy redaktor naczelny „Tygodnika Powszechnego" Jerzy Turowicz oraz niektórzy jego współpracownicy. Był jednak człowiekiem bardzo powściągliwym w wyrażaniu swoich uczuć i rezerwował określenie „przyjaciel" jedynie dla garstki najbliższych.
Znajomi z czasów wojny, jak pisarz Juliusz Kydryński, w dalszym ciągu należeli do grona przyjaciół, ale biskup nieczęsto się z nimi widywał. Wśród tych, którzy znajdowali się wtedy najbliżej Wojtyły, był fizyk i wierny towarzysz wypraw narciarskich Jerzy Janik z żoną, inżynier Jerzy Ciesielski, którego utonięcie w Nilu pod Chartumem w Sudanie w roku 1970, wraz z dwiema małymi córeczkami, głęboko biskupa poruszyło, oraz lekarka Wanda Półtawska ze swoim mężem filozofem.
Szczególną pozycję wśród przyjaciół Wojtyły zajmował też ksiądz Tadeusz Styczeń, jego student na KUL-u i uczestnik wielu narciarskich wypadów. Ksiądz Styczeń, filozof, został przez Wojtyłę dostrzeżony od samego początku, podobnie jak on sam został „odkryty" przez kardynała Sapiehę. W roku 1963 biskup przewodniczył komisji oceniającej pracę doktorską księdza poświęconą Johnowi Locke'owi i etyce w nauce.
Obecnie ksiądz Styczeń, kierownik Zakładu Etyki na KUL-u, ma stały dostęp do Jana Pawła II i często go odwiedza. Jak twierdzi papież, był on głównym autorem encykliki Yeritatis Splendor z 1993 roku.
Na początku lat sześćdziesiątych sprawą, która wysunęła się na czoło zainteresowań Wojtyły, była świętość instytucji małżeństwa,
198
czemu dał wyraz w swojej twórczości: skończył wtedy książkę „Miłość i odpowiedzialność" opublikowaną w 1962 roku i napisał sztukę Przed sklepem jubilera", nie licząc monografii, artykułów, wykładów i kazań poświęconych temu tematowi.
,Miłość i odpowiedzialność" to stosunkowo krótka praca (255 stron w polskim wydaniu) traktująca obszernie — w rozdziałach poświęconych popędowi płciowemu i jego interpretacji religijnej, niwelowaniu „wstydu seksualnego" przez miłość, o psychopatologii seksualnej i etyce oraz koncepcji dziewictwa — o problemach seksu w kontekście etyki chrześcijańskiej. Co do samego małżeństwa, autor porusza problem monogamii, „metafizycznej analizy miłości" i wzajemnej przynależności małżonków, stojąc na stanowisku równości kobiety i mężczyzny. By pomóc mężczyźnie uprawiającemu seks usankcjonowany, autor wyjaśnia cykl miesięczny oraz zamieszcza trzy tabelki przedstawiające okresy płodności i opis żeńskiego organu płciowego. Wojtyła jest bowiem mistrzem badań teoretycznych.
Książka ta stała się bestsellerem, który rozszedł się w Polsce w setkach tysięcy egzemplarzy (nowe wydanie z 1985 roku to 50000 egzemplarzy) i został przetłumaczony na angielski, francuski, hiszpański (dziesięć wydań), włoski, niemiecki, portugalski, szwedzki i japoński. Większość wydań obcojęzycznych pochodzi już z czasów po wyborze Wojtyły na papieża. Od roku 1985 wydawcą tej książki w Polsce jest ksiądz Styczeń.
„Przed sklepem jubilera", dramat podpisany pseudonimem Andrzej Jawień i opublikowany w miesięczniku „Znak" (związanym z „Tygodnikiem Powszechnym"), nosi podtytuł „Medytacja o sakramencie małżeństwa, przechodząca chwilami w dramat". Jest to dość nietypowy, składający się z trzech części utwór sceniczny, w którym monologi bohaterów uzupełniane są fragmentami listów i głosem chóru zza sceny. Utwór nie ma charakteru religijnego, ale raczej moralizatorski i w pewnej mierze mistyczny — choć także z nieoczekiwanymi akcentami zmysłowości.
Stary Jubiler, który najwyraźniej sprzedaje tylko obrączki ślubne, t symbolem świętości związku małżeńskiego i głównym bohaterem tuki, sprzedaje przed wojną parę obrączek dwojgu młodym zakochani, Andrzejowi i Teresie. Teresa pamięta, że kiedy Andrzej jej się ladczał, nie zapytał: „czy chcesz być moją żoną?, ale: moją towa-yszką życia". Andrzej zaś wspomina, że zawsze poszukiwał kobiety, »Ktora naprawdę będzie »drugim mną«". W ten sposób Wojtyła wyraża /0J Pogląd na równość obojga partnerów w małżeństwie.
199
W drugiej części sztuki występują Anna i Stefan, których związek okazał się nieudany, i Anna decyduje się sprzedać swoją obrączkę. Stary Jubiler jednak nie chce jej kupić. Kładzie ją na wadze i oznajmia, że obrączka „nic nie waży (...) żadna obrączka z osobna nic nie waży — ważą tylko obie". Anna już ma zejść na złą drogę jako „przygodna kobieta", nawiązująca stosunki z przypadkowymi partnerami, ale nie dopuszcza do tego tajemniczy mężczyzna, niejaki Adam (było to pierwsze imię darzonego wielką estymą przez Wojtyłę Brata Alberta).
W trzeciej części do sklepu jubilera przychodzi po obrączki młoda para, Krzysztof i Monika (jest już po wojnie i młodzi poznali się na nartach). Krzysztof to syn pierwszego, szczęśliwego małżeństwa — Andrzeja i Teresy. Andrzej zginął podczas wojny i Adam, który służył w tej samej jednostce, zastępuje go Krzysztofowi jako ojciec duchowy. Monika natomiast jest córką drugiej pary, Anny i Stefana. Kiedy pobierają się z Krzysztofem, rodzice Moniki odnajdują „nową, pełną miłość" i następuje szczęśliwe, wzruszające zakończenie.
Po wyborze Wojtyły na papieża „Przed sklepem jubilera" zostało przetłumaczone na włoski i przerobione na słuchowisko radiowe. Kupił je Hollywood i na jej podstawie nakręcono ckliwy film z Burtem Lancasterem w roli uduchowionego Starego Jubilera.
Tymczasem w Polsce władze coraz bardziej deptały biskupowi Wojtyłę po piętach. Nadzieje obudzone przez Październik 1956 roku okazały się płonne, a I sekretarz partii, Władysław Gomułka, kolejnym twardogłowym przywódcą komunistycznym, całkowicie posłusznym Moskwie. Społeczeństwo utraciło większość wywalczonych z trudem swobód, władze zaś ponownie podjęły próby narzucenia Kościołowi kontroli, choć w nieco bardziej cywilizowanej formie, więzienia i procesy zastępując dokuczliwym nękaniem.
Woj tyła nie brał udziału w spektakularnych antykomunistycznych wystąpieniach publicznych czy nawet prywatnych (wielu duchownych angażowało się w podobne akcje za zamkniętymi drzwiami), nie ulegał jednak naciskom władz, spokojnie, ale zdecydowanie broniąc praw Kościoła i zdrowego rozsądku. Gotów zawsze na kompromis w sprawach mniejszej wagi, był nieugięty, gdy chodziło o sprawy zasadnicze, jak wówczas, gdy ostro zareagował na list przewodniczącego Rady Narodowej. Na tym polegała coraz wy raźniej sza różnica pomiędzy nim a prymasem Wyszyńskim.
Prowadził swoją działalność ignorując ostrzeżenia władz, lecz jednocześnie starając się zbytnio nie prowokować komunistycznych rządców.
200
W październiku 1959 roku w klasztorze Ojców Paulinów na Jasnej Górze wygłosił wykład i kazanie do intelektualistów katolickich, w maju 1960 wziął udział we wrocławskiej konferencji poświęconej pracy duszpasterskiej wśród inteligencji twórczej, a w lipcu wystąpił jako rzecznik „Tygodnika Powszechnego".
Andrzej Micewski, znany katolicki publicysta o lewicowych poglądach, który kiedyś należał do proreżimowego PAX-u, przyszedł wtedy do Wojtyły z prośbą o umożliwienie mu publikowania w „Tygodniku Powszechnym". Ze względu na swoją lewicową przeszłość nie był tam mile widziany i kiedy złożył biskupowi wizytę w archidiecezji, Wojtyła zapytał go wprost: „Czy przestałeś być socjalistą?"
„Powiedziałem mu szczerze - - wspomina dziennikarz - - że nie, ponieważ uważam, że socjalizm można zreformować. A Wojtyła na to: »Ja mam w tej sprawie inny pogląd, ale cieszę się, że mi uczciwie powiedziałeś, że niecałkowicie zerwałeś z socjalizmem. Tak, będziesz mógł pisywać do ,Tygodnika Powszechnego'«. Myślę, że istotnie docenił moją uczciwość..."
We wrześniu 1961 roku Wojtyła odprawił uroczystą mszę w Katedrze Wawelskiej z okazji dwudziestej rocznicy powstania Teatru Rapsodycznego, z którym współpracował podczas wojny. Następnie był na premierze „Dziadów", dramatu o silnych akcentach antyrosyjskich i wielkim ładunku emocjonalnym, po czym opublikował w „Tygodniku" recenzję, podpisaną „A.J."
W styczniu 1962 roku wygłosił w kościele św. Anny homilię na temat świeżo ogłoszonej encykliki Jana XXIII Mater et magistra, poświęconej chrześcijaństwu oraz postępowi społecznemu i stanowiącej rozwinięcie i uwspółcześnienie encykliki Leona XIII Rerum novarum, dotyczącej społecznej nauki Kościoła. W tydzień później został mianowany przez episkopat polski ogólnonarodowym kapelanem inteligen-
ji twórczej. Wszystkie te działania były starannie zaplanowane przez Wojtyłę, świadomego szczególnej roli intelektualistów w polskim życiu
plitycznym i będącego zawsze blisko nich. Jako biskup zachował
icrownictwo katedry etyki na KUL-u, co jednak sprowadzało się do tego, że tylko trzy czy cztery razy do roku wpadał do Lublina, by
wygłosić trzy- lub czterogodzinny wykład, po którym musiał wracać
o Krakowa najbliższym pociągiem.
^olejnym punktem zwrotnym w karierze Wojtyły była śmierć arcy-
upa Baziaka 15 czerwca 1962 roku. Już następnego dnia kapituła
liecezji krakowskiej wybrała go na wikariusza kapitulnego, z upraw-
leniami i prestiżem arcybiskupa. W przeddzień śmierci arcybiskupa aka Wojtyła wrócił z Warszawy, po raz pierwszy lecąc samolotem.
201
Wraz ze śmiercią Baziaka utracił wysoko postawionego protektora w polskiej hierarchii kościelnej. Prymas nie miał zamiaru przejąć tej roli. Ale Wojtyła, który zdobył już sobie daleko idącą samodzielność i autorytet, nie potrzebował opieki. Był bowiem gotów wykorzystać swoją pozycję dla dobra Kościoła.
28 sierpnia, w trzy dni po zajęciu przez władze krakowskiego klasztoru Sióstr Matki Bożej Miłosierdzia, Wojtyła, którego nie było wówczas w mieście, natychmiast przyjechał, żeby zapewnić zrozpaczone siostry, że mimo iż doznały „wielkiej krzywdy", wszystko będzie dobrze.
W połowie września został w trybie pilnym ściągnięty z jednej z wiejskich parafii, którą właśnie wizytował, ponieważ władze próbowały zabrać krakowskiemu seminarium duchownemu budynek w śródmieściu, chcąc przekazać go studium nauczycielskiemu. Wojtyła kazał kierowcy jechać prosto do miejskiego komitetu PZPR, by osobiście zmierzyć się z jego pierwszym sekretarzem, Lucjanem Motyką. Był to pierwszy przypadek, kiedy polski biskup z własnej inicjatywy spotykał się z przywódcą komunistycznym.
Niezłomna postawa Wojtyły zmusiła władze do kompromisu, na który komuniści nigdy by do tej pory nie poszli. Motyka i Wojtyła ustalili, że studium nauczycielskie zajmie trzecie piętro budynku, a seminarium duchowne zachowa resztę.
Był to dyplomatyczny debiut Karola Wojtyły. Nie obyło się też bez „teatru": w dwa tygodnie później poprowadził pracowników naukowych i studentów w milczącym uroczystym marszu do budynku seminarium, by go poświęcić Najświętszej Maryi Pannie.
Talenty dyplomatyczne Wojtyły, jak również jego szczególna skłonność do „teatru" miały się bardzo przydać późniejszemu gospodarzowi Stolicy Apostolskiej.



Rozdział piętnasty

Po czternastu latach i sześciu miesiącach Karol Wojtyła, tym razem jako biskup, filozof specjalizujący się w zagadnieniach moralności i ojciec soborowy, pełen zapału i pomysłów, mających służyć odnowie Kościoła rzymskokatolickiego, znowu znalazł się w Rzymie.
Wraz z kardynałem Wyszyńskim, który stał na czele delegacji episkopatu na Sobór Watykański II, i dziesięcioma innymi biskupami, przybył pociągiem z Wiednia do Rzymu 6 października 1962 roku. W Wiedniu spotkał się z kardynałem Franzem Kónigiem, jedną z bardziej wpływowych i ciekawych intelektualnie osobistości Kościoła w Europie. Był to początek niezwykle ważnej znajomości w karierze biskupa Wojtyły.
O paszport na wyjazd do Rzymu wystąpiło około dwudziestu pięciu (z sześćdziesięciu) polskich biskupów, ale piętnastu z nich dostało odmowę. Wyszyńskiemu, jako prymasowi Polski i członkowi Com-missia Praeparatoria, władze nie mogły odmówić paszportu, jednak to, że wypuszczono Wojtyłę, wydawać się mogło kaprysem władz. >rażnił władze demonstrując swoją niezależność, ale był też pierwszym skupem, który z własnej inicjatywy próbował bezpośrednich nego-icji z działaczem komunistycznym wysokiego szczebla, co dla komunistów musiało być intrygujące.
Krakowski biskup, choć najmłodszy z całej polskiej delegacji, był
'wątpienia najważniejszym jej członkiem po Wyszyńskim, naj-
•ligentniejszym i najlepiej przygotowanym do udziału w soborze,
W czym Pomogli mu przyjaciele. Na początku 1962 roku Watykan
ł do Warszawy poufny dokument - - cienką broszurkę za-
łjącą wykaz ponad czterdziestu problemów, które miały stać
* przedmiotem dyskusji podczas soboru. Wykaz ów sporządziła
203
Commissia Antipraeparatoria (Komisja Przedprzygotowawcza) na podstawie listów, jakie napłynęły w odpowiedzi na pytania rozesłane do 2594 biskupów w 1959 roku. Ową broszurę mieli otrzymać tylko najwyżsi dostojnicy z poszczególnych episkopatów.
W przypadku Polski byli to kardynał Wyszyński, arcybiskup Baziak z Krakowa i czterej biskupi należący do polskiej komisji przygotowawczej, jednak w tajemniczy sposób, na skutek działania dobrze zorganizowanej siatki przyjaciół, broszura pojawiła się pewnego dnia również na biurku Wojtyły, choć jako sufragan nie miał prawa jej otrzymać.
W Rzymie Wojtyła i inni młodsi biskupi zostali umieszczeni w Instytucie Polskim, pięciopiętrowym narożnym budynku położonym przy wąskiej Via Piętro Cavallini, niedaleko Ponte Cavour na zachodnim brzegu Tybru.
Kardynał Wyszyński wraz ze starszymi prałatami zamieszkał w Col-legio Polacco, obszernej rezydencji otoczonej cyprysami i położonej po przeciwnej stronie Tybru przy Piazza Remuria, wśród eleganckich Wzgórz Awentyńskich.
Instytut dzieliła od Watykanu i Bazyliki św. Piotra, gdzie odbywały się sesje, niewielka odległość; dla Wojtyły był to przyjemny piętnastominutowy spacer. Po wyjściu z budynku przy Via Piętro Cavallini nr 38 mijał po lewej majestatyczny Pałac Sprawiedliwości, dochodził do Piazza Cavour, a następnie Via Crescenzio do Piazza Adriana i tam, skręciwszy za opasanym fosą Castel Sant' Angelo, wchodził w szeroką Via delia Conciliazione prowadzącą wprost do placu Świętego Piotra. Wojtyła był bardzo zadowolony z pobytu w Rzymie i uczcił ów ważny moment w swoim życiu odrzuceniem okularów, przynajmniej w miejscach publicznych.
Podczas jego wieloletniej nieobecności Rzym odzyskał dawną świetność, co szczególnie było widoczne w samym Watykanie. Trudny okres powojenny najwyraźniej poszedł w niepamięć. Bieda panowała jeszcze tylko w dzielnicach robotniczych. Na Via delia Conciliazione trwał nieustanny ruch, wszędzie słychać było niecierpliwe klaksony samochodów i autobusów turystycznych, a tłumy pielgrzymów spieszyły na plac. Niebawem cały ten obszar miał zostać zamknięty na czas trwającej siedem tygodni pierwszej sesji Soboru Watykańskiego II.
Oczekując na jej rozpoczęcie, pierwszy tydzień pobytu w Rzymie Wojtyła spędził na konsultacjach ze swoimi wpływowymi i dobrze poinformowanymi przyjaciółmi oraz na nawiązywaniu kontaktów z ró-
204
żnymi osobistościami z kurii i innymi biskupami. Mówił biegle po włosku, a po francusku, angielsku, hiszpańsku i niemiecku także porozumiewał się bez trudu. Niewielu biskupów dorównywało mu znajomością łaciny, dlatego też nie mogła być ona językiem obiegowym wśród dygnitarzy kościelnych.
8 października Wojtyła, wraz z resztą delegacji polskiego episkopatu, został przyjęty przez Jana XXIII w apartamentach papieskich w Watykanie. Spotkanie to, choć krótkie, było dla młodego polskiego duchownego bardzo ważne.
W Rzymie ku swojej radości odkrył Wojtyła na stanowisku sekretarza prasowego soboru dawnego przyjaciela, księdza Andrzeja Marię Deskura. Przebywał on w Rzymie od 1952 roku, ale znali się z Wojtyła od jesieni 1945, kiedy to obaj byli studentami krakowskiego seminarium duchownego -- ich przyjaźń przetrwała ponad pięćdziesiąt lat.
Deskur, o cztery lata młodszy od Wojtyły, potomek bogatej arystokratycznej rodziny francuskiego pochodzenia (jak twierdzi, nazwisko jego przodków pierwotnie brzmiało „Descourt"), skończył prawo, zrobił doktorat z teologii, studiował na Papieskiej Akademii Dyplomatycznej i okazał się dla Wojtyły wspaniałym przewodnikiem po kurii. Był też dla Wojtyły wielką pomocą w jego ostatnich przed-soborowych przygotowaniach. Deskur wspomina, jak kilka dni przed inauguracją soboru spacerowali razem po ogrodach Watykanu, dyskutując nad tym, jakie się nasuwają problemy i jakie mogą wyniknąć tendencje. To również Deskur w dyskretny sposób rozpowszechniał wśród decydentów watykańskich wiadomość, że Wojtyła jest człowiekiem, na którego warto postawić.
„Wszyscy moi przyjaciele — wspominał — koniecznie chcieli poznać biskupa Wojtyłę. Trzeba pamiętać, że w Rzymie wiele osób znało starego kardynała Sapiehę i było ciekawych jego następcy, którym Wojtyła praktycznie już był".
Wśród tych, którzy chcieli Wojtyłę poznać, był stary i prawie niewidomy kardynał Alfredo Ottaviani, prefekt Świętego Oficjum (później Kongregacji do Spraw Nauki Wiary), wszechpotężnego strażnika czyści teologiczno-ideologicznej Watykanu. Ottaviani, najbardziej kon-erwatywny spośród dostojników i tak bardzo konserwatywnej kurii, ł podczas soboru głównym przeciwnikiem wszelkich znaczących niań w strukturze czy polityce Kościoła w każdej sferze. W Rzymie 'rtpwano, że kiedy stary kardynał kazał taksówkarzowi wieźć się „na >or", tamten spytał: „Czy chodzi o trydencki?" (była to aluzja do ;snastowiecznego soboru zwołanego dla zwalczania protestantyzmu).
205
Deskur wspomina, że popularność Wojtyły rosła w takim tempie, że kiedy przygotowywali listy członków poszczególnych komisji, „wszystkie komisje prosiły o niego". Mówi, że Wojtyła i ksiądz Jean-Marie Lustiger (duchowny polskiego pochodzenia, który przeszedł z judaizmu na katolicyzm), późniejszy arcybiskup Paryża, byli najbardziej poszukiwani przez komisje i podkomisje. Tak więc Wojtyła od samego początku zdobył sobie zupełnie wyjątkową pozycję, zwłaszcza jak na nieznanego młodego biskupa z dalekiej Polski. Zawarł też nową przyjaźń — z prałatem Władysławem Rubinem, rektorem Kolegium Polskiego i jednym z sekretarzy Commissia Antipraeparatoria. On również był wspaniałym przewodnikiem i doradcą Wojtyły, aż do swojej śmierci w latach osiemdziesiątych. Przyjechał też do Rzymu profesor Stanisław Świeżawski, filozof i przyjaciel jeszcze z KUL-u, który miał pełnić w czasie soboru funkcję perito, czyli eksperta świeckiego.
Oprócz innych starych rzymskich znajomych Wojtyła odwiedził także swego ulubionego nauczyciela z Angelicum, ojca Garrigou-La-grange'a, konsultanta soborowego, który służył mu bezcennymi informacjami. Poza tym wciąż poznawał coraz to nowych ludzi.
Profesor Harvardu Williams, który został zaproszony na sobór jako obserwator z ramienia protestantów, wspomina, że kiedy wraz z innymi Amerykanami zwrócił się do polskiej delegacji, żeby przysłała jednego ze swoich członków celem przedyskutowania sytuacji Kościoła w Europie Wschodniej, odwiedził ich właśnie Wojtyła. I chociaż jego angielszczyzna była jeszcze w tamtych czasach dość mizerna, zrobił na wszystkich Amerykanach wielkie wrażenie. W 1978 roku na łamach harwar-dzkiego Crimson profesor Williams wysunął przypuszczenie, że następnym papieżem zostanie Wojtyła.
W przeddzień otwarcia soboru atmosfera w Rzymie była bardzo gorąca. Wszyscy czuli, że nadchodzą wielkie zmiany. Wśród ojców soborowych byli zarówno konserwatyści, jak biskupi o postępowych i umiarkowanych poglądach, chociaż wszystkie te określenia okazywały się mylące, ponieważ dla różnych członków gremium znaczyły one różne rzeczy, w zależności od ich narodowości, uwarunkowań politycznych, rasowych i kulturowych, poziomu wykształcenia, wieku oraz orientacji teologicznej.
Już od samego początku soboru Wojtyła, jak przy wielu innych okazjach, wymykał się wszelkiej klasyfikacji. Profesor Williams określił go jako „postępowego konserwatystę", co chyba najlepiej charakteryzuje Wojtyłę. Jego publiczne wystąpienia podczas soboru również
206
świadczą o tym, że w żadnej sprawie nie był jednostronny czy stronniczy. W jednych kwestiach zajmował stanowisko postępowe, w innych
konserwatywne — tak samo jak i dziś, gdy jest papieżem — zawsze jednak zdradzał silne tendencje postępowe, zwłaszcza jeśli chodziło
0  sprawiedliwość społeczną. Kiedy w trzydzieści lat później analizowano jego postawę podczas soboru, okazała się ona niezwykle konsekwentna. Jest więc mitem twierdzenie, że Wojtyła był bardziej postępowy (czy też „liberalny") jako ojciec soborowy niż jako papież.
Podczas obrad skłaniał się raczej ku postępowym teologom i intelektualistom niż ku konserwatystom orientacji kardynała Ottavianiego. Największe wrażenie wywarli na nim wtedy jezuici Karl Rahner
1 Jean Danielou, dominikanin Yves Congar i teolog Hans Kiing. Może było tak dlatego, że Wojtyła zawsze cenił sobie związki z myślicielami i intelektualistami. Jako papież zerwał jednak z Kungiem, nie akceptując jego coraz bardziej krytycznego stosunku do nauk Kościoła.
Podczas całego Soboru Watykańskiego II, który rozpoczął się bardzo uroczyście i z wielką pompą 11 października, biskup Wojtyła, wyróżniający się szczególną pracowitością, potrafił znaleźć czas na różne dodatkowe zajęcia.
Dzień rozpoczynał o 6.45 rano mszą w instytucie. Potem szedł do Bazyliki św. Piotra, gdzie uroczystą mszą o 9.00 rano rozpoczynały się sesje soborowe. Część ogromnej bazyliki została zamieniona na salę konferencyjną, w której zasiadało 2860 ojców soborowych oraz ponad 150 audytorów, ekspertów i obserwatorów.
Po obu stronach szerokiego głównego przejścia ustawiono trybuny z dziesięcioma rzędami krzeseł, które miały pomieścić 108 kardynałów, 9 prymasów, 5 patriarchów, 543 arcybiskupów, 2171 biskupów, 129 przeorów zakonów i 93 opatów. Wszyscy dostojnicy siedzieli na wyściełanych zielonym aksamitem fotelach z klęcznikami i pulpitami do ania, rozlokowani według godności i starszeństwa — kardynałowie żej, biskupi wyżej - - ale bez podziału na narodowości. Było to jliczebniejsze i najbardziej zróżnicowane zgromadzenie duchowień-
'^M— Całe^ historii Kościoła rzymskokatolickiego.
sjsce Wojtyły znajdowało się niedaleko wejścia do bazyliki
WY        rozP°cz?cia soboru mógł z niego widzieć przybycie Ja-
II, którego wniesiono w ozdobnej lektyce, oraz obserwować,
daty kardynał Eugene Tisserant, przewodniczący Kolegium
dynałów, celebruje uroczystą mszę inauguracyjną.
207
Przez blisko siedem tygodni słuchał dzień w dzień przemówień wygłaszanych po łacinie (na ogół fatalnej, zwłaszcza w wykonaniu Ang-losasów), zanim wreszcie 7 listopada przyszła jego kolej. Łacina Wojtyły była doskonała dzięki polskiemu systemowi nauczania, w którym, jak zauważył Deskur, „musieliśmy znać na pamięć »Ody« Horacego, podczas gdy niektórzy ojcowie soborowi nie rozumieli łacińskich przekładów własnych przemówień". Bazylika rozbrzmiewała również echem dyskusji i rozmów blisko trzech tysięcy ojców soborowych i świeckich uczestników obrad.
Zatrzymując się zwykle przed zajęciem miejsca na modlitwę w jednej z bocznych kaplic czy ołtarzy, Wojtyła demonstrował zadziwiającą podzielność uwagi, pisząc jednocześnie poezje i słuchając przemówień. W Krakowie zasłynął z tego, że uczestnicząc w dyskusji, której przewodniczył, potrafił w tym samym czasie przeczytać z pełnym skupieniem cały stos korespondencji. Na koniec zadziwił obecnych, podsumowując precyzyjnie wynik trwającej dwie czy trzy godziny debaty, nie pominął przy tym najmniejszego niuansu, oraz formułując własne decyzje i zalecenia. Urszulanka Emilia Ehrlich, której ojciec był polskim Żydem, a matka Angielką i która uczyła Wojtyłę w archidiecezji angielskiego, była zdumiona widząc, jak jej uczeń, w pełni uczestniczący w lekcji, jednocześnie pisze przemówienie czy kazanie.
Podczas pierwszej siedmiotygodniowej sesji soboru Wojtyła napisał cykl dziewięciu wierszy pod wspólnym tytułem „Kościół". Opisywał w nich głównie to, co widział i słyszał w bazylice. Jeden z wierszy nosi tytuł „Ściana", inny „Posadzka", jeszcze inny „Krypta", ale najbardziej intrygujący z nich to liczący dziewięć linijek wiersz zatytułowany „Murzyn", jedyny w całym cyklu utwór odnoszący się do konkretnej osoby.
Wojtyła zwraca się w nim do swojego bohatera:
To wiośnie ty, Drogi Mój Bracie, czuję w tobie olbrzymi ląd, w którym rzeki urywają się nagle... a sionce wypala organizm
jak rudę hutniczy piec - czuję w tobie podobną myśl: jeśli myśl nie biegnie podobnie, to przecież tą samą wagą
oddziela prawdę i błąd.
Jest tedy radość ważenia na jednej wadze tych myśli, które inaczej błyskają w twoich oczach i w moich, choć tę
samą zawierają treść.
208
Autor dzieli się z nami duchowym i socjologicznym odkryciem współistnienia ludzi różnych ras, w tym także mieszkańców Trzeciego Świata. Chociaż prawdopodobieństwo, że ten wiersz trafi do jakiegokolwiek Afrykanina, było praktycznie żadne, miał on jednak charakter deklaracji przyjaźni. Ksiądz Maliński, który często towarzyszył Wojtyle podczas soborowych sesji, wspomina, że biskup często wdawał się w dyskusje z duchownymi z Afryki.
„Murzyn" stanowi więc jakby zapowiedź zainteresowania Wojtyły Trzecim Światem, przejawiającego się zwłaszcza w papieskich peregrynacjach do Afryki. Afrykański Kościół jest jednym z najstarszych kościołów w chrześcijaństwie i w latach dziewięćdziesiątych Jan Paweł II dostrzega w nim przyszłość katolicyzmu, podejmując ogromne wysiłki w ewangelizacji tego kontynentu.
O jedenastej była poranna przerwa w sesjach i większość ojców zbierała się w barach kawowych bazyliki, ale Wojtyła rzadko opuszczał swoje miejsce. Poza pisaniem wierszy przygotowywał w tym czasie wystąpienia dla polskiej redakcji Radia Watykan, wykłady na KUL i pracował nad nową książką. Po wyjściu z bazyliki znów stawał się towarzyski, wdawał się w rozmowy i pogawędki z innymi uczestnikami obrad i zawierał znajomości z coraz to nowymi biskupami. Jednym z nich był pochodzący z Polski arcybiskup John Król z Filadelfii, późniejszy kardynał i przyjaciel, któremu Jan Paweł II być może częściowo zawdzięcza wybór na papieża.
Po powrocie do Instituto Polacco i krótkiej drzemce Wojtyła znów zabierał się do studiowania materiałów soborowych albo pisania wykładów czy kazań. Późnymi popołudniami i wieczorami brał udział w pracach komisji i podkomisji, do których należał. Potem jadł kolację w instytucie albo na mieście jako gość któregoś z biskupów czy klasztorów. Dzień kończył przechadzką po tarasie, mając przed oczyma widok wspaniale oświetlonej kopuły Bazyliki św. Piotra.
Spokój pierwszego miesiąca obrad soboru został zakłócony przez
<ryzys kubański, gdy ZSRR zainstalował na wyspie broń nuklearną,
omal nie doprowadziło do nowego konfliktu światowego. 25 paź-
ernika Jan XXIII zwrócił się z apelem do prezydenta Johna Ken-
nedy'eg0 i do Nikity Chruszczowa, by zrobili wszystko dla uratowania
pokoju.
" wiadomo, biskup Wojtyła nie wypowiadał się publicznie na
kryzysu kubańskiego, czego zresztą po nim wcale nie oczekiwano.
głęboko zaangażowany w pracę nad jednym z podstawowych
209
dokumentów soborowych pt. „Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, Gaudium et Spes", dotyczącym również problemów pokoju i wojny.
Poszukując spokoju wewnętrznego, Wojtyła szczególnie upodobał sobie sanktuarium Mentorella, położone w górach około 60 kilometrów na wschód od Rzymu. Jest to jeden z najstarszych ośrodków kultu maryjnego we Włoszech i od roku 1857 opiekują się nią polscy ojcowie zmartwychwstańcy. Należący do tego sanktuarium kościół i mały klasztor — obecnie pozostało w nim już tylko czterech zakonników -zbudowano na wierzchołku urzekającej pięknością góry Guadagnolo. Po raz pierwszy przywiózł Wojtyłę do Mentorelli podczas Soboru Watykańskiego II biskup Deskur.
Wkrótce Mentorella stała się ulubionym celem wycieczek Wojtyły. Ojcowie wspominają, jak przyjeżdżał autobusem do położonego u stóp góry miasteczka - - w tamtych czasach nie mógłby sobie pozwolić nawet na wynajęcie samochodu — po czym, z podwiniętymi do kolan nogawkami spodni, odbywał kilkunastokilometrową wspinaczkę brukowaną drogą prowadzącą do sanktuarium. Kiedy powrócił do Mentorelli jako kardynał, przeor klasztoru, ojciec Jan Mika, powiedział mu przy kolacji, że we Włoszech mówi się, iż następnym papieżem będzie Polak. Wojtyła odparł wtedy, iż nie jest to możliwe, ale 7 października 1978 roku, na dziewięć dni przed wyborem, przyjechał modlić się do Mentorelli. Ponownie odwiedził klasztor, przylatując helikopterem w dwa tygodnie po wyborze na papieża.
Podczas trwania soboru jego wystąpienia dwukrotnie znalazły się na porządku obrad sesji październikowo-grudniowej 1962 roku, przesłał też ojcom soborowym do rozpatrzenia dwa teksty swojego autorstwa. Raz jeszcze przy tej okazji zademonstrował szerokie zainteresowania. W swoich wystąpieniach mówił o skomplikowanych sprawach liturgii, a w opracowaniach pisemnych poruszał problemy „środków komunikacji społecznej", czyli mediów. Już jako młody, żyjący za żelazną kurtyną biskup rozumiał Wojtyła ogromne znaczenie dostępu Kościoła do środków masowego przekazu dla szerzenia i umacniania chrześcijaństwa na świecie.
Sprawy liturgii, o których mówił 7 listopada, miały wymiar zarówno teologiczny, jak i polityczny. Nawoływał, wbrew silnej opozycji konserwatywnej pod przewodnictwem kardynała Ottavianiego, do wprowadzenia zasadniczych zmian w obrządku mszy. Chodziło mu nie tylko o to, by msza była odprawiana w językach narodowych, zamiast po łacinie, i by celebrujący ją kapłan stał odwrócony twarzą, a nie tyłem do wiernych. Za znacznie ważniejsze zadanie w zmieniającym się
'wiecie uznał dostosowanie liturgii katolickiej do tradycji Kościołów nieeuropejskich.
Główne zainteresowanie Wojtyły skupiła na sobie sprawa religii
Trzecim Świecie w kontekście inkulturacji. Biskupi afrykańscy nalegali, by obok rzymskiego modelu mszy dopuścić pewne tradycyjne i bardziej ekspresyjne formy kultu religijnego. Zakazanie regionalnych praktyk, szczególnie mocno zakorzenionych w tradycji afrykańskiej, mogłoby zdaniem Wojtyły odsunąć wiernych od Kościoła.
W trzydzieści dwa lata później, w 1994 roku, podczas odbywającego się w Rzymie Synodu Biskupów Afrykańskich, stanął Wojtyła wobec problemu inkulturacji na znacznie szerszą skalę, łącznie z przyzwoleniem na małżeństwa plemienne obok ślubów kościelnych. Większość biskupów była za inkulturacją, stanowiącą według nich warunek skutecznej ewangelizacji Kościoła katolickiego — szczególnie ważnej wobec gwałtownie wzrastającej aktywności islamu i protestanckiej sekty zielonoświątkowców na kontynencie afrykańskim.
Mówiąc 21 listopada o projekcie dokumentu zatytułowanego „Źródła objawienia" i dotyczącego interpretacji Pisma świętego jako źródła wiary, Wojtyła wsadził kij w mrowisko. Problem budził tak wielkie emocje i kontrowersje, że nie uzyskano porozumienia. Stanowisko biskupa krakowskiego zostało odrzucone znaczną większością głosów.
Pierwsza sesja soboru zakończyła się 8 grudnia i Wojtyła już w następnym tygodniu był z powrotem w kraju, by stawić czoło polskiej rzeczywistości. Jednym z ważniejszych problemów, jakie stanęły przed Kościołem w Polsce na początku 1963 roku, było mianowanie arcybiskupa na miejsce zmarłego Baziaka. Wojtyła wprawdzie zastępował go w pełnieniu obowiązków jako wikariusz kapitulny, ale nie było pewności, czy uzyska stałą nominację, zwłaszcza że sprawa ta — szczególnie skomplikowana i delikatna — zależała nie tylko od krakowskiej hierarchii kościelnej i prymasa Wyszyńskiego, ale i od władz komunistycznych (które w przypadku nominacji arcybiskupa zachowały prawo weta), a przede wszystkim od Stolicy Apostolskiej. Wojtyła przyjmował tymczasem u siebie gościa, który miał w tej v!/St" odegrac niebagatelną rolę. Gościem tym był kardynał Kónig Wiednia, którego Wojtyła poznał w październiku w drodze do Rzy-Po wielokrotnych odmowach wizy wjazdowej do Polski kardynał nig, liberalny w poglądach i bardzo aktywny rzecznik nowej polityki osunku do Związku Radzieckiego i Europy Wschodniej, uzyskał wreszcie i zawiadomił episkopat polski, że przyjeżdża 29 maja.
210
211
Jadąc z Wiednia przez Czechosłowację, miał przekroczyć granicę polską w Cieszynie.
Ponieważ Cieszyn jest położony na terenie archidiecezji krakowskiej, Wojtyła pojechał tam, aby osobiście powitać austriackiego purpurata na polskiej ziemi.
Kónig doskonale pamięta tę chwilę. Kiedy przekroczył granicę urzędowym samochodem kardynalskim i w tłumie, który się zebrał, zobaczył młodego księdza, spytał: „Kto to jest ten ksiądz? Robi wrażenie takiego nieśmiałego..."* Zapomniał, że poznał Wojtyłę jesienią.
Kónig odniósł wrażenie, że polski biskup był „trochę speszony (...) brakowało mu pewności siebie i w dalszym ciągu czuł się jak młody kapłan (...) a poza tym kiepsko mówił po niemiecku. O ile pamiętam, rozmawialiśmy wtedy po francusku"* — wspomina. Spędził dwa dni w krakowskiej archidiecezji na rozmowach z Wojtyła, po czym pojechał do Warszawy, do prymasa Wyszyńskiego. Źle widziany nie tylko przez polskie władze komunistyczne, ale również i przez część duchowieństwa, doceniał życzliwość młodego biskupa. Jak to ujął później jeden z przyjaciół Wojtyły: „wtedy właśnie Kónig zaciągnął wobec niego dług wdzięczności, który spłacił piętnaście lat później".
Kardynał Kónig, choć zaprzyjaźniony z Wyszyńskim od wielu lat, stwierdził, że podczas soboru Wojtyła zdecydowanie przyćmił prymasa, który wyraźnie nie mógł się skupić na omawianych zagadnieniach. Przypuszcza, że myśli Wyszyńskiego zaprzątało tysiąclecie chrześcijaństwa w Polsce — przypadało ono w 1966 roku — i związana z tym spodziewana wizyta papieża.
„Wyszyński nie przywiązywał wielkiej wagi do soboru — wspomina austriacki kardynał - - dla niego sobór dotyczył jedynie Zachodu, podczas gdy on myślał: »znacznie ważniejsza jest ta druga strona Europy... Europa Wschodnia«"*.
Tak więc nie prymas, ale Wojtyła stał się de facto głównym reprezentantem episkopatu polskiego na Soborze Watykańskim II. Sprawa Wyszyńskiego jednak — być może bez jego świadomości — pojawiała się w podtekście przez cały czas, jako że przyszłość prymasa miała stać się przedmiotem ścisłej obserwacji, manipulacji i intryg.


Rozdział szesnasty
Od czerwca 1962 roku, od śmierci arcybiskupa Baziaka, krakowska archidiecezja była sede vacante — „miejscem nie zajętym". Ta sytuacja — niewygodna również dla samego Wojtyły, który jako wikariusz kapitulny pełnił obowiązki arcybiskupa — nie mogła trwać wiecznie. Ale wskazanie następcy Baziaka należało do Wyszyńskiego.
Zgodnie z obowiązującą procedurą prymas miał przedstawić władzom przynajmniej trzech kandydatów i po zatwierdzeniu jednego z nich przesyłał jego nazwisko do Watykanu, do ostatecznej akceptacji.
Pomimo powszechnego przekonania, jakoby Wyszyńskiego i Wojtyłę łączył stosunek ojcowsko-synowski, ci, którzy bliżej ich obu znali, są zgodni co do tego, że prymas nie życzył sobie Wojtyły na miejscu arcybiskupa Krakowa. Piętnaście lat później ze zgrozą myślał o tym, że Wojtyła mógłby zostać wybrany na papieża. Zresztą do końca w to nie wierzył.
Tak więc to właśnie władze komunistyczne w Warszawie, zupełnie nie znające sytuacji w polskim Kościele, w bezpośredni sposób odpowiadają za to, że Wojtyła został arcybiskupem. A stąd był już tylko krok do godności kardynalskiej i -- w końcu -- papieskiej. Ironia tego historycznego splotu przypadków polega na tym, że to Jan Pa-I odegrał decydującą rolę w wydarzeniach, które doprowadziły ostatecznie do upadku komunizmu -- najpierw w Polsce, a potem w innych krajach.
Życie Wojtyły zawsze obfitowało w szczęśliwe przypadki, ale praw-
:iwy przełom w jego karierze nastąpił w efekcie tajnych negocjacji
kół obsadzenia archidiecezji krakowskiej, prowadzonych przez pry-iasa i władze komunistyczne. Był to typowy „chybiony strzał".
213
Warto podkreślić, że pomiędzy prymasem i biskupem krakowskim nigdy nie było otwartej wrogości. Wojtyła mógł nawet nie wiedzieć, że Wyszyński był wtedy przeciwny jego kandydaturze. W każdym razie zawsze okazywał wielką lojalność i szacunek wobec prymasa — także wtedy, gdy został papieżem.
Po powrocie prymasa z pierwszej sesji Soboru Watykańskiego II stało się jasne, że nie można już dłużej zwlekać z mianowaniem następcy Baziaka (od jego śmierci upłynęło siedem miesięcy). W końcu prymas przygotował nazwiska kandydatów, które miały być po kolei przedstawiane władzom. Nazwisko Wojtyły pojawiło się na samym końcu i minął rok, nim sprawa została załatwiona. Dlaczego prymas tak bardzo starał się blokować awans krakowskiego biskupa?
Prawdopodobnie przyczyn tego należy upatrywać przede wszystkim w różnicy pokoleń — Wyszyński, starszy od Wojtyły o dziewiętnaście lat, urodził się pod rosyjskim zaborem. Jak zauważył Andrzej Micew-ski, członek prywatnej rady prymasowskiej, „Wojtyła nie dorastał w niewoli. Dorósł w normalnej Polsce i dla niego, odwrotnie niż dla Wyszyńskiego, sprawa narodowa nie była najważniejsza. Dla Wojtyły najważniejszą sprawą była powszechność katolicyzmu"*. Micewski uważa, że prymas przede wszystkim lękał się o istnienie Polski, podczas gdy Wojtyła myślał głównie o tym, jaka ta Polska będzie i jaka będzie pozycja Kościoła zarówno w niej, jak i poza jej granicami.
Ten sposób myślenia sprawił, że Wyszyński, w obawie przed interwencją radziecką i utratą niepodległości Polski, skłaniał się raczej ku kompromisom niż ku konfrontacji z polskimi władzami komunistycznymi. Kiedy Wojtyłę jako biskupa okoliczności zmuszały do zajmowania stanowiska politycznego, przyjmował — w zależności od sytuacji — strategię konfrontacji lub kompromisu. Wyszyński jednak wątpił, czy Wojtyła okaże się tak elastyczny wobec władz jak on sam.
Stefan Świeżawski, profesor filozofii, stwierdza, że Wyszyński zawsze dążył do jakiegoś kompromisu, starając się budować mosty pomiędzy państwem a Kościołem, i że podporządkowywał swoją ocenę sytuacji w Polsce sprawom, z którymi często się nie zgadzał.
Wyszyński nie akceptował Wojtyły również w sensie intelektualnym i według słów pewnego prałata, który znał dobrze ich obu, „być może się go bał". Bo choć prymas sam był specjalistą od prawa kanonicznego i uczonym o pięknej karcie w dziedzinie sprawiedliwości społecznej, to jednak wobec młodszych, bardziej postępowych intelektualistów wewnątrz Kościoła i poza jego obrębem był bardzo podejrzliwy.
Stanisław Stomma, poseł na sejm z centrolewicowej, ale powiązanej
214
z katolicyzmem grupy Znak, uważa, że Wyszyński „nie ufał intelektualistom i ludziom literatury"*. Wojtyła był, jak sądzi, zbyt literacki w sensie politycznym.
Stomma stwierdza także, że Wyszyński uważał ludzi ze wsi za sól ziemi i chciał, żeby episkopat wyznawał podobny pogląd. Obawiał się również, że Wojtyła z powodu braku doświadczenia może być „manipulowany"* przez różne siły.
Jeden z dobrze poinformowanych krakowskich księży ujmuje to jeszcze dobitniej: „Prymas uważał, że ludzie, których mianuje na wysokie stanowiska, powinni być miernotami, a Wojtyła w żadnym razie miernotą nie był"*.
Tak wyglądała sytuacja, kiedy Wyszyński przedstawił wreszcie Urzędowi do Spraw Wyznań kandydatów na stanowisko arcybiskupa Krakowa. Według obowiązującej procedury władze miały trzy miesiące na odpowiedź w sprawie każdego kandydata. Jeśli w tym terminie nie zgłosiły zastrzeżeń, oznaczało to zgodę. W przeciwnym wypadku należało zgłosić następną kandydaturę.
Prymas przedstawiał zatem kolejne kandydatury, z których sześć, jedną po drugiej, władze odrzuciły. Nie zostały one ujawnione. Na koniec Wyszyński zaproponował Wojtyłę, przesyłając jednocześnie jego nazwisko do Watykanu. Stanisław Stomma, który jako poseł z ramienia Znaku pełnił rolę nieoficjalnego mediatora między episkopatem a władzami komunistycznymi, twierdzi, że prymas przedstawił kandydaturę Wojtyły po wyczerpaniu wszystkich innych możliwości i na skutek silnych nacisków ze strony krakowskiego Kościoła oraz intelektualistów katolickich. Po pierwszej sesji Soboru Watykańskiego II wielu biskupów było pod silnym wrażeniem osobowości Wojtyły, co też nie pozostało bez wpływu na sprawę. Wśród tych, którzy naciskali na prymasa, by nominował Wojtyłę, był także profesor Świeżawski.
Stomma wspomina, że na początku negocjacji został wezwany do ówczesnego marszałka sejmu i człowieka numer dwa polskiego establishmentu komunistycznego, Zenona Kliszki, do którego należały wszys-
* sprawy dotyczące stosunków między państwem a Kościołem, ^liszko zapytał go wtedy, kto według niego byłby najlepszym kandydatem.
^Powiedziałem mu stanowczo i kategorycznie, że najlepszym i jedy-kandydatem jest Wojtyła"* — mówi Stomma. Kliszko poinfor-go wtedy — nie wymieniając nazwisk — że przedstawiono mu
215
wielu kandydatów i że wiedział, iż Woj tyła będzie ostatni na liście prymasa. Według Stommy Kliszko postanowił przeczekać i zmusić w ten sposób Wyszyńskiego do wysunięcia kandydatury Wojtyły.
Dlaczego komuniści optowali za Wojtyłą? Stomma utrzymuje, że głównym powodem było to, iż Kliszko popierał „biskupów, którzy nie byli politycznie wrodzy (...) Wyobraził sobie, że Wojtyłą jest apolityczny, że nie lubi polityki i nie będzie się do niej mieszał, poświęcając się całkowicie pracy duszpasterskiej"*. Wyglądało na to, że władze nie pamiętają oskarżeń, jakie wysuwały przeciwko Wojtyle w 1959 roku. Kliszko miał także nadzieję, że będzie mógł „wygrywać" Wyszyńskiego przeciwko Wojtyle - - zgodnie z ogólną zasadą wprowadzania podziałów w Kościele przy każdej możliwej okazji.
Jak się okazało, akceptując Wojtyłę komuniści popełnili fatalny błąd. Stomma mówi, że „po objęciu archidiecezji krakowskiej Wojtyłą okazał się twardym arcybiskupem silnie broniącym niezależności Kościoła"* i że Kliszko był „rozczarowany i zaniepokojony"* tym, że biskup krakowski nie spełnia oczekiwań władz.
Ksiądz Andrzej Bardecki, historyk Kościoła i jeden z redaktorów „Tygodnika Powszechnego", jest przekonany, że drogę do Stolicy Apostolskiej utorowali Wojtyle dwaj ludzie: arcybiskup Baziak w 1958 roku — mianując go biskupem pomocniczym, i przywódca komunistyczny Zenon Kliszko — zatwierdzając go na stanowisku arcybiskupa Krakowa w roku 1963. Gdyby nie to, Wojtyłą nigdy nie zostałby kardynałem, a już w żadnym razie nie zasiadłby na tronie papieskim.
Karol Wojtyłą został mianowany przez papieża arcybiskupem metropolitą krakowskim 30 grudnia 1963 roku. Uroczyste objęcie przez niego Katedry Wawelskiej odbyło się 3 marca 1964 roku. Miał wtedy czterdzieści trzy lata.
3 czerwca 1963 roku, sześć miesięcy po ogłoszeniu encykliki Pacem in Tenis, która była pierwszym znaczącym krokiem Stolicy Apostolskiej w kierunku położenia kresu zimnej wojnie między Wschodem a Zachodem, umarł papież Jan XXIII. W marcu przyjął Aleksego Adżubeja, zięcia Chruszczowa i redaktora radzieckiej gazety rządowej. Był to pierwszy bezpośredni kontakt między tak wysokim urzędnikiem tego kraju a papieżem. Spotkanie zaowocowało uwolnieniem z obozu pracy na Syberii arcybiskupa Josefa Slipyja z ukraińskiego Kościoła grekokatolickiego.
21 czerwca 1963 roku został wybrany na papieża sześćdziesięciosied-
216
mioletni arcybiskup Mediolanu kardynał Montini, który kiedyś przebywał w Polsce z misją dyplomatyczną. Przyjął imię Pawła VI. To on właśnie podpisywał nominację Wojtyły na arcybiskupa. Nowy papież zaczął rozwijać politykę otwarcia na komunistyczny Wschód — ustalając kurs, który Jan Paweł II miał kontynuować. A tymczasem w Pawle VI znalazł Wojtyłą nowego protektora.
Przyjechał do Rzymu na drugą sesję Soboru Watykańskiego II 7 października 1963 roku, ponieważ nawrót mononukleozy uniemożliwił mu uczestniczenie w inauguracji obrad w dniu 29 września. Wy-szyński, wraz z dwudziestoma trzema biskupami polskimi (krakowskiemu biskupowi pomocniczemu Julianowi Groblickiemu odmówiono paszportu) pojechał wcześniej. Wojtyłą po raz pierwszy spotkał się z Pawłem VI podczas audiencji dla delegacji polskiej 16 października, ale spotkanie to miało charakter oficjalny. Wyszyński natomiast kilkakrotnie tej jesieni spotykał się prywatnie z nowym papieżem.
Chociaż Wojtyłą tylko raz, 21 października, zabrał głos w bazylice podczas sesji 1963 roku, to jednak wniósł znaczący wkład w „Konstytucję dogmatyczną o Kościele", Lumen Gentium. Poświęcona problemom modernizacji Kościoła i jego liturgii, stała się ona najważniejszym dokumentem Soboru Watykańskiego II. Wojtyłą przekonał ojców soborowych, iż rozdział „Lud Boży" powinien się znaleźć przed rozdziałem dotyczącym hierarchii, dowodząc w swojej doskonałej łacinie, że przecież to właśnie ludzie stanowią Kościół. Było to podstawowe założenie odnowionej filozofii i teologii Kościoła.
Sesja 1963 roku zakończyła się 4 grudnia przyjęciem „Konstytucji o liturgii świętej", Sacrosanctum concilium oraz „Dekretu o środkach społecznego przekazywania myśli", Inter Mirifica, co stanowiło przedmiot szczególnego zainteresowania Wojtyły. Jeszcze bardziej interesowała go sprawa ekumenizmu jedności Kościołów chrześcijańskich — i oczywiście wolności religii, czemu dał wyraz w pisemnym oświadczeniu dotyczącym obu tych kwestii.
Następnego dnia, wraz z grupą biskupów, udał się Wojtyłą na
esięciodniową pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Wywarła ona na nim
?bokie wrażenie i pozostawiła trwały ślad w sposobie myślenia póź-szego papieża. Grupa pielgrzymów poleciała z Rzymu do Kairu,
stamtąd do Jerozolimy, po czym udała się do Izraela. Po raz pierwszy
życiu Wojtyłą znalazł się poza granicami Europy, odróż tę opisał potem w szczegółowym liście skierowanym do
217
kapłanów archidiecezji krakowskiej, konstatując we wstępie: „Czujemy, że pracując nad odnową Kościoła na Soborze, musimy zwrócić się wprost do samego Chrystusa Pana, którego Kościół jest Ciałem Mistycznym. I stąd pragnienie nawiedzenia tych miejsc, gdzie On narodził się, żył, nauczał i działał, wreszcie cierpiał, umarł na krzyżu, zmartwychwstał i w niebo wstąpił".
Napisany w klasycznym stylu Wojtyły list stanowił jakby komentarz do Biblii, w którym poszczególne miejsca odnosił autor do historii Chrystusa i Kościoła, poczynając od Egiptu i wyjścia z niego „narodu wybranego" do Ziemi Obiecanej. „Podróż do ojczyzny Pana Jezusa zaczęła się w Egipcie. Byliśmy więc naprzód na szlaku tej wędrówki do Ziemi Obiecanej, jaką odbywał w Starym Testamencie lud wybrany. Przy pięknej, słonecznej pogodzie można było z samolotu oglądać ten szlak: pustynię Egiptu do brzegów Morza Czerwonego, później góry Synaj i znów pustynię (...)" Pierwszą noc spędziła polska grupa w Betlejem, w Sanktuarium Bożego Narodzenia, celebrując mszę trwającą od północy do 5.30 rano, kiedy to trzeba było ustąpić miejsca greckim kapłanom prawosławnym, opiekunom tego miejsca, by z kolei oni mogli odprawić swoje poranne nabożeństwo.
Grotta Lactis (Grota Mleczna), w której Matka Boska karmiła Dzieciątko Jezus piersią i gdzie — jak głosi legenda — kropla matczynego mleka spadła na ziemię, szczególnie zainteresowała Wojtyłe. „Ód niepamiętnych czasów - - pisał - - pielgrzymują do tej groty kobiety cierpiące na brak pokarmu macierzyńskiego — i to zarówno chrześcijanki, jak i muzułmanki — aby uprosić pomoc Maryi (...)"
Odwiedził też Ścianę Płaczu w Jerozolimie, jedyną ocalałą część świątyni jerozolimskiej. „Jest [ona] dla nas, chrześcijan, miejscem świętym — pisał — po pierwsze dlatego, że była to świątynia Boga prawdziwego, którą Pan Jezus nazwał »domem Ojca swojego«". Następnie biskupi udali się nad Morze Martwe, a potem nad jezioro Genezaret (gdzie „rybacy ciągną sieci jak w czasach Pana Jezusa") i do Galilei, gdzie spędzili noc na górze Tabor.
Po powrocie do Jerozolimy Wojtyła odbył Drogę Krzyżową (odwiedził wtedy muzeum archeologiczno-biblijne, utrzymywane przez polskie siostry elżbietanki na terenie Trzeciej Stacji), po czym wszyscy biskupi kładli swoje insygnia w miejscu, gdzie na Golgocie stał Krzyż, w Bazylice Męki Pańskiej. Sanktuarium to znajduje się pod wspólną opieką rzymskich katolików, rosyjskich i greckich katolików prawosławnych oraz Ormian, co Wojtyła szczególnie mocno zaznaczył w swo-
218
im liście, podkreślając, że na pierwszy rzut oka nikogo to nie razi, choć tak naprawdę kryje się za tym rozłam chrześcijaństwa niezgodny z wolą Chrystusa.
Po powrocie do kraju, a przed wyjazdem do Rzymu na kolejną sesję, Wojtyła większość czasu w 1964 roku poświęcił na przedstawianie duchowieństwu i wiernym prac soboru. Podczas spotkania w sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej odpowiedział jednemu z księży: „Kuria Rzymska nie rządzi biskupami; rządzi nimi papież, który w zarządzie całego Kościoła posługuje się kurią"*. Była to zapowiedź twardego, autorytarnego kursu podczas pontyfikatu późniejszego Jana Pawła II.
Trzecia sesja soboru rozpoczęła się 14 września i Wojtyła podczas siedmiu tygodni jej trwania wykazał się niestrudzoną aktywnością. Zabierał glos na temat ekumenizmu, wolności religijnej i apostolatu świeckich, przedstawił również własny projekt konstytucji na temat zadań Kościoła w świecie współczesnym. Ten ostatni dokument, znany później jako Gaudium et Spes, miał odegrać wśród osiągnięć soboru nie mniejszą rolę niż Lumen Gentium.
Pierwotny projekt dokumentu uznał jednak Wojtyła za niedoskonały, bowiem w sposób „arbitralny" narzucał on zarówno katolikom, jak i niewierzącym kodeks wartości, których powinni przestrzegać. Zwracając się do ojców soborowych, miał po raz pierwszy okazję zaprezentować na forum światowym swoją filozofię społeczną. Powiedział wtedy, że świat nowoczesny jest nowy w dobrym, ale i w złym. Niesie ze sobą nowe wartości, ale i nowe kryzysy. Jest to świat nowej bliskości pomiędzy ludźmi i narodami, ale jednocześnie jest światem pełnym nowych zagrożeń i niebezpieczeństw dla jednostek i całych społe-zeństw. Jest to świat postępu i wygód, w którym jednocześnie większość ludzkości cierpi głód.
fCiedy Wojtyła w imieniu polskiego episkopatu zaproponował zasad-
e zmiany w Gaudium et Spes, sobór wyznaczył go do Centralnej
odkomisji zajmującej się tą sprawą, gdzie znalazł się w towarzystwie
wybitniejszych postępowych teologów świata. Stał się jednym z naj-
fdziej znanych ojców soborowych, a krąg jego przyjaciół i znajomych °szerzał się z każdym dniem.
Był jedynym mówcą w bazylice, który zwracał się do swoich słucha-.Szanowni ojcowie, bracia i siostry" — dając w ten sposób odczuć
ranym, że nie tylko dostrzega, ale i docenia obecność kobiet. Konwersje wokół jego stanowiska w sprawie równości kobiet w Kościele
aty wybuchnąć znacznie później.
219
Po zakończeniu trzeciej sesji soboru 21 listopada Wojtyła, wraz z kilkoma polskimi biskupami, udał się na krótko na Sycylię, a potem po raz drugi do Ziemi Świętej. Po powrocie do Rzymu 30 listopada odbył swoją pierwszą prywatną audiencję u Pawła VI. Dała ona początek bardzo szczególnej i długotrwałej przyjaźni. Na początku audiencji papież wspominał swoje młode lata spędzone w Polsce przed blisko czterdziestu pięciu laty, a następnie powiedział: „Główne zadania naszego duszpasterstwa biskupiego to księża, robotnicy i studenci"*. Wojtyła poinformował papieża, że zanim zaczął studiować teologię, był przez kilka lat robotnikiem, i powiedział potem: „Zauważyłem, że Papież był z tego zadowolony, że byłem robotnikiem"*. Kiedy wrócił do Polski, Paweł VI przysłał mu paliusz, opaskę z białej jagnięcej wełny, którą arcybiskupi noszą na szyi podczas specjalnych uroczystości, co było wyjątkowym wyróżnieniem ze strony papieża i oznaką osobistej sympatii.
W Krakowie arcybiskup Wojtyła wygłosił w kościele św. Szczepana kazanie z okazji świąt Bożego Narodzenia poświęcone sprawie wolności religii. Mówił w nim: „(...) w społeczeństwie musi panować atmosfera wolności religijnej, to znaczy (...) atmosfera poszanowania dla ludzkiego sumienia, dla przekonań ludzkich (...) postawienie problemu wolności religijnej jest równocześnie znakiem postępu".
Pochłonięty pracami soborowymi, zimą 1964 i wiosną 1965 roku Wojtyła cały czas kursował na trasie Kraków-Rzym. Był zaangażowany w opracowywanie „Konstytucji duszpasterskiej w Kościele w świecie współczesnym". 14 września pojawił się w Bazylice św. Piotra na inauguracji czwartej i ostatniej sesji Soboru Watykańskiego II i pozostał w Rzymie aż do 8 grudnia — do jej zakończenia. Tym razem nie było go w Krakowie blisko trzy miesiące. Jedyną przerwą w obowiązkach soborowych, na jaką sobie pozwolił, był jednodniowy wypad w połowie października do Paray-le-Monial we Francji, gdzie uczestniczył w uroczystej mszy pontyfikalnej.
Ostatnia sesja soboru zamieniła się w batalię pomiędzy przedstawicielami postępowych tendencji a konserwatystami. Chodziło o problem wolności religii i stosunków Kościoła z religiami niechrześcijańskimi, ze szczególnym uwzględnieniem judaizmu. Ofensywę na rzecz wolności religii prowadzili austriacki kardynał Kónig i niemiecki kardynał Au-gustin Bea, wspomagani przez arcybiskupa Wojtyłę jako przywódcę grupy parlamentarnej. Na czele opozycji stał kardynał Ottaviani ze Świętego Oficjum, który grzmiał: „Prawda i fałsz nie mogą być traktowane na równi i nie mogą posiadać tych samych praw"*.
Ale deklaracje dotyczące wolności religii zostały przyjęte, łącznie
220

z Nostra Aetate, dokumentem dotyczącym stosunków z Kościołami niechrześcijańskimi. Czwarty paragraf tego dokumentu stwierdzał, że wina za ukrzyżowanie Chrystusa „nie może być przypisana ani wszystkim bez różnicy Żydom wówczas żyjącym, ani Żydom dzisiejszym". Wojtyła był jednym z autorów tego dokumentu i wprowadzał go w życie dla uzasadnienia wszelkich gestów pod adresem Żydów i państwa Izrael zarówno przed swoim pontyfikatem, jak i podczas jego trwania.
Co ciekawe, znalazł się wśród biskupów, którzy nie dopuścili do przeforsowania formalnego potępienia komunizmu przez sobór. Był zdania, że wielkich konfliktów ideologicznych nie załatwia się przez akty potępienia i że należy szukać nowych sposobów rozwiązania tego problemu.
Mniej więcej w tym samym czasie Paweł VI rozpoczął swoją Ostpo-litik. Sytuacja była tak skomplikowana i delikatna, że Wojtyła, jako polski arcybiskup, przyjął poprawę stosunków z komunizmem jako element konstruktywnej długofalowej dyplomacji, jednocześnie na co dzień walcząc z władzami komunistycznymi o właściwą pozycję Kościoła w Polsce. Była to taktyka, której Zachód nie potrafił zrozumieć. Być może właśnie dlatego wybór Jana Pawła II tak bardzo wszystkich zaskoczył.
Jeszcze przed zakończeniem Soboru Watykańskiego II Wojtyła został uwikłany w ostry konflikt polityczny. Do spółki z arcybiskupem Bolesławem Kominkiem i biskupem Jerzym Strobą wystosował posłanie do episkopatu niemieckiego kończące się słowami: „Przebaczamy i prosimy o przebaczenie". Dokument, przygotowany podczas soboru w Rzymie wraz z kilkoma niemieckimi biskupami, przypominał tragiczną historię stosunków polsko-niemieckich i wyrażał współczucie dla cierpień Niemców.
Wystosowany 18 listopada 1965 roku w imieniu polskiego episkopatu apel biskupów wywołał burzę. Władze komunistyczne nie dopuściły do opublikowania tekstu i wszczęły gwałtowną kampanię przeciwko biskupom pod hasłem: „Nie zapomnimy i nie przebaczymy".
•2 grudnia krakowskie gazety opublikowały list otwarty do Wojtyły
l robotników zakładów Solvay, w których przyszły papież pracował
sdczas wojny. Robotnicy oświadczali, że są „wstrząśnięci do głębi"
;lem biskupów. W liście wyrażano „zdumienie" udziałem arcybis-
cupa w przygotowywaniu dokumentu, dodając: „Biskupom polskim
t nie udzielił mandatu do zajmowania stanowiska w sprawach
221
oczywistych dla ogółu obywateli, a należących do kompetencji innych czynników". W dalszym ciągu listu autorzy uświadamiali Wojtyle, że „tysiące polskich kapłanów" zginęło w Oświęcimiu i że Niemcy stosowali „bestialskie sposoby biologicznego wyniszczania" Polski. List kończył się wyrazami „głębokiego rozczarowania" wobec takiego „nieoby-watelskiego postępku" Wojtyły, ich towarzysza pracy z czasów wojny.
Niezależnie od tego, czy list został napisany przez władze komunistyczne — co jest bardzo prawdopodobne — czy też nie, była to woda na młyn propagandy antykościelnej. W dwa dni później Woj tyła wystosował długie oficjalne pismo do robotników — nie opublikowane w prasie krakowskiej - - w którym oświadczył: „Czytając z uwagą Wasz list, muszę stwierdzić, że nie moglibyście go napisać, gdybyście rzetelnie zapoznali się z treścią listu biskupów polskich do biskupów niemieckich oraz z odpowiedzią biskupów niemieckich na ten list".
Arcybiskup wyjaśniał dalej robotnikom, że apel został oparty na „najgłębszych zasadach etyki chrześcijańskiej" i że niemieccy biskupi „w całej rozciągłości" przyjęli oskarżenie o zbrodnie dokonane przez hitlerowców, „prosząc naprzód samego Boga, później nas o przebaczenie za winy swojego narodu". Okazał też swój gniew w słowach: „Odpowiadam na ten list przede wszystkim jako skrzywdzony człowiek. Skrzywdzony dlatego, że oskarżono go i zniesławiono publicznie, nie starając się rzetelnie poznać faktów ani istotnych motywów. Kiedy pracowaliśmy wspólnie w latach okupacji, wówczas łączyło nas bardzo wiele — a pośród tego na pierwszy plan wybijało się poszanowanie człowieka, jego sumienia oraz jego osobowości i społecznej godności. Tego się od robotników w Solvayu w dużej mierze uczyłem — ale tej podstawowej zasady nie znajduję w Waszym liście otwartym".
26 grudnia Wojtyła mówił także na ten temat w jednym z krakowskich kościołów. Był to sygnał, że nie pójdzie w tej sprawie na kompromis.
Tymczasem w Rzymie Paweł VI powołał Synod Biskupów, wyznaczając na jego sekretarza generalnego biskupa Rubina, przyjaciela Wojtyły. Teraz już arcybiskup krakowski miał bezpośrednią łączność z samym sercem Kurii Rzymskiej.
W Polsce, w której partia komunistyczna była wewnętrznie podzielona, władze zupełnie nieoczekiwanie wydały zezwolenie na budowę kościoła w Nowej Hucie. Zezwolenie zostało wydane w dziewięć lat po tym, jak wystosowano pierwszą petycję w tej sprawie. Do tego czasu miejscowa parafia licząca dwadzieścia tysięcy wiernych musiała się zadowalać niewielką kaplicą. Wojtyła rozpoczął walkę o ten kościół, gdy tylko został biskupem.
222
W lipcu 1965 roku po raz pierwszy rozmawiał z Zenonem Kliszką, który wcześniej zatwierdzał jego kandydaturę na stanowisko arcybiskupa.
Jednocześnie kontynuował twórczość literacką. Po cyklu wierszy napisanych podczas pierwszej sesji soboru powstał w 1964 roku natchniony esej „Rozważania o ojcostwie"; w 1965 roku poemat o pielgrzymce do Ziemi Świętej, następnie cykl długich listów-reportaży z Rzymu do „Tygodnika Powszechnego" na temat soboru i wreszcie gruby tom traktujący o osiągnięciach soboru zatytułowany „U źródeł odnowy" oraz niezliczone kazania i homilie.
Obchody tysiąclecia chrześcijaństwa w Polsce, trwające przez cały rok 1966, doprowadziły do nowych napięć między Kościołem a władzami komunistycznymi. Mimo że nie przeszkadzano w organizowaniu masowych pielgrzymek do Częstochowy do obrazu Pani Jasnogórskiej (w których uczestniczyły miliony Polaków) — milicja nękała Kościół na różne sposoby, między innymi uniemożliwiając uroczystą wędrówkę obrazu przez kraj.
Wyszyński miał nadzieję, że z okazji milenium papież Paweł VI odwiedzi Polskę, ale władze nie wyraziły na to zgody. Obecność papieża w kraju w momencie, gdy religijne i patriotyczne nastroje społeczeństwa sięgnęły szczytu, była ostatnią rzeczą, jakiej by sobie życzono. Wobec takiego obrotu sprawy celebrowanie uroczystej mszy jubileuszowej w Częstochowie powierzono Wojtyle. Ceremonia, podczas której prymas Wyszyński przekazał błogosławieństwo Pawła VI dla Polski, odbyła się w niedzielę 3 maja.
Poza tą mszą Wojtyła odprawił jeszcze w ciągu 1966 roku 53 inne uroczyste jubileuszowe msze w wielu miastach kraju, w tym także w swoich rodzinnych Wadowicach. Opublikował także składający się z siedmiu części poemat „Wigilia Wielkanocna 1966", zawierający m. in. takie części, jak „Rozpoczyna się rozmowa z Bogiem", „Rozpoczyna się rozmowa z człowiekiem (...)" i „Właściwa inwokacja, czyli wołanie do człowieka, który stał się ciałem historii".
W tym samym 1966 roku nawiązał przyjaźń z człowiekiem, któremu do dziś ufa najbardziej. Jest nim prałat Stanisław Dziwisz, obecnie prywatny sekretarz Jana Pawła II, z którym Wojtyła spędził blisko trzydzieści lat — najpierw w Krakowie, potem w Watykanie. Dziwisz, góral z małego miasteczka Raba położonego na południe od Krakowa i wspaniały narciarz, przyjął święcenia kapłańskie w 1963 roku. Początkowo był wikarym w Makowie Podhalańskim, a potem został
223
wysłany na studia do Krakowa, gdzie jednocześnie pracował w bibliotece seminarium. Tam zauważył go Wojtyła i mimo młodego wieku mianował swoim osobistym kapelanem. Kiedy został papieżem, zabrał Dziwisza do Rzymu.
Ksiądz prałat Dziwisz, człowiek o wyjątkowej inteligencji, wprost fenomenalnej pamięci i wspaniałym poczuciu humoru, jest jednym z najbliższych Wojtyle ludzi. Jan Paweł II prawie nie ma osobistej obsługi swego biura — stanowi ją właściwie jedynie Dziwisz, wspomagany przez Wietnamczyka monsignore Yincenta Tran Ngoc Triu, który także ma tytuł prywatnego sekretarza, ale nie mówi po polsku. Biuro Domu Papieskiego zajmuje się sprawami ceremonii i logistyki. Tytuł prywatnego sekretarza jest w przypadku Dziwisza tylko formalny, w rzeczywistości bowiem jest on prawą ręką papieża, jego doradcą i powiernikiem. Jan Paweł II całkowicie polega na jego lojalności i dyskrecji, gdy chodzi o prowadzenie spraw związanych z pontyfikatem. Razem też jeździli na nartach we włoskich górach, dopóki złamanie przez papieża nogi w stawie biodrowym nie położyło kresu wyczynom na górskich zboczach.
Innym częstym towarzyszem Jana Pawła II jest doktor Joaąuin Navarro-Valls, hiszpański psychiatra i dziennikarz, oficjalny rzecznik papieski i dyrektor Biura Prasowego Stolicy Apostolskiej. Jan Paweł II darzy go szczególną sympatią. Podczas wakacyjnych wycieczek Dziwisz i Navarro-Valls są często, naturalnie poza papieską ochroną osobistą, jedynymi towarzyszami Ojca Świętego.
Arcybiskup Wojtyła został przyjęty przez Pawła VI podczas prywatnej audiencji 20 kwietnia 1967 roku, kiedy przybył na tydzień do Rzymu, by wziąć udział w posiedzeniach Papieskiej Rady do Spraw Świeckich. Papież powołał ten organ w styczniu, mianując Wojtyłę jego konsultantem. Wtedy po raz drugi rozmawiali prywatnie.
Po przyjęciu 2 lutego Nikołaja Podgórnego, przewodniczącego Rady Najwyższej Związku Radzieckiego, Paweł VI zaczął przyspieszać swoją Ostpolitik. Pod koniec lutego wysłał do Polski osobistych emisariuszy -- monsignore Agostino Casarolego, watykańskiego sekretarza stanu, i starego przyjaciela Wojtyły, prałata Andrzeja Marię Deskura.
Zarówno Stolica Apostolska, jak i Warszawa brały pod uwagę możliwość nawiązania stosunków dyplomatycznych, które byłyby pierwszymi w historii krajów komunistycznych, nie licząc Kuby, utrzymującej stałe stosunki z Watykanem od czasu rewolucji Fidela Castro.
224
Casaroli i Deskur przyjechali zbadać sytuację, rozmawiali z przedstawicielami władz komunistycznych i z Wojtyła. Polska i Ostpolitik były głównym tematem kwietniowych rozmów Wojtyły z Pawłem VI. Jednak reżim komunistyczny był znów wrogo nastawiony do Kościoła. Prymasowi Wyszyńskiemu odmówiono paszportu, kiedy chciał się udać w maju do Rzymu na Synod Biskupów. W akcie solidarności Wojtyła, także członek synodu, odmówił wyjazdu, mimo że miał ważny paszport. Z niezrozumiałych powodów władze zamknęły też Teatr Rapsodyczny Mieczysława Kotlarczyka, najstarszego w Polsce przyjaciela przyszłego papieża. Apel arcybiskupa do ministra kultury, Lucjana Motyki, z którym Wojtyła pertraktował kiedyś w sprawie seminarium, pozostał bez echa.
29 maja, w jedenaście dni po swoich czterdziestych siódmych urodzinach, Wojtyła dowiedział się, że Paweł VI mianował go kardynałem. Nominacja ta została w Polsce przyjęta z wielkim zaskoczeniem. Chociaż Wyszyński był jedynym polskim kardynałem, Kościół nie naciskał Stolicy Apostolskiej na szybkie mianowanie drugiego. Co więcej, inni polscy arcybiskupi byli znacznie starsi. Najwyraźniej Paweł VI faworyzował Wojtyłę.
26 czerwca 1967 roku arcybiskup krakowski, wraz z dwudziestoma sześcioma innymi prałatami, został w Kaplicy Sykstyńskiej podniesiony do godności kardynalskiej podczas jednej z największych ceremonii, jakie kiedykolwiek miały miejsce w Kościele katolickim. Wśród nowo mianowanych kardynałów znalazł się także John Król z Filadelfii, którego rodzice pochodzili z polskiej wsi. Następnego dnia po południu dwudziestu siedmiu nowych purpuratów koncelebrowało z Pawłem VI uroczystą mszę na placu Świętego Piotra.




Rozdział siedemnasty
Wszystko wskazywało na to, że w roku 1967 Karol Wojtyła osiągnął szczyt swojej kościelnej kariery.
Godność kardynalska jest nadawana na całe życie, chociaż według przepisów ustanowionych przez Sobór Watykański II kardynałowie po ukończeniu siedemdziesięciu pięciu lat nie mogą już wykonywać obowiązków duszpasterskich i administracyjnych. Pozostają jednak członkami Kolegium Kardynałów, korzystając z hojnej emerytury i zachowując do osiemdziesiątki prawo głosowania w wyborach papieskich.
Dla kardynała Wojtyły oznaczało to, że przez najbliższe dwadzieścia osiem lat ma zagwarantowane czynne życie wysokiego hierarchy o dużej władzy politycznej i kościelnej. Jako arcybiskup metropolita Krakowa — funkcja ta jest niezależna od tytułu kardynalskiego — był drugą po prymasie Wyszyńskim postacią w polskim Kościele, a wśród wielu dostojników watykańskich panowało przekonanie, że nawet bardziej wpływową.
Wojtyła był głęboko zaangażowany w kształtowanie polityki polskiego episkopatu, choć jednocześnie Paweł VI coraz bardziej wprowadzał go w sprawy Stolicy Apostolskiej. Stał się ważną osobistością, podlegał jednak pewnym ograniczeniom w swoich wypowiedziach i działaniach. Te ograniczenia -- narzucone przez Wojtyłę samemu sobie — wynikały z jego absolutnej lojalności wobec Wyszyńskiego mimo poważnych, choć nigdy nie wypowiedzianych zastrzeżeń, jakie miał wobec prymasa i jego poglądów.
Czy Karolowi Wojtyłę kiedykolwiek przyszło na myśl, że mógłby zostać głową Kościoła katolickiego?
Musiał niewątpliwie słyszeć o takich prognozach - - czy nadziejach — była o nich mowa przy niezliczonych okazjach, poczynając od wypowiedzi ojca Pio we Włoszech w 1947 roku do słów małej dziew-


czynki w Ludźmierzu w sześć tygodni po mianowaniu Woj tyły kardynałem. Jeden z przyjaciół Wojtyły tak opisał ten epizod w swoich wspomnieniach, które zachowały się w archiwach krakowskiej archidiecezji: „Mała dziewczynka witając kardynała wyrecytowała wierszyk, w którego ostatnich słowach wyrażała nadzieję, że zostanie on kiedyś papieżem. Wywołało to ogólne rozbawienie. Kardynał jednak się nie śmiał. Pochylił się nad małą poważnie i pocałował ją w czoło"*.
Ale ówczesne perspektywy Wojtyły na zostanie papieżem były znikome, zwłaszcza ze względu na jego wiek. Papieże dwudziestego stulecia odznaczali się długowiecznością — zarówno Pius XII, jak i Jan XXIII umarli po osiemdziesiątce, a Paweł VI miał już siedemdziesiąt lat, kiedy w 1967 roku mianował Wojtyłę kardynałem. Gdyby i on przekroczył osiemdziesiątkę — a miał ją przekroczyć — Wojtyła, w papieskich kategoriach wiekowych, nadal byłby zbyt młody.
Prawdziwy problem polegał jednak na tym, że idea papieża nie--Włocha wciąż była bardzo odległa, poza tym Wojtyła nie osiągnął jeszcze, mimo wspaniałej reputacji, jaką sobie wyrobił podczas Soboru Watykańskiego II, dostatecznie mocnej pozycji, by móc zostać odpowiednim kandydatem. Dobrze jednak wykorzystał dzielące go od pontyfikatu jedenaście lat, aby taką pozycję osiągnąć.
Tymczasem kardynał Wojtyła zamienił krakowską archidiecezję w coś w rodzaju minipapiestwa.
Nie istnieją żadne naukowe metody mierzenia aktywności kardynałów czy też oceny jakości ich osiągnięć, ale trudno sobie wyobrazić, by ktokolwiek poza Wojtyła mógł być tak niestrudzenie aktywny.
Historycznie rzecz biorąc, jest zapewne bez znaczenia, czy fenomen Wojtyły wynika z jego osobowości, z planów przyszłościowych czy z jednego i z drugiego. Pozostaje faktem, że taki fenomen istnieje. Jego coraz liczniejsi goście zagraniczni byli w każdym razie pod wrażeniem sposobu działania kardynała. Wkrótce i on zaczął podróżować po świecie.
Pracował bez wytchnienia przez całą dobę --a przynajmniej tak wydawało się jego współpracownikom i bliskim — by wzmocnić swoje krakowskie minipapiestwo nowymi pomysłami i projektami. Zamieniał archidiecezję w unikalną organizację kościelną, osobiście przewodnicząc każdej inicjatywie.
Jak zwykle, najważniejszą dla niego sprawą było szukanie nowych dróg i sposobów szerzenia wiary, nie szczędził też wysiłków, by z archidiecezji krakowskiej uczynić prężny ośrodek intelektualny i kulturalny.
226
227
Wszystkim tym działaniom towarzyszyły nieustanne naciski ze strony reżimu. Tocząc ustawiczną batalię z władzami komunistycznymi o prawa Kościoła i wiernych, Wojtyła unikał jednak otwartych konfliktów, starając się osiągać swoje cele w drodze negocjacji czy nawet niekiedy kompromisów - - nigdy jednak nie rezygnował z pryncypiów i nie ustępował w sprawach zasadniczej wagi.
Jego strategia zakładała nękanie komunistów protestami ustnymi i pisemnymi w każdej sprawie, która według niego stanowiła pogwałcenie praw Kościoła czy też w ogóle praw człowieka, łącznie z naruszaniem wolności nauczania religii katolickiej i katechizmu. Grzmiał z ambony, zalewał władze strumieniami petycji, próśb o zezwolenie na budowę kościołów i seminariów, organizowanie procesji, pielgrzymek i pochodów oraz nieustannymi protestami przeciwko powoływaniu seminarzystów do wojska.
Kiedy w 1967 roku Wojtyła zyskał w Kościele bardzo silną pozycję, komuniści byli zupełnie zdezorientowani co do jego intencji. Chociaż był biskupem i arcybiskupem już od dziewięciu lat, w dalszym ciągu nie potrafili go ocenić i sklasyfikować.
Wyobrażenie władz komunistycznych o Wojtyle najlepiej ilustruje tajny dokument MSW z 5 sierpnia 1967 roku - - pięć tygodni po mianowaniu Woj tyły kardynałem -- zatytułowany „Nasza taktyka wobec kardynałów Wojtyły i Wyszyńskiego". Pięciostronicowy dokument, znaleziony w archiwach po upadku komunizmu, stanowi interesującą próbkę mentalności ludzi reżimu. A oto kilka fragmentów:
W ocenie obu kardynałów niezbędne jest uwzględnienie ich cech charakterologicznych, pochodzenia społecznego i pozycji w hierarchii kościelnej (...)
Kardynał Wyszyński pochodzi z tradycyjnej rodziny żarliwych wyznawców Kościoła. W opinii kleru, to znaczy zacofanej części ludu, cecha ta ciąży na nim po dziś dzień... Z wielu względów „przynależność do kleru" stanowiła (dla niego) freudowską kompensację... Jego skrajny klerykalizm i kult maryjny został wyniesiony z domu rodzinnego (...) Jego „kariera naukowa" oparta na podstawach antykomunistycznych i przepojone głębokim antykomunizmem pisarstwo zadecydowały w roku 1948 : o jego awansie [na biskupa]...*
Błąd T. Szulca lub błąd w dokumencie. Wyszyński został biskupem w 1946 r.
228
Dalej autor dokumentu pisze:

Z jednej strony Watykan potrzebował sztandaru, pod którym mógłby prowadzić antykomunistyczną krucjatę w Polsce, z drugiej siły reakcyjne w kraju i na wygnaniu miały potrzebę stworzenia legalnej opozycji, a nie było kandydata o większym doświadczeniu... [niż Wyszyński].
Jego charyzmę podtrzymywała stała obecność i działalność kardynała w miastach prowincjonalnych, jak Włocławek czy Lublin (...) Podczas „zimnej wojny" jego pozycja wzrosła — staje się Wyszyński symbolem kampanii antykomunistycznej (...) Pod koniec pontyfikatu Piusa XII był „ekspertem" w sprawie nawiązywania stosunków między Kościołem a krajami socjalistycznymi. Polska w owym czasie była „poletkiem doświadczalnym" w tych sprawach (...) Podczas pontyfikatu Jana XXIII i Soboru Watykańskiego II jego pozycja maleje i jest podtrzymywana sztucznie (...) Ale nieuchronnie musiało to doprowadzić do spadku jego prestiżu (...)*
Odnosząc się z pogardą do polityki Wyszyńskiego, autor stwierdza:
Reprezentuje on pogląd, że należy „załatwiać" z władzami poszczególne sprawy przy jednoczesnym prowadzeniu wojny i wywoływaniu starć, które zwiększają zainteresowanie ludzi Kościołem i skłaniają ich do angażowania się w obronę jego „zagrożonych interesów" (...) Jego koncepcja płytkiego, emocjonalnego, dewocyjnego katolicyzmu jest słuszna i korzystna z punktu widzenia doraźnych [na okres kilku lat] interesów Kościoła (...) Jego stosunek do elity intelektualnej i inteligencji katolickiej oraz do laikatu jako „elementów niepewnych" ma swoje korzenie w polskich realiach. Słuszność tego rozumowania potwierdzają fakty: płytka, tradycyjna i dewocyjna religijność jest religijnością mas katolickich. Z drugiej strony religijność oparta na podstawach rozumowych jest właściwa wąskiej warstwie elity intelektualnej. Siłą Kościoła w Polsce są od wieków nie elity, tylko masy katolickie.*
Kardynał Wojtyła cieszył się znacznie większym szacunkiem tajnych służb:
229
Dziesiąty z kolei krakowski kardynał, Wojtyła, pochodzi z rodziny inteligenckiej — ze środowiska religijnego, ale nie dewocyjnego. Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie miał kontakty z młodzieżą lewicującą (...) Podczas drugiej wojny światowej był robotnikiem w krakowskiej fabryce chemicznej o bogatych tradycjach ruchów robotniczych (...) Swoją pozycję w hierarchii kościelnej zawdzięcza nie antykomunistycznej postawie, tylko zaletom intelektu (jego prace na temat moralności i etyki katolickiej, takie jak „Miłość i odpowiedzialność", zostały przetłumaczone na wiele języków).*
Tajne służby miały w zanadrzu więcej komplementów dla Wojtyły:
Można śmiało powiedzieć, że jest on jednym z nielicznych intelektualistów w polskim episkopacie. Odwrotnie niż Wyszyński, zręcznie godzi tradycyjną ludową religijność z katolicyzmem intelektualnym, doceniając jedno i drugie (...) Jak dotąd, nie angażował się nigdy w otwarcie antypaństwową działalność polityczną. Wydaje się, że polityka nie jest jego mocną stroną; jest przeintelektualizowa-ny (...) Brak mu zdolności organizacyjnych i przywódczych i to stanowi o jego słabości w rywalizacji z Wyszyńskim (...)*
A oto konkluzja:
Model katolicyzmu i współistnienie z krajami socjalistycznymi, jakie proponuje Wojtyła (...) zgadzają się z przyszłościową polityką Watykanu. Jego wizja katolicyzmu to katolicyzm „otwarty" na problemy Polski współczesnej. Ma poparcie w intelektualnych i reformatorskich kręgach katolickich w Watykanie i w episkopatach francuskim, niemieckim, holenderskim i włoskim (...) Świecki tryb życia kardynała zbliża go do środowisk młodej inteligencji i studentów (na przykład jego udział w obozach, spływach kajakowych, wycieczkach turystycznych). Jest pod wielkim wpływem sił i grup nacisku zupełnie innych niż kardynał Wyszyński. Wbrew jego intencjom siły te wciągną go w konflikt z prymasem (...)*
230
W dalszej części dokument zaleca następującą taktykę w stosunku do Wojtyły:
Obaj kardynałowie stoją na stanowisku obrony interesów Kościoła, chociaż różnice w postrzeganiu tych interesów będą się pogłębiały. Oczekiwanie rozłamu w łonie episkopatu byłoby utopią. Należy się skoncentrować na rozmiękczaniu i stępianiu ostrza jego politycznej opozycji. Wojtyła nie pójdzie na otwarty konflikt z Wyszyńskim i nie da się w niego wmanewrować (...) Musimy zaryzykować takie podejście do problemu, że im mniej [Wojtyła] będzie naciskany, tym szybciej wybuchnie konflikt. Prędzej czy później te dwie tendencje muszą się zetrzeć (...) na wielu frontach.*
Owi analitycy z MSW przewidzieli, że Wojtyła będzie chciał „uniezależnić krakowską archidiecezję od warszawskiego kardynała"* i zamierzali mu w tym pomóc. Stwierdzili też, że Wyszyński przyjął mianowanie Wojtyły na kardynała z „oczywistym niezadowoleniem"*. A zatem - - sugerował autor dokumentu - - „powinniśmy działać pozytywnie w sprawach, które by podnosiły poczucie własnej godności u Wojtyły"*, nie próbując nastawiać go negatywnie do prymasa, bowiem „każda próba, nawet najniewinniejsza, wplątania go w konflikt z Wyszyńskim by go zirytowała"*.
A oto końcowe zalecenia MSW dotyczące postępowania z Wojtyła:
Musimy pilnie obserwować i analizować relacje między dwoma kardynałami i prowadzić elastyczną politykę, zależnie od zmieniających się okoliczności (...) Musimy kanałami dyplomatycznymi ustalić, kogo Watykan zamierza poprzeć, i ocenić, czy Wojtyła ma w przyszłości realne szansę zostać głową episkopatu polskiego. Nie wolno nam zbyt mocno uderzać w archidiecezję — chociaż od czasu do czasu trzeba stosować „środki administracyjne", żeby usunąć podejrzenia pod adresem Wojtyły ze strony pewnych grup w kraju i za granicą [które są] mu nieżyczliwe (...) Musimy też podsycać zainteresowanie Wojtyły ogólnymi problemami polskiego Kościoła i pomagać mu w sprawach jego archidiecezji. W tym celu należałoby organizować spotkania na wysokim szczeblu — powiedzmy Wojtyły z Cyrankiewi-
231
czem i z Kliszką — dla przedyskutowania różnych problemów (...) Musimy też przy każdej okazji demonstrować naszą nieżyczliwość w stosunku do Wyszyńskiego, ale nie w sposób, który by zmusił Wojtyłę do okazania wobec niego lojalności (...)*
Najwyraźniej nieświadom komunistycznych ocen i gier Wojtyła, gdy tylko został kardynałem, wzmógł batalię o prawa Kościoła krok po kroku wymuszając na reżimie kolejne ustępstwa.
W kazaniu wygłoszonym w Sandomierzu 8 czerwca 1968 roku, w rok po otrzymaniu nominacji, przypomniał wiernym o okupacji rosyjskiej z czasu rozbiorów. Było to piętnastolecie diecezji sandomierskiej. Powiedział wtedy: „W tym trudnym okresie — jak świadczą nieuprzedzone dzieła i podręczniki historyczne - - Kościół katolicki odegrał na ziemiach polskich szczególną rolę, jeśli chodzi o utrzymanie jedności z narodem (...) Biskupi i kapłani nigdy nie pozwolili, ażeby Kościół uległ rusyfikacji (...) Jedność Kościoła z narodem, która zarówno dla narodu polskiego, jak i dla Kościoła posiadała i nadal posiada podstawowe znaczenie (...)"
Słowa Wojtyły miały szczególny wydźwięk, ponieważ trzy miesiące wcześniej, w marcu 1968 roku, doszło w Warszawie do ostrego konfliktu między władzami a studentami. Zaczęło się od inscenizacji „Dziadów" Adama Mickiewicza (ulubionego dramatu Wojtyły), co doprowadziło do demonstracji ulicznych i rozruchów studenckich na uniwersytecie.
Wszystko to odbywało się w atmosferze zainicjowanej przez Gomuł-kę nagonki antysemickiej, zupełnie niezrozumiałej, ponieważ żydowska populacja w Polsce z przedwojennych trzech milionów zmalała do niespełna trzydziestu tysięcy. Praktycznie wszyscy Żydzi zostali wtedy usunięci ze stanowisk we władzach i szkolnictwie i większość z nich wyjechała za granicę.
Wypadki marcowe były zwiastunem zmierzchu ery gomułkowskiej. Popierając w pełni politykę Związku Radzieckiego, Gomułka wysłał w sierpniu 1968 roku do Czechosłowacji polskie oddziały, by tam w ramach „bratniej pomocy" wraz z wojskami czterech innych państw wzięły udział w stłumieniu „Praskiej wiosny", liberalnego komunistycznego ruchu pod hasłem „marksizmu z ludzką twarzą".
Ostateczny koniec Gomułki nastąpił w grudniu 1970 roku, kiedy w Gdańsku doszło do interwencji wojska i policji podczas demonstracji robotników domagających się poprawy warunków życia i protestują-
232
cych przeciwko drastycznemu wzrostowi cen żywności przed świętami Bożego Narodzenia. Było to powtórzenie poznańskich wypadków z 1956 roku, które postawiły Gomułkę u steru rządów jako „liberała" i „zbawcę narodu". Przeciwko robotnikom wysłano czołgi i wydano rozkaz strzelania, co pociągnęło za sobą wiele ofiar. Reżim komunistyczny zareagował na to we właściwy sobie sposób, usuwając pierwszego sekretarza partii i jego ludzi. Miejsce Gomułki zajął Edward Gierek, zawodowy polityk partyjny, były górnik w kopalniach węgla we Francji i Belgii, znacznie bardziej umiarkowany i nowocześniejszy jako przywódca.
Wojtyła dowiedział się o tych zmianach 20 grudnia w jednym z krakowskich szpitali, kiedy odwiedzał chorego księdza. Wysłuchali razem wiadomości przez radio i kardynał przez dłuższą chwilę milczał, po czym powiedział: „Dziwne są sprawy Boże..."
Podczas dwóch mszy odprawionych w ostatnim dniu 1970 roku Wojtyła ostro potępił rozlew krwi w Gdańsku. „Miarą tragedii, która się w tych dniach rozegrała - - powiedział - - jest i pozostanie fakt krwi polskiej, przelanej przez Polaków!" Zażądał następnie „prawa do chleba, prawa do wolności rzeczywistej (...) atmosfery wewnętrznej (...) wolności od lęku" jako podstawowych warunków spokoju społecznego.
Za czasów Gierka nie doszło do znaczącego zmniejszenia presji reżimu na Kościół, chociaż ogólny klimat nieco się poprawił i Wojtyła coraz częściej zaczął wygrywać w swoich utarczkach z komunistycznymi władzami.
W 1973 roku wystąpił o pozwolenie na budowę siedemdziesięciu siedmiu świątyń. Wprawdzie tylko szesnaście podań zostało załatwionych pozytywnie, ale i tak był to ogromny sukces. W 1976 roku w liście do Prezydium Miejskiej Rady Narodowej Krakowa stwierdził, że „nie jest to chyba normalne, by katolicy musieli latami wypełniać swe obowiązki religijne pod gołym niebem, marznąc i moknąc".
Najbardziej jednak denerwowało Wojtyłę twarde stanowisko władz w sprawie powoływania seminarzystów do wojska. Obowiązujące nadal Porozumienie między Kościołem a Państwem z 1950 roku gwarantowało odroczenie poboru seminarzystów do czasu ukończenia studiów. Mimo to pod koniec lat sześćdziesiątych i na początku siedemdziesiątych zaczęto znów brać kleryków do wojska. Wojtyła interweniował w tej sprawie Przynajmniej dwukrotnie, kierując listy wprost do nowego premiera Piotra Jaroszewicza, i w wielu przypadkach udzielono seminarzystom
233
odroczenia. Ci, którym nie cofnięto kart powołania, byli odprowadzani na stację kolejową przez kardynała i grupy wiernych śpiewających pieśni religijne i patriotyczne, przy biernej obecności milicji.
Zwracając się do księży ze swojej archidiecezji w maju 1973 roku, Wojtyła powiedział: „Prawa obywatelskie nie są po to, żeby nimi dowolnie manipulować, tylko są po to, żeby obywatele mogli mieć poczucie pewnego bezpieczeństwa w zakresie swoich istotnych uprawnień (...) Kraków jest szczególnie zagrożony, ponieważ to są właśnie w znacznie większej mierze te parafie-giganty, gdzie katechizacja sięga liczby kilkuset godzin tygodniowo".
Przemawiając 26 sierpnia 1973 roku podczas Święta Matki Boskiej Częstochowskiej, wyraził obawę zagrożenia „wolności religijnej" w wyniku ustawy o reformie nauczania, „która nie mówi ani słowem o chrześcijańskim społeczeństwie, o wkładzie Chrystusa, Kościoła, chrześcijaństwa w polskie wychowanie", po czym dodał: „w imię podpisanych przez rząd naszego państwa konwencji na temat zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty, domagamy się, aby była całkowita swoboda nauczania religii (...) Domagamy się też, aby nie stosowano żadnych metod zastraszania w stosunku do ogółu rodziców, którzy chcą, by ich dzieci uczyły się prawd wiary i moralności chrześcijańskiej (...)"
Spokojna nieustępliwość Wojtyły wobec reżimu kontrastowała z postawą większości polskiej hierarchii kościelnej łącznie z prymasem, który zdradzał większe skłonności do współpracy z władzami. Ten fakt MSW najwyraźniej przeoczyło w swojej ocenie obu kardynałów.
Wyszyński uważał, że dla zapewnienia „spokoju społecznego" w kraju Kościół powinien popierać władze. Nie zmienił swego stanowiska nawet w lecie 1980 roku, kiedy doszło do ostrych wystąpień robotniczych, które później zapoczątkowały ruch związkowy pod nazwą „Solidarność". Wojtyła był znacznie bardziej powściągliwy w wyrażaniu poglądów na ten temat, najprawdopodobniej czując, że prędzej czy później musi dojść do zmian.
Różnice zdań w łonie polskiego episkopatu i wśród kleru w okresie rządów komunistycznych stanowią ważny fakt w historii narodu i Kościoła. W świetle dokumentów udostępnionych po upadku komunizmu staje się coraz bardziej oczywiste, że pogląd, jakoby Kościół w Polsce był monolitem, „bastionem" i ośrodkiem walki z reżimem, jest mitem. Co do Wojtyły, to jako kardynał był on całkowicie konsekwentny w stosowaniu swojej dwutorowej polityki negocjacji i kompromisu.
Sprawy te zostały szeroko omówione w 1994 roku w zamieszczonym
234
w „Tygodniku Powszechnym" artykule zatytułowanym „Opór i przystosowanie". Autor artykułu stwierdza, że Kościół bronił: „nie tylko siebie, ale i wartości wiążących się z godnością każdego człowieka i kulturą duchową Polski". Przyznaje jednak, że było również „przystosowanie" i cytuje nigdy dotychczas nie publikowane przemówienie, wygłoszone 17 grudnia 1953 roku przez biskupa Michała Klepacza, pełniącego wówczas, po wrześniowym aresztowaniu prymasa Wyszyń-skiego, funkcję przywódcy polskiego episkopatu.
Zwracając się do premiera Józefa Cyrankiewicza i innych dostojników komunistycznych, biskup Klepacz oświadczył wtedy:
Mamy bowiem ślubowaniem swym stwierdzić wierność Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i przyrzec, że uczynimy wszystko, by przyczynić się do rozwoju i wzmocnienia jej potęgi i bezpieczeństwa (...) jako Episkopat Polski stwierdzamy, że ślubowanie to jest wyrazem odwiecznej nauki chrześcijańskiej o obowiązkach społecznych i państwowych każdego katolika (...) Duchowieństwo katolickie widzi swą misję i obowiązek patriotyczny w uczestniczeniu w zbiorowym wysiłku całego narodu dla podniesienia powszechnego dobrobytu, bezpieczeństwa kraju i świetności naszej ojczyzny, co zarazem jest gwarancją odrzucenia wszelkich prób wykorzystywania uczuć religijnych dla celów antypolskich.


Rozdział osiemnasty
W latach siedemdziesiątych Wojtyła rozwinął swoje minipaństewko nie tylko w kwestii jego politycznej niezależności, ale także w kwestii budowy instytucji o charakterze twórczym.
Edukacja religijna na wszystkich szczeblach była zawsze w centrum zainteresowań Wojtyły i od samego początku miał on ciekawe koncepcje i pomysły na ten temat. Wobec zakazu nauczania religii w szkołach na początku rządów komunistycznych — częściowo cofniętego w roku 1956 — Kościół szukał rozwiązań w prowadzeniu katechizacji przy kościołach i w różnych ośrodkach katechetycznych, ale były to nie skoordynowane i nieefektywne wysiłki.
W Krakowie Wojtyła szybko zorganizował sprawny system nauczania religii poza szkołą, opierając się na personelu duchownym i świeckim. Podstawą tego przedsięwzięcia stał się Synod Duszpasterski Archidiecezji Krakowskiej, powołany przez kardynała w 1971 roku na siedmioletni okres w celu wprowadzania w życie postanowień Soboru Watykańskiego II i dla sprawowania nadzoru nad wszystkimi poważniejszymi przedsięwzięciami dotyczącymi modernizacji archidiecezji. Była to jedyna tego rodzaju instytucja w całym polskim Kościele.
Synod Duszpasterski, pospołu z Radą Kapłanów, również powołaną przez Wojtyłę, służył jako sztab operacyjny. Biskup Tadeusz Pieronek, wówczas specjalny asystent kardynała, powiada, że „szef (...) ogromnie się nim interesował"*. Jeśli nie mógł być obecny na sesji synodu, „natychmiast o nią pytał (...) żeby być zawsze w każdej sprawie na bieżąco. Nie kierował synodem w sposób bezpośredni, ale często instruował jego członków w kwestiach zasadniczej wagi"*.
Przy pomocy synodu i Komisji Apostolstwa Świeckich zmobilizował
236
Wojtyła wszelkie środki dla zorganizowania katechezy. Wkrótce miał już armię 250 zakonnic i nauczycieli świeckich w różnych punktach archidiecezji. Kiedy władze zabroniły wynajmowania lokali użytkowych na „domy katechetyczne", zachęcał do organizowania nauki religii w domach prywatnych. Władze odpowiedziały na to szykanowaniem właścicieli tych domów, podnosząc im opłaty. Wojtyła osobiście pisał do owych ludzi, dziękując im za pomoc i zachęcając, by się nie poddawali. Było to typowe dla Wojtyły — w ważnych sprawach zawsze interweniował osobiście.
Kiedy w jakiejś parafii nie było żadnych możliwości nauczania, kardynał zlecał kapłanom organizowanie w kościołach tzw. godzin duszpasterskich.
Dla studentów zorganizował w 1969 roku „ruch sakrosongowy", pomyślany jako eksperyment polegający na graniu poza kościołem nowoczesnej muzyki sakralnej i będący formą obejścia wydanego przez władze zakazu nauczania religii. „Sakrosong" to słowo ukute w Polsce, chociaż samo zjawisko powstało na Zachodzie i w Trzecim Świecie, gdzie w pracy duszpasterskiej od dawna wykorzystuje się elementy folkloru i muzyki młodzieżowej.
W Polsce istniała tradycja zbiorowych śpiewów religijnych, obejmująca również młodzież — ale tym razem krakowski kardynał upoważnił Kościół do szukania inspiracji w muzyce rockowej. Różnica w znaczeniu sakrosongów w Polsce i na Zachodzie polegała na tym, że w Polsce były one również formą protestu przeciwko restrykcjom komunistycznym. Wojtyła, sam miłośnik muzyki (piętnaście lat wcześniej wprowadził do krakowskich kościołów śpiewy gregoriańskie) określił je jako „nowy wyraz Ewangelii" i uczestniczył w organizowaniu ogólnokrajowych festiwali i konkursów, w których główną nagrodą był ufundowany przez niego między diecezjalny srebrny puchar w kształcie wieży Kościoła Mariackiego, co roku przechodzący od zwycięzcy do zwycięzcy. W roku 1975 teatr krakowskich ojców dominikanów wystawił polską wersję opery rockowej Jesus Christ Superstar.
Niestrudzony Wojtyła organizował też duszpasterstwo niewidomych i głuchoniemych. Krakowski ośrodek dla niewidomych mieszczący się przy kościele Ojców Franciszkanów i skupiający około stu osób, zgromadził zbiór płyt i taśm z nagraniami około stu znanych utworów literatury religijnej. W Krakowie i na prowincji (w trzech miejscowościach) powstały duszpasterskie ośrodki dla głuchoniemych, a na seminarium duchownym utworzono specjalne studium dla instruktorów. Wojtyła przynajmniej raz w ciągu rekolekcji wygłaszał naukę dla głuchoniemych, która była tłumaczona na język migowy.
237
By kształcić kapłanów, jeszcze jako arcybiskup założył w Krakowie Papieską Akademię Teologiczną, która miała zająć miejsce zamkniętego przez władze w 1954 roku wydziału teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Akademia powstała z teologicznego wydziału krakowskiego seminarium, które było legalne, i Wojtyła postanowił przekształcić ją w małą niezależną uczelnię, z wydziałami teologicznym, filozoficznym i historycznym. Władze wyraziły zgodę na jej funkcjonowanie.
Ksiądz Michał Heller, uczony i filozof, który pomagał Wojtyle wraz z biskupem Pieronkiem i księdzem Józefem Tischnerem zakładać akademię, wspomina, jak siadywali przy stole w apartamentach kardynalskich pałacu kurii, planując zorganizowanie wydziału filozoficznego. Wojtyła nie chciał, żeby ten wydział przypominał inne tego typu placówki - - chciał, żeby miał swój własny styl i filozofię, taką jak na przykład filozofia fizyki, filozofia matematyki.
Zarówno Heller, jak i Pieronek pamiętają, z jakim zapałem przystępował Wojtyła do tej wspólnej pracy. Heller wspominając długie rozmowy na temat Akademii Papieskiej podkreśla, że „kardynał nigdy się nie spieszył (...) wyglądało na to, że zawsze ma czas"*.
Biskup Pieronek wspomina również rozmowy prowadzone podczas długich spacerów: „Wkładaliśmy sportowe buty i bluzy i godzinami rozmawialiśmy o wszystkich ważnych sprawach: o akademii, o synodzie i innych problemach diecezji"*. Później Pieronek zaczął brać udział w wypadach narciarskich z kardynałem i księdzem Dziwiszem i wtedy rozmowom nie było końca. „Można było powiedzieć Wojtyle dosłownie wszystko, przekonywać go, a nawet się z nim trochę pokłócić, ale i tak w końcu okazywało się, że człowiek akceptuje wszystkie jego koncepcje"*.
Wojtyła zawsze uważał się przede wszystkim za nauczyciela i jako kardynał poświęcał wiele czasu sprawom etyki i moralności, ze szczególnym uwzględnieniem problemów seksu i nałogów. W swoich kazaniach i homiliach występował przeciwko aborcji, sztucznym środkom kontroli urodzin, alkoholizmowi i ateizmowi. Jako papież nadal zajmuje się tymi problemami.
Aby koordynować nauczanie i poradnictwo, założył w Krakowie Instytut Rodziny, a następnie zainicjował akcję „SOS Kardynał Wojtyła", mającą za zadanie niesienie materialnej pomocy matkom, które zrezygnowały z planowanej aborcji. Powstał dom dla matek niezamężnych, w którym kobiety znajdowały schronienie przez rok po urodzeniu dziecka.
238
Wśród tematów najczęściej powracających w kazaniach kardynała były sprawy stanowiące treść jednego z najbardziej kontrowersyjnych powojennych dokumentów kościelnych, encykliki Humanae vitae, ogłoszonej przez Pawła VI dnia 25 lipca 1968 roku. Warto zaznaczyć, że to właśnie Wojtyła, wkrótce po otrzymaniu godności kardynalskiej, stał się autorem projektu encykliki, co nigdy nie zostało podane do publicznej wiadomości.
Humanae vitae to przede wszystkim potępienie aborcji i sztucznych środków kontroli urodzin, takich jak na przykład pigułki antykoncepcyjne, których stosowanie jest niezgodne z nauką Kościoła. Zakaz używania środków antykoncepcyjnych jest najbardziej kontrowersyjnym punktem encykliki, stawia bowiem przed katolikami problem nieposłuszeństwa wobec Kościoła lub nie zamierzonego powiększenia rodziny, na które nie każdego stać (abstynencja seksualna nie jest popularną metodą kontroli urodzin). Chociaż nie sposób tego dowieść statystycznie, to jednak nawet w Watykanie przyjmuje się, że większość katolików nie stosuje się do zakazu używania środków antykoncepcyjnych.
Encyklika Humanae vitae była rezultatem siedmioletnich intensywnych debat Komisji Kontroli Urodzin (była to nazwa nieoficjalna), składającej się z hierarchów kościelnych i ekspertów świeckich i powołanej przez Jana XXIII w celu ustalenia, czy przypadkiem wobec zmieniającej się sytuacji na świecie i szczególnie dużego przyrostu naturalnego Kościół nie powinien zrewidować swojego negatywnego stanowiska w sprawie środków antykoncepcyjnych.
Ostatnie słowo w tej sprawie zostało powiedziane przez Watykan w 1951 roku, kiedy to Pius XII wygłosił kazanie dla położnych na temat czystości małżeńskiej, potępiając ostro środki antykoncepcyjne. Jedyną metodą kontroli urodzin dozwoloną przez Kościół jest metoda tak zwanego kalendarzyka małżeńskiego, polegająca na unikaniu przez małżonków współżycia w płodnym okresie cyklu kobiety.
Paweł VI „odziedziczył" ten problem po Janie XXIII. 18 czerwca 1966 roku większość członków komisji przedstawiła papieżowi swoją ostateczną decyzję, stwierdzającą, że przeciwstawianie się stosowaniu sztucznych środków kontroli urodzin „nie wytrzymuje próby logicznych argumentów". Podkreślano też, że w Biblii nie ma nic, co byłoby sprzeczne z kontrolą urodzin.
Podjęto tę decyzję 3 czerwca, ale Wojtyła, członek komisji (i wówczas już arcybiskup), nie był obecny na jej najważniejszym posiedzeniu. Oficjalna wersja głosi, że w akcie solidarności z prymasem Wyszyńskim, któremu władze odmówiły paszportu, postanowił również nie jechać
239
do Rzymu. Sprawa paszportu jednak wyniknęła dopiero pod koniec września i nie wyjaśnia, dlaczego Wojtyła nie był obecny podczas głosowania.
Paweł VI po dwóch latach bolesnych rozterek zdecydował się wreszcie, w połowie 1968 roku, odrzucić zalecenia komisji. Wojtyła wraz z kardynałem Ottavianim ze Świętego Oficjum (który w odróżnieniu od polskiego arcybiskupa reprezentował na Soborze Watykańskim II najbardziej konserwatywne stanowisko) odegrali zasadniczą rolę w tej decyzji.
Niewykluczone, że papież czytał książkę Wojtyły „Miłość i odpowiedzialność", w której autor dowodzi, że sztuczne środki antykoncepcyjne poniżają kobietę — albo być może po wydaniach francuskim i włoskim z roku 1965 przedstawiono mu ją w skrócie. W każdym razie Wojtyła został przyjęty przez papieża na prywatnej audiencji 20 kwietnia 1967 roku, nie wiadomo jednak, czy rozmawiali na temat kontroli urodzin, czy o książce.
Wojtyła ponownie spotkał się z papieżem 3 lipca 1967 roku, zaraz po tym, jak został kardynałem. W lutym 1968 roku znów przyjechał do Rzymu, aby przyjąć tytularną nominację na biskupa kościoła San Cesareo na przedmieściu Palatio, wybudowanego w VII wieku, za czasów Grzegorza Wielkiego. (Wszyscy kardynałowie otrzymują „tytularne" stolice). 19 lutego późnym rankiem Wojtyła raz jeszcze spotkał się z Pawłem VI. Była to ich ostatnia rozmowa przed wydaniem przez papieża w lipcu 1968 roku encykliki Humanae vitae.
Wojtyła pracował nad projektem tej encykliki co najmniej od powrotu do kraju po nominacji na kardynała. Zorganizował w Krakowie swoją własną komisję do spraw kontroli urodzin, która przygotowywała materiały do encykliki i przesyłała je bezpośrednio papieżowi. Jeden z polskich teologów, przygotowujący wraz z Wojtyła owe materiały, oświadczył: „W encyklice znalazło się około sześćdziesięciu procent naszego szkicu"*.
W jedenaście lat później, dwa miesiące przed wyborem na papieża, Wojtyła potwierdził rolę, jaką odegrał w przygotowywaniu Humanae vitae. Wspominając swoje kontakty z Pawłem VI, zauważył mimochodem, że ponieważ tak się złożyło, iż nie mógł uczestniczyć w posiedzeniu komisji w czerwcu 1966 roku, przesłał Ojcu Świętemu swoje uwagi na piśmie.
Dla Pawła VI pomoc Wojtyły w pracy nad encykliką i jego bezwarunkowe wsparcie w tym niewątpliwie najtrudniejszym momencie stały się punktem zwrotnym w stosunkach papieża z polskim kardynałem.
240
W Krakowie, w trzy tygodnie po wydaniu przez papieża encykliki, Wojtyła poparł ją publicznie w kazaniu wygłoszonym w Kościele Mariackim z okazji Święta Wniebowzięcia Matki Boskiej: „Nie można tej sprawy [tj. sprawy kontroli urodzin] pomniejszać. A jeżeli ona zdaje się trudna, jeżeli stawia przed człowiekiem wielkie wymagania w dziedzinie moralnej, trzeba te wymagania podjąć"*. Przemawiając na inauguracji roku akademickiego w Instytucie Rodziny powiedział, że encyklika Humanae vitae „stanowi wyraz prawdy niezmiennej, którą zawsze głosił Kościół"*.
Następnym posunięciem Wojtyły było utworzenie „Małżeństw Humanae vitae", organizacji o bardzo surowym kodeksie postępowania. Jej zadaniem było skupianie małżeństw, w których oboje małżonkowie przestrzegaliby ściśle wymogu nieużywania sztucznych środków antykoncepcyjnych zawartego w encyklice. Regulamin tych grup pozostawiał małżonkom swobodę decyzji co do zachowania seksualnej „czystości", czyli abstynencji (przypuszczalnie dotyczyło to również niepłodnych dni kobiety). Jednocześnie małżeństwa te były zobowiązane do pracy „apostolskiej", polegającej na nakłanianiu innych do respektowania zaleceń Humanae vitae.
W roku 1969 Wojtyła ponownie zaprezentował się w roli nauczyciela, publikując dzieło zatytułowane „Osoba i czyn", książkę na temat fenomenologii. Krakowscy księża żartowali, że gdyby któryś z nich został skazany na czyściec, to mógłby zamienić tę karę na przeczytanie w całości dzieła kardynała. Żart ten wywoływał salwy śmiechu ze strony Wojtyły.
W dwadzieścia pięć lat później w innej swojej książce Wojtyła wyjaśnił, że pierwotnie „Osoba i czyn" miała być odpowiedzią na marksistowską polemikę z religią i Kościołem, ale w pewnym momencie całą swoją uwagę przeniósł na „człowieka i jego moralność". Zresztą, jak pisze: „Zainteresowanie człowiekiem jako osobą było we mnie bardzo dawne".
Napisał wtedy: „Poniekąd nie można było do tego tematu nie dojść, skoro już się raz wkroczyło na obszar tych egzystencjalnych pytań człowieka, a myślę, że chodzi tu nie tylko o człowieka naszych czasów, ale poniekąd o człowieka wszystkich czasów. Pytanie o dobro i zło nie opuszcza nigdy człowieka..."
Zainteresowanie Wojtyły człowiekiem — i jego religią — zamanifestowało się znowu, kiedy 28 lutego 1969 roku odwiedził synagogę w Kazimierzu, żydowskiej dzielnicy Krakowa. Nikt w Polsce nie słyszał
241
do tej pory, żeby jakikolwiek kardynał odwiedzał synagogę, ale Wojtyła, człowiek, który podczas Soboru Watykańskiego II usilnie walczył
0 wydanie deklaracji zdejmującej z Żydów winę za śmierć Chrystusa, uważał to za ważny gest przyjaźni.
Honorując zalecenie Macieja Jakubowicza, przewodniczącego gminy żydowskiej, kardynał i proboszcz z pobliskiej parafii zgodnie z żydowskim zwyczajem weszli do synagogi na ulicy Szerokiej z nakrytymi głowami. Był piątek i wierni modlili się w świątyni. Wojtyła, ubrany w czarną sutannę, rozmawiał przez jakiś czas przed synagogą ze starszymi gminy, a potem wszedł do środka i stał z tyłu, w milczeniu przysłuchując się nabożeństwu.
Jeszcze w tym samym roku kardynał, jak zwykle zafascynowany historią Polski i Kościoła, zarządził odbudowę Katedry Wawelskiej
1  odrestaurowanie grobów pochowanych w niej królów i królowych. Było to jedno z jego pierwszych posunięć po objęciu tej godności.
Kiedy eksperci odkryli grób królowej Elżbiety, żony Kazimierza Wielkiego, od wieków przysypany zwałami gruzu, Wojtyła upoważnił ich do otwarcia trumny i dokonania ekshumacji. Następnie w jego obecności otwarto grób króla. Znaleziono w nim szczątki monarchy, jego berło, skórzane jabłko monarsze, żelazny miecz, nakrycie z tkaniny ze srebrną nicią i złoty pierścień z turkusem. Wobec szczególnych zainteresowań naukowo-historycznych kardynała (kilka lat wcześniej na jego polecenie specjaliści zbadali czaszkę świętego Stanisława), pod jego kierunkiem dokonano mikrobiologicznych badań krypt królewskich.
Stojąc na czele swego krakowskiego minipapiestwa, Wojtyła systematycznie zacieśniał więzy z papieżem Pawłem VI.
Był członkiem trzech kongregacji kurii (kongregacje odpowiadają ministerstwom w rządzie) i członkiem Synodu Biskupów, ustanowionego przez papieża w 1969 roku stałego ciała, powołanego do wdrażania postanowień Soboru Watykańskiego II. Wszystkie trzy kongregacje — do Spraw Duchowieństwa, do Spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów i Papieskiej Komisji Wychowania Katolickiego — były bardzo ważnymi instytucjami. Na czele każdej z nich stał prefekt, a jej członkami byli kardynałowie. Polski arcybiskup pełnił także rolę konsultanta w Radzie do Spraw Świeckich.
Jeśli chodzi o wpływy osobiste, prestiż i dostęp do wysoko postawionych osób w Stolicy Apostolskiej, Wojtyła osiągnął wszystko, co było możliwe do osiągnięcia. Podczas soboru zajmował się jednak głównie sprawami Kościoła, teraz więc potrzebna mu była lepsza orientacja w sprawach świeckich.

Rozwiązanie tego problemu widział w skoncentrowaniu się na polityce zagranicznej Rzymu i w podróżach, do czego zachęcał go również Paweł VI, z którym polski kardynał spotkał się znów w połowie marca 1969 roku. Jeśli papież myślał poważnie o Wojtyle jako o swoim następcy, rozumiał, że musi zadbać o jego pozycję, dyskretnie dopuszczając go do prac sekretariatu stanu i kontaktów międzynarodowych.
Kiedy Wojtyła odwiedził go wiosną 1969 roku, Paweł VI był już doświadczonym globtroterem, „pierwszym nowoczesnym papieżem", jak go nazwał jego biograf Peter Hebblethwaite. Podróżował więcej niż jakikolwiek papież przed nim, być może dlatego, że jego pontyfikat przypadł na początki ery szybkich i wygodnych odrzutowców. Był w Ziemi Świętej (w Izraelu i Jordanii), w Indiach i w Turcji, w Portugalii (na pielgrzymce do sanktuarium Matki Boskiej Fatimskiej), Kolumbii (uczestniczył tam w Latynoamerykańskim Kongresie Eucharystycznym w Medellin), a także w Ugandzie i Tanzanii. Poleciał też samolotem do Nowego Jorku, gdzie przemawiał na forum Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych, angażował się również po cichu w misje mediacyjne podczas wojny wietnamskiej.
Drugim ważnym mentorem Woj tyły w sprawach międzynarodowych był kardynał Kónig z Wiednia, z którym Wojtyła widywał się regularnie podczas swoich wyjazdów do Rzymu. Pod koniec lat sześćdziesiątych Kónig był już głęboko zaangażowany w Ostpolitik i znał dokładnie problemy Europy Wschodniej stanowiące przedmiot bezpośredniego zainteresowania krakowskiego kardynała. Kónig był także prezydentem Watykańskiego Sekretariatu do Spraw Niewierzących, założonego przez Pawła VI w 1965 roku i działającego głównie poza murami Watykanu.
Arcybiskup Casaroli, którego Wojtyła poznał już wcześniej w Polsce, ściśle współpracował z Kónigiem. W przyszłości miał pod wieloma względami okazać się dla Wojtyły bardzo przydatny. Ale tym, czego przede wszystkim potrzebował polski kardynał, była znajomość świata.
Jednak pierwsza wielka podróż Karola Wojtyły - - do Ameryki Północnej — miała charakter przypadkowy. Polonia w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych wystosowała do kardynała Wyszyńskiego zaproszenie, z którego nie skorzystał. Jako człowieka nie znającego języka angielskiego przerażała go perspektywa nieuchronnie z taką wizytą związanych konferencji prasowych. Zaproszono więc Wojtyłę.
26 sierpnia 1969 roku Wojtyła poleciał do Rzymu, a stamtąd do Montrealu, który miał być pierwszym miastem w jego transatlantyckiej podróży. Towarzyszył mu ksiądz Dziwisz, jego kapelan, i dwaj
242
243
przyjaciele — biskup Franciszek Macharski z Krakowa i ksiądz Szczepan Wesoły przebywający na stałe w Rzymie. W Kanadzie spędzili prawie trzy tygodnie, odwiedzając Montreal i Quebec City, gdzie Wojtyła swobodnie mówił po francusku, a potem angielskojęzyczną Ottawę, Toronto, Calgary, Edmonton, Winnipeg, Hamilton i London w Ontario.
Podróż była bardzo ciekawa, ale należy wątpić, czy Wojtyła dowiedział się wtedy wiele o samej Kanadzie. Program pobytu obejmował spotkania z polsko-kanadyjskim duchowieństwem, odprawianie mszy po polsku w polskich kościołach, odwiedziny w polsko-kanadyjskich społecznościach podczas lunchów, przyjęć i kolacji oraz oficjalne spotkania z prymasem Kanady kardynałem Maurycym Royem i czołowymi biskupami kanadyjskimi.
Z drugiej jednak strony Wojtyła wiele dowiedział się wtedy o sposobach życia towarzyskiego. Ksiądz Wesoły (obecnie arcybiskup) wspomina, że Wojtyła „zrozumiał instytucję przyjęć koktajlowych, których początkowo nie lubił, doszedł bowiem do wniosku, że stać ze szklanką w ręku — czy się pije, czy nie, i rozmawiać z gospodarzami lub innymi gośćmi to całkiem dobry pomysł (...) Było to coś zupełnie innego niż w Polsce, gdzie ludzie na przyjęciach po prostu piją wódkę (...) Polubił także kolacje i bankiety, które stwarzały okazję do rozmów przy stole, nawet jeśli wygłaszano mowy. W miarę jak poprawiała się jego angielszczyzna, coraz bardziej podobały mu się konferencje prasowe"*.
Opuszczając Kanadę, odwiedził Wojtyła wodospady Niagara i udał się do Buffalo, skąd miał rozpocząć dwutygodniową podróż po Stanach. Ksiądz arcybiskup Wesoły mówi, że Wojtyle zalecono wizyty we wszystkich miastach z siedzibami biskupimi, był więc w Detroit, Bostonie, Waszyngtonie, Baltimore, St Louis, Chicago, Filadelfii i w Nowym Jorku. Z paroma kardynałami amerykańskimi w miastach, które odwiedził, nie udało mu się spotkać, za to odwiedził kilka miast, w których nie było kardynałów.
Tutaj dowiedział się więcej o Amerykanach polskiego pochodzenia, ich kościołach i instytucjach. Dowiedział się więcej niż o samych Stanach Zjednoczonych. W stanie Michigan zaproszono go do Polsko-- Amerykańskiego Seminarium w Orchard Lakę. Z Filadelfii kardynał Król zawiózł go helikopterem do sanktuarium w Doylestown w Pensylwanii, zwanego „amerykańską Częstochową". Był to pierwszy lot Wojtyły helikopterem, ale bardzo mu się spodobał.
Potem wrócił do Rzymu, gdzie przez większą część października uczestniczył w nadzwyczajnej sesji Synodu Biskupów. Mówiąc w polskim Radiu Watykan o swoich kanadyjskich i amerykańskich po-
244
dróżach Wojtyła — pierwszy polski kardynał, który odwiedził Amerykę Północną - - podkreślał ich religijny charakter i tłumaczył, że Polacy za granicą mogą podtrzymywać kontakt duchowy z ojczyzną poprzez Kościół. Powiedział, że został przyjęty przez amerykańskich biskupów i kardynałów „zdumiewająco dobrze" i widział, jak drugie i trzecie pokolenie emigrantów świetnie sobie radzi w Stanach.
Biorąc pod uwagę późniejsze zdecydowane i często dalekie od przychylnych opinie Jana Pawła II na temat Stanów Zjednoczonych, należy żałować, że nie wykorzystał on swojej nieformalnej wizyty, którą odbył jako kardynał, by lepiej poznać ten kraj i jego realia. Wyjazd Wojtyły w 1976 roku do Filadelfii na Kongres Eucharystyczny i do Bostonu (gdzie na Uniwersytecie Harvarda mówił o „alienacji"), jak również do Waszyngtonu (miał tam wykład na Uniwersytecie Katolickim) też nie stworzył po temu okazji. Obecne pospieszne papieskie oficjalne wizyty (jako Jan Paweł II w latach 1979-1993 trzykrotnie odwiedzał Stany Zjednoczone) także nie sprzyjają poznaniu kraju.
Jednak uczestnictwo w Kongresie Eucharystycznym w Filadelfii miało szczególne dla niego znaczenie, stwarzało mu bowiem okazję do spotkań w gronie najwybitniejszych hierarchów kościelnych.
Po powrocie do Polski w wywiadzie opublikowanym w „Tygodniku Powszechnym" kardynał wygłosił taką oto osobliwą uwagę na temat Stanów:
Jak widać, sprawa przynależności do narodu ojców i praojców sięga głęboko w świadomość i sumienie, które to domagają się od człowieka i dla człowieka pełnej prawdy o sobie. Nie przyjmując tej prawdy, człowiek przeżywa pewien podstawowy brak, skazuje siebie na jakiś konformizm (...)
Jest to oczywiście zjawisko natury przede wszystkim „jakościowej", a nie „ilościowej". Jednakże w strukturze społeczeństwa amerykańskiego stanowi rzeczywisty problem.
Miarę tego problemu eksponuje dziś zwłaszcza tzw. kwestia murzyńska. W każdym razie nie zauważyłem nigdy, aby przeciętny Amerykanin — nawet z gatunku „waspów" wypowiadał z taką samą siłą przekonania słowo „naród amerykański", z jaką przeciętny Polak w Polsce mówi o narodzie polskim.
245
J
Kardynał Woj tyła przemierzył w 1973 roku całą kulę ziemską, luty spędzając w Australii, Nowej Zelandii i Papui-Nowej Gwinei (z krótkim postojem na Filipinach). Oficjalnym powodem tej podróży był Kongres Eucharystyczny w Melbourne, gdzie miał okazję zabłysnąć przed kardynałami i biskupami oraz ponawiązywać nowe kościelne przyjaźnie.
Cztery lata wcześniej, podczas swojej podróży do Ameryki Północnej, Wojtyła połknął bakcyla podróżowania i nie mógł już usiedzieć w miejscu. Podróżował wtedy z księżmi Wesołym i Dziwiszem, a uzasadnieniem tej długiej podróży było odwiedzenie polskich misji oraz społeczności emigracyjnych w tym rejonie świata.
Nie znosząc nawet najmniejszej bezczynności podczas długich mię-dzykontynentalnych lotów i wolnych godzin spędzanych pomiędzy nimi na ziemi, napisał w tym czasie obszerny dziennik.
Podczas Kongresu Eucharystycznego w Melbourne wielkie wrażenie wywarł na Wojtyle „ekumeniczny akcent" i odprawiana tam „msza aborygeńska". Kardynał poznał także Matkę Teresę i brał udział w dyskusjach na temat „populacji i ekologii" oraz teologii wyzwolenia. Wtedy też po raz pierwszy zetknął się bezpośrednio z problemami Trzeciego Świata. Zaowocowało to w sierpniu 1975 roku wizytami w Krakowie kardynała Paula Zoungrana z Górnej Wolty, pierwszego czarnego kardynała, który odwiedził Polskę, oraz biskupów z New Delhi i Moeyi w Tanzanii.
Wkrótce Wojtyła stał się postacią znaną w Watykanie. Nie tylko był częstym gościem w Rzymie, uczestnicząc w posiedzeniach kongregacji i Synodu Biskupów, ale także regularnie odwiedzał papieża Pawła VI w jego prywatnym gabinecie. W latach 1973—1975 jedenaście razy był przyjmowany na prywatnych audiencjach papieskich, co stanowiło swoisty rekord (prefekci ważnych kongregacji kurii spotykali się z Ojcem Świętym raz na tydzień). W maju 1970 roku przywiózł na spotkanie z papieżem 26 polskich księży, którzy przeżyli Dachau lub inne niemieckie obozy koncentracyjne.
Jeśli istniały jakiekolwiek wątpliwości co do tego, czy Wojtyła jest pupilem papieża, zostały one rozwiane przez nagłe wezwanie go do Rzymu w lutym 1976 roku, żeby poprowadził w obecności Pawła VI wielkopostne rekolekcje Kurii Rzymskiej. Było to bodaj najwyższe wyróżnienie, jakiego mógł się spodziewać jakikolwiek prałat. Wojtyła miał zaledwie trzy tygodnie na przygotowanie się do tygodniowych rekolekcji odbywających się za zamkniętymi drzwiami w kaplicy św. Matyldy w Watykanie.
246
Po przyjeździe do Rzymu 2 marca najpierw udał się na modlitwę do sanktuarium Mentorella — było to dla niego bardzo ważne w sensie duchowym miejsce — a dopiero potem pojawił się w kaplicy. Rekolekcje zakończyły się 13 marca rano „Medytacjami" Wojtyły, a w południe Paweł VI przyjął go na prywatnej audiencji.
„Medytacje", opublikowane później w postaci książki pt. „Znak sprzeciwu", nie ograniczały się jedynie do teologii i odrzucenia koncepcji śmierci Boga, modnej wówczas w filozoficznych i intelektualnych dyskusjach na świecie. Był to manifest przedstawiający poglądy Wojtyły dotyczące przyszłości świata, z jednej strony zagrożonego marksizmem, a z drugiej nadmiernie wybujałym kapitalizmem.
Swoje poglądy na ten temat wyrażał Wojtyła już wielokrotnie, ale teraz zostały one sformułowane wobec ludzi, którzy mieli decydować o wyborze nowego papieża. Paweł VI, słuchający „Medytacji" we włosiennicy i cierniach, miał wówczas siedemdziesiąt dziewięć lat i bardzo już podupadł na zdrowiu. Wszyscy zebrani w kaplicy św. Matyldy zdawali sobie sprawę z tego, że są świadkami końca pontyfikatu. Papież polecił polskiemu kardynałowi mówić po włosku zamiast po łacinie. Wojtyła wybrał z Pisma świętego temat „znaku sprzeciwu", odnosząc go bezpośrednio do Pawła VI, który, podobnie jak Chrystus z powodu swoich nauk, spotkał się ze sprzeciwem z powodu broniącej godności człowieka encykliki Humanae vitae. Paweł VI przeciwstawił się poglądom pozornie chrześcijańskich i »humanistycznych« kół powiązanych z pewnymi chrześcijańskimi tradycjami", stając się tym samym, według określenia św. Łukasza, „znakiem sprzeciwu".
Wystosowawszy dwa lata wcześniej apel do wiernych i kapłanów archidiecezji krakowskiej w sprawie zwalczania aborcji, Wojtyła powrócił do tego tematu w swoich wielkopostnych „Medytacjach", potępiając „rzeczników aborcji" i oświadczając: „jesteśmy w pierwszej linii walki o godność człowieka".
Komunizm był jeszcze ciągle w 1976 roku silny, a przynajmniej tak się wydawało, ale Wojtyła potępiał zarówno marksistowski „auto-kratyzm", jak kapitalistyczny „wyzysk (...) i imperializm ekonomiczny". Trzeci Świat — powiedział — nie zostanie ocalony przez Pierwszy Świat ani przez wpływy marksistowskie Drugiego Świata. Czytelnicy „Znaku sprzeciwu" w Waszyngtonie, Europie Zachodniej i innych miejscach świata nie powinni się dziwić, słysząc te same tezy głoszone przez Jana Pawła II w czasie całego jego pontyfikatu — przed upadkiem i po upadku komunizmu.



247
Tymczasem w Polsce wiodło się marksizmowi coraz gorzej. W czerwcu 1976 roku Gierek powtórzył błąd Gomułki z 1970 roku, podnosząc ceny żywności. Doszło do protestów i demonstracji w fabryce traktorów w Ursusie i w innych ośrodkach miejskich. Kolejarze ogłosili strajk generalny. Ale Gierek wyciągnął wnioski z wydarzeń, jakie miały miejsce prawie sześć lat wcześniej: powstrzymał się przed użyciem siły i cofnął podwyżkę cen.
Polski Kościół pod kierownictwem prymasa Wyszyńskiego i przy współdziałaniu kardynała Wojtyły nakłaniał robotników, by wrócili do pracy, apelował o zachowanie spokoju, naciskając jednocześnie na władze, by nie karały strajkujących. Spokój powrócił, ale wypadki czerwcowe zaowocowały powstaniem Komitetu Obrony Robotników.
KOR, kierowany przez wywodzących się z ruchu lewicowego intelektualistów, takich jak Adam Michnik i Jacek Kuroń, był pierwszym w historii Polski realnie funkcjonującym aliansem politycznym intelektualistów i robotników.
Komitet Obrony Robotników i władze miały się przez najbliższe cztery lata zwalczać, jednak nie nazbyt gwałtownie. Powstały w 1980 roku związek zawodowy „Solidarność" nie przetrwałby najprawdopodobniej bez doradców KOR-u.
Woj tyła szybko nawiązał kontakt z KOR-em, który zresztą już wcześniej był związany z Klubem Inteligencji Katolickiej, a tzw. postępowe skrzydło Kościoła odegrało znaczącą rolę w wypadkach, jakie się wkrótce miały rozegrać w Polsce. Warto przy tym podkreślić, że Adam Michnik, historyk żydowskiego pochodzenia specjalizujący się w sprawach Kościoła, nawołuje do dialogu między „nowoczesnym Kościołem polskim" a intelektualistami stojącymi ideologicznie na lewo od centrum.
W swoim kazaniu z okazji świąt Bożego Narodzenia 1976 roku nawiązał Wojtyla do wypadków czerwcowych, mówiąc, że „kiedy ludzie są poszkodowani, cierpiący, chce im świadczyć, przychodzić z pomocą jako Kościół! - - nie z żadnych powodów politycznych! tylko z motywów chrześcijańskiej miłości, chrześcijańskiej solidarności!"
Jednak kazanie wygłoszone w ostatnim dniu tego roku było również ostrzeżeniem: niech ludzie walczący o swoje prawa nie zapominają, że tuż za miedzą jest reprezentujący wielką siłę militarną Związek Radziecki. „Nie można być lekkomyślnym Polakiem: nasze położenie geograficzne jest trudne. Każdy Polak jest przez to samo zobowiązany do szczególnej odpowiedzialności; a w czasach dzisiejszych do szczególniejszej. Pod tym względem trzeba powiedzieć, że mijający rok nie był
248
rokiem łatwym. Że trzeba było się zmagać o zasadnicze prawdy na temat tego: kim jest naród? kim jest państwo? — i to zaraz w pierwszych miesiącach tego roku".
Wojtyła, co zresztą później potwierdził, już wtedy zaczynał rozumieć, że Polska jest świadkiem nadchodzenia końca pewnej ery. Gierek natomiast w tym czasie coraz bardziej zbliżał się do Kościoła.
15 maja 1977 roku Wojtyła święcił wielki triumf: po wielu latach walki z reżimem nadszedł wreszcie dzień, w którym mógł poświęcić kościół w Nowej Hucie pod Krakowem. Nowa Huta została wybudowana przez władze jako „miasto socjalistyczne", co być może stanowi jedną z odpowiedzi na pytanie, dlaczego komuniści tak długo zwlekali z wydaniem zezwolenia na budowę dużego kościoła w tym ośrodku. Mimo iż zezwolenie zostało wydane w październiku 1967 roku, wkrótce po tym, jak Wojtyła został kardynałem (a MSW zalecało przecież, żeby podbudowywać jego poczucie własnej wartości), upłynęło dziesięć lat, zanim stanął kościół.
W grudniu Gierek jako pierwszy komunistyczny przywódca został przyjęty przez papieża Pawła VI. Kardynał Wojtyła widział się z osiemdziesięcioletnim papieżem we wrześniu.
Karol Wojtyła ponownie odwiedził Pawła VI na dzień przed swoimi pięćdziesiątymi ósmymi urodzinami, czyli 19 maja 1978 roku. Wtedy widział papieża po raz ostatni.
W lecie, przepracowany i w nie najlepszym zdrowiu, pozwolił sobie na długi urlop. W kwietniu 1977 roku chorował przez blisko trzy, a w lutym 1978 przez dwa tygodnie. Ponadto cierpiał na migreny.
Wojtyła odpoczywał właśnie nad jeziorem niedaleko Rzymu, kiedy 7 sierpnia rano otrzymał wiadomość, że poprzedniego dnia wieczorem papież Paweł VI zmarł w swojej letniej rezydencji Castel Gandolfo. Śmierć Pawła VI nastąpiła na skutek zawału serca, o godzinie 21.41. Dokładnie w tym samym momencie kupiony przez papieża w Polsce przed blisko sześćdziesięcioma laty mały budzik, z którym Paweł VI nigdy się nie rozstawał, zaczął głośno dzwonić.
12 sierpnia dwaj polscy kardynałowie -- Wyszyński i Wojtyła -przybyli do Rzymu, by wziąć udział w pogrzebie papieża, a potem w konklawe, które miało wybrać jego następcę.
26 sierpnia został wybrany na papieża arcybiskup Wenecji, kardynał Albino Luciani i przybrał imię Jana Pawła I. Nazwisko Wojtyły przewijało się od czasu do czasu podczas konklawe odbywającego się za zamkniętymi drzwiami Kaplicy Sykstyńskiej, jednak nikt nie traktował
249
poważnie jego kandydatury. Wojtyła wiedział o tym, że Paweł VI chciał, by został pierwszym papieżem nie-Włochem, ale nie nadszedł jeszcze właściwy po temu moment. Już 30 sierpnia Wojtyła został przyjęty przez nowego papieża na prywatnej audiencji. Był to zaszczyt, jakiego dostąpiło niewielu kardynałów.
28 września Wojtyła obchodził dwudziestą rocznicę swego wyświęcenia na biskupa. Kiedy odprawiał tego dnia nabożeństwo na uroczystości otwarcia muzeum Katedry Wawelskiej, w tej samej godzinie zmarł w Watykanie papież Jan Paweł I.
Wiadomość o jego śmierci została ogłoszona nazajutrz wczesnym rankiem i pierwszą osobą z otoczenia Wojtyły, która ją usłyszała przez samochodowe radio, był kierowca kardynała, Józef Mucha. Niezwłocznie pospieszył do pałacu, by zawiadomić o tym wydarzeniu księdza Obtułowicza, kanclerza kurii. Obtułowicz wspomina, że kiedy przyszedł z tą wiadomością do Wojtyły, kardynał siedział akurat przy śniadaniu. Przez chwilę podobno milczał, po czym powiedział: „Niezbadane są wyroki Boskie (...) Pochylmy przed nimi głowę..." - po czym zajął się swoimi sprawami. Jeszcze tego samego ranka, nieco później, wziął udział w posiedzeniu rady wydziału teologicznego, a następnie udał się samochodem na dwudniową inspekcję nowej parafii w Złotych Łanach. W drodze powrotnej do Krakowa, 30 września, poprosił kierowcę, żeby zatrzymał się na skraju lasu w pobliżu sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej. Tam przez jakiś czas siedział w samochodzie, pracowicie pisząc na kolanach listy, a potem kazał kierowcy jechać do Krakowa. Po przyjeździe polecił swojemu asystentowi przepisać listy na maszynie. „Wyglądało na to, że chce wszystkie sprawy pozakańczać, żeby nie zostawić po sobie nic nie załatwionego" — wspominał później ów asystent.
2 października Wojtyła pojechał do Warszawy, żeby wziąć udział w posiedzeniu Rady Głównej Episkopatu Polskiego, a 3 października 1978 roku o 7.30 rano wraz z prymasem Wyszyńskim poleciał do Rzymu.


CZĘŚĆ PIĄTA




Rozdział dziewiętnasty


Jeśli nawet Karol Wojtyła miał jakieś przeczucia co do swojej przyszłości, kiedy na początku października przyjechał do Rzymu na drugie już w 1978 roku konklawe, to nie dał tego po sobie poznać.
I jeśli nawet podczas tego krótkiego interregnum w poufnych rozmowach pojawiała się kandydatura Woj tyły, krakowski kardynał nie miał w tym swojego udziału. Z jego wiedzą czy bez, sprawa była w rękach jego przyjaciół i potencjalnych popleczników. Być może, jak twierdzi Kościół, Duch Święty wspiera kardynałów podczas głosowania, jednak wybory papieskie były zawsze aktem politycznym. Październikowe konklawe 1978 roku i poprzedzający je okres nie stanowiły pod tym względem wyjątku.
Zainstalowawszy się w Kolegium Polskim przy Piazza Remuria na Wzgórzach Awentyńskich (prymas Wyszyński zatrzymał się w Instytucie Polskim po watykańskiej stronie Tybru), Wojtyła zaledwie parę godzin po przybyciu do Rzymu udał się do Bazyliki św. Piotra, by pomodlić się tam przy zwłokach Jana Pawła I. Nazajutrz po południu wraz z innymi kardynałami wziął udział w pogrzebie papieża. Wolny czas przed rozpoczęciem konklawe wypełniły mu codzienne posiedzenia Zgromadzenia Ogólnego Kardynałów, ciała, które wraz z kamerlingiem (kardynałem szambelanem, do wyboru nowego papieża pełniącym jego obowiązki) rządzi i administruje Stolicą Apostolską, oraz uroczyste msze, wizyty u polskich przyjaciół i szybkie wypady w okolice Rzymu.
Wiele czasu spędził też ze swoim starym przyjacielem biskupem Andrzejem Marią Deskurem, wpływowym politykiem i wytrawnym brydżystą, jak również z drugim przyjacielem, biskupem Rubinem,
253
sekretarzem generalnym Synodu Biskupów. Obaj byli doskonale zorientowani w poprzedzających konklawe politycznych rozgrywkach i intrygach — choć nie wiadomo, czy dzielili się tymi informacjami z polskim kardynałem. Trudno sobie jednak wyobrazić, by Wojtyła, wytrawny polityk i elektor papieski, nie okazał zainteresowania związanymi z konklawe plotkami.
W niedzielę 8 października Deskur zawiózł Wojtyłę nad jezioro Vico, kilkadziesiąt kilometrów od Rzymu. Poprzedniego dnia Wojtyła odwiedził swoje ulubione sanktuarium Mentorella, a następnie Castel Gandolfo, papieską letnią rezydencję położoną nad jeziorem wśród wzgórz w pobliżu Rzymu.
W tygodniu poprzedzającym konklawe polski kardynał wzmógł swoją towarzysko-polityczną działalność. Deskur zaaranżował spotkania z takimi osobistościami, jak włoski kardynał Nasalli Rocca i arcybiskup Luigi Poggi, najwybitniejszy watykański dyplomata, a także kardynał John Cody z Chicago, który miał wśród swoich parafian wielu Amerykanów polskiego pochodzenia. Wojtyła poznał już wcześniej kardynała Króla z Filadelfii (również polskiego pochodzenia), uważał jednak za konieczne dalsze poszerzanie znajomości kościelnych wśród ludzi działających na kontynencie amerykańskim. Poprzedzający konklawe okres coraz bardziej przypominał świecką kampanię polityczną, podczas której zainteresowanie polskim kardynałem stale rosło. Jego nazwisko nieustannie pojawiało się na ustach rozpolitykowanych kardynałów.
Wojtyła naturalnie nic nie mówił na temat swojej ewentualnej kandydatury — postawa pełna skromności to podstawowy warunek uczestnictwa w konklawe — lecz Deskur jest przekonany, że musiał wiedzieć, iż zostanie wybrany. Wspomina przechadzkę po ogrodach watykańskich, jaką odbył z Wojtyła na kilka dni przed rozpoczęciem konklawe. „Było dla mnie jasne -- mówi --że gdzieś w głębi umysłu, ducha i serca Wojtyła wiedział, że zostanie papieżem"*.
Mimo wszystko jednak konklawe to zawsze wielka niewiadoma, a w ówczesnej bardzo skomplikowanej sytuacji politycznej wynik wyborów był rzeczywiście nie do przewidzenia.
Stu jedenastu kardynałów zebranych w Rzymie na konklawe stanęło wobec dwóch zasadniczych problemów. Jednym z nich było ustalenie, czy istnieje odpowiedni kandydat Włoch, którego wybór pozwoliłby podtrzymać wielowiekową tradycję papieży Włochów, drugim — zdecydowanie, czy Kościół, po raz pierwszy od 456 lat, od czasów Had-
254
riana VI, Holendra z Utrechtu, wybranego w 1522 roku i zasiadającego na tronie papieskim zaledwie przez rok, jest gotów zaakceptować papieża nie-Włocha. Włosi także obawiali się, kto zostanie nowym papieżem.
Od początku zatem stworzyli sytuację, która zdawała się uniemożliwiać wybór papieża nie-Włocha, bowiem jeszcze przed rozpoczęciem konklawe wyłonili dwóch rywalizujących ze sobą włoskich kandydatów: kardynałów Giuseppe Siriego z Genui i Giovanniego Be-nellego z Florencji. Lecz ich konfrontacja sprawiła, że konklawe utknęło właściwie w martwym punkcie, jeszcze zanim się na dobre rozpoczęło.
Siedemdziesięciodwuletni, popierany przez Piusa XII Siri, reprezentujący najbardziej konserwatywny odłam duchowieństwa w Kościele, należał do grupy, która uważała, że reformy Soboru Watykańskiego II są niewybaczalnym błędem. Natomiast pięćdziesięciosiedmioletni Be-nelli, jeden z najbliższych współpracowników Pawła VI jako sostituto (zastępca sekretarza stanu), reprezentował postępowe posoborowe idee. Wobec tej rywalizacji przyszłość Kościoła wydawała się zagrożona. A o jakimkolwiek kompromisie między tymi dwoma kandydatami nie mogło być mowy.
W sierpniowym konklawe Siri prowadził po pierwszej turze, ale został szybko zablokowany, bowiem już w pierwszym dniu głosowania wybrano kandydata Benellego, kardynała Albino Lucianiego z Wenecji, umiarkowanego radykała, reprezentującego tradycje Jana XXIII i Pawła VI, których imiona połączył w jedno — jako Jan Paweł I.
W październiku jednak nie było kompromisowego kandydata w rodzaju Lucianiego i już od chwili, gdy kardynałowie zjechali do Rzymu na pogrzeb Jana Pawła I, rozgorzała ostra walka. W ciągu tygodnia Siri zapewnił sobie takie poparcie, że wygranie przez niego wyborów papieskich uważano za pewne. Wtedy jednak ruszył do ataku Benelli, wspierany przez koalicję kardynałów nie-Włochów, obawiających się powrotu do przedsoborowej przeszłości w razie wygranej Siriego.
Wobec umiędzynarodowienia kurii, wpływy w Kolegium Kardynałów przesunęły się w znaczący sposób w stronę Europejczyków oraz purpuratów Trzeciego Świata. Sekretarzem stanu (pełniącym jednocześnie funkcję kamerlinga) był Francuz Jean Villot, pierwszy cudzoziemiec piastujący tę godność, a wiele ważnych i wpływowych stanowisk zajmowali kardynałowie z Ameryki Łacińskiej i z Afryki.
Skład Kolegium Kardynałów również zmienił się na korzyść bardzo wówczas postępowego Trzeciego Świata. Podczas gdy na osiemdziesięciu kardynałów, którzy w 1963 roku wybierali Pawła VI, pięćdziesięciu
255
pięciu było Europejczykami, to w październikowym konklawe z roku 1978 na stu jedenastu jego uczestników tylko pięćdziesięciu sześciu pochodziło z Europy.
Kuria Rzymska była reprezentowana w kolegium tylko przez dwudziestu ośmiu kardynałów, a więc za mało, by mieć głos decydujący w ostatecznej rozgrywce (kandydatem kurii był naturalnie Siri). Co więcej, Paweł VI wydał dekret, pozbawiający prawa głosu kardynałów powyżej osiemdziesiątki; w ten sposób odpadło dziewięć głosów, najprawdopodobniej konserwatywnych. Powstała bezprecedensowa sytuacja, która otworzyła możliwość wyboru kandydata nie-Włocha.
Wojtyła, występując w polskojęzycznej sekcji Radia Watykan, 4 września, w dziesięć dni po wyborze Jana Pawła I, podkreślił, że „nie spodziewano się tak rychłego wyboru". Dodał, że przeciwnie, oczekiwano, że z powodu uczestnictwa największej jak dotąd liczby kardynałów konklawe potrwa dłużej. Ale zauważył jednocześnie, że wynik konklawe potwierdził słuszność „błogosławionej decyzji" Pawła VI dotyczącej powiększenia Kolegium Kardynałów i że innymi decydującymi czynnikami były „liczne kontakty Kościoła na całym świecie, wyrastające z soboru [watykańskiego], Synodu Biskupów i innych zgromadzeń".
Tymczasem Wojtyia nie udzielał się publicznie, ograniczając się do uczestniczenia w spotkaniach organizowanych przez biskupa Deskura i do kontaktów z zaprzyjaźnionymi kardynałami, które kultywował od lat.
8 października, w niedzielę wieczorem, po powrocie znad jeziora Vico, Wojtyła rozmawiał z osobistym sekretarzem kardynała Benellego w polskim kościele św. Stanisława przy Via Botteghe Oscure. Kościołem tym zarządzał przyjaciel Wojtyły, biskup Szczepan Wesoły, który opiekował się także polskimi pielgrzymami przybyłymi do Rzymu. Sekretarz Benellego spotkał się z polskim kardynałem, by zapewnić florentyńczykowi jego poparcie, być może jednak pragnął także ocenić Wojtyłę jako rezerwowego kandydata na wypadek, gdyby Benelli nie przeszedł w wyborach.
11 października, na trzy dni przed konklawe, atmosfera wyraźnie się zagęściła. W Seminarium Francuskim przy Via Santa Chiara w śródmieściu Rzymu spotkało się kilkunastu kardynałów z Europy Zachodniej i Trzeciego Świata, żeby zaplanować strategię wymierzoną przeciwko Siriemu. Byli wśród nich dwaj kardynałowie z Francji, dwaj z Włoch, dwaj z Kanady, jeden z Anglii, jeden z Belgii, dwaj z Brazylii,
• ł    .-
.odzice Karola Wojtyły. Karol senior i Emilia w dniu ślubu w 1904. Karol senior w mundurze podoficera armii austriackiej.
256
Kardynał Karol Wojtyła celebruje uroczystość wmurowania kamienia węgielnego pod kościół w Nowej Hucie, maj 1969. Za nim, na lewo, ksiądz Stanisław Dziwisz, wówczas kapelan Wojtyly, a obecnie prywatny sekretarz papieża w Watykanie.
dwaj z Afryki i jeden z Korei. Wszyscy mieli ogromne wpływy w kolegium.
Ale kardynałowie ci nie myśleli jeszcze o wybraniu na papieża nie--Włocha. Zamierzali poprzeć Benellego, brali też pod uwagę dwie inne kandydatury: wikariusza Rzymu Ugo Polettiego i arcybiskupa Mediolanu Giovanniego Colombo. Jeszcze nie byli gotowi zerwać z włoską tradycją w wyborach papieskich. Jednak dwóch kardynałów o znacznych wpływach, nieobecnych na posiedzeniu w Seminarium Francuskim, rozważało już ewentualny wybór papieża nie-Włocha, i to właśnie Polaka.
Byli to dwaj starzy przyjaciele Wojtyły - - kardynałowie Kónig z Wiednia i Król z Filadelfii, obaj pochodzenia polskiego (i obaj o nazwisku oznaczającym króla). Chociaż różnili się między sobą poglądami -- Kónig był „postępowy", a Król „konserwatywny" jednak zgadzali się co do tego, że najodpowiedniejszym kandydatem na papieża byłby Karol Wojtyła. Kónig uważał, że Kościół mógłby uratować tylko Europejczyk ze Wschodu, ponieważ cywilizacja zachodnia przeżywa regres — który to pogląd podzielał także Wojtyła — Król zaś był pod silnym wrażeniem młodzieńczej energii i głębokiej duchowości krakowskiego kardynała.
Wspominając w roku 1993 ostatnie konklawe, Król powiedział, że wielu kardynałów, łącznie z nim samym, przeżywało wtedy głębokie rozterki w związku z sytuacją we Włoszech — chodziło o skandale finansowe i rządowe wokół tajemniczej loży masońskiej P2. Skandale owe wystawiły na szwank dobre imię czołowych włoskich przywódców, nie omijając także Kurii Rzymskiej.
Właśnie z tego powodu — wspomina Król — „niektórzy kardynałowie byli zdania, że papież nie-Włoch miałby łatwiejszą sytuację (...) Uważali, że byłby korzystniejszy dla Kościoła. I rzeczywiście się to potwierdziło"*. O ile wiadomo, Król był jedynym kardynałem, który przyznał publicznie, że sprawa loży P2 wpłynęła na ostateczną decyzję zagranicznych kardynałów, obracając ją na korzyść nie-Włocha. Była to jedna z największych tajemnic październikowego konklawe.
Tak więc z pomocą Kóniga i Króla nie zadeklarowana kandydatura Karola Wojtyły zaczęła stopniowo nabierać kształtu. Za wiedeńczykiem stało wielu postępowych kardynałów z Europy Zachodniej i z Trzeciego Świata; Król miał za sobą Amerykanów.
W piątek rano 13 października kardynałowie zebrali się w Watykanie, by losować cele w Kaplicy Sykstyńskiej, które zajmą w czasie trwania konklawe. Według prawa kanonicznego mieli przebywać w odosobnieniu i zamknięciu, dopóki nie wybiorą papieża. Nie wolno im
257
się było kontaktować ze światem zewnętrznym — nawet okna ich cel zabito gwoździami -- i mogli się porozumiewać tylko między sobą. Woj tyła wylosował celę nr 91.
W kilka minut później otrzymał wiadomość, że biskup Deskur dostał wylewu i jest sparaliżowany. Był to dla Wojtyły wielki wstrząs — zwłaszcza w przeddzień rozpoczęcia konklawe -- toteż natychmiast pospieszył do polikliniki Gemellego odwiedzić przyjaciela. Przypomniał sobie, jak dwa miesiące wcześniej biskup powitał go na rzymskim lotnisku Fiumicino i zawiózł do Bazyliki św. Piotra, by tam mógł się pomodlić przy ciele Pawła VI, swego wielkiego protektora, którego śmierć również była dla niego ogromnym wstrząsem.
W sobotę 14 października, w dniu otwarcia konklawe, o 7.15 rano Wojtyła koncelebrował mszę w Kolegium Polskim, gdzie się zatrzymał, w intencji wyzdrowienia Deskura. Później tego samego ranka uczestniczył w mszy odprawianej w Bazylice św. Piotra przez kardynała Yillota, sekretarza stanu i szambelana, w intencji wyborów papieskich. O 15.00, jadąc do Kaplicy Sykstyńskiej na rozpoczęcie konklawe, wstąpił jeszcze do polikliniki, żeby ponownie odwiedzić przyjaciela.
Raz jeszcze życie Wojtyły zostało naznaczone cierpieniem i męczeństwem. Piętnaście lat później podkreśli w swojej encyklice Yeritatis Splendor, że męczeństwo jest „najwyższym świadectwem prawdy moralnej, do którego stosunkowo niewielu jest powołanych".
Z polikliniki polski zakonnik, kierowca Wojtyły, zawiózł go prosto do Kaplicy Sykstyńskiej, gdzie kardynał ledwie zdążył zostawić w celi swoją zniszczoną walizeczkę, zanim kardynał Carlo Confalonieri, osiemdzie-sięciopięcioletni dziekan Kolegium Kardynałów, otworzył konklawe.
Wojtyła odnalazł swoje miejsce w pobliżu ołtarza po lewej stronie kaplicy, w drugim z dwu rzędów, tuż za kardynałem Kónigiem (uczestnicy konklawe siedzą według starszeństwa), właśnie w chwili, kiedy członkowie Kolegium wstawali, by zaintonować Veni Creator.
Kardynałowie pozostają zamknięci na czas konklawe na terenie Kaplicy Sykstyńskiej dla utrzymania w całkowitej tajemnicy tego, co dzieje się wewnątrz — świat nie może się dowiedzieć, jak dochodzi do podjęcia decyzji — i ustrzeżenia uczestników obrad przed wszelkimi wpływami zewnętrznymi. Śpią i jedzą w obrębie kaplicy, odbywają poranne i popołudniowe sesje poświęcone wygłaszaniu przemówień i głosowaniom (zwykle przypadają dwa głosowania na sesję) i spędzają czas pomiędzy posiłkami i posiedzeniami plenarnymi na konsultacjach, wymianie informacji i dyskusjach.
258
Kaplica Sykstyńska to jeden z najpiękniejszych budynków świata. Jej budowę rozpoczął papież Sykstus IV w 1483 roku. Jest ona stosunkowo niewielkim prostokątnym budynkiem przylegającym od strony północnej do Bazyliki św. Piotra i wchodzi w skład kompleksu Muzeum Watykańskiego. Pałac Apostolski i apartamenty papieskie znajdują się na północ od kaplicy. Bazylika, kaplica, pałac i apartamenty są połączone pasażami. Sykstus IV, jeden z najwybitniejszych papieży niewiarygodnie twórczego okresu ąuattrocento zainicjował również budowę stojącej obok kaplicy słynnej Biblioteki Watykańskiej.
Trudno sobie wyobrazić bardziej inspirujące miejsce dla kardynałów mających wybierać papieża. Ścianę północną kaplicy, za ołtarzem, zdobi „Sąd Ostateczny" Michała Anioła, jedno z najwspanialszych arcydzieł malarskich wszechczasów. Nad ołtarzem znajduje się wspaniały fresk sufitowy „Stworzenie świata", również pędzla Michała Anioła, z postacią Boga wyciągającego rękę do Adama - - kolejne niezrównane arcydzieło. Ściany kaplicy ozdabiają freski Botticellego, Perugina, Ghirlandaio, Rossellego i Signorellego: „Uratowanie Mojżesza", „Historia Stworzenia", „Narodzenie Chrystusa", „Ostatnia Wieczerza", „Dwunastu Apostołów" i wizerunki dwudziestu ośmiu papieży.
Kaplica Sykstyńska stanowi najwyższy wyraz inspiracji artystycznej chrześcijaństwa i została stworzona, jak to stwierdził Jan Paweł II, aby Duch Święty oświecał kardynałów w dziele ustalania, kto ma zostać następcą świętego Piotra.
14 października, w sobotę po południu, po odśpiewaniu Veni Creator, kardynałowie opuścili kaplicę. Powrócili w niedzielę o siódmej rano, by koncelebrować mszę i rozpocząć pierwszy dzień obrad. Po obu stronach ołtarza umieszczono na specjalnych podwyższeniach po dwa rzędy krzeseł, w których kardynałowie siedzieli zwróceni do siebie twarzami, a bokiem do ołtarza. Każde krzesło było wyposażone w pulpit z piórem i notatnikiem. Uczestnicy konklawe mieli napisać na kartce nazwisko wybranego przez siebie kandydata i po dwukrotnym sprawdzeniu wrzucić ją do urny. Następnie wszystkie nazwiska na kartkach były głośno odczytywane, jedno po drugim, przez trzech kardynałów z komisji rewizyjnej, pod nadzorem trzech innych kardynałów, aby uczestnicy konklawe mogli je sobie zapisać i wiedzieć, jak układa się stosunek głosów.
Jednakże pod koniec 15 października, pierwszego dnia głosowania, nikt w wyraźny sposób nie zbliżył się do wymaganej liczby dwóch
259
trzecich głosów plus jeden. Po czterokrotnym niedzielnym głosowaniu — dwa głosowania rano i dwa po południu — konklawe utknęło w martwym punkcie, wybór wahał się pomiędzy Sirim i Benellim, z których żaden nie osiągnął wymaganego minimum siedemdziesięciu pięciu głosów na stu jedenastu kardynałów.
Pierwotny faworyt Siri stracił znacznie na popularności, kiedy wywiad z nim, bardzo krytyczny wobec postanowień Soboru Watykańskiego II, udzielony wcześniej La Gazetta del Popolo i mający się ukazać po konklawe, w tajemniczy sposób pojawił się na łamach gazety w niedzielę rano, gdy kardynałowie zebrali się na naradę. Jego fotokopia natychmiast dotarła do wszystkich kardynałów, co kosztowało Siriego wiele głosów.
Podjęta przez konserwatystów próba przesunięcia poparcia na osobę kardynała Pericle Feliciego, twardogłowego przewodniczącego Papieskiej Komisji do Interpretowania Dekretów Soboru Watykańskiego II, okazała się bezowocna. Ale Benelli również nie mógł zdobyć wymaganej większości głosów. Gdy ogłoszono koniec obrad i kardynałowie udawali się na kolację, francuski kardynał Franęois Marty, arcybiskup Paryża, powiedział do swoich kolegów, że „dzień został zmarnowany".
Kiedy kolejne głosowanie nie wyłaniało zwycięzcy — a w niedzielę zdarzyło się to czterokrotnie — z komina wystającego z narożnego okna po lewej stronie Kaplicy Sykstyńskiej buchał czarny dym. W ten uświęcony tradycją sposób zawiadamiano zebrany na placu Świętego Piotra tłum, że nowy papież nie został wybrany. Biały dym oznaczać miał dokonanie wyboru papieża — i tego znaku tłum oczekiwał z wielką niecierpliwością.
Dym ten jest produktem spalania wilgotnego siana w specjalnym piecu, znajdującym się w lewym rogu Kaplicy Sykstyńskiej, za wysokim przepierzeniem. Przeprowadzany rurą do szóstego okna, trafia do komina, a stamtąd w powietrze, jako sygnał dla oczekujących na placu wiernych. Specjalne dodatki chemiczne do siana zabarwiają dym na czarno lub na biało. Cesare Tassi, urzędnik odpowiedzialny za organizację wyborów papieskich, powiedział: „musimy bardzo uważać, żeby się nie pomylić, wysyłając sygnały dymne"*.
W ciągu nocy z niedzieli na poniedziałek wielu kardynałów zdało sobie sprawę, że żaden z kandydatów Włochów nie ma szansy zostać wybranym i trzeba zacząć rozważać kandydatury cudzoziemców. K6-nig, Król, Leo Józef Suenens z Belgii, Yicente Enriąue y Tarancón z Hiszpanii i Aloisio Lorscheider z Brazylii postanowili uświadomić kolegom tę sytuację.
260
W tym czasie wyklarowało się też coś, czego wcześniej uczestnicy konklawe nie ustalili, a mianowicie, jakie cechy powinien mieć nowy papież. Doszli do wniosku, że Kościołowi potrzebny jest papież „duszpasterz", z dużym doświadczeniem w pracy apostolskiej — w prowadzeniu parafii, diecezji i archidiecezji. Okazało się to szczególnie ważne w okresie po Soborze Watykańskim II, kiedy cała struktura Kościoła miała ulec przebudowie, a od czasu zmarłego w 1914 roku Piusa X nie obrano takiego papieża. Benedykt XV, Pius XI, Pius XII, Jan XXIII i Paweł VI byli intelektualistami, którzy większą część swojej kariery kościelnej poświęcili watykańskiej służbie dyplomatycznej. Jan Paweł I miał wprawdzie doświadczenie duszpasterskie, ale jego pontyfikat trwał zaledwie trzydzieści trzy dni.
Arcybiskup Madrytu, kardynał Enriąue y Tarancón, który znał Wojtyłę co najmniej od pięciu lat, powiedział zaraz po konklawe: „Bardziej był nam potrzebny duszpasterz niż intelektualista i Wojtyła, ze swoim duszpasterskim doświadczeniem wyniesionym z Polski, duszpasterskim sposobem bycia i doskonałym kontaktem z masami, wydał nam się właśnie tym człowiekiem, którego poszukiwaliśmy (...) Było to także bardzo zdrowe z punktu widzenia samego Kościoła, by na jego czele stanął humanista (...) ktoś bliski ludziom"*. Tarancón powiedział, że to posłanie starał się przekazać w niedzielę wieczorem swoim kolegom kardynałom — najwyraźniej z dobrym skutkiem.
Drugi poważny kandydat z Włoch, Benelli, przez całe życie był dyplomatą i urzędnikiem Stolicy Apostolskiej.
Pozostawała jeszcze kwestia wieku i stanu zdrowia kandydata. Pius XII, Jan XXIII i Paweł VI umarli po osiemdziesiątce i Kościół potrzebował młodszego zwierzchnika, który by go wprowadził w nowe tysiąclecie. Siedemdziesięciodwuletni Siri był więc od początku za stary. Jan XXIII już w chwili wyboru na papieża w roku 1958 cierpiał na raka, co było pilnie strzeżoną tajemnicą; po upływie pięciu lat umarł, ostatnie miesiące życia spędziwszy w całkowitym odosobnieniu pod oficjalnym pretekstem uczestniczenia w „rekolekcjach religijnych". Zdrowie Pawła VI w ostatnim dziesięcioleciu jego pontyfikatu również było bardzo słabe i z coraz większym trudem pełnił obowiązki głowy Kościoła. Jan Paweł I także musiał być poważnie chory, kiedy w sierpniu przyjął godność Ojca Świętego. Z tego też zapewne powodu nie uczestniczył w Latynoamerykańskim Kongresie Eucharystycznym w Meksyku.
Tym razem więc kardynałowie poszukiwali młodego, zdrowego papieża, który by miał doświadczenie duszpasterskie, silną osobowość, wybitny intelekt i był lojalny wobec postanowień Soboru Watykańskiego II,
261
a zarazem dogłębnie rozumiał zasady światowej dyplomacji. Wymagania stawiano zatem bardzo wysokie.
16 października, w poniedziałek, zaraz po porannej mszy, kardynałowie nie-Włosi stanęli wobec problemu przekonania Kolegium Kardynałów, że nadszedł czas na papieża cudzoziemca. A zadaniem zwolenników Wojtyły - - których liczba stale rosła - - było danie purpuratom do zrozumienia, że tym człowiekiem może być kardynał z Polski.
Kardynał Kónig tak wspomina tamte chwile: „Pamiętam, że przed poprzednim konklawe otrzymałem kilka listów od nie znanych mi ludzi z Włoch, którzy prosili: »głosujcie na nie-Włocha, ponieważ w naszym kraju panuje taki bałagan, że papież nie-Włoch bardzo by nam się przydał«. Był to bardzo ciekawy argument. Tak więc początkowo według mnie powodem [opozycji wobec Wojtyły] był jego młody wiek, a co więcej, niewłoskie pochodzenie (...)"*
Ale chociaż kardynałowie uznawali konieczność wybrania młodszego papieża, to jednak w oczach wielu z nich zaledwie pięćdziesięcio-ośmioletni wówczas Wojtyła był za młody. Pogląd ten podzielał również siedemdziesięciosiedmioletni Wyszyński, który wprawił niektórych swoich przyjaciół w zakłopotanie, sugerując podczas niedzielnych wieczornych rozmów w Kaplicy Sykstyńskiej, że gdyby przyszło co do czego, to właśnie on byłby „oczywistym" kandydatem na papieża cudzoziemca, choć w gruncie rzeczy uważał, że następny papież także powinien być Włochem. Przekonanie to potwierdza biograf Wyszyńskiego pisząc, iż: „(...) znów stanie się zadość tradycji i jeszcze tym razem zostanie wybrany papież narodowości włoskiej. Co więcej, Prymas uważał to zasadniczo za słuszne, życzył Rzymowi, by jego biskupem został Włoch, obawiając się konsekwencji naruszenia tradycji trwającej dokładnie 455 lat".
Kardynał Kónig tak wspomina poniedziałkową poranną sesję: „Broniłem mojego stanowiska otwarcie wobec uczestników konklawe. Powiedziałem, że nadszedł czas, by zmienić system i głosować na nie--Włocha"*.
Po dwóch poniedziałkowych turach głosowania w dalszym ciągu nie było papieża i raz jeszcze, ku rozczarowaniu tłumów wiernych zgromadzonych na placu Świętego Piotra, poszedł w niebo z komina Kaplicy Sykstyńskiej czarny dym. Ale przy lunchu kardynałowie zdecydowali się wreszcie głosować na kandydata nie-Włocha. Pozostawało
jednak pytanie: na którego?
\
262
Po rozpoczęciu poniedziałkowej sesji popołudniowej stało się oczywiste, że jest tylko czterech prawdopodobnych kandydatów-cudzoziem-ców: Wojtyła, który już w niedzielę po południu otrzymał kilka głosów, Kónig, który zdecydowanie nie chciał tej godności, pięćdziesięcio-ośmioletni kardynał Eduardo Francisco Pironio z Argentyny i sześć-dziesięciodziewięcioletni kardynał Johannes Willebrands z Holandii, który zyskał wysoką ocenę z tytułu swojej pracy na rzecz wolności religijnej i jedności ekumenicznej Kościołów chrześcijańskich. Holenderski kardynał dostał w poniedziałek rano dwadzieścia głosów, zanim sam zdecydował się poprzeć Wojtyłę.
Kardynał Enriąue y Tarancón wspomina: „drugiego dnia w południe wiedziałem już, że to będzie Wojtyła"* i dodaje: „pierwszego dnia -w niedzielę — po czterech turach głosowania kardynałowie byli trochę zdezorientowani, ale w poniedziałek rano czuliśmy, że będzie to Karol Wojtyła. Już pierwszego dnia nie ulegało wątpliwości, że to nie może być Włoch i że musimy szukać nowych dróg; drugiego dnia stało się jasne, dokąd zmierzamy"*.
Kardynał Suenens z Belgii stwierdził: „drugiego dnia nie było wiele dyskusji. Nazwisko Karola Wojtyły stało się najbardziej oczywiste"*.
Ale pierwsze głosowanie w poniedziałek po południu — siódme od początku konklawe — nie zaowocowało zwycięstwem polskiego kardynała. W dalszym ciągu brakowało mu sporo do magicznej liczby siedemdziesięciu pięciu głosów. Znów z komina poszedł czarny dym. Kardynał Król przeciągnął na stronę Wojtyły Amerykanów, a kardynał Joseph Ratzinger, niemiecki konserwatywny teolog, zapewnił mu głosy Niemców, którzy rano odmówili głosowania na Polaka. Lorscheider z Brazylii, Pironio z Argentyny i Bernardin Gantin z Beninu zapewnili Wojtyle głosy kardynałów z Ameryki Łacińskiej i Afryki. Większość z dwudziestu pięciu Włochów nadal jednak odmawiała Polakowi swoich głosów i kiedy kardynałowie przygotowywali się do drugiego popołudniowego głosowania, wynik był w dalszym ciągu niepewny.
Problem polegał na tym, by wszystkie ugrupowania zaakceptowały Wojtyłę, a to wymagało wielkiego wysiłku. Kardynał Enriąue y Tarancón powiedział później: „Nie szukaliśmy kandydata konserwatywnego ani postępowego, tylko »pewnego«, jeśli chodzi o kontynuowanie linii Soboru Watykańskiego II. Kryteria oceny nie miały charakteru ideologicznego. Poza tym Wojtyła był typem biskupa-duszpasterza, co miało zasadnicze znaczenie"*.
Po godzinie 17.00 kardynał Yillot, sekretarz stanu i kamerling, zarządził ósmą turę głosowania. Napięcie panujące w Kaplicy Sykstyńskiej sięgnęło zenitu; wielu kardynałów obawiało się, że „problem
263
włoski" spowoduje impas nie do przełamania, impas, który wywoła głęboki kryzys w Kościele. Biskup Kónig mówi, że przez cały czas trwania obrad „panowało wielkie napięcie"*.
Potem jednak nastąpił przełom. Wojtyłę zdecydował się poprzeć włoski kardynał Sebastiano Baggio, wpływowy prefekt Kongregacji do Spraw Biskupów, a w ślad za nim znaczna grupa innych, opornych dotąd, włoskich kardynałów. Gdy odczytywano głosy, uczestnicy konklawe zapisywali wyniki w swoich notatnikach. Kónig, który siedział przed Wojtyłą, wspomina: „Kiedy liczba głosów oddanych na niego osiągnęła połowę [wymaganych], Wojtyłą odrzucił pióro i wyprostował się na krześle. Był czerwony na twarzy. A potem ujął głowę w dłonie"*.
Kónig mówi dalej: „Odniosłem wrażenie, że jest całkowicie oszołomiony. Potem padła ostateczna liczba głosów. Dwie trzecie plus jeden..."*
Kiedy Wojtyłą usłyszał, że uzyskał dziewięćdziesiąt cztery głosy -nie poparło go tylko siedemnastu kardynałów - - pochylił się nad swoim pulpitem i zaczął coś szybko pisać.
O 18.18 kardynał Yillot ogłosił, że papieżem Kościoła rzymskokatolickiego został Karol Wojtyłą z Krakowa, a następnie podszedł do niego i zapytał po łacinie: „Czy zgadzasz się?"
Wojtyłą nie wahał się ani chwili. „Taka jest wola Boża — odpowiedział. — Zgadzam się".
Rozległy się oklaski. Kardynał Enriąue y Tarancón powiedział później: „Bóg zmusił nas do tego, byśmy zerwali z historią i wybrali Karola Wojtyłę".
Na tyłach Kaplicy Sykstyńskiej piec Cesare Tassiego wypuścił w niebo pióropusz białego dymu. Oznajmiał on światu, że został wybrany papież, ale jego nazwisko w dalszym ciągu pozostawało nieznane. Nad czekającymi w napięciu na placu Świętego Piotra zapadła noc.
Przybierając z szacunku dla swego poprzednika imię Jana Pawła II, Karol Wojtyłą został dwieście sześćdziesiątym trzecim następcą świętego Piotra i dwieście sześćdziesiątym czwartym papieżem Kościoła rzymskokatolickiego, najliczebniejszej i najstarszej organizacji kościelnej na świecie.
Jako papież został także Biskupem Rzymu, Wikariuszem Jezusa Chrystusa, Następcą św. Piotra, Księciem Apostołów, Pontifex Maxi-mus, w którego rękach spoczywa najwyższa władza sądownicza nad Kościołem, Patriarchą Zachodu, Prymasem Włoch, Arcybiskupem Metropolitą Prowincji Rzymskiej, głową Państwa Watykańskiego i Sługą Sług Bożych. Miało się odtąd mówić o nim „Jego Świątobliwość Papież" albo mniej oficjalnie „Ojciec Święty".
264
W wieku pięćdziesięciu ośmiu lat wysportowany polski kardynał, mający prawie 180 centymetrów wzrostu został najmłodszym papieżem od 1846 roku i pierwszym papieżem cudzoziemcem od roku 1523. Jan Paweł II nie zwlekał z pokazaniem kardynałom, a wkrótce i całemu światu, że jako głowa Kościoła zamierza być zupełnie inny niż jego poprzednicy.
Zaraz po tym, jak kardynał Wojtyłą przyjął godność papieską, Cesare Tassi wyprowadził go z Kaplicy Sykstyńskiej niewielkimi drzwiami na lewo od ołtarza, pod „Sądem Ostatecznym", do pomalowanego na biało wąskiego pokoju, by mógł się przebrać w papieskie szaty (na stelażach wisiały przygotowane trzy rozmiary szat: małe, średnie i duże --w zależności od tego, jakiej postury okazałby się nowo wybrany papież).
Kiedy Wojtyłą wrócił do kaplicy, czekał tam już na niego ustawiony przed ołtarzem fotel, na którym miał zgodnie z tradycją zasiąść, by przyjąć od kardynałów przysięgę wierności. Kardynał Enriąue y Tarancón wspomina, że Jan Paweł II miał jednak inną koncepcję tej uroczystości.
„Kiedy mistrz ceremonii zaprosił go, by usiadł — mówi hiszpański kardynał -~ Wojtyłą odpowiedział: »Nie, ja przyjmę moich braci na stojąco...«" Kardynałowie podchodzili do niego jeden po drugim, a on ich obejmował stojąc. Najdłuższy uścisk był przeznaczony dla prymasa Wyszyńskiego. Potem kardynałowie odśpiewali Te Deum i ceremonia dobiegła końca"*.
Uroczystość w kaplicy trwała blisko godzinę. W tym czasie spalono kartki z głosowania, by zapewnić wieczną tajemnicę wyborów.
Następnie Wojtyłą opuścił Kaplicę Sykstyńską tylnymi drzwiami i poprowadził procesję papieską poprzez Salę Królewską i Salę Książęcą Bazyliki św. Piotra do Loggii, centralnego balkonu wychodzącego na wielki, ciemny o tej porze plac wypełniony tłumem ponad dwustu tysięcy wiernych — Włochów, zagranicznych pielgrzymów i turystów.
Kiedy o 18.44 na fasadzie bazyliki zapłonął krzyż, a na plac przy dźwiękach orkiestry wmaszerowała Gwardia Szwajcarska, kiedy zało-potała wielka flaga papieska, na balkonie jako pierwszy ukazał się kardynał Felici i zawołał: „Oznajmiam wam radosną nowinę (...) Mamy papieża! — Habemus Papam!"
Gdy przebrzmiały pierwsze ryki tłumów, Felici obwieścił nazwisko nowego papieża: Carolum Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalem Wojtyłą... loannem Paulum Secundum!
Na placu Świętego Piotra zaległa cisza. Wojtyłą był postacią zupełnie nie znaną dla wielojęzycznego tłumu. Ludzie patrzyli po sobie pytająco
265
zastanawiając się, kto to taki ten Wojtyła? Afrykańczyk? Wreszcie ktoś powiedział: „To Polak!"
Jan Paweł II, w czerwonym ornacie włożonym na białą szatę, z papieskim krzyżem na piersiach i z szerokim uśmiechem na twarzy, wystąpił do przodu, by udzielić po raz pierwszy błogosławieństwa Urbi et Orbi (Miastu i Światu). Była godzina 19.20. Najpierw jednak, odstępując od zwyczaju, zwrócił się po włosku do tłumu:
Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! Najdrożsi bracia i siostry, wciąż jeszcze jesteśmy zasmuceni po śmierci naszego ukochanego Jana Pawła I. Ale najwybitniejsi kardynałowie powołali nowego biskupa Rzymu. Powołali go z dalekiego kraju, z dalekiego, ale jednocześnie jakże bliskiego poprzez komunię w chrześcijańskiej wierze i tradycji (...) Nie wiem, czy będę potrafił wypowiedzieć się jasno w waszym - - naszym - - włoskim języku. Jeśli popełnię jakieś błędy, będziecie mnie poprawiali. Tak więc przedstawiam się wam wszystkim i proszę, abyśmy wyznali naszą wspólną wiarę, naszą nadzieję, naszą ufność w Matkę Chrystusa i Kościoła i abyśmy razem od nowa ruszyli wspólną drogą historii i Kościoła z pomocą Boga i z pomocą ludzi.*
Przemówienie Jana Pawła II było prośbą o zaakceptowanie go jako papieża we Włoszech, a zarazem świadectwem, że on sam tę godność przyjmuje. Wojtyła napisał je w Kaplicy Sykstyńskiej zaraz po tym, gdy się dowiedział, że liczba oddanych na niego głosów przekroczyła siedemdziesiąt pięć. Miał się zresztą wkrótce przekonać, że zarówno Włochy, jak i cały zafascynowany nim świat zaakceptują go bardzo szybko i łatwo. Nowy papież natychmiast również zmienił swoją osobowością oblicze Kościoła i Kurii Rzymskiej.
Kiedy jako Jan Paweł II po raz pierwszy przemawiał do wielkiego tłumu zebranego na placu Świętego Piotra, ksiądz Dziwisz, jego kapelan i sekretarz, udał się dyskretnie na Piazza Remuria do Kolegium Polskiego po skromną walizkę, by ją przenieść do Pałacu Apostolskiego, gdzie Wojtyła miał spędzić swą pierwszą noc jako Ojciec Święty.
Podczas pierwszego dnia swego pontyfikatu, we wtorek 17 października, Jan Paweł II skoncentrował się na czterech sprawach. Rano koncelebrował, wraz ze wszystkimi kardynałami, uroczystą
266
mszę w Kaplicy Sykstyńskiej, ponownie udzielając błogosławieństwa Urbi et Orbi.
Po południu udał się papieską limuzyną, czarnym mercedesem, do polikliniki Gemellego, by odwiedzić swego sparaliżowanego przyjaciela, biskupa Deskura. W korytarzach kliniki zebrał się tłum ludzi, ciekawych nowego papieża i świta musiała mu uświadomić, że czekają na jego błogosławieństwo. Uśmiechając się z zażenowaniem, Wojtyła uczynił znak krzyża i powiedział: „Ja jeszcze do tego nie przywykłem..."*
Późnym popołudniem zaprosił swoich polskich przyjaciół na nieoficjalną uroczystość, którą nazwał „Pożegnaniem z ojczyzną". Każdy z uczestników uroczystości był indywidualnie zapraszany przez głośnik, by podszedł do papieża i go pozdrowił. Pierwszymi, których wezwał, byli Jerzy Kluger, przyjaciel Wojtyły jeszcze ze szkoły średniej w Wadowicach, i jego żona Angielka.
Wieczorem Wojtyła wydał polecenie, żeby jego kardynalską czapeczkę — zucchetto — umieszczono na ołtarzu Matki Boskiej Ostrobramskiej w Wilnie na Litwie, która podlegała Związkowi Radzieckiemu. Trzeba ją było więc tam przemycić.
Tak rozpoczął się pontyfikat Jana Pawła II.
1


Rozdział dwudziesty
Niezależnie od tego, jak bardzo sentymentalny w kwestii swych polskich korzeni i związków mógł się wydać Wojtyła w pierwszych chwilach po wyborze na papieża, to już od chwili rozpoczęcia pontyfikatu, 22 października 1978 roku, widać było, że objął władzę mając bardzo precyzyjny i określony program, dotyczący zarówno zarządzania Kościołem, jak polityki zagranicznej Watykanu.
Od samego początku stało się jasne, że Karol Wojtyła to nie żaden „papież z przypadku", zdający się na improwizację w sprawach zarządzania Stolicą Apostolską, ale człowiek starannie przygotowany do pełnienia tej misji, pełen ciepła i zrozumienia dla ludzi, ale i chłodnej stanowczości. Wedle słów jego przyjaciela kardynała Andrzeja Marii Deskura, który w 1985 roku z rąk Wojtyły otrzymał purpurę, „wszystko, co Ojciec Święty doświadczył w życiu, stanowiło przygotowanie do tego, kim musiał zostać. Tak jak się przygotowuje strzałę na cięciwie, tak Bóg przygotowuje właściwych ludzi. Przygotowuje swoje strzały..."*
Widząc, że Kościół rzymskokatolicki pogrąża się w coraz głębszym kryzysie wewnętrznym, masowo tracąc wiernych i zmniejszając swój wpływ na katolików, Jan Paweł II natychmiast przystąpił do reorganizacji Kurii Rzymskiej i innych struktur kościelnych, kierując się przy tym surowymi zasadami wypracowanymi w ciągu dziesięciu lat sprawowania godności kardynalskiej w Krakowie oraz w okresie swego wielkiego zaangażowania w prace Stolicy Apostolskiej podczas pontyfikatu Pawła VI nad kwestią zakazu używania środków antykoncepcyjnych w encyklice Humanae vitae i potępienia odstępstw teologicznych.
Ku zaskoczeniu wielu ekspertów od spraw katolicyzmu, w gruncie rzeczy przywrócił stary monarchistyczny i absolutny model władzy papieskiej, odrzucając zasady kolegialności wprowadzone przez Sobór
268
Watykański II. Tym, co decydowało o nowym podejściu Wojtyły do czekających go zadań, był jego charakter: nie jest on człowiekiem kompromisu. Pod uśmiechem, czarem osobistym i charyzmą kryje się stal.
Jan Paweł II jest pierwszym nowoczesnym papieżem, dzięki któremu Watykan stał się pełnoprawnym partnerem w rozmowach politycznych. Zakończył trwający ponad stulecie podział na duchowe i doczesne strefy działań Kościoła, w bezprecedensowy sposób „zjednoczył wymiary religijny i socjopolityczny". Uczynił z Watykanu nowoczesne państwo podobne do państw narodowych, ze stale rozwijającymi się stosunkami dyplomatycznymi na całym świecie. Mimo że Stolica Apostolska podpisała w 1975 roku w Helsinkach Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (który między innymi gwarantował nienaruszalność granic po drugiej wojnie światowej), jej rola do przyjścia Jana Pawła II była raczej ograniczona.
Największym novum w działaniach dyplomatycznych Watykanu była decyzja papieża o aktywnym zaangażowaniu Stolicy Apostolskiej w politykę zagraniczną, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji w Polsce i innych krajach Europy Wschodniej, a nawet w Związku Radzieckim. Jednak od samego początku był Jan Paweł II rzecznikiem pokoju w polityce międzynarodowej - - czego przykładem może być jego dyplomatyczna interwencja, która doprowadziła do zażegnania groźby wojny pomiędzy Argentyną i Chile w 1979 roku czy sprzeciw wobec wojny w Zatoce Perskiej w 1991 —jak również rzecznikiem sprawiedliwości społecznej, wolności religijnej i przestrzegania praw człowieka.
Wobec wzrastającego napięcia w krajach komunistycznych w ogóle, a w Polsce w szczególności — i wobec silnego poczucia polskiej tożsamości papieża — należało się spodziewać, że jego polityczna uwaga skoncentruje się w pierwszym rzędzie na kraju ojczystym.
Gdy władze komunistyczne Warszawy i Moskwy uświadomiły sobie, że ten fakt stanowi potencjalne poważne zagrożenie dla stabilności systemu komunistycznego, były wstrząśnięte. Wybór Karola Wojtyły na papieża stanowił dla nich całkowite zaskoczenie.
Kiedy jednak komuniści uprzytomnili sobie, że Jan Paweł II wcale nie szykuje się do natychmiastowej krucjaty, w stosunkach Wschód— Zachód zapanowała nowa era. Papież odgrywał w nich skomplikowaną i dyskretną, ale kluczową rolę, od samego początku delikatnie przyspieszając zapoczątkowaną przez Pawła VI Ostpolitik, polegającą na nawiązywaniu kontaktów za światem komunistycznym.
269
Warszawa i Moskwa musiały zająć jakieś stanowisko wobec nowego stanu rzeczy. Jednakże, prawdopodobnie ku wielkiemu zdziwieniu obserwatorów z zewnątrz — zarówno zachodnich, jak i wschodnich -reakcja polskiego reżimu, kiedy już się otrząsnął z zaskoczenia po wyborze Woj tyły — nie była taka zupełnie wroga. Wynikało to z polskiej historii i polskiego nacjonalizmu oraz z dystansowania się od resztek ideologii marksistowskiej. Reakcję społeczeństwa natomiast można określić jedynie mianem czystej euforii.
Edward Gierek, ówczesny pierwszy sekretarz PZPR, dowiedział się o wyborze Wojtyły na papieża jeszcze w poniedziałek wieczorem -poinformował go o tym przez telefon członek Biura Politycznego, Stanisław Kania. Gierek, odebrawszy tę wiadomość, powiedział do żony: „Polak został papieżem. Wielkie to wydarzenie dla narodu polskiego i duże komplikacje dla nas".
„Nie musiałem wsłuchiwać się w dzwony — wspomina — aby wiedzieć, jak będzie to przyjęte. Natychmiast też wydałem polecenie, aby tonacja prasy i wszystkich mass mediów współbrzmiała z powszechną w Polsce atmosferą uniesienia. Od razu też pomyślałem, nie znając przecież zwyczajów Wojtyły, że dojdzie do jego podróży do Polski".
Gierek, który doszedł do władzy w 1970 roku po masowych protestach robotników, podczas których wielu z nich zginęło, nie mógł nie doceniać tego, co dla Polaków znaczy polski papież. Zdawał sobie sprawę, że okazanie najmniejszej choćby wrogości wobec Jana Pawła II mogłoby mieć katastrofalne konsekwencje. Nie pozostawało mu nic innego, jak robienie dobrej miny do złej gry, toteż następnego dnia wraz z przewodniczącym Rady Państwa Henrykiem Jabłońskim i premierem Piotrem Jaroszewiczem wysłał do nowego papieża długi telegram, w którym „w imieniu narodu i najwyższych władz Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej" wyrażał z okazji wyboru „serdeczne gratulacje" i składał „najlepsze życzenia". Autorzy mimo całej wylewności telegramu podkreślającego, że wybór dokonany przez konklawe stał się dla Polski źródłem „wielkiej satysfakcji", nie potrafili się jednak powstrzymać przed choćby odrobiną ideologicznej propagandy:
Na tronie papieskim po raz pierwszy w dziejach jest syn polskiego narodu budującego w jedności i współdziałaniu wszystkich obywateli wielkość i pomyślność swej socjalistycznej ojczyzny, narodu znanego w świecie ze szczególnego umiłowania pokoju, narodu będącego gorącym orędow-
270
nikiem współpracy i przyjaźni wszystkich ludów, narodu, który wniósł powszechnie uznawany wkład w rozwój ogólnoludzkiej kultury.
Wyrażamy przekonanie, że tym doniosłym sprawom służyć będzie dalszy rozwój stosunków między Polską Rzeczpospolitą Ludową i Stolicą Apostolską.
Stylistyka telegramu gratulacyjnego miała zapewne na celu uspokojenie bardzo zdenerwowanych tą sytuacją władz radzieckich. W odpowiedzi, która nadeszła w dwa dni później, Jan Paweł II pomija milczeniem całą tę polityczną retorykę, koncentrując się - - bardzo zresztą ciepło — na rozwoju tych właśnie stosunków.
Przyjąłem ze szczególną wdzięcznością pełne uprzejmości i serdeczności gratulacje i życzenia, przesłane mi przez najwyższe władze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z okazji wyboru syna polskiego na stolicę Świętego Piotra.
Jestem całym sercem z umiłowaną Polską, ojczyzną wszystkich Polaków. Gorąco pragnę, aby rozwijała się duchowo i materialnie w pokoju, sprawiedliwości i szacunku dla człowieka.
W duchu dialogu podjętego przez wielkich poprzedników, których imiona noszę, pragnę z Bożą pomocą czynić co pożyteczne również dla dobra umiłowanego narodu, którego dzieje złączyły się od tysiąca lat z posłannictwem i służbą Kościoła katolickiego.
Obydwa dokumenty, bardzo starannie zredagowane, miały na celu ustanowienie dobrych stosunków między polskim papieżem i polskim reżimem komunistycznym. Gierek i jego ekipa podkreślali znaczenie wyniesienia Polaka do godności papieskiej, a Jan Paweł II, mówiąc o Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, w gruncie rzeczy legitymizował jej polityczne istnienie - - co miało niebagatelne znaczenie dla władz polskich.
Rozpoczął się dyplomatyczny kontredans otwierający nowy rozdział w historii Europy Wschodniej.
22 października, podczas ceremonii inauguracji pontyfikatu, w której uczestniczyło dwieście tysięcy wiernych zgromadzonych na placu Świętego Piotra, transmitowanej na żywo przez telewizję polską, delegacja PRL, z przewodniczącym Rady Państwa Henrykiem Jabłońskim na czele, siedziała w pierwszym rzędzie, naprzeciwko ołtarza. Następnego
271
dnia Jabłoński został przyjęty przez papieża na prywatnej audiencji, podczas której poinformował Jana Pawła II, że polskie władze zorganizowały przelot pięciu tysięcy osób na uroczystości inauguracyjne do Rzymu.
Moskwa, traktująca całą sprawę ze znacznie większą rezerwą, skwitowała wybór Wojtyły telegramem gratulacyjnym od Leonida Breż-niewa, ale również przysłała delegację. (Prezydent Stanów Zjednoczonych Jimmy Carter wysłał skromną delegację, w skład której wchodzili przewodniczący Izby Reprezentantów Thomas P. O'Neill oraz doradca do spraw bezpieczeństwa narodowego Zbigniew Brzeziński).
Kreml, w oczywisty sposób zaniepokojony wyborem Polaka na papieża, był jednocześnie ciekawy, czy i jak Jan Paweł II podejmie Ostpolitik. Minister spraw zagranicznych ZSRR, Andriej Gromyko, po raz pierwszy rozmawiał z Pawłem VI w ONZ w Nowym Jorku w 1965 roku, a przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej Związku Radzieckiego, Nikołaj Podgórny, odwiedził papieża w styczniu 1967 roku. Po wyborze Wojtyły Gromyko pojechał do Rzymu w styczniu 1979, żeby podtrzymać dialog między Stolicą Apostolską a Moskwą. Papież zapewnił go o zainteresowaniu Watykanu Związkiem Radzieckim, podkreślając jednocześnie konieczność zagwarantowania wolności religijnej jego obywatelom.
O dziwo, większość świata nie przywiązywała większej wagi do kontaktów Stolicy Apostolskiej z komunistami. Według obiegowej opinii papież — a już szczególnie papież Polak — musiał być naturalnie antykomunistą, Kreml zaś musiał wojować z Watykanem.
Pomiędzy Polską a Watykanem jeszcze przed wyborem Karola Wojtyły na papieża istniały dość specyficzne stosunki. W grudniu 1977 roku Gierek spotkał się z Pawłem VI, a jego spotkania z prymasem Wyszyńskim stały się niemal rutynowe. Po wyborze Jana Pawła II Kościół w Polsce cieszył się największą swobodą za czasów komunistycznych. Liczba księży wynosiła wtedy 19913 (o 197 więcej, niż miało ich być w roku 1991, w dwa lata po upadku komunizmu), a studentów seminariów 5325. Rekord 569 wyświęconych księży w Polsce komunistycznej padł w 1978 roku, stanowiąc zarazem stosunkowo największą liczbę powołań na świecie.
Ale wybór polskiego papieża ukazał zupełnie nowy wymiar: polską dumę.
Mieczysław Rakowski, liberalnie wówczas nastawiony redaktor partyjnego pisma „Polityka" i jednocześnie członek Komitetu Centralnego, a później pierwszy sekretarz PZPR i ostatni komunistyczny premier Polski, w udzielonym mi wywiadzie ujął to w następujący sposób:
272

Wiadomość o wyborze Wojtyły odebraliśmy — w partii i w rządzie — jako niezwykłe wydarzenie. W gruncie rzeczy przyjęliśmy ją z dumą. No proszę — Polak papieżem! Dla każdego Polaka — obojętne, agnostyka, ateisty czy komunisty — papież jest osobą nobilitującą naród, z którego się wywodzi. Moim zdaniem polski papież dowartościował wszystkich w narodowym poczuciu pozycji Polski w świecie — poczynając od chłopa, poprzez proboszcza parafii, biskupa i prymasa, do pierwszego sekretarza partii, premiera i szeregowego członka partii.*
Rakowski mówi dalej:
Problem polega na tym, że w naszej świadomości zostało zakodowane poczucie klęski i mniejszej wartości w stosunku do innych narodów. Taka sytuacja trwała przez wieki. Kiedyś w historii Polska była prawdziwą europejską potęgą od morza do morza (...) Potem przyszły rozbiory i przez 123 lata Polska nie istniała (...) Tak więc przez wieki narastał w nas kompleks niższości. Aż tu nagle pojawia się polski papież. Polak zostaje wybrany na papieża. A więc wreszcie świat nas docenił... potrafiliśmy wydać Namiestnika Boga. Dlatego ten fakt został odebrany tak pozytywnie (...) Rzeczywiście, to, że Polak został Następcą świętego Piotra, napawało nas dumą. Sprawy ideologiczne nie miały tu żadnego znaczenia. Było to zbiorowe narodowe upojenie (...)*
Jan Paweł II natychmiast zaznaczył swoją tożsamość z Polską i potwierdził więzy pomiędzy polskim Kościołem a Watykanem, określając tym samym rodzaj polityki, jaką zamierzał prowadzić w nadchodzących latach. W swoim przesłaniu do „ukochanych rodaków" 23 października, w dzień po intronizacji w Stolicy Apostolskiej, oświadczył:
W ciągu ostatnich dziesięcioleci Kościół w Polsce osiągnął ogromne znaczenie w wymiarze Kościoła Powszechnego i w wymiarze całego chrześcijaństwa. Stał się także przedmiotem wielkiego zainteresowania dzięki specjalnemu systemowi powiązań, które w poszukiwaniach podejmowanych przez współczesną ludzkość w dziedzinach społecznej, ekonomicznej i cywilizacyjnej nadają mu szczególną rangę. Kościół w Polsce, stając się „Kościołem specjalnego świa-
273
dectwa", zyskał nowy wyraz (...) zwracając ku sobie oczy całego świata. Nasz naród, współczesne pokolenie Polaków, żyje w tym Kościele i przez niego przemawia. Bez przyjęcia do wiadomości tego faktu byłoby trudno zrozumieć, że to papież Polak dziś do was przemawia (...) trudno zrozumieć, że ten wybór napotkał nie na przeszkody, tylko na zrozumienie i serdeczną akceptację (...)*
Jan Paweł II mówił dalej:
Zwracam się do wszystkich moich rodaków bez wyjątku, szanując punkt widzenia i poglądy wszystkich bez wyjątku. Łączy nas miłość do ojczyzny i musi nas ona łączyć ponad wszelkimi podziałami. Nie ma to nic wspólnego z nacjonalizmem czy szowinizmem. To prawo ludzkiego serca. Miara ludzkiej szlachetności, miara tak często wystawiana na próbę w naszej trudnej historii (...) Wyrzec się powrotu do ojczyzny to rzecz niełatwa (...) Proszę was jednak, byście się sprzeciwiali wszystkiemu, co narusza ludzką godność i degraduje obyczaje zdrowego społeczeństwa, często zagrażając samemu życiu (...) Moi Ukochani Rodacy: ilekroć otrzymacie błogosławieństwo z rąk Jana Pawła II, pamiętajcie, że wyszedł on spośród was i że ma szczególne prawo do waszych serc i waszych modlitw*.
Jak to słusznie przewidział pierwszy sekretarz partii Edward Gierek, gdy tylko dowiedział się o wyborze Karola Wojtyły, pielgrzymka polskiego papieża do ojczyzny miała być następnym nieuchronnym wydarzeniem, z którym komunistyczny reżim musiał się pogodzić.
Idea tej pielgrzymki zrodziła się w umyśle Jana Pawła II tuż po jego wyborze, jeszcze w Kaplicy Sykstyńskiej. Wspominał o tym podczas prywatnych audiencji z Henrykiem Jabłońskim i z prymasem Wyszyń-skim w dniu swego ingresu oraz zwracając się 23 października do Polaków słowami: „Bardzo chciałbym przyjechać do was w dziewięć-setną rocznicę świętego Stanisława (...) Ufam, że ten jubileusz przyniesie odnowę naszej wiary i moralności chrześcijańskiej, widzimy bowiem w świętym Stanisławie już od niemal tysiąca lat patrona porządku moralnego w Polsce, jak również porządku hierarchicznego (...)"
Rocznica śmierci świętego Stanisława przypada 8 maja, i właśnie tę datę wybrał papież na swoją pierwszą pielgrzymkę do Polski w następnym roku -- siedem miesięcy od objęcia Stolicy Piotrowej. Musiał
274
jednak najpierw pokonać mechanizmy obronne reżimów warszawskiego i moskiewskiego.
Obchody tej rocznicy od lat stanowiły symbol oddania Wojtyły sprawie męczeństwa i od lat były kością niezgody między nim a władzami. Jeszcze jako kardynał walczył z reżimem o prawo do urządzania w całym Krakowie procesji ku czci świętego. Władze zaś zawsze podejrzewały kardynała, że je utożsamia z królem-tyranem, który w roku 1079 kazał zgładzić biskupa. Jako papież, Wojtyła po raz kolejny postawił tę sprawę.
Niezależnie od tego, jak bardzo reżim go szanował, Jan Paweł II musiał się liczyć z realiami politycznymi. A Związek Radziecki nieustannie narzekał na „nadmierną uprzejmość" Warszawy w stosunku do nowego papieża.
Jeśli nawet Rakowski uważał, że ekipa Gierka w przystępie dumy po wyborze Jana Pawła II nie dostrzegała w tym fakcie „strategicznego niebezpieczeństwa" dla siebie, to perspektywa wizyty Wojtyły w Polsce — a szczególnie jego nacisk na upamiętnienie rocznicy śmierci świętego Stanisława w Krakowie 8 maja — w zasadniczy sposób zmieniała sytuację. Ale jakie było to „strategiczne niebezpieczeństwo" i czy już wtedy, w tym wczesnym okresie, można było określić jego rozmiary?
Początkowo władze postanowiły ogłosić, że Jan Paweł II będzie w Polsce mile widziany — takiego stanowiska wymagało uspokojenie opinii publicznej w kraju i zachowanie twarzy na forum międzynarodowym — mimo iż sprawa daty owej wizyty wydawała się Gierkowi i jego ekipie coraz bardziej niepokojąca. Tego samego dnia, kiedy papież przemówił do Polaków wspominając o swoim przyjeździe do Polski z okazji rocznicy świętego Stanisława, Kazimierz Kąkol, szef Biura do Spraw Wyznań w oficjalnym wystąpieniu oświadczył, że „jeśli papież przyjedzie do Polski, jest rzeczą oczywistą, że zostanie powitany gorąco zarówno przez władze, jak i przez wiernych"*, dodał jednak, że „wybór terminu i czas trwania wizyty zależą naturalnie od okoliczności, które po obu stronach mają złożony charakter"*.
Tymczasem Jan Paweł II rzucił się w wir intensywnych działań na wszystkich frontach.
W homilii wygłoszonej po włosku w dniu inauguracji swego pontyfikatu apelował do katolików, by „nie bali się przyjąć Chrystusa i zaakceptować jego władzy"*. Powiedział wtedy: „Nie bójcie się! Otwórzcie szeroko drzwi przed Chrystusem i jego mocą odkupienia! Otwórzcie granice państw, ekonomicznych i politycznych systemów,
275
szerokich dziedzin kultury, cywilizacji i rozwoju! Nie bójcie się! Chrystus wie, co żyje w człowieku (...) On jeden to wie!"*
Nawiązując do faktu, że Paweł VI był ostatnim papieżem koronowanym potrójną tiarą, Jan Paweł II dodał, że tak samo jak Jan Paweł I nie chce być koronowany, ponieważ „nie jest to odpowiedni czas po temu, by wracać do rytuału, który z pewnością niesłusznie — ale mógłby być postrzegany jako symbol współczesnej władzy papieskiej". Jednak „władza absolutna — oświadczył z naciskiem -to nic innego, jak służba ludowi Bożemu (...) Jest ona pełna słodyczy i łagodności (...)! nigdy nie przemawia językiem siły, tylko wyraża się w miłości braterskiej i w prawdzie".
W ten sposób Jan Paweł II potwierdził swój moralny autorytet w Kościele w czasach rozprzężenia. Jednocześnie był pierwszym spośród papieży, który próbował nadać papiestwu bardziej humanistyczny wymiar, schodząc ku człowiekowi z wyżyn swego urzędu, podczas gdy jeszcze w naszym stuleciu papieże byli noszeni w sedes gestatoria (specjalnej lektyce) ponad głowami wiernych.
Swoje podejście do tej sprawy zademonstrował już pierwszego dnia pontyfikatu, kiedy wstał z tronu papieskiego ustawionego przy ołtarzu na placu Świętego Piotra, by uklęknąć i podjąć pod kolana prymasa Wyszyńskiego — w chwili, gdy stary kardynał próbował uczynić to samo w stosunku do niego w uświęconym tradycją geście poddania. Obraz tych dwóch najwybitniejszych polskich mężów Kościoła we wzajemnym objęciu to być może najbardziej pamiętna scena z dnia papieskiej inauguracji — przynajmniej dla Polaków, którzy oglądali ją w telewizji i na wielkim rzymskim placu. Później Jan Paweł II wmieszał się w tłum setek dziennikarzy, by w Sali Błogosławieństw Pałacu Apostolskiego, jako pierwszy z następców świętego Piotra, odbyć dość chaotyczną, ale utrzymaną w radosnym nastroju konferencję prasową, podczas której odpowiadał na pytania w kilku językach. Z tłumu wyłuskał i serdecznie uściskał swego starego przyjaciela i wydawcę, redaktora naczelnego krakowskiego „Tygodnika Powszechnego", Jerzego Turowicza. W sześć dni później poleciał helikopterem do górskiego sanktuarium polskich ojców w Mentorelli na osobistą modlitwę połączoną z medytacją. Był to jego pierwszy papieski lot helikopterem.
Aby podkreślić swoją pozycję głowy włoskiego Kościoła i biskupa Rzymu, Jan Paweł II udał się na modlitwę do sanktuariów św. Franciszka (to jeden z jego ulubionych świętych) w Asyżu i św. Katarzyny w Sienie.
Jako jeden z nielicznych papieży, Jan Paweł II potraktował bardzo poważnie swój tytuł biskupa Rzymu i od samego początku rozpoczął
276

wizytacje rzymskich kościołów parafialnych (jest ich 323 i w ciągu piętnastu lat odwiedził 233 z nich). Przynajmniej raz w miesiącu wizytował jedną z parafii (często na odległych przemysłowych przedmieściach), by tam koncelebrować niedzielną mszę o 9.00 rano, a wcześniej spotkać się z parafianami. Ustanowił też zwyczaj zapraszania na wspólny posiłek proboszcza wybranej parafii, żeby wypytać go o problemy wiernych. Była to kontynuacja krakowskiej tradycji duszpasterskiej.
Jan Paweł II udał się także w listopadzie w podróż sentymentalną na swoją starą dominikańską uczelnię — Angelicum, które ukończył trzydzieści lat wcześniej. Zawsze kultywował przeszłość, starannie pielęgnując wspomnienia.
W kurii bardzo szybko zorientowano się, że nowy papież to wielka indywidualność i niespokojny duch. W każdej chwili był gotów opuścić mury Watykanu, by udać się w dowolne miejsce w Rzymie czy poza jego granicami, ale również nieustannie domagał się bieżących szczegółowych informacji dotyczących życia Kościoła oraz spraw międzynarodowych. W przeciwieństwie do swoich poprzedników był zdania, że posiłki powinny służyć nie tylko pokrzepieniu ciała, ale także stanowić okazję do rozmów. Tak więc na każdy obiad czy kolację, podczas których podaje się watykańską wersję polsko-włoskich potraw, z włoskim czerwonym i białym winem, zaprasza się po dwie, trzy osoby. Posiłki te nie są uważane za audiencje papieskie, a ich uczestnicy -zwykle osobiści przyjaciele Ojca Świętego, głównie Polacy — nie figurują w codziennych sprawozdaniach z oficjalnych spotkań, publikowanych w L'Osservatore Romano.
Jeszcze zanim Jan Paweł II odbył pielgrzymkę do Polski, zaplanowaną na wiosnę 1979 roku, wyruszył 25 stycznia w inną podróż, która miała stanowić jego chrzest ogniowy w zawiłej religijno-politycznej dyplomacji tak charakterystycznej dla jego pontyfikatu — do Puebla w Meksyku, na konferencję episkopatu latynoamerykańskiego, w której miał uczestniczyć Paweł VI.
Była to jego pierwsza papieska podróż za granicę, pierwsze zetknięcie z Ameryką Łacińską i teologią wyzwolenia, z którą nigdy się nie utożsamił ani w sensie politycznym, ani religijnym. Jej filozofia stanowiła bowiem szczególne wyzwanie dla kapłana z Polski, który -- głęboko wierząc w sprawiedliwość społeczną --po doświadczeniach wynikających z życia w komunizmie obawiał się, że próby realizacji tych idei mogłyby zboczyć na marksistowskie tory. Nie bez
277
znaczenia był też fakt, że na Kubie od dwudziestu lat trwała „rewolucja socjalistyczna" Fidela Castro i papież najprawdopodobniej podzielał obawy polityków zachodnich co do jej możliwego eksportu do innych krajów katolickiej Ameryki Łacińskiej.
Przed wyruszeniem do Meksyku Jan Paweł II zapoznał się z pracami wielebnego Gustavo Gutierreza, peruwiańskiego duchownego i filozofa, uważanego za ojca latynoamerykańskiej teologii wojowniczego protestu społecznego. Ale poznanie prac Gutierreza wcale nie oznaczało jeszcze zrozumienia twardych realiów życia w Ameryce Łacińskiej. Wielu latynoamerykańskich biskupów w Puebla odniosło wrażenie, że papież życzyłby sobie, by odstąpili od teologii wyzwolenia, która zakładała, w szczególnych przypadkach, współpracę z siłami lewicowymi w dochodzeniu sprawiedliwości społecznej, na rzecz bardziej tradycyjnej kościelnej „opcji dla ubogich".
Wynikało to prawdopodobnie z przekonania papieża, że Kościół centralny nie może utracić kontroli nad podległymi mu kościołami narodowymi. Tymczasem, zgodnie z koncepcją Jana Pawła II rządu dusz i serc, sacrum i profanum coraz bardziej się do siebie zbliżały.
Abstrahując jednak od spraw teologii, owa pierwsza podróż Ojca Świętego do Ameryki Łacińskiej była jego niekwestionowanym sukcesem. Niemałą rolę odegrała w tym sukcesie telewizja, która stawała się coraz skuteczniejszym instrumentem władzy w rękach Jana Pawła II, urodzonego showmana. W Meksyku, który nie utrzymywał wówczas stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską, miliony wiernych wypełniły ulice, by wiwatować na cześć papieża.
Kiedy włoski samolot papieski (z pełną obsługą prasową na pokładzie) wylądował w Santo Domingo — najstarszym mieście wyspy Hispaniola, na którą przybył Krzysztof Kolumb odkrywając Amerykę — Jan Paweł II zadziwił cały świat klękając na płycie lotniska i całując ziemię. Miał to robić później w symbolicznym geście za każdym razem, kiedy odwiedzał nowy kraj.
W miesiąc po powrocie do Rzymu, 4 marca, papież ogłosił pierwszą encyklikę Redemptor hominis, w której wyłożył swoje podstawowe poglądy na godność ludzką, prawa człowieka, sprawiedliwość społeczną i moralność. Zaczai ją szkicować po polsku na brudno zaraz po swoim październikowym wyborze i była to najszybciej wydana po objęciu Stolicy Apostolskiej przez papieża encyklika w historii.
Nawet wtedy bowiem Jan Paweł II był człowiekiem, który żyje w nieustannym pośpiechu, by wymusić określone fakty i odcisnąć swe piętno na Stolicy Apostolskiej. Temu celowi miała służyć Redemptor
278
hominis, głosząca zasady, które Wojtyła wyznawał zawsze i od których nie odstępuje nigdy. Encyklika zawierała właściwą Wojtyle mieszankę społecznej postępowości z teologicznym konserwatyzmem, nie zawsze zrozumianą zarówno wewnątrz Kościoła, jak poza nim. Lecz swojej koncepcji Jan Paweł II — najbardziej konsekwentny z ludzi — pozostaje konsekwentnie wierny. Ale zbliżał się czas pielgrzymki do Polski.







		
		
		
		
		
		
.		
Rozdział dwudziesty pierwszy
Rzeczywistość historyczna czasem jest kształtowana przez twórczą fikcję polityczną. Tak właśnie było z pierwszą pielgrzymką Jana Pawła II do Polski w czerwcu 1979 roku.
Owa fikcja polegała na tym, że papież przybył na zaproszenie episkopatu, nie zaś polskiego rządu, co pozwoliło zachować twarz wszystkim zainteresowanym. Władze polskie mogły naturalnie zaprosić Jana Pawła II jako męża stanu i głowę państwa watykańskiego, gdyby jednak Moskwa nie wyraziła zgody na jego wizytę (jak to się stało z papieżem Pawłem VI w 1966 roku, kiedy chciał przyjechać do Polski na uroczystości milenijne), wybieg z wystosowaniem zaproszenia przez episkopat polski byłby pozbawiony racji bytu.
Cała ta formuła została ukuta przez episkopat polski, władze komunistyczne i samego Jana Pawła II, przy współpracy arcybiskupa Agostino Casarolego, którego papież 28 kwietnia 1979 roku mianował pełniącym obowiązki sekretarza stanu na miejsce zmarłego kilka tygodni wcześniej francuskiego kardynała Yillota. Casaroli mógł zostać mianowany jedynie „pełniącym obowiązki", ponieważ nie był jeszcze kardynałem (został nim w dwa miesiące później, podczas pierwszego konsystorza Jana Pawła II). Gdy chodziło o realizowanie polityki wschodnioeuropejskiej, papież nie tracił ani chwili.
Sześćdziesięciopięcioletni Casaroli, główny ekspert dyplomatyczny Stolicy Apostolskiej do spraw Europy Wschodniej i Związku Radzieckiego, był najwłaściwszym kandydatem na to stanowisko. Od wczesnych lat sześćdziesiątych, niemal od swego pierwszego zetknięcia z Woj-tyłą, prowadził delikatne sprawy Watykanu w Europie Wschodniej, bywał też w Moskwie i cieszył się wielkim szacunkiem w całym świecie komunistycznym. Sam kardynał Yillot powiedział kiedyś, że jeśli papież
280
mianuje na stanowisko sekretarza stanu Casarolego, uspokoi lęki komunistów dotyczące jego osoby.
Pozwalając episkopatowi na zaproszenie Jana Pawła II do Polski, reżim Gierka chciał stworzyć wobec całego bloku ideologicznego, a zwłaszcza wobec Moskwy, wrażenie, że ulega woli większości polskiego społeczeństwa. Sprawa wydawała się oczywista; nie było zresztą żadnej alternatywy. Watykan pochwalał ten pomysł, a władze polskie uratowało to przed niezręczną sytuacją.
Tym samym zostało osiągnięte coś w rodzaju partnerstwa pomiędzy wszystkimi trzema stronami zainteresowanymi spokojnym przebiegiem wizyty papieskiej w Polsce. Kościół i wierni witali Jana Pawła II jako głowę Kościoła rzymskokatolickiego, a władze świeckie jako głowę państwa watykańskiego, co czyniło zadość protokołowi dyplomatycznemu.
Episkopat chętnie wziął na siebie niewdzięczne i trudne zadanie -stronę organizacyjną wizyty papieskiej — wystawiając własne ochotnicze siły porządkowe i ochronę, co zdjęło z władz obowiązek włączenia do akcji znienawidzonych sił specjalnych. Papież ze swej strony zrezygnował z obchodów uroczystości rocznicowych świętego Stanisława w maju i przełożył je na czerwiec. Mimo to cenzura nie dopuściła do opublikowania na łamach „Tygodnika Powszechnego" wcześniejszego papieskiego orędzia gwiazdkowego do Polaków. W orędziu tym ogłaszał bowiem Jan Paweł II rozpoczęcie roku jubileuszowego świętego Stanisława dla przypomnienia wiernym, że zamordowany biskup „bronił społeczeństwa przed zagrażającym mu złem".
Tymczasem w Moskwie Leonid Breżniew im więcej myślał o nadchodzącej wizycie papieża w Polsce, tym bardziej się nią niepokoił. Być może zależało mu na poprawie stosunków między Związkiem Radzieckim a Watykanem, może nawet na nawiązaniu kontaktów z polskim papieżem jako głową Stolicy Apostolskiej, ale nie zamierzał iść na kompromisy. To przecież właśnie on był tym przywódcą radzieckim, który nie zawahał się przed interwencją zbrojną w Czechosłowacji w 1968 roku, mającą na celu rozprawienie się z liberalnym eksperymentem „marksizmu z ludzką twarzą", i który jeszcze przed wyborem Karola Wojtyły na papieża uznał, że sytuacja w Polsce zaczyna wymykać się spod kontroli.
Breżniew był zdania, że reżim warszawski w nie dość stanowczy sposób przeciwstawia się podziemnym grupom opozycyjnym, otwarcie flirtuje z Kościołem, a do tego jeszcze zezwala na wtargnięcie papieża
281
do Polski. Widział w tym oczywiste „zagrożenie strategiczne" i dlatego stwierdził, że czas najwyższy przywołać polskich towarzyszy do porządku.
Na początku 1979 roku, jeszcze zanim episkopat polski wystosował zaproszenie do Jana Pawła II, Breżniew zadzwonił więc do pierwszego sekretarza PZPR Edwarda Gierka. Tak zapamiętał Gierek tę dziwną, nawet jak na komunistyczne standardy, rozmowę:
Jeszcze przed wizytą kardynała Wyszyńskiego u mnie, w czasie której powiadomił mnie o formalnym zaproszeniu Jana Pawła II i prosił o jej potwierdzenie, zadzwonił Breżniew. Powiedział, że słyszał, że kościół zaprosił papieża do Polski. „I co wy na to?" — spytał. Odpowiedziałem: „Przyjmiemy go godnie". „Radzę wam, nie przyjmujcie go, bo będziecie z tego mieli wielkie kłopoty". „Jak mam nie przyjąć papieża Polaka — odpowiedziałem — skoro większość rodaków jest wyznania katolickiego i dla nich jego wybór jest wielkim świętem. Poza tym, jak sobie wyobrażacie, co powiem ludziom, dlaczego zamykamy przed nim granicę?" „Powiedzcie papieżowi, on mądry człowiek, żeby oświadczył publicznie, że nie może przyjechać, bo zachorował". „Ja, niestety, towarzyszu Leonidzie — odpowiedziałem — nie mogę tego zrobić. Ja muszę Jana Pawła II przyjąć". Usłyszałem wtedy: „Gomułka był lepszym komunistą, bo Pawła VI nie przyjął w Polsce i nic się strasznego nie stało. Raz już brak zgody przeżyli Polacy, to przeżyją, jeśli i tego papieża nie wpuścicie". „Rozum polityczny dyktuje mi jednak konieczność jego wpuszczenia" - stwierdziłem. „Róbcie więc, jak uważacie, bylebyście wy i wasza partia nie żałowali później" - to powiedziawszy skończył rozmowę.
Gierek wolał „ze zrozumiałych względów" nie mówić kardynałowi Wyszyńskiemu o tej rozmowie, kiedy prymas 24 stycznia złożył mu wizytę mającą na celu rozpoczęcie rozmów na temat przyjazdu papieża (w tym samym tygodniu Jan Paweł II przyjmował w Watykanie radzieckiego ministra spraw zagranicznych Gromykę). Ale Wyszyński był -jak to ujął Gierek — „zbyt inteligentnym i obeznanym z powojennymi realiami Polski człowiekiem, by nie domyślać się, że jest to wizyta, której nasi sojusznicy nie przyjmą z entuzjazmem".
Rezultatem styczniowego spotkania był wspólny komunikat przedstawiający je jako „(...) wymianę poglądów na najważniejsze sprawy

narodu i Kościoła, które mają doniosłe znaczenie dla właściwego układania stosunków oraz współdziałania Kościoła i Państwa: dla jedności narodu w dziele kształtowania pomyślności Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i umacniania jej pozycji w świecie". Był to najlepszy okres w stosunkach między Gierkiem a Wyszyńskim — może nawet najlepszy w historii stosunków między reżimem komunistycznym a Kościołem — i zarazem najlepiej odzwierciedlający ich wzajemne zależności.
Wobec gwałtownego pogarszania się stanu polskiej gospodarki Gierek potrzebował wsparcia — przynajmniej cichego — ze strony Kościoła. I rzeczywiście Wyszyński i episkopat przyszli władzom z pomocą w czerwcu 1976 roku podczas fali strajków spowodowanych podwyżką cen żywności, nawołując robotników do podjęcia pracy i apelując jednocześnie do władz, żeby powstrzymały się od represji. Kościół nie uważał, żeby społeczne wybuchy stanowiły skuteczny sposób rozwiązywania polskich problemów.
Styczniowe spotkanie Gierka z Wyszyńskim okazało się przełomowe: obaj mężowie stanu, niezależnie od różnic poglądów, doszli do wspólnego wniosku, że najważniejszą sprawą jest spokój w kraju. Żadna ze stron nie chciała rozlewu krwi na ulicach polskich miast, zresztą Wyszyński i Jan Paweł II uważali, że uzyskanie większej wolności i tak nastąpi w wyniku powolnych, lecz nieuniknionych zmian.
Ale przed rokiem 1976 Wyszyński zdecydowanie optował za zachowaniem status quo i prowadzeniem dialogu z władzami, mającego zapewnić respektowanie praw Kościoła. Reprezentował, jak i wielu innych, opinię, że komunizm jest nie do ruszenia i że należy się do niego przystosować.
Również Wojtyła, choć w Krakowie stale wojował z władzami, nie przewidywał wtedy rychłego końca komunizmu. Teraz jednak, jako papież, wypracowywał nową, bardziej wyważoną formułę wzajemnych stosunków między Kościołem a reżimem komunistycznym. Miała nią być Ostpolitik, biorąca swój początek w Polsce, gdzie reprezentował ją Wyszyński.
Jan Paweł II przywiązywał znaczną wagę do potencjału politycznego powstałego po strajkach 1976 roku Komitetu Obrony Robotników, który po raz pierwszy w historii zbliżył robotników i intelektualistów. Do roku 1979 KOR stał się poważnym ruchem opozycyjnym, z podziemną prasą i wydawnictwami książkowymi, cieszącym się poparciem katolickich intelektualistów z ugrupowań centrolewicowych. Większość z nich była osobiście i politycznie bliższa Wojtyle niż Wyszyńskiemu.
A tymczasem Kościół potrzebował współpracy Gierka w organizo-
282
283
waniu wizyty papieskiej i wymuszał na reżimie coraz więcej ustępstw. Między innymi na początku 1979 roku w samej tylko Warszawie rozpoczęto budowę co najmniej dwunastu kościołów (w sumie było ich w Polsce 13000, podczas gdy przed wojną jedynie 6700).
Wreszcie 2 marca episkopat ogłosił, że „Prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński (...) skierował 22 lutego 1979 roku do Ojca Świętego Jana Pawła II oficjalny list, w którym wypowiedział wdzięczność za jego gotowość odwiedzenia Polski i Kościoła w ojczyźnie naszej".
Jednocześnie w oficjalnym komunikacie rządowym podano, że przewodniczący Rady Państwa Henryk Jabłoński w imieniu najwyższych władz państwowych wyraził zadowolenie z zaproszenia wystosowanego przez episkopat polski i oświadczenia papieża Jana Pawła II, iż pragnie odwiedzić swoją ojczyznę, Polską Rzeczpospolitą Ludową.
Dalej komunikat mówił, że „pierwszy od wieków syn narodu polskiego, piastujący najwyższą godność w kościele, zostanie serdecznie przyjęty zarówno przez władze, jak i społeczeństwo". Autorzy tego tekstu nie mogli jednakże nie wspomnieć o swoim „przekonaniu", iż wizyta papieska „będzie sprzyjać jedności wszystkich Polaków i pogłębianiu współdziałania kościoła z socjalistycznym państwem, dalszemu rozwojowi stosunków między Polską Rzeczpospolitą Ludową i Stolicą Apostolską, w imię utrwalania pokoju na świecie, powstrzymania sił agresji i wojny, umacniania współpracy i przyjaźni między narodami".
Jan Paweł II —jak podawał komunikat — ma odwiedzić Warszawę, Gniezno, Częstochowę i Kraków w dniach od 2 do 10 czerwca. W tym samym tygodniu cenzura puściła w „Tygodniku Powszechnym" pełny tekst encykliki papieskiej Redemptor hominis. Wszystko zostało więc doskonale zgrane.
Gierek poleciał do Moskwy, Pragi i Budapesztu na konsultacje z towarzyszami. W dwa tygodnie później arcybiskup Casaroli przybył do Warszawy, żeby sprawdzić, jak przebiegają przygotowania do pielgrzymki papieskiej.
Reperkusje i konsekwencje wizyty Jana Pawła II były naturalnie nie do przewidzenia, jednak co wnikliwsi analitycy i obserwatorzy po obu stronach liczyli raczej na długofalowe polityczne efekty niż na wydarzenia bezpośrednio w czasie tych dziewięciu dni.
W końcowej fazie przygotowań prymas Wyszyński poleciał do Rzymu na ostatnią audiencję u Jana Pawła II, a potem odwiedził Gierka w gmachu sejmu, by podziękować polskim władzom - - jak głosił
284
komunikat rządowy - - „za pomoc i wysiłek w przygotowaniu do wizyty Papieża".
Na tydzień przed przyjazdem do Polski Jan Paweł II mianował dwóch polskich kardynałów, włączając ich do piętnastoosobowej grupy nowych Książąt Kościoła w swoim pierwszym konsystorzu. Byli to Franciszek Macharski, który zastąpił Wojtyłę na stanowisku kardynała Krakowa, i Władysław Rubin, sekretarz generalny Synodu Biskupów. Tak się złożyło, że obaj byli starymi przyjaciółmi Jana Pawła II. Teraz Polska miała już, łącznie z prymasem, trzech kardynałów.
Nowy papież w ciągu pół roku osiągnął więcej we wszystkich dziedzinach niż większość jego poprzedników podczas dwóch czy nawet trzech lat. Na przykład w samym środku gorączkowych przygotowań do swojej polskiej pielgrzymki — pod koniec marca — podpisał oświadczenie Stolicy Apostolskiej potępiające rasizm i deklarujące udział Kościoła w jego zwalczaniu oraz poparcie Watykanu dla idei ogólnoświatowego referendum w sprawie rozbrojenia. Zwracając się do czterdziestu tysięcy pielgrzymów zgromadzonych na placu Świętego Piotra, apelował, by modlitwy w intencji porozumienia w Camp David między Izraelem a Egiptem, wynegocjowanego właśnie przez prezydenta Car-tera, przekuć w „zdecydowany impuls w dynamicznym procesie pokojowym". Obok przyszłości Europy Wschodniej priorytetowym problemem dla papieża był Środkowy Wschód, kolebka trzech religii monoteistycznych: judaizmu, katolicyzmu i islamu.
Jan Paweł II znalazł czas, by wygłosić do grupy przywódców organizacji żydowskiej długi wykład na temat historii stosunków między judaizmem a katolicyzmem po Soborze Watykańskim II.
„Jako znak zrozumienia i już osiągniętej braterskiej miłości — zwrócił się wtedy do swoich żydowskich gości — pozwolę sobie raz jeszcze przekazać wam wszystkim moje serdeczne powitanie i pozdrowienie, posługując się słowem tak bogatym w znaczenie, a zaczerpniętym z języka hebrajskiego, którego i my, chrześcijanie, używamy w naszej liturgii: »Pokój z wami... Szalom, Szalom!«"
A potem papież wyjechał do Polski.

Jan Paweł II wylądował w Warszawie rano 2 czerwca 1979 roku, dokładnie osiem miesięcy po swoim wyjeździe na watykańskie konklawe, i od chwili, kiedy ukląkł na lotnisku Okęcie, żeby pocałować polską ziemię, przeżył dziewięć dni patriotycznej ekstazy.
Co najmniej dziesięć milionów Polaków (z trzydziestu pięciu całej polskiej populacji) zobaczyło go osobiście w miastach i sanktuariach,
285
gdzie odprawiał modły i przemawiał do zgromadzonych tłumów. Cały kraj zakwitł kolorami: wszędzie powiewały flagi - - polskie biało--czerwone i papieskie biało-żółte; niemal ze wszystkich okien wzdłuż całej trasy przejazdu uśmiechał się wizerunek Jana Pawła II, przybrany papieskimi chorągiewkami. Każde pojawienie się Ojca Świętego ściągało ogromne tłumy.
Ci, którzy nie mogli osobiście brać udziału w modłach, oglądali Jana Pawła II w telewizji, chociaż wiecznie czujni partyjni dygnitarze kazali kamerzystom unikać pokazywania tłumów uczestniczących w mszach i innych uroczystościach. Było to naiwne, choć typowe dla przedstawicieli reżimu komunistycznego zachowanie, wszyscy bowiem doskonale wiedzieli, że papieża witały miliony, śpiewając „My chcemy Boga". Polacy mówili wtedy o „naszych dziewięciu dniach wolności".
Papież nadał ton tej wizycie - - drugiej zagranicznej pielgrzymce papieskiej — określając zarówno charakter swojej polskiej misji, jak całej polityki watykańskiej. Z podziwu godną zręcznością połączył to co duchowe z tym co doczesne.
Odpowiadając na powitanie przewodniczącego Rady Państwa Henryka Jabłońskiego na lotnisku, Jan Paweł II oznajmił: „odwiedziny moje podyktowane są motywem ściśle religijnym, chociaż gorąco pragnę tego, aby niniejsza podróż do Polski mogła służyć wielkiej sprawie zbliżenia i współpracy pomiędzy narodami (...) wzajemnemu zrozumieniu, pojednaniu i pokojowi w świecie współczesnym [jak również umocnieniu] jedności wewnętrznej mych rodaków (...)"
W ten sposób papież od początku wyraźnie stwierdził, że przybywa do ojczyzny jako polski pielgrzym, głowa Kościoła rzymskokatolickiego i mąż stanu. Wprawdzie zgodził się zaniechać celebrowania majowych uroczystości związanych z rocznicą męczeństwa świętego Stanisława, ale nie pozwolił, by o niej zapomniano.
Poczynając od pożegnalnego przemówienia na rzymskim lotnisku, kiedy oświadczył, że okazją do jego pielgrzymki stał się „jubileusz świętego Stanisława, biskupa i męczennika", papież uparcie przy każdej okazji wspominał świętego w swoich przemówieniach, homiliach i modlitwach w całej Polsce. Przemawiając w Katedrze Świętojańskiej na warszawskim Starym Mieście, pierwszym miejscu, w którym się zatrzymał po triumfalnym przejeździe z lotniska przez miasto, przypomniał wiernym, że święty Stanisław jest jednym z patronów stolicy -„Stąd też tutaj, w Warszawie, rozpoczynam Go czcić jakby na pierwszym etapie mojej jubileuszowej pielgrzymki".
I tak przez całe dziewięć dni. Zrezygnowane władze doszły do wniosku, że przechytrzenie Wojtyły na jego rodzimym gruncie jest niemożli-
we, ale „Trybuna Ludu", organ partyjny, nie powstrzymała się od cierpkiego komentarza, że „trudno powiedzieć, gdzie kończy się praca duszpasterska, a zaczyna polityka".
Nie licząc bzdurnych zagrań, gdy chodziło o obsługę telewizyjną wizyty papieskiej, władze raczej pomagały, niż przeszkadzały w organizacji sprawnego przebiegu wizyty Jana Pawła II w Polsce. Dano mu do dyspozycji helikoptery linii krajowych, żeby mógł się szybko przenosić z miejsca na miejsce, trzymano służby bezpieczeństwa w przyzwoitej odległości i nie wzbraniano milionom wiernych uczestniczenia w spotkaniach z Ojcem Świętym. Każda diecezja i parafia, którą odwiedzał, wystawiała ochotniczych porządkowych z biało-żółtymi opaskami.
Mieczysław Rakowski, redaktor naczelny „Polityki", tak ujmuje swoje obserwacje z tamtych dni: „Była to w dalszym ciągu fascynacja Wojtyłą (...) kontynuacja tej narodowej dumy"*. Stwierdza także, iż Jan Paweł II rozbroił kierownictwo partii, zapewniając pierwszego sekretarza Edwarda Gierka w Belwederze pierwszego dnia swego pobytu w Warszawie o swojej wdzięczności i szacunku „dla wszystkich Jego starań, mających na celu wspólne dobro Rodaków oraz właściwe znaczenie Polski w życiu międzynarodowym".
Gierek i jego ekipa potraktowali to jako wyraźny krok w kierunku legitymizacji reżimu. Jan Paweł II, myślący o Polsce w kategoriach przyszłościowych, starał się zjednać sobie władze, co było dość nową postawą kościelnego dostojnika w stosunku do „partyjnego betonu", nie przez wszystkich wówczas rozumianą.
Religia i patriotyzm zawsze szły w polskiej historii ręka w rękę — najbardziej uwidoczniło się to na Jasnej Górze, w sanktuarium Czarnej Madonny, Królowej Polski. Papież udał się tam po swoich wystąpieniach w Warszawie i w Gnieźnie, najstarszej polskiej diecezji. Podczas trzydniowego pobytu w Częstochowie i na Jasnej Górze przemawiał dwadzieścia trzy razy — co z pewnością stanowiło swoisty rekord — do nieprzebranych tłumów wiernych zgromadzonych na uroczystej mszy, do grup przeorów i przeorysz klasztorów, do uczestników Konferencji Episkopatu Polskiego, do młodzieży, do chorych i niepełnosprawnych.
Ale te homilie i przemówienia, płynące z najbardziej uświęconego skrawka polskiej ziemi, nie były jedynie zwykłymi naukami. Były wśród nich długie wykłady historyczne przywołujące ocalenie Częstochowy przez Matkę Boską czasie oblężenia szwedzkiego w XVII
286
287
wieku — z odniesieniami do współczesności, aluzjami do męczeństwa świętego Stanisława i spraw wolności człowieka. Inne były wykładami na temat sytuacji Kościoła po Soborze Watykańskim II. Jeden z amerykańskich korespondentów donosił z Częstochowy: „Każdy gest papieża, każda najdrobniejsza wzmianka historyczna nabiera w tych okolicznościach politycznych znaczeń"*.
Tak więc Jan Paweł II przybył do Polski jako kaznodzieja i nauczyciel, historyk i patriota, filozof i teolog. Odniósł wielki triumf, a przecież odbył dopiero połowę swojej polskiej pielgrzymki.
Największym jednak przeżyciem podczas całego pobytu w ojczyźnie była dla Jana Pawła II wizyta w jego własnej archidiecezji: w Krakowie, Kalwarii Zebrzydowskiej, Wadowicach, Oświęcimiu i Nowym Targu.
Pełne uwielbienia tłumy wypełniły każdy metr kwadratowy położonego na wschód od Uniwersytetu Jagiellońskiego i krakowskiego Starego Miasta trójkąta Błoni, gdzie Jan Paweł II mówił z miłością do swoich ukochanych krakowian, nazywając ich miasto „polskim Rzymem". Wspominał Kraków swojej młodości, uniwersytet, okupację niemiecką, swoją pracę w kamieniołomie i w zakładach Solvay, swoje powołanie i lata, które spędził tu jako biskup, a potem kardynał. Każde jego słowo było przyjmowane w pełnej namaszczenia ciszy, po której brawa i wiwaty strzelały w błękitne wiosenne niebo niby salwy armatnie.
Nazajutrz, 7 czerwca, trasa sentymentalnej podróży zawiodła Jana Pawła II do ukochanej Kalwarii Zebrzydowskiej z jej sanktuarium i stacjami Męki Pańskiej, przypominającymi mu dzieciństwo i czasy młodości, kiedy to czerpał z nich duchową inspirację. Wspomniał przy tej okazji, że jego dziad i pradziad służyli tu pielgrzymom za przewodników.
Jeszcze dwie godziny i papież naprawdę znalazł się w domu — w Wadowicach. Ze łzami w oczach powitał go tam jego dawny katecheta i proboszcz ksiądz Edward Zacher, a Karol Wojtyła, ciesząc się każdą chwilą pobytu w rodzinnym mieście, witał dawnych przyjaciół przytulając ich i ściskając im ręce. Chwaląc lokalną orkiestrę, która go witała, wspomniał jednak: „Przed wojną była tutaj również znakomita orkiestra... Dwunastego Pułku Piechoty, o czym już młodsze pokolenie na pewno nic nie wie. Ale my, starsi, wiemy..."
Po radosnym nastroju Wadowic przyszły, jeszcze tego samego dnia po południu, smutek i zaduma Oświęcimia-Brzezinki. Wojtyła odwiedzał obóz już wiele razy w przeszłości, ale podczas uroczystej mszy, którą tam celebrował, powiedział: „Przybywam więc do tego szczególnego sanktuarium (...) Nie mogłem tutaj nie przybyć jako papież".
288
Tu także wspomniał o świętym Stanisławie, pierwszym polskim męczenniku.
Idąc wolno ścieżkami obozu, klękał kolejno przed kamiennymi tablicami z inskrypcjami w językach hebrajskim, rosyjskim i polskim. Kiedy zatrzymał się przy tablicy z napisem hebrajskim, powiedział: „Napis ten wywołuje wspomnienie narodu, którego synów i córki przeznaczono na całkowitą eksterminację. Naród ten początek swój bierze od Abrahama, który jest »ojcem wiary naszej« (...) Ten to naród, który otrzymał od Boga Jahwe przykazanie »Nie zabijaj«, w szczególnej mierze doświadczył na sobie zabijania. Wobec tej tablicy nie wolno nikomu przejść obojętnie".
Msza w Nowym Targu i trzy wypełnione po brzegi dni pobytu w Krakowie złożyły się na drugą, końcową już część pielgrzymki Jana Pawła II. W kościołach, na Uniwersytecie Jagiellońskim, na spotkaniach z biskupami, teologami, zakonnikami, zakonnicami, młodzieżą i ludźmi chorymi papież nieustępliwie powtarzał wszystkim wiernym dwie w swoim pojęciu najważniejsze sprawy: miejsce religii w życiu człowieka i miłość ojczyzny, zawsze podkreślając przy tym swoje oddanie świętemu Stanisławowi. Jego wirtuozeria dyplomatyczna doprowadziła do tego, że w końcu postawił na swoim — w wymiarze duchowym i politycznym.
Przewodniczący Rady Państwa Henryk Jabłoński, żegnając papieża 10 czerwca na lotnisku krakowskim, nie omieszkał wypunktować politycznego stanowiska strony rządowej: ,,(...) ze szczególną uwagą spotkać się musiały w całym narodzie słowa Waszej Świątobliwości poświęcone pracy ludzkiej i godności ludzi pracy. Widzimy w tym zbieżność z myślą, która legła u podstaw naszego socjalistycznego ustroju — wyzwolenia pracy, sprawiedliwości społecznej, wszechstronnego zabezpieczenia praw człowieka".
Jak z perspektywy czasu należałoby oceniać pielgrzymkę Jana Pawła II do Polski w kategoriach historycznych? Czy Breżniew miał rację, przestrzegając Gierka, że partia „będzie później żałowała" wizyty papieskiej? Czy wizyta Jana Pawła II w Polsce wyzwoliła siły, które doprowadziły do obalenia wschodnioeuropejskiego komunizmu, jak to po fakcie utrzymywali bardziej powierzchowni komentatorzy?
Prawda jest zapewne taka, że niezależnie od wyboru Wojtyły na papieża i jego podróży do Polski w 1979 roku — sytuacja w kraju była krytyczna i w każdej chwili groziła wybuchem. W klimacie załamania gospodarczego, korupcji władzy i represji w latach 1956, 1970 i 1976
289

dochodziło już do krwawych kryzysów. W roku 1979, kiedy Jan Paweł II przyjechał do Polski, a cały system komunistyczny w Europie zaczai się powoli rozpadać, sytuacja stała się jeszcze trudniejsza.
Innymi słowy, nie wymagała żadnego czynnika stymulującego z zewnątrz. Z drugiej jednak strony taki czynnik, jak pojawienie się polskiego papieża wśród Polaków w sytuacji szczególnego napięcia i nasilenia się nastrojów patriotycznych, niewątpliwie przyspieszył bieg wypadków.
Ten stan rzeczy rozumiały doskonale obie strony — i papież, i reżim warszawski. Janowi Pawłowi II wyraźnie zależało na podniesieniu morale polskiego społeczeństwa — pragnął natchnąć rodaków nadzieją w ciężkich chwilach, jakie ich czekały. Z pewnością jednak nie przewidywał upadku komunizmu w możliwym do określenia czasie, a już w żadnym razie nie zamierzał podsycać wybuchu, który mógł doprowadzić do nieobliczalnej w skutkach tragedii.
Przeciwnie — jak wskazywały na to jego wystąpienia w Polsce -liczył raczej na powolną pokojową ewolucję sytuacji w kierunku zmian demokratycznych w bliżej nie określonej przyszłości. Zamiast więc doprowadzać do konfrontacji z władzami, wolał, przynajmniej na razie, wymuszać na przywódcach komunistycznych stopniowe przemiany. Aby podtrzymać morale społeczeństwa, wybrał tradycyjne połączenie wiary i patriotyzmu oraz odwołanie się do legendy męczeństwa świętego Stanisława.
Biskup Tadeusz Pieronek, sekretarz generalny episkopatu polskiego i jeden z organizatorów wizyty papieskiej, utrzymuje, że największym ówczesnym osiągnięciem papieża było „rozbudzenie całkowicie zdezorientowanego polskiego społeczeństwa"*, i podkreśla, że Jan Paweł II niczego więcej podczas tej pierwszej pielgrzymki nie planował.
Ale Marek Skwarnicki, wydawca poezji Jana Pawła II, jego przyjaciel i towarzysz wielu podróży, w piętnaście lat po tamtej pierwszej pielgrzymce napisał, że „szok wolności" i wywołaną nim euforię społeczeństwo polskie przeżyło już wtedy, w czasie tej pierwszej obecności papieża, a nie w dziesięć lat później, kiedy komunizm rzeczywiście upadł. „Było to — pisał — upojenie swobodą życia w »ludzkiej Polsce«, swobodą tłumnego zbierania się na ulicach »swoich« miast i wiosek, bez »ich« kontroli".
Skwarnicki podkreśla jednak, że papież nie miał intencji obalenia reżimu komunistycznego podczas pielgrzymki do Polski. „Gdyby Kościół, biskupi i papież — argumentuje — rzeczywiście chcieli zagrozić [reżimowi], wystarczyłoby zaledwie kilka słów zachęty, by spowodować wybuch nowego powstania narodowego w Polsce"*. I dodaje: „Miałem
290
to samo wrażenie, kiedy towarzyszyłem papieżowi w Manili [w 1981 roku], gdzie u władzy był dyktator Marcos i gdzie wystarczyłoby jedno słowo Jana Pawła II, by Filipińczycy powstali"*.
Władze od samego początku przyjęły w stosunku do Jana Pawła II i jego pielgrzymki postawę niekonfrontacyjną. Jeśli nie brać pod uwagę pewnych zmierzających do uratowania twarzy posunięć (jak zatrzymanie przez cenzurę wystąpienia papieskiego z okazji świąt Bożego Narodzenia i manipulowanie sprawozdaniami telewizyjnymi), rząd PRL, o ironio, zdawał się liczyć na to, że w obliczu stale narastających trudności wizyta papieska jakoś go wesprze, szczerze więc szukał porozumienia. To specyficznie polska sytuacja i niewielu cudzoziemców potrafiło ją zrozumieć.
W artykule redakcyjnym w „Polityce", dość niezależnym organie Komitetu Centralnego partii (co również stanowiło pewną specyfikę polskich stosunków), po zakończeniu wizyty papieskiej zostało podkreślone, że choć partia i Kościół opierają się na innych podstawach światopoglądowych, to rząd docenia wpływ Kościoła na kształtowanie moralnych i patriotycznych postaw Polaków, nie dąży zatem do konfliktu z Kościołem. Przeciwnie, pielgrzymka Jana Pawła II stanowiła dla świata dowód, iż poszanowanie dla wartości narodowych i szacunek dla ludzkiej pracy są wspólne, niezależnie od różnic światopoglądowych. Dlatego niesłuszne okazały się podejrzenia prasy zagranicznej, iż rząd PRL obawia się wizyty Jana Pawła II w ojczyźnie.
Tak więc nie wydaje się — z perspektywy czasu — by „dziewięć dni w czerwcu" Jana Pawła II w zasadniczy sposób zmieniło sytuację w Polsce, poza zmianą ogólnego nastawienia psychicznego. Było to coś znacznie subtelniejszego: owe „dziewięć dni" położyło podwaliny pod wyrafinowaną dyplomację papieską, której owoce miały zostać zebrane po kilku latach, gdy nadeszła chwila prawdziwego kryzysu. Przemyślane i odważne posunięcia Jana Pawła II podczas stanu wojennego na początku lat osiemdziesiątych i później stanowiły część tej samej polityki.
Mieczysław Rakowski, ostatni komunistyczny polski premier, analizując w piętnaście lat później — z punktu widzenia reżimu — pierwszą pielgrzymkę Jana Pawła II do Polski, konkluduje, że do wielkiego buntu polskiego w roku 1980 doszłoby i tak. Ostatecznie -- podkreśla — narodziny związku zawodowego Solidarność nastąpiły ponad rok po wizycie papieża, na gruncie lokalnych sporów pracowniczych i strajków, będących wynikiem ogólnego społecznego niezadowolenia.
291
Rakowski mówi:
(...) do protestów robotniczych doszłoby i bez papieża, ponieważ system, w którym funkcjonowaliśmy, upadł nie pod wpływem sił zewnętrznych -- chociaż one mogły je przyspieszyć — ale na skutek sprzeczności, które go rozsadzały od środka (...)
Nie podzielam poglądu, że polski papież przyspieszył proces przemian, który istniał już w późnych latach siedemdziesiątych. Bunt polskich robotników w Gdańsku w roku 1970 miał miejsce podczas pontyfikatu włoskiego papieża.*
Jak wielu polskich analityków, Rakowski dużo większe znaczenie w tym procesie przypisuje powstałemu w 1976 roku KOR-owi, podziemnej organizacji opozycyjnej, jednoczącej w swoich szeregach robotników i intelektualistów, bez niej bowiem późniejszy ruch solidarnościowy nie miałby szans na rozwinięcie się i przetrwanie.
Podczas gdy władze komunistyczne w Warszawie stosunkowo spokojnie zniosły wizytę Jana Pawła II w Polsce, w Moskwie uderzył dzwon na alarm i radzieckie przywództwo wszczęło tajną kampanię na niespotykaną dotychczas skalę, skierowaną przeciwko nowemu papieżowi i Watykanowi.
Kampanię tę wywołała nie tylko wizyta papieża w Polsce — przed którą Breżniew ostrzegał Gierka w styczniu — ale także to, co Kreml uważał za „niebezpieczną" i „agresywną" politykę Kościoła katolickiego pod wodzą Jana Pawła II we wszystkich krajach komunistycznych, nie wyłączając Związku Radzieckiego.
Według dokumentów z archiwów KC KPZR — i nigdy wcześniej nie ujawnianych -- Sekretariat KC przyjął 13 listopada 1979 roku sześciopunktową „Decyzję mającą przeciwdziałać polityce Watykanu wobec krajów socjalistycznych"*. Wszystkie radzieckie organizacje polityczne i agendy — od wyspecjalizowanych wydziałów Sekretariatu KC partii, poprzez Ministerstwo Spraw Zagranicznych, KGB, Akademię Nauk, agencję prasową TASS aż do radzieckiej telewizji państwowej i radia — otrzymały specjalne zadania w antywojtyłowskiej kampanii.
„Decyzja" została opracowana 5 listopada na posiedzeniu ośmio-osobowej grupy roboczej sekretariatu, w skład której wchodzili Wiktor
292
Czebrikow, ówczesny zastępca szefa KGB Jurija Andropowa, Pan-talejmon Ponomarienko, odpowiedzialny za Wydział Informacji Sekretariatu, weteran dyplomacji i dyrektor generalny TASS, Leonid Zamiatin.
Ostateczną wersję „Decyzji" podpisało dziewięciu członków Biura Politycznego pod przewodnictwem Breżniewa. Znaleźli się wśród nich Konstantin Czernienko i Michaił Gorbaczow, którzy po śmierci Breżniewa byli kolejno pierwszymi sekretarzami KC KPZR (bezpośrednim następcą Breżniewa, na bardzo krótko, został Andropow), główny ideolog partii Michaił Susłow i konserwatywny w poglądach członek Biura Politycznego Andriej Kirylenko. W dziesięć lat później Gorbaczow miał poznać osobiście Jana Pawła II i nawiązać z nim trwały ciepły kontakt.
Pierwszy punkt „Decyzji" mówił o „mobilizacji"* partii komunistycznych Litwy, Łotwy, Ukrainy i Białorusi (republik radzieckich o licznej populacji rzymsko- i grekokatolickiej), jak również TASS, telewizji państwowej, Akademii Nauk „i innych organizacji Związku Radzieckiego"* w celu szerzenia „propagandy skierowanej przeciwko polityce Watykanu"*.
W drugim punkcie autorzy dokumentu nawoływali do „wymiany" informacji dotyczących polityki Watykanu z partiami komunistycznymi Austrii, Argentyny, Belgii, Irlandii, Włoch, Portugalii, Francji i Niemiec Zachodnich, gdzie populacje katolickie również są bardzo liczne.
W trzecim punkcie instruowano Ministerstwo Spraw Zagranicznych, aby „nawiązywało kontakty z tymi grupami katolickimi [w innych krajach], które są zaangażowane w pracę na rzecz pokoju"*, i „wyjaśniało im pokojową politykę Związku Radzieckiego"*.
W punkcie czwartym nakazywano Ministerstwu Spraw Zagranicznych i KGB „podniesienie poziomu walki przeciwko nowej wschodnioeuropejskiej polityce Watykanu"*.
Punkt piąty odnosił się w szczególności do KGB. Tajne służby specjalne miały mianowicie „nagłaśniać w krajach zachodnich, że polityka Watykanu jest szkodliwa"*, a „nade wszystko pokazywać w krajach socjalistycznych (...) że przywództwo nowego papieża Jana Pawła II jest niebezpieczne dla Kościoła katolickiego"*. To ostatnie zadanie miano realizować „przez specjalne kanały w krajach zachodnich"* i publikacje w krajach socjalistycznych.
W punkcie szóstym ponaglano Akademię Nauk, aby „wzmogła studia nad ateizmem naukowym"* i poświęciła więcej uwagi „analizowaniu działań kościołów i stowarzyszeń religijnych"* na całym
293
świecie. Akademia miała „informować KC KPZR o działaniach różnych kościołów, a nade wszystko o wysiłkach tychże kościołów zmierzających do ugruntowania swoich wpływów w krajach socjalistycznych"*.
Dokumenty związane z „Decyzją...", znajdujące się w archiwach Sekretariatu KC, stanowią świadectwo zaniepokojenia władz radzieckich wyborem Jana Pawła II, a zarazem dowód, że wydziały Sekretariatu KC KPZR zajmowały się analizowaniem mów, oświadczeń i wywiadów papieża oraz badaniem jego wpływu na katolików na Litwie, Łotwie i Białorusi oraz na grekokatolików na Ukrainie (pomimo różnic liturgicznych pozostają oni w stałej łączności ze Stolicą Apostolską).
W jednym z dokumentów stwierdzano: „obecnie problem polega na tym, że (...) oni [Watykan] używają teraz religii w walce ideologicznej przeciwko krajom socjalistycznym (...) posługując się nowymi metodami i próbują podsycać fanatyzm religijny przeciwko politycznym i ideologicznym podstawom socjalistycznych społeczeństw. Przede wszystkim Watykan stosuje tę nową propagandę, która stanowi nową politykę"*.
Dalej dokument głosi, że „po zmianie kierownictwa państwa watykańskiego polityka Watykanu i Kościoła katolickiego w różnych regionach Związku Radzieckiego stała się bardziej agresywna — zwłaszcza na Litwie, Łotwie, na Ukrainie Zachodniej i Białorusi"*. Dokument ten zarzuca również papieżowi, że często zwracał się do katolików w Związku Radzieckim, podburzając „nielojalnych kapłanów"*.
W „Decyzji..." sekretariatu KC KPZR podkreśla się, że „aby podjąć walkę z polityką Watykanu, należy znać specyfikę Kościoła w różnych krajach socjalistycznych i skomplikowane procesy zachodzące wewnątrz Kościoła katolickiego"*. Autorzy dokumentu oświadczają: „musimy wspierać w Kościele katolickim te tendencje, które są przeciwne antykomunistycznym elementom polityki Watykanu"*, jak również wyjaśniać „młodemu pokoleniu działania kościołów i organizacji religijnych występujących przeciwko prawu radzieckiemu"*.
Na koniec zobowiązywano Ministerstwo Spraw Zagranicznych, by informowało na bieżąco KPZR „o działaniach Watykanu na arenie międzynarodowej"*. Akademia Nauk i Urząd do spraw Wyznań miały z kolei informować partię „o wpływie nowej polityki Watykanu na Kościół katolicki w Związku Radzieckim"*.
294
Watykan nigdy nie zdawał sobie sprawy, do jakiego stopnia Kreml obawiał się wpływu Jana Pawła II na Kościół katolicki w Związku Radzieckim, w którym katolicy stanowili nieznaczną mniejszość, może z wyjątkiem republik zachodnich. W świetle dokumentów Sekretariatu KC KPZR z roku 1979 owe obawy Kremla, który jednocześnie praktycznie nie zwracał uwagi na Polskę i pozostałą część Europy Wschodniej, gdzie rosnąca popularność Jana Pawła II mogła przedstawiać naprawdę poważny problem, wydają się wręcz irracjonalne.
Breżniew jednak najwyraźniej nie potrafił właściwie ocenić sytuacji. W miesiąc później — podczas świąt Bożego Narodzenia 1979 roku -rozpoczął inwazję na Afganistan, która w znacznie większym stopniu zaważyła na losach Związku Radzieckiego, niż Jan Paweł II mógł kiedykolwiek marzyć.





'
Rozdział dwudziesty drugi
Odziedziczywszy pod koniec lat siedemdziesiątych świat pogrążony w kryzysie, Jan Paweł II jako polityk wykazał się wielką wyobraźnią i elastycznością - - nie można tego jednak powiedzieć o nim jako przywódcy Kościoła: tu prezentuje dogmatyczną niezłomność, absolutny brak teologicznej elastyczności oraz — w ocenie wielu krytyków -zadziwiający brak wyobraźni, gdy chodzi o stosunek do nowych pokoleń katolików, zarówno w krajach rozwiniętych, jak i krajach Trzeciego Świata.
Te dwie pozornie przeciwstawne postawy od samego początku określały pontyfikat Jana Pawła II.
Nigdy nie zdradził zasad, które sobie ustanowił, nigdy nie tolerował w łonie Kościoła odstępstw dotyczących moralności katolickiej i interpretacji prawd wiary. Potępiając wszelką otwartą dyskusję wewnątrz Kościoła na temat spornych problemów teologicznych, cytował słowa świętego Augustyna: Roma locuta, causa flnita est (Rzym orzekł, sprawa jest zakończona), uważa bowiem, że tylko żelazna dyscyplina może uratować Kościół i wyprowadzić go z kryzysu.
Zarazem jednak stał się wielkim apostołem sprawiedliwości społecznej, potępiając w równej mierze przerosty kapitalizmu, jak i wady polityczne, i represje marksizmu-leninizmu.
Jan Paweł II twierdzi, że komunizm zrodził się z występującej na wielką skalę nierówności społecznej, która po jego upadku jeszcze się pogłębiła, i że kapitalizm „radykalny", wraz z towarzyszącym mu „konsumeryzmem", stanowi zagrożenie dla ludzkości. Upatruje w nim też przyczyny kryzysu życia rodzinnego i narastanie tego, co nazywa „kulturą śmierci".
W niecałe trzy lata od rozpoczęcia pontyfikatu, we wrześniu 1981
296

roku, poruszył problem sprawiedliwości społecznej w encyklice Labo-rem exercens, stwierdzając w niej, że „miliony żyją dzisiaj w warunkach haniebnego i niegodnego ubóstwa", i domagając się dla nich „wsparcia i nadziei". Do tego tematu wrócił w Sollicitudo Rei Socialis, encyklice z grudnia 1987 roku, i w Centesimus Annus, encyklice z maja 1991 roku. W tej ostatniej przestrzegał przed niebezpieczeństwami „skrajnej ideologii kapitalistycznej".
To gwałtowne domaganie się sprawiedliwości społecznej i przestrzegania praw człowieka nie stało jednak w całkowitej sprzeczności z odrzuceniem przez papieża liberalizacji teologicznej w Kościele. Papież Leon XIII, który zapoczątkował współczesny program katolickiej sprawiedliwości społecznej swoją encykliką Rerum novarum z roku 1891, uważał liberalizm za „śmiertelną plagę" i nalegał na uznanie niekwestionowanego autorytetu papieskiego.
Niewątpliwą nowością pontyfikatu Jana Pawła II jest wielkie zaangażowanie w sprawy wolności i tolerancji religijnej oraz jedności Kościołów chrześcijańskich — w stopniu silniejszym nawet, niż to prezentował papież Paweł VI — co również wywołało falę krytyki ze strony konserwatywnych ugrupowań.
Wszystko to razem sprawiło, że Jan Paweł II stał się w Kościele postacią bardzo kontrowersyjną. Będąc człowiekiem o nieprzeciętnej inteligencji i wiedzy, jest zarazem niezłomny w egzekwowaniu własnych decyzji. Jego stary przyjaciel i wydawca Jerzy Turowicz po upływie trzech miesięcy pontyfikatu powiedział: „Wojtyła z taką łatwością został papieżem, jakby się urodził po to, by nim zostać"*. W przeciwieństwie do Pawła VI, polski papież nigdy nie zdradzał wewnętrznych rozterek i wahań, lecz będąc człowiekiem niesłychanie skrytym, oddającym się żarliwej modlitwie i medytacjom, wciąż pozostaje zagadką.
Być może największą sprzecznością pontyfikatu Jana Pawła II jest to, że ciesząc się wyjątkową popularnością zarówno wśród katolików, jak i niekatolików, nigdy nie zyskał posłuchu religijnego wewnątrz własnego Kościoła, na którym mu tak zależy. Mimo pełnej lojalności najbliższych współpracowników, wśród wielu dostojników od początku budził pełną goryczy wrogość.
Wszystkie te czynniki wywołały w Kościele kryzys znacznie głębszy niż ten, jaki istniał w 1978 roku, gdy Jan Paweł II obejmował tron papieski.
Kryzys w Kościele narastał niemal od zakończenia Soboru Watykańskiego II w roku 1965, osiągając szczególnie wielkie rozmiary w późnych latach sześćdziesiątych, a na początku pontyfikatu Jana Pawła II
297
otwarcie zagrażał jedności Kościoła. Mniej więcej od dziesięciu lat w krajach Europy Zachodniej, w Stanach Zjednoczonych i w Ameryce Łacińskiej rozlegają się głosy protestu przeciwko nadmiernej centralizacji władzy przez Rzym; pojawiają się również zarzuty, że dochodzi do nadużycia idei „odnowy" i pogwałcenia zasady kolegialności, stanowiącej jedno z ważniejszych osiągnięć Soboru Watykańskiego II. Za pontyfikatu niepewnego i pełnego wahań Pawła VI sytuacja pozostawała nie uregulowana, a kryzys stale się pogłębiał.
Historycy Kościoła są zdania, że kryzys posoborowy w znacznie większym stopniu zagraża Kościołowi katolickiemu niż nawet tzw. kryzys modernistyczny w latach 1890—1910, uważany za najpoważniejszy od czasów reformacji. Przyznał to publicznie w 1969 roku nawet kardynał Ottaviani, były przewodniczący Kongregacji do Spraw Nauki Wiary. Niektórzy teologowie porównują ten kryzys do wielkiej schizmy z roku 1054, która podzieliła Kościół pomiędzy Wschód i Zachód.
Kryzys modernistyczny w zasadzie sprowadzał się do sporu o centralistyczną władzę Rzymu i sprawowanie jurysdykcji nad całym Kościołem, chociaż swoimi korzeniami sięgał oświecenia i rewolucji francuskiej 1789 roku, które od dawna (wśród niektórych ultrakonser-watystów do dziś) budziły odrazę. Taką postawę reprezentował także wielki myśliciel społeczny Leon XIII, przez wielu uważany za jednego z najwybitniejszych papieży.
Zdumiewające, jak niewiele zmienia się w historii i konfliktach Kościoła. Jeden z czołowych teologów amerykańskich napisał o owym kryzysie sprzed wieku, że „polegał on na zwalczaniu się dwóch głównych modeli władzy: monarchistycznego i demokratycznego. Papiestwo i jego poplecznicy popierali model monarchistyczny, podczas gdy liberałowie i moderniści identyfikowali się z demokratycznym".
Kryzys trawiący Kościół w drugiej połowie XX wieku to również spór wokół problemu władzy, obejmujący sprawę głosu i uczestnictwa innych, poza samym papieżem, w kluczowych dla Kościoła decyzjach. Spór ten, rozszerzony o kilka dodatkowych zagadnień, rozgorzał z nową siłą po Soborze Watykańskim II i przeciągnął się aż do połowy lat dziewięćdziesiątych.
Przybrał on formę jawnej rebelii w roku 1967, kiedy to postępowe zachodnioeuropejskie duchowieństwo, wraz z katolikami świeckimi, głównie intelektualistami, w listach otwartych podpisanych przez tysiące wiernych oskarżyło Stolicę Apostolską o nierespektowanie postanowień soboru dotyczących kolegialności podejmowania decyzji (chodziło o udział w kształtowaniu polityki Kościoła) i brak szacunku
298
dla wiernych. Kościół w Holandii opublikował własny postępowy katechizm, ignorując krytyczne uwagi Watykanu i wdając się tym samym w konflikt ze Stolicą Apostolską. Rzeczywistość posoborowa wyglądała bowiem tak, że mimo iż ojcowie Kościoła akceptowali dokumenty mające natchnąć Kościół nowym duchem, to tradycjonaliści, przedstawiciele twardej linii w Watykanie, sprzeciwiali się wszelkim innowacjom --od mszy w językach narodowych poczynając, a na tolerancji religijnej kończąc.
Paweł VI, człowiek umiarkowany i o wielkiej inteligencji, ale niezdecydowany i chwiejny, nie potrafił zażegnać kryzysu; przemawiając w Mediolanie w roku 1969 do grupy księży jedynie stwierdził smętnie, że „Kościół dzisiaj przeżywa okres niepokoju, samokrytyki [i] można powiedzieć, samodestrukcji"*.
Jego encyklika Humanae vitae, poświęcona sprawom rodziny i potępiająca wszelkie formy antykoncepcji, przyczyniła się do znacznego zaostrzenia kryzysu. Ze strony krytyków kościelnych encyklika ta spotkała się z fundamentalnym zarzutem, że nie była efektem decyzji kolegialnej.
Kryzys wywołany opublikowaniem Humanae vitae pogłębił się jeszcze po objęciu godności papieskiej przez jednego z jej anonimowych autorów, Karola Wojtyłę, który nie bacząc na wchodzące w życie nowe pokolenia światłych katolików, okazał się w sprawie zakazu używania środków antykoncepcyjnych nieustępliwy, pomimo niewątpliwej świadomości, że miliony wiernych na całym świecie po prostu ignorują ów zakaz. Jest to bowiem dla obecnego papieża, na równi z niedopuszczalnością aborcji, podstawowa kwestia moralna.
Od samego początku swojego pontyfikatu Jan Paweł II przyczyniał się do zaostrzania konfliktów i kryzysu w Kościele przez podkreślanie swojej nieugiętej postawy również w innych delikatnych sprawach: w sprawie niedopuszczania kobiet do stanu kapłańskiego, niezgody na traktowanie kobiet (na przykład zakonnic) w Kościele na równych prawach z mężczyznami czy wreszcie w sprawie celibatu kapłanów (mimo że w Piśmie świętym nie ma żadnej wzmianki na ten temat).
Wierząc, że tylko żelazna dyscyplina i silna władza mogą uratować Kościół przed zeświecczeniem i destrukcją, sam tworzy nowe kontrowersje. Zwalcza postępowy nurt w Kościele Ameryki Łacińskiej, wyrosły na gruncie teologii wyzwolenia, tak istotny dla katolicyzmu, uważa bowiem, że ideologia tego ruchu jest zamaskowaną formą filozofii marksistowskiej. Odmawia kapłanom prawa do bezpośredniego
299
angażowania się w politykę, zabraniając księżom na całym świecie ubiegania się o polityczne urzędy świeckie. Odmówił też księżom, zasiadającym w parlamentach, prawa ubiegania się o reelekcję. Nie bacząc na ogólne protesty, zakazał również wybitnym teologom europejskim, amerykańskim i latynoamerykańskim prowadzenia wykładów na uczelniach katolickich, jeśli głoszone przez nich nauki nie zgadzają się z jego poglądami.
Domagając się w tych wszystkich sprawach całkowitej kontroli papieskiej, Jan Paweł II już na początku swojego pontyfikatu podjął kilka kontrowersyjnych decyzji politycznych i teologicznych, które w zasadniczy sposób zmieniły równowagę sił w Kościele. Osłabił w ten sposób - - czy też zamierzał osłabić - - wpływy jezuitów, nadając równocześnie wielkie znaczenie i autonomię Opus Dei.
Mimo że zasada kolegialności podejmowania decyzji i kierowania polityką Stolicy Apostolskiej stanowiła jedno z najważniejszych postanowień Soboru Watykańskiego II — powołany w 1965 roku Synod Biskupów miał pełnić rolę stałego ciała ustawodawczego współrządzącego z papieżem — Jan Paweł II niechętnie odnosił się do tej innowacji. W swoim inauguracyjnym przemówieniu ustosunkował się więc w sposób „rozsądny" do zobowiązania „jak najdokładniejszego wypełniania" postanowień synodu.
Kiedy wkrótce po wyborze Wojtyły ówczesny sekretarz stanu kardynał Yillot spytał go, czy bierze pod uwagę „nadanie radzie synodu statusu ciała stałego" - odpowiedział zdecydowanie: „Nie. Byłby to synod na modłę kościołów wschodnich. Papież pozostaje najwyższym i jedynym organem ustawodawczym (...) Owszem, poszerzenie uprawnień synodu byłoby pożyteczne, gdy chodzi o konsultacje w sprawach natury bardziej szczegółowej, taka konsultacja nie może jednak stanowić prawa"*.
Sobór Watykański II zdefiniował kolegialność w następujący sposób: „Biskupi Kościoła, w jedności z papieżem, posiadają najwyższą władzę nauczycielską i duszpasterską nad całym Kościołem".
Ale naturalnie taka kolegialność mogła stanowić zawadę dla aktywnego papieża. Synod w komplecie spotyka się obecnie średnio raz na rok, chociaż synody specjalne (takie jak na przykład Synod Afrykański w 1994 roku) mogą być zwoływane częściej.
Stanowisko Jana Pawła II w sprawach polityki Kościoła, moralności chrześcijańskiej, wolności myśli wewnątrz Kościoła, jak również szczególna waga, jaką przywiązuje do dyscypliny, były przedmiotem intensywnych dysput od samego początku jego pontyfikatu, kiedy to zadziwił swoich wyborców nieoczekiwanie twardą postawą i determinacją w sprawie jednoosobowego sprawowania rządów w Watykanie. Z uwa-
300
gi na jego wysoki poziom intelektualny, głębokie zrozumienie historii, doświadczenia wyniesione z życia pod okupacją niemiecką i pod uciskiem radzieckim oraz doskonały kontakt z ludźmi, zwłaszcza młodymi, spodziewano się, że Jan Paweł II będzie papieżem bardziej „nowoczesnym", lepiej przystosowującym się do zmieniających się czasów i bardziej elastycznym przy jednoczesnym zachowaniu pryncypiów.
Dlaczegóż więc Jan Paweł II nie spełnił tych oczekiwań?
Najlepszej odpowiedzi na to pytanie dostarczają jego pisma i przemówienia. Sztywna postawa Karola Wojtyły w sprawach moralności chrześcijańskiej najprawdopodobniej wynika z wpływu, jaki miały na niego nauki Arystotelesa i świętego Tomasza z Akwinu, a jego mistyczne i mesjanistyczne podejście do życia i religii wywodzi się z wielkiej polskiej tradycji, w której wzrastał od dziecka, oraz z wrażenia, jakie wywarły na nim myśli świętego Jana od Krzyża. Wszystkie kwestie dotyczące wiary należy według Jana Pawła II traktować w kategoriach absolutnych, nie pozostawiających miejsca na żaden kompromis. I to jest istotą misji Jana Pawła II, a zarazem jego największą siłą napędową.
Rozpoczynając swój pontyfikat w 1978 roku, Jan Paweł II z pewnością zdawał sobie sprawę z rozmiarów kryzysu, jaki przeżywał Kościół, jak również z jego ogólnej kondycji jako instytucji. Oficjalne kościelne statystyki ukazały mu rozmiary owego kryzysu jeszcze wyraźniej.
Przy stale zwiększającej się światowej populacji Kościół rzymskokatolicki kurczy się systematycznie, mimo że licząc osiemset milionów wiernych jest w dalszym ciągu największą organizacją religijną chrześcijan. Głównym kryterium oceny kondycji Kościoła jest niewątpliwie liczba wyświęconych kapłanów, a spadła ona w skali światowej z 4380 w 1974 roku do 3824 w roku 1978. Do tego spadku w dużej mierze przyczyniła się Europa, gdzie liczby te wynosiły odpowiednio 2273 i 1774. W Ameryce Północnej zaś 848 i 697.
Liczba księży diecezjalnych spadła globalnie w ciągu czterech lat z 392 609 do 251 856, w tym najbardziej w Europie. W pewnym stopniu sprawiły to zgony i przejścia na emeryturę, jednak nowe wyświęcenia w żadnej mierze nie były w stanie nadrobić strat. Wprawdzie liczba chrztów wzrosła w latach 1970—1978 z niecałych szesnastu do blisko siedemnastu milionów, ale w sytuacji, w której wyznawcy Kościoła stanowili niemal 20 procent ludności świata, wzrost ten kształtował się znacznie poniżej naturalnego przyrostu katolików.
Przed Janem Pawłem II stanęło więc zadanie zahamowania tej
301
tendencji, powstało jednak pytanie, czy prowadząc swoją bezkompromisową politykę zdoła je spełnić, czy też światowa społeczność katolicka nadal będzie się kurczyć. Sprawa naturalnie miała wymiar nie tylko statystyczny, trudno bowiem zliczyć katolików po cichu odstępujących od Kościoła lub po prostu ignorujących jego podstawowe nauki moralne.
Chociaż papież stanowi w Kościele najwyższą władzę, musi się liczyć z hierarchią kościelną, a w szczególności z Kurią Rzymską. Jednak najwyżsi urzędnicy kurii nie reprezentowali zadowalającego poziomu, co tylko umocniło Wojtyłę w przekonaniu, że nie może dzielić z nikim władzy.
Zajmowane przez kurię terytorium liczy niecałe 44 hektary i stanowi suwerenne państwo Watykan, które częściowo wkracza na teren właściwego Rzymu. W skład kurii wchodzi Sekretariat Stanu, który jest odpowiednikiem zarówno urzędu premiera, jak i Ministerstwa Spraw Zagranicznych (w 1994 roku przy Stolicy Apostolskiej akredytowanych było 164 ambasadorów), oraz aparat rządowy złożony z duchownych. Obejmuje też dziewięć kongregacji zajmujących się różnymi aspektami życia religijnego, dwanaście komisji papieskich, trzy instytucje sądownicze oraz dziewiętnaście różnych komisji i komitetów. Należą do niej również liczne biura, biblioteki i muzea, Radio Watykan i redakcja L'Osservatore Romana.
Ale Jan Paweł II nie spieszył się z dokonywaniem zmian w kurii; chciał przede wszystkim poznać tajniki jej funkcjonowania. Pod wieloma względami przypomina ona średniowieczny dwór królewski, którym rządziła plotka i intryga. Obecnie, kiedy niemal każdy ma komputer, także plotka jest skomputeryzowana, a pamięć elektroniczna rejestruje wszystkie doznane i udzielone łaski.
Jako przykład panującej w kurii atmosfery pochlebstwa może posłużyć wydarzenie z 4 marca 1979 roku, kiedy to papież oznajmił zebranym w sali Pałacu Apostolskiego biskupom i kardynałom o wydaniu encykliki Redemptor hominis. Wszyscy zareagowali na tę wiadomość głośnym aplauzem, ale papież, przyglądając im się przez szkła kontaktowe, które właśnie zaczai nosić, ostudził ich zapały. „Teraz jeszcze nie czas na oklaski — powiedział z uśmiechem. — Klaszczcie po przeczytaniu..."*
Jan Paweł II spędził kilka miesięcy wizytując kongregacje i komisje, zanim powziął decyzję dotyczącą nominacji w kurii i zmian w polityce Watykanu. Arcybiskup Paul Marcinkus, Amerykanin, który w pierwszych latach pontyfikatu nowego papieża pełnił funkcję jego doradcy finansowego i czuwał nad nowymi nominacjami oraz nad organizacją
302
papieskich podróży krajowych i zagranicznych, w krótkim czasie doszedł do wniosku, że Jan Paweł II „w sensie teoretycznym uczy się szybko (...) słucha i zadaje pytania, ale nie interesuje się detalami"*. Marcinkus, który powiedział też, że rozumie, iż Wojtyła „nie był w Krakowie najlepszym administratorem", zauważył, że byłoby lepiej, gdyby papież wiedział więcej o tym, „co dzieje się na każdym stanowisku"* w Watykanie.
Po śmierci kardynała Yillota sekretarzem stanu został kardynał Casaroli i w jego osobie znalazł Jan Paweł II wspaniałego doradcę w sprawach polityki zagranicznej, chociaż zawsze ostateczne decyzje rezerwował dla siebie. Zastępcą Casarolego do spraw polityki zagranicznej Watykanu i w praktyce ministrem spraw zagranicznych był światowej klasy dyplomata, arcybiskup i późniejszy kardynał, Achille Silvestrini, a głównym mediatorem arcybiskup Marsylii, kardynał Ro-ger Etchegaray.
By przyspieszyć proces ekumenizacji kościołów chrześcijańskich, będący w opinii papieża sprawą priorytetową, Jan Paweł II pozostawił na stanowisku przewodniczącego Papieskiej Rady do Spraw Jedności Chrześcijan kardynała Johannesa Willebrandsa z Holandii, arcybiskupa Utrechtu i jedną z najwybitniejszych osobowości Kościoła.
W roku 1981 papież mianował na miejsce chorwackiego kardynała Franjo Sepera (który zastąpił prawie niewidomego już Ottavianiego) na stanowisko prefekta Kongregacji do Spraw Nauki Wiary pięć-dziesięcioczteroletniego wówczas kardynała Josepha Ratzingera. Ten niemiecki teolog i badacz Pisma świętego odznacza się wyjątkowo błyskotliwym umysłem i nieustępliwością inkwizytora sprzed czterech wieków.
Papież znał Ratzingera od czasów Soboru Watykańskiego II, w którym kardynał, wówczas liberał, uczestniczył jako prałat i doradca. Jan Paweł II ma w nim dzisiaj chyba najbardziej zaufanego w całej kurii współpracownika. Nie ma natomiast w kurii żadnych wyraźnych faworytów. Do obowiązków Ratzingera należy dbanie o czystość myśli teologicznej, czyli całkowitej zgodności ze stanowiskiem papieża. Niemiecki kardynał najczęściej ze wszystkich prefektów kongregacji — bo kilka razy w tygodniu — widuje się prywatnie z papieżem i jest ponad wszelką wątpliwość wśród wyższych urzędników Stolicy Apostolskiej jedną z najwybitniejszych i najdłużej współpracujących z Janem Pawłem II osobistości. Rządzi swoją kongregacją z potężnego, ciemnego, budzącego grozę budynku, znanego kiedyś jako „Święte Oficjum", od strony południowej wychodzącego na plac Świętego Piotra.
303
.
Sprawa teologii wyzwolenia wywołała jedną z najostrzejszych kontrowersji pontyfikatu Jana Pawła II, obejmującą między innymi problemy dysydentyzmu i sprawowania władzy w Kościele. Ratzinger, który zaczął swoją współpracę z papieżem na dwa lata przed tym, nim został prefektem, odegrał w niej kluczową rolę.
Zarówno polityczne, jak teologiczne podejście do sprawy teologii wyzwolenia nie było mocną stroną Kościoła. Najlepiej odzwierciedla to życie i śmierć arcybiskupa Oscara Arnulfo Romera z Salwadoru, męczennika wiary.
Historia Romera ma swój początek w Meksyku, dokąd udał się on w styczniu 1979 roku, by wziąć udział w odbywającej się co dziesięć lat Konferencji Episkopatów Krajów Ameryki Łacińskiej (CELAM) i gdzie po raz pierwszy zobaczył i usłyszał Jana Pawła II. Obradujący w położonym w odległości około stu dwudziestu kilometrów od Mexico City mieście Puebla dostojnicy kościelni mieli za zadanie ocenę sytuacji Kościoła w Ameryce Łacińskiej w dziesięć lat po wydaniu „Deklaracji Medellin", nazwanej tak od miasta w Kolumbii, gdzie w 1968 roku biskupi spotkali się z papieżem Pawłem VI i gdzie powstała koncepcja teologii wyzwolenia.
Nie istnieje precyzyjna definicja tego ruchu, głównie z powodu ewolucji, jaką przechodził w ciągu ostatniego trzydziestolecia. Ale Harvey Cox, profesor teologii w Harvard Divinity School i główny autorytet w tym przedmiocie, tak to ujmuje:
Od samego początku teologia wyzwolenia była zasadniczo ruchem religijnym z politycznymi i społecznymi implikacjami. W swych podstawach nie był to ruch polityczny z akcentami religijnymi. Należy go uważać za ruch religijny wyrosły w Ameryce Łacińskiej z religijnej i duchowej odnowy wśród biedoty. Główną ideą przyświecającą teologii wyzwolenia (...) jest próba zrozumienia znaczenia chrześcijaństwa, Biblii i Ewangelii z punktu widzenia ludzi biednych, wyrzuconych na margines, wyobcowanych, nieszczęśliwych.*
Doktor Cox, który jest baptystą, mówi, że:
(...) pierwotny impuls nadało teologii wyzwolenia następujące stwierdzenie latynoamerykańskich biskupów: „nie możemy w istocie grać roli arbitra pomiędzy bogatymi a biednymi, pomiędzy właścicielami ziemskimi a chłopami (...)
304
Musimy zaangażować nasze środki, nasze nauki i naszych ludzi w służbie większości". I rzeczywiście to zrobili. Robili to ludzie na całym kontynencie; zaczęli angażować w tę sprawę środki kościelne.*
Niezależnie od bezpośredniego zaangażowania się kapłanów teologii wyzwolenia i zakonów w sprawy społeczne i ekonomiczne wiernych, nowy ruch stworzył tzw. Podstawowe Społeczności Kościelne. Są to niezależne grupy księży, zakonników i zakonnic pracujących pospołu z katolikami świeckimi w celu wzmocnienia wiary i polepszenia warunków ludzkiego życia w miastach, miasteczkach i wsiach.
Doktor Cox twierdzi, że:
Podstawowe Społeczności (...) stanowią jedną z najbardziej energicznych i witalnych sił w całym Kościele w Ameryce Łacińskiej, z definicji nie poddającą się tradycyjnym środkom kontroli duchownej. Nie są to społeczności eucharystyczne, w których rolę przywódcy odgrywa kapłan; prowadzą je ludzie świeccy: siostry, kobiety i inne osoby. Są to społeczności, w których celebruje się różne uroczystości, prowadzi śpiewy, dyskusje, studia nad Biblią, modlitwy i nabożeństwa (...) Należy więc traktować latynoamerykańską teologię wyzwolenia nie jako ruch intelektualny, ale chrześcijański renesans czy ożywienie duchowości z bardzo mocnymi akcentami populistycznymi.*
Nieżyjący już amerykański pisarz katolicki Penny Lernoux zauważył, iż:
(...) siła teologii wyzwolenia w Ameryce Łacińskiej tkwi w jej integracji wyzwolenia religijnego i politycznego. Jeżeli religia uprzednio służyła jako narzędzie politycznego ucisku, to może być równie dobrze używana jako środek politycznego wyzwolenia (...) W Ameryce Łacińskiej katolicyzm jest kulturalnym punktem wyjścia do wszystkiego innego. Latynoamerykanie nie muszą zmieniać swoich podstawowych wierzeń religijnych — swojej kultury — żeby osiągnąć wyzwolenie, a jedynie punkt widzenia.*
Teologia wyzwolenia wywarła wielkie wrażenie również na arcybiskupie Romero, którego kraj, Salwador, był przez wiele lat pogrążony
305
w okrutnej wojnie domowej między skrajnie prawicowymi reżimami wojskowymi i popieranym przez Kubę lewicowym Frontem Wyzwolenia Narodowego Farabundo Martiego. Sześćdziesięciodwuletni, wykształcony w Rzymie prałat był spokojnym, nie angażującym się w politykę biskupem z odległej górskiej wioski we wschodnim Salwadorze. Został mianowany arcybiskupem — i zarazem głową Kościoła w Salwadorze — w lutym 1978 roku właśnie dlatego, że był tak niekon-trowersyjny.
Wkrótce jednak został zmuszony do zaangażowania się w polityczną walkę. W trzy tygodnie po nominacji proreżimowi mordercy zastrzelili jego bliskiego przyjaciela, ojca Rutilia Granadę, jezuitę organizującego na wsi Podstawowe Społeczności Kościelne i protestującego przeciwko atakowaniu ludzi głoszących teologię wyzwolenia. Łagodny dotąd Romero natychmiast stał się bojowym i wymownym rzecznikiem praw człowieka i obrońcą chłopów, czym naraził się wielu biskupom i wojskowym z salwadorskich kręgów rządowych.
W Puebla arcybiskup Romero został wyznaczony do komitetu CE-LAM opracowującego część dokumentu dotyczącego teologii wyzwolenia. I tam właśnie dowiedział się o sprzeciwie Jana Pawła II wobec tego ruchu i bezpośredniego angażowania się przez księży w działania polityczne — nawet jeśli były one podejmowane w obronie biednych czy też w obronie życia duchownych i świeckich działaczy.
Najwyraźniej stosunek papieża do tych spraw wynikał z jego nieznajomości Ameryki Łacińskiej, w której nigdy nie był, i opinii doradców, że teologia wyzwolenia jest w swej istocie ruchem promarksis-towskim, a przynajmniej bardzo do marksizmu zbliżonym. Mimo że Jan Paweł II czytał publikacje Gustavo Gutierreza na ten temat, przyjął jednak, że teologia wyzwolenia jest ruchem niebezpiecznym (jeden z doradców powiedział mu, że Gutierrez stanowi „kościelne usprawiedliwienie gwałtu"*), dlatego też zgodził się, że Puebla powinna „skorygować błędy Medellin"*.
Przed Medellin ostrzegali Jana Pawła II przede wszystkim Ratzinger, włoski prefekt Kongregacji do Spraw Biskupów kardynał Sebastiano Baggio oraz czterdziestoczteroletni sekretarz generalny CELAM, kolumbijski arcybiskup Alfonso Lopez Trujillo. Uważali oni, że innowacje w rodzaju Podstawowych Społeczności Kościelnych zagrażają władzy biskupów i Rzymu, a zatem powinny być zakazane. Pogląd ten obowiązywał w Stolicy Apostolskiej jeszcze w 1994 roku.
Opinia ta spowodowała pewne kłopoty podczas przygotowywania przemówień, jakie miał wygłosić w Meksyku Jan Paweł II, który wszak przez całe życie był gorącym orędownikiem sprawiedliwości
306
społecznej. Ostatecznie to, co nazywa się „tekstem banalnym" głównego przemówienia, zostało przerobione już w drodze do Ameryki, na pokładzie samolotu.
W końcu jednak zwyciężył kompromis. Papież i autorzy „Deklaracji Puebla" odstąpili od bezpośredniej krytyki teologii wyzwolenia czy Podstawowych Społeczności Kościelnych, ale Jan Paweł II znalazł sposób, by rzeczników sprawiedliwości w Kościele zniechęcić do wspierania rewolucji społecznych. Powiedział mianowicie, że „Taka koncepcja Chrystusa jako polityka, rewolucjonisty, jako buntownika z Nazaretu" stoi w sprzeczności z Nowym Testamentem. Inni uczeni bibliści prezentują naturalnie odmienny punkt widzenia koncepcji „Jezusa historycznego".
W sposób formalny nic właściwie nie zostało w Puebla załatwione. W deklaracji CELAM powtórzono, że Kościół popiera „opcję dla ubogich", ale ogólny nastrój daleki był od optymizmu Medellin. Wielu biskupów, w tym Romero, wróciło z Puebla rozczarowanych. A jeszcze bardziej rozczarował ich fakt, że w swoich meksykańskich przemówieniach Jan Paweł II nawet nie wspomniał o morderstwach i torturach praktykowanych na kontynentach amerykańskich przez dyktatorskie reżimy wobec przeciwników politycznych, w tym także wobec księży i zakonnic. W przeciwieństwie do milczącego w tej kwestii papieża wielu latynoamerykańskich dostojników kościelnych, jak chociażby brazylijscy kardynałowie Paulo Evaristo Arns i Aloisio Lorscheider, od lat głośno potępiało polityczny gwałt i ucisk w swoich krajach.
Wymijające stanowisko, jakie zajął papież w Puebla, przyczyniło się do wzmocnienia pozycji bardziej konserwatywnych biskupów — takich jak Baggio czy López Trujillo — w ich kampanii przeciwko „marksizmowi" teologii wyzwolenia i wkrótce Romero, który nie przestawał otwarcie piętnować gwałtu i mordów politycznych w Salwadorze, sam stał się celem ataków. Ponieważ w Salwadorze dochodziło do morderstw i innych form prześladowań duchowieństwa, Watykan narzucił arcybiskupowi Romero wizytatora apostolskiego, który praktycznie miał go zastąpić w kierowaniu Kościołem w Salwadorze, podzielonym pomiędzy liberalnych i konserwatywnych biskupów.
Wreszcie Romero został oskarżony o działalność wywrotową. W dzienniku pod datą 11 sierpnia 1979 roku tak opisał swoje spotkania z salwadorskimi biskupami: ,,[były] nacechowane uprzedzeniem wynikłym z przekonania, że Kościół jest infiltrowany przez marksistów. Przezwyciężenie tego uprzedzenia okazało się niemożliwe, mimo że próbowałem tłumaczyć, iż wielu księży jest prześladowanych, ponieważ usiłują pozostać wierni duchowi Soboru Watykańskiego II, którego
307
myśl na użytek Ameryki Łacińskiej przedstawiono w Medellin i Puebla. Znalazło to zrozumienie w znikomym stopniu. O wszystko obwiniano Kościół, który według nich [konserwatywnych biskupów] służył za narzędzie marksizmu'' *.
Salwadorski arcybiskup zwrócił się do Jana Pawła II, jednak niewiele uzyskał. Po sześciotygodniowym oczekiwaniu w Rzymie na audiencję, o którą prosił, został wreszcie przyjęty 7 maja 1979 roku. Celem jego wizyty miało być przekonanie papieża o potrzebie protestowania przeciwko morderstwom dokonywanym na księżach i innych opozycyjnych działaczach politycznych przez salwadorskie szwadrony śmierci. Przywiózł ze sobą opasłe teczki dokumentów dotyczących ostatnich zamachów na księży.
A oto, co po wizycie u papieża arcybiskup zapisał w swoim dzienniku:
Potwierdził, że praca duszpasterska jest bardzo trudna w klimacie walki politycznej, w jakim przyszło mi żyć. Zalecił szczególną rozwagę i umiarkowanie w ocenie konkretnych sytuacji. Uważa, że lepiej trzymać się pryncypiów, ponieważ w ferowaniu pewnych oskarżeń istnieje niebezpieczeństwo popełniania błędów.*

Zalecenia papieża przygnębiły Romera, co widać w dalszej części jego zapisków:
Wyjeżdżałem zadowolony ze spotkania, ale jednocześnie zatroskany, widzę bowiem, jak bardzo negatywne oceny mojej pracy duszpasterskiej wpłynęły na jego opinię, choć przecież trudno zapomnieć, że to on sam zalecał „śmiałość i odwagę", którym naturalnie powinny towarzyszyć rozwaga i umiarkowanie.*
30 stycznia 1980 roku Romero ponownie został przyjęty przez Jana Pawła II, ale i tym razem wyszedł rozczarowany. W swoim dzienniku napisał:
[papież] przyjął mnie bardzo ciepło i powiedział, że doskonale rozumie trudną sytuację polityczną, w jakiej znalazł się mój kraj; że rola Kościoła leży mu na sercu; że powinniśmy myśleć nie tylko o sprawiedliwości społecznej i miłości do biednych, ale także o tym, że wyrównywanie rachunków
308
przez lewicowy front ludowy może być równie niekorzystne dla Kościoła (...) W końcu uściskał mnie serdecznie i zapewnił, że codziennie modli się za Salwador.*
W poniedziałek 24 marca 1980 roku, kilka minut po godzinie 18.00, podczas odprawiania mszy za matkę przyjaciela w kaplicy Szpitala św. Opatrzności w stolicy kraju San Salvador, arcybiskup Romero został zastrzelony pojedynczym strzałem w pierś. Morderstwa dokonano na polecenie dowództwa wywiadu wojskowego.
Oscar Arnulfo Romero, ostatni męczennik Kościoła, został świętym Stanisławem Salwadoru.
Kampania, jaką prowadził Watykan przeciwko teologii wyzwolenia, stała się dla Jana Pawła II, przynajmniej częściowo, pretekstem do dokonania czystki w Towarzystwie Jezusowym na początku lat osiemdziesiątych.
Chodziło o udział jezuitów w działaniach na rzecz teologii wyzwolenia w Ameryce Środkowej, nie wyłączając Salwadoru, gdzie cały czas trwała wojna domowa, i Nikaragui, gdzie w połowie 1979 roku, po obaleniu dyktatorskiego reżimu rodziny Somozów, doszli do władzy sandiniści, stronnictwo o wyraźnej orientacji marksistowskiej.
Założone w 1540 roku przez Ignacego Loyolę Towarzystwo Jezusowe, którego zadaniem miało być przeciwstawienie się reformacji i powstrzymanie upadku Kościoła, stało się w latach osiemdziesiątych naszego wieku najpotężniejszym, liczącym blisko trzydzieści tysięcy członków zakonem, dysponującym wybitnymi uczonymi i wspaniałymi uniwersytetami oraz misjami na całym świecie. Zakon ten był jednak postrzegany przez nowego papieża jako zbyt postępowy, zbyt „liberalny" i nie w pełni poddający się jego teologicznemu i politycznemu przywództwu na obszarze Ameryki Środkowej, należało go więc „zdyscyplinować". Prawdziwa historia „pozbawiania kłów" jezuitów, jak to niektórzy nazywają, czy też, bardziej eufemistycznie, „interwencji papieskiej", w znacznej mierze pozostała utajniona.
Ku ogólnemu zdziwieniu ów proces „dyscyplinowania" przejawił się w pierwszej fazie w tym, że papież w 1981 roku nie wyraził zgody na zwołanie przez mającego siedzibę w Rzymie generała jezuitów, ojca Pedro Arrupe, Zgromadzenia Ogólnego, na którym ojciec generał miał złożyć rezygnację. Siedemdziesięciotrzyletni Arrupe, pełniący funkcję generała zakonu od 1965 roku, chciał przejść na emeryturę ze względu na wiek i słabe zdrowie, ale po spotkaniu z Janem Pawłem II
309
wiosną 1980 roku, kiedy Stolica Apostolska i jezuici byli uwikłani w spory na temat Ameryki Środkowej (gdzie w sytuacji wojny domowej jezuici zamierzali wzmóc swoją aktywność), papież napisał do niego: „Dla dobra Kościoła i Zakonu nie chcę, aby ojciec zwoływał ten zjazd i rezygnował"*.
Wielu jezuitów podejrzewa, że Jan Paweł II chciał zapobiec odejściu Arrupego i wyborowi nowego generała do czasu dokładniejszego zapoznania się z sytuacją w zakonie. Udzielił mu audiencji dopiero po upływie roku, każąc czekać szczególnie długo — i po to tylko, by mu raz jeszcze powiedzieć, że nie przyjmuje jego rezygnacji. Podczas audiencji w kwietniu 1981 roku omawiali już tę kwestię.
Tymczasem w następnym miesiącu dokonano zamachu na Jana Pawła II, a w sierpniu 1981 roku Arrupe doznał ciężkiego wylewu, co pozostawiło sprawę jego odejścia nie rozstrzygniętą. Arrupe wyznaczył wówczas na wikariusza generalnego zakonu jednego ze swoich głównych zastępców, byłego rektora Uniwersytetu Fordhama w Bronksie w Nowym Jorku, ojca Yincenta O'Keefe'a. Amerykanin został w ten sposób praktycznie głową zakonu jezuitów. Ale w dwa miesiące później Jan Paweł II dokonał wymierzonego w zakon „zamachu stanu".
6 października sekretarz stanu Casaroli przywiózł ciężko choremu ojcu Arrupemu list, w którym Jan Paweł II zawieszał konstytucję Towarzystwa Jezusowego i jednocześnie odwoływał ojca O'Keefe'a ze stanowiska wikariusza generalnego, wyznaczając osiemdziesięcioletniego włoskiego jezuitę, ojca Paolo Dezzę (późniejszego kardynała), na swego osobistego przedstawiciela, który z pomocą ojca Giuseppe Pittau, prowincjała w Japonii, miał zarządzać zakonem.
Przez dwa lata, do września 1983 roku, kiedy to jezuici wybrali nowego generała, ojca Petera Hansa Kolvenbacha, wybitnego holenderskiego uczonego i specjalistę do spraw Bliskiego Wschodu, papież nie pozwolił, by samodzielnie zarządzali kongregacją. Ale do tej pory jezuici zdążyli już w znacznej mierze utracić swoje wpływy, przynajmniej w widocznej sferze.
Wytłumaczenie tej bezprecedensowej „interwencji" Jana Pawła II w sprawy Towarzystwa Jezusowego brzmiało według słów jednego z historyków tego zakonu następująco: „[uważa się], że wprowadzamy wśród ludu Bożego pomieszanie tym, co piszemy, czego uczymy i co doradzamy. I że w swoich pismach, radach i zaleceniach występujemy przeciwko naukom Kościoła"*.
Stawiano także zarzuty, że „(...) niektórzy z naszych ludzi przekraczają granice wymiaru religijnego, który przystoi kapłanom i innym duchownym, przechodząc w wymiar społeczny i polityczny, a tym
310
samym angażując się w politykę. Następnie [papież] powiedział, że istnieją w naszym zakonie silne tendencje sekularyzacyjne i że jest zaniepokojony sposobem, w jaki kształtujemy młodych jezuitów (...) że jesteśmy w tym zbyt liberalni, że zaniedbujemy tradycyjne zasady wychowania (...) »Spójrzcie na Amerykę Środkową, spójrzcie na to, co tam robicie [powiedział]. Wy, jezuici, macie wpływ na inne zakony. Skoro więc wy to robicie, inne zakony będą uważały, że i one mogą to robić«".
Stolica Apostolska była ogromnie zaniepokojona, kiedy nieżyjący już ojciec Timothy Healy, ówczesny rektor Uniwersytetu Georgetown w Waszyngtonie, uczelni jezuickiej, nie zgodził się w 1979 roku odstąpić od przyznania honorowego tytułu naukowego arcybiskupowi Romero z Salwadoru. Zwrócił się do niego o to kardynał Gabriel Marie Gar-rone, prefekt Kongregacji do Spraw Wychowania Katolickiego.
Ale naturalnie w Watykanie nic nie jest czarno-białe. Jezuici nadal prowadzą w Rzymie wielki Uniwersytet Gregoriański (gdzie ojciec Pittau we wczesnych latach dziewięćdziesiątych był rektorem), prowadzą Radio Watykan i wydają popularny wśród intelektualistów dwumiesięcznik La CMlita Cattolica. Ponadto wielu z nich zajmuje w Kurii Rzymskiej — nie wyłączając kongregacji kardynała Ratzingera — wysokie stanowiska. W roku 1983 Jan Paweł II mianował kardynałem arcybiskupa Mediolanu, jezuitę i intelektualistę Carla Marię Mar-tiniego, cieszącego się wielkim prestiżem.
Jednakże wojna, jaką Watykan wypowiedział teologii wyzwolenia, nie ustała. W sierpniu 1984 roku Kongregacja do Spraw Nauki Wiary pod przewodnictwem Ratzingera wydała „Instrukcję", która miała „(...) zwrócić uwagę duszpasterzy, teologów i wszystkich wiernych na zgubne dla wiary i życia chrześcijańskiego odchylenia i niebezpieczeństwo tych odchyleń, spowodowane przez pewne formy teologii wyzwolenia, w nie dość krytyczny sposób posługującej się koncepcjami zapożyczonymi z różnych prądów myśli marksistowskiej". 21 grudnia Jan Paweł II w swoim przemówieniu z okazji zakończenia roku, skierowanym do kardynałów kurii, oświadczył, że Kościół, którego obowiązkiem jest niesienie pomocy pokrzywdzonym, musi jednocześnie chronić biednych przed „złudnymi i niebezpiecznymi" ideologiami.
Mimo że marksizm-leninizm niemal zniknął z międzynarodowej sceny politycznej, teologia wyzwolenia nadal istnieje, choć Stolica Apostolska nie zamierza jej zaakceptować. Tymczasem bieda w krajach Trzeciego Świata stale rośnie.
311
Jan Paweł II rozpoczął ofensywę przeciwko teologii wyzwolenia od samego początku swojego pontyfikatu, jednocześnie z wydaniem przez Stolicę Apostolską zakazu dysydentyzmu teologicznego ze strony uczonych katolickich.
Już w grudniu 1979 roku podziwiany niegdyś przez Wojtyłę Hans Kiing, szwajcarski teolog i wykładowca na Uniwersytecie Tubingen w Niemczech, został pozbawiony przez kongregację Ratzingera prawa nauczania teologii katolickiej, ponieważ zakwestionował doktrynę nieomylności papieskiej, proklamowaną w 1870 roku przez Sobór Watykański I. Sprawa Klinga stała się bardzo głośna i wywołała protesty episkopatów na całym świecie, ale Jan Paweł II się nie ugiął, podkreślając w swoim oświadczeniu z 1980 roku, że akcja podjęta przeciwko Kiingowi była „odpowiedzialna". W tym samym czasie podobnie ukarany został francuski dominikanin, ojciec Jacąues Pohier, który pozwolił sobie na wyrażenie wątpliwości co do zmartwychwstania Chrystusa.
W 1986 roku „wyklęto" ojca Charłes'a E. Currana, profesora Amerykańskiego Uniwersytetu Katolickiego w Waszyngtonie — dostał on list od kardynała Ratzingera, z którego dowiedział się, że „nie nadaje się ani nie ma kwalifikacji po temu, by pełnić funkcję profesora teologii katolickiej". Była to „decyzja ostateczna", zaaprobowana osobiście przez Jana Pawła II, a spowodowana publicznym przeciwstawieniem się ojca Currana potępieniu przez encyklikę Humanae vitae stosowania środków antykoncepcyjnych. Curran ośmielił się wyrazić pogląd, że „można zarówno w teorii, jak i w praktyce nie stosować się do zawartego w encyklice papieskiej zakazu używania środków antykoncepcyjnych (...) i mimo to pozostać lojalnym katolikiem"*.
Spoglądając na to swoje doświadczenie wstecz, z szerszej perspektywy, Curran dochodzi do wniosku, że „pewne sprawy są ważniejsze i mają dla wiary większe znaczenie niż inne i dlatego (...) nie cała wiara katolicka ma jednakowy ciężar gatunkowy (...)"* I dodaje: „Antykoncepcja nie stanowi dziś dla katolików problemu praktycznego (...) Małżeństwa już dawno podjęły w tej sprawie decyzję. Jedynym powodem, dla którego antykoncepcję uważa się dziś za ważną sprawę, jest jej symboliczne znaczenie. Jeśli bowiem człowiek zmieni swój pogląd na antykoncepcję, może dojść do wniosku, że powinien również zmienić pogląd i w innych sprawach"*.
Kiing, Pohier i Curran utracili prawo wykładania na uczelniach katolickich, a inni czołowi teologowie o poglądach dysydenckich zostali przez kongregację Ratzingera poddani inkwizytorskiej „kuracji". Byli wśród nich Edward Schillebeeckx z Belgii, Bernhard Haring z Niemiec,
312
Gustavo Gutierrez z Peru i Leonardo Boff z Brazylii, franciszkanin, który w końcu porzucił stan kapłański.
W 1993 roku Jan Paweł II bardzo stanowczo potwierdził swój pierwotny zakaz mieszania się przez księży do polityki, obawiając się prawdopodobnie, że mogłoby to doprowadzić do nowych aktów nieposłuszeństwa, a także do zakwestionowania niepodważalności papieskiego autorytetu w sprawach polityki. Jest to paradoksalne, ale ten najbardziej upolityczniony z papieży najwyraźniej nie życzy sobie, żeby jego kapłani angażowali się w politykę.
Cytując nowy „Katechizm Kościoła katolickiego" (pierwszy od czasów Soboru Trydenckiego z XVI wieku), Jan Paweł II powiedział, że „bezpośrednie zaangażowanie w działania polityczne i organizacje społeczne nie należy do obowiązków duszpasterzy Kościoła, tylko do świeckich wiernych" i oświadczył: „Kapłan (...) musi pamiętać o tym, że partia polityczna nigdy nie może być obiektem absolutnej lojalności".
Jan Paweł II był jednak bezwzględny w tępieniu wszelkich przejawów dysydentyzmu teologicznego. W roku 1988 ekskomunikował ultrakon-serwatywnego francuskiego arcybiskupa Marcela Lefebvre'a, który odrzucając reformy Soboru Watykańskiego II sam wyświęcał swoich księży i biskupów. Ale po śmierci Lefebvre'a w 1991 roku wielu katolików pozostało wiernych jego naukom.
Przypadkowo czy też nie, czystka w Towarzystwie Jezusowym zbiegła się z podniesieniem przez Jana Pawła II Klerykalnego Towarzystwa Świętego Kapłaństwa i Opus Dei do rangi „prałatury osobistej". Decyzja papieża została ogłoszona 27 listopada 1982 roku i monsignore Alvaro del Portillo, prezydent generalny Opus Dei, został mianowany pierwszym prałatem organizacji, a następnie wyświęcony na biskupa.
Prałatura osobista, dająca Opus Dei znaczną autonomię, nie ma precedensu w historii Kościoła. Organizacja ta, składająca się z księży i świeckich katolików (licząca w 1994 roku ponad 80000 członków, w tym 1500 księży), podlega obecnie bezpośrednio Kongregacji do Spraw Biskupów w Rzymie oraz papieżowi. Narodowe oddziały Opus Dei (było ich w roku 1982 trzydzieści siedem w różnych krajach) są podporządkowane bardziej Rzymowi niż biskupom diecezjalnym, chociaż mają polecenie współpracy z nimi, gdy wymagają tego okoliczności.
Przyznanie takiej pozycji i znaczenia Opus Dei było osobistą decyzją Jana Pawła II, jednakże konsultował ją zarówno z biskupami z kurii,
313
jak i spoza niej (hiszpańscy biskupi byli temu przeciwni), zanim zatwierdził prałaturę osobistą. Mimo że papież nigdy publicznie nie ujawnił powodów, dla których tak bardzo popierał Opus Dei, nie robił tajemnicy ze swojego głębokiego zainteresowania tą organizacją.
Co ciekawe, Jan Paweł II nigdy nie poznał osobiście monsignore Josemarii Escriva de Balaguer y Albas, założyciela Opus Dei. Podczas jednej ze swoich wizyt w Rzymie w połowie lat siedemdziesiątych Wojtyła, który był wówczas kardynałem, ubiegał się o przyjęcie go przez Escriva, ale zbyt bogaty harmonogram zajęć hiszpańskiego duchownego nie pozwolił na to spotkanie.
Escriva umarł 26 czerwca 1975 roku, lecz Wojtyła dzięki osobistym powiązaniom z duchownymi i świeckimi członkami Opus Dei poznał tę organizację bardzo dokładnie i stał się jej gorącym zwolennikiem. Tym, co zrobiło na Wojtyle szczególne wrażenie, był nacisk, jaki Opus Dei kładło na zaangażowanie ludzi świeckich w pracę apostolską, panująca w organizacji wielka wewnętrzna dyscyplina i posłuszeństwo oraz bezkompromisowy antykomunizm. Doceniał również wysoki poziom profesjonalny jej członków, z których wielu jest wybitnymi politykami, uczonymi i naukowcami.
Zainteresowanie Wojtyły zostało odwzajemnione i Opus Dei zaczęło po cichu na różne sposoby wspierać archidiecezję krakowską, łącznie z zapewnianiem funduszy na podróże. Odwrotnie niż grupy religijne krajów Trzeciego Świata głoszące teologię wyzwolenia i — zdaniem Wojtyły — flirtujące z marksizmem, Opus Dei jest organizacją bezwarunkowo antykomunistyczną.
Kardynał zademonstrował swoje szczególne uznanie dla Opus Dei i szacunek dla pamięci Escriva, kiedy w październiku 1978 roku poleciał do Rzymu, aby wziąć udział w wyborach papieskich po śmierci Jana Pawła I. Pewnego popołudnia, tuż przed samym konklawe, pojechał do dzielnicy miasta Parioli, gdzie mieściła się centrala Opus Dei, by pomodlić się w tamtejszym kościele przy grobie Esc-riva. Po śmierci biskupa Portillo w 1994 roku Jan Paweł II udał się do tego samego kościoła, by pomodlić się przy wystawionych tam zwłokach.
Nowo wybrany papież stał się wielkim protektorem Opus Dei, w odpowiedzi na co organizacja oddała się całkowicie do jego dyspozycji i służy mu swoimi niemałymi środkami materialnymi. W 1989 roku, zaraz po upadku komunizmu, Opus Dei rozpoczęło swoją działalność apostolską i edukacyjną również w Polsce, otwierając ośrodki duszpasterskie dla mężczyzn i kobiet oraz stowarzyszenia o charakterze
314
kulturalnym. Później Opus Dei zapewniło fundusze i personel (także duchowny), by pomóc w ustanowieniu Kościoła rzymskokatolickiego w Kazachstanie, który właśnie odzyskał niepodległość.
17 maja 1992 roku, w niecałe siedemnaście lat po śmierci Escriva, Jan Paweł II beatyfikował założyciela Opus Dei w ceremonii, która odbyła się na placu Świętego Piotra i w której uczestniczyło ćwierć miliona ludzi. Był to jeden z najszybciej przeprowadzonych procesów beatyfikacyjnych.

CZĘŚĆ SZÓSTA


Rozdział dwudziesty trzeci
Sprawy Polski skupiały uwagę Jana Pawła II przez całe lata osiemdziesiąte. Był to czas wielkiego polskiego kryzysu, czas wielkiego przełomu w stosunkach Stolicy Apostolskiej ze Związkiem Radzieckim oraz początek podróży papieskich do krajów leżących na pięciu kontynentach. Wspólnym mianownikiem tych wszystkich działań było dążenie papieża do utrzymania roli zarówno rzecznika świata, jak też duchowego przywódcy chrześcijan i niechrześcijan, którzy wspólnie rozwiązują największe problemy ludzkości.
Dziesięciolecie to stanowiło najdonioślejszy okres pontyfikatu Jana Pawła II. Były to jego najbogatsze i najbardziej twórcze lata w każdej dziedzinie — na polu dyplomacji, nauki i religii — a jednocześnie czas wielu osobistych tragedii i cierpień.
Dyskretne, choć niezwykle skuteczne, osobiste zaangażowanie papieża w rozwiązanie polskiego kryzysu doprowadziło do ostatecznego rozpadu komunizmu, zapewniając Janowi Pawłowi II poczesne miejsce w historii. Jego dwie wizyty w Polsce w latach osiemdziesiątych miały decydujący wpływ na przebieg późniejszych wydarzeń; papież wykazał przy tym ogromną przenikliwość w ocenie sytuacji w ojczyźnie. Ten sam instynkt prowadził go w rozgrywkach ze Związkiem Radzieckim, sprawiając w końcu, że Michaił Gorbaczow został jednym z głównych dyplomatycznych partnerów papieża.
W takim rozumieniu Jan Paweł II stał się — jak sam siebie określa — papieżem-pielgrzymem. Zrozumiał, iż współczesna technika — odrzutowce, helikoptery, telewizja satelitarna i nieograniczone możliwości komputerów — pozwoli mu na osobisty kontakt z masami ludzi zamieszkującymi cały nasz glob. A to z kolei otwiera olbrzymie perspektywy przed Nową Ewangelizacją, misjami apostolskimi, działaniami ekumenicznymi
319
oraz walką o pokój. Ujmując rzecz inaczej, Jan Paweł II zdołał w niespotykany dotąd sposób przybliżyć całemu światu idee rzymskokatolickiego papiestwa. Decydującą rolę w tym procesie odegrała, naturalnie, ujmująca osobowość polskiego papieża.
Pierwszy rok pontyfikatu Jan Paweł II poświęcił na wyraźne zaznaczenie swej obecności zarówno w Watykanie, jak na scenie międzynarodowej. Pod koniec 1979 roku całkowicie kontrolował kurię i orientował się we wszystkim, co dzieje się w Stolicy Apostolskiej, nie pozostawiając żadnych wątpliwości co do tego, kto nią kieruje. Natomiast w sprawach międzynarodowych bezwzględny priorytet miały odbywane samolotem odrzutowym podróże papieskie.
Najpierw było Santo Domingo w Dominikanie i Meksyk; papież chciał w ten sposób podkreślić, iż po śmierci Pawła VI jest przywódcą religijnym świata. Podróż tę przedsięwziął po wydaniu encykliki Redem-ptor hominis, w której zaprezentował swe poglądy w kwestiach teologicznych, społecznych i filozoficznych. Następnie udał się do Polski. Tą pielgrzymką pragnął z kolei zaznaczyć swe religijne i patriotyczne powiązania z ojczyzną — w rzeczywistości jednak była to misja, która miała cele głównie polityczne.
Później, w drodze do Stanów Zjednoczonych, zatrzymał się na krótki pobyt w bardzo katolickiej Irlandii. W Ameryce przebywał tydzień -była to pierwsza z trzech wizyt papieskich w tym kraju — i wygłosił przemówienie przed Zgromadzeniem Generalnym Organizacji Narodów Zjednoczonych w Waszyngtonie, domagając się pokoju i sprawiedliwości społecznej. Tam też po raz pierwszy ujawnił publicznie skargę amerykańskiej zakonnicy, siostry Theresy Kane, dotyczącą niewłaściwego traktowania kobiet przez Kościół. Ale mimo to wydaje się, iż Jan Paweł II nigdy tak naprawdę nie zrozumiał powodów wzrastającego rozczarowania kobiet Kościołem katolickim.
Pod koniec listopada papież wybrał się z trzydniową wizytą do Turcji, kraju, w którym dziewięćdziesiąt osiem procent ludności stanowią muzułmanie. W Phanarze, dzielnicy Istambułu, ma siedzibę patriarcha greckiego Kościoła ortodoksyjnego. Dla Jana Pawła II, który chętnie podejmuje wszelkie wyzwania, owa turecka podróż była bardzo pouczającym doświadczeniem.
Głównym celem tej wizyty, oprócz spotkania z mniejszością żyjących w Turcji katolików, dla których papież odprawił uroczystą mszę, było przekonanie świata islamskiego, że Stolica Apostolska nie jest jego wrogiem. Na początku roku 1979 Iran ogarnęła rewolucja wzniecona
320
przez islamskich fundamentalistów pod wodzą ajatollaha Chomeinie-go, a na świecie zaczęło się mówić o konfliktach religijnych na terenach leżących między wybrzeżem Morza Śródziemnego i Zatoką Perską.
Dla Jana Pawła II rzeczą bardzo istotną było też potwierdzenie porozumienia zawartego w latach sześćdziesiątych przez Pawła VI z patriarchą greckiego Kościoła ortodoksyjnego Athenagorasem. Stanowiło to pierwszy tego rodzaju kontakt obu kościołów chrześcijańskich od czasów wielkiej schizmy w 1054 roku. Następca Athenagorasa, patriarcha Dimitrios, podczas spotkania w istambulskim kościele św. Jerzego przywitał papieża jako „świętego brata". Jan Paweł II uznał to za kolejny znaczący krok ku ekumenicznej jedności chrześcijan. Później udał się na wschód, do Azji Mniejszej, aby pomodlić się w Domu Maryi na Mount Ephesus, znanym sanktuarium maryjnym.
Jan Paweł II nie mógł jednak trzymać się z dala od polityki światowej i w swych przemówieniach wciąż czynił pełne nadziei aluzje na temat możliwości poprawy stosunków między Turcją a Grecją. Kraje te, choć oba wchodzą w skład sojuszu militarnego NATO, nie utrzymują ze sobą przyjaznych stosunków. W połowie 1974 roku Turcja zajęła część Cypru, wyspy zamieszkanej głównie przez ludność pochodzenia greckiego, tworząc na jej północnym skraju państwo Turków Cypryjskich. NATO poważnie obawiało się wtedy wybuchu wojny grecko-tureckiej.
W Polsce wielki kryzys polityczny zaczął się w lipcu 1980 roku. W tym czasie Jan Paweł II przebywał z dwutygodniową wizytą w Brazylii, gdzie żyje najwięcej rzymskich katolików. Podróż ta stanowiła część ambitnego harmonogramu przewidzianych na ten rok zagranicznych podróży papieża, podczas których wizytował dziewięć krajów leżących na trzech kontynentach.
Swoje podróże rozpoczął na początku maja od dziesięciodniowej tury po Afryce, gdzie odwiedził Zair, Kongo, Kenię, Ghanę, Górną Woltę oraz Wybrzeże Kości Słoniowej (znajduje się tam największa na świecie katedra rzymskokatolicka). Afryka, do której Jan Paweł II pojechał po raz pierwszy, stanowiła w jego odczuciu ostatnią twierdzę rzymskiego katolicyzmu w zagrożonym sekularyzacją świecie i miała się okazać najczęściej odwiedzanym przez niego kontynentem (w 1978 roku w całej Afryce pracowało zaledwie osiem tysięcy kapłanów, to znaczy mniej niż w samej tylko Ameryce Środkowej i Meksyku).
Jakkolwiek afrykański Kościół należy do najstarszych w chrześ-
321
cijaństwie, to jednak istniejące na tym kontynencie wspólnoty rzymskich katolików muszą stawiać zacięty opór tradycyjnym religiom animistycznym, rozprzestrzeniającemu się w ogromnym tempie islamowi oraz hojnie dofinansowywanym przez Stany Zjednoczone sektom protestanckim. Podczas swej pierwszej podróży do Afryki papież najwyraźniej nie zdawał sobie w pełni sprawy z tego, że opór Kościoła wobec inkulturacji oraz absorbowania pewnych tradycyjnych zwyczajów afrykańskich przez katolików (na przykład akceptacji małżeństw plemiennych obok małżeństw kościelnych), stanowi poważną przeszkodę w jego planach ewangelizacyjnych. Dopiero pod naciskiem Synodu Biskupów Afrykańskich, który odbył się w Rzymie w roku 1994, zaczęto przyznawać inkulturacji prawo bytu.
Od 30 maja do 2 czerwca Jan Paweł II przebywał we Francji („Najstarszej Córze Kościoła", coraz bardziej jednak wiarołomnej). Apelował wtedy gorąco do francuskiej młodzieży oraz do UNESCO o pielęgnowanie kultur i cywilizacji.
Do Brazylii przybył 30 czerwca, na dzień przed wybuchem w Polsce fali strajków spowodowanych nieoczekiwaną podwyżką cen żywności. Niepokoje zaczęły się w Lublinie, siedzibie uniwersytetu katolickiego, na którym kiedyś wykładał. 16 lipca przyłączyli się do strajku pracownicy kolei w całym województwie lubelskim. Ani władze komunistyczne, ani Kościół w Polsce, ani Jan Paweł II w dalekiej Brazylii, a zapewne nawet i sami robotnicy nie zdawali sobie sprawy, że owe wydarzenia zapoczątkowały proces o historycznym znaczeniu.
Edward Gierek, ówczesny pierwszy sekretarz PZPR, przyznał później, iż w drugiej połowie lat siedemdziesiątych sytuacja społeczna i gospodarcza Polski zaczęła się gwałtownie pogarszać, czego efektem były zamieszki w 1976 roku, również spowodowane podwyżką cen żywności. Zima 1979 roku okazała się najsroższa w obecnym stuleciu i spotęgowała jeszcze spustoszenie w polskiej gospodarce. Niemniej Gierek oskarżył służby bezpieczeństwa, iż nie oceniły właściwie nastrojów społeczeństwa polskiego lub też zataiły przed władzami informacje na ten temat.
Edward Gierek i prymas Wyszyński próbowali naprawić stosunki między władzą a Kościołem. Gierek sam przyznaje, że stał się obiektem silnej krytyki w kierownictwie partyjnym za to, że po wizycie papieskiej w Polsce „poszedł za daleko w swych ustępstwach wobec katolików". Dodaje jednak, że „układ sił w Polsce od lat nakazywał poważnie liczyć się z głosem hierarchii katolickiej".
Moskwę najbardziej zaniepokoił strajk lubelskich kolejarzy. Stacjonujące w Niemczech Wschodnich wojska radzieckie, około półtora
322
miliona żołnierzy, były całkowicie uzależnione od połączeń kolejowych biegnących przez Polskę — i przez okręg lubelski. Tymi właśnie trasami dostarczano do NRD paliwo, żywność i amunicję. 27 lipca Gierek udał się na Krym, do letniej rezydencji Breżniewa, aby zapewnić radzieckiego przywódcę, iż strajki już się skończyły i sytuacja w kraju została opanowana. Wedle słów Gierka była to „rozmowa raczej nieprzyjemna". Sekretarz polskiej partii pozostał jeszcze przez jakiś czas na Krymie, spędzając tam wakacje. Kilku innych najwyższych dygnitarzy polskiego Biura Politycznego przebywało w tym czasie nad Morzem Czarnym w Bułgarii.
Gdy Jan Paweł II wrócił z Brazylii do swej letniej rezydencji w Castel Gandolfo, strajki w Polsce rozszerzyły się już na Warszawę, Poznań, Kraków, Bydgoszcz, Gdańsk i inne ważne ośrodki przemysłu ciężkiego. Były one jednak spowodowane raczej niskimi zarobkami i drogą żywnością niż pobudkami patriotycznymi. Nie istniała jeszcze organizacja, która mogłaby rzucić hasła niepodległościowe. KOR, grupujący opozycyjnych intelektualistów, nie był organizacją masową. Ale w całej Polsce stopniowo rodził się bunt.
O wydarzeniach w ojczyźnie szczegółowo i na bieżąco informowała papieża Sekcja Polska przy watykańskim Sekretariacie Stanu, otrzymująca wiadomości bezpośrednio z episkopatu w Warszawie. Jana Pawła II jednak te wieści zbytnio jeszcze nie alarmowały.
Kiedy Gierek, który sam siebie przekonywał, iż strajki w Lublinie są wydarzeniami odosobnionymi, wrócił do Polski w połowie sierpnia, uświadomił sobie w pełni powagę sytuacji. Strajkujący w wielkiej stoczni w Gdańsku (gdzie dziesięć lat wcześniej doszło do krwawego starcia między robotnikami a siłami bezpieczeństwa) domagali się stworzenia niezależnych związków zawodowych — obok związków kontrolowanych przez reżim. Gierek przyznaje, iż to żądanie, oraz pojawienie się „haseł politycznych", stworzyło „kompletnie nową sytuację".
14 sierpnia 1980 roku, we czwartek, nastąpił całkowity zwrot sytuacji -- był to jednocześnie historyczny zwrot w historii Polski i komunizmu.
We wczesnych godzinach rannych robotnicy ze Stoczni im. Lenina w Gdańsku ogłosili strajk okupacyjny, zamknęli się w zakładzie pracy i powołali komitet strajkowy, który miał ich reprezentować. Strajk okupacyjny oznaczał, że robotnicy nie opuszczą terenu stoczni, ale też nie podejmą pracy. Było to o tyle dobre posunięcie, że w jednym miejscu zgromadziły się tysiące protestujących, które dzięki swej masie
323
były jednocześnie zdolne obronić się przed atakiem służb bezpieczeństwa. Nikomu nawet do głowy nie przyszło, by Gierek mógł wezwać Zmilitaryzowane Oddziały Milicji Obywatelskiej (ZOMO) czy wojsko z rozkazem zaatakowania stoczni i usunięcia z niej protestujących robotników — gorzkie wspomnienia wydarzeń gdańskich z roku 1970 wciąż były zbyt żywe po obu stronach.
Jakkolwiek organizatorzy strajku już od wczesnych lat siedemdziesiątych należeli do niewielkiego nielegalnego ruchu niezależnych związków zawodowych, to okupacja stoczni została zorganizowana w ciągu jednej nocy. Strajk nie stawiał sobie żadnych celów politycznych. Pierwsze żądania dotyczyły przywrócenia do pracy operatorki portowego dźwigu, działaczki niezależnego związku zawodowego, którą w styczniu karnie przeniesiono do innej pracy poza terenem Gdańska, oraz niewielkiej stosunkowo podwyżki płac dla wszystkich pracowników -- głównym jednak postulatem było przywrócenie do pracy Anny Walentynowicz. Przywódcy strajku przynieśli ze sobą do stoczni sześć tysięcy ulotek domagających się jej powrotu.
Ale jak to często bywa w historii, jedna właściwie osoba sprawiła, że dalsze wydarzenia potoczyły się w zupełnie innym kierunku. Stało się to za sprawą trzydziestosiedmioletniego bezrobotnego elektryka, Lecha Wałęsy, który rankiem 14 sierpnia 1980 roku przeskoczył mur stoczni i przyłączył się do strajkujących. Natychmiast stał się ich niekwestionowanym przywódcą. Wałęsa w ruchu na rzecz niezależnych związków zawodowych działał od początku lat siedemdziesiątych i za swoją polityczną działalność został usunięty z pracy -- najpierw ze stoczni, a potem z kilku innych zakładów. Był też kilkakrotnie aresztowany, a robotnicy znali go bardzo dobrze.
Teraz już strajk w Stoczni im. Lenina stał się głównym wydarzeniem narodowym. W ciągu jednego dnia do protestujących przyłączyły się pozostałe stocznie i zakłady pracy w Gdańsku, Gdyni, Szczecinie oraz Elblągu. Powołano Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (MKS), a jego apele do polskiej klasy robotniczej o solidarność ze strajkującymi stoczniowcami doprowadziły do powstania ogólnopolskiej organizacji niezależnych związków zawodowych — Solidarności. Niebawem Solidarność przekształciła się w ruch polityczny. Był to jednak ruch o bardzo silnym wydźwięku katolickim. Choć nic nie wskazuje na to, że polski episkopat odegrał jakąkolwiek rolę w przyspieszeniu wydarzeń w Gdańsku, Solidarność od pierwszej chwili utożsamiała się z katolicyzmem. Biorąc pod uwagę polskie tradycje patriotyczno-religijne, nie było w tym nic dziwnego, nieoczekiwana była natomiast spontaniczność, z jaką ów ruch się rozwinął.
324
Wałęsa, ojciec sześciorga dzieci i żarliwy katolik, przez cały czas strajku nosił w klapie marynarki wizerunek Czarnej Madonny z Częstochowy, ale przygotowując robotników do konfrontacji z władzami nie głosił haseł religijnych. Katolicki charakter Solidarności był efektem uczuć i nastrojów panujących wśród kobiet i mężczyzn, którzy zamknęli się na terenie stoczni. Przed głównym wejściem, w miejscu, gdzie podczas rozruchów w roku 1970 milicjant zastrzelił czterech robotników, postawiono drewniany krzyż. W niedzielę siedemnastego sierpnia ksiądz Henryk Jankowski, osobisty przyjaciel Wałęsy i proboszcz kościoła św. Brygidy w Gdańsku, odprawił na dziedzińcu stoczni mszę, co bardzo podniosło strajkujących na duchu.
Choć Jan Paweł II nie uczynił nic, żeby zachęcać robotników do protestu i właściwie ani razu publicznie nie wspomniał o wydarzeniach w Polsce, w ciągu jednej nocy na bramach Stoczni im. Lenina pojawiły jego portrety oraz biało-żółte flagi Stolicy Apostolskiej. Trudno ustalić, jaki wpływ miała wizyta Ojca Świętego w Polsce w roku 1979 na powstanie Solidarności w czternaście miesięcy później, ale jakieś powiązania między tymi dwoma wydarzeniami niewątpliwie istniały. Nie ulega wątpliwości, że obecność Polaka na Tronie Piotrowym dała robotnikom poczucie bezpieczeństwa, gdy wybuchła fala długo tłumionego gniewu.
Owo poczucie moralnego wsparcia ze strony Jana Pawła II, towarzyszące trwającemu dziesięć lat kryzysowi w Polsce, okazało się ogromnie ważne, pozwoliło bowiem opozycji przetrwać. Jednocześnie papież zaczął rozwijać dyskretne i bardzo skomplikowane zabiegi dyplomatyczne, nie zawsze widoczne zarówno dla samej opozycji, jak dla episkopatu. Wysyłał prywatnych emisariuszy, którzy kursowali między Rzymem a Warszawą i Rzymem a Moskwą. Cierpliwość i perspektywiczne myślenie zawsze stanowiły generalną zasadę polityki Jana Pawła II.
W poniedziałek 16 sierpnia kierownictwo Solidarności ogłosiło szes-nastopunktową listę postulatów. Najważniejszy był punkt stwierdzający, że po ogłoszeniu zakończenia strajku MKS się nie rozwiąże, ale będzie nadzorował realizację postulatów: utworzy wolne związki zawodowe i będzie działał jako ich komitet założycielski. Jednocześnie strajkujący nie domagali się likwidacji reżimowych związków zawodowych. Pod koniec tygodnia do Wałęsy i jego współpracowników dołączyła grupa doradców KOR-u, głównie katolickich intelektualistów z Warszawy i Krakowa, ludzi o dużym doświadczeniu politycznym
325
i prawniczym. Lista postulatów urosła z szesnastu do dwudziestu jeden. Domagano się zniesienia cenzury, wolności słowa, dostępu Solidarności do środków masowego przekazu oraz prawa do strajku.
Teraz już Gierek stanął przed dylematem, czy rozmawiać ze strajkującymi o politycznej przyszłości Polski, czy zastosować siłę. Wybrał negocjacje, rezygnując z użycia sił bezpieczeństwa. Mając w pamięci rzeź w Gdańsku w roku 1970, podjął historyczną decyzję: nie wybrał rozwiązania siłowego. Zapewne mógł aresztować przywódców KOR-u i zdobyć okupowane przez strajkujących stocznie i fabryki, lecz doszedł do wniosku, iż doprowadziłoby to do tragedii.
Decyzję Gierka o pokojowym rozwiązaniu konfliktu poparł generał Jaruzelski, minister obrony narodowej i członek Biura Politycznego, co miało istotny wpływ na przebieg wydarzeń: stanowisko generała upewniło robotników, że polskie wojsko, które obok Kościoła cieszyło się wielkim szacunkiem społeczeństwa, nie zostanie użyte przeciw Polakom. A wobec Solidarności samo ZOMO i służby bezpieczeństwa już nie wystarczały.
Jaruzelski był oficerem i zdeklarowanym komunistą, ale pochodził z bardzo religijnej rodziny, co zapewne miało wpływ na jego ówczesne i późniejsze postępowanie. Przed wybuchem drugiej wojny światowej uczęszczał do warszawskiego gimnazjum prowadzonego przez ojców marianów. Uciekając przed Niemcami, rodzina Jaruzelskich przeniosła się we wschodnie rejony kraju i w dwa tygodnie później, po wkroczeniu do Polski wojsk Stalina, została deportowana do Związku Radzieckiego. Jaruzelski wstąpił do utworzonego przy Armii Czerwonej wojska polskiego i przeszedł z nim cały szlak bojowy, aż do Berlina. Później zaczął robić wielką karierę w partii komunistycznej i w wojsku, ale, jak sam przyznał, wpływy wychowania katolickiego nigdy w nim nie wygasły i stały się istotnym elementem jego osobowości. Zaowocowało to w stosunkach, jakie w swoim czasie miał nawiązać z Janem Pawłem II.
Negocjacje ze strajkującymi ciągnęły się przez cały sierpień i Breż-niew, który uważał, że sytuacja w Polsce zagraża bezpieczeństwu całego systemu komunistycznego w Europie Wschodniej, zaczął naciskać na Gierka, żeby zaprowadził w kraju porządek. Zwolennicy „twardej ręki" w polskiej partii również naciskali na Gierka, żądając wprowadzenia blokady dostaw żywności do miast na Wybrzeżu, by w ten sposób „wziąć głodem" strajkujących robotników i ich rodziny.
Gierek wspomina, iż Breżniew telefonował do niego z Moskwy i informował o niebezpieczeństwie, jakie zagraża polskiemu socjalizmowi, oraz „zapewnił, że na nich zawsze możemy liczyć". Radziecki
326
przywódca oświadczył mu: „U tiebia kontra, nada wziat za mordu, my pomożem". Słowo „kontra" oznaczało w żargonie komunistów kontrrewolucję. Gierek twierdzi, że odpowiedział wtedy: „(...) nie ma u nas żadnej »kontry«, (...) jest strajk na tle ekonomicznym". Zapewnił go także, że „w pełni panujemy nad sytuacją i absolutnie żadnej pomocy (...) nie potrzebujemy".
Borys Aristow, radziecki ambasador w Warszawie, odwiedzał Gierka lub telefonował do niego prawie codziennie. Za każdym razem podkreślał ogromne zaniepokojenie Kremla rozwojem sytuacji w Polsce. W Moskwie Breżniew powołał nawet specjalny „Sztab Kryzysowy", wśród dostojników radzieckich nazwany „Klubem Polskim", który miał za zadanie rozwiązać polski problem. W skład sztabu wchodzili: minister obrony Dimitri Ustinow, szef KGB Andropow, szef ideologiczny Susłow, minister spraw zagranicznych Gromyko oraz członkowie Biura Politycznego, Czernienko i Gorbaczow, który reprezentował jeszcze wtedy twardą linię.
Jan Paweł II długo zachowywał milczenie na temat wydarzeń w Polsce. Niemniej na generalnej audiencji 20 sierpnia pozwolił sobie na ostrożną uwagę: „(...) pragnę w związku z tymi wiadomościami (...) jakie dochodzą do nas z Polski, odczytać tutaj przed wami, a raczej po prostu odmówić w waszej obecności dwie modlitwy, które Kościół w Polsce odmawia". W obu modlimy się, aby „(...) religia nieustannie cieszyła się wolnością, a Ojczyzna bezpieczeństwem". Następnie papież dodał: „Niech te modlitwy powiedzą same za siebie, jak bardzo my, tutaj obecni w Rzymie, jesteśmy zjednoczeni z naszymi rodakami w Ojczyźnie".
Tego samego dnia skierował do prymasa Wyszyńskiego depeszę z zapewnieniem, że:
(...) w ciągu ostatnich trudnych dni jestem szczególnie blisko, modlitwą i sercem uczestniczę w tych doświadczeniach, przez jakie przechodzi - - raz jeszcze - - moja Ojczyzna i moi Rodacy. Wiadomości na te tematy nie schodzą z pierwszych stron prasy i z programów telewizji i radia. Modlę się, aby Episkopat Polski ze swym Prymasem na czele, zapatrzony w Tę, która dana jest ku obronie naszego Narodu, mógł również i tym razem dopomóc temu Narodowi w ciężkim zmaganiu się o chleb powszedni, o sprawiedliwość społeczną i zabezpieczenie jego nienaruszalnych praw do własnego życia i rozwoju.
327
Pod koniec sierpnia Jan Paweł II przesłał Breżniewowi prywatny list, w którym zapewnił go, iż niepokoje w Polsce nie stanowią zagrożenia dla Związku Radzieckiego. List ten zawiózł do Moskwy monsignore Hilary C. Franco, wysoki urzędnik w Kongregacji do Spraw Duchowieństwa, który zawsze podejmował się sekretnych dyplomatycznych misji między Watykanem a Rosjanami. Monsignore Franco nie mówił wprawdzie o tym, iż woził listy od Jana Pawła II do Breżniewa ani że za każdym razem musiał czekać na odpowiedź kilka dni, wspomina jednak, że był w Moskwie w sierpniu 1980 roku i dla zabicia czasu „uprawiał jogging" po całym Kremlu.
Stany Zjednoczone ze swej strony pragnęły zapewnić Jana Pawła II, iż podzielają jego niepokój co do spraw polskich — najwyraźniej był więc on stroną zaangażowaną — i prezydent Carter napisał do niego w tej kwestii prywatny list.
W Warszawie Gierek, szukając zrozumienia i poparcia, zwrócił się do Wyszyńskiego. Pod koniec sierpnia odbył z prymasem czterogodzinną nocną konferencję w swej willi pod Warszawą. Oto jak wspomina to spotkanie:
Pod koniec drugiego tygodnia strajków na Wybrzeżu postanowiłem uzyskać pomoc Kościoła dla zażegnania konfliktu (...) Ponieważ uznałem, że dla dogadania się ze strajkującymi potrzebna jest pomoc Kościoła, bowiem jego dalsze pozostawanie na uboczu groziło, moim zdaniem, nieobliczalnymi skutkami dla kraju, więc dałem do zrozumienia ekscelencji [prymasowi], że jest wywierana na nas i na mnie personalnie ostra presja, której nie mam zamiaru ulegać. Powiedziałem też prymasowi, zgodnie z własnym przeświadczeniem, że dopóty, dopóki będę na swym stanowisku, nigdy nie pozwolę na użycie siły przeciwko robotnikom na Wybrzeżu.
Gierek uważa, że w wyniku tej rozmowy Wyszyński w kazaniu wygłoszonym w sanktuarium Czarnej Madonny w Częstochowie 26 sierpnia, w dniu Święta Królowej Polski, opowiedział się po stronie władz, prymas bowiem odwołał się do „dojrzałości narodowej i obywatelskiej" swoich rodaków, nalegając przy tym, by Polacy, mimo iż błędy popełniły obie strony, wrócili do pracy. Ostrzegał, że przedłużające się strajki zagrażają przyszłości narodu. Gierek, strajkujący robotnicy i cała opinia publiczna zinterpretowali słowa Wyszyńskiego jako
328
wezwanie do zakończenia strajków na warunkach dyktowanych przez reżim. Wielu Polaków z goryczą stwierdzało, iż podstarzały prymas, pragnąc za wszelką cenę utrzymać spokój społeczny i jednocześnie uzyskać dla polskiego Kościoła kolejne przywileje, znów poszedł na ustępstwa z komunistycznymi władzami kosztem ludu.
Wyszyński i episkopat oświadczyli, że sens kazania został „wypaczony" przez polską telewizję, która nadała tylko część tekstu. Strona kościelna utrzymuje, że prymas po prostu zwrócił się do pielgrzymów w sanktuarium z prośbą, by po uroczystości podjęli swą zwykłą pracę. Episkopat wystosował nawet komunikat zapewniający, że prawo do tworzenia niezależnych związków zawodowych jest warunkiem koniecznym dla spokoju społecznego, jednak w oczach wielu katolików Wyszyński utracił wiarygodność.
Jan Paweł II był przerażony wystąpieniem prymasa. Wiadomość o kazaniu dotarła do jego rezydencji w Castel Gandolfo już następnego dnia. Gdy w kilka dni później, podczas śniadania w towarzystwie dwóch polskich księży, osobistych przyjaciół Ojca Świętego, którzy odwiedzili go we Włoszech, znów powrócono do tematu kazania, papież wykrzyknął z bólem: „Och, ten starzec... Ten starzec!"
Choć Jan Paweł II zawsze, ilekroć jest to możliwe, wybiera drogę negocjacji, stwierdził, że Wyszyński nie rozumie sytuacji, jaka zaistniała w Polsce i że jako „starzec" nie „orientuje się już" w wydarzeniach.
Niemniej, gdy rząd warszawski i przywódcy strajkujących robotników podpisali ostatecznie 31 sierpnia w Gdańsku porozumienie uznające wolne związki zawodowe, papież w dalszym ciągu zachował milczenie. Nie chciał komplikować i tak już złożonej i bardzo niebezpiecznej sytuacji. 5 września Komitet Centralny pozbawił Gierka funkcji pierwszego sekretarza partii - - potrzebowano kozła ofiarnego, kogoś, kogo można by było obarczyć odpowiedzialnością za utworzenie przez robotników niezależnych związków zawodowych. Na jego miejsce powołano Stanisława Kanię, członka Biura Politycznego, odpowiedzialnego dotychczas za sprawy bezpieczeństwa. Gierek nie uczestniczył w tym posiedzeniu, ponieważ — jak sam stwierdza — pogorszył się stan jego zdrowia, a zwłaszcza serca.
Przez całą jesień trwały negocjacje reżimu z robotnikami w sprawie kolejnego kroku na drodze dokonującej się ewolucji polskiego życia politycznego — przyznania Solidarności oficjalnego statusu niezależnego związku zawodowego. Rozmowy były trudne, ponieważ Moskwa
329
żądała od Kani i innych przywódców partyjnych, aby sprzeciwiali się żądaniom Solidarności. I znów władze potrzebowały poparcia Kościoła. 24 września, po raz pierwszy od ponad dziesięciu lat, zebrała się Komisja Wspólna Przedstawicieli Rządu PRL i Episkopatu Polski. 11 października Kania i Wyszyński odbyli rozmowę na temat sytuacji w Polsce, a w trzy dni później prymas udał się do Rzymu, żeby przedyskutować te sprawy z Janem Pawłem II.
Wyszyński pozostał w Watykanie przez ponad dwa tygodnie. Tymczasem w Polsce negocjacje weszły w krytyczną fazę i niektórzy przedstawiciele polskiego episkopatu sądzą, że dobrze się stało, iż prymas był w tym czasie poza krajem. Jan Paweł II zdecydował, że Kościół musi przyjąć jednoznaczne i jasne stanowisko. Upoważnił biskupa Bronisława Dąbrowskiego, aby pod nieobecność prymasa przemawiał w imieniu polskiego Kościoła.
Gdy 11 listopada Sąd Najwyższy w Warszawie zarejestrował Solidarność, papież osobiście wziął na siebie rolę jej rzecznika. Rejestracja związku stała się aktem niebywale doniosłym, ponieważ tym samym reżim komunistyczny po raz pierwszy pozbawiony został monopolu w kwestiach kontroli nad klasą robotniczą. Otwierało to drogę do jeszcze większych przemian politycznych.
12 listopada, zwracając się do polskich pielgrzymów zgromadzonych w Audytorium Pawła VI w Watykanie, Jan Paweł II powiedział, że pragnie „wyrazić (...) radość z tego, co się dokonało w ostatnich dniach w naszej Ojczyźnie: z tego rozumnego i dojrzałego porozumienia, do jakiego doszło pomiędzy władzami a powstającymi związkami zawodowymi, Niezależnymi Związkami Zawodowymi, które w oparciu o zatwierdzony statut rozpoczynają swoją działalność". Dodał też, że chce „przesłać z całego serca błogosławieństwo" nowym związkom zawodowym, „w których skupia się tak ogromna liczba moich rodaków, ludzi pracy, zarówno fizycznej, jak i umysłowej (...)"
Myśląc kategoriami przyszłości, Jan Paweł II dodał również uwagę przemawiającą na korzyść obu stron: „Pragnę równocześnie, ażeby ta dojrzałość, która w ciągu ostatnich miesięcy cechowała postępowanie naszych rodaków, zarówno społeczeństwa w szczególności, jak i władz, dalej była naszym udziałem (...)" Papież nabrał przekonania, iż w Polsce na dobre rozpoczął się proces fundamentalnych przemian ustrojowych, ale ostateczny cel osiągnąć można tylko przy współpracy wszystkich sił w narodzie. Uspokojony stabilizującą się sytuacją w ojczyźnie, 15 listopada wyruszył w pięciodniową podróż do RFN.
Ale Kreml był wyraźnie zaniepokojony zawartymi w Polsce porozumieniami. Pod koniec listopada amerykańskie satelity zaczęły ujaw-
330
niać podejrzane ruchy radzieckich jednostek bojowych, zbliżających się ku polskiej granicy. Nad krajem zawisła groźba interwencji militarnej, która miała położyć kres eksperymentowi Solidarności.
l grudnia militarne ruchy Rosjan nabrały już złowieszczego charakteru. Niemcy Wschodnie zamknęły granicę z Polską. Kraj stanął w obliczu radzieckich oddziałów pancernych i jednostek zmechanizowanych zgrupowanych w zachodniej Ukrainie, w NRD i w Czechosłowacji. Mając w pamięci rosyjską inwazję na Czechosłowację z roku 1968, Stany Zjednoczone i ich sprzymierzeńcy w NATO spodziewali się najgorszego. Rozpoczęto kampanię dyplomatyczną i propagandową, która miała powstrzymać Breżniewa przed dokonaniem szaleńczego posunięcia. Na Zachodzie (a i w Polsce) istniały bowiem uzasadnione podejrzenia, że Polacy, w przeciwieństwie do Czechów dwadzieścia lat wcześniej, podejmą walkę z najeźdźcą. A to mogło doprowadzić do wojny na znacznie większą skalę. Radziecki ambasador w Waszyngtonie Anatolij Dobrynin został wezwany przez sekretarza stanu Edmunda Muskiego, który przestrzegł go (dość mało konkretnie) przed konsekwencjami radzieckiej interwencji w Polsce. Prezydent Carter przesłał poza tym Breżniewowi prywatne ostrzeżenie. Kraje Europy Zachodniej również bombardowały Moskwę podobnymi przestrogami.
Jan Paweł II nie zabierał na ten temat publicznie głosu, gdyż w jego ocenie wszelkie komentarze w tak napiętej sytuacji mogłyby tylko jeszcze bardziej wszystko skomplikować. Milczała również Stolica Apostolska. Niemniej między Watykanem a Moskwą wciąż krążyli tajni wysłannicy przewożący prywatną korespondencję. 15 grudnia, kiedy napięcie już opadło, Wadim Zagładin, wysokiej rangi członek sekretariatu Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, spotkał się z Janem Pawłem II i odbył z nim prywatną rozmowę o sprawach polskich. Krążyły później pogłoski, iż papież oświadczył Zagładinowi, że w wypadku inwazji osobiście uda się do Polski, aby być ze swoim narodem, jednak sam Jan Paweł II temu zaprzecza.
Zapewne nigdy już się nie dowiemy, czy Rosjanie naprawdę zamierzali dokonać inwazji, czy też była to tylko demonstracja siły, mająca na celu zastraszenie zarówno Solidarności, jak reżimu warszawskiego, i powstrzymanie dalszej „kontrrewolucji". Zbigniew Brzeziński, doradca prezydenta Cartera w sprawach bezpieczeństwa narodowego, napisał później, iż Rosjanie wycofali się w ostatniej chwili, pod wpływem nacisków USA, może jednak przeceniać rolę, jaką odegrali w tym Amerykanie. Wiadomo tylko, że gdy rok wcześniej Rosjanie wkroczyli do Afganistanu, Waszyngton zastosował wobec nich jedynie sankcje
331
gospodarcze. Tak więc należy sądzić, że i w przypadku Polski Stany Zjednoczone nie miały na jej sytuację większego wpływu.
Komunistyczni analitycy uważają jednak, że na decyzjach Breżniewa dotyczących Polski w znacznej mierze zaważyła porażka militarna w Afganistanie. Reżim moskiewski nie życzył sobie mieć na głowie dwóch wojen. Mieczysław Rakowski, ostatni komunistyczny premier Polski, stwierdził, że „Jakkolwiek nie mam podstaw do kwestionowania działań [Brzezińskiego] w tej kwestii, należy wspomnieć ze względu na prawdę historyczną, że [pierwszy sekretarz partii] Kania odbył fundamentalną i dramatyczną rozmowę z Breżniewem [5 grudnia], która miała decydujący wpływ na odrzucenie przez przywództwo radzieckiej partii komunistycznej planów, które zyskałyby szeroki rozgłos na całym świecie"*.
Po nadzwyczajnej sesji Komitetu Centralnego PZPR, który obradował 2 i 3 grudnia, wydano apel i ostrzeżenie do narodu, iż: „Ważą się losy narodu i kraju! Przedłużające się niepokoje doprowadzają naszą Ojczyznę do krawędzi gospodarczego i moralnego wyniszczenia". Bezpośrednio po zamknięciu sesji Kania udał się do Moskwy.
Apel PZPR ostudził nieco emocje i 5 grudnia, gdy Kania spotykał się w Moskwie z Breżniewem, Solidarność oznajmiła, że strajki w Polsce zostały zakończone. Następnego dnia Breżniew przewodniczył zwołanej pospiesznie konferencji państw Układu Warszawskiego, na której obecny był również Kania. Groźba interwencji została na jakiś czas odsunięta. 8 grudnia Breżniew udał się z zaplanowaną wizytą do Indii, a 7 grudnia Brzeziński, nie wiedząc jeszcze, że kryzys polski jest zażegnany, zatelefonował do papieża w Watykanie z informacją, że nad Polską wciąż wisi groźba zbrojnej interwencji.
Trzy główne siły polityczne w kraju — komunistyczne władze, Kościół i Solidarność (traktowana już jako równorzędny partner) — połączyły wysiłki, aby zaprowadzić w Polsce spokój społeczny. Z aprobatą Ojca Świętego 14 grudnia biskupi skierowali list do Narodu wzywający do chrześcijańskiej odpowiedzialności za Ojczyznę. Tym razem Stolica Apostolska chciała mieć pewność, że episkopat nie przesadzi w poparciu dla reżimu — tak jak uczynił to Wyszyński 26 sierpnia.
16 grudnia przedstawiciele Kościoła, Solidarności i dostojnicy rządowi zebrali się przed wielkim krzyżem w Stoczni im. Lenina w Gdańsku, aby uczcić pamięć ofiar wypadków grudniowych z 1970 roku. Wcześniej Kania w przemówieniu do Komitetu Centralnego PZPR oświadczył, iż wspomnienia tamtych wydarzeń „nie dzielą, lecz łączą".
W ten sposób zamknięto pierwszy wielki rozdział polskiego kryzysu w 1980 roku.
332
30 listopada Jan Paweł II ogłosił swą drugą encyklikę, zatytułowaną Dives in misericordia. 30 grudnia opublikował list pasterski Egregiae Yirtutis, poświęcony świętym Cyrylowi i Metodemu, chrześcijańskim misjonarzom nazywanym Patronami Europy. Następnie papież, przygotowując się do nadchodzącej podróży do Japonii i na Filipiny, przystąpił do pracy nad japońską wymową, zamierzał bowiem wygłosić kilka mów po japońsku.
Nowy rok — 1981 — Jan Paweł II rozpoczął od udzielenia audiencji delegacji Solidarności, na czele której stał Lech Wałęsa. Delegacja przybyła do Rzymu 13 stycznia i papież przyjął ją dwukrotnie.
„Syn przybył do ojca" - oświadczył Wałęsa, gdy rankiem 15 stycznia pojawił się u Ojca Świętego. Kilka minut spędzili tylko we dwóch w prywatnym gabinecie Jana Pawła II, a potem dołączyło do nich pozostałych trzynastu członków delegacji Solidarności oraz żona Wałęsy, Danuta. W skład delegacji wchodzili między innymi ksiądz Jan-kowski, który w czasie strajku odprawił w stoczni gdańskiej mszę polową, Tadeusz Mazowiecki, ongiś lewicujący intelektualista katolicki, podczas negocjacji występujący w charakterze doradcy Solidarności, oraz Anna Walentynowicz, operatorka dźwigu portowego, której usunięcie z pracy wywołało tak brzemienną w skutki falę strajków.
Spotkanie to było dla Jana Pawła II, jako żarliwego polskiego patrioty i gorącego rzecznika niezależnych związków zawodowych, bardzo radosnym wydarzeniem. Ponad trzydzieści lat wcześniej w swym pierwszym opublikowanym artykule pisał z wielkim uznaniem o francuskich związkach zawodowych i francuskich księżach-robotnikach, potraktował więc teraz delegację Solidarności i zgromadzonych w Sali Konsystorskiej dziennikarzy długim wykładem o prawach robotników.
Nalegał, by Solidarność wcielała w życie „moralność społeczną", lecz jako mediator w sporze z polskimi władzami naciskał, iż nie powinno być: „(...) sprzeczności pomiędzy tego rodzaju samorządową inicjatywą społeczną ludzi pracy a strukturą ustroju, który odwołuje się do pracy ludzkiej jako podstawowej wartości życia społecznego i państwowego".
Jan Paweł II pragnął również wyjaśnić publicznie Rosjanom (bez wskazywania ich przy tym imiennie), iż powstanie Solidarności stanowi „ściśle wewnętrzną sprawę wszystkich Polaków". Dodał, że wysiłek poprzednich tygodni „nie jest też przeciwko nikomu skierowany" oraz że „(...) obowiązek podejmowania takiego wysiłku posiada każde społeczeństwo (...) Wiemy, że w ciągu dziejów kilkakrotnie przemocą pozbawiano Polaków tego właśnie prawa (...) W interesie pokoju i międzynarodowej praworządności leży, aby Polska cieszyła się w pełni tym prawem".
333
Pragnął w ten sposób zasygnalizować wszystkim zainteresowanym stronom konfliktu, że zamierza angażować się w sprawę wolności Polski, gdy wszystko wskazuje na to, że zaczyna się nowa era. W trzy dni później ponownie poruszył tę sprawę podczas odprawianej w prywatnej kaplicy o siódmej rano mszy, w której uczestniczył Wałęsa i pozostali członkowie delegacji. Do tematu tego wrócił też podczas śniadania wydanego w prywatnej jadalni.
9 lutego premierem Polski został Wojciech Jaruzelski. Na swego zastępcę powołał Rakowskiego, redaktora partyjnego czasopisma optującego za reformami. Jego też wyznaczył na przewodniczącego komisji, która miała z Wałęsą i Solidarnością negocjować dalsze zmiany w funkcjonowaniu związków zawodowych. Nieustannie powracającym tematem było stworzenie podstaw prawnych Solidarności Rolników Indywidualnych zrzeszającej chłopów.
Jednocześnie Połączona Komisja Rządu i Episkopatu rozpoczęła negocjacje, które miały się ciągnąć przez kolejnych dziewięć lat: dotyczyły one wszelkich aspektów życia religijnego i politycznego kraju, w tym też przyszłych wizyt Jana Pawła II.
Dwudziestego trzeciego lutego papież wysłał za pośrednictwem mon-signore Franco kolejny prywatny list do Breżniewa. W liście tym ostrzegał radzieckiego przywódcę, że powinien respektować niezależność Polski oraz prawa Solidarności.
Kościół stał się pełnoprawnym uczestnikiem procesu kształtowania polskiej polityki i historii.
Druga połowa lutego 1981 roku upłynęła Janowi Pawłowi II na podróżach do Japonii i na Filipiny; obie wizyty przywoływały pamięć tragicznych wydarzeń, jakie miały miejsce podczas drugiej wojny światowej, w której oba te kraje toczyły ze sobą śmiertelny bój. Filipiny, gdzie przeważająca liczba mieszkańców jest wyznania rzymskokatolickiego, podczas wojny były pod okupacją japońską, a obecnie wciąż wybuchają w nich rewolty lewicowców i nieustannie wzrasta liczba wyznawców islamu.
W Japonii papież udał się do Tokio, Hiroszimy i Nagasaki, celu amerykańskich ataków nuklearnych w 1945 roku. Tam Jan Paweł II wywarł ogromne wrażenie na swych słuchaczach, w większości niechrześcijanach. Ksiądz Pittau, rektor Rzymskiego Uniwersytetu Gregoriańskiego towarzyszący papieżowi w wyprawie japońskiej, tak wspomina jego wystąpienie w Hiroszimie:
334
Była to jedna z najpiękniejszych i najbardziej wzruszających mów. Wygłosił ją w formie modlitwy: „Panie, usłysz mnie! Jest to głos matek, które utraciły dzieci. Jest to głos dzieci, które utraciły matki i ojców (...) Nigdy więcej Hiroszimy! Nigdy więcej Oświęcimia!" Część przemówienia wygłosił po japońsku i widziałem, jak ludzie płaczą... Podczas wizyty w Muzeum Bomby Atomowej w Hiroszimie był naprawdę wstrząśnięty. Na jego twarzy malował się bezmiar smutku.
Ksiądz Pittau pisze, że Jan Paweł II mówił po japońsku z tekstu
napisanego w naszym alfabecie, ale po japońsku, łącznie ze wszystkimi akcentami. Pod japońskim tekstem znajdowały się tłumaczenia na włoski i angielski, tak że papież wiedział, o czym mówi (...) Japończycy go rozumieli i osobiście mogli się przekonać, jak wielkim szacunkiem darzy ich kulturę. Pewien policjant w Tokio powiedział mi: „Pełniłem służbę w ochronie wielu ważnych osobistości, ale teraz po raz pierwszy spotkałem wybitną osobistość, która rozumie naszą kulturę, darzy ją szacunkiem i używa naszego języka!*
Opuszczając Japonię, papież pozostawił za sobą miejsce minionej grozy. Po powrocie do Watykanu miał zetknąć się z grozą innego rodzaju.


Pragnął w ten sposób zasygnalizować wszystkim zainteresowanym stronom konfliktu, że zamierza angażować się w sprawę wolności Polski, gdy wszystko wskazuje na to, że zaczyna się nowa era. W trzy dni później ponownie poruszył tę sprawę podczas odprawianej w prywatnej kaplicy o siódmej rano mszy, w której uczestniczył Wałęsa i pozostali członkowie delegacji. Do tematu tego wrócił też podczas śniadania wydanego w prywatnej jadalni.
9 lutego premierem Polski został Wojciech Jaruzelski. Na swego zastępcę powołał Rakowskiego, redaktora partyjnego czasopisma optującego za reformami. Jego też wyznaczył na przewodniczącego komisji, która miała z Wałęsą i Solidarnością negocjować dalsze zmiany w funkcjonowaniu związków zawodowych. Nieustannie powracającym tematem było stworzenie podstaw prawnych Solidarności Rolników Indywidualnych zrzeszającej chłopów.
Jednocześnie Połączona Komisja Rządu i Episkopatu rozpoczęła negocjacje, które miały się ciągnąć przez kolejnych dziewięć lat: dotyczyły one wszelkich aspektów życia religijnego i politycznego kraju, w tym też przyszłych wizyt Jana Pawła II.
Dwudziestego trzeciego lutego papież wysłał za pośrednictwem mon-signore Franco kolejny prywatny list do Breżniewa. W liście tym ostrzegał radzieckiego przywódcę, że powinien respektować niezależność Polski oraz prawa Solidarności.
Kościół stał się pełnoprawnym uczestnikiem procesu kształtowania polskiej polityki i historii.
Druga połowa lutego 1981 roku upłynęła Janowi Pawłowi II na podróżach do Japonii i na Filipiny; obie wizyty przywoływały pamięć tragicznych wydarzeń, jakie miały miejsce podczas drugiej wojny światowej, w której oba te kraje toczyły ze sobą śmiertelny bój. Filipiny, gdzie przeważająca liczba mieszkańców jest wyznania rzymskokatolickiego, podczas wojny były pod okupacją japońską, a obecnie wciąż wybuchają w nich rewolty lewicowców i nieustannie wzrasta liczba wyznawców islamu.
W Japonii papież udał się do Tokio, Hiroszimy i Nagasaki, celu amerykańskich ataków nuklearnych w 1945 roku. Tam Jan Paweł II wywarł ogromne wrażenie na swych słuchaczach, w większości niechrześcijanach. Ksiądz Pittau, rektor Rzymskiego Uniwersytetu Gregoriańskiego towarzyszący papieżowi w wyprawie japońskiej, tak wspomina jego wystąpienie w Hiroszimie:
334
Była to jedna z najpiękniejszych i najbardziej wzruszających mów. Wygłosił ją w formie modlitwy: „Panie, usłysz mnie! Jest to głos matek, które utraciły dzieci. Jest to głos dzieci, które utraciły matki i ojców (...) Nigdy więcej Hiroszimy! Nigdy więcej Oświęcimia!" Część przemówienia wygłosił po japońsku i widziałem, jak ludzie płaczą... Podczas wizyty w Muzeum Bomby Atomowej w Hiroszimie był naprawdę wstrząśnięty. Na jego twarzy malował się bezmiar smutku.
Ksiądz Pittau pisze, że Jan Paweł II mówił po japońsku z tekstu
napisanego w naszym alfabecie, ale po japońsku, łącznie ze wszystkimi akcentami. Pod japońskim tekstem znajdowały się tłumaczenia na włoski i angielski, tak że papież wiedział, o czym mówi (...) Japończycy go rozumieli i osobiście mogli się przekonać, jak wielkim szacunkiem darzy ich kulturę. Pewien policjant w Tokio powiedział mi: „Pełniłem służbę w ochronie wielu ważnych osobistości, ale teraz po raz pierwszy spotkałem wybitną osobistość, która rozumie naszą kulturę, darzy ją szacunkiem i używa naszego języka!*
Opuszczając Japonię, papież pozostawił za sobą miejsce minionej grozy. Po powrocie do Watykanu miał zetknąć się z grozą innego rodzaju.


Rozdział dwudziesty czwarty


Grozą były strzały oddane do Jana Pawła II na placu Świętego Piotra w środowe popołudnie 13 maja 1981 roku przez tureckiego terrorystę z odległości niecałych trzech i pół metra.
Pocisk z potężnego dziewięciomilimetrowego browninga parabellum trafił papieża w brzuch, rozerwał okrężnicę, przebił jelito cienkie i przeszedł przez krzyżowy splot żylny. Kula o milimetry minęła aortę. Gdyby w nią trafiła, papież już by nie żył. Pocisk minął również inne ważne organy — arterię biodrową, moczowód i znajdujący się w pobliżu splot nerwowy.
Niemniej przez pięć godzin i dwanaście minut, kiedy w poliklinice Agostino Gemellego — odległej o dwanaście minut jazdy od miejsca zamachu — chirurdzy przeprowadzali skomplikowaną operację, papież znajdował się w stanie krytycznym.
Jan Paweł II został zabrany z placu Świętego Piotra w ciągu kilku minut po tym, jak został trafiony jednym z dwóch pocisków wystrzelonych przez Mehmeta Ali Agcę w obecności dwudziestu tysięcy pielgrzymów i turystów zgromadzonych na cotygodniowej audiencji generalnej. Jan Paweł II znajdował się wówczas w swym „papamobilu" i został postrzelony od dołu przez stojącego na chodniku zamachowca. W drodze do szpitala stracił przytomność, więc ksiądz prałat Dziwisz, jego prywatny sekretarz, który był przy nim w chwili zamachu, zdecydował się udzielić mu przed operacją absolucji i Sakramentu Chorych. Gdy doktor Francesco Crucitti, główny chirurg polikliniki Gemellego, otworzył jamę brzuszną papieża, znalazł w niej około trzech litrów krwi. Ciśnienie spadło do siedemdziesięciu, puls prawie zaniknął i doktor Crucitti stwierdził, że pacjent stracił trzy czwarte krwi.
Gdy powstrzymał już krwotok i przystąpił do transfuzji, zobaczył
rozerwaną okrężnicę; zszyto ją, ale trzeba było usunąć prawie pięćdziesiąt sześć centymetrów jelita cienkiego. Potem lekarze opatrzyli rany na prawym ramieniu i palcu lewej dłoni -- były to obrażenia spowodowane przez wychodzący z ciała pocisk (dwie amerykańskie turystki stojące w pobliżu samochodu papieża również zostały trafione tą samą kulą).
Ksiądz prałat Dziwisz wspomina, iż Jan Paweł II zaraz po postrzale wyszeptał po polsku króciutką modlitwę: „O Matko moja...!", po czym stracił przytomność. Papież powiedział później Dziwiszowi, iż był głęboko przekonany, że rany nie są śmiertelne i przeżyje. Zaledwie w miesiąc po zamachu przyjął w swych watykańskich apartamentach delegację Solidarności Rolników Indywidualnych. Pobłogosławił bochny chleba, które członkowie delegacji ze sobą przywieźli, i zachęcał, aby nie ustawali w walce o swój związek zawodowy. Silny organizm i wspaniała kondycja psychiczna papieża bardzo przyspieszyły proces rekonwalescenci i.
Gdy po czterech miesiącach Jan Paweł II po raz drugi pojawił się na placu Świętego Piotra, wyjaśnił zgromadzonym pielgrzymom, iż zamach na jego życie stanowił „Boże doświadczenie" i że jest za to Bogu wdzięczny, po czym dodał we właściwy sobie, przepojony mistycyzmem sposób: „Bóg pozwolił mi w ciągu minionych miesięcy doświadczyć cierpienia, pozwolił mi doświadczyć zagrożenia życia. Pozwolił mi równocześnie jasno i dogłębnie zrozumieć, że jest to szczególna Jego łaska dla mnie samego jako człowieka, a równocześnie... łaska dla Kościoła".
Jego cierpienia powiększył jeszcze powrót do szpitala pod koniec czerwca, ponieważ (zapewne podczas pospiesznej transfuzji) organizm został zainfekowany cytomegalowirusem i Ojciec Święty musiał się poddać kolejnej operacji. Zaistniała też konieczność odwrócenia przebitej kulą okrężnicy, którą zoperowano na samym początku, by jak najszybciej przywrócić naturalne funkcje trawienne organizmu. Lekarze chcieli odłożyć ten drugi zabieg do sierpnia, obawiając się, że w przypadku zbyt wczesnej interwencji chirurgicznej infekcja może się odnowić. Jan Paweł II jednak życzył sobie, by operacji dokonano 5 sierpnia w Dzień Matki Boskiej Śnieżnej, chciał bowiem wrócić do Watykanu już 15 sierpnia, w bardzo ważne dla niego Święto Wniebowzięcia Maryi Panny.
Przeforsował swą wolę, 13 sierpnia zdjęto mu szwy i następnego dnia wrócił do swych apartamentów w Watykanie. Po Święcie Wniebowzięcia udał się helikopterem na rekonwalescencję do Castel Gandolfo, swej letniej rezydencji.
336
337
Jan Paweł II, który w trakcie pierwszych dwustu pięćdziesięciu siedmiu dni swego pontyfikatu napisał czterysta sześćdziesiąt dwie mowy (później nieco zwolnił tempo), nie znosił bezczynności i nawet w szpitalu, mimo tak poważnych obrażeń wewnętrznych, nie marnował czasu. Codziennie spotykał się z sekretarzem stanu Casarolim i omawiał z nim zagadnienia bieżące. Pisał też w tym czasie encyklikę Laborem exercens (ogłosił ją 14 września), odprawiał w sali szpitalnej msze i nagrywał na taśmę orędzia do wiernych, które poczynając od osiemnastego maja, piątego dnia po zamachu, w sześćdziesiąte urodziny papieża zaczęto odtwarzać na placu Świętego Piotra.
W jednym z orędzi napisał: „(...) modlę się za brata, który mnie zranił, a któremu szczerze przebaczyłem".
Niebawem papież w pełni wrócił do zdrowia, jednak próba zabójstwa spowodowała sporo zamieszania oraz wywołała wiele kontrowersji natury politycznej, prawnej, duchowej, a także w dziedzinach przynależnych policji i wywiadowi; problemy te nigdy właściwie nie doczekały się stosownego rozwiązania. Jeśli rozważać zamach z perspektywy losu samego Karola Wojtyły, to jak zwykle w sprawach bezpośrednio go dotyczących, kryło się tu coś mistycznego i nieziemskiego. Tym razem cierpiał moralnie, duchowo i fizycznie.
Już następnego dnia po zamachu ogłoszono w Warszawie komunikat lekarski stwierdzający, że Prymas Polski, Stefan Wyszyński, umiera na nowotwór żołądka i układu limfatycznego. Papieża i prymasa dzieliło wiele doskonale skrywanych kontrowersji, ale obu w równym stopniu leżał na sercu los ich kraju i Kościoła; Jan Paweł II, zawsze lojalny wobec prymasa, był bardzo z nim związany. Jednoczesna niemal wieść, że dwaj główni przywódcy religijni kraju znajdują się u progu śmierci, wstrząsnęła sercami milionów Polaków, którzy jak kraj długi i szeroki zaczęli zanosić modły w intencji ich życia i zdrowia.
Papieża o stanie Wyszyńskiego powiadomiono 24 maja, kiedy rozpoczynał już rekonwalescencję. Natychmiast zatelefonował do rezydencji prymasa w Warszawie, jednak przewód telefoniczny okazał się za krótki i Wyszyński nie mógł osobiście odebrać telefonu. Jan Paweł II przełożył rozmowę na drugi dzień. Gdy już przedłużono przewód, papież ponownie zadzwonił i obaj dostojnicy odbyli krótką, pożegnalną rozmowę — obaj w łóżkach.
Prymas Wyszyński zmarł 28 maja, na dwa miesiące przed swymi osiemdziesiątymi urodzinami. W Rzymie kardynał Władysław Rubin wraz ze stu jeden księżmi odprawił w jego intencji mszę konceleb-
338
rowaną w kościele Santa Maria w Trastevere, tytularnym kościele biskupim Wyszyńskiego, gdzie znajduje się też grób kardynała Ho-zjusza, kandydata na tron papieski z XVI wieku.
Później przyszły złe wieści z innego frontu. Podczas pobytu Jana Pawła II w szpitalu Włosi ogromną większością głosów opowiedzieli się w referendum za utrzymaniem prawa do aborcji. W tej tak fundamentalnej dla niego kwestii, w której jako prymas Kościoła włoskiego żarliwie apelował od miesięcy, jedynie trzydzieści dwa procent mieszkańców katolickich Włoch głosowało przeciw aborcji. Nie stanowiło to wprawdzie bezpośredniej formy krytyki papieża, lecz ogromnie go rozczarowało. Zawsze miał trudności z akceptowaniem otwarcie wyrażanych opinii na temat realiów życia społecznego.
Aż do chwili zakończenia rekonwalescencji nikt nie poruszał kwestii zarządzania Stolicą Apostolską i światowym Kościołem na wypadek dłuższej lub trwałej niezdolności Ojca Świętego do pełnienia swych obowiązków. Postanowienia prawa kanonicznego dotyczące czasowego zarządzania Watykanem przez kamerlinga i Kolegium Kardynałów odnoszą się do okresu między śmiercią papieża a elekcją jego następcy, nie uwzględniają jednak choroby Ojca Świętego (fizycznej lub umysłowej), która może trwać czas nieograniczony.
W przypadku Jana Pawła II ta akurat kwestia nie miała znaczenia, ponieważ rekonwalescencja postępowała niebywale szybko, a poza tym funkcje zarządcy Stolicy Apostolskiej Ojciec Święty pełnił nawet w łóżku szpitalnym. Tak naprawdę, to Watykan bardzo niechętnie ujawniał światu, że papież mimo odniesionych ran był - - mówiąc łagodnie — w bardzo dobrej kondycji.
W dzień jego urodzin, pięć dni po zamachu, pozwolono oficjalnemu fotografowi watykańskiemu, Arturowi Mariemu, na wykonanie Janowi Pawłowi II zdjęcia w łóżku. Papież na tej fotografii ma bandaże na ramieniu i dłoni oraz wymizerowaną twarz, a na stoliku obok łóżka stoi butelka z wodą mineralną. Wieczorem telewizja włoska opublikowała to zdjęcie jako dowód, że papież szybko wraca do zdrowia. Świadczy to najlepiej, jakie znaczenie upatruje Wojtyła w oddziaływaniu środków masowego przekazu.
Wypadki z roku 1981 nie przekonały kurii (i samego Jana Pawła II również), że prawo kanoniczne powinno zostać uzupełnione tak, by jasno i jednoznacznie określało, co robić w sytuacji, gdyby rekonwalescencja papieża miała się przeciągać lub gdyby Ojciec Święty pozostał na trwałe niezdolny do pełnienia swych funkcji. Biorąc pod uwagę ciężkie obrażenia, jakich doznał Jan Paweł II, należy uzmysłowić sobie, że właśnie jemu mogło się to przytrafić. Ale nic w tej sprawie
339
nie zrobiono, choć papież w roku 1983, zaledwie dwa lata po walce, jaką stoczył ze śmiercią, osobiście przejrzał i zaaprobował nowy kodeks prawa kanonicznego. Tak naprawdę to nikt nie wie, w jaki sposób i kto miałby stwierdzić trwałą niezdolność papieża do pełnienia nałożonych nań obowiązków.
Gdy w słoneczne majowe popołudnie 1981 roku Jan Paweł II stał się ofiarą zamachu, na świecie szalał terroryzm polityczny, który już wcześniej ogarnął Włochy (w roku 1978 Czerwone Brygady uprowadziły i zamordowały premiera Aldo Moro), Środkowy Wschód, Azję oraz Amerykę Łacińską. Stany Zjednoczone również go doświadczyły: zamordowany został prezydent John Kennedy, a później jego brat Robert i wielebny Martin Luther King junior, dwukrotnie także próbowano zastrzelić prezydenta Geralda Forda. Na dwa miesiące przed zamachem na Jana Pawła II w Waszyngtonie został poważnie postrzelony przez działającego bez żadnych pobudek politycznych młodego szaleńca prezydent Reagan. Ale jak dotąd nie zamordowano przecież żadnego z papieży Kościoła rzymskokatolickiego, a dwie próby zamachu na Pawła VI nie miały podłoża politycznego i były podejmowane przez osoby chore umysłowo.
16 lutego 1981 roku na stadionie w Karaczi w Pakistanie, na chwilę przed pojawieniem się Jana Pawła II, który miał tam odprawić mszę, eksplodował granat. W wyniku wybuchu zginął jeden człowiek, ale nic nie wskazuje na to, by celem zamachu miał być Ojciec Święty.
Przypadkowo czy nie, Jan Paweł II na tydzień przed zamachem na swe życie zabrał głos na temat terroryzmu. 6 maja, niecałe trzy miesiące po incydencie w Karaczi, witając nowy kontyngent Gwardii Szwajcarskiej powiedział: „Prośmy Boga, by trzymał z dala od murów Watykanu gwałt i fanatyzm".
Symbolem takiej przemocy i fanatyzmu stał się dwudziestotrzyletni Mehmet Ali Agca, gdy w środowe popołudnie 13 maja, podczas generalnej audiencji na placu Świętego Piotra, zaczął strzelać do postaci w białej szacie, błogosławiącej pielgrzymów z otwartego „papamobilu". W czternaście lat po tym wydarzeniu nadal nie zostało wyjaśnione, kim naprawdę jest Ali Agca i dlaczego usiłował zamordować Jana Pawła II.
Próba zamordowania papieża pod wieloma względami przypomina sprawę zabójstwa Johna Kennedy'ego — w obu przypadkach snute są wyłącznie domysły i brak przekonujących dowodów. Jan Paweł II nie doszukuje się jednak powodów zamachu na swoje życie, akceptując to
340
wydarzenie jako wolę Bożą. Wybaczył Agcy, najpierw w publicznym oświadczeniu w trzy dni po zamachu, a potem osobiście, kiedy w dwa lata później w święta Bożego Narodzenia odwiedził swego niedoszłego zabójcę w celi rzymskiego więzienia.
Niemniej okoliczności owego zamachu są tak niecodzienne, a reakcje rządów i służb wywiadowczych tak dziwne — nawet po tylu latach -że stały się częścią współczesnej historii.
Należy zacząć od samego Agcy. Urodzony w wiosce we wschodniej Turcji, we wszystkich raportach policyjnych określany był jako „inteligentny i bystry", jakkolwiek jego zachowanie w więzieniu przybrało formy irracjonalne. W młodości związał się z turecką mafią, zajmującą się przemytem broni, narkotyków oraz papierosów do i z pobliskiej Bułgarii. Zarabiał na tym procederze „wielkie sumy". Ponadto utrzymywał kontakty z Szarymi Wilkami, głównym ekstremistycznym skrzydłem Narodowej Partii Czynu, prawicowej organizacji tureckiej. Mówi się też, iż przeszedł profesjonalne przeszkolenie terrorystyczne w syryjskich obozach, stanowiących powszechnie znaną „wylęgarnię" lewicowców na Środkowym Wschodzie.
l lutego 1979 roku Agca brał udział w zamordowaniu Abdiego Ipekci, liberalnego wydawcy Miliyet, największego dziennika istam-bulskiego. W czerwcu został aresztowany i osadzony w wojskowym więzieniu Kartal-Maltepe, ale 25 listopada uciekł, przypuszczalnie dzięki pomocy z zewnątrz. Następnego dnia przesłał do redakcji Miliyet następujący list:
Zachodni imperialiści w obawie, że Turcja i zbratane z nią narody islamskie mogą stać się na Środkowym Wschodzie potęgą polityczną, militarną i ekonomiczną, przysłali do Turcji w tak krytycznym momencie Dowódcę Krucjaty, Jana Pawła, strojącego się w piórka przywódcy religijnego. Jeśli wizyta ta (...) nie zostanie odwołana, bez wahania zabiję Papieża-Szefa. Był to jedyny powód mej ucieczki z więzienia.*
Jan Paweł II przybył do Turcji 28 listopada, w trzy dni po ucieczce Agcy z Kartal-Maltepe, ale żaden zamach na jego życie nie nastąpił. Oświadczenie Agcy o planowanym zamordowaniu papieża okazało się równie dziwaczne jak wszystko inne, co wiązało się z jego działalnością — zarówno wtedy, jak i później. Jeśli Agca, jak sam przyznaje, należał do prawego skrzydła Szarych Wilków (co potwierdziło później prowadzone przez Włochów śledztwo), z pewnością nie ostrzegałby „zachodnich
341
imperialistów" i nie nazywałby papieża ich „szefem". Jego wyjaśnienia (które złożył Włochom po zamachu na Jana Pawła II), jakoby ów list miał utrudnić pościg tureckiej policji po jego listopadowej ucieczce z więzienia, nie są wiarygodne. Władze tureckie niezależnie od gróźb Agcy i tak dołożyły wszelkich starań, by ochronić papieża podczas jego trzydniowej wizyty w ich kraju. Tak zatem w tym momencie Agca niewiele znaczył.
Jeśli Agca strzelał do Jana Pawła II na zlecenie tajnych służb radzieckich i bułgarskich - - jak to później wyjaśniał jako jedną z wielu sprzeczności — które chciały powstrzymać rosnącą w siłę i popieraną przez Jana Pawła II Solidarność, to pierwotne groźby ataku na Ojca Świętego nie miały najmniejszego sensu. Jan Paweł II odwiedził Turcję w listopadzie 1979 roku, a Solidarność powstała dopiero w sierpniu roku następnego. Ale, jak w przypadku większości zabójstw na tle politycznym (lub tylko prób), takim rodzajem „dowodów", mających na celu ukrycie rzeczywistych motywów działania, posługują się wszystkie zainteresowane strony. Przeszłość Agcy nie rzuca zatem żadnego światła na pobudki, jakie kierowały nim w roku 1981, kiedy strzelał do papieża.
Między wysłaniem ostrzeżenia do istambulskiego dziennika a atakiem na Jana Pawła II upłynęło osiemnaście miesięcy. Według śledczych zajmujących się z ramienia rządu włoskiego tą sprawą Agca w lipcu 1980 roku pojawił się w Sofii, gdzie wszedł w kontakt z agentami Duszawnej Sigurnosti, tajnych służb bułgarskich. Utrzymuje się, iż został przez nich wynajęty, aby na wiosnę 1981 roku zamordować papieża. Śmierć Jana Pawła II miała definitywnie zakończyć sprawę Solidarności. Wynagrodzenie Agcy określono na czterysta tysięcy dolarów.
I znów nie zgadzają się daty. Kiedy Agca nawiązał tajne kontakty z Bułgarami pod koniec lipca 1980 roku -- Solidarność jeszcze nie istniała. Strajki w Gdańsku rozpocząć się miały dopiero w połowie sierpnia, nazwa „Solidarność" pojawiła się jeszcze później, a podpisanie układu z rządem nastąpiło dopiero 31 sierpnia.
Przez następnych dziewięć miesięcy Agca podróżował po krajach Europy Zachodniej. Wiele czasu spędził w Rzymie, odwiedził Zurych, Wiedeń, Majorkę i na końcu Mediolan, gdzie agent Szarych Wilków dostarczył mu browninga. Do Rzymu wrócił 10 maja 1981 roku, a 13 maja po południu, tuż przed cotygodniową audiencją generalną, przyjechał samochodem w towarzystwie dwóch Turków i dwóch Bułgarów na plac Świętego Piotra, chcąc sprawdzić, jak służby porządkowe rozlokowują zgromadzonych tam ludzi.
342
Agca i jego najbliższy przyjaciel, Turek Orał Celik, pozostali już na placu, czekając na audiencję, która rozpocząć się miała o godzinie siedemnastej (obecnie audiencje odbywają się rano, żeby nie zatrudniać w płatnych godzinach nadliczbowych pracowników Watykanu i policji).
Zaczął strzelać do Jana Pawła II w chwili, gdy papież przejeżdżał w swym białym dżipie między szpalerami wiernych. Stało się to w tej samej prawie godzinie i minucie, w której w roku 1978 Wojtyła został obwołany papieżem.
Agca próbował zbiec, ale rzuciła się na niego stojąca w pobliżu franciszkanka. Tłum powalił Turka na ziemię, a zaraz potem pojawiła się policja. Prowadzący dochodzenie Włosi utrzymują, że ucieczkę Agcy z miejsca zbrodni przygotowali agenci bułgarscy. Z placu mieli go przeszmuglować poza granicę Włoch samochodem na dyplomatycznych numerach. Natychmiastowe ujęcie niedoszłego zabójcy udaremniło ten plan. Udaremniło również zabicie Agcy, aby zapewnić jego milczenie — jeśli rzeczywiście taki plan istniał.
Turecki zamachowiec natychmiast przyznał się do winy i 22 lipca, po trzydniowej rozprawie, został skazany na dożywotnie więzienie.
Ale to jeszcze nie koniec historii. W maju 1982 roku Agca, mimo iż początkowo upierał się, że działał samotnie, zaczął mówić, wymieniając z imienia i nazwiska swoich tureckich i bułgarskich współtowarzyszy. Poinformował też Włochów o spisku na życie Lecha Wałęsy, który przyjechał do Rzymu w trzecim tygodniu stycznia 1981 roku i został dwukrotnie przyjęty przez papieża. Przywódca polskich niezależnych związków zawodowych miał zginąć w wyniku eksplozji bomby zainstalowanej w samochodzie przed hotelem, w którym się zatrzymał. Agca wyjaśnił, że plan spalił na panewce z powodu zbyt wielkiej liczby policjantów.
Mimo że dochodzenie i rozprawy sądowe związane z zamachem ciągnęły się przez lata, nie zdobyto przekonujących dowodów winy radzieckich i bułgarskich służb bezpieczeństwa nawet w latach dziewięćdziesiątych, kiedy po upadku reżimów komunistycznych ujawniono dokumenty agencji wywiadowczych tych krajów. Nie wyjaśniono też do końca motywów, jakimi kierował się Agca. Pod koniec roku 1992, jedenaście lat po całym wydarzeniu, Centralna Agencja Wywiadowcza przyznała, że śledztwo zakończyło się fiaskiem. Przyznała się również do poważnych kontrowersji na temat uzyskanych „dowodów".
Kiedy się patrzy na to wszystko z perspektywy czasu, wyraźnie widać, iż od chwili oddania przez Mehmeta Ali Agcę strzałów, które
343
o mało nie pozbawiły życia Jana Pawła II, agencje wywiadowcze zachowywały się w sposób dość osobliwy. Ponadto w latach osiemdziesiątych zaszło wiele interesujących wydarzeń dających osadzić się w kontekście tego zamachu.
Jeszcze wieczorem 13 maja 1981 roku siedziba główna KGB w Moskwie zaalarmowana została wiadomością o politycznych reperkusjach zamachu, przesłaną kablem z jej rzymskiej placówki. Zgodnie z dokumentami ujawnionymi w roku 1992 przez nowy rząd rosyjski owa wiadomość brzmiała: „Nieznany zamachowiec ranił Jana Pawła II. Próby zabójstwa dokonano w chwili, gdy Jan Paweł II przejeżdżał pośród tłumu wiernych otwartym samochodem (...) Pierwsze doniesienia łączą próbę zamachu na życia Jana Pawła II ze skomplikowaną sytuacją polityczną w kraju [Polsce]"*.
Sposób sformułowania tej informacji sugeruje, że ani rząd radziecki, ani też placówka KGB w Rzymie nie były powiadomione o spisku antypapieskim (potwierdziła to później CIA); jest to zresztą całkiem możliwe, bowiem poszczególne komórki wywiadu radzieckiego często pracują samodzielnie. Tak czy owak, przekazana do Moskwy wiadomość nie wnosi do sprawy nic nowego.
Amerykańskie agencje wywiadowcze zareagowały mocno opieszale na wydarzenie z 13 maja. Narodowej Agencji Ochrony (NSA) co najmniej cztery dni zajęło powiązanie zamachu na Jana Pawła II z niebywałym wzmożeniem w marcu i kwietniu korespondencji kablowej między ambasadą bułgarską w Rzymie a kwaterą główną Du-szawnej Sigurnosti w Sofii.
Zadaniem NSA jest przechwytywanie otwartych i kodowanych transmisji radiowych, rozmów telefonicznych oraz teleksów zarówno sprzymierzeńców, jak i wrogów na całym świecie. Działalność ta nosi nazwę SIGINT (skrót od: Signal Intelligence - - Wywiad Sygnałowy). Na tym etapie dochodzenia nasłuchiwane były rutynowo wszystkie kanały wywiadowcze na linii Rzym—Sofia. NSA, wyspecjalizowana w łamaniu kodów, starała się przechwycić całą komunikację między ambasadami państw komunistycznych w Rzymie i ich macierzystymi krajami.
W normalnych warunkach podsłuch prowadzony jest automatycznie, lecz gdy NSA uświadomiła sobie w końcu, iż mogą istnieć pewne związki między zamachem na papieża a wzmożoną korespondencją kablową ambasady bułgarskiej w Rzymie, wszczęto zakrojoną na wielką skalę operację odzyskiwania danych komputerowych. Po przestudiowaniu odkodowanych transmisji kablowych NSA natrafiła na wzmianki o „zespołach", „bezpiecznym domu", „punktach wyjazdowych", paszportach i innych dokumentach podróżnych, kanałach
344
przekazywania pieniędzy oraz na informację o samochodzie „odległym o dziesięć minut drogi". Odkryto też, iż owa ożywiona korespondencja bułgarska znacznie osłabła w pierwszych dwóch tygodniach maja, bezpośrednio poprzedzających sam zamach. Po zamachu kabel z Sofii nakazał „wycofanie zespołu".
Nie wiadomo, co zrobiła NSA (której kwatera główna mieści się w Fort Meade w stanie Maryland, w bezpośrednim sąsiedztwie Waszyngtonu) z tymi pogmatwanymi informacjami. Nie wiemy też, czy podzieliła się nimi z CIA i pozostałymi agencjami rządowymi. Nie istnieją żadne dokumenty i dowody na to, iż przechwycona przez NSA korespondencja Bułgarów została ujawniona, a odtajnione wewnętrzne dokumenty CIA na temat zamachu na papieża wskazują, iż instytucja ta aż do listopada 1982 roku, kiedy to Agca zaczai mówić o powiązaniach Bułgarów z próbą zamachu, nie miała pojęcia o istnieniu jakichkolwiek „koneksji bułgarskich".
Prace nad pierwszym pełnym tajnym raportem CIA na temat wydarzeń w roku 1981 (A Review ofthe Record1) wciąż były spychane na plan dalszy przez inne, mające priorytet działania agencji i raport opracowany został dopiero w maju 1983 roku. Nowe sprawozdanie, zatytułowane Agca s Attempt to Kill the Pope: The Case for Soviet Involvement2, ukazało się w kwietniu 1985 roku. Dyrektor CIA, William Casey, wyraził w nim osobiste przekonanie, że Agca został wynajęty przez Bułgarów na zlecenie KGB. Ale i ten ostatni raport również nie dostarczył konkretnych dowodów, że za próbą zabójstwa papieża stała Moskwa.
Robert Gates, były zastępca dyrektora CIA i czołowy specjalista od spraw Związku Radzieckiego, zeznając przed Senacką Komisją do spraw Wywiadu we wrześniu 1991 roku, przyznał, że „zwłaszcza w pierwszych latach po próbie zabójstwa CIA działała wolno i bardzo niezdarnie w kwestii rozwiązania problemu"*. Dodał, iż „można z czystym sumieniem stwierdzić, że przynajmniej na początku"* CIA pracowała opieszale, ponieważ „wszystko wskazywało na to, że zabójca działał sam"*.
Ale pierwsze wewnętrzne tajne doniesienia CIA na temat strzałów na placu Świętego Piotra krążyły w agencji już w pięć dni po tym wydarzeniu. Mówiono: „Turek, który próbował zabić papieża, zeznał policji włoskiej niewiele (...) nie ma żadnych informacji ani od niego, ani z innych źródeł o jakichkolwiek powiązaniach organizacyjnych (•-.) doniesienia prasy o związkach z prawicowymi ugrupowaniami tureckimi ciągle nie potwierdzone"*.
„Przegląd akt sprawy".
„Nieudany zamach Agcy na życie papieża. Ślad radziecki".

345

-
Najistotniejszym jednak powodem, dla którego czołowi analitycy CIA (w tym również Gates) odrzucili sugestie włoskich władz, że to właśnie Rosjanie polecili Bułgarom zabić Jana Pawła II i tym samym zniszczyć Solidarność, było przekonanie, że Moskwie było „wszystko jedno", kto tego dokona.
24 października 1991 roku Senacka Komisja do Spraw Wywiadu oświadczyła w raporcie dotyczącym przesłuchania ubiegającego się o fotel dyrektora CIA Gatesa, iż „(...) atak na papieża nie został przewidziany przez Komisję do Spraw Wywiadu, jakkolwiek analitycy już w roku 1978 przepowiadali, że polski papież może przysporzyć Związkowi Radzieckiemu wiele problemów. W roku 1981 jednak analitycy byli przeświadczeni, że Moskwa porozumiała się z papieżem, który w zamian za obietnicę nieinterwencji załagodził niepokoje w Polsce. Powszechnie uważano, że Rosjanie nie są zainteresowani w najmniejszym stopniu zerwaniem tych stosunków z Janem Pawłem II"*.
„List" do CIA od zastępcy dyrektora do spraw wywiadu w Roboczej Grupie Papieskiej z 12 lipca 1985 roku wyjaśnia, iż „(...) po próbie zabójstwa analitycy skłonni są twierdzić, że rola Jana Pawła II jako czynnika pogłębiającego polski kryzys była mniejsza niż jego rola w uśmierzaniu niepokojów i Moskwa niewiele by zyskała na jego likwidacji, zwłaszcza biorąc pod uwagę możliwość wykrycia całej historii (...) Zabójstwo papieża nie rozwiązałoby Moskwie problemu polskiego, jedynie podsyciłoby dalsze niepokoje"*.
Był to, jak się okazało, bardzo słuszny wniosek. Prywatne kontakty Jana Pawła II z Rosjanami od czasu wizyty w Watykanie wysokiego urzędnika Komitetu Centralnego KPZR, Wadima Zagładina, w grudniu 1980 roku, oraz krążące między Watykanem a Moskwą od początku następnego roku listy przewożone przez monsignore Hilary'ego Franco rzeczywiście mogły utwierdzić Kreml w przekonaniu, iż papież dąży do umiarkowanej ewolucji w Polsce — nie zaś do konfrontacji.
Jeśli chodzi o Reagana, jego administracja również zachowywała w omawianej kwestii dużą powściągliwość, choć sam prezydent nieustannie określał Związek Radziecki mianem „imperium zła". Z braku bezspornych dowodów administracja waszyngtońska powstrzymywała się od oskarżenia Moskwy o udział w próbie zabójstwa papieża. Zdawano sobie sprawę, że jakiekolwiek nieuzasadnione oskarżenia zaszkodziłyby negocjacjom ze Związkiem Radzieckim w sprawach rozbrojenia i wielu innych kwestiach.
Reżim warszawski natomiast wykazywał wielką troskę o zdrowie zarówno Jana Pawła II, jak i prymasa Wyszyńskiego. Gdy 15 maja, w dwa dni po zamachu na placu Świętego Piotra, spotkała się Komisja
346
Wspólna Rządu i Episkopatu, wiceminister Kazimierz Barcikowski otworzył sesję stwierdzeniem, że „maj zaczął się dla Polski fatalnie", na co biskup Dąbrowski skinął głową i poinformował zebranych, że pierwsze pytanie papieża po operacji dotyczyło właśnie Polski: „Co z prymasem? Co dzieje się w Polsce?"
W czerwcu 1984 roku prokurator generalny Włoch oficjalnie oskarżył trzech bułgarskich urzędników i pięciu Turków (oprócz samego Agcy) o spisek mający na celu zamordowanie Jana Pawła II. Jednak 30 marca 1986 roku rzymski sąd z braku przekonujących dowodów zwolnił ośmiu oskarżonych. Agca już od pięciu lat odbywał wyrok dożywotniego więzienia. Zeznając w sądzie przeciw pozostałym oskarżonym utrzymywał, że jest Jezusem Chrystusem.
Niemniej sprawa wcale nie została zamknięta. Ośmiu mężczyzn zostało wprawdzie zwolnionych „z braku dowodów", ale sąd bynajmniej ich nie uniewinnił (w prawie włoskim jest to procedura możliwa do przyjęcia). La Civilita Cattolica, cieszące się dużym autorytetem czasopismo jezuitów, którego artykuły uprzednio przeglądane są przez watykański Sekretariat Stanu, w czerwcu 1986 roku opublikowało artykuł, wedle którego orzeczenie o zwolnieniu oskarżonych jest „orzeczeniem żenującym"* i wszystko wskazuje na to, iż zamach na Jana Pawła II był wynikiem „międzynarodowego spisku"*, którego istnienia nie można dowieść.
Pewien emerytowany amerykański urzędnik wysokiego szczebla, znający najdrobniejsze szczegóły prowadzonego przez CIA śledztwa w omawianej sprawie, oświadczył, iż ani Breżniew, ani szef KGB Andropow nie zleciliby zamordowania papieża z tego chociażby względu, że uderzyłoby to w Związek Radziecki jak bumerang kolejną falą niepokojów w Polsce. Przyznaje jednak, że jest całkiem możliwe, iż bułgarska tajna policja sama zawiązała taki spisek z chęci przypodobania się Kremlowi.
Ujawnione ostatnio dokumenty Sekretariatu Komitetu Centralnego KPZR pozwalają domniemywać, iż „decyzja" z 1979 roku o wszczęciu kampanii przeciw polskiemu papieżowi mogła przez bułgarskich dygnitarzy partyjnych zostać zrozumiana jako „zachęta" do dokonania zamachu. Na tej podstawie Bułgarzy wprawili całą machinę w ruch, choć dokument ten został przedstawiony partiom komunistycznym krajów Europy Wschodniej jedynie po to, aby mogły przedsięwziąć pewne „środki zaradcze" przeciw wpływom Wojtyły. Tak więc wszystko wskazuje na to, że strzały oddane na placu Świętego Piotra pozostaną na zawsze tajemnicą — w każdym razie oficjalnie.
347
Ale taka możliwość Janowi Pawłowi II nie przeszkadza. Nikt oczywiście nie wie, co ujawnił papieżowi Agca, kiedy 23 grudnia 1983 roku Ojciec Święty odwiedził go w celi rzymskiego więzienia Rebibbia. Papież chciał osobiście wybaczyć Turkowi i zabójca oraz jego niedoszła ofiara odbyli dramatyczną dwudziestominutową rozmowę. Siedzieli naprzeciwko siebie na krzesłach i często szeptali sobie coś do ucha. Rozmawiali po włosku, w języku, którego Agca nauczył się w więzieniu. Gdy Jan Paweł II wchodził i później opuszczał celę, Agca pocałował go w rękę. W trakcie rozmowy papież kilkanaście razy ujął dłoń zamachowca. W roku 1987 Jan Paweł II udzielił audiencji Muzeyen Agcy, matce Alego.
Podczas jednego z wywiadów dla prasy Agca powiedział, że „papież zna całą prawdę". Arcybiskup Mario Rizzi, nuncjusz papieski w Sofii, w listopadzie 1992 roku oświadczył dziennikarzom, że Jan Paweł II „z pewnością zna całą prawdę, lecz (...) nie ma zamiaru wyjawić tła sprawy. Jan Paweł II jest najgłębiej przeświadczony, że uszedł z życiem za sprawą cudu (...)"*
Mówiąc dokładniej, papież jest najgłębiej przekonany, iż życie „w sposób cudowny" uratowała mu Matka Boska Fatimska, której święto przypada właśnie 13 maja — w dzień nieudanego zamachu. Jej sanktuarium w Portugalii, na północ od Lizbony, należy do najbardziej czczonych na świecie, a jego sława datuje się od 1917 roku, kiedy to nastąpiło pierwsze z sześciu objawień się Matki Boskiej trojgu wypasającym bydło dzieciom. Matka Boska miała wówczas wygłosić trzy proroctwa, z których dwa już się spełniły: że Rosja „nawróci się na nowo" po rozprzestrzenieniu na całym świecie „błędów" oraz że dwoje z trójki pastuszków umrze młodo. Trzecie proroctwo stanowi najgłębszą tajemnicę, którą, jak twierdzą niektórzy, może znać tylko papież. A może i on jej nie zna.
W pierwszą rocznicę zamachu Jan Paweł II udał się do Fatimy, aby podziękować Matce Boskiej za uratowanie mu życia i złożyć na jej ołtarzu pocisk, który go ugodził. Kula została później wprawiona w złotą, ozdobioną diamentami koronę Dziewicy, którą określa się tu oficjalnym mianem: Nasza Pani Różańcowa. Przebitą pociskiem, zakrwawioną stułę, którą miał na sobie w chwili zamachu, papież ofiarował Czarnej Madonnie z Częstochowy.
W Fatimie Jan Paweł II spotkał się z Liicią de Jesus dos Santos, siedemdziesięciopięcioletnią karmelitanką, jedyną żyjącą z trojga pastuszków. Dwoje pozostałych, Francisco Marto i jego siostra Jacinta, zmarło kolejno w 1919 i 1920 roku. Podczas pobytu w sanktuarium Jan Paweł II ponownie otarł się o śmierć: rzucił się tam na niego
348
nozem Juan Fernandez Khron, trzydziestotrzyletni kapłan hiszpański, lecz został w porę powstrzymany przez osobistą ochronę papieża.
Gdy Jan Paweł II przybył do Fatimy w jedenastą rocznicę zamachu na swoje życie, dziękował Matce Boskiej „za niespodziewane zmiany przywracające nadzieję narodom, które od tak dawna były gnębione i upokarzane"*. Oświadczył, że jest to spełnienie drugiego proroctwa, przestrzegł jednak, iż po upadku komunizmu Europa będzie „kuszona wielkim, praktycznym i teoretycznym ateizmem, który najwyraźniej pragnie stworzyć nową, materialistyczną cywilizację"*. Właśnie wtedy po raz pierwszy przedstawił posępną wizję przyszłości świata postkomunistycznego — orędzie pesymizmu, które obecnie nieustannie głosi.
W tym czasie przebywający w więzieniu Agca popadł w obsesję, toteż na wieść, iż Matka Boska Fatimska uratowała papieża zarówno od jego kuli, jak od noża hiszpańskiego księdza, ogarnęło go przerażenie. Gdy Jan Paweł II odwiedził Agcę w jego celi w 1983 roku, Turek błagał go o wyjaśnienie tajemnicy Fatimy i trzeciego proroctwa. Zdaniem Joaąuina Navarro-Vallsa, rzecznika prasowego Watykanu „Agca jest zafascynowany Fatimą".
W historii Agcy istnieje jeszcze jeden osobliwy wątek, o którym w Watykanie mówi się z największą niechęcią.
W czerwcu 1983 roku z domu rodzinnego zniknęła Emanuela Or-landi, piętnastoletnia córka pracownika Watykanu, Ercole Orlandiego. Niebawem po tym zdarzeniu kardynał Casaroli, sekretarz stanu, otrzymał telefon, że dziewczynka została porwana, ale natychmiast cała i zdrowa zostanie odstawiona do domu, jeśli papież zwróci się do prezydenta Sandro Pertiniego o ułaskawienie Agcy i zwolnienie go z więzienia.
Jan Paweł II, którego niezwłocznie o tym powiadomiono, stanął przed straszliwym dylematem. Kiedy tego wieczoru po kolacji zwierzył się z dręczących go rozterek swemu przyjacielowi, bawiącemu z wizytą w Watykanie polskiemu kapłanowi, ten stwierdził, że w zaistniałych okolicznościach papież rzeczywiście powinien prosić prezydenta o łaskę dla Agcy i nagłośnić całą sprawę.
Ojciec Święty zwlekał jednak z decyzją, ponieważ następnego dnia Agca oświadczył w wywiadzie telewizyjnym, iż nie chce opuścić więzienia. Zapytany, czy Emanuela została porwana w celu wymuszenia zwolnienia go z więzienia, odpowiedział: „Została porwana, abym ja rnogł odzyskać wolność. Ale nie było to mądre posunięcie i dlatego się nie powiodło".
349
Przypuszcza się, iż prawdziwym powodem chęci pozostania Agcy za kratami jest obawa, iż osoba czy osoby, które zleciły mu zastrzelenie papieża, zamierzają zabić również i jego, by nie zostawiać świadka. Niektórzy utrzymują jednak, że Agca boi się, iż po wyjściu na wolność ukarze go Matka Boska Fatimska.
Doktor Navarro-Valls, rzecznik Watykanu, stanowczo zaprzeczył, jakoby Turek kierował się lękiem przed zemstą Matki Boskiej Fatimskiej, ponieważ niedawno oświadczył, że milcząc przez tyle lat, dostatecznie długo już siedzi w więzieniu i powinien zostać zwolniony. Ale Agca jest pełen sprzeczności. Czasem nazywa siebie Chrystusem i mesjaszem. W trzynastą rocznicę zamachu, w 1994 roku, oświadczył w wywiadzie: „wszelkie spekulacje i doszukiwanie się w moich działaniach tajnych planów i spisków nie mają najmniejszego sensu. Prawda jest taka, że tamtego dnia nawet ja nie wiedziałem, dlaczego strzelam... Po prostu chciałem wejść do historii"*.
Emanuela Orlandi do dziś, mimo upływu jedenastu lat, nie została odnaleziona. 30 Giorni, miesięcznik rzymski silnie powiązany ze Stolicą Apostolską, w styczniu 1994 roku doniósł, że sędzia prowadzący sprawę Orlandi powiedział, iż nie wyklucza możliwości zadania Watykanowi szeregu pytań, aby uzyskać wyjaśnienia niezbędne do kontynuowania śledztwa, a dostępne tylko w Watykanie.
Rok 1981 — dla Jana Pawła II rok zgrozy i cudu — przyniósł nie tylko próbę zabójstwa papieża i jej bezpośrednie konsekwencje. W tym samym roku Polsce zadała cios polska ręka.

Rozdział dwudziesty piąty

O świcie, w niedzielę 13 grudnia 1981 roku, dokładnie w siedem miesięcy po nieudanym zamachu na życie Jana Pawła II, polskie siły zbrojne wprowadziły w Polsce stan wojenny, delegalizując Solidarność i osadzając w obozach dla internowanych przywódców i tysiące działaczy opozycji.
Dla Polski stanowiło to największy wstrząs od czasów drugiej wojny światowej, a dla polskiego papieża dramatyczny sprawdzian jego roztropności i talentów dyplomatycznych.
Jak na ironię, cios zadany Solidarności szybko doprowadził do tego, że głównym partnerem politycznym reżimu komunistycznego stał się polski Kościół, a Jana Pawła II obwołano „Wielkim Mediatorem".
Rekonwalescencja papieża zbiegła się w czasie z pogłębieniem polskiego kryzysu oraz groźbą interwencji Rosjan i wojsk Układu Warszawskiego. Ale Jan Paweł II trzymał rękę na pulsie, dyrygując z Castel Gandolfo poczynaniami polskiego episkopatu i nieustannie konsultując wszelkie kwestie z wysłannikami Kościoła i samego reżimu.
Jego reakcja na wprowadzenie w ojczyźnie stanu wojennego była natychmiastowa. Już 13 grudnia w południe, zaraz po modlitwie na Anioł Pański, zwracając się do polskich pielgrzymów zgromadzonych na placu Świętego Piotra, Jan Paweł II oświadczył: „Wydarzenia ostatnich godzin przemawiają za tym, abym raz jeszcze zwrócił się do wszystkich w sprawach naszej wspólnej Ojczyzny z prośbą o modlitwę. Przypominam to, co powiedziałem we wrześniu: nie może być przelewana polska krew, bo zbyt wiele jej wylano, zwłaszcza od czasu ostatniej wojny. Trzeba uczynić wszystko, aby w pokoju budować przyszłość Ojczyzny"*.
351
Następnego wieczoru, przemawiając do tłumu modlącego się przed Pałacem Apostolskim w intencji Polski, papież powiedział: „Solidarność z polskim narodem potwierdza wartości i zasady określające niepodważalne prawa człowieka i prawa narodu (...) Zabezpieczanie tych zasad oznacza obronę i rozwój sprawiedliwości oraz pokoju w dzisiejszym świecie (...)"*
Mimo tych oświadczeń polski Kościół musiał jakoś ustosunkować się do nowej rzeczywistości, czego papież był w pełni świadom i w pełni to popierał.
W wyniku wizyty Jana Pawła II w Polsce w roku 1979 między reżimem warszawskim a Kościołem zawiązała się zadziwiająco serdeczna więź, co znalazło odbicie w stosunkach ze Stolicą Apostolską. Okazało się to szczególnie istotne po narodzinach Solidarności w roku 1980, mimo że Kościół w pełni i jednoznacznie poparł ruch niezależnych związków zawodowych, podczas gdy rząd traktował Solidarność jako zagrożenie i wroga.
Gdy jesienią 1981 roku napięcie na linii rząd-Solidarność osiągnęło punkt krytyczny i z dnia na dzień wzrastało niebezpieczeństwo rosyjskiej interwencji, Kościół okazał się tą instytucją, która próbowała mitygować obie zwaśnione strony w nadziei załagodzenia gwałtownie narastającego konfliktu. Niestety, było już za późno.
Tymczasem trwające w Warszawie od roku 1980 robocze spotkania Komisji Wspólnej Rządu i Episkopatu odbywały się już w dużo mniej przyjaznej atmosferze i były mało konstruktywne; chwilami dochodziło wręcz do sytuacji komicznych. Mimo to przedstawiciele strony rządowej — wicepremier Barcikowski i przewodniczący Urzędu do Spraw Wyznań Jerzy Kuberski -- oraz krakowski kardynał Franciszek Macharski i biskup Dąbrowski, sekretarz episkopatu, reprezentujący Kościół, działali bardzo sprawnie i efektywnie.
Jan Paweł II zgodził się ostatecznie na wystawienie swego „rewolucyjnego" dramatu „Brat naszego Boga" na deskach krakowskiego teatru (inscenizacja utworu „Przed sklepem jubilera" została dokonana już wcześniej). Wiosną 1981 roku komisja negocjowała warunki ponownej wizyty papieża w Polsce w sierpniu roku następnego oraz kwestie dostępu Kościoła do radia i telewizji w celu transmitowania mszy i programów z zakresu nauczania moralnego.
7 lipca papież, który po nawrocie infekcji przebywał w szpitalu, podniósł do godności prymasa Polski biskupa Józefa Glempa, ordynariusza diecezji warmińskiej, profesora prawa kanonicznego. Uczy-
352
njł go więc następcą Wyszyńskiego. Mówi się, że Glempa wybrał sam Wyszyński. Trzy tygodnie później prymas Glemp i kardynał Macharski, osobisty przyjaciel Jana Pawła II, odwiedzili Ojca Świętego w szpitalu, gdzie odbyli z nim bardzo długą debatę na tematy polskie.
Natomiast we wrześniu, już w Castel Gandolfo, papież udzielił audiencji dwóm radzieckim kosmonautom. Niebywale zainteresowany problematyką kosmiczną, zasypał ich pytaniami o warunki życia w środowisku pozbawionym grawitacji. Stanowiło to jednocześnie gest w stronę Moskwy.
W połowie października nie ulegało już wątpliwości, że w Polsce sytuacja kompletnie wyrwała się spod wszelkiej kontroli. Zarówno PZPR, rządząca partia komunistyczna, jak i Solidarność, podzieliły się na frakcje radykalne i umiarkowane. Nie istniały skrzydła pośrednie i najwyraźniej już nikt w kraju nie sprawował kontroli nad przebiegiem wypadków. Gospodarkę paraliżowały strajki ogłaszane przez przywódców lokalnych władz Solidarności, zaczynając od zakładów przemysłu ciężkiego, na komunikacji miejskiej kończąc. Nieustannie dochodziło do starć między milicją a społeczeństwem.
Generał Jaruzelski, minister obrony i członek Biura Politycznego, w lutym 1981 roku został premierem — cieszył się opinią przedstawiciela skrzydła umiarkowanego, a do podlegających mu sił zbrojnych naród polski wciąż miał zaufanie. Natychmiast na swego zastępcę powołał Mieczysława Rakowskiego, redaktora naczelnego liberalnego tygodnika partyjnego. Głównym zadaniem Rakowskiego stały się negocjacje z Lechem Wałęsą w sprawach dotyczących niezależnych związków zawodowych oraz w kwestiach politycznych. Jesienią jednak rokowania utkwiły w martwym punkcie i ostatecznie zakończyły się fiaskiem. Przepaść dzieląca Solidarność i reżim była już zbyt duża, by dało się przerzucić nad nią most. W październiku Jaruzelski zastąpił Stanisława Kanię na stanowisku pierwszego sekretarza partii i przejął całą władzę. Była to decyzja Komitetu Centralnego poparta siłą militarną.
Arcybiskup Józef Glemp, nowy prymas, z którym w ciągu ubiegłego roku Jaruzelski spotkał się kilkakrotnie, po wiadomości o wyniesieniu generała na stanowisko pierwszego sekretarza, niezwłocznie udał się do Rzymu do Jana Pawła II. „Niech Bóg go błogosła-- oświadczył prymas Glemp, a Wałęsa, przebywający właśnie z wizytą w Paryżu, stwierdził: „Choć trudno przewidzieć, co wydarzy się jutro, jestem pewien, że porozumiemy się jak Polak z Polakiem,
353
zwłaszcza że jak dotąd mamy z generałem Jaruzelskim wspólny język"*.
Zachęciło to Jaruzelskiego do próby powołania tak zwanej Polskiej Rady Ocalenia Narodowego, w skład której wchodzili przedstawiciele reżimu, Kościoła i Solidarności. Prymasowi Glempowi (jak też Ojcu Świętemu), z którym generał się konsultował, pomysł ów przypadł do gustu. Wałęsa również na to przystał. Ostatecznie Jaruzelski, Glemp i Wałęsa spotkali się wieczorem 4 listopada w oficjalnej, skromnej rezydencji premiera w Warszawie. Było to bezprecedensowe zdarzenie w historii komunizmu. Po wielogodzinnej dyskusji trzej przedstawiciele różnych opcji politycznych postanowili powołać do życia radę.
Osobiste zaangażowanie Jana Pawła II w polski kryzys stawało się z dnia na dzień coraz wyraźniejsze. 13 października w Castel Gandolfo, gdzie papież wciąż przebywał na rekonwalescencji, mocno zaniepokojony stanowiskiem reżimu wobec polskiego kryzysu, odbył dwugodzinną konferencję z Józefem Czyrkiem, polskim ministrem spraw zagranicznych i członkiem Biura Politycznego. Czyrek wspomina, iż papież szczegółowo wypytywał go o groźbę załamania się polskiej gospodarki oraz prawdopodobieństwo radzieckiej interwencji. Jan Paweł II oświadczył też ministrowi, iż popiera Solidarność jako „pozytywny ruch społeczny", oraz że Kościół poprze wszelkie wysiłki zmierzające do wznowienia dialogu między Solidarnością a władzami.
5 listopada prymas Glemp ponownie przyjechał do Rzymu, aby poinformować Jana Pawła II o wynikach rozmowy z Jaruzelskim i Wałęsą, która miała miejsce poprzedniego wieczoru. Mimo iż papież był nieustannie myślami przy Polsce, 29 listopada znalazł czas, aby zaapelować do rządów Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego o znalezienie wspólnego języka w rokowaniach SALT (rokowania w sprawie ograniczenia broni strategicznych), które miały się rozpocząć następnego dnia w Genewie. Pragnął mieć swój udział w rozstrzygnięciach polityki międzynarodowej.
Ale w Polsce nie było już żadnych perspektyw na porozumienie. Jaruzelski znalazł się pod potężną presją Moskwy i stolic pozostałych komunistycznych państw Europy Wschodniej. Żądano od niego, aby zlikwidował Solidarność, bo inaczej... W listopadzie wybuchło sto pięć bezterminowych strajków, a sto piętnaście kolejnych miało się dopiero rozpocząć. Jaruzelski napisał później, że Polska w roku 1981 rozpadła się jako państwo socjalistyczne, co umocniło inne kraje Układu War-
354

szawskiego w postanowieniu, aby nie dopuścić do kolejnych zmian w systemie komunistycznym.
Radziecki marszałek Wiktor Kulików, dowódca naczelny sił Układu Warszawskiego, podczas tej jesieni nieustannie gościł w Polsce, domagając się osobistego widzenia z Jaruzelskim, aby skłonić go do podjęcia zdecydowanych kroków przeciw Solidarności. To właśnie Kulików postawił sprawę jasno: państwa Układu Warszawskiego nie będą dłużej tolerować zachodzących w Polsce zmian. 3 grudnia, na tajnym spotkaniu ministrów państw Układu Warszawskiego, Kulików oświadczył, że: „Narastająca [w Polsce] walka polityczna ma negatywny wpływ na armię polską, a to już dotyczy wszystkich stron Układu Warszawskiego. Polscy komuniści mogą liczyć na wsparcie i pomoc bratnich krajów..."*
Jeszcze tego samego dnia minister obrony Ustinow zacytował generałowi Florianowi Siwickiemu, polskiemu ministrowi obrony, który brał udział w sesji moskiewskiej, radziecką ustawę o rozruchach.
Nieustannie ustępujecie pola butnej kontrrewolucji. Wrogowie socjalizmu mnożą swe żądania i tak naprawdę [to oni] decydują o rozwoju sytuacji. Rozrywają państwo. Jutro odbiorą wam władzę, a wy tylko będziecie się temu przyglądać. Pamiętajcie, nigdy nie zgodzimy się na oderwanie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej od struktur obronnych Układu Warszawskiego ani na dalsze osłabianie waszego państwa. Polska stanowi kluczowy element strategiczny w teatrze europejskim (...) Przestał to już być tylko wasz problem (...) Zapamiętajcie sobie, że nigdy nie zezwolimy na niczyją ingerencję w żywotne interesy naszego sojuszu (...)*
Tego samego dnia w Radomiu Solidarność zorganizowała nadzwyczajne, ogólnopolskie spotkanie, aby proklamować na 17 grudnia strajk generalny. Sejm natomiast udzielił Jaruzelskiemu prawa do rządzenia za pomocą dekretów, co zapewnić miało zimą równowagę sił i ustabilizowanie gospodarki. Jedną z anomalii dyktatury komunistycznej w Polsce, zwłaszcza w tamtym okresie, było to, że dobierany bardzo starannie i generalnie uległy wobec innych władz sejm, mógł odrzucać propozycje rządowe. W tym przypadku Kościół poparł Solidarność, sprzeciwiającą się przejęciu przez Jaruzelskiego pełni władzy.
Tak zatem kości zostały rzucone. Jaruzelski doszedł do wniosku, że skrajnie radykalne skrzydło Solidarności, dominujące w organizacji,
355
próbuje przejąć władzę w kraju. Wałęsa w swych wspomnieniach napisał, że podczas spotkania radomskiego stracił kontrolę nad przebiegiem wypadków. „W Radomiu z całą premedytacją użyłem ostrych sformułowań, które sprawiły, że nie pozwoliłem się oddzielić od całości Związku, na który już szedł atak".
Jaruzelski zdawał sobie sprawę z tego, że stoi przed alternatywą; a czas naglił. Z jednej strony mógł dokonać coup d'etat i wprowadzić stan wyjątkowy (oficjalnie zwany „stanem wojennym", ponieważ polska konstytucja nie przewidywała terminu „stan wyjątkowy") lub ryzykować interwencję wojsk Układu Warszawskiego, która wydawała się nieunikniona w wypadku, gdyby nie wykonał jakiegoś radykalnego posunięcia. W Polsce stacjonowało kilkanaście radzieckich dywizji, a w pogotowiu czekały dziesiątki innych, należących do państw Układu Warszawskiego.
7 grudnia Breżniew zatelefonował do Jaruzelskiego i oświadczył: „Kontrrewolucja siedzi wam na karku. Jeśli nie podejmiecie koniecznych środków, będzie za późno. A to już sprawa nas wszystkich".
5, 7 i 9 grudnia prymas Glemp spotkał się z Wałęsą i jego głównymi doradcami, przekazując im ostrzeżenie Jana Pawła II, z którym w pełni się zgadzał. Papież ostrzegał Solidarność, iż uprawiając politykę, przekroczyła mandat dany jej przez świat pracy.
W piątek, 11 grudnia, do Warszawy ponownie przyjechał Kulików. W sobotę, 12, Jaruzelski zdecydował się dać zielone światło „Operacji Z". Był to kryptonim planowanego od dawna w najgłębszej tajemnicy uderzenia.
Nad ranem w niedzielę 13 grudnia siły zbrojne, ubrana po cywilnemu milicja i służby bezpieczeństwa rozpoczęły wspólną akcję, w wyniku której opanowały kraj, sparaliżowały transport oraz komunikację krajową i międzynarodową. Utworzono juntę wojskową z generałem Jaruzelskim na czele. Miała ona sprawować rządy w kraju podczas stanu wojennego.
Mimo ogromnej manifestacji siły zginęło tylko dziewięciu górników z kopalni „Wujek", którzy polegli w starciach z milicją. W ciągu dwudziestu czterech godzin ponad pięć tysięcy przywódców opozycji, działaczy Solidarności, artystów, aktorów i intelektualistów zostało aresztowanych i umieszczonych w obozach internowania. Jaruzelski, który oświadczył później, iż masowe aresztowania były niewybaczalnym „idiotyzmem", twierdzi, że podczas całego stanu wojennego internowano w sumie 10 554 osoby. Pośród nich znalazł się Gierek, były pierwszy sekretarz partii, oraz inni czołowi dygnitarze reżimu komunistycznego. Proklamując 13 grudnia stan wojenny, Jaruzelski solennie
356
zapewnił, że nie ma powrotu do sytuacji politycznej i korupcji sprzed czasów porozumienia rządu i Solidarności z sierpnia 1980 roku.
Tymczasem Polska, w sensie politycznym, stała się ziemią niczyją i rozległym obozem koncentracyjnym", jak w kilka dni po zamachu stanu ujął to w prywatnej rozmowie Jan Paweł II. W Wigilię papież zapalił w oknie swego apartamentu świecę na znak solidarności z „cierpiącymi narodami".
Neal Ascherson, brytyjski pisarz i baczny obserwator polskiej sceny
politycznej, doskonale spointował grudniowe wydarzenia pisząc, że
(...) jedno jest oczywiste: kryzys w Polsce pod koniec 1981 roku
wyczerpał wszelkie możliwości mediacji i kompromisów, jakie możliwe
były w polskim systemie; w tym również możliwości Kościoła"*.
Generał Jaruzelski pisał później, że decyzję ogłoszenia stanu wojennego „(...) podjęliśmy w Polsce, w gronie złożonym wyłącznie z Polaków. Odpowiedzialność za nią biorę na siebie". Sam zamach określił jako „mniejsze zło", zaznaczając przy tym, że „przy innych rozwiązaniach Polska mogła stracić wszystko. Przez stan wojenny straciła wiele. Nie została jednak pozbawiona szans. Stworzyliśmy je potem
sami
W pięć dni po tych wydarzeniach Jan Paweł II i generał Jaruzelski zaczęli wymieniać ze sobą pisane ręcznie listy. Inicjatywa korespondencji wyszła od papieża.
Posiadający wielki zmysł historyczny i w pełni rozumiejący polską rzeczywistość papież całkowicie podzielał osąd Jaruzelskiego — jakkolwiek nigdy tego nie potwierdził publicznie - - iż stan wojenny rzeczywiście stanowił „mniejsze zło" niż wojna domowa lub kierowana przez Rosjan interwencja zbrojna. Ze swej strony Jaruzelski wiedział od samego początku, że bez współpracy z Kościołem i papieżem, choćby nawet sekretnej, jest bezradny i nie zdoła rozwiązać kryzysu. Stan wojenny z całą pewnością nie mógł trwać w nieskończoność, a kraj musiał zacząć funkcjonować normalnie. Należało zatem przeprowadzić reformy przestarzałej i skostniałej gospodarki.
Najpierw, w okresie najgorszego kryzysu, tajny polski wysłannik z Nowego Jorku podjął się — najwyraźniej z powodzeniem — mediacji między Polakiem w Rzymie a Polakiem w Warszawie.
Wysłannikiem tym był Bogdan Lewandowski, podsekretarz generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych, który podczas oficjalnej elekcji Jana Pawła II w roku 1978 reprezentował sekretarza generalnego ONZ, Kurta Waldheima. Lewandowski był obywatelem polskim
357
i w myśl przepisów Narodów Zjednoczonych na tak wysokie stanowisko został wyznaczony przez reżim warszawski. Dlatego, na natarczywe żądania Białego Domu, do prowadzenia misji pojednawczej między Warszawą i Watykanem wyznaczono osobę noszącą mundury polski i ONZ-owski.
Późnym sobotnim wieczorem do nowojorskiego mieszkania polskiego dyplomaty zatelefonował Richard Pipes, członek Rady Bezpieczeństwa Narodowego w administracji Reagana, historyk polskiego pochodzenia, absolwent Harvardu i czołowy znawca problematyki Związku Radzieckiego. W Polsce był już świt, gdy do Pokoju Sytuacyjnego w Białym Domu dotarła za pośrednictwem Departamentu Stanu pilna wiadomość pochodząca z ambasady amerykańskiej w Warszawie: na ulicach stolicy Polski pojawiły się czołgi. Pipes zastanawiał się, czy Lewandowski wie coś o kulisach zamachu stanu (on sam nie miał na ten temat żadnych informacji), i napomknął, że Biały Dom chciałby dowiedzieć się od niego szczegółów.
Telefon Pipesa skłonił Lewandowskiego do podjęcia się samodzielnej misji w Rzymie i Warszawie (Pipes i Waldheim zostali wtajemniczeni w całą sprawę). Siwowłosy Lewandowski, zawodowy dyplomata, zorganizował sobie dostęp do najwyższych instancji w obu miastach. Był w pełni świadom tego, iż jako wysoki urzędnik Organizacji Narodów Zjednoczonych może pełnić funkcję łącznika między papieżem a Jaru-zelskim w wypadku, gdyby z powodu przeprowadzonego zamachu stanu wszelkie inne kanały komunikacji zostały zablokowane.
Do Rzymu przybył we wtorek 15 grudnia. Tam został zaproszony na prywatną kolację z udziałem Jana Pawła II i księdza Dziwisza, osobistego sekretarza papieża. Wcześniej jednak odbył już rozmowę z Janem Pawłem II w jego prywatnym gabinecie. Lewandowski wspomina, iż papież, jakkolwiek przewidywał podobny przebieg wypadków w Polsce, był spięty i zasmucony. Sądzi, że Jan Paweł II obawiał się nowego holocaustu, w którym Polak zabijałby Polaka. Gdy ONZ-owski dyplomata poinformował papieża, że zdąża właśnie do Warszawy, Jan Paweł II odparł, iż Jaruzelski powinien wiedzieć o gnębiącym papieża niepokoju.
Po przybyciu do Warszawy we środę 16 grudnia -- podróżował przez Wiedeń — Lewandowski został następnego dnia przyjęty przez Jaruzelskiego w biurze Urzędu Rady Ministrów. W trakcie dwugodzinnej rozmowy przedstawił generałowi punkt widzenia Jana Pawła II, podkreślając przy tym, że należy wszelkimi siłami zapobiec rozlewowi krwi tak, by nie było już więcej ofiar. Oświadczył, że najważniejsze, iż papież w pełni rozumie polską sytuację i docenia fakt, że reżim zamierza
358
kontynuować podstawowe reformy społeczne i ekonomiczne zapoczątkowane przed wprowadzeniem stanu wojennego. Za wiedzą generała ONZ-owski dyplomata rejestrował rozmowę na taśmie magnetofonowej.
Gdy pod koniec tygodnia Lewandowski wrócił do Rzymu, po porannej mszy w papieskiej kaplicy zjadł z Janem Pawłem II śniadanie, podczas którego przekazał papieżowi wszystkie uwagi Jaruzelskiego (uprzednio wręczywszy księdzu Dziwiszowi taśmę z nagraniem rozmowy z generałem). Pamięta, że Ojciec Święty zasypał go pytaniami na temat intelektualistów z KOR-u, którzy pełnili funkcję doradców Solidarności.
18 grudnia Jan Paweł II zredagował apel do Jaruzelskiego, a kopie tego dokumentu przekazał prymasowi Glempowi i Lechowi Wałęsie (który, mimo iż przebywał w areszcie domowym w podwarszawskiej willi, pismo otrzymał). Sformułowany bardzo ogólnikowo apel wyrażał nadzieję, że nie dojdzie do przelewu krwi, więźniowie polityczni zostaną wypuszczeni na wolność, a sytuacja w Polsce wróci do normy. 22 grudnia papież przyjął biskupa Dąbrowskiego, sekretarza episkopatu polskiego, który zapoznał go ze stanowiskiem Kościoła odnośnie wypadków w Polsce.
Odpowiedź Jaruzelskiego dotarła do Watykanu 5 stycznia 1982 roku za pośrednictwem Kazimierza Szablewskiego, szefa Misji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej do Stałych Kontaktów ze Stolicą Apostolską; w Warszawie Watykan dysponował analogiczną Misją Stolicy Apostolskiej do Stałych Kontaktów z Rządem Polskim. Kierował nią arcybiskup Luigi Poggi, czołowy znawca spraw Europy Wschodniej, który pośredniczył między dwiema stolicami. De facto istniały ambasady obu państw i wszelka korespondencja (z wyjątkiem tajnej) między Stolicą Apostolską a Warszawą przechodziła przez ich kancelarie.
W liście generał przyznaje ogólnie, iż wprowadzenie stanu wojennego stanowiło „wstrząs dla naszego społeczeństwa"*, dodając przy tym, iż „wielu ludzi czuło się zawiedzionych w nadziejach, zmiażdżonych przez okoliczności, rozgoryczonych"*. Zapewniał jednocześnie Jana Pawła II, że kraj nie wróci do czasów sprzed nastania ery Solidarności, praż że on sam, generał Jaruzelski, jest otwarty na dialog z grupami i konkretnymi osobami, bez względu na ich poglądy, jeśli tylko gotowe są „do współpracy celem wyciągnięcia narodu z kłopotów"*.
Jan Paweł II w odpowiedzi wyraził obawy, iż uczucia ludzi, do których generał się odwołuje, nie tylko pozostały takie same, ale ich poglądy wręcz się ugruntowały i „wynikają z przedłużającego się stanu wojennego jak też rosnących trudności aprowizacyjnych z powodu (...)
359
[wysokich] cen"*. Ogólnie papież oświadczył, że „wstrząs" wywołany wprowadzeniem stanu wojennego jest też rezultatem „internowania tysięcy czołowych działaczy Solidarności, w tym Lecha Wałęsy, oraz licznych bolesnych sankcji nałożonych na świat pracy i kultury (...) Konieczne jest nie tylko usunięcie skutków tego wstrząsu, ale przede wszystkim odbudowa zaufania"*.
Najważniejsze jednak było to, że papież utrzymywał kontakty z generałem (jakkolwiek niewiele osób o tym wiedziało) oraz że Kościół i Jan Paweł II, jak określił to już po wprowadzeniu stanu wojennego były premier Rakowski, byli w stanie grać „rolę mediatora"*, dbając jednocześnie, by „napięcia w Polsce nie osiągnęły punktu wrzenia aktywnego wulkanu"*. Rakowski dodaje, iż to właśnie Jan Paweł II popierał, również finansowo, działania Kościoła.
Korespondencja między papieżem i Jaruzelskim z roku 1982 stała się początkiem bardzo szczególnych i delikatnych stosunków, które pod koniec dziesięciolecia pod życzliwym okiem Michaiła Gorbaczowa, przyjaciela papieża, zaowocowały historycznym przejściem od komunizmu do demokracji i doprowadziły do fundamentalnych zmian w Europie Wschodniej. Kręte są ścieżki historii, toteż okres stanu wojennego i późniejszy powrót do normalności, bacznie obserwowane przez Jana Pawła II, okazały się niezbędnym pomostem do fundamentalnych przemian. Ale w 1981 roku komuniści nie byli jeszcze gotowi się poddać, a nawet podzielić władzą.
Administracja prezydenta Reagana nie potrafiła zrozumieć tej skomplikowanej sytuacji. W dziesięć dni po wprowadzeniu stanu wojennego odpowiedziała na ten krok ostrymi sankcjami gospodarczymi wobec Polski. W dobrej wierze ukarała ofiary przewrotu -- mieszkańców Polski. Reagan wysłał również do Breżniewa list, w którym protestował przeciw naciskom wywieranym przez Rosjan na Polskę i oznajmiał o nałożeniu dodatkowych sankcji na Kreml (zwiększających jeszcze sankcje nałożone przed blisko dwoma laty po interwencji ZSRR w Afganistanie).
Waszyngton bez wątpienia nie wiedział o tajnym kanale, którym porozumiewał się Jan Paweł II z Jaruzelskim. Tak więc gdy papież poparł protest polskich biskupów potępiających sankcje amerykańskie za to, że karzą ludzi, nie mając najmniejszego wpływu na ogólną sytuację, stanowiło to dla Białego Domu ogromne zaskoczenie. Jeszcze większym zaskoczeniem dla amerykańskiej administracji było oświadczenie Komisji Wspólnej Rządu i Kościoła wydane 18 stycznia 1982
360
oku podczas pierwszej sesji po wprowadzeniu stanu wojennego. Stwierdzano w nim, że „w skrajnie trudnej sytuacji kraju pomoc gospodarcza konieczna jest dla narodu, natomiast sankcje gospodarcze w poważnym stopniu utrudniają przezwyciężenie kryzysu, hamując powrót do pełnej realizacji procesu odnowy w duchu umów społecznych". Sformułowanie to osobiście zaaprobował prymas Glemp.
Jeszcze wcześniej Jan Paweł II wystosował osobisty list do Reagana, w którym dziękował za poparcie udzielone Polsce, nie wspominając jednak słowem o sankcjach. Biały Dom oznajmił publicznie, iż papież wyraził swą najgłębszą wdzięczność za wprowadzenie restrykcji. Watykan oficjalnie temu zaprzeczył.
W rzeczywistości postępowanie administracji Reagana w kwestii polskiego kryzysu było pod wieloma względami zdumiewające. Najdziwniejsze, że rząd amerykański nie powiadomił Solidarności o tym, iż reżim Jaruzelskiego ma zamiar wprowadzić stan wojenny, jakkolwiek szczegóły „Operacji Z", łącznie z przybliżoną datą jej rozpoczęcia, znał już od połowy listopada.
Stany Zjednoczone otrzymały te informacje od pułkownika Ryszarda Kuklińskiego, zaufanego oficera w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego, który był jednocześnie od wielu lat agentem CIA. Pułkownik dostarczał agencji wielu bezcennych informacji wywiadowczych, lecz szczegóły „Operacji Z" mógł przekazać jedynie osobiście, uciekłszy w połowie listopada z Polski. Urzędnicy amerykańscy niezręcznie tłumaczyli później, iż gdyby ostrzegli Solidarność, mogłoby to doprowadzić do wojny domowej i krwawego powstania. Ale wymówka ta jest mało przekonująca.
Niezrozumienie przez Stany Zjednoczone stanowiska i intencji Jana Pawła II w odniesieniu do wydarzeń w Polsce doprowadziło do jeszcze większego zamieszania. Gdy 27 czerwca 1982 roku Reagan odwiedził papieża, odbył z nim dwugodzinną rozmowę. Zaproponował Stolicy Apostolskiej wsparcie finansowe i „współpracę" wywiadowczą w celu udzielenia pomocy podziemnej działalności Solidarności. Jan Paweł II, jak twierdzą osoby, które znają treść jego rozmowy z amerykańskim prezydentem, bardzo uprzejmie Reaganowi podziękował. Oświadczył, że wszelka pomoc byłaby bardzo wskazana, lecz Watykan nie potrzebuje proponowanej „współpracy", ponieważ posiada własne kanały, za pośrednictwem których służy polskiej sprawie.
Niemniej w Waszyngtonie rozpowszechniono bajeczkę, że Jan Paweł II i Reagan stworzyli tajne „święte przymierze", które doprowadziło ostatecznie do upadku komunizmu w Europie Wschodniej. Ta sfabrykowana wersja wydarzeń, gdy po raz pierwszy ogłoszono
361
ją publicznie w Stanach Zjednoczonych, bardzo zaniepokoiła Stolice Apostolską — i Polaków — lecz teraz już tylko budzi śmiech. Andrzej Micewski, polski pisarz, który w tamtym okresie pełnił funkcję osobistego doradcy prymasa Polski, napisał, że jedynie osoby dysponujące nikłą wiedzą o Kościele katolickim mogłyby przypuszczać, iż kwestie dotyczące kanałów finansowych mogły być dyskutowane lub ustalane na poziomie papież—prezydent.
Prawdą jest, że Stolica Apostolska zapewniała ograniczoną pomoc finansową dla Solidarności i różnych grup opozycyjnych w Polsce za pośrednictwem Kościoła i innych kanałów. Część tych funduszy pochodziła z Instytutu Dzieł Religijnych (włoski skrót: IOR), głównej instytucji zajmującej się finansami Watykanu, która na początku 1980 roku stała się słynna ze skandalu w związku z uwikłaniem się w działalność pewnej liczby prywatnych włoskich banków, z którymi współpracowała. IOR wystawił wtedy szereg listów gwarancyjnych dla tych banków, a te z kolei zaangażowały się w mętne operacje finansowe, co doprowadziło do ogromnych strat i bankructwa depozytorów, a Rober-to Calvi, szef jednego z banków, zmarł w bardzo podejrzanych okolicznościach.
Fakt, że IOR wplątał się w tak niejasną historię, rzucał poważny cień na reputację Jana Pawła II jako zarządcy Stolicy Apostolskiej. Papież, człowiek niezwykle uczciwy, nie zajmował się jednak osobiście sprawami finansowymi Watykanu. Ich prowadzenie powierzył arcybiskupowi Paulowi C. Marcinkusowi, Amerykaninowi z Cicero w stanie Illinois. Oprócz kierowania lOR-em Marcinkus pełnił obowiązki organizatora podróży papieskich. Arcybiskup swą łatwowierność w kontaktach z bankami włoskimi tłumaczył brakiem doświadczenia i naiwnością w tych sprawach. Został naturalnie natychmiast zdjęty ze stanowiska. Obecnie przebywa na emeryturze i mieszka w Sun City West w Arizonie.
Na nieszczęście afera lOR-u zbiegła się z kryzysem w Polsce i dlatego oskarżano papieża o to, że użył lOR-u do przekazania Solidarności i innym antykomunistycznym organizacjom w Polsce milionów dolarów pochodzących z niejasnych źródeł, co rzekomo miało związek z zawartym z Reaganem „świętym przymierzem". W rzeczywistości kwoty przesłane z lOR-u do Polski były niewielkie, lecz przez kolejnych dziesięć lat aferę wykorzystywano w bezpardonowych rozgrywkach politycznych w Watykanie i we Włoszech; padały nawet sugestie, iż zaangażowana w to była w jakiś sposób niesławna loża masońska P2.
362
Stolica Apostolska kompletnie zlekceważyła publiczny aspekt całej sprawy, dolewając jeszcze oliwy do ognia swym uporczywym milczeniem. Papiez dostał surową lekcję i obecnie finanse Watykanu znajdują się pod jego ścisłą kontrolą. Stolica Apostolska przekazała nieoficjalnie rządowi włoskiemu dwieście czterdzieści milionów dolarów na pokrycie strat, jakie poniosły włoskie banki.
Obok funduszy dostarczonych Solidarności przez Stolicę Apostolską, dodatkowe pieniądze oraz sprzęt telekomunikacyjny i poligraficzny pochodziły z centrali związkowej AFL-CIO w Waszyngtonie oraz od zachodnioeuropejskich związków zawodowych (sprzęt przemycano głównie przez Skandynawię). Nie ma też wątpliwości, iż środki finansowe dla Solidarności płynęły również z CIA za pośrednictwem jej warszawskiej placówki oraz przez polsko-amerykańskie kościoły w Stanach Zjednoczonych, dostarczające pieniądze polskim księżom, z którymi miały kontakt. Zbieg okoliczności sprawił, że w tym czasie Watykan zwrócił się z prośbą do administracji Reagana, by CIA zaprzestała wysyłania swych agentów do Ameryki Środkowej w przebraniu
księży.
Przywódcy Solidarności wyjaśnili później, że przetrwanie organizacji w trakcie stanu wojennego i po jego odwołaniu zawdzięczają nie zagranicznym pieniądzom, lecz udzielonemu im wsparciu moralnemu i politycznemu — na przykład, gdy Jan Paweł II ponownie odwiedził Polskę w roku 1983, odbył publiczne spotkanie z Lechem Wałęsą, którego reżim nie traktował jako postaci politycznej. Papieska wizyta w 1987 roku, w tak krytycznym momencie przemian, poważnie podniosła prestiż Solidarności. W Polsce Kościół gromadził pieniądze i żywność zbieraną bezpośrednio od społeczeństwa, wspierając w ten sposób materialnie rodziny tysięcy internowanych działaczy opozycji.
Mimo iż „święte przymierze" nigdy naprawdę nie istniało, kontakty i współpraca Waszyngtonu ze Stolicą Apostolską przybrały wiele form. Należały do nich częste, krótkie spotkania Jana Pawła II z władającym wieloma językami przedstawicielem administracji waszyngtońskiej generałem porucznikiem Yernonem Waltersem, byłym zastępcą dyrektora CIA, który w tamtym czasie pełnił funkcję amerykańskiego ambasadora nie akredytowanego przy żadnym z rządów. Podczas tych spotkań amerykański dyplomata omawiał z papieżem wszelkie kwestie polityki światowej.
Gdy pewnego razu Walters przedstawił papieżowi mapę Związku Radzieckiego i Europy Wschodniej sporządzoną na podstawie zdjęć satelitarnych i pokazującą z największą dokładnością rozmieszczenie radzieckich wyrzutni pocisków nuklearnych oraz miejsca koncentracji
363
rosyjskich wojsk, papież zapytał, czy mapy wskazują również rozmieszczenie radzieckich łagrów. W dzień czy dwa później generał dostarczył Janowi Pawłowi II taką mapę, zrolowaną i zawiniętą w papier, w jaki pakuje się prezenty (rozpakowywanie prezentów-niespo-dzianek zawsze sprawiało papieżowi ogromną radość).
Jednym z rezultatów wizyty Reagana w Watykanie było nawiązanie pełnych stosunków dyplomatycznych między Waszyngtonem a Stolicą Apostolską, o co zresztą Watykan zabiegał od dawna. Na mocy ustawy Kongresu z roku 1867, odmawiającej funduszy na finansowanie przedstawiciela dyplomatycznego przy papieżu, jedynym reprezentantem USA w Stolicy Apostolskiej był osobisty wysłannik prezydenta, który wszelkie wydatki pokrywał z własnej kieszeni. Rozwiązanie to wymyślił podczas drugiej wojny światowej Franklin Roosevelt. W roku 1993 jednak na żądanie Reagana Kongres zmienił ów zapis, dzięki czemu powołano urząd pełnoprawnego ambasadora Stanów Zjednoczonych przy Stolicy Apostolskiej. Jan Paweł II naturalnie nie wiedział, iż Narodowa Agencja Ochrony prowadzi sekretny nasłuch wszelkich prowadzonych przez niego i Stolicę Apostolską rozmów telefonicznych z polskim episkopatem. Należy wątpić, czy wiedział o tym Reagan.
W ramach coraz większego angażowania się Watykanu w sprawy światowe, który to proces rozpoczął się z chwilą wstąpienia na tron papieski Jana Pawła II, Stolica Apostolska podjęła się mediacji między NATO a Układem Warszawskim, najpierw w sprawie zahamowania zbrojeń i likwidacji taktycznych broni nuklearnych w Europie, a następnie w innych głównych kwestiach zimnej wojny.
Zapewne, aby zadowolić papieża, a także amerykańskie organizacje popierające życie, w 1985 roku Reagan wstrzymał dotacje rządowe na rzecz Fundacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Populacji (stworzonej z inicjatywy amerykańskiej za prezydentury Nixona) oraz Międzynarodowej Federacji Planowania Rodziny, które finansowały programy aborcji w krajach, gdzie była ona dozwolona. William Wilson, pierwszy amerykański ambasador w Stolicy Apostolskiej wyznaczony przez Reagana, miał oświadczyć, że „amerykańska polityka uległa zmianie, ponieważ tak sobie życzył Watykan".
Na początku 1993 roku prezydent Clinton zmienił tę politykę, co spowodowało pierwszy z wielu publicznych ataków Watykanu na amerykańską administrację popierającą kontrolę narodzin.
Aby kontynuować współpracę ekumeniczną między Ameryką a Watykanem, w 1982 roku przybył do Rzymu Billy Graham, protestancki ewangelik, i spotkał się z Janem Pawłem II. Obaj bardzo przypadli sobie do gustu, toteż w następnych latach utrzymywali ze sobą bliski kontakt.
364
Reagana i Jana Pawła II spotkał wątpliwy zaszczyt — obaj stali się celem zamachów terrorystycznych. Gdy 30 marca 1981 roku postrzelony został prezydent Stanów Zjednoczonych, papież przesłał mu depeszę, w której wyrażał swą radość, że Reaganowi udało się ujść
życiem. Prezydent wysłał do Jana Pawła II depeszę podobnej treści 13 maja. 6 października Jan Paweł II przesłał natomiast telegram do wdowy po prezydencie Egiptu Anwarze el-Sadacie, który zginął z rąk fanatyka religijnego.
Rok 1981 okazał się bowiem rokiem skrytobójców.
A rok 1982, kiedy to Jan Paweł II kończył proces rekonwalescencji, okazał się rokiem wojny. Papież bezpośrednio zaangażował się w wydarzenia w trzech rejonach świata.
W Polsce stan wojenny trwał cały rok i papież osobiście kierował poczynaniami polskiego Kościoła, utrzymując jednocześnie stałe kontakty z generałem Jaruzelskim i jego rządem. Polecił warszawskiemu episkopatowi rozpocząć negocjacje w sprawie sierpniowej wizyty papieskiej w Polsce, która miała przypaść w sześćsetną rocznicę sprowadzenia do Częstochowy obrazu Czarnej Madonny.
Na południowym Atlantyku od kwietnia ważyły się losy wojny między Wielką Brytanią a Argentyną o Falklandy, posiadłość brytyjską, którą Argentyńczycy nazywali Malwinami i rościli sobie do niej prawa. Była to pierwsza wojna w Ameryce Południowej od czasu konfliktu między Peru a Ekwadorem w latach czterdziestych naszego wieku. Jan Paweł II doszedł do wniosku, iż musi użyć swych wpływów, aby pogodzić zwaśnione strony.
Na Środkowym Wschodzie, w części świata o szczególnym znaczeniu duchowym dla papieża, trwała z przerwami wojna między Żydami a Arabami, chrześcijanami i Arabami oraz różnymi ugrupowaniami arabskimi. Mimo podpisanego przez Izrael i Egipt porozumienia w Camp David pozostałe państwa arabskie oraz organizacje palestyńskie nieustannie prowadziły walki z Izraelczykami. Nad Zatoką Perską toczyła się straszliwa wojna między Iranem a Irakiem, Liban zaś, gdzie chrześcijanie i muzułmanie od wieków żyli w całkowitej zgodzie, pustoszyła wojna domowa na tle religijnym. Papież zamierzał wykorzystać wszelkie możliwości dyplomatyczne Stolicy Apostolskiej, aby zaprowadzić pokój na Środkowym Wschodzie.
12 lutego 1982 roku Jan Paweł II wznowił przerwane próbą zamachu na jego życie podróże. Zaczął od Afryki, dokąd udał się po raz drugi
365
podczas swego pontyfikatu. Chciał w ten sposób jeszcze raz podkreślić że właśnie ten kontynent jest przyszłością Kościoła katolickiego.
Aby dotrzymać obietnicy, zamierzał tam udać się już rok wcześniej — na przeszkodzie stanęły strzały oddane 13 maja na placu Świętego Piotra — ale dopiero teraz odwiedził Nigerię, gdzie chrześcijanie stanowią mniejszość w stosunku do muzułmanów (a współżycie wyznawców obu religii nie zawsze układa się harmonijnie), Benin (ojczyznę kardynała Bernardina Gantina, którego niebawem miał mianować prefektem potężnej Kongregacji do Spraw Biskupów) oraz byłe kolonie francuskie i hiszpańskie, Gabon i Gwineę Równikową. Była to morderczo wyczerpująca tygodniowa podróż, ale Jan Paweł II najwyraźniej całkowicie już wrócił do zdrowia i odzyskał niespożytą energię.
Podczas kolejnej podróży Ojciec Święty w sposób bardzo szczególny okazał cały swój takt i pomysłowość. W maju 1982 roku otrzymał zaproszenie od Kościoła katolickiego w Anglii i Walii, a królowa Elżbieta II jeszcze w październiku 1980 roku wyraziła telefonicznie chęć goszczenia papieża. Pielgrzymka ta miała cel ekumeniczny. Jan Paweł II chciał się również spotkać w Canterbury z prymasem Kościoła anglikańskiego, doktorem Robertem Ruńcie.
Komplikacje pojawiły się na dwa tygodnie przed planowanym terminem wizyty, kiedy wojska argentyńskie uderzyły na Falklandy, aby przejąć władzę nad wyspami. Wielka Brytania natychmiast wysłała w tamten rejon siły morskie i powietrzne. Kuria Rzymska stanęła przed nie lada dylematem — papież miał odwiedzić protestancką Anglię w chwili, gdy prowadziła wojnę z prawie w stu procentach katolicką Argentyną. Poza tym wojna miała wyraźnie charakter anty-kolonialny, czego papież, jako rzecznik interesów Trzeciego Świata, również nie mógł lekceważyć. Ponadto protestanccy ekstremiści w Anglii z przyczyn zasadniczych głośno sprzeciwiali się wizycie papieskiej.
Stanowiło to rzeczywiście dyplomatyczny koszmar. 12 maja Wojtyła udał się do Portugalii podziękować Matce Boskiej Fatimskiej za uratowanie mu przed rokiem życia. W czasie podróży rozważał problem wyjazdu do Wielkiej Brytanii. Wprawdzie jego najbliżsi doradcy nalegali, aby po prostu na czas nieokreślony zrezygnował z tej wizyty -z powodu wojny o Falklandy i tak już została przełożona — ale do Watykanu przybyli kardynałowie Basil Hume i Gordon Gray z prośbą, aby Ojciec Święty nie zawiódł nadziei wiernych.
Papież wpadł na lepszy pomysł. 22 maja zaprosił obu angielskich kardynałów, trzech kardynałów argentyńskich i resztę dostojników Kościoła do koncelebracji „Mszy Pojednania" w Bazylice św. Piotra. Była to wzruszająca uroczystość, pod koniec której papież oświadczył,
366
że zamierza odwiedzić zarówno Wielką Brytanię jak Argentynę. Następnie przesłał identycznie brzmiące orędzia do premier Margaret Thatcher w Londynie i do prezydenta Leopoldo Galtieriego w Buenos Aires. W obu posłaniach nawoływał do przerwania wojny.
Rozpoczęło to nowy rozdział w dziejach ostrożnej zazwyczaj dyplomacji Watykanu, ale Jan Paweł II po udanej mediacji w konflikcie iniędzy Argentyną a Chile w roku 1979 zdecydował się interweniować zawsze, kiedy tylko jego rola rozjemcy potraktowana zostanie poważnie. Podczas mszy w Bazylice św. Piotra oświadczył: „powtarzamy z całą ufnością nasze przekonanie: pokój jest obowiązkiem, pokój jest możliwy". 28 maja udał się z pięciodniową wizytą do Anglii. Przyjęto go entuzjastycznie.
Wieczorem 10 czerwca, wkrótce po przegranej przez Argentynę wojnie o Falklandy, w trzy dni po przyjęciu w Watykanie prezydenta Reagana, Jan Paweł II opuścił Rzym i nocnym samolotem udał się z trzydziestoczterogodzinną wizytą do Buenos Aires; w sumie więcej czasu spędził w samolocie niż na argentyńskiej ziemi (samolot miał tylko jedno międzylądowanie w Rio de Janeiro w celu uzupełnienia paliwa). Podczas mszy odprawionej na Plaża Espana w obecności stu dwudziestu biskupów z Ameryki Łacińskiej i tysiąca siedmiuset księży, mówił o swej bezstronnej roli jako mediatora i rzecznika pokoju. Było to wielkie święto pokoju.
Wizyta Jana Pawła II w Argentynie niosła ze sobą inne ogromne ryzyko. Prezydent Galtieri, generał armii, który z fatalnym dla Argentyny skutkiem wszczął wojnę o Falklandy, był jednym z dyktatorów wojskowych uwikłanych w przewlekłą brudną wojnę, podczas której stosowano na szeroką skalę tortury i zabójstwa i podczas której zginęły tysiące jego przeciwników politycznych. Ze względu na swe poglądy na prawa człowieka Jan Paweł II był rad, że spędził możliwie najmniej czasu w towarzystwie prezydenta, lecz spotkał się z krytyką, iż w Buenos Aires nie opowiedział się głośno w obronie praw człowieka. Ojciec Święty jednak doszedł do wniosku, że nie czas i nie miejsce na tego typu wystąpienia.
W czterdzieści osiem godzin po powrocie z Ameryki Południowej papież udał się na dzień do Genewy, aby wziąć udział w międzynarodowej konferencji poświęconej pracy. Jan Paweł II był bardzo zadowolony ze swych nieustannych podróży, podczas których, w okresie od połowy lutego do połowy czerwca, odwiedził osiem krajów na trzech kontynentach.
W kwestiach dotyczących Środkowego Wschodu Ojciec Święty musiał ograniczyć się wyłącznie do tradycyjnych zabiegów dyplomatycznych.
367
Ale i tu wykazał wiele inicjatywy i odwagi politycznej. 7 stycznia przyjął w Watykanie izraelskiego ministra spraw zagranicznych Itzhaka Sha-mira, urodzonego w Polsce przyszłego premiera Izraela. Było to pierwsze spotkanie papieża z tak wysokiej rangi przedstawicielem rządu w Jerozolimie. Jan Paweł II chciał dowiedzieć się z bezpośredniego źródła o konflikcie arabsko-izraelskim. Swoim sympatiom prożydow-skim dał wyraz już wcześniej, kiedy w lutym 1981 roku spotkał się w kościele parafialnym z głównym rabinem Rzymu, Elio Toaffem. Wtedy to po raz pierwszy w historii biskup Rzymu rozmawiał z rabinem Rzymu. Obaj dostojnicy widywali się później wielokrotnie.
Papież coraz bardziej niepokoił się krwawą wojną domową w Libanie. 8 czerwca wysłał do libańskiego prezydenta Eliasa Sarkisa depeszę, w której wyrażał swą troskę z powodu rozwoju sytuacji w tym kraju. Myśląc nieustannie o wydarzeniach na Środkowym Wschodzie, Jan Paweł II przyjął 15 września Jassera Arafata, szefa Organizacji Wyzwolenia Palestyny. W tamtym czasie Arafat traktowany był wprawdzie jako międzynarodowy parias i terrorysta, ale papież wstrzymał się od wszelkiej gwałtownej krytyki, uznając słuszność jego poglądów. Wojtyła posiada talent wyciągania dalekowzrocznych, słusznych wniosków politycznych. „Krytyka — oświadczył swemu współpracownikowi -nie robi na mnie najmniejszego wrażenia"*.
W 1982 roku Jan Paweł II poświęcał też wiele czasu i uwagi „wojnie" w Polsce. W ciągu roku pięciokrotnie konferował z prymasem Glem-pem, dwukrotnie z przewodniczącym strony kościelnej w Komisji Wspólnej Rządu i Episkopatu kardynałem Macharskim oraz również dwa razy rozmawiał z biskupem Dąbrowskim, sekretarzem polskiego episkopatu. Ponadto odbył spotkania z wieloma biskupami polskich diecezji. Był na bieżąco i szczegółowo informowany o zmianach sytuacji w kraju, zarówno kanałami kościelnymi jak poprzez kontakty z reżimem warszawskim, z którym współpraca układała się coraz lepiej.
Z perspektywy czasu wyraźnie widać, iż Jan Paweł II wierzył w możliwość racjonalnego rozwiązania polskiego kryzysu, co pozwoliłoby na zniesienie stanu wojennego oraz stopniową liberalizację systemu politycznego i gospodarczego Polski. Taka właśnie ewolucja określała jego wszechstronną politykę w stosunkach z reżimem warszawskim. Najwyraźniej nie sądził, by w dającej się przewidzieć przyszłości komunizm mógł się załamać.
A tymczasem episkopat i reżim w Polsce, kierowane tym samym ogólnym celem, prowadziły coraz bardziej owocne negocjacje w ramach
368
komisji wspólnej, która spotykała się już prawie co miesiąc. Z drugiej strony Kościół skarżył się na milicję atakującą młodych demonstrantów w Krakowie, a strona rządowa wyrażała ubolewanie z powodu, jak to określała, przypadków propagandy antykomunistycznej prowadzonej przez Kościół; ale robiono to bez szczególnych wzajemnych pretensji. Było więc rzeczą nieuniknioną, że Kościół doczeka się w końcu krytyki ze strony purystów, iż „zaprzedał się" reżimowi i Jaruzelskiemu, aby „twardogłowi" złagodzili swe stanowisko.
Po wojskowym zamachu stanu w Polsce nastąpiła taka poprawa w stosunkach między rządem a Kościołem, iż zezwolono księdzu prałatowi Alojzemu Orszulikowi, członkowi delegacji episkopatu, na przedyskutowanie sytuacji politycznej w kraju z przebywającym w areszcie domowym w podwarszawskiej willi Lechem Wałęsą. Minister Stanisław Ciosek również wezwał Wałęsę do wspólnych rozważań nad przyszłością niezależnych związków zawodowych. Spotkania te okryte były naturalnie najgłębszą tajemnicą. W sekrecie również trzymano ustalenia komisji wspólnej, podczas których na przykład delegat strony kościelnej zauważył pewnego razu, iż Wałęsie „brak inteligencji do formułowania własnych idei"*, a przedstawiciel strony rządowej wyjaśnił, że „nie prowadziliśmy z nim poważnych rozmów"*.
Był to klasycznie polski surrealistyczny stan rzeczy, który w końcu jednak doprowadził do ostatecznego przełomu. A Jan Paweł II w takim otoczeniu czuł się jak w domu — choć przebywał daleko w Rzymie.
W Watykanie również robiono wszystko, by odwzajemnić kurtuazję reżimu w stosunku do Kościoła. Kiedy Jerzy Kuberski, były minister oświaty i szef Urzędu do Spraw Wyznań został na początku czerwca przyjęty w Stolicy Apostolskiej jako szef polskiej dyplomacji, natychmiast podjął go kardynał Casaroli, sekretarz stanu, oraz arcybiskup Silvestrini, który de facto pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych. 3baj okazali mu szczególne względy. Stanowisko, jakie piastował Kuberski, nie było znaczące (jakkolwiek chwalił się najdłuższym tytułem na liście protokołu watykańskiego): minister-doradca, dyrektor Stałej Grupy Roboczej do Spraw Kontaktów między Rządem Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej a Stolicą Apostolską. Na jego barkach jednak spoczywało więcej obowiązków, niż pełniła większość ambasadorów innych krajów.
W lipcu 1982 roku Kuberski asystował ministrowi spraw zagranicznych Czyrkowi w spotkaniu z Janem Pawłem II w Castel Gandolfo, gdzie miano ustalić datę kolejnej wizyty papieża w ojczyźnie. Czyrek ^świadczył papieżowi, że sytuacja w kraju ciągle jest niepewna i rząd
369
wolałby wizytę przełożyć na połowę roku 1983. Jan Paweł II wiedział już o kłopotach reżimu, toteż nie chcąc naruszać delikatnej równowagi politycznej, zgodził się odczekać rok.
Niebawem episkopat polski i rząd podpisali wstępne porozumienia o organizacji papieskiej wizyty. Prowadzone w sekrecie przez Komitet Centralny PZPR analizy wskazywały, że udzielenie zezwolenia na wizytę warte jest ryzyka. Opinia ta opierała się na założeniu, iż wizyta Jana Pawła II w Polsce po zniknięciu Solidarności ponownie usankcjonuje reżim. Pogląd ten wyraźnie świadczy o tym, że w owym czasie decyzje mogły być podejmowane jedynie na podstawie pobożnych życzeń.
10 listopada zmarł w Moskwie Leonid Breżniew. Jan Paweł II wysłał depeszę kondolencyjną i powołał delegację Watykanu na ceremonię pogrzebową. Delegacji przewodniczył profesor Giovanni Battista Mar-tini Betolo, członek Papieskiej Akademii Nauk.
W Warszawie Lech Wałęsa został zwolniony z aresztu, a generał Jaruzelski 31 grudnia 1982 roku ogłosił złagodzenie rygorów, jakkolwiek oficjalnie stan wojenny nie został jeszcze zniesiony.
Skończyła się pewna epoka. Zaczynała się następna.


Rozdział dwudziesty szósty
Jan Paweł II i premier Polski generał Jaruzelski po raz pierwszy spotkali się w Belwederze w piątek 17 czerwca 1983 roku, w dzień po rozpoczęciu przez papieża drugiej wizyty w Polsce.
Spotkanie to dało początek ich bardzo szczególnym, osobistym kontaktom w ciągu nadchodzących lat i oznaczało punkt zwrotny w powojennej historii Polski. Jeśli istniało jakiekolwiek „święte przymierze", to dotyczyło ono raczej polskiego papieża i polskiego komunistycznego generała armii. Jaruzelski potwierdza, iż „w przemianach, jakie zaszły w Polsce, a jednocześnie śladem Polski w całym bloku [komunistycznym] rola papieża była olbrzymia".
Owe stosunki między Ojcem Świętym a generałem doprowadzić miały w swoim czasie do bezpośredniego kontaktu Jana Pawła II z Michaiłem Gorbaczowem. Jaruzelski odegrał w tym wyjątkową rolę „wspólnego przyjaciela".
Oto jak generał Jaruzelski wspomina w wywiadzie pierwsze spotkanie z papieżem:
Było to dla mnie głębokie, osobiste przeżycie. Jestem niewierzący, ale wie pan, w genach pozostało mi coś z młodości. Tak zatem papież, owa postać w bieli, głęboko poruszyła mnie emocjonalnie (...) Pomijając już wszystko inne (...) spotkanie to poruszyło mnie do głębi. Byłem zdenerwowany. Była to nasza pierwsza rozmowa, rozpoznawcza rozmowa, a jednocześnie niebywale ważna w swej treści.*
Generał, który bez skrępowania i oporów wspomina swe dzieciństwo 1 naukę w szkole katolickiej, przyznaje, że gdy po raz pierwszy znalazł
371
się w obecności Jana Pawła II, „zdawałem sobie sprawę, że nogi mi drżą, a kolana obijają się o siebie"*. Baczni widzowie dostrzegli to w szybkiej migawce telewizyjnej, a w dziesięć lat później generał nie miał najmniejszych obiekcji, aby się do tego przyznać. Jan Paweł II wyznał przyjaciołom, że zauważył to „natychmiast"*, ale „kolana trzęsły się mu tylko na początku spotkania"*.
Podczas tego pierwszego spotkania [kontynuuje Jaruzel-ski] podświadomie zdawałem sobie sprawę, że jest to coś szczególnego, że stoję przed obliczem wielkości. Zwłaszcza po tym, jak widziałem te tłumy, te miliony padających na kolana. Widziałem klęczących ludzi, biskupów, pisarzy, którzy całowali mu dłoń. Ten klimat bardzo się udzielał. Oczywiście, w podobnych okolicznościach z powodów racjonalnych jestem bardzo, bardzo zrównoważony i miałem świadomość, jakiego wymiaru jest to człowiek (...) Ale stanowiło to dla mnie bardzo głębokie przeżycie. A kiedy doda pan do tego jego osobowość, jego charyzmę, może pan sobie wyobrazić (...)*
W pierwszej chwili obaj mężowie stanu mogli się sobie wydać partnerami, którzy nie nawiążą ze sobą tak zdumiewająco bliskich kontaktów. Generał posiada nieco odpychającą aparycję; jest pełen rezerwy, a ponieważ z powodu wady kręgosłupa nosi gorset, trzyma się sztywno, jakby kij połknął, a twarz osłaniają mu ciemne okulary chroniące jego wyjątkowo wrażliwy wzrok. Papież natomiast jest otwarty, towarzyski, o niebywale pociągającej osobowości. Obaj też doskonale zdawali sobie sprawę z tego, że trudno o dwie osoby bardziej od siebie oddalone ideologicznie.
A jednak rzecz zdumiewająca -- niezwykle szybko nawiązała się między nimi nić sympatii i zaufania. Papież wyczuł, że generał jest człowiekiem bardzo uczuciowym, reprezentującym wysoki poziom moralny. Gdy podczas spotkania z polskimi biskupami w Watykanie pod koniec lat osiemdziesiątych jeden z gości uczynił krytyczną uwagę pod adresem Jaruzelskiego, papież natychmiast mu przerwał: „Proszę nie mówić w mojej obecności niczego złego o generale. Dźwiga na swych barkach ogromny wór kamieni"*. Podczas wizyty w Warszawie w roku 1991, kiedy generał wrócił już do życia prywatnego, papież złamał harmonogram swej wizyty i spotkał się prywatnie z Jaruzelskim, a rok później przyjął go na prywatnej audiencji w Watykanie.
Zdaniem Jaruzelskiego najistotniejszą cechą Jana Pawła II jest „poi-
372
skość papieża"*. Jaruzelski twierdzi, że „(...) należy do pokolenia, podobnie jak ja, dla którego pamięć Polski żyjącej w niewoli przez ponad sto lat jest ciągle żywa. W naszej rozmowie nieustannie wracał do tego tematu. Powiedział mi: »Generale, ciągle mam w pamięci tę olbrzymią tragedię, jaką przeżył nasz naród... Rozbiory«". Jaruzelski mówi, że kolosalne wrażenie wywarły na nim „jego intelekt i wiedza (...) W każdej rozmowie posługiwał się cytatami z Norwida lub Wyspiańskiego (...) Jego pragmatyzm przepojony jest romantyzmem i bardzo emocjonalnym podejściem do naszej historii (...)"*
W rzeczywistości, jak wspomina Jaruzelski, początek rozmowy z Janem Pawłem II nie był wcale łatwy: „Czułem rezerwę, pewne zażenowanie, oficjalny chłód"*.
Papież przybył do Warszawy 16 czerwca z tygodniową wizytą w okresie, gdy sytuacja w Polsce ciągle jeszcze była bardzo napięta. Stan wojenny został zawieszony 31 grudnia poprzedniego roku, ale formalnie trwał i w obozach ciągle przebywało wielu więźniów politycznych (Jaruzelski twierdzi, że było ich wtedy dokładnie 147). Lech Wałęsa wprawdzie już w listopadzie znalazł się na wolności, lecz jego poruszanie się po kraju i codzienne życie ograniczane były bardzo surowymi restrykcjami.
Jakkolwiek druga pielgrzymka Jana Pawła II do Polski miała charakter czysto religijny, siłą rzeczy posiadała silne akcenty polityczne. W marcu papież odwiedził Amerykę Środkową i Haiti - - była to pierwsza podróż Jana Pawła II w 1983 roku — a wizyty te również, na swój sposób, miały charakter polityczny. W Nikaragui marksistowski reżim sandinistów prowadził otwartą wojnę ze wspieranymi przez Stany Zjednoczone buntownikami. Gdy wygłaszaną podczas mszy w katedrze w Managui homilię zaczęły przerywać okrzyki grupy awanturników, Jan Paweł II krzyknął: „Cisza!" W Salwadorze natomiast trwała nie kończąca się wojna domowa reżimu wojskowego z marksistowskimi rewolucjonistami (papież modlił się tam na grobie zamęczonego trzy lata wcześniej arcybiskupa Romero).
Po przybyciu na warszawskie Okęcie Jan Paweł II ucałował ojczystą ziemię, a w przemówieniu powitalnym powiedział: „Pocałunek złożony na ziemi polskiej ma jednak dla mnie sens szczególny. Jest to jakby pocałunek złożony na rękach matki — albowiem Ojczyzna jest naszą ziemską matką. Polska jest matką szczególną. Niełatwe są jej dzieje, zwłaszcza na przestrzeni ostatnich stuleci. Jest matką, która wiele przecierpiała i wciąż na nowo cierpi. Dlatego też ma prawo do miłości
373
szczególnej. Pax vobis! Pokój tobie, Polsko! Ojczyzno moja! Pokój Tobie".
Pierwszy dzień wizyty wypełniła papieżowi uroczysta msza w katedrze na Starym Mieście oraz spotkanie z zakonnicami. Drugi dzień miał charakter czysto polityczny. Wtedy właśnie Ojciec Święty złożył wizytę w Belwederze. Oficjalnymi gospodarzami jego wizyty w Polsce byli przewodniczący Rady Państwa Jabłoński, którego stanowisko było czysto tytularne i z którym papież spotkał się już wcześniej dwukrotnie, oraz prymas Glemp. W spotkaniu uczestniczył również pełniący funkcję premiera Jaruzelski.
Ponieważ było to spotkanie natury politycznej, Jan Paweł II odbył z Jaruzelskim półtoragodzinną rozmowę, w której uczestniczyli również Jabłoński i Glemp, ale ani razu nie zabrali głosu. Generał wspomina, iż tego roku wysłał już do papieża trzy obszerne listy, i mówi: „Przedstawiłem mu okoliczności ogłoszenia »stanu wojennego« i wszelkie związane z tym problemy oraz zapoznałem go z naszymi planami zmian, przebudowy i odnowy"*.
Podczas tej rozmowy Jan Paweł II coraz bardziej się odprężał i „łagodniał"*. Jaruzelski twierdzi, że on sam czuł się swobodnie, wyjaśniając papieżowi, jak bardzo był „oburzony"* na prezydenta Reagana, który za cenę zdjęcia nałożonych na Polskę sankcji gospodarczych żądał, aby Polska rozpoczęła dialog z Solidarnością i Kościołem.
Poinformowałem papieża, że w obecnej chwili nie nawiązaliśmy jeszcze kontaktów z Solidarnością, ale że dialogu z Kościołem nigdy nie zerwaliśmy. Przeciwnie, stał się bardziej intensywny (.••) Przypomniałem mu, iż jego [papieża] dramaty grane są na deskach jedenastu teatrów w dziesięciu miastach (...) a nakłady katolickich książek i czasopism wahają się między 800 000 a l 900 000 egzemplarzy (...) Mówiłem bardzo szczerze o ciężarze, jaki wziąłem na swe barki 13 grudnia w pełni świadom tego, że ciężar ten będę już dźwigał do końca życia i że wielu ludzi zwróci się przeciwko mnie (...)*
Jaruzelski wspomniał również Janowi Pawłowi II o swym dzieciństwie, o przymusowym pobycie z rodziną podczas wojny na Syberii, o służbie wojskowej, powiedział też: „zawsze starałem się służyć narodowi"*.
Papież — mówi Jaruzelski — „jest człowiekiem, który potrafi słuchać spokojnie, nawet jeśli całkowicie nie zgadza się z tym, co słyszy (...)
374
Bardzo mnie to poruszyło. Każde kolejne spotkanie z nim zbliżało nas do siebie w czysto ludzkim sensie — nie tylko w wymiarze intelektualnym, ale też we wzajemnej serdeczności (...)*
Niemniej podczas wizyty papieskiej, której drogi zawiodły Jana Pawła II do sanktuarium Czarnej Madonny w Częstochowie, do leżącego na zachodzie Polski Poznania oraz do Katowic i Krakowa -jak też do jednej z dolin w Tatrach — wystąpiło wiele kontrowersji i problemów. W trakcie spotkania w Belwederze papież oświadczył Jaruzelskiemu, że wymazanie z oficjalnych dokumentów, na mocy obowiązującego wciąż prawa stanu wojennego, słowa „Solidarność" w znaczeniu związku zawodowego jest jeszcze bardziej bolesne niż wprowadzenie samego stanu wojennego. Tłumaczył generałowi, jak ważną rolę pełnią w demokratycznych społeczeństwach wolne związki zawodowe. Stanowi to zresztą jeden z ulubionych tematów papieża przy okazji rozważania kwestii społecznych.
Jaruzelski nie chciał początkowo zezwolić Janowi Pawłowi II na spotkanie z Wałęsą, lecz Stolica Apostolska postawiła sprawę jasno: dla papieża jest to kwestia zasadnicza. Ojciec Święty utrzymywał, że jako znany powszechnie zdeklarowany orędownik Solidarności musi się widzieć z Wałęsą, zwłaszcza że przewodniczący związku przebywa już na wolności. Za podszeptem zwolenników twardej linii w partii generał długo opierał się żądaniu, ale ostatecznie zezwolił nieugiętemu papieżowi na spotkanie z przewodniczącym niezależnych samorządnych związków zawodowych. Jan Paweł II już wcześniej oświadczył, że nie pojawi się w Polsce tak długo, dopóki nie dostanie pozwolenia na widzenie się z Wałęsą, a Jaruzelski doszedł do wniosku, że z takiego obrotu sprawy szkody polityczne będą większe niż niebezpieczeństwo płynące z owego spotkania.
Wałęsa po wyjściu na wolność wrócił do Gdańska, lecz stocznia, w której prowadził wielki strajk, nie chciała przyjąć go do pracy, zasłaniając się jakimiś nie mającymi większego znaczenia przeszkodami natury biurokratycznej. Uważając, że Solidarność nie zdoła funkcjonować bez autorytetu Wałęsy, reżim robił z niego „osobę prywatną". Niebawem jednak okazało się, iż to założenie było z gruntu fałszywe.
Zawarte między Stolicą Apostolską a rządem kompromisowe porozumienie stwierdzało, że papież spotka się z Wałęsą prywatnie, bez idziam prasy i kamer telewizyjnych. Istnieją jednak różniące się wersje Przebiegu samego spotkania.
375
Wałęsa twierdzi, że w połowie maja napisał do Jana Pawła II list z prośbą o audiencję. Stwierdzał w nim: „Nie chcemy jednak ży przeszłością, napawać się goryczą i bólem. Patrzymy w przyszły czas. W imię przyszłości ośmielam się prosić Cię, Ojcze Święty, o audiencję".
Dziwna rzecz, ale wyznania Wałęsy w jego autobiografii temat ten wyczerpują w dwóch akapitach, a o samym spotkaniu nie wspominają nic:
W Jego postaci, pochyleniu ciała, geście, wyraża się jakby wielka troska o człowieka. O twoje problemy, o ciebie, o twoje sprawy. Ta troska wytwarza klimat, który zachęca do szczerości i prostoty, to jest propozycja odrzucenia niewygodnej pozycji, którą przyjąłeś, walcząc z życiem, tłukąc się z losem (...)
Zauważam jeszcze coś innego. Patrzę na wielkie stopy Papieża. Na Jego krok. Spokojny, odmierzony, człap, człap. Krocząc, wyraża swoje zawierzenie. Jest w tym spokój, pewność, zwartość, nadzieja, poczucie celu. Ja od Jego kroku nabieram sił.
Reżim wyznaczył spotkanie Jana Pawła II z przewodniczącym Solidarności w domu w Dolinie Chochołowskiej w Tatrach, nie zdając sobie zapewne sprawy z tego, że w krakowskich czasach dolina ta stanowiła ulubiony cel wypraw narciarskich Wojtyły. Miejsce to wybrano z tego względu, iż spotkanie miało się odbyć podczas pobytu papieża w Krakowie i Jan Paweł II w Tatry przyleciał helikopterem.
Wałęsa również przyleciał z Gdańska śmigłowcem. Towarzyszył mu biskup Gocłowski, który z ramienia episkopatu czuwał nad bezpieczeństwem Ojca Świętego. Biskup twierdzi, że Wałęsa miał spotkać się z Janem Pawłem II w Krakowie, ale helikopter nieoczekiwanie wylądował w przepięknej, pustej górskiej dolinie.
Biskup Gocłowski wspomina, że spotkanie trwało mniej więcej czterdzieści minut, a rozmowa „dotyczyła oczywiście sytuacji w kraju, atmosfery wśród ludzi pracy, perspektyw działalności NSZZ Solidarność"*. Dodał też, iż podczas tego spotkania był pod wielkim wrażeniem atmosfery pewności, że idea, która była powszechnie w Polsce obecna, zwycięży. Papież i Wałęsa w pełni zgadzali się co do tego, że sytuacja jest trudna, lecz fakty są nieodwracalne.
Wersja Jaruzelskiego całkowicie różni się od wersji biskupa. Generał utrzymuje, że Wałęsa, jego żona i dzieci oczekiwali przybycia Jana Pawła II w domu, a spotkanie było „bardzo krótkie, sądzę, że trwało
376
piętnaście minut (...) Nie odbyła się żadna rozmowa, którą można by ikreślić mianem politycznej — była raczej utrzymana w tonie ojcowskim. Papież pogłaskał dzieci po głowach, spytał, jak się miewają, czy dobrze się uczą (...)"* Wałęsa miał w klapie marynarki wpięty wizerunek Matki Boskiej i przywiózł ze sobą prezenty dla papieża, których zresztą służba Jana Pawła II zapomniała później zabrać do Krakowa.
Papież uważa, iż spotkanie to, które dopiero po fakcie zostało tak nagłośnione, jakkolwiek nie poruszyli w rozmowie „niczego istotnego"*, uchroniło Wałęsę od politycznej śmierci po jego zwolnieniu z internowania. Jan Paweł II twierdzi, iż wzmocnił Solidarność, wskrzeszając Wałęsę, którego już ani komuniści, ani przeciwnicy komunizmu nie traktowali jako liczącej się postaci świata politycznego. Jaruzelski natomiast uważa, że „gdyby nie Wałęsa, ktoś inny reanimowałby i pokierował tym ruchem, jakkolwiek dla Wałęsy było to bardzo ważne ze względów osobistych"*.
Ironia losu polegała na tym, iż w cztery miesiące później, w październiku 1983 roku, Wałęsa uhonorowany został pokojową nagrodą Nobla, co jeszcze bardziej wzmogło jego prestiż. Ale w stoczni wciąż nie mógł znaleźć pracy.
Osobliwa rzecz, ale kontakty Jana Pawła II z Jaruzelskim zacieśniły się jeszcze bardziej w wyniku szeregu incydentów i zdarzeń, które poważnie zagrażały sukcesom osiągniętym dzięki papieskiej wizycie. Jaruzelski wspomina, że kiedy Jan Paweł II podróżował triumfalnie po całej Polsce:
(...) my, władze, zaczęliśmy dostrzegać pewne niepokojące rzeczy, które mogły zdestabilizować sytuację kraju (...) Papież, naturalnie, nigdy nie powiedział niczego, co mogłoby stać się powodem jego rzeczywistej kontrowersji z nami. Ale wie, jak przemawiać wspaniale, tworzyć nastrój i odzia-ływać w taki sposób, żeby jedno rzucone przypadkowo słowo powodowało całkiem nową sytuację, nad którą trudno byłoby zachować kontrolę.*
Gdy papież przebywał w Częstochowie, generał wysłał tam wyższego urzędnika, który miał w oględny sposób przedstawić papieskiej świcie nurtujący Jaruzelskiego niepokój. Jan Paweł II odpowiedział propozycja, spotkania się z generałem w Krakowie, jakkolwiek pierwotny plan Pobytu Ojca Świętego w ojczyźnie drugiego spotkania nie przewidywał.
377

Tym razem odbyło się ono w cztery oczy. Papież i generał rozmawiali ze sobą bardzo szczerze i ustalili podstawy przyszłego współdziałania na skalę, jakiej żaden z nich wtedy jeszcze nie przewidywał. Jaruzelski wspomina to wydarzenie jako „serdeczne spotkanie"*, podczas którego dwóch ludzi wyraziło otwarcie swe troski. Generał utrzymuje, że Jan Paweł II był:
(...) w bardzo trudnym położeniu, pod presją tłumów, które zgoła oczekiwały, że poprowadzi je na barykady. Doceniałem to. Z jednej strony, jako nasz gość nie chciał zrobić niczego, co mogłoby zmącić spokój i stabilizację. Nie chciał budzić przedwczesnych nadziei. Z drugiej strony czuł silne przekonanie, że musi poprzeć ruch [Solidarność] oraz wszystkie te narodowe i społeczne dążenia, które trzymały przy życiu jej członków, i w jakiś sposób wzmóc owe nadzieje, ale bez przekraczania pewnych granic.*
Długo dyskutowali na temat związków zawodowych, sprawiedliwości społecznej, trendów politycznych, a w pewnym momencie — twierdzi Jaruzelski — Jan Paweł II powiedział mu: „Generale, proszę się nie obrazić, ale ja nie mam nic przeciwko socjalizmowi — pragnę jedynie socjalizmu z ludzką twarzą"*. Sesja krakowska -- wspomina dalej generał — „zakończyła się bardzo konstruktywnie"*.
Zaraz po tym spotkaniu nastąpił najważniejszy moment wizyty papieża w Krakowie: msza, podczas której Jan Paweł II beatyfikował ojca Rafała Kalinowskiego, karmelitę, i Brata Alberta — artystę Adama Chmielowskiego — założyciela zgromadzenia albertynów, o którym papież, jeszcze jako Karol Wojtyła, napisał dramat zatytyłowany „Brat naszego Boga".
Jan Paweł II wrócił do Rzymu 23 czerwca; 22 lipca, w dzień święta narodowego Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, generał Jaruzelski zniósł stan wojenny. 10 listopada Jaruzelski dostał przepełniony furią list od Jurija Andropowa, sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, byłego szefa KGB, który przejął stanowisko po zmarłym dokładnie rok wcześniej Breżniewie.
W przeciwieństwie do postępowania swego poprzednika w roku 1979, Andropow nie zamierzał w 1983 roku perswadować Polakom, że mają się trzymać z dala od Jana Pawła II. Jaruzelski ujmuje to tymi słowami:
( .) nasze zbliżenie z Kościołem coraz bardziej niepokoiło naszych sojuszników. Nie tylko Związek Radziecki, ale zwłaszcza Czechosłowację, Węgry i NRD, ponieważ zdawały sobie sprawę z tego, że to może mieć wielki wpływ na stosunki między państwem a Kościołem w ich krajach. Tak zatem [przywódcy] wywierali wielkie naciski na Breżniewa, a następnie na Andropowa. [Pierwszy sekretarz partii węgierskiej Janos] Kadar pewnego razu powiedział mi: „Polacy zanadto flirtują z Kościołem".*
W tym poufnym liście Andropow napisał, że „chcę mówić zwłaszcza o Kościele. Wiele skorzystał podczas kryzysu i niebywale wzmocnił swoją polityczną pozycję oraz bazę materialno-fmansową"*.
Andropow stwierdzał dalej:
Obecnie Kościół jest potężną siłą opozycyjną wobec socjalizmu, przedstawiając się w roli patrona i obrońcy podziemia oraz obrońcy idei Solidarności. Kościół ożywia kult Wałęsy, daje mu inspirację, zachęca go do działania. Znaczy to, że Kościół buduje nowy rodzaj konfrontacji z [komunistyczną] partią. W tej sytuacji najważniejszą rzeczą jest nie dawanie mu koncesji, ale ustabilizowanie zdecydowanej linii restrykcji wobec działalności Kościoła w konstytucyjnych ramach [Polski] i ograniczanie sfery jego wpływów na życie społeczne. Rozumiemy, że nie jest to łatwy problem, że uwzględnić należy wiele czynników, że jeden cios sprawy nie rozwiąże - - jest to proces rozłożony w czasie.*
Niezrażony tym Jaruzelski wykonał kolejny ruch, żeby jeszcze bardziej zacieśnić więzy z Janem Pawłem II. 19 grudnia wysłał do papieża list, w którym pisze, że wciąż jest „pod wrażeniem rozmowy"*, jaką odbył z Ojcem Świętym podczas jego wizyty w Polsce. „Miałem okazję spotkać się z papieżem Polakiem"* — napisał. Dodał, że często rozmyśla o tym spotkaniu, gdyż „bez względu na zrozumiałe różnice poglądów obaj jesteśmy pełni płynącej głęboko z serca troski o losy naszej ojczyzny i dobro człowieka"*. Informuje też papieża, że polskie władze robią wszystko co w ich mocy, by „uniknąć najbardziej bolesnych w skutkach niebezpieczeństw"* oraz że „sytuacja w kraju się stabilizuje"*. List kończy złożeniem Janowi Pawłowi II życzeń pomyślnego Nowego Roku.
378
379
Gdy po osiemnastomiesięcznym sprawowaniu władzy zmarł And-ropow i w roku 1984 stanowisko sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego przejął Konstanty Czernienko, Kreml w dalszym ciągu ostro sprzeciwiał się rosnącej zażyłości Polaków z Kościołem. W połowie kwietnia Jaruzelski wezwany został na tajne spotkanie z ministrem obrony narodowej Dimitrim Ustinowem oraz z ministrem spraw zagranicznych, Andriejem Gromyką. Spotkanie odbyło się w salonce kolejowej w Brześciu, już po radzieckiej stronie, i miała tam miejsce „bardzo trudna rozmowa"*.
20 kwietnia Czernienko przewodniczył sesji Biura Politycznego, na której, obok innych spraw, dyskutowano o sytuacji w Polsce oraz o spotkaniu Jaruzelskiego, Ustinowa i Gromyki w Brześciu. Według stenogramu sporządzonego podczas tego spotkania (jak to zawsze miało miejsce w przypadku sesji radzieckiej partii komunistycznej), Czernienko miał oświadczyć:
Jaruzelski przez trzy godziny zaznajamiał nas z sytuacją [w Polsce] (...) Jeśli chodzi o stanowisko polskiego Kościoła, opisał Kościół jako sprzymierzeńca, bez którego udziału żaden postęp nie jest możliwy. Nie wspomniał nic o zdecydowanej walce z intrygami Kościoła. Zatem stanowisko Jaruzelskiego jest takie, iż sankcjonuje wszystko, co aktualnie dzieje się w Polsce.*
Gorbaczow był już wówczas pełnoprawnym członkiem Biura Politycznego i w tajnym stenogramie wspomniano, iż w trakcie sesji zauważył, że „ten Jaruzelski musi zamyślać jakiś rodzaj pluralizmu..."* Wtedy jeszcze Gorbaczow i Jaruzelski nie spotkali się osobiście.
Wspominając naciski wywierane nań w ciągu całego 1984 roku -zapewne najgorszego roku w całym okresie przemian -- Jaruzelski mówi:
Nie wyobraża pan sobie, przez co musiałem przejść (...) W niecałe pół roku po liście Andropowa [Moskwa] zaczęła wywierać na nas jeszcze większą presję, krytycznie odnosząc się do naszej polityki w stosunku do Kościoła. Znaleźliśmy się między młotem a kowadłem. Z jednej strony, Zachód atakował nas, wprowadzając sankcje gospodarcze. A od tych [na Wschodzie], do których zwracaliśmy się o pomoc ekonomiczną, dostawaliśmy odmowę. Atakowali nas za nasze stosunki z Kościołem.*
380
Sprawy Jaruzelskiego przybierały coraz gorszy obrót. We wrześniu enerał ponownie został wezwany przez Ustinowa i Gromykę na spotkanie w wagonie kolejowym na granicy, gdzie otrzymał kolejną słowną •eorymendę za stosunki Warszawy z Kościołem. 19 października nastąpiła całkowita katastrofa. Bandyci rekrutujący się z polskiej milicji i tajnych służb bezpieczeństwa uprowadzili i zamordowali kapłana Jerzego Popiełuszkę, młodego i niebywale popularnego księdza, który pełnił funkcję kapelana w usytuowanej na przedmieściach stolicy Hucie Warszawa. Popiełuszko był wikarym-rezydentem wyznaczonym do kościoła św. Stanisława Kostki, twierdzy Solidarności.
Kulisy tego zabójstwa nigdy nie zostały w pełni wyjaśnione przez polskie władze. Popiełuszko natychmiast stał się męczennikiem Kościoła na miarę wielkiej tradycji świętego Stanisława. Jego śmierć zapewne bardziej ugruntowała Polskę w jej poparciu dla Solidarności niż jakiekolwiek inne wydarzenie od ostatniej wizyty Jana Pawła II blisko półtora roku wcześniej; bardziej niż był w stanie uczynić to Wałęsa przez swą działalność podziemną.
Jaruzelski mówi, że kiedy dotarła do niego wiadomość o morderstwie, był „zdruzgotany"*. Ale dodaje, iż „należy szanować Kościół"* za stanowisko, jakie zajął wobec tego faktu. „Dla papieża i dla Glempa każdy kolejny męczennik stanowi wzmocnienie pozycji Kościoła. Ale nie wykorzystali tego zdarzenia, aby stworzyć w kraju jakąkolwiek formę destabilizacji"*.
13 grudnia, w trzecią rocznicę wprowadzenia w Polsce stanu wojennego, Jaruzelski otrzymał od Czernienki „brutalny"* list, stwierdzający, że „wszelkie wrogie elementy cieszą się poparciem i ochroną ze strony Kościoła"*. Czernienko pisał, iż „(...) wzrastając w siłę i nie spotykając się z przeciwdziałaniem ze strony władz, Kościół jawnie buntuje się przeciwko socjalistycznemu państwu. Wprowadza nieład (...) Przygotowuje armię kontrrewolucyjną w pełnym tego słowa znaczeniu. Przygotowuje też grunt polityczny i duchowy do społecznego rozpadu [systemu] (...)"*.
Choć Polska stanowiła przedmiot nieustannej troski Jana Pawła II, stała się nim również reorganizacja Kościoła powszechnego.
• lutego 1983 roku, na drugim konsystorzu podczas swego pontyfikatu, mianował osiemnastu nowych kardynałów. Na pierwszym tonsystorzu, 30 czerwca 1979 roku, powołał ich jedenastu, lecz tamto •osunięcie miało na celu jedynie wzmocnienie Kolegium Kardynałów
381
po pierwszych dziewięciu miesiącach, jakie upłynęły od chwili wyniesienia Wojtyły na Tron Piotrowy.
Konsystorz z roku 1983 — podobnie jak ten z 25 maja 1985 roku, kiedy to papież miał mianować dwudziestu siedmiu kardynałów —. odzwierciedlał zadziwiającą konstelację różnorodnych osobowości które Jan Paweł II uznawał za pożyteczne dla Kościoła. Przy wyborze kierował się bardziej postawami intelektualnymi, jakie prezentowali poszczególni kandydaci, niż zgodnością ich poglądów z jego własnymi poglądami (jakkolwiek ideologiczni sprzymierzeńcy zostali wymienieni z imienia).
Jednym z najbardziej interesujących duchownych wybranych w 1983 roku był, pięćdziesięciosześcioletni wówczas, Jean-Marie Lustiger, od roku 1980 roku pełniący funkcję arcybiskupa Paryża. Urodzony w Paryżu z polsko-żydowskich rodziców, którzy emigrowali do Francji po pierwszej wojnie światowej (ojciec był sklepikarzem), Lustiger jako nastolatek przeszedł na katolicyzm. Wojnę i niemiecką okupację przeżył dzięki opiece rodziny katolickiej. Jego rodzice zostali deportowani do Niemiec; matka zmarła w 1943 roku w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. Lustiger otrzymał święcenia kapłańskie w 1954 roku i przez kilka lat, zanim został biskupem Orleanu, pełnił funkcję kapelana uniwersyteckiego. Powszechnie traktowany jako jeden z najbłys-kotliwszych intelektualistów Kościoła, Lustiger twierdzi, że gdy otrzymywał kapelusz kardynalski, właściwie nie znał papieża osobiście. To — dodaje z uśmiechem — „broni mnie przed zarzutem, że należę do mafii polskiego papieża"*. W miarę upływu lat zażyłość Jana Pawła II z Lustigerem rosła.
Inną znaczącą postacią był arcybiskup Martini z Mediolanu, jezuita, który w chwili podniesienia go do godności kardynalskiej liczył sobie pięćdziesiąt pięć lat. Jest uznanym autorytetem w badaniach nad Biblią, a wcześniej pełnił funkcję Jego Magnificencji rektora Uniwersytetu Gregoriańskiego w Rzymie. Jest jednym z najwybitniejszych indywidualności naukowych Kościoła.
Jan Paweł II na konsystorzach w latach 1983 i 1985 dokonał też bardzo istotnych wyborów z punktu widzenia politycznego i geograficznego. Ze świata komunistycznego podniósł do godności kardynalskiej prymasa Polski Józefa Glempa (stanowisko kardynała nie jest warunkiem koniecznym, by piastować godność prymasa), arcybiskupa Henryka Romana Gulbinowicza z Wrocławia, Franjo Kuharica z Chorwacji (wówczas jeszcze Jugosławii), Josefa Tomko ze Słowacji (wówczas Czechosłowacji), osiemdziesięciosiedmioletniego Julijansa Waiwodsa z Łotwy (wówczas Związku Radzieckiego) oraz Iwana Mirosława
382
Lubacziwskiego z Ukrainy (wówczas również stanowiącej część Związku Radzieckiego).
Ze Środkowego Wschodu papież wybrał patriarchę maronitów An-toine'a Pierre'a Khoraiche'a z Libanu. Z Trzeciego Świata oblekł w purpurę Bernarda Yago z Wybrzeża Kości Słoniowej, Francisa Arinze z Nigerii, Paulosa Tzadua z Etiopii, Michaela Kitbunchu z Tajlandii, Jose Ali Lebrun Morationosa i Rosalio Jose Castillo Larę z Wenezueli, Alfonso Lopeza Trujillo z Kolumbii, Miguela Obando y Bravo z Nikaragui i Ricardo Yidala z Filipin. Ze Stanów Zjednoczonych powołał Josepha L. Bernardina z Chicago, Bernarda F. Lawa z Bostonu i Johna J. O'Connora z Nowego Jorku.
W kwietniu 1984 roku Jan Paweł II dokonał drastycznej reorganizacji Kurii Rzymskiej. Najistotniejszą zmianą było powołanie na prefekta Kongregacji do Spraw Biskupów kardynała Gantina z Beninu. Prefekt tej kongregacji typuje kandydatury duchownych, których papież ma mianować biskupami — z wyjątkiem biskupów na terenach misyjnych. Po raz pierwszy w historii Kościoła na tak wysokim stanowisku osiadł Afrykanin, zresztą człowiek o wyjątkowym uroku osobistym.
Ale od czasu do czasu papież poświęcał również czas rozrywkom. Na przykład w roku 1984 wybrał się w środku lata na narty we włoskie Alpy. 16 lipca w towarzystwie prezydenta Włoch Pertiniego i swego sekretarza, księdza Dziwisza, mistrza w jeździe na nartach, przyleciał wojskowym helikopterem na lodowiec Adamello, gdzie zalega wieczny śnieg. Ubrany w granatowe spodnie narciarskie, szarozieloną koszulę i granatowy anorak, Jan Paweł II, liczący sobie wówczas sześćdziesiąt cztery lata, w trzy lata po nieudanym zamachu na swoje życie, pierwszego dnia pobytu spędził na stromych stokach blisko cztery godziny, a następnego kilka godzin więcej, po czym udał się z powrotem do domu. Podczas kolacji w schronisku Adamello, Jan Paweł II, wznosząc toast na cześć prezydenta Pertiniego, oświadczył: „po raz pierwszy w życiu jeździłem na nartach w lipcu!"







Rozdział dwudziesty siódmy
11 marca 1985 roku Komitet Centralny Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego powołał Michaiła Gorbaczowa na stanowisko sekretarza generalnego, którą to funkcję Gorbaczow objął po zmarłym miesiąc wcześniej Czernience. Był trzecim sekretarzem generalnym w ciągu trzech lat.
Jana Pawła II ta wieść zastała w Watykanie. Podobnie jak inni nie przypuszczał nawet, do jakich zmian miał ten wybór doprowadzić. Informacja dotarła do papieża zaledwie w miesiąc po jego powrocie z trzeciej pielgrzymki do krajów Ameryki Południowej, a zarazem dwudziestej piątej w czasie trwania jego pontyfikatu. Podczas pierwszej podróży na ten kontynent w roku 1980 odwiedził Brazylię, a w dwa lata później wybrał się z krótką wizytą do Argentyny. Tym razem zawitał na Trynidad i Tobago, do Wenezueli, Ekwadoru i Peru. Wszędzie spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem. Na własne oczy ujrzał przeraźliwą nędzę w miastach i wsiach, a na domiar złego o teologii wyzwolenia usłyszał więcej, niżby sobie życzył.
Już w trakcie brazylijskiej pielgrzymki papież zrozumiał, do jakiego stopnia ta nowa teologia zdążyła podzielić Kościół. W Brazylii w nie mniej dramatyczny sposób zetknął się z ubóstwem Trzeciego Świata. W Rio de Janeiro odwiedził Favela di Yidigal, usytuowaną na górskim zboczu dzielnicę slumsów. To tam właśnie zmarł na chorobę zakaźną podczas pełnienia prac misjonarskich wśród najbiedniejszych z biednych ksiądz Stanisław Starowieyski, towarzysz papieża z podziemnego seminarium w Krakowie oraz czasów późniejszych studiów w Rzymie. Ojciec Święty podarował społeczności Favela de Yidigal swój papieski pierścień.
Podróżując po Peru w roku 1984, papież zdawał sobie sprawę, iż
384
w
yznający teologię wyzwolenia ksiądz Gustavo Gutierrez mieszka i"działa w podobnych slumsach Limy, ale Jan Paweł II nigdy nie miał okazji się z nim spotkać.
Wraz z nastaniem ery Gorbaczowa zainteresowanie marksizmem i jego możliwymi mutacjami skierowało bez reszty uwagę Jana Pawła II i Stolicy Apostolskiej na Związek Radziecki oraz kraje Europy Wschodniej. Stawało się już oczywiste, że w wyniku wprowadzanej pieriestroj-- jest to rosyjskie określenie restrukturalizacji — tworzy się tam zupełnie nowy klimat. Właśnie słowem pieriestrojka określił swą nową politykę Gorbaczow. Pieriestrojka wpłynęła znacząco na sytuację polityczną w Polsce, co generał Jaruzelski i prymas Glemp, jego kościelny „sojusznik", natychmiast wykorzystali i podjęli stosowne działania.
Przypadkowo czy nie, pod koniec marca 1985 roku, w kilka tygodni po wyborze Gorbaczowa, radziecki minister spraw zagranicznych Gro-myko zatelefonował do Jana Pawła II z misją, która papieżowi wydała się równie niejasna co intrygująca. Weteran Gromyko, który służył każdemu radzieckiemu przywódcy od czasów Stalina, najwyraźniej sondował różne możliwości, wspomniał nawet, że Kreml może być zainteresowany nawiązaniem kontaktów dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską.
Również przypadkowo lub nie Jan Paweł II ogłosił 2 czerwca kolejną encyklikę zatytułowaną Slavorum Apostoli, która została zinterpretowana jako gest w kierunku ekumenicznego dialogu z kościołami wschodnimi, w tym z rosyjskim Kościołem prawosławnym. Encyklika miała uczcić tysięczną rocznicę misji apostolskiej świętych Cyryla i Metodego na Bałkanach i na wschodzie Europy. Papież zauważył, iż poprowadzili oni narody tych rejonów do Europy, która już dawniej zaakceptowała chrześcijaństwo.
Jan Paweł II doskonale sobie zdaje sprawę z tego, że historia stanowi zarazem instrument ewangelizacji i polityki, toteż ogłaszając encyklikę, zaznaczył pogodnie, że: „Wszyscy rozumiecie, jak serdecznie wita tę rocznicę pierwszy syn rodziny słowiańskiej, wezwany po blisko dwóch tysiącach lat do Stolicy Apostolskiej świętego Piotra w Rzymie"*.
W Polsce tymczasem w lipcu Jaruzelski osobiście polecił Komitetowi Centralnemu wydelegować wysokich urzędników z Akademii Nauk Społecznych, aby wysondowali w całym kraju nastawienie członków Jartii do religii. Opierając się na badaniach socjologicznych przeprowadzonych w „państwach socjalistycznych i kapitalistycznych"*, studia wykazały, iż od wielu lat Polska ma „najwyższy odsetek [na świecie] osób deklarujących się jako wierzący i praktykujący katolicy"*.
Główne wnioski z badań głosiły:
385
Od połowy lat siedemdziesiątych obserwuje się w Polsce wzrost postaw religijnych. Osiągnęły one apogeum po wyborze K. Wojtyły i podczas kryzysu społeczno-politycznego lat osiemdziesiątych. Zjawisko to wystąpiło szczególnie ostro wśród inteligencji, zwłaszcza wśród osób z wyższym wykształceniem. Wskazują na to wyniki badań z 1978 (przed wyborem K. Wojtyły) i 1983 r.
W tym samym kierunku zmieniły się zachowania i postawy religijne. Przykładem mogą być postawy osób z wyższym wykształceniem.
Odmawianie modlitwy prywatnej w domu deklarowało w 1978 r. — 22,5 %, 1983 r. — 48,8%.
Akceptując taki stan rzeczy Jaruzelski (jak też zapewne wszyscy jego partyjni współpracownicy najwyższego szczebla) zaakceptował również związany z tym fakt, iż zarówno politycznie jak religijnie Kościół oraz Jan Paweł II osobiście stanowić będą trwały element w życiu Polski. Zgodnie z tym Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu, na którą papież za pośrednictwem episkopatu wywierał znaczny wpływ, pod koniec 1986 roku zaczęła planować powołanie Rady Konsultacyjnej złożonej z czołowych postaci życia publicznego oraz specjalistów z różnych dziedzin wiedzy bez względu na reprezentowany światopogląd. Mieli oni pełnić rolę doradców rządowych w kwestiach szeroko pojętej polityki narodowej. Był to pomysł Jaruzelskiego. Reżim sprawę postawił jasno: powinno to zachęcić opozycyjnych intelektualistów, pisarzy i ekonomistów do udziału w radzie, jakkolwiek oficjalnie dla osób wyraźnie związanych z Solidarnością drzwi były zamknięte.
Kościół stał się więc równorzędnym partnerem rządu w przygotowaniach do ostatecznego, pokojowego uwolnienia się Polski spod władzy komunistycznej. Na tym etapie żadna ze stron nie była w stanie przewidzieć, jak szybko potoczą się wypadki. Przygotowania do stworzenia Rady Konsultacyjnej okazały się fundamentem dla powołania w dwa lata później „okrągłego stołu", przy którym prowadzono negocjacje, mające doprowadzić do polskiej demokracji. Wiele osób działających w Radzie Konsultacyjnej było ściśle związanych z Kościołem. Tak naprawdę, Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu została uformowana na wzór „świętego miniprzymierza", jak określił to jeden z biskupów.
Niewątpliwie to Michaił Gorbaczow, świadomie lub nie, dał impuls do kolejnego, polskiego eksperymentu, oświadczając w 1987 roku w Pradze, że „cała struktura politycznych relacji państw socjalistycz-
386
nych musi ściśle opierać się na całkowitej niepodległości"* oraz, że każdy naród ma prawo do własnej drogi rozwoju, jak też do decydowania o swym losie, terytorium oraz zasobach ludzkich i bogactwach naturalnych"*.
Oznaczało to zupełne odejście od doktryny Breżniewa o „obronie socjalizmu", na którą powołano się w roku 1968 podczas inwazji radzieckiej na Czechosłowację i w myśl której Rosjanie oraz wojska Układu Warszawskiego mogły wkroczyć do Polski w 1980 i 1981 roku.
Przynajmniej w Polsce słowa Gorbaczowa zostały potraktowane przez Kościół i opozycję — a zapewne i przez Jaruzelskiego — jako zielone światło dla stworzenia podstaw do zasadniczych zmian struktury politycznej kraju. W Watykanie Jan Paweł II zauważył, iż miał całkowitą rację sądząc, że w Polsce ewolucyjny proces przemian, które popierał od swej pierwszej papieskiej wizyty w ojczyźnie w 1979 roku, jest nieuchronny. Nie było też wątpliwości co do tego, że aparat komunistyczny gnił od środka, rozdzielając się na coraz liczniejsze frakcje.
Okresowe pielgrzymki papieża do Polski — jak określał swe wizyty sam Jan Paweł II -- były teraz przyjmowane przez reżim jako rzecz naturalna. Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu zaczęła zatem przygotowywać grunt pod kolejną wizytę Ojca Świętego w Polsce, zaplanowaną na czerwiec 1987 roku. Jednocześnie na spotkaniu w listopadzie 1986 roku debatowano nad powołaniem do życia Rady Konsultacyjnej. Wszystkie kawałki łamigłówki zaczęły się układać.
Tymczasem nastawienie Związku Radzieckiego stało się już tak liberalne, że prymas Glemp w roku 1986 dwukrotnie odwiedził Białoruś i Moskwę, gdzie spotkał się z klerem katolickim i prawosławnym oraz z naukowcami i dygnitarzami radzieckimi. Polski kardynał po raz pierwszy w historii ZSRR odwiedził ten kraj.
13 stycznia 1987 roku Jan Paweł II i generał Jaruzelski odbyli osiemdziesięciominutową rozmowę w cztery oczy w prywatnym gabinecie papieża w Pałacu Apostolskim. Później obaj „wielcy Polacy" określili publicznie to zdarzenie jako „historyczną wizytę".
Jaruzelski pojawił się w Watykanie w ramach przygotowań do zbliżającej się pielgrzymki Jana Pawła II do Polski, a jego rozmowa z papieżem oznaczała przełom zarówno w procesie polskiej ewolucji jak też cementowania osobistych stosunków generała i Ojca Świętego, -o więcej, stanowiła kamień węgielny pod „trójkąt Jan Paweł II—Jaruzelski—Gorbaczow". Układ ten polski generał tworzył w najgłębszej tajemnicy.
387
Było to pierwsze od trzech i pół roku — od nieoczekiwanej krakowskiej sesji w czerwcu 1983 roku — spotkanie Jaruzelskiego z papieżem, ale obaj prowadzili w tym czasie bardzo ożywioną prywatną korespondencję.
Zdaniem generała watykańskie spotkanie wypadło w najdogodniejszym momencie, ponieważ wspierana przez Kościół rządowa Rada Konsultacyjna w pełni już działała, przygotowywano w kraju szereg reform i jak twierdzi generał, „byliśmy już w stanie zakreślić horyzonty »okrągłego stołu«"*. Jan Paweł II ze swej strony uważał, iż Jaruzelski spełnił wszystkie obietnice, jakie złożył mu w Polsce w 1983 roku; stan wojenny został zniesiony, więźniowie polityczni zwolnieni, zdjęto także większość nałożonych na społeczeństwo restrykcji. Tak zatem papież przyjął generała w swym gabinecie nadzwyczaj serdecznie.
Jaruzelski tak wspomina ową odbytą przy wąskim biurku Jana Pawła II rozmowę: „Stwierdziłem, że [papież] posiada pełne zrozumienie dla procesów, przez które przechodzimy"*. Ojciec Święty — mówi Jaruzelski -- „z wielką uwagą i zrozumieniem ustosunkował się do idei, że my [Polska] mamy ogromny, pozytywny wpływ na przemiany na Wschodzie"*.
„Doszedłem do wniosku - - mówi dalej Jaruzelski - - iż papież widział w kierunkach i zmianach zachodzących w Polsce oznaki dobrej podbudowy pod polskie struktury (...) że one, w całej rozciągłości, stanowią impuls dla zmian zachodzących w innych krajach, a zwłaszcza w Związku Radzieckim"*.
Podczas spotkania Jaruzelski pierwszy napomknął o Gorbaczowie, z którym rozmawiał już wcześniej. Papież i generał wrócili do tego tematu pięć miesięcy później, w czerwcu 1987 roku, podczas wizyty Jana Pawła II w Polsce. Pierwsze spotkanie Jaruzelskiego z Gorbaczo-wem miało miejsce w kwietniu 1985 roku, w miesiąc po objęciu przez Gorbaczowa stanowiska sekretarza generalnego, i od tego czasu obaj przywódcy pozostawali ze sobą w ścisłym kontakcie. Generał wspomina, iż podczas pierwszego, pięciogodzinnego spotkania rozmawiali o polskim Kościele i o papieżu.
Jaruzelski mówi, że: „pochlebiam sobie, że jestem jedną z osób, która po raz pierwszy skontaktowała papieża z Gorbaczowem, jakkolwiek nie uczestniczyłem w tym osobiście (...) Byłem bowiem jedynym człowiekiem, który dobrze znał Gorbaczowa"*.
Generał uważa, iż jego tajne działania z Janem Pawłem II i Gorbaczowem w ramach akcji „wspólny przyjaciel" są tak nadzwyczajne - - i nigdy przedtem nie rozgłaszane publicznie - - że najlepiej odwołać się tu do słów samego Jaruzelskiego:
388
Wynikało to po prostu z pozycji, jaką zajmowałem w tamtym czasie w polityce. Stałem się nieformalnym kanałem i kurierem pewnych opinii przekazywanych przez Gorbaczowa papieżowi i przez papieża Gorbaczowowi. Mogłem rozmawiać z każdym z nich o moim stosunku do tych niezwykłych osobowości w aspekcie ich konstruktywnych możliwości. Powiedziałem papieżowi, co wiem o Gorbaczowie, o roli, jaką odgrywa, o jego intencjach, o trudnościach, jakie napotyka, jak istotne jest dla niego poparcie papieża, jak go rozumieć i jaką stanowi szansę dla Europy i dla świata — nawet w przypadku, gdyby wszystko potoczyło się nie tak gładko, jak sobie życzy. A kiedy rozmawiałem z Gorbaczowem, próbowałem przekazać mu poglądy papieża, którymi był bardzo zainteresowany.*
Jak twierdzi polski przywódca, to właśnie Gorbaczow podczas jednego z ich spotkań w 1986 roku podjął temat Ojca Świętego. Generał Jaruzelski wspomina:
Gorbaczow zapytał mnie, jaki jest Jan Paweł II, jaki jest tok jego myślenia. A ja próbowałem przekazać mu wymiar osobowości papieża i jednocześnie pozytywną rolę, jaką odegrał. Wykazałem, że jest pierwszym papieżem, który w takim wielkim stopniu podkreśla znaczenie pokoju, i to nie tylko werbalnie, ale podejmując jednocześnie szereg działań w kierunku jego osiągnięcia. Jest pierwszym papieżem, który z taką mocą kładzie nacisk na problem sprawiedliwości społecznej i którego nauki społeczne bliższe są pewnym koncepcjom ideologii socjalistycznej i komunistycznej, niżby się to panu podobało. Oświadczyłem mu, że jest to Papież Słowiański, który lepiej niż inni wyczuwa realia naszego regionu, naszej historii i naszych marzeń.
Mam nadzieję, że moje rozmowy z Gorbaczowem pozwoliły mu inaczej spojrzeć na papieża i rzymski Kościół katolicki. Oświadczyłem, że Jan Paweł II jest człowiekiem myślącym uniwersalnie, nieobca jest mu krytyczna myśl o kapitalizmie, w którym dostrzega pewne zło, o jakim należy otwarcie mówić (...) Ale papież pragnął iść śladem odnowienia przyjacielskich stosunków w „polityce wschodniej". Sądzę, że miało to pewien wpływ na myślenie Gorbaczowa... W jakimś sensie stałem się pośrednikiem między nimi.*
389
Jaruzelski twierdzi, że rozmowę z Janem Pawłem II zaczął od poinformowania, iż rozmawiał o nim z Gorbaczowem — a Gorbaczowowi oświadczył, że rozmawiał na jego temat z Janem Pawłem II. Papież ze swej strony wyraził gotowość do stworzenia „trójkąta"* twierdząc, że „bardzo się interesuje"* Gorbaczowem.
Gdy w roku 1994 zapytano Jana Pawła II o rolę polskiego generała w nawiązaniu kontaktu między nim a Gorbaczowem, Ojciec Święty powiedział: „Tak, był pośrednikiem, ale oczywiście nieoficjalnym..."* Dodał przy tym, iż lubi Jaruzelskiego, ponieważ „jest bardzo inteligentnym człowiekiem"*.
Jaruzelski mówi:
Podczas moich rozmów w papieżem w roku 1987, zarówno w Watykanie jak w Warszawie, z bardzo dużym zaangażowaniem mówiłem o sposobie myślenia Gorbaczowa -Gorbaczow określał to mianem „nowego myślenia" a w rozmowach z Gorbaczowem z zaangażowaniem mówiłem o papieżu. Później się spotkali, prowadzili korespondencję (...) W mej ostatniej rozmowie z papieżem w Watykanie [w roku 1992], papież oświadczył, że to Opatrzność Boża przysłała nam Gorbaczowa.*
Jaruzelski podkreśla, iż w rozmowach dotyczących Gorbaczowa: „Powiedziałem, że Kościół w Polsce odgrywał kluczową rolę, zarówno w historii, jak i w czasach obecnych, i taka sama jest pozycja polskiego papieża, który pozostaje polskim patriotą"*.
Prymas Glemp również pełnił rolę emisariusza w rodzącym się współ-partnerstwie Jana Pawła II i Gorbaczowa, gdzie głównym dyrygentem był Jaruzelski. Generał stwierdza, iż dzięki nieustannym rozmowom z Glempem „Próbowałem przekonać [papieża] do mego stanowiska wobec Gorbaczowa i pieńestrojki oraz przekonać go, że Gorbaczowa należy poprzeć (...) Tak zatem moje kontakty z papieżem nie ograniczyły się tylko do bezpośrednich rozmów. Utrzymywaliśmy ze sobą stały kontakt. Glemp nieustannie składał wizyty [w Rzymie] i miał kontakt z papieżem. A ja wyczuwałem z reakcji Glempa, że wszelkie wysiłki Gorbaczowa były obserwowane [przez papieża] z uwagą i sympatią. Na ile się orientuję, moje informacje i sugestie w tej kwestii spotykały się ze zrozumieniem i aprobatą"*.
Generał jest przeświadczony, że prymas Polski, kiedy odwiedził Związek Radziecki, aby przeprowadzić rozmowy na tematy ekumeniczne z rosyjskim Kościołem prawosławnym, również pełnił w tym kraju
390
, swego rodzaju emisariusza"* papieskiego. Gorbaczow był o tym 'uformowany, a Jaruzelski utrzymuje, że „było to dla niego niebywale 'stotne, gdyż dawało mu dostęp do świata katolickiego i ogólnie na Zachód"*.
6 czerwca 1987 roku Jan Paweł II przybył do Polski z trzecią tygodniową pielgrzymką papieską. Wcześniej w tym roku odwiedził Urugwaj, Chile, Argentynę i RFN. Od czasu ostatniego pobytu w Polsce w roku 1983 Ojciec Święty dwukrotnie pojechał do Azji, czterokrotnie do Ameryki Łacińskiej i raz do Afryki. Ponadto odbył wyprawy do Kanady, Indii oraz sześciu krajów Europy Zachodniej.
Jakkolwiek jego pobyty w Polsce nieco już spowszedniały, pojawienie się papieża wzbudziło w społeczeństwie prawdziwy entuzjazm. Polacy przeczuwali zbliżający się fin de regime. Solidarność działała nieomal jawnie, a rząd nie czynił najmniejszych przeszkód w organizacji godzinnego spotkania Jana Pawła II z Wałęsą i jego rodziną, które odbyło się w należącej do diecezji willi ustytuowanej w pobliżu Gdańska. Tym razem papież i Wałęsa dyskutowali o politycznej przyszłości Polski.
Wcześniej tego dnia Ojciec Święty podczas mszy w Gdańsku, w której uczestniczyły setki tysięcy robotników, powiedział w homilii, że „umowy gdańskie" zawarte w roku 1980 między Solidarnością i rządem, sięgające korzeniami krwawych wydarzeń z roku 1970, „pozostaną w dziejach Polski wyrazem tej właśnie narastającej świadomości ludzi pracy odnośnie do całego ładu społeczno-moralnego na polskiej ziemi".
Papież dwukrotnie spotkał się prywatnie z Jaruzelskim. Generał wspomina, że miał satysfakcję poinformować Jana Pawła II, iż po raz pierwszy w powojennej historii Polski biskupi i pierwsi sekretarze partii na terenie całego kraju spotykali się, by wspólnie omówić program wizyty papieskiej. Spotkania proboszczów z urzędnikami partyjnymi odbywały się jak kraj długi i szeroki w miasteczkach i wioskach. Jaruzelski oświadczył, że ma nadzieję, iż od tej chwili Kościół i przedstawiciele partii będą się spotykać regularnie.
Gdy rozmowa zeszła na temat Gorbaczowa, generał oświadczył Janowi Pawłowi II, że „nie wolno mu przegrać i nie przegra"* oraz że „należy mu pomóc"*. To dzięki Gorbaczowowi -- przekonywał -„Polska cieszy się względną suwerennością w ramach Układu Warszawskiego"*.
Później wypadki w Polsce potoczyły się błyskawicznie; cały czas pod bacznym okiem papieża i Kościoła. W lipcu 1988 roku Gorbaczow odwiedził Warszawę i Kraków, gdzie przyjęty został tak ciepło i z takim
391
entuzjazmem, z jakim nie spotkał się dotąd ze strony Polaków żaden radziecki przywódca. Fala strajków, jaka w tamtym roku przeszła przez Polskę, oraz eskalacja żądań opozycji odnośnie do współudziału w rządach i powrotu Solidarności do legalnego statusu prawnego przekonały Jaruzelskiego i przywódców partyjnych, że nadszedł czas rozpoczęcia negocjacji w sprawie zmian w podstawowej strukturze
politycznej Polski.
Jaruzelski, który po stanie wojennym złożył urząd premiera i objął funkcję przewodniczącego Rady Państwa, jesienią 1988 roku na szefa Rady Ministrów powołał Mieczysława Rakowskiego. Rozpoczęły się rozmowy z opozycją. Pod koniec 1988 roku wszystkie strony zgodziły się na podjęcie rozmów przy „okrągłym stole", w których miały wziąć udział wszystkie ugrupowania polityczne, w tym też liderzy Solidarności (choć sama organizacja wciąż pozostawała nielegalna). Wałęsa został zaproszony do udziału w debacie z generałem Czesławem Kiszczakiem, ministrem spraw wewnętrznych, z polecenia którego internowano go
w 1981 roku.
Strona kościelna i rządowa stanowiły pośredników w rozmowach „okrągłego stołu", podejmując działania, które miały prowadzić do stworzenia gabinetu koalicyjnego z udziałem ministrów bezpośrednio związanych z Kościołem. Jednym z pierwszych posunięć premiera Rakowskiego było spotkanie z kardynałem Glempem. Omówili sytuację polityczną kraju, a Glemp oświadczył swemu rozmówcy, iż sprawą podstawowej wagi jest poparcie polityki Gorbaczowa w Związku Radzieckim; co zresztą Jan Paweł II w dyskretny sposób już czynił.
Mniej szczęśliwy okazał się pomysł Rakowskiego dotyczący zamknięcia nierentownej i bardzo wyczerpującej zasoby finansowe państwa Stoczni im. Lenina, miejsca narodzin Solidarności. Przestarzały, pochłaniający wielkie sumy pieniędzy zakład wciąż zatrudniał dwanaście tysięcy osób. Także w tej sprawie z pomocą pospieszył Jan Paweł II. Przemawiając w listopadzie do zgromadzonych w Watykanie pielgrzymów z Polski, papież oświadczył: „znów mamy powód, aby martwić się o społeczność Gdańska, a szczególnie o gdańską stocznię. Zawsze staraliśmy się okazać naszą solidarność z Solidarnością. Również w tym momencie wyrażamy tę solidarność"*. To stwierdzenie położyło kres wszelkim próbom zamknięcia stoczni.
6 lutego 1989 roku, w budynku Rady Ministrów w Warszawie, zaczęły się obrady „okrągłego stołu". W trakcie przygotowań do rozmów Rakowski przewodniczył stronie rządowej w dyskusji z kardynałem Macharskim i episkopatem nad możliwością przeprowadzenia w 1989 roku wyborów parlamentarnych na sześć miesięcy przed usta-
392
/
wvm terminem. W obliczu nadchodzących zmian strukturalnych
hvło to posunięcie niezbędne. Po raz pierwszy przedstawiciele reżimu
eoiskopatu odbyli spotkanie polityczne na tak wysokim szczeblu, ale
Kościół stał się już równorzędnym partnerem w prowadzeniu spraw
Icraju. 6 kwietnia „okrągły stół" zapowiedział przekształcenie Polski przez
demokrację parlamentarną i reformy gospodarcze, co jednocześnie miało położyć kres praktyce podporządkowywania tych spraw decyzjom i kontroli rządowej. Stanowiło to koniec komunizmu w Polsce; bezprecedensowe zdarzenie, do którego doprowadzono metodami pokojowymi i które miało stanowić wzór do naśladowania dla innych krajów Europy Wschodniej. Solidarność odzyskała status prawny. 20 kwietnia Wałęsa w towarzystwie pięciu najbliższych współpracowników udał się do Rzymu, aby osobiście podziękować Janowi Pawłowi II za poparcie udzielone polskiej demokracji i Solidarności.
W wyborach parlamentarnych, które odbyły się w czerwcu -a były to pierwsze wolne wybory w Polsce od ponad czterdziestu lat -w sposób miażdżący wygrała Solidarność. Jak Polska długa i szeroka, proboszczowie podczas mszy nawoływali w kazaniach do głosowania na kandydatów Solidarności, aby odsunąć od władzy komunistów. Nowym premierem został Tadeusz Mazowiecki, intelektualista katolicki, który podczas wielkich strajków w 1980 roku pełnił funkcję doradcy Wałęsy. Również na mocy porozumień „okrągłego stołu" generał Jaruzelski został prezydentem Polski.
17 lipca Polska i Stolica Apostolska nawiązały oficjalne stosunki dyplomatyczne, co stanowiło uwieńczenie zdumiewających osiągnięć aliansu polskiego papieża z polskim komunistycznym generałem armii. Wiele lat później zapytano Jana Pawła II, czy brał pod uwagę to, że negocjacje na temat przyszłości Polski załamałyby się i doszłoby do „tragedii", gdyby zamiast Wojtyły na tronie watykańskim zasiadał papież nie-Słowianin, a zamiast Jaruzelskiego i Gorbaczowa na czele Polski i Związku Radzieckiego stali aparatczycy starej daty. Papież zastanawiał się długą chwilę, po czym odparł, iż zgadza się, e byłoby to całkiem prawdopodobne. Wskazał też, że sytuacja polska była znacznie bardziej skomplikowana niż w jakimkolwiek innym kraju Europy Wschodniej, bo po wydarzeniach, które nastąpiły w Polsce, reżimy komunistyczne po prostu upadły. Przypadek Polski wymagał wielu zabiegów dyplomatycznych i ogromnej wnikliwości politycznej.

393
Teraz polski papież, na którym Michaił Gorbaczow wywierał coraz większe wrażenie, skierował całą swą uwagę na Związek Radziecki. Zależało mu na rozszerzeniu swobód religijnych w tym kraju, nawiązaniu stosunków dyplomatycznych z Moskwą i współpracy z Rosjanami w rozwiązywaniu problemów międzynarodowych. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych, mniej więcej w czasie, gdy Jaruzelski zaczynał działać jako „nieformalny pośrednik" między nim a Gor-baczowem, Jan Paweł II polecił dyplomatom Stolicy Apostolskiej podjąć próby nawiązania dialogu ze Związkiem Radzieckim.
Okazję ku temu stworzył sam Gorbaczow. Wiosną 1988 roku sekretarz generalny polecił patriarsze rosyjskiego Kościoła prawosławnego, Filaretowi z Kijowa, który zawsze wiernie służył Kremlowi, zaprosić wszystkich przywódców religijnych świata do Moskwy na obchody tysiąclecia chrztu ziem ruskich. Już samo takie zaproszenie było bezprecedensowym gestem ze strony Rosjan, a nastąpiło po lutowym oświadczeniu Jurija Kaszlewa, delegata radzieckiego na forum Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, iż prowadzona przez ostatnich siedemdziesiąt lat leninowska polityka w stosunku do religii przestaje być w Związku Radzieckim linią obowiązującą.
Watykańscy dostojnicy określili to jako „jedną z najdonioślejszych decyzji w kwestii zakończenia zimnej wojny", a Jan Paweł II, zachęcony spotkaniami z Jaruzelskim oraz otrzymywanymi od niego depeszami, postanowił wysłać na tę uroczystość nie jedną, ale dwie delegacje Stolicy Apostolskiej. Miał nadzieję osobiście odwiedzić Związek Radziecki i uczestniczyć w obchodach tysiąclecia chrztu Rusi, ale już w marcu patriarcha Filaret oznajmił, że papież nie otrzyma zaproszenia. Ojciec Święty szczególnie pragnął pojechać na Ukrainę, gdzie żyje pięć milionów katolików obrządku bizantyjsko-ukraińskiego (zwanych często unitami), którzy należą do wspólnoty rzymskiej i uznają zwierzchność Następcy Piotrowego.
Moskiewskie zaproszenie jednak znakomicie służyło dalekosiężnej strategii papieża w kwestii Związku Radzieckiego. Jak zwykle obdarzony wyobraźnią Jan Paweł II wyznaczył „delegację religijną", sformowaną przez kardynała Johannesa Willebrandsa, przewodniczącego Papieskiej Rady do Spraw Popierania Jedności Chrześcijan i watykańskiego szambelana, oraz biskupa Pierre'a Dupreya, sekretarza tej rady. Ponadto powołał oddzielną „delegację polityczną", w skład której weszli sekretarz stanu Casaroli oraz rzecznik Watykanu doktor Navarro-Valls. Była to reprezentacja na najwyższym szczeblu, jaką Watykan mógł wysłać. Ponadto Casarolego uważano za największy watykański autorytet w sprawach krajów komunistycznych.
Casaroli zabrał ze sobą sześciostronicowy list papieża do sekretarza generalnego oraz ustne posłanie Jana Pawła II, które miał przekazać radzieckiemu przywódcy. Istnienie i zawartość listu dotąd nie zostały publicznie ujawnione. Papież nalegał w tym piśmie, aby Gorbaczow wprowadził w swoim kraju pełną wolność religijną, zwłaszcza dla katolików rzymskich na Litwie, Łotwie i Białorusi oraz dla ukraińskich unitów. Proponował również nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Moskwą a Stolicą Apostolską.
Przedstawiciele Watykanu, obok dwustu pięćdziesięciu innych przywódców religijnych z całego świata, w tym moskiewskiego patriarchy prawosławnego Pimena, dalajlamy i Billy'ego Grahama, wzięli udział w uroczystych obchodach tysiąclecia chrztu, które odbyły się w moskiewskim Teatrze Wielkim. Gorbaczowa reprezentowała jego żona Raisa.
Mimo że Casaroli i Navarro-Valls poinformowali radzieckiego ministra spraw zagranicznych, że przywieźli list Jana Pawła II do Gorbaczowa, musieli czekać cztery dni — w tym weekend — w luksusowym apartamencie hotelu Sowieckaja Rasija, zanim pozwolono im dostarczyć papieskie posłanie. Poinformowano ich również, że Gorbaczow przyjmie ich na Kremlu następnego dnia, 13 czerwca. Casaroli i Navar-ro zostali tam zawiezieni samochodem KGB i zaprowadzeni do prywatnego biura radzieckiego przywódcy, które znajdowało się piętro wyżej nad gabinetem należącym ongiś do Lenina.
Gorbaczow i minister spraw zagranicznych Szewardnadze przyjęli wysłanników papieża bardzo serdecznie. Obaj przyznali się gościom, że po urodzeniu zostali ochrzczeni (później Szewardnadze, jako prezydent niepodległej Gruzji, ochrzcił się ponownie). Casaroli wręczył Gorbaczowowi list od Ojca Świętego, po czym rozpoczęto „bardzo miłą i uprzejmą rozmowę"*. Gorbaczow nie przekazał jednak ani listu, ani orędzia do papieża. Musiało upłynąć jeszcze czternaście miesięcy, zanim radziecki przywódca był gotów udzielić Janowi Pawłowi II oficjalnej odpowiedzi.
Ale papież z radością przyjął wiadomość, że Gorbaczow długo rozmawiał z jego wysłannikami o przyszłości młodych ludzi w Związku Radzieckim — przyszłość młodzieży na świecie stanowi kolejny ulu->iony temat Jana Pawła II — oraz że obaj radzieccy przywódcy wspo-nnieli o tym, iż w dzieciństwie zostali ochrzczeni. Odczytał to jako »sygnał" z Kremla, świadczący o chęci rozwijania dalszej współpracy ze Stolicą Apostolską.
K r\1   '
lleJny „sygnał" (w odczuciu Watykanu) Gorbaczow wysłał podczas lipcowej wizyty w Polsce, gdzie odwiedził Katedrę Wawelską,
394
395
w której trzydzieści lat wcześniej Karol Woj tyła został konsekrowany na biskupa. Później nastąpiło długotrwałe milczenie Kremla.
I oto nagle, w ostatnim tygodniu sierpnia 1989 roku, w letniej rezydencji papieża w Castel Gandolfo, pojawił się wysłannik radziecki z listem od Gorbaczowa. Jan Paweł II wrócił właśnie z Santiago de Compostela w północnej Hiszpanii, gdzie przewodniczył obchodom Światowego Dnia Młodzieży.
Nie wiadomo dokładnie, co po tak długim milczeniu skłoniło Gorbaczowa do napisania tego listu, ale od czasu ostatniego posłania wystosowanego przez Ojca Świętego w poprzednim roku sytuacja polityczna w Europie Wschodniej zmieniła się radykalnie i dramatycznie. W Polsce, w lipcowych wyborach, Solidarność odniosła druzgoczące zwycięstwo, a nowym premierem był Mazowiecki. W pozostałych krajach tego rejonu Europy reżimy komunistyczne zaczęły się rozpadać.
Siedmiostronicowy list Gorbaczowa (nigdy nie opublikowany) wychwalał twórczość Jana Pawła II. „Znam wszystko, co Ojciec Święty napisał"* - - wyznawał w swym liście Gorbaczow, podkreślając, iż szczególne wrażenie wywarła na nim encyklika z 30 grudnia 1987 roku Sollicitudo Rei Socialis.
W tej encyklice papież deklaruje, że „przedkładamy Najświętszej Dziewicy trudne sytuacje indywidualne, aby ukazując je Synowi, uzyskała od Niego złagodzenie ich i odmianę. Ale przedstawiamy Jej również sytuację społeczną i kryzys międzynarodowy z tym wszystkim, co budzi troskę: nędzę, bezrobocie, brak żywności, wyścig zbrojeń, pogardę dla praw ludzkich, konflikty już istniejące czy zagrażające, częściowe czy totalne". Gorbaczow napisał do Jana Pawła II, że jego również przede wszystkim absorbują problemy ludzi.
Ale najistotniejszym zdaniem w liście było stwierdzenie: „Musimy się spotkać"*. Mimo iż przywódca radziecki nie zaproponował żadnej daty, Stolica Apostolska i radzieccy dyplomaci w Rzymie (radziecka ambasada w Rzymie zatrudnia wysokiego urzędnika oddelegowanego do kontaktów z Watykanem) podjęli natychmiast w najgłębszej tajemnicy niezbędne czynności, aby przygotować tę wizytę. Kiedy Gorbaczow i prezydent Bush wyrazili zgodę na spotkanie na pokładzie radzieckiego transatlantyka „Maksym Górki" w zatoce Marsaxlokk u wybrzeży Malty 2 i 3 grudnia, watykańskie spotkanie wyznaczono na pierwszy dzień tego miesiąca.
Gorbaczow i jego żona przybyli do Rzymu 30 listopada. Radziecki przywódca w przemówieniu wygłoszonym w Radzie Miejskiej Rzymu
sygnalizował, w jakim tonie zamierza rozmawiać następnego dnia apieżem. Oświadczył, że pieriestrojka całkowicie zmieniła stosunek Rosjan do religii, „której wartości mogą służyć i już służą sprawie odnowy naszej ojczyzny"*. Dodał też, że „zmieniło się również nasze nastawienie do problemów, których się obawialiśmy, i nie zamierzam ukrywać, że jedną z tych kwestii była właśnie religia"*.
l grudnia rano Gorbaczow przekroczył próg papieskich apartamentów jako pierwszy w historii sekretarz generalny Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Nie był jednak pierwszą głową państwa radzieckiego, która znalazła się w murach Watykanu. W 1967 roku papież Paweł VI przyjął przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej ZSRR Nikołaja Podgórnego. Ale Podgórny był jedynie marionetką.
Przybrany w białe szaty Jan Paweł II serdecznie powitał gościa i jego żonę w salonie. Następnie obaj mężowie stanu przeszli do przyległego gabinetu papieża, gdzie mieli odbyć rozmowę. Gorbaczow ubrany był w ciemny garnitur, a Raisa w krótką, czerwoną sukienkę. (Urzędnicy watykańscy od protokołu oświadczyli później, iż na pytnie radzieckiej ambasady dotyczące stroju małżonki Gorbaczowa odparli, iż może się ubrać, „w co ma ochotę"*. „Powinniśmy jednak sami wiedzieć lepiej"* — dodali później).
Papież i sekretarz generalny spędzili ze sobą około dwudziestu minut — siedzieli po obu stronach niewielkiego, zabytkowego biurka Jana Pawła II — i rozmawiali po rosyjsku (papież mówił z wyraźnym polskim akcentem). Ojciec Święty siedział w fotelu, a Gorbaczow na krześle z prostym oparciem. Gdy dołączyli tłumacze, Jan Paweł II i radziecki przywódca wygłosili oficjalne przemówienia.
Odpowiadając na papieskie powitanie, w którym Jan Paweł II wspomniał „bolesne zdarzenia przeszłości"* oraz wyraził swą nadzieję na „odnowę"*, Gorbaczow określił ich spotkanie jako „zdarzenie nadzwyczajnej wagi"*. Następnie, odchodząc od przygotowanego tekstu, zaproponował nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Stolicą Apostolską a Moskwą oraz zaprosił Jana Pawła II do Związku Radzieckiego.
Rozmawiając przy kolacji o tej wizycie ze swym najbliższym współpracownikiem, papież stwierdził, że był nią „zachwycony"* i jest z niej bardzo rad. Powiedział, iż Gorbaczow poinformował go, iż jest gotów ^wprowadzić całkowitą wolność religijną i zagwarantować inne swo-x>dy"*. Zapytany, co sądzi o samym Gorbaczowie, Jan Paweł II dparł: „To człowiek zasad. Jest osobą, która nie tylko wierzy w za-*y, ale jest gotowa ponieść wszelkie nieprzyjemne konsekwencje, ikie mogą przynieść jego działania"*. Nie znalazł w Gorbaczowie
396
397
przejawów „typowej mentalności komunistycznej"* i był „bardzo ciekaw, skąd sekretarz generalny wziął wszystkie te nowe idee reform i zmiany organizacji całego Związku Radzieckiego"*.
Generał Jaruzelski sądzi, że kluczowym czynnikiem leżącym u podstaw wzajemnego zrozumienia Jana Pawła II i Gorbaczowa było to, że podczas rozmowy z Ojcem Świętym radziecki przywódca zobowiązał się do przyznania formalnych praw grekokatolikom na Ukrainie jako samodzielnemu Kościołowi — unici uznają zwierzchność rzymskiego papieża — oraz zwrotu skonfiskowanych temu Kościołowi dóbr.
Stolica Apostolska zinterpretowała nastawienie Gorbaczowa i wszelkie jego aluzje jako sygnał, że radziecki przywódca potrzebuje dla swojej pieriestrojki poparcia ze strony instytucji religijnych, a zwłaszcza rosyjskiego Kościoła prawosławnego, oraz że traktuje Jana Pawła II jako „naturalnego sprzymierzeńca"* i widzi w nim „ogromny autorytet moralny"*. Gorbaczow dał też do zrozumienia, że Związek Radziecki jest zainteresowany kontaktami gospodarczymi ze Stanami Zjednoczonymi jedynie w kontekście amerykańskiej polityki strategicznej. Ufa, iż w swych stosunkach z Rosjanami papież nie ma „celów geopolitycznych"*, a zatem jest „naturalnym sojusznikiem"*.
W wyniku spotkania Jana Pawła II z Gorbaczowem w roku 1990 nawiązane zostały stosunki dyplomatyczne między Stolicą Apostolską a Moskwą. Kościół rzymskokatolicki mógł w końcu funkcjonować w Związku Radzieckim otwarcie (choć na Białorusi i na Litwie dawniej już cieszył się pewną swobodą), a papież mianował arcybiskupa Tadeusza Kondrusiewicza, Polaka, apostolskim administratorem Moskwy i zachodniej części Związku Radzieckiego. Wyznaczył też oddzielnych administratorów apostolskich na Syberii i w Kazachstanie.
Kontakty między Watykanem a Związkiem Radzieckim stały się jeszcze ściślejsze, gdy w 1990 roku sekretarz stanu Casaroli oświadczył amerykańskiemu dyplomacie akredytowanemu w Watykanie, iż Stolica Apostolska może służyć natychmiastową pomocą w razie nagłego zaostrzenia się stosunków radziecko-amerykańskich. Ale, o czym Casaroli miał się dowiedzieć dopiero w kilka lat później, agenci tajnych służb czeskich przy pomocy KGB zainstalowali podsłuch w jego biurze. KGB infiltrowało również Papieską Komisję do Spraw Rosji, gdzie kształcono kapłanów rosyjskiego Kościoła prawosławnego i Kościoła ukraińskich unitów.
W półtora roku po spotkaniu z Janem Pawłem II — w sierpniu 1991 roku -- Gorbaczow został zdjęty ze swego stanowiska po nieudanej próbie zamachu stanu (miał za to drogo zapłacić). Komunizm w Związku Radzieckim ostatecznie legł w gruzach, a kraj się rozpadł.
398
dczas zamachu stanu papież gościł akurat w Budapeszcie, skąd tychmiast wysłał telegram popierający Gorbaczowa, ale było już za
Gorbaczow nadal, ilekroć przybywa do Rzymu jako osoba prywatna, 'est serdecznie podejmowany przez Jana Pawła II. Swój podziw dla iapieża wyraził w artykule napisanym w roku 1992: „Wszystko, co wydarzyło się w Europie Wschodniej w ostatnich latach, nie byłoby możliwe bez obecności tego papieża, i bez niebywale istotnej roli, w tym roli politycznej, jaką odgrywał on na światowej scenie"*.
W książce opublikowanej dwa lata później, zatytułowanej „Przekroczyć próg nadziei", Jan Paweł II udzielił odpowiedzi na pytanie, jaka była przyczyna śmierci komunizmu. Nawiązując do trojga portugalskich dzieci z Fatimy, które z ust Matki Boskiej „nagle, w przeddzień wybuchu rewolucji październikowej, usłyszały że »Rosja się nawróci«", papież napisał: „Tego nie mogły same wymyślić. Nie znały na tyle historii i geografii, a jeszcze mniej orientowały się w ruchach społecznych i w rozwoju ideologii. A jednak stało się właśnie to, co zapowiedziały".
Ale Jan Paweł II dodał: „Komunizm jako system upadł w pewnym sensie sam (...) z własnej immanentnej słabości".


CZĘŚĆ SIÓDMA

Rozdział dwudziesty ósmy
•

Kiedy komunizm w Europie upadł, Jan Paweł II, jak zwykle bezkompromisowy bojownik i orędownik kwestii moralnych, w latach dziewięćdziesiątych całą siłę swej krytyki skierował na cechującą świat kapitalistyczny „kulturę śmierci", którą uważa za równie poważne zagrożenie dla cywilizacji jak pokonany właśnie marksizm-leninizm.
Nie zważając na zagrażającą życiu operację jamy brzusznej oraz szereg poważnych dolegliwości, które nieustannie zmuszały go do powrotu do szpitala, papież wkroczył w kolejne dziesięciolecie zdecydowany przygotować ludzkość - - katolików i niekatolików - - tak duchowo jak politycznie, do wejścia w następne tysiąclecie chrześcijaństwa. Prezentując swe kredo w modlitwach wygłaszanych od ołtarza w Bazylice św. Piotra w Rzymie po górzystą Sycylię, od mszy polowej nie opodal Denver w stanie Kolorado, po zabytkowe aule uniwersytetu ryskiego na Łotwie, jednej z republik nadbałtyckich wyzwolonych ostatnio spod radzieckiej dominacji, łączył kwestie świeckie ze ściśle duchowymi.
I jak zwykle pełen animuszu, zaangażował się w arbitraż i aktywną działalność dyplomatyczną; od Zatoki Perskiej po kraje byłej Jugosławii, od Środkowego Wschodu i uznanego formalnie przez Stolicę Apostolską Izraela po wstrząsane dramatami i tragediami afrykańskie państwa Somalię, Liberię i Rwandę, gdzie, z przyczyn czysto humanitarnych, niechętnie zaakceptował użycie międzynarodowych sił wojskowych.
Ponieważ ów nieugięty polski papież jest rzecznikiem tradycyjnych wartości, jego zdecydowane stanowisko wobec zagadnienia dyscypliny katolickiej i ogólnych postaw społecznych --od kontroli narodzin poczynając, poprzez rolę kobiet w Kościele, na coraz bardziej kon-
403
sumpcyjnym stylu życia Zachodu kończąc — budzi liczne kontrowersje Osiągnęły one swój punkt szczytowy właśnie na początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy Jan Paweł II rozpoczął z ogromnym rozmachem i zapałem nową krucjatę, pozostającą w całkowitej sprzeczności z tendencjami naszej epoki.
Ojciec Święty, hołdujący nienaruszalnym zasadom i wierny im przez całe życie, nigdy nie przykładał szczególnej wagi do tego, aby zachowywać „polityczną poprawność", niezależnie od tego, jak jest to odbierane przez Zachód. Mówi głośno i bez ogródek, nie zwracając uwagi na jakąkolwiek krytykę, czy to płynącą z kręgów kościelnych, czy spoza nich. Dotyczy to zwłaszcza Stanów Zjednoczonych.
W ostatnim okresie swego niebywale stanowczego pontyfikatu Jan Paweł II przedstawił cały szereg opinii i zakazów w bardzo dobitnie sformułowanych encyklikach ogłoszonych w 1991 i 1993 roku (w ciągu piętnastu lat pontyfikatu ogłosił ich dziesięć, podczas gdy Paweł VI w takim samym mniej więcej czasie napisał ich tylko sześć), w dziesiątkach listów apostolskich, kilkunastu tysiącach mów i homilii oraz — w roku 1994 — w książce, która stała się międzynarodowym bestsellerem. Poruszył w niej szeroki zakres tematów zarówno religijnych, dotyczących współczesnego świata, jak osobistych. Mimo licznych przerw powodowanych względami zdrowotnymi nie zmienił wyczerpującego rozkładu swych podróży.
Jana Pawła II, który w 1984 roku, w niecałe trzy lata po nieudanym zamachu Ali Agcy, wydał list apostolski o chrześcijańskim pojęciu cierpienia (Sahifici Doloriś), w latach dziewięćdziesiątych również nie ominęło cierpienie. Ale wierząc głęboko, iż stanowi ono przejaw łaski Bożej, nie poskarżył się ani razu.
15 lipca 1992 roku chirurdzy z rzymskiej polikliniki Gemellego przeprowadzili zagrażającą wręcz życiu papieża czterogodzinną operację usunięcia z okrężnicy rakowego guza wielkości pomarańczy. Jan Paweł II poszedł do szpitala z powodu bardzo ostrego bólu brzucha. Kiedy prześwietlenie wykazało istnienie guza esicy, liczący sobie wówczas siedemdziesiąt dwa lata papież został poinformowany o powadze sytuacji. Podobnie jak w roku 1981 przyjął przed operacją ostatni sakrament, ponieważ „chciał być przygotowany na śmierć" - jak określił to jego oficjalny rzecznik doktor Navarro-Valls, z wykształcenia lekarz.
Aby dostać się do guza, chirurdzy musieli rozciąć bliznę, która pozostała po operacji z roku 1981, biegnącą od piersi do samego prawie krocza. Po otwarciu jamy brzusznej operujący stwierdzili również obecność kamieni żółciowych i zdecydowali się na usunięcie wo-
404
ka żółciowego. Gdy wycięli ośmiocentymetrowej średnicy guz,
c    -a pokazała, iż schorzenie nabierało już cech złośliwych. Doktor
Navarro-Valls powiedział, że badania wykazały że „(...) rozmnażające
komórki, które traciły swe normalne właściwości, nabierając cech
złośliwej degeneracji, jakkolwiek nie przejawiały jeszcze tendencji do
przerzutów"*.
I  znów niebywale odporny organizm Jana Pawła II pomógł mu w rekonwalescencji. Papież był przekonany, iż Bóg ciągle nakazuje mu spełniać swoją misję i dlatego nie pozwala mu umrzeć. Po okresie rekonwalescencji wszelkie oznaki raka zniknęły. W październiku Jan Paweł II z okazji pięćsetlecia chrztu wyspy Hispaniola oraz Konferencji Biskupów Ameryki Łacińskiej (CELAM) udał się do Dominikany. Natomiast podczas Bożego Narodzenia Ojciec Święty spędził sześć godzin na nartach w górach nie opodal Rzymu.
I1 listopada 1993 roku Jan Paweł II wywichnął prawe ramię i doznał lekkiego pęknięcia panewki stawowej. Wypadek miał miejsce po audiencji udzielonej przedstawicielom ONZ-owskiej Organizacji do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), gdy opuszczając Salę Błogosławieństw w Pałacu Apostolskim, papież potknął się o skraj własnej szaty. Zabieg nastawienia stawu przeprowadzono pod narkozą, ale przez prawie cztery tygodnie Jan Paweł II nosił rękę na temblaku. Żartował, iż lewą ręką może równie dobrze błogosławić jak prawą. W niecałe trzy miesiące później, wbrew zakazowi lekarzy, jeździł już na nartach.
Znacznie poważniejszy okazał się wypadek, który przytrafił mu się 28 kwietnia 1994 roku. Około 11 wieczorem poślizgnął się w łazience w swoich apartamentach. Doznał złamania szyjki kości udowej i poddano go dwugodzinnej operacji wstawienia endoprotezy. Papież musiał znacznie ograniczyć swą aktywność (odwołano zaplanowane na wiosnę wizyty w Belgii i na Sycylii). Mimo iż w sierpniu spędził wakacje w górach, do końca roku nie odzyskał pełnej sprawności w prawej nodze.
Jeszcze jesienią 1994 roku papież miał z nią wyraźne kłopoty. Poruszał się wolno, ostrożnie — prawie suwał nogami — i po raz pierwszy wystąpił publicznie wsparty na lasce. W połowie września, podczas wizyty w leżącym na terenach byłej Jugosławii Zagrzebiu, chodzenie sprawiało mu wielką trudność, musiał więc odwołać dawno już zaplanowaną na październik podróż do Stanów Zjednoczonych. Niemniej Późną jesienią odwiedził na krótko Sycylię i południowe Włochy. Mizerny wygląd papieża — ogromne znużenie, zmęczony i słaby głos °raz kłopoty z chodzeniem — spowodował lawinę plotek i domysłów na temat rzeczywistego stanu jego zdrowia. (Na dobitkę 27 listopada
405
Jan Paweł II, wysiadając z limuzyny na placu Świętego Piotra, gdzie miał odprawić mszę, przyciął sobie w drzwiach samochodu mały palec u prawej dłoni. Musiano mu założyć niewielki opatrunek.)
Wkroczywszy w ósmą dekadę swego życia, Jan Paweł II wykazuje coraz bardziej emocjonalny stosunek do prezentowanych przez siebie wizji toczonego różnorodnymi chorobami świata, przyjmując przy tym postawę konfrontacyjną. 18 maja 1990 roku ukończył siedemdziesiąt lat. Jego starzy przyjaciele z Krakowa twierdzą, że nigdy jeszcze nie wykazywał tylu emocji, lecz sądzą, jak zresztą wielu obserwatorów w Rzymie i innych krajach, że nastawienie oraz retoryka Jana Pawła II dokładnie odzwierciedlają troskę i niepokój wielu ludzi na temat kondycji współczesnego społeczeństwa.
W tym sensie papież wspaniale wyczuwa światowe trendy i lęki, zwłaszcza te nurtujące młodzież. Jego orędzia - - im bliżej końca wieku, a jednocześnie tysiąclecia - - przybierają ton mesjanistyczny, nierzadko apokaliptyczny, czasami wręcz operują hiperbolą, lecz doskonale wpasowują się w kontekst czasów.
15 sierpnia 1993 roku, w niezwykle upalny poranek, w Święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, papież wyraził swe strapienie obecnym stanem świata. Zwrócił się tego dnia do pół miliona młodzieży zgromadzonej w Parku Narodowym Cherry Creek w pobliżu Denver, podczas Światowego Dnia Młodzieży:
„Kultura śmierci" próbuje wedrzeć się w nasze pragnienie życia i sama osiągnąć pełnię życia. Są tacy, którzy odrzucają światło życia, wybierając „bezowocne dzieła ciemności". Ich plon to niesprawiedliwość, dyskryminacja, wyzysk, oszustwo, przemoc. I zawsze miarą ich sukcesu jest śmierć niewinnych. W wieku, w którym wypadło nam żyć, jak nigdy dotąd w historii, „kultura śmierci" zyskała społeczne i instytucjonalne przyzwolenie do usprawiedliwiania najbardziej przerażających zbrodni przeciwko ludzkości: ludobójstwa, „ostatecznych rozwiązań", „czystek etnicznych" oraz masowego pozbawiania życia istot ludzkich jeszcze przed narodzeniem lub osiągnięciem punktu naturalnej śmierci (...) Wielkie odłamy społeczeństwa żyją w zamęcie, nie wiedząc, co dobre, a co złe, skazane na łaskę tych, w których rękach spoczywa władza „tworzenia" opinii i narzucania jej innym*.
Poprzedniego dnia, podczas wieczornej modlitwy, papież przekazał słuchaczom poważne ostrzeżenie:
Jezus, Dobry Pasterz (...) widzi tak wielu młodych ludzi rzucających bez celu swe życie na pastwę nieodpowiedzialności i fałszu. Narkotyki i nadużywanie alkoholu, pornografia, nieład seksualny i przemoc; wszystko to są wielkie problemy społeczne, które wymagają reakcji całego społeczeństwa, zarówno w ramach poszczególnych państw, jak na poziomie ogólnoświatowym (...) W kulturze technologicznej, gdzie ludzie pragną zapanować nad materią, odkryć rządzące nią prawa i zachodzące w niej mechanizmy, a następnie przetwarzać ją według własnej woli, pojawiają się niebezpieczne tendencje prób manipulowania sumieniem i jego wymogami. W kulturze, gdzie nie istnieją prawdy uniwersalne, nie istnieje też nic absolutnego. Tak zatem -mówią — w końcu obiektywne dobro czy zło i tak nie ma najmniejszego znaczenia. Dobro sprowadza się do tego, co jest przyjemne lub użyteczne w danym momencie. Zło stanowi wszystko to, co staje na przeszkodzie naszym subiektywnym życzeniom. Każdy człowiek może budować sobie prywatny system wartości.*
W ramach ustanowionego przez papieża w 1986 roku Światowego Dnia Młodzieży co dwa lata odbywają się międzynarodowe spotkania, mające na celu wyrażenie poparcia dla wysiłków Kościoła w jego pracy duszpasterskiej wśród młodzieży. Dotychczas młodzi ludzie z całego świata spotkali się w Denver, Rzymie, Buenos Aires, Santiago de Compostela w Hiszpanii oraz w Częstochowie; w każdym z tych spotkań papież brał osobisty udział. Janowi Pawłowi II udało się stworzyć coś, co dla niego stanowi nie tylko okazję do wspólnej modlitwy i duszpasterskich pouczeń, ale także do spotkań i rozrywki. Do Parku Narodowego w Kolorado, na przykład, przybyli piosenkarze, zespoły muzyczne, a nawet cała orkiestra symfoniczna; artyści występowali na olbrzymiej estradzie, na której ^przez długie godziny przebywał siedzący w fotelu papież. Ojciec Święty uśmiechał się i pozdrawiał młodzież, przytupywał w takt muzyki i od czasu do czasu rzucał przez mikrofon jakiś żart. Zamknięta sieć telewizyjna pokazywała na olbrzymich, zawieszonych nad estradą ekranach powiększoną wielokrotnie postać papieża tak, że mogli go widzieć również uczestnicy spotkania bardzo oddaleni od centralnego punktu
406
407
uroczystości. Panująca podczas spotkania atmosfera porywała młodzież, rozlegały się rytmiczne oklaski, zgromadzone tłumy falowały.
W dwujęzycznym Kolorado grupa młodzieży zaczęła skandować po hiszpańsku Juan-Pablo-Segundo: Te-Ama-Todo-El-Mundo! (Janie Pawle Drugi: Kocha cię cały świat!) Wtedy papież, ku uciesze rozradowanego tłumu, udając gniew, przerwał im surową naganą, również po hiszpańsku: No, no, aqut se habla ingles! (Nie, nie, tu mówi się po angielsku!)
Wizyta w Denver stanowiia miły przerywnik w roku 1993, skądinąd niebywale dla Jana Pawła II pracowitym. Podczas pobytu w Stanach Zjednoczonych z okazji Dnia Młodzieży papież spotkał się z prezydentem Clintonem, z którym odbył długą rozmowę na tematy polityki zagranicznej.
W lutym udał się do Beninu, Ugandy i Sudanu, w swą ostatnią jak dotąd afrykańską podróż. Jednodniowy pobyt w Chartumie był śmiałym wdarciem się do twierdzy islamu, najbardziej rosnącej liczebnie religii świata, z którą Kościół rzymskokatolicki na kontynencie afrykańskim otwarcie konkuruje. Mieszkający na północy Sudanu muzułmanie toczą nieustanną wojnę domową z zamieszkującymi południe chrześcijanami i animistami. Jan Paweł II wyraził nadzieję, iż shari'a, prawo muzułmańskie, zostanie pewnego dnia zmienione i będzie zezwalać na przechodzenie z islamu na chrześcijaństwo; apel ten nie znalazł uznania i poparcia ze strony muzułmańskich gospodarzy i został przyjęty bardzo chłodno.
W kwietniu papież pojechał na jeden dzień do Albanii, państwa, gdzie niegdyś panował najsurowszy reżim komunistyczny na świecie. O kraju tym papież powiedział, że jest „podobny do grobu, w którym Żydzi zamknęli Chrystusa, przywalając kamień do drzwi grobowych". Ale „(...) kamień grobowy został odwalony i kraj wkroczył w okres przemian". W obawie przed próbą zamachu Jan Paweł II z Tirany, stolicy kraju, udał się helikopterem do miasta Szkoder, gdzie przebywał arcybiskup Frano lilia, który spędził w więzieniu i na ciężkich robotach dwadzieścia lat. W czerwcu Ojciec Święty wybrał się do Hiszpanii, jednego ze swych ukochanych krajów, aby poprzeć odradzającą się tam hiszpańską tradycję misyjną.
W sierpniu, w drodze do Denver, papież zatrzymał się w Kingston na Jamajce oraz w Meridzie na meksykańskim półwyspie Jukatan. W małej wiosce, odległej o godzinę drogi od miasta, przemawiając do Indian w samo południe, w lejącym się z nieba żarze, Jan Paweł II zapewniał ich, że Kościół zabiegał o ich dobrobyt od pierwszego dnia, kiedy na ich ziemi stanęła stopa conąuistadores. Jednak w pięć miesięcy
'/niej, gdy Indianie podnieśli bunt przeciwko wielkim właścicielom ski'm j rządowi w leżącym w południowo-zachodnim regionie Meksyku Chiapas, Watykan ze wszystkich sił próbował usunąć miejscowego biskupa, Samuela Rutza, przyjaciela i orędownika cierpiących nędzę wieśniaków.
Po niecałych trzech tygodniach wypoczynku Jan Paweł II udał się pierwszą wizytą do krajów byłego Związku Radzieckiego - - na Litwę, Łotwę i do Estonii. Trzy dni spędzone na Litwie, w kraju, który tak długo w historii był związany z Polską i w którym do dzisiaj w jego stolicy, Wilnie (przed wojną polskim mieście), bardzo często słyszy się na ulicy polską mowę, były, jak później określił to papież: „bardzo emocjonalnym przeżyciem (...) i bardzo dla mnie ważne"*. Pierwszego wieczoru modlił się przed ołtarzem Matki Boskiej Ostrobramskiej, również patronki Polski. Po raz czwarty Polskę odwiedził w roku 1991, odbywając kolejną, podejmowaną co cztery lata pielgrzymkę do ziemi ojczystej.
Nieugiętość Jana Pawła II w kwestiach dotyczących zasad moralnych, etycznych i religijnych, jak też jego emocjonalny stosunek do tych zagadnień, najpełniejszy swój wyraz znalazły w roku 1994, który okazał się annus horńbilis jego chorób, fizycznej ułomności i gorzkich rozczarowań spowodowanych odwołaniem wielu zagranicznych podróży.
Najważniejszą zapewne dla papieża sprawą podczas całego jego pontyfikatu jest kontrola narodzin. Uprzedzając wrześniową konferencję w Kairze, Jan Paweł II rozpoczął „wiosenną ofensywę" na skalę nie notowaną jeszcze w historii papieskiej dyplomacji. Za wszelką cenę chciał zapobiec przyjęciu na konferencji kairskiej zwołanej pod egidą Organizacji Narodów Zjednoczonych dokumentu, który jego zdaniem, zalegalizowałby na świecie aborcję i sztuczną antykoncepcję.
Ponieważ problem ten dotyczy oficjalnej polityki wielu krajów oraz zasad moralnych i religijnych, papieska krucjata stała się przyczyną niezliczonych kontrowersji i rozterek wszystkich zainteresowanych stron: dla papieża, prezydenta Clintona, dla stu siedemdziesięciu rządów państw, które miały być reprezentowane w Kairze, dla organizacji pozarządowych, ugrupowań zwalczających aborcję i kontrolę narodzin, kościołów wszystkich wyznań (w państwach islamskich rządy, odłamy religijne i instytucje w sposób różnoraki traktują kwestie ludnościowe) °raz dla katolików i niekatolików, mających własne zdanie na ten temat. Ponadto język, jakim operowała podczas tej „wiosennej ofensywy" Stolica Apostolska, był zgoła niecodzienny.
408
409
Batalię rozpoczęto 23 lutego, kiedy L'Osservatore Romano, oficjalny organ Stolicy Apostolskiej (redaktora naczelnego mianuje sam papież a lokal redakcji mieści się w murach Watykanu), poświęcił pełnych dziewięć stron na łaciński tekst Jana Pawła II zatytułowany „List do Rodzin". Kolumny w tej gazecie są szersze niż w Wall Street Journal a do numeru dołączono również broszurkę z włoskim tłumaczeniem artykułu. L'Osservatore Romano rozchodzi się na całym świecie; raz w tygodniu ukazuje się w sześciu wersjach językowych, od angielskiej poczynając, na polskiej1 kończąc.
ONZ i Kościół ogłosiły rok 1994 Międzynarodowym Rokiem Rodziny, a „List..." papieża traktuje o świętości życia rodzinnego oraz ochronie dziecka poczętego. Watykan stoi na stanowisku, że życie zaczyna się z chwilą poczęcia. L'Osservatore Romano zamieścił w tym samym numerze artykuł franciszkanina, ojca Gino Concettiego, teologa zajmującego się kwestiami moralności. Autor stwierdził, że nawet używanie pigułek antykoncepcyjnych stanowi podstawę do ekskomu-niki, ponieważ z etycznego punktu widzenia jest tym samym co aborcja i zasługuje na taką samą karę. Należy przypuszczać, iż ojciec Concetti wyraził dokładnie poglądy papieża. Niemniej wielu teologów ostro polemizuje z tą tezą. Ponadto nie istnieją praktyczne możliwości karania użycia przez wiernych środków antykoncepcyjnych.
„List do Rodzin" głosi, iż oficjalna doktryna Kościoła w kwestii aborcji i antykoncepcji nigdy nie ulegnie zmianie, a w każdym razie przynajmniej nie za życia Jana Pawła II. Jakie stanowisko odnośnie do antykoncepcji przyjmie jego następca, stanowić może wyłącznie przedmiot spekulacji. Paweł VI w 1967 roku zmieniłby doktrynę Kościoła w tej kwestii, gdyby nie przekonał go kardynał Wojtyła z Krakowa. Jeśli chodzi o aborcję, to raczej żaden papież nie wyrazi na nią zgody.
Jan Paweł II nie zwraca najmniejszej uwagi na słowa krytyki płynące ze strony jego przeciwników, nawet jeśli wychodzą one z ust katolików cieszących się najwyższym szacunkiem i autorytetem. Ilustracją tego może być watykańska wizyta prezydenta Valery'ego Giscarda d'Estaign w roku 1981. Prezydent daremnie próbował wyjaśnić powody, dla których w ogromnej większości katolickiej Francji aborcja jest ciągle sankcjonowana prawem. W swych wspomnieniach napisał, iż oświadczył papieżowi:
Jestem katolikiem, ale jestem również prezydentem świeckiej republiki. Nie wolno mi narzucać osobistych przekonań
1 Wersja polska jest miesięcznikiem.
obywatelom mego kraju, lecz muszę dbać o to, by obowiązu-iace prawo korespondowało z rzeczywistym stanem społeczeństwa Francji, żeby szanowano to prawo i stosowano je. Rozumiem w pełni stanowisko Kościoła katolickiego i, jako katolik, sam je podzielam. Uważam za słuszne, iż Kościół domaga się od swych wyznawców respektowania pewnych zakazów. Ale nie mogą być one narzucane w formie sankcji karnych w majestacie prawa cywilnego całemu społeczeństwu (...) Nie szukałem usprawiedliwienia siebie w [jego] oczach, ale chciałem [mu] pokazać swój dylemat, który musiałem rozwiązać zgodnie z nakazem własnego sumienia.*
W roku 1994 „List do Rodzin" stał się podstawą do wielkiej batalii w kwestiach ludnościowych, jaką rozwinął Jan Paweł II, rzucając na szalę cały swój autorytet i autorytet papiestwa. Od tej chwili Ojciec Święty korzysta z każdej okazji, by podnosić tę sprawę publicznie, z coraz większą mocą i uczuciem. Zimą i wiosną tego roku poruszał ów temat w homiliach wygłaszanych podczas porannych niedzielnych mszy w parafiach leżących na przedmieściach Rzymu, podczas modlitw na Anioł Pański — czasami aż czerwieniał na twarzy z gniewu — jak też podczas każdej wizyty zagranicznych biskupów, grup pielgrzymów lub delegacji przysyłanych przez organizacje świeckie. Walka ta przysłoniła większość innych poczynań Watykanu.
19 marca Jan Paweł II nasilił jeszcze prowadzoną przez siebie kampanię. Wysłał do wszystkich szefów państw na całym świecie oraz do sekretarza generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych, Boutros Boutros-Ghalego, podpisany osobiście list z apelem, aby usunąć z obrad wrześniowej konferencji w Kairze projekt dokumentu dotyczącego kontroli narodzin, którego głównym autorem była Międzynarodowa Federacja Planowania Rodziny. Przygotowany do podpisania dokument nawoływał do wprowadzenia w życie globalnego programu antykoncepcji, aby powstrzymać potężny przyrost naturalny, wprowadzając jednocześnie nowe pojęcia, które Watykan traktuje jako żądanie uświęcenia aborcji przez prawo międzynarodowe.
W swym liście papież stwierdził, iż projekt końcowego dokumentu konferencji kairskiej okazał się dlań „bolesnym zaskoczeniem". Oświadczył, że w świetle „innowacji", jakie zawiera, „lęk budzą zwłaszcza Przejawy zagubienia moralnego, gdyż mogą one ściągnąć na ludzkość klęskę, której pierwszą ofiarą byłby sam człowiek".
410
411
Papież zauważył również, że „(...) koncepcja płciowości, jaka wyłania się z tego tekstu, jest całkowicie indywidualistyczna, do tego stopnia że małżeństwo jawi się jako instytucja dziś już przestarzała". Słowa te nawiązywały do słów Karola Wojtyły sprzed trzydziestu lat, zamieszczonych w jego pierwszej książce „Miłość i odpowiedzialność".
Cały dramatyzm prowadzonej przez Watykan batalii ilustruje artykuł redakcyjny zamieszczony w L 'Osservatore Romano, porównujący pisnio Jana Pawła II z ostrzeżeniami dla ludzkości, formułowanymi u progu pierwszej wojny światowej przez papieża Benedykta XV i u progu drugiej wojny światowej pisanymi przez Piusa XII. Trudno powiedzieć, czy taką interpretację i porównanie zasugerował sam Jan Paweł II za podszeptem nadgorliwych doradców, którzy w głównej mierze kontrolują sferę kontaktów publicznych Stolicy Apostolskiej i niewspółmiernie do całej sytuacji chcieli go zadowolić.
Papież zamieścił w swym liście mocno osadzoną w kontekście politycznym i kontrowersyjną uwagę, iż dokument „(...) pozostawia przykre wrażenie, że mamy do czynienia z próbą narzucenia wszystkim stylu życia pewnych warstw społeczeństw rozwiniętych, materialnie bogatych i zdesakralizowanych"*.
Następnie pyta: „Czy kraje wrażliwsze na takie wartości natury, moralności i religii zaakceptują bez protestu podobną wizję człowieka i społeczeństwa?"*
Było to aluzją do przekonania pokutującego w pewnych kręgach mieszkańców Trzeciego Świata, że programy kontroli narodzin stanowią zabójczy spisek bogatych państw, mający na celu zahamowanie przyrostu ludności w biedniejszych krajach, a tym samym powstrzymujący te kraje przed rozwojem. Wszystko wskazuje na to, że Jan Paweł II całkowicie zgadza się z tym poglądem i w swym liście zaznacza, iż w projekcie dokumentu „temat rozwoju (...) łącznie z bardzo delikatną kwestią wzajemnych stosunków między populacją a rozwojem, która powinna stać się punktem głównym dyskusji, został prawie całkowicie pominięty"*.
Stolica Apostolska nadal jednak stoi na stanowisku, iż zagrożenia płynące z naturalnego przyrostu ludności — niemożność zapewnienia żywności, domów, odzieży, wykształcenia, odpowiedniej opieki lekarskiej oraz pracy nowym generacjom — należy zwalczać raczej przez programy popierające wzrost gospodarczy niż za pomocą kontroli narodzin. Watykan protestuje przeciwko propozycji Organizacji Narodów Zjednoczonych, by do roku dwutysięcznego dotacje na program kontroli narodzin zwiększyć z pięciu miliardów dolarów do trzynastu i argumentuje swój sprzeciw tym, iż pieniądze te można wykorzystać bardziej efektywnie właśnie na rozwój gospodarczy.
412
większość specjalistów od problemów Trzeciego Świata odrzuca kie podejście do sprawy, twierdząc, że suma pieniędzy jest ograni-na a w przewidywalnej przyszłości nie da się stworzyć odpowiedniej ifrastruktury, która zapewniłaby choćby w minimalnym stopniu przy-*woitą egzystencję mieszkańcom świata, których liczba w roku 1994 wynosiła 5,7 miliarda, a wedle wszelkich szacunków w ciągu następnych dwóch dziesięcioleci wzrośnie do dziesięciu miliardów. Wysiłki ekspertów Organizacji Narodów Zjednoczonych zmierzają do stabilizacji tej liczby w roku 2050 na poziomie 7,2 miliarda.
Przyczyny, na które powołuje się Jan Paweł II przy poparciu dla zwiększenia rozwoju gospodarczego, a nie środków wiodących do kontroli narodzin, pozostają w zgodzie z jego postulatami sprawiedliwego rozdziału dóbr materialnych między kraje bogate i państwa Trzeciego Świata. Stanowi to część jego krytyki „dzikiego kapitalizmu". List Ojca Świętego do szefów państw został przesłany po opublikowaniu sześćdziesięciosześciostronicowego studium, opracowanego przez Papieską Radę do Spraw Rodziny, która oskarża kraje rozwinięte o „imperializm antykoncepcyjny".
22 kwietnia Jan Paweł II zatelefonował do prezydenta Clintona z prośbą, aby osobiście interweniował w sprawie modyfikacji dokumentu Organizacji Narodów Zjednoczonych, gdy komisja przygotowawcza, która spotkała się w Nowym Jorku, dodała do pierwotnego szkicu pojęcie „zdrowia rozrodczego" i miażdżącą większością przegłosowała zastrzeżenia delegacji watykańskiej. Pojęcie to ujęte było co prawda w nawias, a to znaczyło, iż podczas konferencji kairskiej stanie się jedynie przedmiotem dyskusji. A jednak sprawa ta tak mocno zaniepokoiła Jana Pawła II, że zdecydował się osobiście skłonić Clintona do wyrażenia sprzeciwu, mimo że administracja waszyngtońska zajmowała stanowisko przychylne aborcji i antykoncepcji. Tym razem papież wykonał ruch zmierzający ku otwartej konfrontacji ze Stanami Zjednoczonymi.
Spór, tonowany względami dyplomatycznej kurtuazji (oraz serdecznymi uczuciami, jakimi darzą się nawzajem obaj mężowie stanu), trwał podczas całego czterdziestominutowego spotkania prezydenta Clintona z Janem Pawłem II w Watykanie 2 czerwca, na początku europejskiej podróży prezydenta. Papież nie doszedł jeszcze całkowicie do zdrowia po kwietniowej operacji biodra, ale nie miało to najmniejszego wpływu na żarliwość, z jaką walczył o swoją sprawę. ^ Spotkanie zdominował temat zbliżającej się konferencji w Kairze. Clinton oświadczył później, iż Jan Paweł II nalegał na niego, aby nie Pozostawał „niewrażliwy na wartość życia czy też bronił dążeń, które
413
mogą podkopać trwałość rodziny"*. Clinton stwierdził natomiast, że „w obliczu gwałtownego przyrostu naturalnego całkowicie nie zgadza się z papieżem w kwestii kontroli urodzeń (...) Aktywnie i żarliwie popieramy programy planowania rodziny; nasze opinie różnią się tylko w kwestii zapobiegania ciąży"*.
Niemniej Watykan najwyraźniej zdecydował się ignorować oświadczenie Clintona i wiceprezydenta Ala Gore'a, iż fakt poparcia przez Stany Zjednoczone dostępności aborcji w biednych krajach nie znaczy wcale poparcia aborcji na żądanie lub aborcji jako metody planowania rodziny. Stanowisko papieża jest niezłomne: w dokumentach ONZ-owskich nie toleruje najmniejszych wzmianek o dopuszczalności aborcji.
W dniu, gdy Clinton spotkał się z Janem Pawłem II, L'Osservatore Romana zamieścił artykuł redakcyjny stwierdzający, iż nadszedł czas, by „wyzwolić się od ideologicznej interpretacji problemu naturalnego wzrostu [populacji] (...) i potraktować owe kwestie w sposób najbardziej zgodny z etyką, ponieważ dotyczą prawa i godności istoty ludzkiej, rodziny oraz nieograniczonych praw do rozwoju narodów"*. Jednocześnie gazeta watykańska przypomina, iż obok politycznego i gospodarczego imperializmu istnieje też „imperializm antykoncepcyjny". Retoryka Watykanu w niesamowity sposób zaczęła naśladować retorykę niedawno obalonych reżimów Europy Wschodniej.
Ale emocje Jana Pawła II nie ograniczają się do samych tylko kontrowersji związanych z przyrostem naturalnym. Ten problem bowiem nurtuje go od dawna. Oto 9 maja 1993 roku, pod koniec mszy pod gołym niebem, która została odprawiona w Agrigento na Sycylii, twierdzy mafii, papież z ogromnym gniewem zaatakował gangsterów. Był to atak bez precedensu w historii włoskiego Kościoła, który (z kilkoma wyjątkami) zawsze wolał przezornie spoglądać w inną stronę.
„Bóg kiedyś rzekł: »Nie zabijaj!« -- wykrzyknął drżącym głosem papież, odchodząc od przygotowanego tekstu. - - Człowiek, każdy człowiek, każda grupa ludzi, mafia nie są w stanie zmienić i podeptać tego najświętszego prawa ustanowionego przez Boga! (...) Ci, którzy mają na sumieniu tak wiele ofiar ludzkich, muszą zrozumieć — muszą zrozumieć! — że nie wolno im zabijać niewinnych. Zwracam się do odpowiedzialnych za to: »Kajajcie się!« Pewnego dnia nadejdzie sąd Boży (...)!"*
Słowa papieża wywołały sensację i sprowokowały mafię do odwetu. Wkrótce po wizycie Jana Pawła II na Sycylii potężne bomby uszkodziły
414
dwa zabytkowe kościoły w Rzymie, w tym papieską katedrę San ""iovanni w Laterno. We wrześniu w Palermo zastrzelony został występujący bezpardonowo przeciwko mafii kapłan Giuseppe Puglisi. A w lipcu 1994 roku prowadzący śledztwo Włosi wydali zdumiewające oświadczenie: „Mafia uderzyła, aby ukarać Kościół za pogwałcenie ustaleń, jakie stanowił atak papieża na »pakt o nieagresji«, który mafia już dawno zawarła z instytucją kościelną"*.
Lecz Jan Paweł II na początku listopada 1994 roku znów pojawił się na Sycylii, nie zamierzał bowiem wracać do dawnego milczenia Kościoła. Pozostał papieżem wojującym. Zwracając się do zgromadzonego na placu przed katedrą w Katanii tłumu, oświadczył, iż większość Sycylijczyków „(...) pragnie odrzucić korupcję, którą posługują się nieliczni z krzywdą dla wielu. Nie czas i nie miejsce, by siedzieć i milczeć ze strachu. W obecnym momencie historycznym nie ma miejsca na strach lub obojętność"*. (Tego dnia ksiądz z Katanii znalazł na progu swojego domu jagnię z poderżniętym gardłem, a załączona kartka ostrzegała: „Strzeż się! To samo może przytrafić się tobie!")
18 grudnia 1994 roku, podczas homilii wygłoszonej w niedzielę przed Bożym Narodzeniem na placu Świętego Piotra, żądając wstrzymania ognia w byłej Jugosławii, papież zaciskał pięści, podnosił głos i grzmiał: „,Dosyć! Dosyć! Dosyć!"
Przemawiając w Wigilię, Jan Paweł II oświadczył zebranym podczas dorocznego posłuchania członkom Kurii Rzymskiej, że sprawiedliwość społeczna na świecie potrzebna jest obecnie znacznie bardziej niż w przeszłości i granice państw czy różnice dzielące kontynenty nie mogą stanowić dla niej przeszkód.
Pełnym emocji głosem Ojciec Święty demaskował „brutalną eksterminację (...) dzieci ulicy". Mówił o „(...) zmuszaniu dzieci do prostytucji czy też o handlu dziećmi, prowadzonym przez instytucje zajmujące się przeszczepianiem organów (...) o dzieciach-ofiarach przemocy i wojny, wykorzystywanych w handlu narkotykami lub w innych przestępczych procederach".
„Wiosenna ofensywa" papieża z roku 1994 w miarę zbliżania się
erminu konferencji kairskiej nabierała coraz większego rozmachu.
4 czerwca stu czternastu kardynałów wezwanych do Rzymu w celu
omówienia planów obchodów wkroczenia chrześcijaństwa w trzecie
tysiąclecie uchwaliło rezolucję (przygotowaną przez nowojorskiego
kardynała O'Connora), która ostrzega, iż proponowane przez projekt
JNZ-owski środki prowadzą do usankcjonowania „aborcji na żądanie,
415
stosunków pozamałżeńskich i wypaczonego pojęcia rodziny"* oraz odzwierciedlają „kulturowy imperializm"*. Okazało się, że do przedstawienia rezolucji celowo wybrano O'Connora z tego względu, że projekt, któremu sprzeciwiał się Jan Paweł II, zainspirowany został przez amerykańskie organizacje feministyczne. Wszystko wskazywało na to, iż Stany Zjednoczone i Stolicę Apostolską dzielą niemożliwe do przełamania bariery kulturowe i wzajemne niezrozumienie. Innymi słowy, ruch feministyczny mający na celu „upełnomocnienie" kobiet w kwestii planowania rodziny postrzegany był przez Watykan jako ni mniej, ni więcej tylko próba zalegalizowania aborcji na żądanie.
Prowadzona przez papieża kampania objęła niebawem cały świat. Krajowe konferencje biskupów w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Ameryce Łacińskiej, a głównie w Europie zmuszały poszczególne rządy do poparcia sprawy Watykanu w Kairze. W Manili kardynał Jaime L. Sin wyprowadził na ulice dwieście tysięcy katolików, aby wyrazili swe poparcie dla walki, jaką Jan Paweł II toczy w imię ludzkości. Papiescy wysłannicy zwrócili się nawet do rządów krajów muzułmańskich, chcąc wykorzystać fakt, że niektóre grupy islamskie interpretują przepisy Koranu jako sprzeciwiające się aborcji. Arcybiskup Jean-Louis Tauran, sekretarz Stolicy Apostolskiej do spraw relacji z państwami (odpowiednik ministra spraw zagranicznych), odwiedził Libię i Iran z prośbą o poparcie stanowiska Kościoła, czym bardzo zaniepokoił Stany Zjednoczone, traktujące oba te państwa jako międzynarodowych pariasów.
Trzy dni przed otwarciem konferencji kairskiej, co nastąpiło 4 września, rzecznik Watykanu, doktor Navarro-Valls, uznał za niezbędne przypuszczenie osobistego ataku na wiceprezydenta Gore'a, który po wszystkich zapewnieniach, iż Waszyngton nie zmierza do legalizacji aborcji w skali międzynarodowej, sam miał w Kairze przewodniczyć delegacji amerykańskiej. W oświadczeniu prasowym Navarro-Valls stwierdził, iż „Pan Al Gore (...) oświadczył ostatnio, że »Stany Zjednoczone nie dążyły, nie dążą i nie będą dążyć do usankcjonowania międzynarodowego prawa do aborcji«. A jednak propozycja dokumentu, którego głównym sponsorem są Stany Zjednoczone, tak naprawdę zaprzecza oświadczeniu pana Gore'a"*.
W czasie trwania konferencji w Kairze siedemnastoosobowa delegacja Watykanu nieustannie protestowała przeciwko wprowadzaniu ustępów o aborcji i antykoncepcji do proponowanego dokumentu końcowego. Dokument noszący tytuł „Program działania" miał obowiązywać przez następnych dwadzieścia lat. Stopniowo jednak delegacja Stolicy Apostolskiej była coraz bardziej osamotniona i stała się obiek-
416
tem ostrej krytyki za „obstrukcjonizm". Jan Paweł II musiał osobiście instruować delegatów, aby szukali politycznego kompromisu, nie odrzucając jednocześnie podstawowych zasad moralnych wyznawanych przez Stolicę Apostolską.
Prezydent Clinton, obawiając się, że uczciwe głosowanie mogłoby doprowadzić do fatalnego w skutkach rozłamu między Stanami Zjednoczonymi a Watykanem, również polecił amerykańskiej delegacji szukać takiego kompromisu. W rezultacie wszyscy coś zyskali i stracili zarazem.
Ostateczne sformułowanie „Programu działania", uchwalonego jednogłośnie i podpisanego przez wszystkie delegacje (w tym również watykańską), stanowiło wygraną Jana Pawła II. Dokument stwierdzał, iż kobiety mają prawo do „wyboru metod regulacji płodności"*, a nie jak miało to być w wersji pierwotnej, że powinny mieć prawo do „ustawy o płodności"*, która w rozumieniu Światowej Organizacji Zdrowia oznacza prawo do aborcji. Przegrana papieża polegała na tym, że tak znienawidzony przez niego termin „aborcja" znalazł się ostatecznie w tekście, jakkolwiek odniesienie do tego słowa zostało złagodzone stwierdzeniem, iż aborcja „w krajach, gdzie jest dozwolona prawem"*, powinna być „bezpieczna"*.
Do pewnego stopnia jednak ostatnie słowo należało do Jana Pawła H. Arcybiskup Renato Martino, szef delegacji watykańskiej, oświadczył: „Nie należy rozumieć przez to, iż Stolica Apostolska aprobuje aborcję lub że zmieniła swe poglądy moralne na temat aborcji"*. Dodał też, iż Kościół nadal jest przeciwny antykoncepcji, sterylizacji i używaniu prezerwatyw w ramach programu walki z AIDS. Następnie delegacja Stolicy Apostolskiej wystosowała dwustronicowy list, w którym podkreśliła swe zastrzeżenie wobec ostatecznego brzmienia dokumentu końcowego konferencji kairskiej, podkreślając, że „Program działania" ciągle nosi piętno „indywidualistycznego rozumienia sek-sualizmu"* i kładzie jednocześnie niewystarczający nacisk na wzajemną miłość w życiu małżeńskim. Jest to tradycyjny pogląd Wojtyły na stosunki męsko-damskie.
Ale czy Janowi Pawłowi II opłacało się aż tak angażować w tę sprawę?
Papież uważa, iż mimo padających ze wszystkich stron słów krytyki, zdecydowanie tak. Jego zdaniem, gdyby nie podjął tej walki, angażując w nią całą swą energię i umiejętności, konferencja Organizacji Narodów Zjednoczonych wprowadziłaby do prawa międzynarodowego aborcję na żądanie; zatem gra warta była ryzyka.
Podczas wigilijnego przemówienia do członków kurii papież stwierdził,
417

iż pierwotny projekt dokumentu ONZ-owskiego był „absolutnie nie do przyjęcia, skłaniał się do usankcjonowania obok innych środków kontroli narodzin również aborcji"*. Ale — dodał -- „Kościół zaprotestował (...) budząc sumienia"*, po czym zacytował słowa Matki Teresy z Kalkuty, zakonnicy, którą najbardziej umiłował: „ani matka, ani ojciec, ani lekarz, żadna agencja, żadna konferencja, żaden rząd. Nikt nie ma do tego prawa. Jedynym, który ma prawo odbierać życie, jest Ten, kto je stworzył".
Najważniejsze jednak, iż kairskie kontrowersje nie miały niszczącego wpływu na stosunki między Stolicą Apostolską a Stanami Zjednoczonymi. Co więcej, prezydent Clinton na początku grudnia 1994 roku zaproponował listownie Janowi Pawłowi II stałą współpracę rządu Stanów Zjednoczonych z ogólnoświatową siecią prowadzonych przez Kościół rzymskokatolicki agencji dobroczynnych i instytucji opieki społecznej, aby mieć pewność, że amerykańska pomoc trafia do właściwych odbiorców. Układ taki nie ma precedensu w relacjach Stanów Zjednoczonych z jakąkolwiek światową instytucją religijną. W liście swym Clinton stwierdza, że „współdziałając i koordynując wspólne wysiłki, będziemy mogli łagodzić cierpienie"*, jakie ludzkość znosić musi w wyniku nieszczęść lub wojen. „Chcielibyśmy bardziej systematycznie wymieniać informacje, w tym raporty z terenu"* — napisał do papieża prezydent. Jan Paweł II przyjął propozycję.
Clinton zaproponował też Ojcu Świętemu współpracę „w zakresie zapobiegania kryzysom oraz prowadzenia działań mediacyjnych"*. Zważywszy na to, że Stolica Apostolska ma dostęp, zarówno prywatny jak oficjalny, do każdego zakątka świata — oraz tak rozbudowaną sieć dyplomatyczną i kościelną — Watykan rzeczywiście może się stać najwartościowszym partnerem Stanów Zjednoczonych w misjach pokojowych na całym świecie.
Niestety, z powodu kontrowersji na temat aborcji, jakie wystąpiły podczas konferencji kairskiej, nie podjęto dyskusji nad propozycją Stolicy Apostolskiej, aby rodziny pracujących w krajach rozwiniętych emigrantów z Trzeciego Świata mogły przyjeżdżać na stałe do swych krewnych. W pojęciu Jana Pawła II stanowi to jedno z praw człowieka, które nakazuje „ludzka przyzwoitość". Na ten problem, jako rzecznik całej ludzkości, kładzie największy nacisk, ale Europa Zachodnia, do której głównie prośba ta była skierowana, nie ma najmniejszej ochoty przyjmować setek tysięcy kobiet i dzieci z Trzeciego Świata.
W szerszym wymiarze nastawienie i polityka papieża w latach dziewięćdziesiątych zasadza się na jego rozumieniu uniwersalnych wartości moralnych oraz niepokoju, że wartości te giną. Poglądy na kwestie
418
eksualizmu, aborcji i antykoncepcji stanowią naturalnie kluczowy lement światopoglądu Jana Pawła II, ale przede wszystkim uważa się on za rzecznika wartości rodziny w czasach, kiedy ta tradycyjna instytucja na całym prawie świecie załamuje się, a tym samym, jego zdaniem, załamuje się całe społeczeństwo.
List do Rodzin" miał ukazać Jana Pawła II jako głównego orędownika moralności. Ojciec Święty zabiera głos na tematy „tabu" bardziej otwarcie niż większość rzeczników i polityków, rozprawia publicznie o seksualizmie i jego wpływie na rodzinę oraz społeczeństwo.
W walce o wartości moralne Jan Paweł II przypisuje decydującą rolę dyscyplinie, zwłaszcza w Kościele rzymskokatolickim — twierdzy, z której kieruje swą kampanią. Ale ceną, jaką przychodzi płacić mu za utrzymanie tej dyscypliny, są coraz większe kontrowersje w łonie samego Kościoła. Jedną z najpoważniejszych jest rola kobiet w tej instytucji.
Problem polega na tym, czy kobieta może zostać wyświęcona na kapłana (tak, jak dzieje się to w kilku kościołach protestanckich głównego nurtu). Kwestia ta budzi największe kontrowersje obok zabronionej przez encyklikę Humanae vitae sztucznej antykoncepcji. Jan Paweł II kategorycznie sprzeciwia się kapłaństwu kobiet; co więcej, zabronił oficjalnie wszelkich dyskusji na ten temat w ramach Kościoła.
Uczynił to w ogłoszonym 22 maja 1994 roku liście apostolskim Ordinatio sacerdotalis adresowanym do „biskupów Kościoła katolickiego". Pismem tym położył kres coraz większym naciskom płynącym ze wszystkich stron, aby na księży wyświęcać też kobiety. List ów nie tylko sprzeciwia się kapłaństwu kobiet, ale również formułuje zakaz -T bezprecedensowy we współczesnej historii -- podejmowania w ramach Kościoła jakichkolwiek dyskusji na ten temat. Publikacja listu wywołała falę protestów wśród kobiet i wielu teologów, potęgując jeszcze kontrowersje narosłe wokół wolności słowa w ramach Kościoła. Ale Jan Paweł II jest w takich kwestiach nieugięty.
W liście papież najpierw cytuje deklarację Pawła VI na ten temat z roku 1975:
Kościół uważa, że udzielanie święceń kapłańskich kobietom jest niedopuszczalne z racji zasadniczych. Racje te są następujące: poświadczony przez Pismo święte przykład Chrystusa, który wybrał swoich Apostołów wyłącznie spośród mężczyzn, stała praktyka Kościoła, który naśladuje
419
Chrystusa, wybierając tylko mężczyzn; wreszcie żywe Magisterium Kościoła, konsekwentnie głoszące, że wykluczenie kobiet z kapłaństwa jest zgodne z zamysłem Boga wobec swego Kościoła.
Następnie Jan Paweł II cytuje własny list apostolski z roku 1988 zatytułowany Mulieris Dignitatem:
Powołując samych mężczyzn na swych Apostołów, Chrystus uczynił to w sposób całkowicie wolny i suwerenny. Uczynił to z taką samą wolnością, z jaką w całym swoim postępowaniu uwydatniał godność i powołanie kobiety, nie dostosowując się do panującego obyczaju i tradycji usankcjonowanej ówczesnym ustawodawstwem.
Na koniec dodaje:
(...) Fakt, że Najświętsza Maryja Panna, Matka Boga i Matka Kościoła, nie otrzymała misji właściwej Apostołom ani kapłaństwa urzędowego, ukazuje wyraźnie, iż niedopuszczenie kobiet do święceń kapłańskich nie może oznaczać umniejszenia ich godności ani ich dyskryminacji, ale jest wiernym wypełnieniem zamysłu Pana wszechświata.
Lecz największe oburzenie wśród krytyków papieża wywołało jego oświadczenie, iż skoro cała kwestia, mimo nauk, że kapłaństwo zarezerwowane jest wyłącznie dla mężczyzn, „(...) w naszych czasach w różnych środowiskach uważa się za podlegającą dyskusji", to kategorycznie stwierdza, że „orzeczenie to powinno być przez wszystkich wiernych Kościoła uznane za ostateczne".
L'Osservatore Romana stawia sprawę jeszcze jaśniej, podkreślając, że słowa Jana Pawła II, iż „(...) nie należy (...) do zagadnień podlegających dyskusji" oraz że jest to „równoznaczne z wprowadzeniem w błąd ich sumień", zamykają całą sprawę.
Zakaz wszelkich debat w Kościele na ten temat sprowokował pytanie, czy Jan Paweł II nie cofa kierowanej przez siebie instytucji o trzydzieści lat, do czasów sprzed Soboru Watykańskiego II. Teologowie przypominają, że choć Pius XII oświadczył w encyklice Humani generis, że jeśli którykolwiek z papieży wypowie się w jakiejś kwestii, nawet w swym zwykłym nauczaniu (Urząd Nauczycielski), sprawa ta nie podlega dalszym dyskusjom, to jednak ojcowie soboru postanowili nie
420
wprowadzać tego ustępu do Konstytucji Dogmatycznej o Kościele, podstawowego dokumentu soborowego.
Sobór Watykański I ogłosił w 1870 roku dogmat o nieomylności
napieża. Jan Paweł II zastosował tę formułę i czyniąc aluzję do swego
pasterstwa", zabronił kategorycznie dyskusji na temat kapłaństwa
kobiet.
Ksiądz Avery Dulles, konserwatywny jezuita z nowojorskiego Ford-ham University, wyjaśnił na piśmie, iż jakkolwiek Jan Paweł II powstrzymał się od „ogłoszenia nowego dogmatu", potwierdził „swym apostolskim autorytetem tradycję, którą uważał już za obowiązującą"*. Zauważył, że papież w swym liście wyraził „pewnego rodzaju akceptację dla poglądu, iż posiada władzę dawania Kościołowi nieomylnej nauki"*.
Commonweal, religijna, nowojorska gazeta katolicka odpowiedziała na te krytyki artykułem redakcyjnym na temat zakazu wyświęcania kobiet zatytułowanym „Nawet o tym nie myślcie!"
W miesiąc po opublikowaniu listu apostolskiego Jan Paweł II, najwyraźniej chcąc ułagodzić kobiety, zadeklarował w przemówieniu, że „należy respektować ich godność"*. Powiedział, że:
Kościół rozważa ruch określany mianem emancypacji, wyzwolenia lub promocji kobiet w świetle nauk objawionych dotyczących godności istoty ludzkiej, dotyczących wartości indywidualnych osób — mężczyzn i kobiet w widzeniu Stwórcy — oraz roli przypisanej kobiecie w dziele zbawienia. Kościół zatem stoi na stanowisku, iż poznanie prawdziwej wartości kobiety ma swe ostateczne źródło w chrześcijańskiej świadomości wartości każdej osoby.*
Jest jednak mało prawdopodobne, by to „uznanie" w jakikolwiek sposób zadowoliło kobiety, które uważają, że oprócz prawa do kapłaństwa powinny mieć więcej do powiedzenia w sprawach Kościoła. Tak zatem na Synodzie Biskupów zwołanym w Rzymie w październiku 1994 roku, poświęconym zagadnieniom życia konsekrowanego i jego misji w Kościele i w świecie, kobiet było bardzo niewiele, bo na 348 uczestników tylko 59. A przecież na świecie działa 615 000 zakonnic, a księży, braci, zakonników i mnichów zaledwie 224 000.
Podczas gdy kardynał Ratzinger, prefekt Kongregacji do Spraw Nauki Wiary oraz szef watykańskich teologów, napisał w opublikowanym w czerwcu komentarzu, że „kobieta, na przykład przeorysza, matka przełożona albo zakonnica wielkiej świętości lub wiedzy (...) noże zostać niebawem powołana na stanowisko w kurii w Rzymie"*,
421
październikowy Synod Biskupów ograniczył się jedynie do mglistego oświadczenia, iż „kobiety konsekrowane powinny w większym stopniu uczestniczyć, kiedy wymaga tego sytuacja, w konsultowaniu i wypracowywaniu decyzji w Kościele".
A zgodnie z przepisami wydanymi w roku 1994 kobietom spoza Kościoła nie przysługują żadne nowe koncesje i nie będą robione dla nich w tym względzie wyjątki.
W sierpniu kongregacja Ratzingera oznajmiła, iż kobiecie z wadą macicy, która stanowić może zagrożenie w przyszłej ciąży, nie wolno poddać się zabiegowi wycięcia macicy lub podwiązania jajowodów. Problem ten podnieśli amerykańscy biskupi w imieniu katolickich szpitali w Stanach Zjednoczonych, lecz kongregacja zadecydowała, iż takie ingerencje chirurgiczne są „moralnie nie do zaakceptowania"*.
We wrześniu Ratzinger wystosował list do wszystkich biskupów świata, w którym oświadcza, że rozwiedzeni katolicy wchodzący w nowy, nie usankcjonowany przez Kościół związek małżeński nie mogą przyjmować komunii (jeśli nie zrezygnują ze stosunków seksualnych), a drugie małżeństwo usankcjonowane zostanie wyłącznie w przypadku, jeśli sąd kościelny uzna pierwszy związek za niebyły. Dokument stanowił odpowiedź na list pasterski opublikowany w 1993 roku przez trzech biskupów niemieckich - - w tym również Karla Lehmanna, przewodniczącego konferencji episkopatu niemieckiego — sugerujący, iż osoby, które się rozwiodły i wstąpiły w nowy związek, mogą przyjmować komunię, jeśli sumienie mówi im, że poprzedni związek był nieudany. (W roku następnym Lehmann został ostentacyjnie pominięty, gdy papież mianował nowych kardynałów).
Wszystkie te zarządzenia osobiście aprobował Jan Paweł II. Nie zamierza w najmniejszym stopniu złagodzić tradycyjnych dogmatów Kościoła. Gdy podczas jego wizyty w Stanach Zjednoczonych w 1987 roku amerykańscy księża zapytali na sympozjum, kiedy kobiety będą mogły być wyświęcane na kapłanów, a kapłani mieć żony, papież odparł z uśmiechem i we wprowadzający w zmieszanie sposób słowami popularnej brytyjskiej piosenki z czasów pierwszej wojny światowej: „Daleka droga do Tipperary... Daleka droga..." (pominął następny wers: „Do najsłodszej dziewczyny, jaką znam").
Stosunki między Watykanem a bardziej otwartym i bezstronnym Kościołem katolickim w Stanach Zjednoczonych nigdy nie były pozbawione pewnych napięć, lecz zostały poważnie nadwątlone przez list papieski o wyświęcaniu kobiet oraz kolejny potężny atak przeprowa-
422
dzony sześć miesięcy później przez kardynała Ratzingera, a dotyczący
kwestii płci.
W listopadzie 1994 roku kierowana przez niego Kongregacja do Spraw N uki Wiary w sposób bezprecedensowy unieważniła nagle zatwierdzone orzez Kongregację do Spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów I0we tłumaczenie na angielski standardowej, przejrzanej wersji Biblii oraz tekstów psalmów w Nowej Biblii Amerykańskiej, ponieważ wprowadzają „j?zyk inkluzywny". Nowe tłumaczenie wyeliminowało z liturgii słowa rodzaju męskiego, wprowadzając terminy w rodzaju nijakim, takie jak ,człowieczeństwo" zamiast „rodzaj ludzki" (choć sam Bóg pozostaje ciągle określany zaimkiem: „On"). „Język ekskluzywny" zachowuje natomiast w terminologii biblijnej rodzaj męski.
Nowe tłumaczenie opierało się na orzeczeniu Konferencji Biskupów Katolickich USA, stwierdzającym, że: „Pewne elementy amerykańskiej kultury stają się wyjątkowo uczulone na »język ekskluzywny«, to znaczy język, który wydaje się wykluczać równość i godność poszczególnych osób, bez względu na ich rasę, pleć, wyznanie, wiek czy zdolności (...) Słowo Boże głoszone wszystkim narodom z natury jest »inkluzywne«, to znaczy adresowane do wszystkich ludzi, do mężczyzn i do kobiet. Dlatego należy dołożyć wszelkich starań, aby stworzyć język tłumaczeń Biblii na tyle inkluzywny, na ile pozwala wierność tłumaczenia"*.
Stosunkiem głosów 195 do 21 biskupi amerykańscy przegłosowali inkluzywną wersję językową, nowe tłumaczenie zaakceptowała w roku 1992 Kongregacja do Spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, a Kościół w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie wydrukował milion egzemplarzy nowej wersji Biblii. I oto nieoczekiwanie kongregacja Ratzingera zakazała rozpowszechniania tego tekstu jako nieprzydatnego w liturgii.
Nie wiemy, jaka była reakcja na to upokorzenie prefekta Kongregacji do Spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, kardynała Antonio Maria Javierre Ortasa, Hiszpana, który jest czołowym autorytetem w sprawach ekumenizmu. Najwyraźniej stanowisko Ratzingera w oczach Jana Pawła II liczyło się bardziej niż stanowisko Javierre Ortasa.
Upokorzeni, naturalnie, zostali również biskupi amerykańscy, gdyż Stolica Apostolska zakwestionowała ich autorytet w sprawie nauczania wiary, co uważali za swe fundamentalne prawo, zwłaszcza w świetle dekretów Soboru Watykańskiego II o wspólnym zarządzaniu Kościołem. Dwa lata wcześniej opóźnione zostało zaplanowane na rok 1992 wydanie — pierwsze po 450 latach — angielskiej wersji (tłumaczonej - francuskiego) Katechizmu Kościoła Katolickiego, ponieważ musiało Powstać w języku ekskluzywnym.
423
Jednakże mimo palącego amerykańskich biskupów gniewu i potępienia decyzji Ratzingera przez większą część katolickiej prasy w Stanach Zjednoczonych biskupi nie zdecydowali się na otwartą konfrontację ze Stolicą Apostolską w sprawach związanych z płcią. Po prostu nabrali wody w usta. A na dorocznej konferencji w listopadzie 1994 roku w „duszpasterskiej refleksji" wyrazili poparcie dla sprzeciwu Jana Pawła II wobec święceń kapłańskich kobiet i uszanowali zakaz wszelkich dalszych debat na ten temat jako „wyraz jasnego potwierdzenia nauki katolickiej i służby pasterskiej dla całego Kościoła". Stwierdzali też, że: „godzimy się z faktem, iż muszą się temu podporządkować wszyscy wierni"*.
Kiedy w 1992 roku biskupom nie udało się zebrać wystarczającej liczby głosów dla uprawomocnienia listu pasterskiego dotyczącego kobiet (choć prace nad nim trwały dziewięć lat), zadeklarowali, że: „musimy poszukać alternatywnych rozwiązań, dzięki którym kobiety będą mogły pełnić w Kościele kierownicze funkcje"*. Miało to stanowić substytut święceń kapłańskich, toteż biskupi stwierdzili z pewną satysfakcją, że „ostatnie badania wykazują, iż 85 procent stanowisk kościelnych nie wymagających święceń zajmują niewiasty"*.
Ale siostra Theresa Kane, która podczas papieskiej wizyty w Stanach Zjednoczonych w roku 1979 zwróciła się do Jana Pawła II z pytaniem o miejsce kobiet w Kościele, wcale tej satysfakcji nie podziela. Twierdzi, że „około siedemdziesięciu procent" amerykańskich katolików przychylnie odnosi się do idei święceń kapłańskich dla kobiet.
Nie ulega kwestii, że znaczna liczba amerykańskich katolików czuje się coraz bardziej zrażona nieugiętym stanowiskiem Stolicy Apostolskiej wobec ich życia i form modlitwy. Zastanawiają się, czy tak zaniepokojony „kulturą śmierci" Jan Paweł II po prostu nie lekceważy innych życiowych aspektów kultury amerykańskiej i czy nie pogłębia się przepaść między Amerykanami a Stolicą Apostolską, a w każdym razie między Amerykanami a samym papieżem.
Nieustępliwie konserwatywny w kwestiach Kościoła i wiary Jan Paweł II wykazuje olbrzymią dalekowzroczność i posiada niewiarygodnie otwarty umysł na sprawy dotyczące wzajemnych relacji religii i nauki. Wykazał rzeczywiście wiele odwagi i inicjatywy, aby gruntownie zmienić nastawienie Kościoła do tych zagadnień, a jednocześnie spojrzeć inaczej na pewne zaszłości historyczne.
Tak zatem w pierwszym roku swego pontyfikatu - - 10 listopada 1979 roku -- Jan Paweł II, czcząc setną rocznicę urodzin Alberta
424
Einsteina, największego matematyka i fizyka XX wieku (Żyda z po-
hodzenia), zaproponował ponowną rewizję sprawy Galileusza. Jak-
lwiek Kościół już w roku 1741 przyznał, że to włoski astronom miał
cię twierdząc, że Ziemia obraca się wokół Słońca (a nie odwrotnie),
idzielił zezwolenia na publikowanie dzieł uczonego, to nigdy nie
orzyznał się do popełnionego w 1633 roku błędu, w wyniku którego
Galileusz za głoszoną przez siebie teorię stanął przed sądem.
Jan Paweł II, jeszcze w czasach krakowskich bardzo żywo interesujący się nauką (przyjaźni się z wieloma polskimi naukowcami), okazał się pierwszym papieżem, który oświadczył, że w kategoriach prawdy historycznej Kościół winien jest Galileuszowi coś więcej niż milczące przyznanie racji. W mowie wygłoszonej w Papieskiej Akademii Nauk z okazji obchodów setnej rocznicy urodzin Einsteina, papież zaznaczył, iż:
wielkość Galileusza pod każdym względem równa się wielkości Einsteina, ale różnica między nimi polega na tym, że Galileusz musiał wiele wycierpieć ze strony Kościoła i jego organów -- tego nie wolno nam ukrywać (...) Daję pod rozwagę teologom, ludziom nauki i historykom, iż w imię szczerej współpracy powinni przeprowadzić dogłębną analizę tego przypadku (...) aby oddać cześć prawdzie wiary i nauki, oraz otworzyć drzwi ich przyszłej współpracy.*
W roku 1983 Jan Paweł II w orędziu wystosowanym z okazji trzysta pięćdziesiątej rocznicy ogłoszenia „Dialogu..." Galileusza powołał specjalną Komisję Galileuszowską, naciskając jednocześnie, by poprzez „pokorne i wytrwałe badania"* Kościół mógł dokonać „oddzielenia zasadniczych elementów wiary od systemów naukowych obowiązujących w danych wiekach"*. W rok później Watykan przyznał w oficjalnym oświadczeniu, że „dostojnicy Kościoła popełnili błąd, potępiając Galileusza"*.
W raporcie tym, komisja stwierdza, że
błędne zastrzeżenia filozoficzne i teologiczne odnośnie do nowych teorii na temat centralnego położenia Słońca i ruchu Ziemi wynikały z przejściowej sytuacji na polu wiedzy astronomicznej oraz z egzegetycznego nieładu dotyczącego kosmologii. Niektórzy współcześni Galileuszowi teologowie (...) opisując fizyczną strukturę stworzonego wszechświata, nie potrafili pojąć głębi nieformalnego znaczenia Pisma świętego (...) Właśnie w strukturze historycznej i kul-
425
turowej dopatrywać się należy przyczyny, iż sędziowie Galileusza, nie umiejąc oddzielić wiary od obowiązującej od wieków kosmologii, sądzili błędnie, iż uznanie odkrycia Kopernika (...) oznaczało poderwanie tradycji katolickiej, a zatem ich obowiązkiem jest zakazanie nauczania tej teorii.*
Rehabilitacja Galileusza po trzech i pół wiekach stanowiła bezprecedensowy przełom w historii Kościoła, lecz dla Jana Pawła II była zaledwie pierwszym krokiem w zakrojonych na znacznie szerszą skalę działaniach, zmierzających do nawiązania dialogu między religią a współczesną nauką. Ksiądz George Coyne, jezuita i astronom, dyrektor Obserwatorium Watykańskiego w Castel Gandolfo (jego biuro przylega do apartamentów papieża na najwyższym piętrze niewielkiego letniego pałacyku) twierdzi, że przypadek Galileusza służy „do rozprawienia się z mitem, iż Kościół, kultura wiary i kultura nauki są absolutnie ze sobą sprzeczne".
Ksiądz Coyne uważa, że fakt ten jest niebywale istotny, ponieważ coraz szybszy postęp nauki, od badań początku wszechświata zaczynając, a na biogenetyce kończąc, stawia fundamentalne pytania teologiczne i etyczne, które sprawiają, że Kościół musi ewoluować, by uniknąć w przyszłości pomyłek takich jak w przypadku Galileusza. Tak zatem Jan Paweł II we wrześniu 1987 roku z okazji trzechsetlecia opublikowania Principia Mathematica Isaaca Newtona, podstawowego dzieła naukowego w zakresie „związku teologii, filozofii i nauk naturalnych", sfinansował Tydzień Badań w Obserwatorium Watykańskim.
Kiedy w serii szkiców Obserwatorium Watykańskie opublikowało wyniki prac dokonanych podczas Tygodnia Badań, papież, l czerwca 1988 roku, napisał do księdza Coyne'a długi list, w którym przedstawił swój pogląd na ten temat. Traktowany obecnie jako podstawa poglądów naukowych i religijnych Kościoła list papieski stwierdzał, że
Kościół i Akademia nawiązują ze sobą dialog jako dwie kompletnie różne, ale główne instytucje w ramach ludzkiej cywilizacji i światowej kultury. W obliczu Boga bierzemy na siebie olbrzymią odpowiedzialność za kondycję człowieka, ponieważ w kategoriach historycznych mieliśmy i mamy główny wpływ na rozwój idei i wartości oraz działania ludzi (...) W ciągu wieków wielokrotnie nawiązywaliśmy ze sobą kontakt, czasami się wspieraliśmy, czasami popadaliśmy w niepotrzebne konflikty, które mąciły jedynie historię naszych obu instytucji (...)
426
Zachęcając do otwartości między Kościołem a społecznością naukowców, nie tworzymy wizji dyscyplinarnej jedności między teologią a nauką, jaka istnieje na polu danej dziedziny naukowej czy teologii w ścisłym tego słowa znaczeniu. W miarę trwającego dialogu i wspólnych badań, rosnąć będzie wzajemne zrozumienie (...) Istotne, abyśmy dialog kontynuowali, rozszerzali, pogłębiali i dążyli do wspólnego celu. W procesie tym musimy przezwyciężyć wszelkie regresywne tendencje do jednostronnego pomniejszania zagadnienia, do lęku i podejmowanej z własnej inicjatywy izolacji (...) Zarówno religia jak nauka muszą zachować swą autonomię i właściwy dla siebie charakter. Religia nie opiera się na nauce, a nauka nie stanowi przedłużenia religii (...) Podczas gdy obie mogą i powinny wspierać się jako istotne wymiary wspólnej ludzkiej kultury, żadna z nich nie powinna zakładać, że tworzy niezbędne przesłanki dla drugiej.*
Papież zalecił Kościołowi, by baczniej śledził odkrycia naukowe, a nawet brał w nich bezpośredni udział. Ojciec Święty popiera wykształcenie naukowe księży i, jeśli tego pragną, pomaga im podejmować pracę naukową. Opowiada się też za modernizacją i rozwojem własnych badań naukowych Watykanu w różnych dziedzinach.
Od roku 1582, kiedy to papież Grzegorz XIII potrzebował danych astronomicznych do przeprowadzenia reformy kalendarza (znanego dziś jako gregoriański), Watykan zajął się studiami kosmologicznymi. Leon XIII ufundował Obserwatorium Watykańskie, wzniesione na zboczu wzgórza za kopułą Bazyliki św. Piotra, a Pius XI przeniósł je do Castel Gandolfo, ponieważ światła Rzymu w poważnym stopniu utrudniały obserwację nieba. Ale w latach osiemdziesiątych światła Rzymu stały się już tak jaskrawe, że ich blask dociera nawet do letniej rezydencji papieża, toteż Jan Paweł II zatwierdził budowę watykańskiego teleskopu najnowszej generacji na Mount Graham w pobliżu Tuscon w Arizonie, jednym z najdogodniejszych miejsc na świecie do prowadzenia obserwacji astronomicznych.
Zachęcone przez Jana Pawła II obserwatorium opublikowało w roku
'93 czterystupięćdziesięciostronicową książkę zatytułowaną Quantum Lreation of the Universe and the Origin of the Laws od Naturę, która,
k mówi ksiądz Coyne, „podejmuje zagadnienie relacji między teoriami współczesnej nauki dotyczącymi początku wszechświata a teologicznym )0J?ciern Boga tworzącego wszechświat"*. Jan Paweł II -- twierdzi
427
ksiądz Coyne — wierzy „w potrzebę absolutnej i kompletnej niezależności badań naukowych i badań teologicznych. Istnieją dwa niezależne sposoby dochodzenia do prawdy i żaden nie może dyktować swych racji drugiemu"*.
Popierając osobiście postęp naukowy, papież pełni rolę gospodarza odbywającego się co dwa lata trzydniowego seminarium w Castel Gandolfo, w którym biorą udział najwybitniejsi naukowcy. W trakcie trwania tych seminariów Ojciec Święty poświęca im bez reszty cały swój czas, przysłuchując się obradom i prowadząc dyskusje podczas posiłków.
Zainteresowanie Jana Pawła II medycyną rozciąga się również na psychiatrię, dziedzinę wiedzy bardzo długo podejrzliwie traktowaną przez Kościół, który, między innymi, obawiał się, że psychoanaliza rości sobie prawa do zastępowania spowiedzi. 4 stycznia 1993 roku papież przyjął w Watykanie delegację Amerykańskiego Stowarzyszenia Psychiatrycznego. Przewodniczący tej organizacji, doktor Joseph En-glish, określił to spotkanie jako „punkt zwrotny w relacjach religii i psychiatrii"*.
Uznanie własnego błędu w przypadku Galileusza otworzyło drogę do dalszej rewizji dziejów Kościoła. Zajęty już planowaniem Jubileuszu Tysiąclecia na rok dwutysięczny, Jan Paweł II wystosował w maju 1994 roku do wszystkich kardynałów dwudziestosiedmiostronicowy list, w którym podał w zarysach te dziedziny wiedzy, w których Kościół powinien rozważyć popełnione w przeszłości błędy, zaczynając od wojen religijnych, które, zdaniem papieża, doprowadziły do niewybaczalnych aktów przemocy w imię wiary, a na trybunałach inkwizycji kończąc.
14 listopada wystosował z kolei do wiernych liczący 16000 słów list apostolski, w którym mówił o Kościele, że „nie może on przekroczyć progu nowego tysiąclecia, nie przynaglając swoich synów do oczyszczenia się przez pokutę z błędów, niewierności, niekonsekwencji i zaniedbań". Napisał, że Kościół musi odpokutować za „przyzwolenie" na łamanie praw człowieka przez reżimy totalitarne, jakie miało miejsce w obecnym stuleciu. Jednym z najdonioślejszych oświadczeń politycznych Jana Pawła II było żądanie, by Kościół publicznie wyraził skruchę za grzechy, jakich dopuścili się katolicy na przestrzeni wieków w błędnej i nadgorliwej obronie swej wiary. Jeśli powiodą mu się te wszystkie plany, okaże się to ogromnym osiągnięciem, prawie na skalę Soboru Watykańskiego II. Do nadzorowania tego przedsięwzięcia został oddelegowany kardynał Roger Etchegaray, papieski wysłannik w misjach zagranicznych. L'Osservatore Romano w następnym tygodniu określił Jana Pawła II mianem „Mojżesza naszych czasów".


Rozdział dwudziesty dziewiąty

Wizja postmarksistowskiego świata, jaką ma Jan Paweł II, jest antykonserwatywna i antykapitalistyczna, jeśli przez kapitalizm rozumie się funkcjonowanie gospodarki w sposób „dziki".
Przyczyniwszy się w znaczącym stopniu do upadku komunizmu, papież przewiduje, iż jeśli zasobny Zachód nie zda sobie sprawy z istniejących nierówności społecznych i ekonomicznych dzielących współczesny świat, nastąpi wielki konflikt między nim a cierpiącą ubóstwo Europą Wschodnią i krajami Trzeciego Świata. Tak brzmi przesłanie Jana Pawła II do ludzkości pod koniec obecnego tysiąclecia.
Nauki Kościoła odnoszące się do sprawiedliwości społecznej sięgają co najmniej ubiegłego stulecia. Osobistą filozofię Karola Wojtyły najlepiej charakteryzuje jego twórczość z okresu wojny - - zwłaszcza artykuł o francuskich księżach-robotnikach oraz dramat „Brat naszego Boga", napisany przez Wojtyłę, gdy był świeżo wyświęconym księdzem. Jego osobiste doświadczenia związane z marksizmem wyniesione z czasów, kiedy żył jeszcze w Polsce, późniejszy kontakt z krajami rozwiniętymi oraz tymi cierpiącymi nędzę, jaki nawiązał podczas swych licznych podróży, a także spotkania z tysiącami biskupów (pod koniec 1991 roku było ich na świecie 4196), których wzywa co pięć lat ad Hmina („do progów"), dały Janowi Pawłowi II pełny wgląd w kwestie sprawiedliwości społecznej.
Ojciec Święty w dużym stopniu przedstawił już swe poglądy na zagadnienia społeczne w encyklikach Redemptor hominis, Laborem exercens i w Sollicitudo Rei Socialis. Ale koncepcję swoją jako wyraz stanowiska Stolicy Apostolskiej zaprezentował w encyklice Centisimus Annus wydanej l maja 1991 roku z okazji setnej rocznicy ogłoszenia Przez Leona XIII encykliki Rerum novarum, która pierwsza w historii
429
zaprezentowała doktrynę społeczną Kościoła. Leon XIII podczas swego dwudziestopięcioletniego pontyfikatu wydał również mniej znane encykliki, w których rozważa formy zła istniejące w społeczeństwie nakazuje zniesienie niewolnictwa, pisze o naturze wolności ludzkiej', o włoskich imigrantach, o kondycji społecznej w Belgii.
Gdy Jan Paweł II opublikował Centisimus Annus (l maja, w dzień Święta Pracy; Rerum novarum ukazała się 15 maja), komunizm już upadł i papież kierował swe słowa do świata znajdującego się w całkiem nowej sytuacji.
Krytykując zarówno przebrzmiały już marksizm, jak też triumfujący kapitalizm, encyklika formułuje wniosek na temat plagi dręczącej oba systemy: „Doświadczenie historyczne Zachodu natomiast wykazuje, że nawet jeśli marksistowska analiza i rozumienie podstaw alienacji są fałszywe, to jednak alienacja połączona z utratą autentycznego sensu istnienia jest zjawiskiem obecnym również w rzeczywistości społeczeństw zachodnich".
Niezadowolony z obecnej kultury Zachodu Jan Paweł II stawia zarzut, że alienacja
występuje (...) w sferze konsumpcji, gdy człowiek wikła się w sieć fałszywych i powierzchownych satysfakcji, podczas gdy powinien spotkać się z pomocą w autentycznej i konkretnej realizacji swojej osobowości. Alienacja występuje również w sferze pracy, kiedy jej organizacja jest nastawiona tylko na maksymalizację produkcji i zysku, pomija zaś to, w jakim stopniu pracownik przez własną pracę realizuje się jako człowiek. To zaś zależy od tego, czy wzrasta jego udział w autentycznej i solidarnej wspólnocie, czy też się pogłębia izolacja w złożonym układzie stosunków zdeterminowanych przez bezwzględną rywalizację i wyobcowanie, w którym jest on traktowany jedynie jako środek, nie zaś jako cel".
Następnie papież stawia pytanie, czy można powiedzieć, że klęska komunizmu oznacza „zwycięstwo kapitalizmu jako systemu społecznego i że ku niemu winny zmierzać Kraje, które podejmują dzieło przebudowy gospodarczej i społecznej". Pyta: „Czy to jest model, który należy proponować Krajom Trzeciego Świata, szukającym właściwej drogi rozwoju gospodarczego i politycznego?"
Kierując odpowiedź do dawnych krajów komunistycznych jak rów-
430
•eż do krajów Trzeciego Świata, Jan Paweł II przeprowadza taką cierpką analizę:
Jeśli mianem „kapitalizmu" określa się system ekonomiczny, który uznaje zasadniczą i pozytywną rolę przedsiębiorstwa, rynku, własności prywatnej i wynikającej z niej odpowiedzialności za środki produkcji oraz wolnej ludzkiej inicjatywy w dziedzinie gospodarczej, na postawione wyżej pytanie należy z pewnością odpowiedzieć twierdząco, choć może trafniejsze byłoby tu wyrażenie „ekonomia przedsiębiorczości", „ekonomia rynku" czy po prostu „wolna ekonomia". Ale jeśli przez „kapitalizm" rozumie się system, w którym wolność gospodarcza nie jest ujęta w ramy systemu prawnego, wprzęgającego ją w służbę integralnej wolności ludzkiej i traktującego jako szczególny wymiar tejże wolności, która ma przede wszystkim charakter etyczny i religijny, to wówczas odpowiedź jest zdecydowanie przecząca.
Papież zauważa, że choć „koncepcja marksistowska poniosła klęskę (...) nadal występują na świecie zjawiska marginalizacji i wyzysku, zwłaszcza w Trzecim Świecie, a także zjawiska alienacji człowieka, zwłaszcza w Krajach najbardziej rozwiniętych". Oświadcza ponadto, że „przeciw [tym zjawiskom] stanowczo występuje Kościół".
Zauważając, że „wielkie rzesze ludzi żyją nadal w warunkach skrajnej nędzy materialnej i moralnej", Jan Paweł II pisze: „Upadek systemu komunistycznego w wielu Krajach usuwa niewątpliwie jedną z przeszkód, które nie pozwalały skutecznie i w sposób realistyczny stawić czoła tym problemom, nie wystarcza jednak do ich rozwiązania".
Rekapitulując sytuację w krajach postkomunistycznych, papież kończy ostrzeżeniem: „Istnieje wręcz niebezpieczeństwo rozpowszechnienia się radykalnej ideologii kapitalizmu, która odmawia nawet ich rozpatrywania, uważając a priori za skazane na niepowodzenie wszelkie próby stawienia im czoła, pozostawiając ze ślepą wiarą ich rozwiązanie swobodnej grze sił rynkowych".
Ponieważ encykliki papieskie nie są powszechnie znane w kręgach pozakościelnych i czyta je stosunkowo wąskie grono naukowców i komentatorów, koncepcje Jana Pawła II zostały w dużym stopniu wypaczone przez ideologicznych obrońców przeciwnych obozów.
Konserwatywni i „neoliberalni" komentatorzy, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, głoszą pogląd, że antykomunizm papieża jest
431
równoznaczny z bezkrytycznym nastawieniem prokapitalistycznym oraz że to „rynek ekonomiczny", którego był orędownikiem (czego nigdy nie robił), powalił na kolana marksizm w Związku Radzieckim i w krajach Europy Wschodniej.
Inni, przeważnie w państwach Trzeciego Świata, twierdzą, że Jan Paweł II sprzeciwia się własności prywatnej, mimo że encyklika podkreśla, iż „własność środków produkcji tak w przemyśle, jak i w rolnictwie, jest słuszna wtedy, gdy służy użytecznej pracy". Ale jednocześnie Jan Paweł II zaznacza, iż taka własność
przestaje (...) być uprawniona, gdy nie jest produktywna, lub kiedy służy przeszkadzaniu pracy innych, lub uzyskiwaniu dochodu, którego źródłem jest nie globalny rozwój pracy i społecznego majątku, lecz wyzysk, niegodziwe wykorzystywanie, spekulacja i rozbicie solidarności świata pracy. Własność taka nie ma żadnego usprawiedliwienia i w obliczu Boga i ludzi jest nadużyciem.
Jan Paweł II zastrzega jednak, że „Kościół nie proponuje żadnych modeli", ponieważ „realne i naprawdę skuteczne modele mogą się zrodzić jedynie w ramach różnych historycznych sytuacji, dzięki wysiłkowi tych wszystkich, którzy w sposób odpowiedzialny podejmują konkretne problemy we wszystkich ich aspektach społecznych, gospodarczych i kulturalnych". Ale jego lista licznych „nie" kierowanych szczególnie pod adresem zachodniego kapitalizmu jasno pokazuje, jaki rodzaj wyłaniającego się w świecie postmarksistowskim społeczeństwa chciałby widzieć papież. Utrzymuje, że „Kościół ofiarowuje jako niezbędną ideę przewodnią swoją naukę społeczną".
Papież wybrał Rygę, stolicę Łotwy, która jeszcze dwa lata wcześniej stanowiła republikę radziecką, na miejsce, gdzie ogłosił tekst, który można określić mianem „Manifestu Postkomunistycznego". Uczynił to 9 września 1993 roku na Uniwersytecie Ryskim podczas swej podróży do krajów nadbałtyckich, pierwszej wizyty na terenach byłego Związku Radzieckiego. Wtedy stacjonowały tam jeszcze rosyjskie wojska.
Dziesiątki tysięcy Łotyszów, wśród nich wielu Żydów, zamordowali hitlerowcy. Kolejne dziesiątki tysięcy, podczas drugiej wojny światowej, gdy przez ich ziemie raz po raz przetaczał się front, Rosjanie wysłali do niewolniczej pracy w łagrach. Jan Paweł II, który osobiście przeżył
kropności ostatniej wojny, powiedział grzmiącym głosem starotes-
mentowego proroka: „Za nami są już krwawe, masowe tragedie (...)
'ednak nie żyjemy w świecie pokoju, którego wszyscy pragniemy (...)
przeciwnie, przeżywamy okres niezwykłych napięć w dziejach Europy
świata, okres absurdalnych konfliktów i utrzymujących się na całej
olanecie tysięcznych sprzeczności. Nikt z nas nie potrafi przewidzieć
przyszłości".
Potem przedstawił swe poglądy na społeczeństwo postkomunistyczne w kontekście nauk Kościoła oraz własny punkt widzenia na nowy układ polityczny i wyjaśnił, w jaki sposób narody powinny się organizować.
Społeczna nauka Kościoła nie jest także surogatem ideologii kapitalizmu. W rzeczywistości Kościół, choć zdecydowanie potępia „socjalizm" (...) dystansuje się od ideologii kapitalistycznej, przypisując jej odpowiedzialność za przejawy jaskrawej niesprawiedliwości społecznej.
Mówiąc o marksizmie, Jan Paweł II stwierdził:
Jednakże problemy, które stały się historyczną przyczyną powstania tego systemu, były realne i poważne. Sytuacja wyzysku, w którą pozbawiony ludzkiego oblicza kapitalizm wepchnął proletariat od samego początku ery przemysłowej, była bowiem tak wielką niegodziwością, że także Kościół otwarcie ją potępiał w swoim nauczaniu społecznym (...) [Dlatego właśnie marksizm] mógł cieszyć się tak wielkim powodzeniem nawet w społeczeństwach zachodnich. Jednakże proponowane przez niego rozwiązanie musiało prowadzić do klęski (...) w imię „klasy" lub rzekomego dobra społecznego prześladowano lub wręcz uśmiercano jednostki.
Obstając przy twierdzeniu, że „nauka społeczna Kościoła nie stanowi trzeciej drogi między kapitalizmem i komunizmem" oraz „iż jego zadaniem nie jest tworzenie »systemu«", papież proponuje posługę: „(...) wyznaczanie nieprzekraczalnych granic i wskazywanie, jak należy postępować, aby różne projekty polityczne i ekonomiczne, formułowane w konkretnej historii narodów na podstawie nieskończonej liczby zmiennych danych, były godne człowieka i zgodne z prawem moralnym".
432
433
Zdaniem Jana Pawła II prawdziwy nowy ład świata wymaga od społeczeństw
wyważonej koncepcji państwa, która podkreśla jego wartość i potrzebę, ale wystrzega się wszelkich pretensji totalitarnych; państwa pojmowanego zatem jako służba zespalająca obywateli w jedno społeczeństwo, chroniące je i nadające mu kierunek, które wszystkim daje prawne gwarancje uregulowanego życia, a słabszym zapewnia oparcie, którego potrzebują, by nie ugiąć się przed przemocą lub obojętnością silniejszych (...)
[Wartość demokracji polega na] (...) udziale wszystkich za pośrednictwem specjalnych organów przedstawicielskich i kontrolnych, służących dobru wspólnemu demokracji, która (...) oparta jest na fundamentalnych wartościach, bez których „łatwo się przemienia w jawny lub zakamuflowany totalitaryzm".
Jan Paweł II, jak żaden z jego poprzedników w XX wieku, bierze aktywny udział w polityce zagranicznej i kieruje watykańską dyplomacją. Zademonstrował to w spokojny, lecz zadziwiający sposób na początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy odwracając swą uwagę od Europy Wschodniej i koncentrując się na sprawach Środkowego Wschodu, rozpoczął proces, który zaowocował nawiązaniem stosunków dyplomatycznych między Stolicą Apostolską a Izraelem w czterdzieści pięć lat po powstaniu tego państwa. Oznaczało to aktywne włączenie się Watykanu w sprawy Środkowego Wschodu i zaznaczenie tam, po bardzo długiej przerwie, swych wpływów.
Nowa polityka wobec Izraela, zainicjowana przez Jana Pawła II, zaczęła się w listopadzie 1991 roku od przybycia do Rzymu nowego ambasadora Izreala we Włoszech Avi Paznera, wytrawnego dyplomaty, który wcześniej pełnił funkcję doradcy premiera Itzhaka Shamira. Pazner, zanim jeszcze zdążył złożyć listy uwierzytelniające prezydentowi Włoch, otrzymał telefon od Emanuelle Scammacca del Murgo y delia Agnona, ambasadora Włoch przy Stolicy Apostolskiej, który zaprosił go do swej rezydencji na lunch. Pazner wyjaśnił mu, że nie należy do etykiety przyjmowanie takich zaproszeń, zanim złoży się listy uwierzytelniające głowie państwa, którego jest się gościem. Scammacca jednak obstawał zdecydowanie przy swym zaproszeniu i po kilku dniach obaj dyplomaci się spotkali.
Ku ogromnemu zdumieniu Paznera na lunchu pojawił się również
onsignore Luigi Gatti, jeden z najwyżej postawionych dyplomatów Stolicy Apostolskiej, odpowiedzialny za politykę na Środkowym Wschodzie. Później ambasador Scammacca przeprosił obu gości i zo-tawił Paznera sam na sam z Gattim. Obaj panowie odbyli całkowicie ooufną, dwugodzinną rozmowę, w której watykański dyplomata natychmiast podniósł kwestię „oficjalnych rozmów" w celu rozwiązania istotnych problemów nękających Stolicę Apostolską i Izrael, takich jak własność Kościoła i podatki.
Pazner nie miał najmniejszych wątpliwości, że Gatti wypełnia bezpośrednie instrukcje Jana Pawła II, wyjaśnił więc, iż w istniejącej sytuacji, gdy nie zostały nawiązane oficjalne stosunki dyplomatyczne między oboma państwami, rozmowy takie są niemożliwe. Gdy Gatti oświadczył, że Stolica Apostolska nie może nawiązać takich stosunków, dopóki nie zostaną ostatecznie ustalone granice państwa Izrael, Pazner odrzekł: „No cóż, utrzymujecie przecież stosunki z innymi państwami, których granice też nie zostały ostatecznie ustalone"*. Obaj dyplomaci zdecydowali się „kontynuować tę rozmowę później"*. Premier Shamir, powiadomiony o nieoczekiwanym lunchu, polecił Paznerowi pozytywnie reagować na wszelkie przyszłe inicjatywy Watykanu, jeśli oczywiście takie zostaną przedstawione.
Stolica Apostolska najwyraźniej nie zamierzała marnować czasu, toteż na początku 1992 roku Pazner został zaproszony przez sekretarza stanu Sodano oraz arcybiskupa Taurana, odpowiedzialnego za kontakty z zagranicą.
Po porażce Iraku w wojnie nad Zatoką Perską, co miało miejsce rok wcześniej, sytuacja na Środkowym Wschodzie zmieniła się radykalnie. Interwencja Stanów Zjednoczonych spotkała się z ostrą krytyką ze strony Jana Pawła II, który utrzymywał, że nie jest to „po prostu" wojna. Papież, który słał żarliwe apele do prezydentów Busha i Sad-dama Husseina o zaprzestanie walki, uważał, że siły zachodnie przed wszczęciem operacji „Pustynna Burza" nie wyczerpały wszystkich środków dyplomatycznych zmierzających do pokojowego uregulowania kwestii zajęcia Kuwejtu przez wojska irackie w sierpniu 1990 roku.
Ale po zakończeniu tej wojny, gdy Stanom Zjednoczonym udało się PO raz pierwszy skłonić Izrael, Jordanię, Syrię, Liban i Organizację Wyzwolenia Palestyny do udziału w rokowaniach pokojowych na Środkowym Wschodzie, papież stwierdził, że nadszedł właściwy mo-ment, aby do działań dyplomatycznych w tym rejonie świata włączyła si? aktywnie również Stolica Apostolska.
Pazner był w pełni świadom sympatii, jaką Ojciec Święty żywi do
434
435
Żydów i ich sprawy. Na przykład 2 kwietnia 1986 roku Jan Paweł H jako pierwszy w historii papież, odwiedził rzymską synagogę usytuowaną naprzeciwko Watykanu, po drugiej stronie Tybru, gdzie odbył długą rozmowę z głównym rabinem Elio Toaffem. Rabin zauważył później, że choć Watykan i synagogę dzieli zaledwie kilka kilometrów to droga ta rzymskiemu papieżowi zajęła „dwa tysiące lat"*.
Pazner wiedział też, że Jan Paweł II kilkakrotnie osobiście interweniował, by rozwiązać ostry spór toczący się między organizacjami żydowskimi a polskimi karmelitankami o klasztor usytuowany w sąsiedztwie obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Żydzi uważali, że klasztor uwłacza pamięci ich ziomków, którzy stracili życie w obozie. W końcu w kwietniu 1993 roku papież, zgodnie z porozumieniem, jakie w Genewie zawarła reprezentująca Kościół delegacja kardynałów z przedstawicielami Żydów, polecił zakonnicom przenieść klasztor w inne miejsce.
Zimą 1992 roku, po kolejnych spotkaniach Paznera z Sodanem i Tauranem wydawało się, że rozmowy o nawiązaniu stosunków między Stolicą Apostolską a Izraelem utknęły w martwym punkcie. Zaniepokojony Pazner dawał do zrozumienia, że z radością spotkałby się z Janem Pawłem II i przedstawił mu swój punkt widzenia na temat nawiązania pełnych stosunków dyplomatycznych między oboma krajami.
Ponieważ jednak Pazner nie posiadał w Stolicy Apostolskiej oficjalnego statusu dyplomatycznego, należało w tej niezwykłej sytuacji znaleźć jakąś formułę prawną. Opierając się zatem na precedensie, że papieże przyjmowali premierów izraelskich na prywatnych audiencjach, urodzony w Polsce Pazner i jego pochodząca z Argentyny żona 26 kwietnia zaproszeni zostali na takie spotkanie. Politykowi żydowskiemu dano również do zrozumienia, że będzie mógł swobodnie rozmawiać z Janem Pawłem II o sprawach dyplomatycznych.
Pazner wspomina, iż niezwykle starannie przygotował się do tej wizyty. Przestudiował dokładnie całą historię dyplomacji i polityki związaną z Izraelem i Stolicą Apostolską. Wiedział, że ma tylko „jedną szansę" przedstawienia swej sprawy.
Jan Paweł II przyjął Paznerów w prywatnym gabinecie, gdzie po przywitaniu zajął miejsce za biurkiem. Rozmawiali po francusku, w jeżyku, którym obaj mogli najłatwiej się porozumieć. Pazner i jego żona siedzieli po drugiej stronie biurka „niczym studenci"*. Pazner zaczerpnął oddechu i po dziesięciu minutach „niezobowiązującej rozmowy"** dzięki której nawiązał z Ojcem Świętym kontakt, rozpoczął „pełną szacunku, lecz zdecydowaną przemowę na rzecz nawiązania stosunków dyplomatycznych między Watykanem a Izraelem"*, wyjaśniając, „za-
pewne przez dwadzieścia minut"*, iż Izrael pragnie pokoju, że nawiązanie takich stosunków będzie korzystne dla obu stron i że większość krajów na świecie uznało już to państwo.
Pazner wspomina, że papież przemowy tej „wysłuchał z wielką uwagą i w wielkim skupieniu"*, ale nie odezwał się słowem. Dziesięć sekund, trzydzieści sekund, cała minuta milczenia i Pazner pamięta, że ogarnęło mnie okropne uczucie, iż popełniłem straszliwy błąd, że źle to rozegrałem, że przesadziłem, przedstawiając swą sprawę, że papież odpowie krótko »nie« i wyrzuci mnie za drzwi"*.
Ale „po straszliwej minucie" Jan Paweł II popatrzył z sympatią na Paznera i powiedział: „No cóż, uważa pan nas za najgorszych, ponieważ nie uznaliśmy Izraela?"* Upokorzony Pazner zaprotestował, oświadczył, że nie o to mu chodziło, że Izrael wcale nie uważa Stolicy Apostolskiej za najgorsze z państw.
„A - - stwierdził krótko z uśmiechem papież - - w naszej religii mówi się, że często ostatni jest najlepszy!"* Wówczas Pazner zrozumiał, iż papież postanowił nawiązać stosunki dyplomatyczne z jego krajem. Resztę spotkania wypełniły uprzejmości. Jan Paweł II zwracał się do pani Pazner w jej rodzinnym języku, po hiszpańsku, i próbował rozmawiać z ambasadorem po polsku. Ale Pazner zapomniał już tego języka, ponieważ wychował się we Francji.
W czerwcu 1992 roku, w trzy miesiące po wizycie Paznera u Jana Pawła II, powołano dwustronną komisję watykańsko-izraelską, która miała prowadzić negocjacje w sprawie nawiązania stosunków dyplomatycznych. Rozmowy toczyły się długo, istniało bowiem wiele trudnych, spornych kwestii. Izrael, na przykład, nie chciał rozmawiać
0 ostatecznym statusie Jerozolimy — twierdził, iż miasto to jest stolicą
1  nie będzie stanowić przedmiotu żadnych negocjacji -- jakkolwiek gotów był zapewnić powszechny dostęp do świętych miejsc w tym mieście. Rozmowy powolutku posuwały się naprzód.
Czerwcowe wybory w Izraelu wygrała Partia Pracy i w miejsce Shamira premierem został Itzhak Rabin. Pazner, którego nowy rząd zostawił na stanowisku ambasadora we Włoszech, zasugerował, że w związku z trwającymi negocjacjami Szimon Peres, nowy izraelski minister spraw zagranicznych, powinien złożyć Janowi Pawłowi II kurtuazyjną wizytę. Audiencja odbyła się 23 października. Pazner, który towarzyszył Peresowi, tak to wspomina:
Siedzieliśmy przy biurku naprzeciwko papieża. Na początku rozmowy Peres oficjalnie zaprosił Ojca Świętego do Izraela. Jan Paweł II nie odpowiedział i przez 10 czy 15
436
437
minut trwała rozmowa na tematy ogólne. Wtedy Peres pomyślał, że papież nie dosłyszał jego słów i ponowił zaproszenie, tym razem głośno i wyraźnie, tak żeby nie zostawić najmniejszych wątpliwości co do tego, iż jest to oficjalne zaproszenie do odwiedzenia Jerozolimy. Nastąpiła chwila ciszy i nagle ujrzałem w oczach papieża łzy, które zaczęły powoli płynąć mu po policzkach. Był wzruszony do głębi. Podziękował za zaproszenie (...) Była to scena żywcem wyjęta z Szekspira (...)*
Ale upłynął jeszcze rok, zanim osiągnięto pełne porozumienie. Większą część 1993 roku Jan Paweł II spędził w podróżach, a Pazner sądził, że ostateczne porozumienie może być podpisane wyłącznie osobiście przez papieża. 11 września 1993 roku premier Rabin i przewodniczący OWP Arafat podpisali w Białym Domu w Waszyngtonie porozumienie o częściowym samostanowieniu Palestyńczyków na terytoriach okupowanych przez Izrael, co najwyraźniej stało się bodźcem w negocjacjach Izraela ze Stolicą Apostolską.
21 września Jan Paweł II przyjął w Castel Gandolfo rabina izraelskich Aszkenazyjczyków, Meyera Lau, który uczestniczył w międzywyznaniowej konferencji w Mediolanie (gdzie głównym mówcą był Michaił Gorbaczow). Ojciec Święty powiedział rabinowi: „Dziś moja wizyta w Izraelu jest bliższa niż kiedykolwiek dotąd"*. Jan Paweł II odwiedził Jerozolimę jeszcze jako biskup, ale jego ogromnym marzeniem było pojechać tam jako papież; tak jak uczynił to Paweł VI. Dlatego też okazał takie wzruszenie, kiedy minister spraw zagranicznych Izraela Peres ponowił zaproszenie do Jerozolimy. Izraelczycy potraktowali uwagę papieża skierowaną do rabina Lau jako zapowiedź szybkiego nawiązania stosunków dyplomatycznych i oficjalnej podróży Jana Pawła II do ich kraju w charakterze głowy państwa (kiedy przybył tam Paweł VI, wschodnia Jerozolima znajdowała się pod kontrolą Jordanii i jego przyjazd nie był traktowany jako wizyta w Izraelu).
30 grudnia 1993 roku Izrael i Stolica Apostolska podpisały w Jerozolimie dokument stwierdzający nawiązanie oficjalnych stosunków dyplomatycznych. Arcybiskup Giovanni Celi, wyższy urzędnik watykański, oraz minister spraw zagranicznych Peres uczcili porozumienie kieliszkiem szampana. Ambasador Pazner jest przekonany, iż do porozumienia doszło tylko dlatego, że tak właśnie życzył sobie Jan Paweł II-
Później papież wyjaśnił powody swej decyzji:
Trzeba zrozumieć, że Żydzi, którzy od dwóch tysięcy lat żyli rozproszeni po narodach całego świata, postanowili wrócić na ziemię swych przodków. To jest ich prawo. I prawo to muszą respektować nawet ci, którzy patrzą na Izrael nieżyczliwym okiem. Prawo to Stolica Apostolska uznawała od samego początku, a sam akt nawiązania stosunków dyplomatycznych z Izraelem stanowi jedynie potwierdzenie na forum międzynarodowym istnienia takich stosunków.*
Jan Paweł II marzył również o innej, wyjątkowej i bezprecedensowej chwili w historii Kościoła rzymskokatolickiego, która nadeszła we czwartek 7 kwietnia 1993 roku. Tego dnia w obecności Ojca Świętego zapalono w Watykanie, podczas kadiszu, żydowskiej modlitwy za zmarłych, sześć świec menory.
Miało to miejsce w pięćdziesiątą rocznicę wybuchu powstania w Getcie Warszawskim, a papież chciał w ten sposób złożyć hołd pamięci Żydów, którzy polegli w imię wolności i godności. Takiego gestu Kościół nigdy dotąd nie wykonał.
W ów cudowny rzymski poranek Jan Paweł II spotkał się z około stu osobami, które przeżyły pobyt w hitlerowskich obozach śmierci, oraz z ich rodzinami. Spotkanie odbyło się w Sali Konsystorzowej Pałacu Apostolskiego. „Jesteśmy dziś bardzo zaszczyceni wizytą tych, którzy przeżyli holocaust"* — przywitał cichym głosem swych gości Ojciec Święty. Następnie zaapelował o położenie kresu antysemityzmowi i nacjonalizmowi.
Papież wstał ze swego fotela i przez pół godziny krążył między gośćmi, pozdrawiając każdego z osobna, podawał mu dłoń i pytał po polsku, skąd pochodzi. Kiedy starsza kobieta oświadczyła, że jest z Krakowa, Jan Paweł II ucieszył się i powiedział: ,,O, znam Kazimierz bardzo dobrze. Stamtąd pani pochodzi?"* Gdy siwiejący mężczyzna wyjaśnił, że przyjechał z Warszawy, papież zauważył: „A więc był pan w getcie, przeżył pan powstanie..."*
Jan Paweł II nie spieszył się, był bezpośredni i najwyraźniej mocno wzruszony, każdemu uczestnikowi spotkania poświęcał wiele czasu, dzięki czemu goście czuli się swobodnie i mieli poczucie, iż stanowią centralne postacie uroczystości. Wielu Żydów jawnie płakało, inni mieli w oczach łzy, wielu łamał się głos.
Późnym popołudniem uczestnicy spotkania, ich rodziny oraz setki zaproszonych gości, w tym dwudziestu kardynałów, wypełnili przylegające do Bazyliki św. Piotra Audytorium Pawła VI, gdzie przygotowano
438
439
koncert poświęcony pamięci ofiar shoah — holocaustu. Na scenie po-jawiła się Londyńska Królewska Orkiestra Symfoniczna, którą dyrygował występujący gościnnie amerykański dyrygent żydowskiego po-chodzenia Gilbert Levine. To on pomógł księdzu Dziwiszowi, sekretarzowi papieża, zorganizować koncert. Levine'a papież poznał pod koniec lat osiemdziesiątych, gdy artysta występował jako główny dyrygent w Filharmonii Krakowskiej (w grudniu 1994 roku Levine, jako czwarty w historii Żyd, udekorowany został przez papieża Rycerskim Orderem Świętego Grzegorza Wielkiego).
Obok Jana Pawła II, który zajął fotel ustawiony w środkowym rzędzie, usiedli główny rabin Rzymu Toaff oraz prezydent Włoch Luigi Scalfaro. Dziesięcioletnia córka Polaka, który przeżył obóz koncentracyjny, zapaliła sześć z siedmiu świec menory; każdą za milion Żydów, którzy ponieśli śmierć z rąk hitlerowców. Po raz pierwszy zapalono menorę w Watykanie w obecności papieża.
Później Gilbert Levine wzniósł batutę i koncert poświęcony pamięci holocaustu rozpoczął Koi Nidrej (modlitwą odmawianą w wigilię łom Kipur, Dnia Pokuty), utworem Maxa Brucha na wiolonczelę i orkiestrę. Po nim wykonano trzecią część Dziewiątej Symfonii Beethovena oraz dziewięćdziesiąty drugi psalm Schuberta. Z kolei Richard Dreyfuss, amerykański aktor i Żyd, recytował do Trzeciej Symfonii Leonarda Bernsteina słowa kadiszu. Koncert zakończyły Chichester Psalms Bernsteina. Jan Paweł II powiedział: „Nie wolno nam tego zapomnieć!"*, po czym wkroczył na estradę i uścisnął dłonie dyrygentowi, solistom i kilkunastu członkom orkiestry.
Była to niezwykła w Watykanie scena. Po koncercie goście, którzy przeżyli obozy koncentracyjne — wielu z nich miało wykonane z obozowych ubrań szarfy w białe i niebieski paski oraz czarne jarmułki -wmieszali się w tłum, gdzie rozmawiali z kardynałami w czerwonych piuskach. Kardynał Lustiger z Paryża, z pochodzenia Żyd, z dumą przedstawiał swego kuzyna, Arno Lustigera z Frankfurtu, który pozostał wierny religii żydowskiej. (Wcześniej, ale również w 1994 roku papież usilnie namawiał do zebrania kwoty pół miliarda dolarów na budowę w Warszawie szpitala poświęconego pamięci Polaków, którzy podczas wojny ratowali Żydom życie).
29 września Jan Paweł II przyjął listy uwierzytelniające Szmuela Hadasa, pierwszego ambasadora Izraela w Stolicy Apostolskiej. Papież przywitał go deklaracją, że Stolicę Apostolską i Izrael „łączy wspólny szacunek dla prawa do wolności religijnej i wolności sumienia (...) Oba państwa zjednoczyły siły, aby stawić opór wszelkim formom nietolerancji, bez względu na to, w jaki sposób się ona przejawia. A co najważ-
'eisze, ściśle współdziałają w walce z antysemityzmem, świadome go iż ostatnio byliśmy świadkami godnej pożałowania manifestacji tego zjawiska"*.
W Watykanie miało również miejsce kolejne niecodzienne zdarzenie. Na początku sierpnia 1994 roku Stolica Apostolska ogłosiła, że miesiąc wcześniej arcybiskup Donato Sąuicciarini, nuncjusz papieski w Wiedniu, w uznaniu zasług położonych w działaniach na rzecz pokoju, udekorował Rycerskim Krzyżem Orderu Piusa IX byłego prezydenta Austrii i byłego sekretarza generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych Kurta Waldheima.
Z powodów, których nigdy nie uznał za wskazane wyjaśnić opinii publicznej, polski papież, żyjący przecież w swoim czasie pod hitlerowską okupacją, wielokrotnie odsuwał kontrowersje narosłe wokół postaci Waldheima, który podczas ostatniej wojny zdobywał „coraz bardziej odpowiedzialne i bardziej znaczące stanowiska"* jako oficer wywiadu armii niemieckiej w Jugosławii, „gdzie wojska hitlerowskie, w których służył, nieustannie podejmowały brutalne akcje"*.
Gdy na początku lat osiemdziesiątych ujawniona została wojenna przeszłość Kurta Waldheima, były prezydent Austrii został napiętnowany przez środowiska międzynarodowe (na przykład otrzymał zakaz wjazdu na terytorium Stanów Zjednoczonych). Niemniej w roku 1987 Jan Paweł II przyjął go w Watykanie; udzielił mu też audiencji rok później w Wiedniu, gdzie przebywał z wizytą duszpasterską.
Dla Jana Pawła II rok 1994, szesnasty rok jego pontyfikatu, był czasem tworzenia nowej historii Kościoła, dalekowzrocznej polityki i łamiących mu serce osobistych wydarzeń.
Mimo kłopotów zdrowotnych i utraty sił przewodniczył dwóm synodom biskupów obradującym nad problemami, do których papież przykłada ogromną wagę — problemami dotyczącymi Afryki i życia religijnego. Jego indywidualność wywarła niezatarte piętno na ustaleniach tych zgromadzeń. Jeśli chodzi o Afrykę, Ojciec Święty obstawał przy różnorodności religii, jakkolwiek w tej materii w swych przemówieniach unikał szczegółowych zaleceń. W kwestiach religijnych nakazywał oddanie i żelazną dyscyplinę. Mianował trzydziestu nowych kardynałów, co stanowiło rekordową liczbę jak na jeden konsystorz. Wywołał w Kościele wiele sporów kategorycznym zakazem dyskusji w kwestii kapłaństwa kobiet i liturgicznego konformizmu. Nakreślił
440
441
również plan obchodów związanych z wkraczaniem chrześcijaństwa w trzecie tysiąclecie.
Jan Paweł II prowadził w tym roku zabiegi dyplomatyczne vve wszystkich kwestiach gnębiących świat. Położył na szalę swój autorytet w tajnych negocjacjach, mających na celu zakończenie okrutnych walk na ziemiach byłej Jugosławii, wysyłał tajnych emisariuszy do Serbów Bośniaków, muzułmanów i Chorwatów. Intensywne walki trwające we wrześniu w rejonie Sarajewa zmusiły go do odwołania w ostatniej chwili wizyty w tym oblężonym mieście, gdzie wraz z katolikami, muzułmanami i serbskimi ortodoksami zamierzał modlić się za pokój. Decyzja o odwołaniu podróży do Sarajewa spowodowała głęboką depresję papieża.
Udał się natomiast do Zagrzebia, by modlić się z chorwackimi katolikami. Tam też po raz pierwszy ujawnił wielkie fizyczne cierpienie spowodowane kwietniową operacją biodra. Widok Jana Pawła II wypełniającego z uporem swe obowiązki podczas tej wizyty pasterskiej — czasami aż krzywił się z bólu i niezdarnie, powoli poruszał się o lasce — bywał chwilami dramatyczny.
Po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych z Izraelem Jan Paweł II nawiązał je także z Jordanią i Organizacją Wyzwolenia Palestyny (OWP). Lecz i na Środkowym Wschodzie spotkało papieża srogie rozczarowanie. Gdy nastąpił w Libanie nawrót terroryzmu - - na początku roku wybuchła tam bomba w kościele katolickim — papież kazał odwołać zaplanowaną na maj wizytę w tym kraju.
27 grudnia 1994 roku w algierskim mieście Tizi-Ouzous położonym około stu kilometrów na wschód od Algieru, islamscy fundamentaliści zamordowali czterech katolickich księży — trzech Francuzów i Belga. Kapłani ci, ojcowie marianie, są ostatnimi jak dotąd męczennikami Kościoła.
W pierwszej połowie roku papież rozpoczął batalię przeciwko dokumentowi Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczącemu regulacji populacji świata. Bólem przejmowała go bezradność wobec wojny domowej w Rwandzie, gdzie w kościołach katolickich masakrowano tysiące ludzi, a w całym kraju zginęły ich setki tysięcy. Połowa ludności Rwandy była wyznania katolickiego i wymordowana została również przez katolików. We wrześniu 1990 roku Jan Paweł II między innymi odwiedził także ten kraj. Ojciec Święty wysłał też posłów do Gruzji, stanowiącej niegdyś część Związku Radzieckiego, próbując powstrzymać szalejącą i tam wojnę domową.
Zatroskany coraz to nowymi wojnami domowymi i międzynarodowymi, papież polecił swej Papieskiej Radzie „Justitia et Pax" — oddziel-
• jecz niebywale ważnej instytucji zajmującej się z ramienia Stolicy Apostolskiej polityką międzynarodową - - przestudiować wnikliwie roblem handlu bronią. Po ośmiu latach studiów, w czerwcu 1994 oku rada ogłosiła raport — The International Arms Trade: Ań Ethical Reflection -- który wykazuje, iż wartość światowej produkcji broni oszacowana jest na kwotę dwudziestu miliardów dolarów rocznie, L działalność ta „wymyka się spod kontroli"*. Raport konkluduje: Nigdy dotąd na naszej ziemi nie było tylu konfliktów zbrojnych, podsycanych jeszcze masową produkcją broni, która dostarczana jest często w formie darowizny. Z drugiej strony proceder ten jest równie dochodowy jak nieludzki i omija wszelkie względy natury moralnej". Tak zatem kończący się rok 1994 pozostawił Jana Pawła II w bardzo pesymistycznym nastroju z powodu niepokojącego biegu spraw politycznych; jednocześnie przyniósł mu wiele osobistego cierpienia. Ale poczucie humoru Jana Pawła II oraz zdecydowanie papieża w kwestii wypełniania swej misji nie uległy zmianie. Przemierzając Bazylikę św. Piotra w drodze na październikowy Synod Biskupów, papież pomachał laską i oznajmił: Eppur, si muove! - ~ „A jednak się rusza!" Słowa te powiedział pod nosem po włosku Galileusz, gdy opuszczał kościół, gdzie trybunał zmusił go do odwołania tezy, że Ziemia obraca się wokół Słońca. I rzeczywiście, Ziemia się porusza i papież się porusza.


442
Rozdział trzydziesty


W wieku siedemdziesięciu pięciu lat i w siedemnastym roku swego pontyfikatu Jan Paweł II jest bez wątpienia najbardziej znaną na świecie postacią i przywódcą religijnym. Ale zarazem w czasie, gdy zasiada na Tronie Piętrowym, mimo prowadzonej przezeń krucjaty pod nazwą Nowa Ewangelizacja, u progu trzeciego tysiąclecia Kościół przechodzi najgłębszy w swej historii kryzys.
Jana Pawła II i jego Kościół należy jednak rozpatrywać w szerokim kontekście zdumiewającego zjawiska religijnego: rosnącej gwałtownie potrzeby i desperackich poszukiwań wiary, duchowości i religii. W latach dziewięćdziesiątych tendencja ta upowszechnia się na skalę dotąd nie notowaną; w każdym razie nie notowaną w naszym stuleciu. I tylko w kontekście tego zjawiska możemy rozpatrywać problemy katolicyzmu rzymskiego na tle religijnej mozaiki świata.
Grupujący w przybliżeniu jedną piątą ludności naszego globu Kościół katolicki wciąż pozostaje wprawdzie największą zorganizowaną instytucją religijną, lecz coraz bardziej konkurują z nim grupy protestanckich ewangelików, na przykład główny nurt mormonów, buddyści i muzułmanie. Muzułmanie stanowią następną jedną piątą ludności świata, lecz ich religia nie jest scentralizowana.
Znaczące, iż współzawodnictwo między religiami nie nosi znamion wrogości do Kościoła Jana Pawła II. Stanowi to część szerszego zjawiska i domaga się wyjaśnień. Jest to nowy wymiar naszego życia religijnego i polski papież doskonale sobie z tego zdaje sprawę.
Nie istnieje, naturalnie, żadne wyjaśnienie naukowe czy statystyczne tak powszechnego pędu ku religijności. Ale religia i polityka światowa
444
często się ze sobą mieszają i nakładają. Czasami wręcz zwracają się nrzeciw sobie, a to stanowi kolejny aspekt tego nowego zjawiska.
Na terenach byłego Związku Radzieckiego, byłej Jugosławii, na Środkowym Wschodzie i w Afryce ścierają się i rywalizują ze sobą w morderczej walce różnorodne ideologie, których na domiar złego nieustannie przybywa. Jan Paweł II i Stolica Apostolska, wykorzystując swój autorytet moralny, dokładają wszelkich starań, aby załagodzić te spory poprzez niezwykle ożywione, tajne bądź jawne zabiegi dyplomatyczne, mimo że działalność ta przynosi niejednokrotnie skutki przeciwne do zamierzonych.
Jan Paweł II, moralista i wyborny filozof, wierzy, iż konflikty i inne negatywne zjawiska religijne mają swe źródła w zasadniczym załamaniu się struktury rodziny, społeczeństw i narodów, procesie postępującym w miarę, jak kapitalizm zajmuje w światowej ideologii miejsce marksizmu („radykalny kapitalizm" papież traktuje jako ideologię). Jednocześnie dostrzega coraz większą próżnię, w której pogrąża się świat; próżnię, w której rozmywają się wszelki optymizm i nadzieja mieszkańców naszego globu.
Niezależnie od tego, czy Ojciec Święty właściwie interpretuje sytuację w krajach postkomunistycznych, fakty potwierdzają słuszność jego tezy; w ludzkości pojawiła się obecnie jakaś skaza i dlatego im więcej dostrzegamy przemocy i niestałości w otaczającym nas świecie, tym silniej szukamy ratunku w religii i wierze. W latach dziewięćdziesiątych wszystkie te zjawiska krzyżują się, potęgując chaos, zamieszanie i okaleczenia. Papież chce, aby jego nawołujący do powrotu do moralności głos rozsądku usłyszeli wyznawcy wszystkich religii, a największym niepokojem napawa go myśl o możliwości wybuchu wojen religijnych w obecnym dziesięcioleciu.
Współczesna wojna religijna, bez względu na to, jaką przybiera postać, ma znacznie gwałtowniejszy przebieg niż kiedykolwiek w XX wieku. Obok innych wniosków nasuwa się myśl, że cuda zaawansowanej technologii służą obecnie zarówno wojnie jak pokojowi, niezależnie od tego, czy wielka konfrontacja między Wschodem a Zachodem zakończy się, czy nie. Jana Pawła II przeraża to, że w konfliktach rozgrywających się za czasów naszej generacji techniki militarne wyrywają się spod wszelkiej kontroli.
Technologie te, na przykład, stosowane są na szeroką skalę w byłej Jugosławii, gdzie trwają mordercze zapasy między ortodoksyjnymi Serbami, bośniackimi muzułmanami i katolickimi Chorwatami. W wojnach bałkańskich lat dziewięćdziesiątych religia stanowi główny motyw ślepego nacjonalizmu i zachłannych żądań terytorialnych. Dlatego też
445
Jan Paweł II tak bardzo niepokoił się podróżą do Bośni i Hercegowiny gdzie zamierzał wygłosić orędzie i modlić się o pokój; i dlatego tak straszliwie był zawiedziony niemożnością odbycia tej pielgrzymki, gdy nowoczesne pociski serbskie, spadające na sarajewski port lotniczy zagrażały przylatującym samolotom.
Modlitwa w Sarajewie nie przyniosłaby zapewne żadnego rozwiązania problemów pogrążonych w żałobie i rozpaczy mieszkańców tych rejonów, ale w ciągu trwającego tam od czterech lat ludobójstwa, masakry i „czystek etnicznych" nikt nie zaproponował lepszego rozwiązania; ani ONZ, ani NATO, ani Stany Zjednoczone.
W Izraelu, na okupowanych przez to państwo terenach palestyńskich i w wolnej Gazie, ekstremiści Harnaś z Islamskiego Ruchu Oporu, jak też walczący z Izraelem ich rywale z OWP reprezentowanej przez Jassera Arafata, są zarówno religijnymi bojownikami fundamentalistów islamskich, jak też stroną w walce o władzę polityczną. Najwyraźniej dążą do stworzenia teokratycznego państwa muzułmańskiej Palestyny na wzór Iranu z czasów ajatollaha Ruhollaha Chomeiniego, państwa, które im patronuje.
Taki sam cel stawiają sobie fundamentaliści islamscy w Algierii i w Egipcie, tocząc walkę ze świeckimi reżimami w tych krajach. Sudan zdążył już przekształcić się w fundamentalistyczne państwo islamskie toczące boje z zamieszkującymi na południu mniejszościami chrześcijan i animistów.
Aby rozwiązać problem otwartej wojny w Algierii, Jan Paweł II w listopadzie 1994 roku zlecił Rzymskiej Wspólnocie Sant' Egidio, prywatnej grupie katolików, których często angażował jako swych nieformalnych przedstawicieli i którzy osiągnęli zdumiewające sukcesy na polu godzenia zwaśnionych stron (między innymi doprowadzili do zakończenia wojny domowej w Mozambiku), podjęcie dyskretnych mediacji między reżimem wojskowym a fundamentalistycznym Islamskim Frontem Wyzwolenia (FIS).
W Egipcie nie ma miejsca na papieską mediację, częściowo dlatego, że radykalny ruch Braterstwa Muzułmańskiego nie posiada jednolitego przywództwa, jak to się dzieje w algierskim FIS. Niemniej w roku 1993 papież udał się do Sudanu, żeby spróbować skłonić reżim arabskich fundamentalistów w Chartumie do zakończenia wojny z czarnymi chrześcijanami zamieszkującymi południe kraju. Arcybiskup Tauran, watykański minister spraw zagranicznych, odbył też w roku 1994 nieoficjalne wizyty w Libii i Iranie, aby przedyskutować z miejscowymi władzami kwestie pokojowe w tych regionach.
W najgorszym wypadku Jan Paweł II ma nadzieję zostawić otwarte
446
kanały do dialogu. Przypomina, że gdy w roku 1981 islamscy fun-
imentaliści zamordowali prezydenta Egiptu Sadata, na ulicach śpie-„O, Arafat, dżihad zabił Sadata". Papież nie wyklucza również religijnego podłoża zamachu dokonanego w tym samym roku przez Turka Agcę. Dżihad, co oznacza „świętą wojnę", traktowany jest też w Gazie jako fundamentalistyczny ruch zbrojny. (Podczas wizyty Jana Pawła II w Manili w styczniu 1995 roku mężczyzna zidentyfikowany jako Abdul Basid Abdul Ramin, Irakijczyk zamieszany w zamach bombowy dokonany w Światowym Centrum Handlowym w Nowym Jorku w 1993 roku, został oskarżony o nieudany spisek mający na celu zabicie papieża podczas jego pobytu na Filipinach).
Wojna w Górnym Karabachu między chrześcijańską Armenią i muzułmańskim Azerbejdżanem, byłymi republikami radzieckimi, też ma podłoże czysto religijne. Bogaty w ropę naftową Azerbejdżan sąsiaduje z Iranem. W nie kończącej się wojnie domowej w Afganistanie muzułmanie na ogromną skalę zabijają innych muzułmanów, podobnie jak ma to miejsce w graniczącym z nim Tadżykistanie, także byłej republice radzieckiej. Zbuntowana rosyjska republika kaukaska, Czeczenia, również pragnie przekształcić się w państwo muzułmańskie i od ataku na nią wojsk radzieckich w lutym 1995 roku stawia nieustanny opór.
Cypr podzielony został w roku 1974 między większość greckich ortodoksów mieszkających na południu a tureckich muzułmanów z północy. Na tej śródziemnomorskiej wyspie położonej niedaleko wybrzeża tureckiego stacjonują siły ONZ, które mają zapobiegać wybuchowi kolejnych zamieszek. Turcy bezcześcili kościoły greckich ortodoksów na północy, a Grecy dopuszczali się użycia siły w położonych na południu meczetach.
Trudno wprost uwierzyć, że u schyłku XX wieku, w czasach szczytowego rozwoju cywilizacji technologicznej, wciąż potrzebne są konferencje na tematy religijne i pokojowe. Ale Światowa Konferencja w Sprawach Religii i Pokoju powołała w Watykanie na początku listopada 1994 roku „Zgromadzenie Światowe", a Jan Paweł II w przemówieniu do jej delegatów ostrzegł, że „w miarę jak padają dawne bariery, tam gdzie ulegają zapomnieniu lub zatarciu fundamentalne prawdy i wartości, rosną nowe; nawet między wyznawcami tych samych religii"*.
„Dzisiaj — powiedział papież w jednym ze swych najważniejszych oświadczeń po zakończeniu zimnej wojny — przywódcy religijni muszą jasno wykazać, iż w imię wyznawanej religii sprzyjają działaniom pokojowym. Religia nie jest i nie może być pretekstem do konfliktów, zwłaszcza wtedy, gdy zbiegają się kwestie wyznaniowe, kulturowe
447
i etnicznej tożsamości (...) Religia i pokój idą w parze; prowadzenie wojny w imię religii stanowi rażącą sprzeczność"*.
Od roku 1986 w Asyżu, miejscu narodzin świętego Franciszka odbywają się międzywyznaniowe modlitwy o pokój pod osobistym patronatem Jana Pawła II.
Kościół rzymskokatolicki i islam są dwiema największymi religiami na świecie i jest rzeczą bardzo znaczącą, że każda z nich domaga się na swój sposób wysokiej dyscypliny w sferze teologii i stylu życia. W czasach, gdy tak rozpaczliwie potrzebny jest porządek i kierownictwo, może stanowić to jedną z przyczyn, dla których Kościół wymaga od wiernych wiary absolutnej, natomiast islam stara się przyciągnąć do swojej religii nowych wiernych. Na dużo mniejszą skalę zjawisko to występuje również w fundamentalistycznych sektach protestanckich i w judaizmie (jakkolwiek u Żydów nie ma nawróceń).
W przeciwieństwie do czasów wypraw krzyżowych obecnie nie ma miejsca na otwartą konfrontację między rzymskim katolicyzmem a islamem, nie toczą się śmiertelne boje między wierzącymi a „niewiernymi". Niemniej oba systemy stanowią rywalizujące ze sobą -- jak dotąd pokojowo — religie, przy czym (na przykład w Stanach Zjednoczonych wśród Amerykanów afrykańskiego pochodzenia) szybciej nowych wyznawców zdobywa islam.
Turcja, kraj gdzie miażdżącą przewagę posiadają muzułmanie, od czasów Mustafy Kemala Ataturka, który w 1923 roku na gruzach Imperium Otomańskiego proklamował utworzenie Republiki Turcji, jest państwem świeckim. Dzisiaj jednak islamscy fundamentaliści pod wodzą błyskawicznie rosnącej w siłę Islamskiej Partii Opiekuńczej kwestionują rząd — jak dotąd w sposób pokojowy — wzywając do przekształcenia kraju w rodzaj państwa teokratycznego. Islamska Partia Opiekuńcza ma już dziesięć procent mandatów w tureckim parlamencie i posiada swych burmistrzów w głównych miastach, między innymi w Istambule i Ankarze, stolicy kraju.
Turecki nawrót do islamskiego fundamentalizmu może odmienić całkowicie stosunki międzynarodowe w tym strategicznym regionie Azji Mniejszej. Zapewne najbardziej jednak wpłynie na los dawnych republik radzieckich w Azji Środkowej, gdzie muzułmanie stanowią zdecydowaną większość. Wszystko wskazuje na to, że islam obejmie niebawem swymi wpływami olbrzymi obszar — od Bosforu, cieśniny oddzielającej Europę od Azji, przez Środkowy Wschód, Zatokę Perską,
448
bkontynent mciyjskl5 Indonezję aż po zachodnie granice Chin (gdzie również żyje ogromna liczba muzułmanów).
Instynkt natychmiast podpowiedział Janowi Pawłowi II, że jest sprawą niebywałej wagi, by już w pierwszym roku swego pontyfikatu odwiedzić Turcję (była to jak dotąd jego jedyna wizyta w tym kraju) j do dzisiaj utrzymuje serdeczne osobiste kontakty z islamskimi naukowcami i przywódcami. Jednocześnie papież jest w pełni świadom całkowitej bezradności Kościoła wobec ekspansywności islamu, toteż robi wszystko, by nie antagonizować muzułmanów przeciwko Kościołowi.
Znacznie bardziej obiecującą — zapewne najbardziej na świecie -przyszłość dla rzymskich katolików Jan Paweł II widzi w Afryce, gdzie Kościół otwarcie konkuruje z islamem. Podczas dziesięciu podróży na ten kontynent Ojciec Święty odwiedził trzydzieści osiem krajów afrykańskich, niektóre z nich kilkakrotnie, dobitnie dając do zrozumienia, jak wielką wagę przykłada do tego regionu świata. Na koniec 1995 roku planuje odbycie podróży do Afryki Południowej, gdzie nie chciał jechać w czasach apartheidu f gdy jego samolot podczas jednej z afrykańskich tur musiał z przyczyn technicznych lądować w Johannes-burgu, papież odmówił spotkania w władzami Republiki Południowej
Afryki).
Jako przywódca religijny Jan Paweł II w kwestiach uniwersalnej moralności posiada większy autorytet niż jakikolwiek inny przywódca na świecie. Islam, religia pozbawiona centralnej hierarchii, stracił jednego ze swych największych liderów, gdy pod koniec listopada 1994 roku w świętym mieście Kum w wieku stu lat zmarł Mohammad Ali Araki, wielki ajatollah Iranu, głowa muzułmańskich szyitów. Nieżyjący już także ajatollah Chomeini należał do jego uczniów.
Najbardziej zapewne wpływowym przywódcą islamskim jest obecnie szejk Hassan Turabi z Sudanu, teolog, naukowiec i radykalny polityk, z którym Jan Paweł II spotkał się podczas swej wizyty w Chartumie, a później przyjął go w Watykanie. Turabi jest również przywódcą nowej, liczącej dwadzieścia tysięcy członków organizacji Ludowe Siły Obrony, które pod koniec 1994 roku stanowiły najbardziej aktywną siłę w ofensywie przeciw rebelii Ludowej Armii Wyzwoleńczej Sudanu, kraju na południu zamieszkanym przez chrześcijan i animistów. W czerwcu wsparł siły fundamentalistów islamskich w Jemenie Północnym, którzy pokonali świecki rząd w Jemenie Południowym.
Wśród innych uczonych muzułmańskich, stałych rozmówców Jana Pawła II, jest także profesor Fatah el-Sheik, rektor kairskiego uniwersytetu al-Ahzar, czołowy autorytet w sprawach islamskiej teologii
449
zarówno w samym Egipcie jak poza jego granicami. Jan Paweł H i Fatah el-Sheik jako teolodzy rozumieją się doskonale; obaj też zdają sobie sprawę ze zjawiska rosnącej religijności na świecie.
A religijność wszędzie wzrasta w ogromnym tempie, łącznie ze Stanami Zjednoczonymi, gdzie — o czym świadczą dane zgromadzone przez Harrisa Poiła w 1994 roku — około dziewięćdziesięciu pięciu procent Amerykanów wierzy w Boga, a dziewięćdziesiąt procent w niebo (ponad trzy czwarte sądzi, że istnieje szatan i piekło). Rozpisana w listopadzie przez magazyn Newsweek ankieta wykazała, że pięćdziesiąt osiem procent Amerykanów utrzymuje, iż odczuwa potrzebę pogłębienia doznań duchowych, a jedna trzecia badanych dorosłych twierdzi, że miała doznanie natury mistycznej lub religijnej.
Amerykanie zawsze byli ludźmi głęboko wierzącymi i bogobojnymi. Jest to tradycja sięgająca jeszcze czasów Ojców Pielgrzymów1, ale nawrót do Boga i religii w życiu publicznym - - powiązany silnie z polityką — stał się szczególnie zauważalny w połowie lat dziewięćdziesiątych. Dotyczy to zresztą wszystkich wyznań i generacji, przecina wszelkie linie podziałów na partie polityczne i stanowi zapewne reakcję na osłabienie struktury społecznej, przed którym przestrzegał Jan Paweł II w Watykanie. Jak wykazała ankieta z czasów półterminowych wyborów w 1994 roku, jest to znacznie głębszy i bardziej skomplikowany proces niż, na przykład, zwykły zwrot ku konserwatyzmowi.
Podobne tendencje, na fali wielkich przemian politycznych, gospodarczych i społecznych oraz napięć w ostatnich dekadach XX wieku, ujawniły się w Europie, Azji i Ameryce Łacińskiej. Jak w ostatnich latach często powtarza Jan Paweł II, „niepewność" i dezorientacja ludzi w sposób logiczny i naturalny sprawiają, że poszukują pocieszenia i odpowiedzi w religii, nawet czasami nie w taki sposób (i nie w takich kościołach), jaki by im najbardziej odpowiadał. Uzasadnia to niezmordowaną kampanię Jana Pawła II w obronie wartości rodzinnych.
Pod koniec 1994 roku czołowi przywódcy opozycyjnych partii politycznych w Stanach Zjednoczonych w sposób od dawna nie spotykany opowiedzieli się publicznie po stronie religii.
Hillary Rodham Clinton, tradycyjnie optująca za liberalizmem „staromodna metodystka", wyraziła zgodę na przedstawienie swego świa-
1 Pilgrim Fathers. Purytańscy uchodźcy z Anglii, głównie należący do sekty kon-gregacjonalistów założonej przez Roberta Browna. Przybyli do Ameryki w 1620 roku na pokładzie okrętu „Mayflower" i założyli kolonię Plymouth w Nowej Anglii.
450
neladu religijnego w niecodziennym wywiadzie prasowym. Jwe podsumowała: „Wierzę, iż Bóg jest wszechmogący i wszecł
mowę po
Roz-
wszechobec-
\J ** Y f-----
Sądzę, że jako dziecko wychowane w pewnej tradycji, któremu poświęcano wiele czasu, traktuję Boga bardziej jako Ojca"*. Pani Clinton oświadczyła przeprowadzającej z nią wywiad osobie, że wierzy w „Boga Ojca, Syna i Ducha Świętego"*, w „odkupieńczą śmierć Jezusa"* i w „zmartwychwstanie Chrystusa"*.
Prezydent Clinton, oczywiście, jest baptystą z Południa, studiował na prowadzonym przez jezuitów Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie i ma w sobie wiele z samorodnego kaznodziei. Jego przemówienie o losie dzieci, które wygłosił w obecności czarnych pastorów w kościele w Memphis w Tennessee w listopadzie 1993 roku było klasycznym kazaniem, które bardzo poruszyło Jana Pawła II, gdy w kilka miesięcy później zapoznał się z jego treścią. Clintonowie uważani są za najbardziej otwartą pod względem religijnym Pierwszą Rodzinę w swym kraju; jeszcze bardziej otwartą niż Carterowie.
Przed wyborami w listopadzie 1994 roku przywódca republikanów oświadczył, że jego partia będzie domagać się uchwalenia poprawki do konstytucji, która zezwoli na modlitwę w szkołach. W roku 1962 Sąd Najwyższy uznał, iż modlitwa taka gwałci zakaz faworyzowania jakiejkolwiek religii wprowadzony przez Pierwszą Poprawkę. Ta propozycja wyborcza doprowadziła do wielkich politycznych kontrowersji, ale doskonale ilustruje panujące w Stanach Zjednoczonych nastroje.
Nieuchronnie kwestie te w połowie lat dziewięćdziesiątych wywarły mocno niepokojący niektórych Amerykanów wpływ na politykę Stanów Zjednoczonych. W wyborach 1994 roku konserwatywni protestanci, znani też pod nazwą „prawicy religijnej", po raz pierwszy w historii Ameryki skonsolidowali swe znaczne siły. Chrześcijańska Koalicja kierowana przez Pata Robertsona, kaznodzieję (i byłego kandydata na prezydenta), oraz przez trzydziestotrzyletniego Ralpha Reeda, jego głównego stratega i dyrektora wykonawczego, swym miażdżącym stanowym zwycięstwem w listopadzie wywarła znaczny wpływ na wybór republikanów do Kongresu.
Protestanccy pastorzy jak kraj długi i szeroki nawoływali wiernych do głosowania za antyaborcją i wybierania kandydatów konserwatywnych nie skażonych liberalizmem, natomiast Chrześcijańska Koalicja wydała na tydzień przed głosowaniem poradnik wyborczy w nakładzie trzydziestu trzech milionów. Ostateczne szacunki ujawniły, że trzydzieści trzy procent wszystkich głosujących to biali ewangelicy; w roku
'88 stanowili tylko osiemnaście procent.
Kościół rzymskokatolicki również włączył się w kampanię wyborczą,
451
starając się wpłynąć na głosujących za pomocą artykułów publikowanych na łamach diecezjalnych gazet oraz przy użyciu innych dostępnych mu środków, aby opowiedzieli się przeciw aborcji, eutanazji i praw dla homoseksualistów. Wiele gazet diecezjalnych publikowało przy okazji informacje o stanowisku poszczególnych kandydatów w kwestiach stanowiących przedmiot kontrowersji i wskazywało tych, którzy reprezentowali stanowisko zbieżne z poglądami Kościoła.
Trwała koalicja protestanckiej prawicy religijnej i Kościoła katolickiego jest mało prawdopodobna — oba systemy dzielą zbyt głębokie różnice w wielu kwestiach społecznych — ale w pewnych specyficznych warunkach zawierały (i będą zawierać) taktyczne porozumienia. Na przykład na początku lat dziewięćdziesiątych połączyły siły w Nowym Jorku, aby wyeliminować tych członków rady szkolnej, którzy optowali za aborcją, rozprowadzaniem prezerwatyw i za edukacją seksualną. Gdzie indziej „Rady Rodzinne", grupujące katolików z ruchu pro-life, oraz konserwatywni protestanci wspólnie sformowali lokalne grupy politycznych aktywistów. W Oregonie baptyści, buddyści, Żydzi i muzułmanie dołączyli do Kościoła katolickiego, aby stworzyć wspólny front w głosowaniu (które zresztą przegrali) w kwestii pomocy udzielanej przy popełnianiu samobójstwa. Prowadzący tę kampanię katolicy podczas niedzielnych zbiórek pieniężnych po nabożeństwach zgromadzili blisko milion dolarów.
Wydawało się, iż w połowie lat dziewięćdziesiątych wraz z masowym powrotem do religii generacji urodzonej w latach pięćdziesiątych oraz innych pokoleń oczekujących z niepokojem końca obecnego tysiąclecia wszystko w Ameryce naznaczone jest duchowością. W miesiącach letnich 1994 roku nowy Katechizm Kościoła Katolickiego sprzedano w zdumiewającym nakładzie dwóch milionów ezgzemplarzy w twardej oprawie. W październiku książka Jana Pawła II „Przekroczyć próg nadziei", omawiająca zagadnienia wiary i Kościoła i uzupełniona elementami autobiograficznymi, stała się bestsellerem w Stanach Zjednoczonych i innych państwach. Przetłumaczona została na dwadzieścia jeden języków (honoraria z książki papież osobiście przekazał na cele dobroczynne, choć w tamtym roku deficyt budżetowy państwa watykańskiego wynosił dwadzieścia dwa miliony dolarów).
Również inne książki o podobnej tematyce cieszyły się ogromnym popytem. Natchnione dziełko M. Scotta Pecka zatytułowane The Road Less Traveled pod koniec 1994 roku okazało się największym od jedenastu lat przebojem na liście New York Timesa i do dzisiaj sprzedaje
je wyśmienicie. Razem wziąwszy, książek autorów natchnionych i mówiących o duchowości sprzedano w Stanach Zjednoczonych w 1994 )ku za miliard dolarów. Kwota ta nieustannie rośnie.
Obdarzony wspaniałym głosem Jan Paweł II wdarł się również na rynek płytowy. Nagrał płytę kompaktową z comiesięcznymi sobotnimi nocnymi modlitwami różańcowymi, podczas których śpiewa po łacinie do muzyki Haendla (swego ulubionego kompozytora) i Bacha. W Stanach Zjednoczonych sprzedano też prawie trzy miliony egzemplarzy kompaktów ze śpiewami gregoriańskimi w wykonaniu chóru benedyktynów (ich urok odkrył Karol Wojtyła, będąc jeszcze kapłanem w Krakowie).
W amerykańskich miasteczkach uniwersyteckich zaczęto wydawać periodyki podejmujące kwestię „chrześcijaństwa biblijnego", a frekwencja na rekolekcjach prowadzonych przez kościoły katolickie i protestanckie na terenie całych Stanów Zjednoczonych była nieprawdopodobnie wysoka.
W Rzymie, L'Unita, gazeta codzienna partii komunistycznej (obecnie znana pod nazwą Lewicowej Partii Demokratycznej), pod koniec roku 1994 również włączyła się do akcji i zaczęła publikować pierwszych sześć ksiąg „Nowego Testamentu". Natychmiast sprzedała dwieście tysięcy egzemplarzy. Uśmiechnięty Jan Paweł II przyjął na audiencji redaktora naczelnego L'Unity, Waltera Yeltroniego, i podziękował mu za propagowanie wiary.
Ludność w Korei Południowej po serii tragicznych wypadków, jakie miały miejsce w tym kraju w roku 1994, także zaczęła masowo zwracać się ku religii. Najpierw nastąpiła katastrofa samolotu pasażerskiego, następnie zatonął przeładowany prom z dwustoma dziewięćdziesięcioma pasażerami na pokładzie, a na końcu runął most w Seulu. Prezydent Kim Young Sam, który jest prezbiterianinem w kraju, gdzie wciąż przeważają wyznawcy buddyzmu (mieszka tam również spora liczba katolików), musiał oficjalnie pokazać przedstawicielom prasy, że na tyłach jego rezydencji wciąż jeszcze stoi wielki kamienny posąg Buddy. Koreańczycy obawiali się, że to Budda w zemście za usunięcie swego posągu spowodował te katastrofy. Ale liczba chrześcijan w Korei Południowej wzrosła z miliona dwustu tysięcy osób w roku 1957 do czternastu milionów w 1994, przy czym Korea Południowa liczy ogółem czterdzieści cztery miliony mieszkańców.
(W wydanej w roku 1994 książce „Przekroczyć próg nadziei" Jan Paweł II obraził buddystów na całym świecie, określając ich religię mianem „systemu »ateistycznego«". W Sri Lance, dokąd papież udał się w styczniu 1995 roku, aby beatyfikować katolickich księży, którzy
452
453
w XVII wieku nawracali wyznawców religii Brahmy, Konferencja Biskupów Katolickich ogłosiła publiczne przeprosiny, oznajmiając, że Jan Paweł II nie miał zamiaru ranić uczuć religijnych buddystów).
W Pekinie w Wigilię 1994 roku w czternastu kościołach rzymskokatolickich modliło się czterdzieści tysięcy osób. Rząd musiał wysłać setki policjantów, żeby utrzymywali w tym tłumie porządek. Kościoły pekińskie zarządzane są przez podległe reżimowi komunistycznemu Stowarzyszenie Patriotyczne Katolików, które nie uznaje zwierzchnictwa papieża w Rzymie. Chiny są jedynym krajem na świecie, gdzie msze odprawiane są po łacinie, a nie w językach miejscowych, jakkolwiek Sobór Watykański II zalecił, by nabożeństwa odprawiać w językach narodowych.
W Ameryce Łacińskiej liczba mormonów wzrosła z siedmiuset tysięcy w roku 1980 do dwóch milionów siedmiuset tysięcy w roku 1994.
W Rosji, w wyniku upadku komunizmu nastąpił bujny rozkwit rosyjskiego Kościoła prawosławnego, z którym rywalizują rzymscy katolicy oraz całe zastępy misjonarzy protestanckich ewangelików, głównie z Ameryki (między innymi Billy Graham). W ciągu trzech lat liczba prawosławnych monastyrów w Rosji, kraju o wielkich tradycjach mistycznych, wzrosła z szesnastu do trzystu.
Czy Kościołowi rzymskokatolickiemu pod przywództwem Jana Pawła II — jeśli zważyć na wielki autorytet papieża, jakim cieszy się wśród swych wyznawców i przywódców innych wielkich religii — udało się wznieść na fali powszechnego wzrostu religijności w skali globalnej? W jaki sposób polski papież w obliczu zagrożeń zewnętrznych i wewnętrznej erozji może zapewnić prymat największemu na świecie zorganizowanemu Kościołowi? Jaką postawę przyjmie Kościół Jana Pawła II w czasach niepewności i niepokoju, poprzedzających nadejście kolejnego tysiąclecia oraz jak ustosunkuje się do własnego wielkiego kryzysu, jaki przechodzi?
Ponieważ wszystkie te pytania dotyczą pontyfikatu Jana Pawła II, wszelkie sądy i oceny zawężone będą tylko do tego okresu. Projekcje przyszłości są formułowane na podstawie zachowań Kościoła pod włodarstwem polskiego papieża. Jedno zastrzeżenie: są formułowane bardzo ostrożnie, jako że dotyczą czasu, w którym zachodzą szybkie i głębokie zmiany.
Jakkolwiek statystyka jest jedynym, stosunkowo miarodajnym sposobem określenia obecnej kondycji Kościoła, to jednak dane uzyskane z tych badań są bardzo mało reprezentatywne. Na przykład, liczba
454
ochrzczonych katolików daje niewielki wgląd w kwestię przestrzega-
a przez te osoby nauk Kościoła oraz rzeczywistego ich uczestnictwa v iego życiu. Liczba ochrzczonych niemowląt i dzieci nie mówi, ile
nich pozostanie przy wierze katolickiej w wieku młodzieńczym lub dorosłym. Bardziej miarodajna dla ustalania faktycznego stanu Kościoła jest liczba księży i seminarzystów, ponieważ dotyczy podstawowej dla Kościoła sprawy, czyli powołań.
Co więcej, w przypadku Jana Pawła II istnieje niebezpieczeństwo -znacznie większe niż w przypadku innych Ojców Świętych dwudziestego wieku — utożsamienia osoby tego niebywale popularnego i bardzo kontrowersyjnego papieża z prowadzoną przez niego instytucją kościelną. Piusa XII i Pawła VI łatwo było identyfikować z ich Kościołem. Karol Wojtyła z Krakowa jest zbyt skomplikowaną i niezależną osobowością, żeby móc tak łatwo ją określić.
Może to się okazać jednym z największych problemów Kościoła. Można Jana Pawła II kochać i podziwiać jako człowieka, ale niekoniecznie ślepo za nim podążać i być mu posłusznym jako głowie Kościoła.
(Jeśli komercjalizacja oznacza popularność, to Jan Paweł II nie posiada równego sobie rywala w ogólnoświatowej eksploatacji swego wizerunku, czasami prowadzonej w złym guście i zbyt nachalnie zalecanej przez Kościół w celu powiększenia dochodów. Niezależnie od sukcesów wydawniczych, jakie odnoszą książki Jana Pawła II, on sam występuje na milionach portretów i fotografii, na podkoszulkach, w kalendarzach i na kubkach sprzedawanych w Rzymie i w krajach, gdzie akurat gości. Gdy przebywał w Niemczech, pojawiły się ogromne lizaki przedstawiające papieża. W sklepikach w wąskich uliczkach przylegających do Watykanu można dostać zabawne certyfikaty zawierające błogosławieństwo papieskie dla poszczególnych osób lub całych rodzin — nazwisko ma wstawić kupujący — oraz zaświadczenie, że blankiety te zostały osobiście poświęcone przez Jana Pawła II. Dokument taki kosztuje piętnaście dolarów, a Watykan nie kwestionuje autentyczności tego rodzaju świadectw. Najwyraźniej Jan Paweł II stanowi bardzo dochodowy towar. Sieci telewizyjne gotowe są zapłacić horrendalnie wysokie kwoty za wywiad z papieżem; ale on takich wywiadów nie udziela).
Niemniej warto sięgnąć do statystyk, by w kilku przynajmniej aspektach stworzyć sobie obraz współczesnego Kościoła.
Po pierwsze, globalna liczba ochrzczonych katolików. W końcu
991 roku (ostatni rok, za który dysponujemy danymi) liczba ta
wynosiła 944 578 000. W stosunku do roku poprzedniego wzrosła
455
0  szesnaście milionów, co stanowi około osiemnastu procent całej ludności świata. Jest to dowód, że liczba wiernych Kościoła rzymskokatolickiego rośnie relatywnie wolniej niż liczba wyznawców innych religii, zwłaszcza islamu.
Jest rzeczą powszechnie znaną, choć trudno to stwierdzić ilościowo, że Kościół rzymskokatolicki w Stanach Zjednoczonych, w Ameryce Łacińskiej, a nawet w Afryce traci coraz więcej wyznawców na rzecz odłamów protestanckich — fakt, który uznał sam Jan Paweł II, kiedy publicznie ostrzegał przed takimi sektami. Nasuwa się zatem nieunikniony wniosek, że Kościół rzymskokatolicki się kurczy.
Traci nawet wiernych w stosunku do santerial — kultu przypominającego voodoo — na Karaibach, w Ameryce Południowej i na Florydzie (gdzie żyje wielu kubańskich uchodźców) oraz vodun2 w Afryce. Yodun stanowi religię, która, jako voodoo lub macumba, przybyła na Karaiby i do Brazylii wraz z niewolnikami. Podczas wizyty w roku 1993 złożonej w wiosce Ouidah w Beninie na zachodnim wybrzeżu Afryki Jan Paweł II ku swemu zdumieniu odkrył, że chrześcijaństwo
1  vodun mieszają się tam i bardzo harmonijnie ze sobą koegzystują -miejscowy kościół stał po drugiej stronie drogi naprzeciwko świątyni świętych pytonów, którą również opiekowali się chrześcijanie. Stolicy Apostolskiej trudno jest pogodzić się z takim synkretyzmem i inkul-turacją.
I znów, choć statystki niewiele są nam w stanie pomóc, to łatwo stwierdzić, że jak na ironię losu katolicyzm kurczy się z powodu niskiego przyrostu naturalnego w rodzinach katolickich, które coraz mniej uwagi zwracają na potępienie przez Jana Pawła II sztucznej antykoncepcji i aborcji.
Anegdotyczne dowody na to znaleźć można zarówno w krajach wysoko uprzemysłowionych (we Włoszech przyrost naturalny wynosi zero) jak w państwach Trzeciego Świata. Tam lokalni księża przyznają to otwarcie. Pewien prałat z Meksyku podczas mszy celebrowanej przez Jana Pawła II w Merida w sierpniu 1993 roku wyznał szeptem: „Moje owieczki kochają Pasterza [papieża], ale nie zamierzają mieć po dwanaścioro dzieci tylko po to, aby sprawić mu przyjemność". W Stanach Zjednoczonych, jak mówi jeden z kapłanów w Nowym Jorku, katolicy „kupują książkę papieża, a następnie nabywają prezerwatywy".
1  Afro-kubańska religia łącząca ceremonie rzymskokatolickie z afrykańskimi. Wyznawcy santerii wierzą, że katoliccy święci reprezentują afrykańskich bogów.
2  U haitańskich Kreolów odpowiednik voodoo.
Czy papież wie, jak wygląda rzeczywistość, czy napawa go bólem świadomość, że większość jego najbardziej świętych zasad jest gwałcona, albo czy przyjmuje to jako kolejne cierpienie, które zsyła na niego Bóg? Jako osoba całkowicie prywatna Jan Paweł II zapewne obstaje przy cierpieniu, ale, pozostając niewzruszony w swych poglądach, wypowiada walkę w imię swych nauk moralnych, bez względu na cenę, jaką przyjdzie zapłacić jemu lub Kościołowi. Cała trajektoria życia Karola Wojtyły wydaje się przygotowywać go na ten ostateczny dramat, gdzie najstraszliwszą prawdą może być to, że jego twarde obstawanie przy pryncypiach moralnych odciągnie od Kościoła jeszcze więcej katolików.
W Stanach Zjednoczonych arcybiskup Rembert Weakland z Mil-waukee, jeden z najbardziej cenionych ze względu na intelekt amerykańskich hierarchów, przyznaje ze smutkiem: „Być może będziemy zmuszeni opuścić Kościół i podzielić go" *. Weakland, który od 1977 roku pełnił posługę w archidiecezji Wisconsin (w stanie Wisconsin katolicy stanowią trzydzieści procent mieszkańców), twierdzi, że tam, podobnie jak w całych Stanach Zjednoczonych, „spada uczestnictwo w życiu Kościoła, i to spada szybko. Kościół też w pewien sposób otwiera oczy, ale otwiera je niewystarczająco szybko" *.
Arcybiskup uważa, że „jedna czwarta wyznawców, jakich tracimy, przechodzi do zielonoświątkowców lub do kościołów protestanckich (...) pozostałe trzy czwarte odchodzi donikąd. Po prostu czuje, że »Kościół idzie zbyt wolno, nie podąża za życiem, i nic tam dla mnie nie ma«..." Spośród ludności amerykańskiej pochodzenia hiszpańskiego, której liczba w Wisconsin rośnie, dwadzieścia pięć procent zaraz po osiedleniu się „przystępuje do grup zielonoświątkowców"*.
W miarę upływu czasu towarzyszący Janowi Pawłowi II przez całe życie mistycyzm zdaje się wzmagać. Papież zawsze odnosił go do własnego cierpienia i wielkich spraw moralnych, w których obronie staje, ale wszystko wskazuje na to, że zrobił nowy, ogromny krok, gdy 16 listopada 1994 roku ogłosił naukę o tajemnicy Kościoła dotyczącą „czystości w imię Królestwa Bożego"*.
Powołując się na to, iż Jezus pochwalał dobrowolny celibat nawet u mężczyzn żonatych, zacytował jego słowa: „Bo są niezdolni do małżeństwa, którzy z łona matki takimi się urodzili; i są niezdatni do małżeństwa, których ludzie takimi uczynili, a są i tacy bezżenni, którzy dla Królestwa Niebieskiego sami zostali bezżenni. Kto może pojąć, m'ech pojmuje!"
456
457
Jan Paweł II często wraca do tematu celibatu księży - - kolejnej wielkiej kontrowersji Kościoła, która została ostatnio bardzo nagłośniona występującym na szeroką skalę zjawiskiem pedofilii kapłanów - - jako fundamentalnej zasady dotyczącej stanu duchownego. Jakkolwiek trudno jest dokładnie ustalić, jaki wpływ na powołania kapłańskie ma taki punkt widzenia, to w tym przypadku statystyki ukazują problem w ciekawym świetle. Tak zatem od roku 1978, od czasu elekcji Jana Pawła II, liczba księży w skali światowej spadła z 416329 do 404031 w końcu roku 1991. Jeśli wziąć pod uwagę przyrost naturalny wśród katolików w omawianym okresie, było to dla Kościoła zjawiskiem alarmującym. W Ameryce Północnej i Środkowej liczba ta spadła ze 114 522 w roku 1988 do 82 018 księży w roku 1991, czyli mniej więcej o dwadzieścia procent. Liczba członków zakonów męskich zmniejszyła się w analogicznym okresie z 74 792 do 62 184. Podczas pontyfikatu Jana Pawła II liczba zakonnic spadła z 984 782 do 875 332.
Jeszcze bardziej kłopotliwy musi być dla Jana Pawła II spadek liczby wyświęcanych księży w Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie — kluczowych dla Kościoła terytoriach — z 697 w roku 1978 do 568 w 1991 roku. W tym właśnie roku było tam 15 613 studentów teologii przygotowujących się do pełnienia funkcji księdza, ale nie da się ustalić, ilu z nich rzeczywiście zostało kapłanami.
W roku 1994 pod egidą Stowarzyszenia Studiów Religijnych ukazało się drukiem opracowanie zatytułowane: The Image of Ministry: At-titudes of Young Adults Toward Organized Religion and Religious Pro-fessions. Jego autorzy stwierdzali, że Kościół rzymskokatolicki, który nie uznaje kapłaństwa kobiet, stanowi jedyne wielkie wyznanie religijne w Stanach Zjednoczonych, które w pierwszej dekadzie następnego stulecia cierpieć będzie „znaczny niedobór duchownych".
Jeśli pieniądze mogą stanowić miarodajny wyznacznik, trzeba stwierdzić, że amerykańscy katolicy ofiarują na swój Kościół mniej niż pozostali Amerykanie i mimo że mają wysokie dochody, plasują się na samym dole tabeli osób wspierających organizacje religijne. Na przykład, przeprowadzone w 1993 badania wskazują, że rodziny należące do ewangelickich Zgromadzeń Bożych dawały rocznie przeciętnie po 2985 dolarów na swój Kościół, a katolicy tylko 819.
Jeśli chodzi o praktyki religijne katolików, liczba chrztów na całym świecie wzrosła z 16 979 094 w roku 1978 do 18 139 392 w roku 1991 —jak na dwanaście lat jest to wzrost nieznaczny i o wiele niższy w stosunku do przyrostu naturalnego wśród katolików. W roku 1978
458
udzielono 3790181 ślubów katolickich, a w roku 1991 zaledwie 3 514812. Znów poważny spadek w porównaniu z przyrostem naturalnym w rodzinach katolickich.
Dlaczego Kościół pod przewodnictwem Jana Pawła II mimo tak szalonej popularności swego pasterza traci wyznawców, podczas gdy w tym samym czasie kościoły islamskie i ewangelickie rozrastają się, płynąc na fali wzmożonej religijności?
Arcybiskup Weakland z Wisconsin po części wyjaśnia tę sprawę, twierdząc, że Kościół nie jest „odpowiedni dla mego życia" - a jest to pogląd, który słyszy się jak Ameryka długa i szeroka. Kolejne czynniki powodujące odchodzenie wyznawców od Kościoła katolickiego to surowość i konserwatyzm w kwestiach teologicznych przejawiane przez Jana Pawła if. Jego poglądy w zakresie nauk moralnych i życia seksualnego zbyt bezpośrednio i natrętnie ingerują w życie człowieka.
Olbrzymim problemem, który coraz wyraźniej staje przed Janem Pawłem II, jest sukces odłamów protestanckich w rywalizacji z Kościołem katolickim w obrębie jego własnych twierdz. Grupy ewangelickie, często finansowane przez Stany Zjednoczone, od dziesięcioleci działające w Ameryce Łacińskiej (i w mniejszym stopniu w Afryce) stworzyły sobie ważne przyczółki w Brazylii, krajach andyjskich i w Ameryce Środkowej. Do Brazylii przybyły ze Stanów Zjednoczonych po wojnie domowej w dziewiętnastym wieku. Po drugiej wojnie światowej protestanci wytypowali „latających misjonarzy", którzy w jednosilnikowych samolocikach docierali do Indian zamieszkujących dżungle Ekwadoru. W Peru amerykańscy misjonarze powołali do życia instytuty lingwistyczne zajmujące się badaniem języków indiańskich. W Kolumbii posiadają ośrodki misyjne rozrzucone po całym kraju. Kościół katolicki często oskarża te ośrodki o to, że stanowią agenturę CIA.
Mniej więcej w ciągu ostatnich dwudziestu lat ewangelicy poczynili nadzwyczajne postępy, stając się poważnym zagrożeniem dla monopolu na duchowość posiadanego dotąd przez Kościół, który dominował w Ameryce Łacińskiej od czasów szesnastowiecznych podbojów hiszpańskich i portugalskich. A jednak, przynajmniej teoretycznie, Ameryka Łacińska wciąż stanowi największe terytorium wpływów Kościoła.
Na czele Brazylii i Gwatemali stoją prezydenci wyznania protestanckiego, choć ich wiarygodność jako demokratów pozostawia wiele do życzenia. W pierwszej połowie XX wieku protestancki prezydent w Ameryce Łacińskiej byłby nie do pomyślenia. Na Kubie, formalnie
459
katolickiej, lecz tak naprawdę komunistycznej, w ciągu trzech ostatnich lat liczba kościołów protestanckich się potroiła.
Narażając się na zarzut uogólnienia, można stwierdzić, iż atrakcyjność grup protestanckich, a zwłaszcza zielonoświątkowców, bierze się z ich swobodnych praktyk religijnych pozbawionych żądań doktrynalnych i hierachicznej organizacji Kościoła rzymskokatolickiego. U ewangelików w obrządkach wierni biorą bezpośredni udział i mają całkowitą wolność poglądów na kwestie polityczne czy teologiczne, jakkolwiek Kościół ten przykłada wielką wagę do rozwoju duchowości („modlitwa w Duchu") i oczyszczającej roli modlitwy. Mają też sztywny kodeks moralny.
Na czele kongregacji ewangelickich stoją Zgromadzenia Boże oraz pastorzy zielonoświątkowców, ale nie ma tam biskupów, arcybiskupów, kardynałów czy jakichkolwiek innych przedstawicieli władzy scentralizowanej -- nie istnieje ewangelicki odpowiednik Rzymu — i ten szczegół zdaje się wyjątkowo przyciągać chrześcijan w Ameryce Łacińskiej zmęczonych trwającym od wieków systemem „tak" i „nie" narzucanym im przez katolicki kler. Fakt, że protestanci nie zmuszają wiernych do trudnych moralnych wyborów w kwestii kontroli urodzin — nie mówimy tu o aborcji — stanowi naturalnie czynnik decydujący w ich konkurencji z Kościołem katolickim. Ale czy ta swoboda świadczy, że protestantów trudniej zaakceptować niż ich braci, których wiara opiera się na ekumenii komunijnej?
Potężny odłam katolickiego kleru w Ameryce Łacińskiej uważa, że protestanci są lepszymi chrześcijanami i, świadomie czy nie, próbuje się na nich wzorować, twierdząc, iż Kościół może się rozwinąć raczej dzięki wiernym, którzy posiadają umysły otwarte, niż opierając się na rzeszach kobiet i mężczyzn, którzy po prostu kroczą przez życie jako katolicy.
W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych młodzi liberalni biskupi brazylijscy zaczęli zakładać tzw. wspólnoty podstawowe \ które zasadniczo miały stanowić samorządne lokalne organizacje katolickie prowadzące działalność religijną. Często funkcjonują bez kapłanów, których liczba w całym kraju maleje. Dodatkowym elementem zwiększającym atrakcyjność CEB-ów było to, że struktury te nie buntowały się i nie próbowały konkurować z Rzymem lub z papieżem. Stolica Apostolska jednak utrzymywała, że wywierają szkodliwy wpływ i w rezultacie potępiła ten ruch. Kardynał Eduardo Francisco Pironio z Argentyny, który podczas konklawe w roku 1978 znajdował się na „szcze-
Base Ecclesial Communities (CEB).
460
solnej liście" papieskiej, a obecnie pełni funkcję przewodniczącego papieskiej Rady do Spraw Świeckich, sądzi, że w początkowej fazie wspólnoty podstawowe zapewne stanowiły dobre rozwiązanie, lecz Kościół nie mógł ryzykować potencjalnego zagrożenia władzy biskupów na tym obszarze.
W przeciwieństwie do pierwszych lat po Soborze Watykańskim II liberalni prałaci południowoamerykańscy, w tym kardynałowie, nie cieszą się obecnie wielkimi względami w Stolicy Apostolskiej. Kardynał Paulo Evaristo Arns z Saó Paulo w Brazylii, który bronił opozycjonistów torturowanych przez reżim i był wielkim rzecznikiem wspólnot, nagle pojął, że jego olbrzymia archidiecezja rozpadła się na pięć części, a władzę sprawuje tylko w jednej z nich. Sam Pironio został zdjęty przez Jana Pawła II ze stanowiska prefekta Kongregacji do Spraw Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, która prowadziła święcenia religijne. Nawet po upadku marksizmu teologia wyzwolenia pozostaje na czarnej liście Watykanu, a to również zniechęca katolickich intelektualistów. Mianowani w ostatnim dziesięcioleciu nowi biskupi i kardynałowie z Ameryki Łacińskiej -podobnie jak w Stanach Zjednoczonych i Europie — prawie bez wyjątku hołdują przekonaniom konserwatywnym. Największym ich uznaniem cieszy się Opus Dei.
Jan Paweł II przykładał, rzecz jasna, wielką wagę do Ameryki Łacińskiej, czemu dał wyraz już w roku 1979, biorąc udział w konferencji w Puebla, oraz podczas dziesięciu podróży na ten kontynent, kiedy odwiedził wszystkie kraje południowoamerykańskie z wyjątkiem Kuby, choć państwo to nigdy oficjalnie nie zerwało stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską. Wizytował Jamajkę, Trynidad i Tobago oraz wyspy Bahama, gdzie przeważają protestanci. Wszędzie na półkuli zachodniej papież głosił Nową Ewangelizację i prawie wszędzie spotykał się z entuzjastycznym przyjęciem. Tłumy starały się znaleźć jak najbliżej Jana Pawła II, dotknąć jego dłoni lub skraju szaty.
Nic jednak nie wskazuje na to, by misje pasterskie Ojca Świętego powstrzymały lub odwracały pęd ku protestantyzmowi i powszechny odwrót od Kościoła katolickiego w Ameryce Łacińskiej. Fakt ten w dramatyczny sposób ujawnia ogromną dysproporcję między szacunkiem, a nawet uniżonością wobec Jana Pawła II a całkowitym odrzucaniem jego nauk i doktryn Kościoła przez część katolików zamieszkujących te rejony świata. W tym sensie przyszłość Kościoła rzymskokatolickiego w Ameryce Łacińskiej maluje się raczej w ciemnych barwach; i na pewno ma na to ogromny wpływ obecny pontyfikat. Jan Paweł II zanadto jest człowiekiem zasad, żeby w najmniejszym stopniu
461
zmieniać swą filozofię tylko po to, by zwiększyć popularność i poparcie dla Kościoła katolickiego. Jako profesor etyki postępowanie takie uważałby za nieetyczne.
W związku z powszechnym odchodzeniem od Kościoła katolickiego w Ameryce Południowej oraz w innych rejonach świata — zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej — rodzi się pytanie o charakter i naturę Kościoła w ostatnim okresie pontyfikatu Jana Pawła II oraz w latach następnych, już w nowym tysiącleciu.
Najwnikliwszą krytykę Kościoła papieskiego przedstawił w roku 1994 znany powszechnie wysoki dostojnik Kościoła rzymskokatolickiego, człowiek osobiście bardzo oddany Janowi Pawłowi II i znający doskonale problemy Stolicy Apostolskiej, Europy, Stanów Zjednoczonych i Trzeciego Świata. Oświadczył on szczerze, lecz anonimowo:
W ciągu najbliższych pięciu lat w Kościele wystąpi wiele napięć. Podejrzewam, że zrodzą się one ze zbyt wielu aspektów życia Kościoła i będą nieustannie wzrastać; i to nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale także w innych częściach świata. Podejrzewam też, że problemów nieustannie przysparzać będzie Ameryka Łacińska.*
Ów dostojnik wyraził obawę, iż „niektóre osoby z otoczenia papieża akceptują pogląd, że jeśli nawet drastycznie stracimy liczbę wyznawców, to dopóki pozostaniemy wierni zasadom, wszystko będzie w porządku (...) że jeśli nawet liczba wiernych Kościoła katolickiego w Stanach Zjednoczonych spadnie z pięćdziesięciu dziewięciu milionów do piętnastu, wszystko będzie w porządku"*. Uznał, że „jest to bardzo niebezpieczne rozumowanie. Stanowi część naszego obecnego problemu w kwestii kierownictwa. Nie chcemy znaleźć się w sytuacji, w której zmuszać będziemy ludzi do odejścia i podziału Kościoła. Muszę przyznać, że ten problem bardzo mnie trapi"*.
Zabierając głos na temat coraz silniejszych za pontyfikatu Jana Pawła II tendencji Stolicy Apostolskiej do powoływania konserwatywnych biskupów, prałat zauważył, iż
(...) ludzie obawiają się, iż nadchodzą czasy ideologicznej selekcji. Ale jeszcze bardziej - - i to Ojciec Święty, jak każdy zresztą człowiek sprawujący władzę, musi mocno
462
brać pod rozwagę — faktu, że otacza się ludźmi, którzy myślą dokładnie tak jak on. Jest to bardzo niebezpieczne zjawisko, ponieważ w sytuacji, kiedy człowiek otoczony jest ludźmi wyznającymi identyczne idee co on sam, nie jest w stanie poznawać i tworzyć nowych. W zupełności podzielam potrzebę lojalności. Myślę, że każdy potrzebuje lojalnego personelu. Ale jeśli otoczenie nie jest w stanie mu się sprzeciwić, człowiek ma problem. Ojca Świętego nie otaczają ludzie, jakich naprawdę potrzebuje, i to napawa mnie ogromnym niepokojem.*
Co więcej, ów dostojnik oświadczył, że Jan Paweł II odrzuca pogląd angielskiego kardynała Henry'ego Newmana, jednego z wybitnych dziewiętnastowiecznych kardynałów, że „przerażający dynamizm"* tkwi między „Kościołem uczącym się i Kościołem nauczającym"*. Newman, zauważył rozmówca, twierdzi, iż „Kościół nauczający może wydać fałszywe oświadczenie, lecz człowiek może stopniowo zacząć udoskonalać nauczanie"*, jeśli „słucha, i wtedy następuje dialog"*. Ale ów dostojnik kościelny mówi, że „obecny Ojciec Święty nie lubi tego elementu nauk Newmana. W moim odczuciu papież uważa, że Kościół — to jest hierarchia biskupia — głosi prawdę i jest po to, aby nauczać, to wszystko"*. Następnie stwierdza:
Myślę, że Ojciec Święty widzi Kościół jako bardzo aktywną, zaangażowaną, posłuszną i bardzo lojalną grupę, która próbuje przetworzyć świat. Zawsze twierdziłem, że lubię teologię Opus Dei. Praktyki nie znoszę. Teologia wyzwolenia została potępiona przez Sobór Watykański II. Jest to ruch osób świeckich, które niosą w świat Ewangelię. W Opus Dei niepokoi mnie klerykalny sposób, w jaki kontroluje wszystkie sprawy. Niepokoi mnie sposób, w jaki kapelani kontrolują świeckich. Z niepokojem obserwuję ich działania. Nie jestem pewien, jaki praktyczny wpływ ma to na Ojca Świętego. Ale myślę, że teoria mu odpowiada.*
(W grudniu 1994 roku Jan Paweł II jeszcze bardziej uhonorował Opus Dei, podnosząc hiszpańskiego biskupa Juliana Herranza Casado, członka tej organizacji, do godności arcybiskupa i wyznaczając go na przewodniczącego Papieskiej Rady do Spraw Interpretacji Tekstów
463
Prawnych. Sześćdziesięcioczteroletni Hiszpan jest pierwszym arcybiskupem Opus Dei i pierwszym członkiem tej organizacji, który otrzymał w kurii tak wysoką godność. Przewodniczącymi w kurii byli zawsze kardynałowie, toteż w zaistniałej sytuacji nowy arcybiskup może stać się w swoim czasie pierwszym kardynałem w szeregach Opus Dei).
Margaret O'Brien Steinfels, wydawca Commonweal, katolickiego, kulturalnego i intelektualnego czasopisma, osobiście zajęła się problemami, które stanęły przed katolikami mającymi zapatrywania bardzo różniące się od obecnych oficjalnych nauk Kościoła i domagającymi się wolności sumienia w dokonywaniu własnych wyborów. Cytuje słowa Jana Pawła II z ogłoszonej w 1993 roku encykliki Yeritatis Splendor. „Odmienność poglądów, wyrażana przez kontestację i polemiki w środkach masowego przekazu, jest sprzeczna z eklezjalną komunią i z prawidłową wizją hierarchicznej struktury Ludu Bożego". Ale nie zgadza się z papieżem w kwestii tego, co stanowi odpowiedzialną różnicę zapatrywań.
Pani Steinfels pisze:
Stanowisko wielu z nas, katolików uważających, że Hu-manae vitae i obecny papież tragicznie mylą się, traktując uprawiany przez współmałżonków seks przy stosowaniu środków sztucznej antykoncepcji za wrodzone zło, stanowi odmienność poglądów (...) Kultura konsumpcyjna karmi nas takimi określeniami jak „kawiarniany katolicyzm", „katolicyzm supermarketów", „katolicyzm weź-i-wybierz" lub „wymieszaj-i-porównaj". Sądzę, że takie wyobrażenia stanowią obelgę dla katolików, którzy po poważnej modlitwie, refleksji i rozterkach podejmują zgodne ze swym sumieniem decyzje, że pewne nauki Kościoła nie zasługują na to, by je stosować w życiu. Ale myślę też, że określenia te nazywają obecną rzeczywistość i w oczywisty sposób nie zgadzają się zarówno z jednością jak poważną odmiennością poglądów.*
Nieustannie powracającym wątkiem we wszystkich dyskusjach na temat pontyfikatu Jana Pawła II są dostrzegalne sprzeczności w ramach Kościoła między konserwatyzmem teologicznym a jego ogromnym zaangażowaniem się we wszystko, co dotyczy sprawiedliwości społecznej. Owa sprzeczność wydaje się pogłębiać w miarę jak papież przyjmuje
464
coraz sztywniejsze stanowisko w kwestiach teologicznych, a sytuacja nieustannie ewoluującego świata skłania go do coraz większego zdecydowania w obronie praw ludzi uciskanych.
Jak na ironię owo zaangażowanie się w sprawy biednych zmusza Kościół do zmagań ze zwycięskim konserwatyzmem politycznym wszędzie tam, gdzie on występuje. Katolicka hierarchia w Stanach Zjednoczonych, która w różnoraki sposób odzwierciedla poglądy Jana Pawła II, nie zgadza się ze zdominowanym przez republikanów Kongresem w sprawie proponowanych natychmiast po wyborach w 1994 roku radykalnych cięć budżetowych w sferze funduszy przeznaczonych
na cele socjalne. W miesiąc po wyborach komentator katolicki napisał, że
(...) podczas gdy [amerykańscy] biskupi stają się coraz bardziej konserwatywni w kwestiach kościelnych, pozostają niewzruszonymi rzecznikami społecznych nauk katolickich, szczególnie własnych, które odnoszą się do biednych, prześladowanych, imigrantów, zagrożonych i chorych (...) Nie będą to po prostu „ci liberalni katolicy", którzy staną w opozycji do „konserwatywnych" polityków. Na czele staną amerykańscy biskupi. Dobrze znają przemoc i ubóstwo oraz to, jak nakazują reagować na nie głoszone przez nich nauki społeczne. Czy to prowincjonalny biskup, czy kardynał z metropolii, wszyscy oni podają przerażające przykłady nędzy, zaczerpnięte z ulic miast, w których przychodzi im działać, z parafii i agencji pomocy społecznej (...) Owa troska o biednych stanowi znamię i punkt zborny dla wszystkich praktycznie amerykańskich katolików (...) Powszechna opinia publiczna skierowana jest przeciw biednym. Katolicy jednak należą do Kościoła, który nie opiera się na sądach ogółu (...) Jeśli pozostaniemy wierni, wybije najwspanialsza chwila zapisana w annałach amerykańskiego katolicyzmu.
Nastawienie to podzielają oczywiście nie tylko katolicy amerykańscy. W Europie Zachodniej, a zwłaszcza we Francji i w Niemczech, Kościół znajduje się w opozycji do rządów, walcząc o prawa dla pochodzących w większości z Trzeciego Świata imigrantów oraz broni ich przed deportacją. Jan Paweł II w ostatnich latach niejednokrotnie podnosił temat migracji. Takie stanowisko wyraża się coraz większą aktywnością papieża i Kościoła na polu ogólnoświatowej walki o prawa człowieka, także emigranta.
465
Oprócz kilku niepowodzeń Kościół pod przewodnictwem Jana Pawła II ma rzeczywiście imponującą kartotekę dokonań w walce o prawa człowieka, a głos samego papieża stanowi największy autorytet w kwestiach moralnych na świecie (gdzie tak naprawdę istnieje bardzo niewiele autorytetów). Do głoszenia poparcia praw człowieka Jan Paweł II wykorzystuje swe podróże po wszystkich zakątkach Ziemi.
Rozpoczynając afrykańską pielgrzymkę w kwietniu 1989 roku, oświadczył zgromadzonym w Tananariwie na Madagaskarze słuchaczom, że nie może odwiedzić Afryki Południowej, ponieważ „gdyby nawet papież chciał okazać szacunek tej czy innej władzy miejscowej, przede wszystkim musi okazać szacunek swej roli człowieka, który głosi prawdę — prawdę wiary i prawdę ładu moralnego — zarówno w kwestiach społecznych jak politycznych. A mówiąc językiem so-cjopolitycznym, wszyscy bardzo dobrze wiemy, że w tej dziedzinie w Afryce Południowej istnieją olbrzymie problemy"*.
W październiku 1989 roku Jan Paweł II odprawił mszę polową w Diii na Timorze Wschodnim, gdzie w 1974, gdy Indonezja anektowała tę byłą kolonię portugalską, żołnierze indonezyjscy zamordowali dwieście tysięcy rdzennych mieszkańców wyspy. W muzułmańskiej Indonezji Timor Wschodni stanowi enklawę Kościoła rzymskokatolickiego, ale papież nie rozwijał tematu różnic religijnych. Powiedział tylko: „Przez wiele lat trwające konflikty szerzyły wśród was zniszczenie i śmierć; wiecie, co to znaczy być ofiarami nienawiści i walki. Zginęło wielu niewinnych ludzi, wielu zostało dotkniętych represjami i zemstą".
Jan Paweł II był pierwszym światowym przywódcą, który odwiedził Timor Wschodni po piętnastoletniej indonezyjskiej okupacji i żywo interesował się losem tej wyspy.
Prezydent Clinton był świadom, jakie problemy nękają ten kraj, gdy w listopadzie 1994 roku odwiedził stolicę Indonezji Dżakartę i na terenie ambasady amerykańskiej zastał demonstrantów. Mimo to nie zajął żadnego stanowiska na temat Timoru Wschodniego, jakkolwiek biskup Kościoła rzymskokatolickiego z tamtego okręgu, Carlos Felipe Ximensa Belo oświadczył, że po aneksji zginęły tam jeszcze tysiące osób. Biskup Belo powiedział, iż „po przesłuchaniach ludzie byli torturowani, bici i skazywani bez sądu"*.
Kościół w Trzecim Świecie przeciwstawiający się od czasów zakończenia drugiej wojny światowej dyktaturom i łamaniu praw człowieka ma pełne poparcie Jana Pawła II. Na Filipinach kardynał Jaime Sin należał do przywódców rewolty skierowanej przeciw dyktaturze Mar-cosa. W Ameryce Środkowej Kościół podczas trwającego ponad dwa dziesięciolecia konfliktu ujawniał działania organizowanych przez
466
awicowy TZ^ szwadronów śmierci (lecz Jan Paweł II nie nale-*ał do wielbicieli biskupa Romero, który poniósł męczeńską śmierć). VV roku 1994 w Gwatemali kościelne biuro zajmujące się zagadnieniami przestrzegania praw człowieka stało się główną instytucją badania wzrastającej liczby zabójstw politycznych uprawianych przez
reżim wojskowy.
Jan Paweł II wysyłał też tajnych emisariuszy w misjach dotyczących przestrzegania praw człowieka. Trzy lata wcześniej, zanim bardzo niechętnie zdecydowały się na to Stany Zjednoczone, watykańscy dyplomaci zapoczątkowali ciche negocjacje z juntą wojskową w Związku Myanmar (dawniejsza Birma). Kardynał Etchegaray, przewodniczący Papieskiej Rady „Justitia et Pax", najwięcej podróżujący wysłannik Ojca Świętego, w przekonaniu, że najważniejszą rzeczą jest otwieranie nowych dróg do porozumienia i dialogu, udał się w 1993 roku do Chin w sprawie podjęcia rozmów na temat praw człowieka oraz przyszłości Kościoła rzymskokatolickiego w tym kraju. Ale rok później Pekin wznowił aresztowania księży katolickich, którzy nie chcieli wiązać się z organizacjami religijnymi reżimu.
Etchegaray po raz pierwszy odwiedził Fidela Castro w Hawanie w roku 1994 (bardzo łatwo znaleźli wspólny język), by jeszcze w tym samym roku w listopadzie przyjechać tam powtórnie z czterodniową wizytą, która miała służyć przedyskutowaniu problemu panującej na Kubie nędzy i utworzenia tam kubańskiej komisji „Justitia et Pax". Komisja ta miała zajmować się również kwestiami praw człowieka. Stanowiło to swojego rodzaju przełom, ponieważ, zgodnie z tym, co sam Etchegaray wyznał przyjaciołom rok wcześniej, Stolica Apostolska nie zamierzała angażować się w żadne mediacje z Kubą, gdyż jej zdaniem podważało to wiarygodność Kościoła. Kardynał najwyraźniej ocenił, że nadszedł czas, aby Watykan jednak zajął się już zagadnieniem zbliżających się przemian politycznych na tej wyspie. Największą troską Kościoła jest to, żeby po zakończeniu długotrwałych rządów Castro przemiana ta odbyła się bez rozlewu krwi.
Stolica Apostolska również nie wykazała najmniejszego zainteresowania przewrotem wymuszonym przez interwencję zbrojną Stanów Zjednoczonych w 1994 roku na Haiti. Watykan bardzo negatywnie odnosił się do wybranego trzy lata wcześniej na urząd prezydenta Jeana-Bertranda Aristide, ponieważ był on wyświęconym kapłanem — prawo kanoniczne zabrania księżom ubiegania się w wyborach o urzędy — ale przede wszystkim dlatego, że był on gorącym rzecznikiem 1 wyznawcą teologii wyzwolenia (o czym napisał nawet książkę, ale owa publikacja przeszła bez echa).
467
Gdy Aristide został obalony przez haitańską armię, Stolica Apostoł-ska wydała jedynie oficjalne oświadczenie stwierdzające uznanie nowej junty wojskowej. Może to zabrzmieć dziwnie, ale Watykan nie protestował przeciw masowemu łamaniu praw człowieka, w tym wielu zabój-stwom politycznym, do jakich doszło podczas rządów tej junty, ani też nie domagał się publicznie przywrócenia prezydenta Aristide. Później Aristide zwrócił się do Stolicy Apostolskiej z prośbą o zwolnienie go ze święceń kapłańskich.
Niezależnie jednak od tak zaskakujących niekonsekwencji Jan Paweł II stworzył niepodważalną pozycję Kościoła w zasadniczych dziedzinach dotyczących sprawiedliwości społecznej i praw człowieka. Kiedy spisana już zostanie historia pontyfikatu Jana Pawła II, nie jest wykluczone, iż okaże się, że jego osiągnięcia na tym polu mają większe znaczenie niż konserwatyzm i surowość w kwestiach teologicznych. Polski papież zostanie zapewne w pamięci jako wzór ludzkiej przyzwoitości.
Tymczasem Jan Paweł II z wielkim heroizmem kieruje sprawami Kościoła. Jest jego głównym architektem, strategiem i wielkim aktorem na światowej scenie. Bez jego dominującej osobowości i talentów teatralnych mogłyby upaść najwznioślejsze idee; a codziennie przychodzą mu do głowy doskonałe pomysły.
Najwspanialszymi widowiskami są jego długie podróże. Natychmiast po tym, jak został wybrany na papieża, zdecydował, że sam będzie najlepszym emisariuszem Nowej Ewangelizacji, i w poruszający wyobraźnię, pełen rozmachu sposób wykorzystuje do tego celu podróże samolotami odrzutowymi oraz miejscowe i satelitarne sieci telewizyjne. Na pokładzie papieskiego samolotu wraz z Janem Pawłem II (płacąc jak za bilet pierwszej klasy) podróżuje zawsze około pięćdziesięciu dziennikarzy włoskich i zagranicznych, którzy zapewniają obsługę prasową na najwyższym poziomie. Wszystkie te operacje opracowane są z wojskową precyzją.
Podczas szesnastu lat swego pontyfikatu --od stycznia 1979 do września 1994 — Jan Paweł II odwiedził w trakcie 62 podróży 110 krajów leżących na pięciu kontynentach. Przeleciał samolotem blisko 950 000 kilometrów (a niezliczone tysiące przebył w swym „papamo-bilu"). W podróżach spędził w sumie 420 dni — rok i pięćdziesiąt pięć dni - - co równa się w przybliżeniu jednej szesnastej trwania jego pontyfikatu. Lubi długie loty samolotem, ponieważ umożliwiają mu lekturę, pisanie i modlitwę, których nie przerywa codzienny watykański harmonogram audiencji i spotkań z wiernymi.
468
Najdłuższą pielgrzymką papieską była wizyta w Azji w listopadzie 1986 roku, kiedy to w trzynaście dni, sześć godzin i piętnaście minut przebył w sumie prawie sześćdziesiąt tysięcy kilometrów. Najkrótszą podróżą pozostaje wyprawa helikopterem do republiki San Marino, położonej w środkowych Włoszech. Wizyta ta trwała dokładnie pięć godzin. Podczas 62 podróży zagranicznych Jan Paweł II wygłosił 2026 dłuższych lub krótszych przemówień i homilii w dziesiątkach języków (przeważnie czytał z tekstu w danym języku; i to z pewnością siebie, jakiej pozazdrościć mu może zawodowy aktor). Odbył też 118 podróży samolotem, helikopterem i samochodem po samych Włoszech, przeważnie do katolickich sanktuariów i kościołów prowincjonalnych. Rzecznik żadnej sprawy w historii świata tyle nie podróżował i nie przemawiał do takich tłumów na całym świecie.
Zgodnie z oficjalną doktryną zaliczenie kogoś w poczet świętych jest najwyższym uhonorowaniem przez Kościół człowieka, „który zmarł śmiercią męczeńską i/albo uprawiał cnotę chrześcijańską do stopnia bohaterskiego, przebywa obecnie w raju i godzien jest czci liturgicznej oraz naśladowania przez wiernych"*. Stąd powiedzenie „być w raju". Kościół czci świętych — „osoby święte" - od najwcześniejszych lat swego istnienia. W ciągu blisko dwóch tysięcy lat ogłosił prawie trzy tysiące kanonizacji, jakkolwiek w ostatnich latach niektóre dawne decyzje są poddawane rewizji; ale nowych wciąż przybywa.
Zaliczenie w poczet świętych nosi nazwę kanonizacji. Kończy ją nieomylna decyzja papieża podjęta po niesłychanie wnikliwych i drobiazgowych studiach stwierdzających, że zgłoszony kandydat godzien jest miana świętego. Kanonizację poprzedza beatyfikacja, gdy papież dokonuje uroczystego, publicznego zatwierdzenia kultu zmarłego chrześcijanina. Niewielu beatyfikowanych zostaje świętymi.
Beatyfikacja i kanonizacja miały zapewne od początku stanowić formę oddawania czci zasługującej na nią osobie, ale zarazem „uczłowieczać" Kościół poprzez jego identyfikację z konkretnymi osobami — mężczyznami, kobietami i dziećmi — do których wierni mogą się zwracać o wstawiennictwo u Boga i na których mogą się wzorować. Historia ich bohaterstwa i męczeństwa jest rozpowszechniana i staje się częścią nauki Kościoła.
Ale trzeba było dopiero wyobraźni Jana Pawła II, by uświadomić sobie pełen potencjał, jaki dla wzmocnienia pozycji Kościoła posiada instytucja tworzenia świętych. Od samego początku pontyfikatu polski papież powoływał tak wielu błogosławionych i świętych, że ich liczba
469
znacznie przekracza liczbę osób beatyfikowanych i kanonizowanych przez wszystkich jego poprzedników w XX wieku. Święci potęgują wyobrażenie o świętości Kościoła, a wieść o nich natychmiast jest rozgłaszana wiernym (dziś za pośrednictwem kolorowej telewizji satelitarnej).
Beatyfikacja i kanonizacja są procesem mozolnym, który wymaga trwających nieraz dziesiątki (a nawet setki) lat wnikliwych studiów nad życiem kandydatów, ich twórczością literacką, heroicznym praktykowaniem cnót oraz, z wyjątkiem przypadków udokumentowanej śmierci męczeńskiej, poszukiwania dowodów na przynajmniej jeden cud sprawiony interwencją kandydata u Boga. Grzegorz Wielki, papież z VI wieku, który „nigdy nie odpoczywał", został ogłoszony świętym i zaliczony do „Doktorów Kościoła" (tytuł nadawany niektórym świętym).
Kanonizacja wymaga tak ogromnych nakładów sił i środków, że w tym celu powołano w kurii specjalną instytucję — Kongregację do Spraw Kanonizacyjnych. Jednak Jan Paweł II nie marnował czasu na pobudzanie energii kongregacji i dlatego mógł wszcząć nie notowaną dotąd liczbę procesów beatyfikacyjnych i kanonizacyjnych. Na przykład odstąpił od Kanonu 2138 nowego prawa kanonicznego, który od kandydata na świętego wymagał dokonanych i poświadczonych dwóch cudów; obecnie wystarcza jeden.
Papież osobiście odprawia ceremonie beatyfikacji i kanonizacji, które mają miejsce na placu Świętego Piotra lub w bazylice (jakkolwiek część tych uroczystości odbyła się w innych miejscach). Ceremonie te przeprowadzane są z zadziwiającą rzymską pompą, pełną zarazem fantazji i powagi, w obecności setek tysięcy wiernych zgromadzonych na placu i w jego okolicach. Dzięki tym ceremoniom Kościół przykuwa uwagę katolików, ściąga do Rzymu niezliczone rzesze pielgrzymów (w miarę jak przybywa świętych i błogosławionych nie-Włochów, liczba pielgrzymów nieustannie wzrasta), a dzięki telewizji robi z tych uroczystości wielkie widowisko.
W ciągu nieco ponad szesnastu lat (do końca stycznia 1995 roku) swego pontyfikatu Jan Paweł II powołał 272 nowych świętych (między innymi 117 Wietnamczyków, 103 Koreańczyków i 15 Japończyków; Azjaci kanonizowani są w oddzielnych grupach). Podczas piętnastoletniego pontyfikatu Paweł VI ogłosił 72 nowych świętych (wśród nich grupę 40 szesnastowiecznych męczenników z Anglii i Walii oraz 22 dziewiętnastowiecznych męczenników z Ugandy). Tak zatem obecny Ojciec Święty wyniósł na ołtarze prawie cztery razy więcej świętych, niż jego poprzednik w takim samym mniej więcej czasie.
470
Wszyscy dwudziestowieczni papieże, poprzednicy Jana Pawła II, kanonizowali w sumie 158 świętych.
Liczba beatyfikacji ogłoszonych za pontyfikatu Jana Pawła II jest ieszcze bardziej imponująca. Pod koniec stycznia 1995 roku, kiedy to w poczet błogosławionych powołany został Grimoaldo Santamaria, kleryk włoskiego Zgromadzenia Pasjonistów, który w 1902 roku w wieku dziewiętnastu lat zmarł na ostre zapalenie opon mózgowych — Ojciec Święty oświadczył, że na beatyfikację czeka jeszcze 731 osób (tylko w tym roku 24). Pierwszych błogosławionych: dominikanina Francisa Colla i paulina Jacąuesa Lavala, Jan Paweł II beatyfikował 29 kwietnia 1979 roku.
Paweł VI beatyfikował 31 osób. Wszyscy dwudziestowieczni poprzednicy Jana Pawła II beatyfikowali w sumie 79 „sług Bożych". Jan Paweł II pobił ich zatem prawie ośmiokrotnie.
Kolejnym wydarzeniem o znaczeniu historycznym w roku 1994 -roku dwóch synodów biskupich, dwóch grupowych beatyfikacji oraz „wiosennej ofensywy" antyaborcyjnej Jana Pawła II - - była konsekracja trzydziestu nowych kardynałów, która nastąpiła 26 listopada.
Stanowiło to jak zwykle wielkie widowisko watykańskie, lecz tak naprawdę nowymi nominacjami Jan Paweł II otworzył drzwi do papieskiej sukcesji, bez względu na to, kiedy ma ona nastąpić. Dwudziestu czterech z trzydziestu nowo mianowanych kardynałów miało mniej niż osiemdziesiąt lat, a zatem mogą brać udział w konklawe. Po raz pierwszy od późnych lat sześćdziesiątych liczba elektorów w Kolegium Kardynalskim osiągnęła oficjalną górną granicę stu dwudziestu kardynałów.
Nie oznacza to bynajmniej, że Jan Paweł II spodziewa się rychłej śmierci. Od pewnego czasu wielu uczestników kolegium wykruszało się z przyczyn naturalnych i obowiązkiem papieża było odbudować instytucję kurii, stanowiącej zarówno ciało doradcze, jak też organ wybierający nowych papieży. Jan Paweł II w trakcie swego pontyfikatu sześciokrotnie już mianował nowych kardynałów i obecnie osiemdziesiąt trzy procent składu kurii stanowią dostojnicy przez niego powołani; pozostałych mianował jeszcze Paweł VI.
Nie należy wyciągać pochopnych wniosków, że Jan Paweł II zapewnił sobie w ten sposób wybór faworyzowanego przez siebie następcy -decyzje konklawe, jak pokazuje historia i elekcja samego Karola Woj-tyfy, są całkowicie nieprzewidywalne — lecz obecne kolegium odzwierciedla dwa główne nurty jego pontyfikatu. Teologicznie jest bardziej
471
konserwatywne niż bezpośrednio po Soborze Watykańskim II, a skład osobowy kurii jest znacznie bardziej zróżnicowany narodowościowo.
Wybór przez Jana Pawła II nowych kardynałów z dwudziestu czterech krajów stanowi kontynuację polityki Pawła VI, który chciał umiędzynarodowić skład rady i sprawić tym samym, że stanie się ona mniej rzymsko- i europocentryczna. Jako pierwszy od XVI wieku papież nie-Włoch Jan Paweł II doskonale rozumie, że Kościół, aby przetrwać w świecie, w którym większość ludzi żyje w obu Amerykach i w krajach Trzeciego Świata, musi stać się rzeczywiście uniwersalny. Wprawdzie daleko mu jeszcze do tego, ale Ojciec Święty, z zamiłowania globtroter, pchnął Kościół we właściwym kierunku.
Ponieważ względy geograficzne grają wielką rolę w polityce konklawe, nowe kolegium daje podstawy, by sądzić, że następcą Jana Pawła II również zostanie nie-Włoch. Liczba włoskich kardynałów, którzy przy wyborze Pawła VI stanowili trzydzieści pięć procent składu kolegium, spadła obecnie do siedemnastu. Posiadając dwudziestu elektorów, ciągle stanowią oni najliczniejszą grupę narodowościową, ale, podobnie jak przedstawiciele Europy Zachodniej, zdecydowanie stracili już swe wpływy (większość Włochów będzie bardzo zadowolona z kolejnego papieża obcokrajowca; jedynie stare rzymskie rody arystokratyczne nastawione są wrogo do Jana Pawła II jako „zagranicznego okupanta", ponieważ, ich zdaniem, nie liczy się z nimi wystarczająco).
Po konsystorzu w roku 1994 przedstawiciele Stanów Zjednoczonych, Ameryki Łacińskiej, Afryki, Azji i Europy Wschodniej stanowią pięćdziesiąt dziewięć i pół procent stanu osobowego kolegium (Stany Zjednoczone z dziesięcioma elektorami, w tym dwoma nowymi, są drugą po Włochach najliczniejszą grupą narodowościową). Teoretycznie może się zdarzyć, że następnym papieżem zostanie któryś z kardynałów z Trzeciego Świata, ale trudno jest przewidzieć wszystkie przyszłe niuanse i koalicje.
Bardzo interesujący jest fakt, że połowa nowych elektorów liczy sobie poniżej siedemdziesięciu lat, co sprawia, że jest to wyjątkowo młody zespół.
Jan Paweł II, który na papieża wybrany został w wieku pięćdziesięciu ośmiu lat, powołał trzech kardynałów liczących sobie poniżej lat sześćdziesięciu: Vinko Puljic z Sarajewa ma czterdzieści osiem, a Jaime L. Ortego y Alamino z Hawany i Jean-Claude Turcotte z Montrealu po pięćdziesiąt osiem (sam Wojtyła kardynałem został w wieku czterdziestu siedmiu lat). Pierre Eyt z Bordeaux we Francji, o interesującej, bardzo konserwatywnej osobowości, ma sześćdziesiąt
472
lat, Juan Sandoval Iniguez z Guadalajary w Meksyku sześćdziesiąt jed'en, a William H. Keeler z Baltimore sześćdziesiąt trzy. Ponieważ wiadomo, że kolegium u progu nowego tysiąclecia preferować będzie papieża, który długo utrzyma się na tronie i myśleć będzie już kategoriami nowych pokoleń, jest bardzo prawdopodobne, iż następca Jana Pawła II wyłoniony zostanie z tej właśnie grupy. Niebywale popularny kardynał Carlo Maria Martini z Mediolanu, uczony jezuicki, który utrzymuje, iż jego reputacja „liberała" w Kościele jest mocno przesadzona, liczy sobie sześćdziesiąt osiem lat i jego kandydatury też nie można wykluczać. Jan Paweł II obdarzył go kapeluszem kardynalskim w 1983 roku.
To, jak sam Jan Paweł II ocenia swoje rządy nad nękanym nieustannymi tarciami i kontrowersjami Kościołem rzymskokatolickim, należy
do sfery domysłów.
Ale nie jest żadną tajemnicą, że jednym z największych rozczarowań jego pontyfikatem stało się niepowodzenie działań ekumenicznych, które zbliżyłyby do siebie światowe kościoły chrześcijańskie. Zachodni Kościół rzymski i kościoły ortodoksyjne obrządku wschodniego rozdzieliły się w 1054 roku, w okresie wielkiej schizmy. Inne kościoły chrześcijańskie poszły swoimi drogami już piętnaście wieków temu (na przykład asyryjski Kościół Wschodu). Kościoły protestanckie narodziły się w Europie w szesnastym wieku w czasie reformacji.
Kościół rzymskokatolicki najwyraźniej nie spodziewa się, że wszystkie wyznania chrześcijańskie powrócą do komunii z Rzymem — to znaczy zaakceptują zwierzchnictwo papieża — ale zwłaszcza od czasu Soboru Watykańskiego II podjęto wiele wysiłków, aby zapewnić we wzajemnych stosunkach możliwie największą harmonię i dialog. Papieska Rada do Spraw Popierania Jedności Chrześcijan, stworzona przez Jana XXIII początkowo jako organ przygotowawczy, a następnie kierowana przez kardynała Willebrandsa, jest jedną z najpracowitszych i cieszących się ogromnym szacunkiem instytucją kurii. Jan Paweł II osobiście mocno angażuje się w jej działalność ekumeniczną.
A jednak za pontyfikatu polskiego papieża niewiele się już chyba da w tej materii zrobić, gdyż jedność chrześcijaństwa stanowi jeden z najtrudniejszych i najdelikatniejszych problemów natury religijnej. Wszystkie strony okazują wzajemną wrogość i mimo dobrej woli wielu przywódców najbardziej znaczących kościołów są bardzo podejrzliwe. Kościołowi rzymskokatolickiemu po ustaleniach Soboru
473
Watykańskiego II znacznie łatwiej było naprawić stosunki z judaizmem niż z odłamami chrześcijańskimi; przede wszystkim dlatego, że katolicy i Żydzi nie rywalizują ze sobą w kwestiach religijnych.
Natomiast między chrześcijanami wciąż pokutują wzajemne urazy. Paweł VI i arcybiskup Michael Ramsey w 1966 roku wyrazili dobrą wolę „rozpoczęcia poważnego dialogu między Kościołem katolickim a wspólnotą anglikańską (...) który może doprowadzić do takiej jedności, o jaką usilnie prosił Chrystus". Jan Paweł II i arcybiskup Robert Ruńcie potwierdzili dobrą wolę prowadzenia takiego dialogu dwukrotnie, w roku 1982 i 1989. Jednak wszelkie wysiłki spełzły na niczym, gdy w 1992 roku Kościół anglikański przegłosował prawo święceń kapłańskich dla kobiet. Stolica Apostolska oświadczyła, że jest to niedopuszczalne i nie zamierza tego akceptować. W milczeniu obserwowała, jak wielu anglikańskich księży oraz świeckich wyznawców tej wiary przyłącza się do Kościoła rzymskokatolickiego.
Paweł VI i prawosławny patriarcha Athenagoras I, duchowy przywódca wschodnich kościołów prawosławnych, spotkali się dwukrotnie — w 1965 i 1967. Odbyli ze sobą bardzo serdeczne rozmowy. Ich następcy, Jan Paweł II i patriarcha Dimitrios I rozmawiali również dwukrotnie — w 1979 i w 1987 roku. Ale poza wyrażeniem nadziei na kontynuowanie dialogu i wykonaniem szeregu przyjacielskich gestów, nie wydarzyło się nic, co mogłoby wskazywać, że w możliwej do przewidzenia przyszłości usunięte zostaną skutki wielkiej schizmy.
Wraz z upadkiem komunizmu w Związku Radzieckim stosunki Rzymu z rosyjskim Kościołem prawosławnym znacznie się pogorszyły. Zawiniła tu głównie Stolica Apostolska, która zbyt szybko chciała odzyskać utraconą pozycję Kościoła rzymskokatolickiego. Prawosławnych przywódców duchownych, z których wielu kolaborowało z Kremlem, gniewała aktywność mniejszości wyznania rzymskokatolickiego, uważanej przez nich za intruza i rywala. Z tego powodu Aleksiej II, patriarcha Moskwy i Rosji w 1992 roku odrzucił wystosowane przez Jana Pawła II zaproszenia na spotkanie religijne w Rzymie.
Archimandryta Józef Połstołtow z moskiewskiego patriarchatu w ogłoszonym w październiku 1994 roku liście do rzymskiego Synodu Biskupów stwierdza, że „misja w Rosji jest przede wszystkim zadaniem Kościoła rosyjskiego, który istnieje w tym kraju od ponad tysiąca lat (...) Kościół w Rzymie jest w stanie pomóc w wypełnianiu tego zadania, ale pomoc ta przede wszystkim nie może dotyczyć nawracania, które jest obce naturze naszych braterskich stosunków jako kościołów apostolskich (...)"*
Wydawany przez jezuitów periodyk America w artykule opubliko-
474
anym w 1994 roku zauważa, iż w trzydzieści lat po ogłoszeniu przez Sobór Watykański II „Dekretu o ekumenizmie" „nie jest jasne, czy ekumeniczne obietnice Soboru Watykańskiego II przenikają codzienne działania Kościoła rzymskokatolickiego ani też czy optymizm wywołany soborem pozostał trwały po tak wielu bezowocnych posoborowych próbach nawiązania dialogu (...) Młodsi wiekiem chrześcijanie są często zupełnie nieświadomi swych zdobyczy".
Ale Jana Pawła II nic nie jest w stanie powstrzymać przed bezkompromisowym urzeczywistnianiem wizji powierzonej mu przez Boga misji - - ani zdrowie, ani spustoszenia czynione przez wojnę i przemoc, ani niepowodzenia w dziedzinie ekumenii oraz walki
z aborcją.
Wszystko wskazuje na to, że dzięki swym zdumiewającym zdolnościom regeneracji fizycznej i psychicznej Ojciec Święty „złapał już drugi oddech" po osobistych cierpieniach, odwołanych podróżach i politycznych oraz teologicznych porażkach i rozczarowaniach. W orędziu wydanym 8 grudnia 1994 roku z okazji Światowego Dnia Pokoju oznajmił, iż „na początku roku 1995, kierując spojrzenie ku bliskiemu już nowemu tysiącleciu, raz jeszcze zwracam się (...) z gorącym apelem o pokój na świecie".
Istnieją powody, by sądzić, iż dokonana w Rzymie w kwietniu 1994 roku operacja wstawienia sztucznego stawu biodrowego nie w pełni się udała i papież podczas chodzenia nieustannie cierpi wielki ból. Mówi się też, że Stolica Apostolska odrzuca przedstawiane przez amerykańskich i francuskich biskupów nieoficjalne propozycje przysłania do Rzymu specjalistów, aby zbadali papieża i rozważyli sposoby dalszego leczenia. Nic się też nie wspomina o „poprawce", która miałaby złagodzić skutki poprzedniej operacji.
Osoby z bezpośredniego otoczenia Jana Pawła II twierdzą, że w przyszłości z całą pewnością będzie on miał „dobre" i „złe" dni. Niemniej utrzymują, iż papież bardzo często spogląda w przyszłość, przygotowując się do przewodniczenia jubileuszowym obchodom milenijnym w roku dwutysięcznym, kiedy będzie liczył sobie osiemdziesiąt lat (o rok mniej niż Paweł VI w chwili śmierci). Podczas wyjazdu na Sycylię pod koniec listopada 1994 roku żartował z grupą młodzieży z Syrakuz, chwaląc się, jak szybko nauczył się chodzić o lasce.
„Jestecie prolaskowcy czy antylaskowcy? - - zapytał. - - Niektórzy twierdzą, że wyglądam z nią starzej. Inni, że mnie odmładza... A, widzę, że należycie do prolaskowców!... Przygotowuję się do wyjazdu
475
z moją laską do Manili. Dotrę tam i mam nadzieję, że moja laska również".
Zgodnie z danym słowem, papież spędził jedenaście dni stycznia 1995 roku w Manili na Filipinach, gdzie hucznie obchodzono Światowy Dzień Młodzieży. W drodze powrotnej zatrzymał się w Australii, w Papui-Nowej Gwinei oraz w Sri Lance. W Manili Jana Pawła II przywitało blisko pięć milionów ludzi chcących uczestniczyć w mszy polowej; było to największe zgromadzenie, wobec jakiego papież stanął podczas całego swego pontyfikatu.
W maju, gdy skończył siedemdziesiąt pięć lat, Ojciec Święty udał się z oddzielnymi wizytami do Belgii, Czech i na Słowację, gdzie wykazywał wyjątkowo dobry humor. W październiku spędził pięć dni w Stanach Zjednoczonych, odbył konferencję z prezydentem Clintonem — było to już ich trzecie spotkanie — i uparcie przekonywał Amerykanów, jak niebywale istotna jest kwestia sprawiedliwości społecznej.
Najwyraźniej złapał drugi oddech. Pod koniec 1995 roku Watykan podsumował osiągnięcia jego pontyfikatu: papież odwiedził 112 krajów podczas 68 podróży (na wszystkie kontynenty), pokonał ponad milion kilometrów, był w 787 miastach, miasteczkach i wsiach, wygłosił prawie 3000 mów, wydał dwanaście encyklik, kanonizował 272 świętych, beatyfikował 731 osób. Powołał 137 nowych kardynałów (oficjalnie może być ich w danej chwili tylko 120) i spotkał się z ponad dziewię-ciuset politykami, w tym z trzydziestoma głowami państw.
Jan Paweł II pozostawał jednocześnie jak zwykle aktywny, od dyplomacji poczynając, a na głoszeniu myśli społecznych i teologicznych kończąc. Jako rozjemca sto dwadzieścia razy organizował masowe modlitwy w intencji rozdartej wojną domową byłej Jugosławii, wysyłał jawnych i tajnych emisariuszy do stolic Chorwatów, Bośniaków i Serbów. W roku 1995 prowadził tajne, lecz niebywale owocne działania zmierzające do poprawy stosunków między Kościołem a reżimem Fidela Castro na Kubie, w nadziei że stworzy w ten sposób sprzyjający klimat do pokojowych przemian politycznych na tej karaibskiej wyspie (podobnie działał pod koniec lat osiemdziesiątych w krajach Europy Wschodniej). Poza tym Watykan był reprezentowany na pekińskiej konferencji zorganizowanej pod egidą Organizacji Narodów Zjednoczonych, a poświęconej sprawom kobiet (w minionych latach aktywnie włączył się do organizowanych przez ONZ konferencji dotyczących spraw ludnościowych w Kairze, spraw społecznych w Kopenhadze oraz problemów środowiska naturalnego w Rio de Janeiro).
Sprawy społeczne nieustannie zaprzątały umysł Jana Pawła II, zarówno gdy urzędował w Stolicy Apostolskiej, jak też podczas podróży.
476
W Stanach Zjednoczonych nie pominął żadnej okazji, by zapewnić nomoc w realizacji programu ratowania biednych, a następnie zaangażował Kościół katolicki w otwartą wojnę budżetową między administracją Clintona a większością republikańską w Kongresie (republikanie postulują drastyczne cięcia). Wierna naukom papieża narodowa konferencja biskupów katolickich, wchodząc w listopadzie 1995 roku na amerykańską scenę polityczną, wysunęła ostrzeżenie, że „ciecia te oznaczają jeszcze większą nędzę i większą desperację najuboższych w naszym społeczeństwie (...) Biedne rodziny i ich potomstwo mogą nie posiadać potężnych lobby, ale mają największe potrzeby". Po powrocie ze Stanów Zjednoczonych, Jan Paweł II określił swą wizytę słowami bardzo zaangażowanymi politycznie:
Podziwiam tę imponującą mozaikę kulturową i modfę się, aby nigdy nie została zniszczona konfliktami spowodowanymi odmiennością klas, ras i wyznawanych religii. Stany Zjednoczone wspierają wszelkie prawdy i wartości, na jakich powstało to państwo i bez których nie może triumfować demokracja.*
Posłuszne zaleceniom Jana Pawła II kościoły w Stanach Zjednoczonych, Francji i Włoszech ujmują się z całą mocą za imigrantami (legalnymi i nielegalnymi) w swoich krajach. W listopadzie papież oświadczył zgromadzonym na placu Świętego Piotra tłumom, iż jest sprawą najwyższej wagi, aby „uczulić opinię publiczną na problemy ludzi, którzy żyją z dala od swej ojczyzny"*.
Pod koniec 1995 roku Jan Paweł II podjął swą tradycyjną walkę o kształt teologii; temat, który ma tak wielki wpływ na popularne wyobrażenie Kościoła i obraz samego papieża. Zapewne najtrudniejsza walka, jaka go czeka, dotyczy kapłaństwa kobiet. Papież jednak prezentuje nieugięte stanowisko i będzie to miało poważne konsekwencje dla przyszłości całego papiestwa.
W liście apostolskim z maja 1994 roku oświadczył, że kobiety nie mogą otrzymywać święceń kapłańskich i zabronił Kościołowi podejmowania w przyszłości jakichkolwiek dyskusji na ten temat. W listopadzie 1995 roku Jan Paweł II upoważnił kardynała Ratzingera, przewodniczącego Kongregacji do Spraw Nauki i Wiary, do ogłoszenia deklaracji, iż decyzja papieska stanowi postanowienie „nieomylne".
Ratzinger przezornie nie wypowiadał się na ten temat, lecz większość teologów potraktowało to oświadczenie jako zwrot ku „doktrynie nieomylności", uchwalonej przez Sobór Watykański I w roku 1870,
477
ale w ciągu ostatnich stu dwudziestu pięciu lat po raz pierwszy zastosowanej w praktyce. „Nieomylność" papieska traktowana jest jako decyzja ostateczna i nie do podważenia; w tym znaczeniu zakaz wy. święcania kobiet na kapłanów ma teoretycznie obowiązywać wszystkich kolejnych papieży.
Podnosząc kwestię „nieomylności" Jan Paweł II wywołał burzę wśród katolików na całym świecie. Ponad dwa miliony wyznawców w Niemczech i Austrii wystosowały petycję, w której domagały się w Kościele głębokich reform, w tym dotyczących kapłaństwa kobiet. Papież zareagował natychmiast oświadczeniem, że Kościół stanowi „niepodważalną podstawę", a wierni muszą się całkowicie podporządkować jego decyzjom. Kościół w Stanach Zjednoczonych także rozdzierają kontrowersje na temat kapłaństwa kobiet i „nieomylności"
papieża.
Działania Jana Pawła II w roku 1995 —jak też nastawienie katolików na całym świecie -- ukazały rozdroża, na jakich stoi Kościół w obliczu kolejnego millenium. W tym właśnie roku papież doznał wielu gorzkich niepowodzeń na licznych frontach. Listopadowe referendum w Irlandii, w jednym z najbardziej konserwatywnych krajów na świecie, zalegalizowało rozwody (we Włoszech są one legalne od 1974 roku, a aborcja od 1981); decyzja ta położyła kres wiodącej politycznie roli irlandzkiego Kościoła. Również w listopadzie w Polsce wybrano na prezydenta byłego komunistycznego ministra, Aleksandra Kwaś-niewskiego, który pokonał w wyborach popieranego przez Kościół Lecha Wałęsę, bohatera Solidarności. I wreszcie papież dowiedział się, że przez ostatnie dziesięć lat 30 milionów brazylijskich katolików z ogólnej liczby 160 milionów zamieszkujących to państwo odeszło od Kościoła katolickiego do zielonoświątkowców. A Brazylia jest przecież najbardziej katolickim krajem na świecie.
L'Osservatore Romano napisał w artykule redakcyjnym, iż wszyscy papieże obecnego wieku musieli kroczyć tajemniczą drogą cierpienia i niepowodzeń. Z całą pewnością Jan Paweł II w osiemnastym roku swego pontyfikatu wystawiony został na oba te niebezpieczeństwa.
Mimo niewielkich ustępstw na rzecz swego zdrowia, które szwankuje mocno po złamaniu biodra, Jan Paweł II nie zamierza zwolnić tempa życia. Dotąd wstawał o piątej trzydzieści; obecnie narzucił sobie jeszcze surowszy reżim i budzi się o piątej, żeby przejść do prywatnej kaplicy, gdzie dwie godziny spędza na modlitwie i medytacjach. Następnie odprawia mszę w obecności zaproszonych gości, z którymi później zasiada w jadalni do śniadania. Po posiłku udaje się samotnie do swego gabinetu, aby tam do jedenastej oddawać się lekturze i pisaniu.
478
przez następne dwie godziny Ojciec Święty przyjmuje gości, grupowo lub indywidualnie, na audiencjach (niektóre z nich są oficjalne, inne
całkiem prywatne).
Krótko po czternastej zasiada z gośćmi do obiadu, po którym pół godziny odpoczywa, (ody nie dokuczało mu chore biodro, miał zwyczaj przechadzać się po tarasie na dachu Pałacu Apostolskiego). Później wraca do gabinetu i tam pracuje do osiemnastej trzydzieści. O tej porze zaczyna przyjmować prefektów poszczególnych kongregacji kurii oraz innych wysokich urzędników watykańskich. Przed kolacją, do której w towarzystwie zaproszonych gości zasiada o dwudziestej, stara się zawsze przyjąć kilku pielgrzymów z Polski. Później wraca do pracy i modlitwy. Rzadko chodzi spać przed północą.
Dzienne i wieczorne godziny przeplata modlitwą, a w określone dni przystępuje do spowiedzi, którą odbywa w swych prywatnych apartamentach u osobistego spowiednika, polskiego kapłana.
21 sierpnia 1978 roku, w dwa tygodnie po śmierci Pawła VI, kardynał Karol Wojtyła w wygłoszonej po polsku mowie w radiu watykańskim, jakby przewidując przyszłość, wspominał swe ostatnie spotkanie z papieżem, które miało miejsce 19 maja tego roku. „Zawsze wiedziałem o jego słabym zdrowiu, o niedomogach nóg, o trudności chodzenia. Równocześnie jednak zawsze podziwiałem nieugiętą sprawność umysłu. Trafność, zwięzłość przemówień i niespożytą siłę woli".
Teolodzy, filozofowie i historycy -- oraz zwykli ludzie na całym świecie, którzy kiedykolwiek zetknęli się z Janem Pawłem II — będą przez lata, jeśli nie dziesięciolecia, toczyć spory i dyskusje na temat jego zasług i porażek jako przewodnika Kościoła rzymskokatolickiego.
Jedni będą utrzymywać, że polski papież był wielkim duchowym i politycznym przywódcą świata, ale jako głowa Kościoła rzymskokatolickiego zawiódł. Inni przedstawiać będą inne interpretacje, oparte na przemyśleniach jego długiego pontyfikatu oraz wnikliwych analizach
jego dzieł.
Ale i tak to historia określi, jaką rolę odegrał Jana Paweł II jako najwyższy pasterz Kościoła, pozwoli osądzić jego rolę jako przewodnika katolicyzmu wchodzącego w trzecie tysiąclecie ery chrześcijańskiej. Nie ma jednak najmniejszych wątpliwości, że ów człowiek o szerokim uśmiechu, popadający w pełne zamyślenia milczenie, obdarzony niespożytymi siłami życiowymi, odnoszący się z niebywałą czułością do młodzieży, schorowany, a tak bardzo pełen ciepła i człowieczeństwa wywarł na naszym świecie niezatarte piętno. W naszych czasach nie będzie już nikogo takiego jak on.
479
Aby poznać Jana Pawła II, nawet bardzo powierzchownie, wystarczy zrozumieć, iż zawarł on w bardzo prosty, ludzki sposób pokój z samym sobą, z Bogiem i światem.
Gdy w 1978 roku Karol Wojtyła opuszczał Kraków, by udać się do Rzymu, przewidując przyszłe zdarzenia, zauważył spokojnie, że znajdujący się w Katedrze Wawelskiej grób świętego Stanisława, polskiego biskupa, który poniósł męczeńską śmierć, połączony jest prostą linią z grobem świętego Piotra w bazylice watykańskiej. Ta sama linia łączy Piotra ze Stanisławem. Wojtyła nigdy o tym nie zapomniał.
Zawsze spoglądał w stronę domu.



Podziękowania
Biografia ta mogła powstać jedynie przy ofiarnej pomocy bardzo wielu osób, które, nie szczędząc czasu i wysiłku, w oficjalnych wywiadach i w prywatnych rozmowach dzieliły się ze mną wspomnieniami. Większość z nich wymieniam poniżej, wyrażając im jednocześnie serdeczne podziękowania. Niektórzy moi rozmówcy pragnęli zachować anonimowość, więc uszanowałem ich wolę, ale to nie znaczy wcale, że czuję dla nich mniejszą wdzięczność.
Przede wszystkim chciałbym z całego serca podziękować Jego Świątobliwości Janowi Pawłowi II, który nie tylko nie szczędził mi swego drogocennego czasu, ale też ułatwił dostęp do niektórych ludzi. Odnosił się też łaskawie do pisanej przeze mnie książki, a w lutym 1994 roku udzielił mi wywiadu, który przeprowadziłem z nim dla czasopisma Paradę (był to jedyny wywiad, jakiego udzielił dla prasy amerykańskiej).
Dziękuję również gorąco księdzu prałatowi Stanisławowi Dziwiszowi, osobistemu sekretarzowi papieża, za jego wyjątkową uprzejmość, cierpliwość, zaufanie, przyjaźń oraz poparcie, jakiego mi udzielał w trakcie mych studiów koniecznych dla stworzenia biografii Jana Pawła II.
Szczególne podziękowania należą się także doktorowi Joaąuinowi Navarro--Yallsowi, rzecznikowi i dyrektorowi Biura Prasowego Stolicy Apostolskiej, za ogromne wsparcie i cenne rady oraz za dzielenie się ze mną wspomnieniami związanymi z Ojcem Świętym, a także za uwagi dotyczące polityki i inicjatyw
Stolicy Apostolskiej.
Jestem również głęboko wdzięczny pracownikom doktora Navarro-Vallsa, dzięki którym moja praca w Watykanie oraz podróże w towrzystwie papieża przebiegały gładko i bez komplikacji: zastępcy dyrektora monsignore Piero Pennacchiniemu, wielebnej siostrze Giovannie Gentili, Yictorowi Van Bran-tegemowi oraz pani Elisabeth Fouąuet Cucchii.
Jak zaznaczyłem wcześniej, biografia ta nie jest przez Ojca Świętego autoryzowana, a przed opublikowaniem jej drukiem maszynopis nie dotarł do
Watykanu. Układając poniższą listę, nie kierowałem się porządkiem zasług, jakie
481

położyły przy powstawaniu tej książki wymienione poniżej osoby, których miałem zaszczyt — jakże chciwie — słuchać przez ponad dwa lata.
Spośród grona członków Kolegium Kardynałów w Rzymie dane mi było rozmawiać z kardynałem Bernardinem Gantinem, dziekanem Kolegium Kardynałów i prefektem Kongregacji do Spraw Biskupów; kardynałem Andrzejem Marią Deskurem, jednym z najbliższych polskich przyjaciół papieża; kardynałem Rogerem Etchegarayem, przewodniczącym Papieskiej Rady „Justitia et Pax" oraz przewodniczącym Papieskiej Rady „Cór Unum" oraz wybitnym dyplomatą; kardynałem Eduardo Francisco Pironiem, przewodniczącym Papieskiej Rady do Spraw Świeckich; kardynałem Jean-Marie Lustigerem, arcybiskupem Paryża; kardynałem Achille Silvestrinim, prefektem Kongregacji do Spraw Kościołów Wschodnich; kardynałem Johannesem Willebrandsem, honorowym przewodniczącym Papieskiej Rady do Spraw Popierania Jedności Chrześcijan; kardynałem Rosalio Jose Castillo Lara, przewodniczącym Papieskiej Komisji do Spraw Państwa Watykan oraz przewodniczącym Zarządu Fundacji Stolicy Apostolskiej.
W Wiedniu spotkałem się z kardynałem Franzem Kónigiem, honorowym przewodniczącym Rady do Spraw Dialogu Międzywyznaniowego i honorowym arcybiskupem stolicy Austrii. Rozmawiałem z kardynałem Johnem Królem, honorowym arcybiskupem Filadelfii; w Krakowie odbyłem rozmowę z kardynałem Franciszkiem Macharskim, który przejął po Karolu Wojtyle fotel arcybiskupa Krakowa. Podczas wizyty w Warszawie w 1987 roku spotkałem się z kardynałem Józefem Glempem, prymasem Polski. W 1979 roku, podczas zbierania materiałów do artykułu na temat nowego papieża, odbyłem w Brukseli rozmowę z kardynałem Leo Józefem Suenensem, honorowym arcybiskupem Mechelen i Brukseli, a w Madrycie z kardynałem Yincentem Enriąue y Tarancón (zmarł w roku 1994), wówczas arcybiskupem Madrytu. W tym samym roku rozmawiałem z nieżyjącym już arcybiskupem Władysławem Rubinem (później kardynałem), bliskim przyjacielem Jana Pawła II, a w 1993 roku w Dominikanie spotkałem się z kardynałem Nicolasem de Jesiis López Rodriguezem. Od tych szesnastu kardynałów dowiedziałem się bardzo wielu interesujących rzeczy.
W Rzymie w latach 1993—1994 rozmawiałem z arcybiskupem Justinem Rigalim, wówczas sekretarzem Kongregacji do Spraw Biskupów, a obecnie arcybiskupem St Louis w Missouri; z arcybiskupem Johnem P. Foleyem, przewodniczącym Papieskiej Rady do Spraw Środków Społecznego Przekazu; arcybiskupem Jean-Louisem Tauranem, sekretarzem do spraw relacji z państwami przy Sekretariacie Stanu (de facto ministrem spraw zagranicznych Stolicy Apostolskiej); arcybiskupem Tadeuszem Kondrusiewiczem, apostolskim administratorem w Rosji Europejskiej (mającym swą siedzibę w Moskwie); arcybiskupem Szczepanem Wesołym z polskiego kościoła św. Stanisława w Bot-teghe Oscure, który zajmuje się w Rzymie przybyłymi z Polski pielgrzymami i który towarzyszył zawsze kardynałowi Wojtyle w podróżach; biskupem Michaelem Louisem Fitzgeraldem, sekretarzem Papieskiej Rady do Spraw Dialogu Międzywyznaniowego; księdzem Michaelem Thomasem z tej samej
rady; biskupem Pierre'em Dupreyem, sekretarzem Papieskiej Rady do Spraw p0pierania Jedności Chrześcijan; biskupem Javierem Echevarrią, nowym prałatem Opus Dei; z jego poprzednikiem na tym stanowisku, nieżyjącym już biskupem Alvarem del Portillo; monsignore Diarmuidem Martinem, sekretarzem Papieskiej Rady „Justitia et Pax"; monsignore Ivanem Marin-Lópezem, sekretarzem Papieskiej Rady „Cór Unum"; monsignore Hilarym C. Franco z Kongregacji do Spraw Duchowieństwa; monsignore Stanisławem Ryłko z Sekretariatu Stanu; księdzem Leonardem P. Boylem, prefektem Apostolskiej Biblioteki Watykańskiej; księdzem George'em P. Coynem, dyrektorem Obserwatorium Watykańskiego; księdzem Martinem F. McCarthym, astronomem z Obserwatorium Watykańskiego; księdzem Johnem F. Longiem, rektorem Papieskiego Kolegium Rosyjskiego; księdzem Edwardem Kaczyńskim, przewodniczącym Wyższego Instytutu Religioznawstwa Mater Ecclesiae przy Papieskim Uniwersytecie św. Tomasza z Akwinu; Jego Magnificencją księdzem rektorem Papieskiego Uniwersytetu Gregoriańskiego Giuseppem Pittau; księdzem Gianpaolo Salvinim, wydawcą La Civilith Cattolica; księdzem Robertem Grahamem, członkiem redakcji tego czasopisma oraz z księdzem Czesławem Drążkiem, wydawcą polskojęzycznej wersji L'Osservatore Romana.
Rozmawiałem też w Rzymie z czcigodnym Peterem-Hansem Kolvenbachem, generałem przełożonym Towarzystwa Jezusowego; księdzem Johnem O'Cal-laghanem, głównym asystentem Towarzystwa Jezusowego; księdzem Adamem Bonieckim, generałem Zgromadzenia Księży Marianów pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, autorem „Kalendarium życia Karola Wojtyły" i „Notesu rzymskiego", podstawowych prac dotyczących życia Jana Pawła II od urodzenia do połowy jego pontyfikatu; ojcem Michałem Jagoszem, dyrektorem Ośrodka Dokumentacji Jana Pawła II przy Domu Polskim w Rzymie, którego pomoc przy opracowywaniu niniejszej biografii była bardziej niż nieoceniona; ojcem Konradem Hejmo, który zajmuje się przybyłymi z Polski do Rzymu pielgrzymami; ojcem Feliksem Bednarskim, który został oddelegowany do Rzymu, aby prowadzić tam działalność duszpasterską w bazylice Santa Maria Maggiore, a jego stanowisko kierownika Zakładu Etyki na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim zajął ksiądz Wojtyła.
Szczególną wdzięczność pragnę wyrazić mojej przyjaciółce Marjorie Weeke z Papieskiej Rady do Spraw Środków Społecznego Przekazu, która nauczyła mnie cierpliwości i pokazała, jak należy poruszać się po Watykanie, a wie na ten temat więcej niż większość ludzi.
Spotkałem się też w Rzymie z Raymondem Flynnem, ambasadorem Stanów Zjednoczonych w Stolicy Apostolskiej; Louisem Johnem Nigro juniorem, zastępcą szefa misji w ambasadzie Stanów Zjednoczonych w Stolicy Apostolskiej, oraz z jego poprzednikiem, Cameronem Humem; z izraelskim ambasadorem we Włoszech Avi Paznerem; z głównym rabinem Rzymu Elio Toaffem; z profesorem Andreą Riccardim, najwybitniejszym współczesnym historykiem Kościoła, z którym zawarłem serdeczną przyjaźń; z Adriano Roccuccim, współpracownikiem profesora Riccardiego; z Jasiem Gawroń-skim, osobistym przyjacielem autora, dziennikarzem, byłym deputowanym
483
482
do Parlamentu Europejskiego, od bardzo dawna znającym Jana Pawła H-z Jerzym Klugerem, szkolnym kolegą papieża, do dziś jednym z najserdeczniejszych jego przyjaciół; z żoną Klugera, Renee; Curtisem Billem Pepperem byłym szefem biura czasopisma Newsweek w Rzymie; z jego żoną, Beverly[ osobą wprost nieocenioną dla odwiedzających ich dziennikarzy; z profesorem Stanisławem Grygielem, filozofem i członkiem Papieskiej Rady do Spraw Rodziny.
Pragnę też złożyć podziękowania moim rzymskim kolegom po fachu__
Williamowi D. Montalbanowi z Los Angeles Times; Yictorowi Simpsonowi z Associated Press; Philipowi Pullellemu z Reutera; Allanowi Cowellowi z New York Timesa; Agostinowi Bonowi, Johnowi Thavisowi i Cindy Wooden z Serwisu Wiadomości Katolickich; Luigiemu Accattolemu z Corriere de la Sera, dziennikarzowi, który najlepiej pisze o sprawach Watykanu; księdzu Antoniowi Pelayowi z Ya z Madrytu; Dominiąue Chivotowi z Le Croix; Dominikowi Morawskiemu, polskiemu pisarzowi zajmującemu się sprawami papiestwa, oraz Wernerowi Kaltefleiterowi z telewizji niemieckiej.
Dzięki Mariowi Tizzanowi z hotelu Sant' Anna czułem się w Rzymie jak w domu.
Moje dozgonne wyrazy wdzięczności przesyłam następującym osobom z Polski:
Halinie Kwiatkowskiej, wybitnej aktorce krakowskiej, która wraz z Karolem Wojtyłą występowała na deskach amatorskich teatrów w Wadowicach i w Krakowie i do dziś pozostała jego serdeczną przyjaciółką, za to, że w piętnastą rocznicę pontyfikatu Jana Pawła II zabrała mnie na wycieczkę do Wadowic. Kolegom Karola Wojtyły po piórze: zmarłemu już Juliuszowi Kydryńskiemu, z którym papież pracował podczas wojny w krakowskiej fabryce i w kamieniołomach, oraz Wojciechowi Żukrowskiemu; doktorowi Karolowi Poliwce z Warszawy, szkolnemu koledze Karola Wojtyły; księdzu Mieczysławowi Maliń-skiemu, który studiował z Karolem Wojtyłą w krakowskim seminarium i napisał o nim bardzo pomocną mi książkę. Wykazał wiele cierpliwości i kurtuazji, oprowadzając mnie po wszystkich miejscach w Krakowie, gdzie papież mieszkał, studiował i pracował. Profesorowi Jackowi Hennełowi, fizykowi z Krakowa i towarzyszowi narciarskich wypraw Wojtyły; Jerzemu Turowiczowi, redaktorowi naczelnemu „Tygodnika Powszechnego", który od rokii 1950 na łamach swego pisma publikował utwory Wojtyły i pozostał przyjacielem Jana Pawła II do dziś, a od dwudziestu lat jest również moim przyjacielem; Jackowi Woźniakowskiemu, szefowi Wydawnictwa Znak i pierwszemu po upadku komunizmu burmistrzowi Krakowa; Markowi Skwarnickiemu, pisarzowi i znawcy poezji Karola Wojtyły; Adamowi Michnikowi, mojemu staremu znajomemu i wydawcy warszawskiej „Gazety Wyborczej"; Jackowi Żakowskiemu, specjaliście od zagadnień religijnych w „Gazecie Wyborczej" i przeuroczemu człowiekowi; Andrzejowi Micewskiemu, pisarzowi, dziennikarzowi i specjaliście od zagadnień dotyczących polskiego Kościoła; Stanisławowi Stommie, pisarzowi i doradcy prymasa Polski.
Dziękuję też generałowi Wojciechowi Jaruzelskiemu, byłemu prezydentowi
484
polski i byłemu pierwszemu sekretarzowi Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, z którym spędziłem w Warszawie wiele godzin, słuchając jego wspomnień o kontaktach z Janem Pawłem II; Mieczysławowi Rakowskiemu, byłemu polskiemu premierowi i byłemu pierwszemu sekretarzowi partii; Jerzemu Ku-berskiemu, byłemu ambasadorowi polskiemu w Stolicy Apostolskiej i przewodniczącemu Urzędu do Spraw Wyznań w rządzie Jaruzelskiego; Bogdanowi Lewandowskiemu, byłemu podsekretarzowi generalnemu Organizacji Narodów Zjednoczonych, który w tydzień po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego spotkał się z Janem Pawłem II i z generałem Jaruzelskim.
Bardzo cenną pomoc uzyskałem od biskupa Tadeusza Pieronka, sekretarza polskiego episkopatu; arcybiskupa Bronisława Dąbrowskiego, byłego sekretarza episkopatu; biskupa Józefa Życińskiego z Tarnowa; profesora Jerzego Kłoczkowskiego z Katolickiego Uniwersytetu w Lublinie; księdza Tadeusza Stycznia, kierownika Zakładu Etyki na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i bliskiego współpracownika Jana Pawła II; profesora Stefana Świeżawskiego z Warszawy, historyka i filozofa, który był promotorem pracy doktorskiej Karola Wojtyły; księdza Mikołaja Kuczkowskiego, który w szkole podstawowej uczył Karola Wojtyłę religii, a później został w Nowej Hucie proboszczem kościoła zbudowanego pod szczególnym patronatem kardynała Wojtyły; księdza Czesława Obtułowicza, który wraz z Wojtyłą pełnił funkcję wikarego w kościele św. Floriana w Krakowie; księdza Józefa Gąsiorowskiego, kolegi Wojtyły ze studiów na seminarium, a obecnie proboszcza kościoła w Niegowici; księdza Michała Hellera, naukowca z Krakowa, który blisko współpracuje z Janem Pawłem II; księdza Tadeusza Fedorowicza z Ośrodka dla Niewidomych w Laskach, który zna Wojtyłę od najwcześniejszych lat; księdza Stanisława Musiała, który zajmował się sprawą klasztoru Sióstr Karmelitek z Oświęcimia; księdza Andrzeja Bardeckiego, pisarza, przyjaciela Wojtyły i redaktora naczelnego „Tygodnika Powszechnego"; Michaela Hornblowa, charge d'af-faires ambasady Stanów Zjednoczonych w Warszawie, a wcześniej charge d'affaires w ambasadzie amerykańskiej w Stolicy Apostolskiej, dyplomaty posiadającego zdumiewającą wręcz wiedzę. Pragnę też podziękować Alicji Fugale z Ośrodka Informacyjnego Stanów Zjednoczonych za ogromną pomoc
przy lokalizacji źródeł.
Henryk Jagielski, mój stary przyjaciel, woził mnie po Polsce, gdy pracowałem nad tą książką, podobnie jak woził mnie przez ostatnich dwadzieścia lat, ilekroć pisałem coś na temat Polski. W Warszawie pani Ernesta Jagielska-Jakiel niesłychanie szybko i dokładnie przepisywała teksty przeprowadzanych przeze
mnie po polsku rozmów.
W Stanach Zjednoczonych zachęcał mnie do pracy i służył radami ksiądz Vincent O'Keefe, obecnie kierownik religijny Domu Amerykańskiego w Nowym Jorku, a wcześniej rektor uniwersytetu w Fordham i główny asystent Towarzystwa Jezusowego w Rzymie. Pragnę też złożyć podziękowania mon-signore George'owi G. Higginsowi z Waszyngtonu oraz monsignore Bryanowi
Walshowi z Miami. Wiele cennych informacji dostarczyły mi rozmowy z arcybiskupem Johnem
485
R. Roachem z St Paul i Minneapolis; arcybiskupem Rembertem G. Weaklan-dem z Milwaukee; biskupem Markiem Hurleyem z San Francisco; monsignore Robertem W. Schiefenem z Yenice na Florydzie, kolegą Wojtyły (i jego sarno-zwańczym nauczycielem angielskiego) ze studiów w Kolegium Belgijskim w Rzymie w 1946 roku; księdzem Thomasem J. Reese'em z Seminarium Teologicznego Woodstock w Waszyngtonie i kronikarzem Kościoła; księdzem Averym Dullesem z uniwersytetu w Fordham; księdzem Charlesem E. Cur-ranem, niegdyś pracownikiem Uniwersytetu Katolickiego; siostrą Theresą Kane od Sióstr Miłosierdzia w Dobbs Ferry w stanie Nowy Jork.
Przeprowadziłem też wiele rozmów i wywiadów z doktorem George'em Hunstonem Williamsem, honorowym profesorem Szkoły Teologii w Harvar-dzie i autorem książki zatytułowanej The Mind of John Paul II, pierwszej poważnej pracy poświęconej osobowości papieża. Williams spotkał się z papieżem podczas Soboru Watykańskiego II w Rzymie. Rozmawiałem też z doktorem Harveyem Coxem ze Szkoły Teologicznej w Harvardzie i autorytetem w kwestii teologii wyzwolenia; z harwardzkim historykiem doktorem Richar-dem Pipesem; z doktorem Josephem T. Englishem, byłym przewodniczącym Amerykańskiego Stowarzyszenia Psychiatrycznego, który stał na czele pierwszej delegacji psychiatrów, jaką w historii przyjął papież; emerytowanym generałem--porucznikiem armii Stanów Zjednoczonych Yernonem C. Waltersem, byłym zastępcą dyrektora Centralnej Agencji Wywiadowczej, stałym przedstawicielem w Organizacji Narodów Zjednoczonych i amerykańskim ambasadorem w Niemieckiej Republice Demokratycznej; Davidem Waltersem, byłym ambasadorem Stanów Zjednoczonych w Stolicy Apostolskiej; rabinem Jamesem Rudinem z Komitetu Żydów Amerykańskich; z maestro Gilbertem Levine'em z Nowego Jorku, który w Watykanie, w obecności Jana Pawła II dyrygował orkiestrą podczas koncertu poświęconego pamięci holocaustu; Werrnerem Fornosem, przewodniczącym Instytutu Ludnościowego w Waszyngtonie; profesorem Krzysztofem Michalskim z uniwersytetu bostońskiego oraz Wiedeńskiego Instytutu Nauki o Człowieku; Kennethem L. Woodwardem, redaktorem działu religijnego Newsweeka; Florą Lewis z New York Timescr, ze zmarłym już Peterem Hebblethwaitem, biografem papieża Pawła VI, oraz z George'em Yolskym z Miami, moim starym przyjacielem, który wyemigrował z Krakowa do Ameryki.
Chciałbym wyrazić też swą wdzięczność za rady i pomoc, jakie uzyskałem podczas zjazdu katolików amerykańskich w Waszyngtonie od monsignore Francisa J. Maniscalco, dyrektora Biura do Spraw Kontaktów z Mediami; Williama Ryana oraz siostry Mary Annę Welsh z tego samego biura, Thomasa E. Quigleya, księdza George'a Sarauskasa i księdza Anthony'ego Czarneckiego.
Moim przewodnikiem po łacinie średniowiecznej był William A. Schmitt, dyrektor Zakładu Łaciny Średniowiecznej w Opus Dei w Nowym Jorku.
W bibliotece Seminarium Teologicznego Woodstock nieocenioną pomocą służyły mi panie Adoreen McCormack i Nora Callahan.
W Montrealu monsignore Neil E. Willard, główny koordynator archidiecezji, wprowadzał mnie w problemy kanadyjskiego Kościoła.
William Nylen w Miami dokonywał cudów, spisując z taśmy tysiące stron przeprowadzonych przeze mnie po angielsku wywiadów i rozmów, w których rozmówcy posługiwali się angielszczyzną we wszystkich możliwych do wyobrażenia odmianach akcentowych. Nic jednak nie zdołało zbić Billa z tropu. Beata Wróblewska w Waszyngtonie bardzo sprawnie przepisywała moje wywiady przeprowadzane po polsku. Cristina Jaramillo w Miami przepisywała każdy wywiad przeprowadzony po hiszpańsku między Rzymem a Dominikaną. W Nowym Jorku Christine M. Olszer przepisała z demoniczną szybkością cały maszynopis, uzupełniła polskie znaki diakrytyczne, poprawiając niemal każde polskie imię, nazwisko czy słowo.
Przeprowadzenie tych wszystkich rozmów i wywiadów wymagało ode mnie wielu podróży po całym świecie, a moje transkontynentalne i transoceaniczne wyprawy były wspaniale zorganizowane przez Amy de Yos z Waters Travel Service w Waszyngtonie. Amy para się tym od lat i moje nader liczne nieoczekiwane zmiany plarów już nie robią na niej wrażenia ani jej nie wadzą.
Wiele radości sprawiła mi trzecia już wspólna praca z moją redaktorką Lisa Drew, która teraz jest też moim wydawcą we własnym wydawnictwie w Scrib-ner. Katherine Boyle ze Scribner zdobyła mój podziw za wykonanie pracy związanej z opublikowaniem tej książki bez najmniejszych komplikacji, jakkolwiek harmonogram był bardzo napięty. John Fontana zaprojektował fantastyczną okładkę, a Grzegorz Gałązka, który fotografuje papieża od lat, dostarczył cudowne zdjęcie, które ją zdobi.
Zaciągnąłem też wielki dług wdzięczności u Annę Sibbald z Janklow-Nesbit Associates, mojej agentki i przyjaciółki, która umożliwiła mi ukończenie tej
biografii w terminie.
Dziękuję również mojej rodzinie. Żonie Mariannę, generalissimusowi naszego domu, która osiemnaście razy opracowywała tę książkę jako jej pierwszy redaktor i krytyk. Była też badaczem i dostarczycielką nieodzownych, ale za to zwykle niedostępnych materiałów. Mój zięć, Władymir M. Sachs, ułożył w mgnieniu oka bardzo długą bibliografię, składającą się z materiałów w siedmiu językach.
Na koniec bardzo dziękuję mojej przenośnej maszynie do pisania marki Underwood za to, że mimo mojego niewprawnego, a jednak twórczego stukania na niej dwoma palcami uratowała istnienie kolejnej napisanej przeze mnie książki.

486
sassss
Uwagi o źródłach i przypisy do rozdziałów
O Janie Pawle II napisano biliony słów we wszystkich niemal językach świata (w tym również w esperanto). Powstały traktaty, książki, szkice, artykuły w gazetach i czasopismach. Sam papież także jest autorem książek, dramatów, poezji, szkiców, artykułów oraz tysięcy kazań i homilii.
Znikomy jednak procent tego ogromu materiałów rzuca światło na osobistą historię Karola Wojtyły i z tego względu przedstawioną przez jego biografa listę wykorzystanych tekstów musi uzupełniać wykaz wywiadów i rozmów z ludźmi, którzy poznali papieża osobiście, bo tylko w ten sposób można dotrzeć do szczegółów istotnych w poszczególnych etapach jego życia.
Przygotowując niniejszą biografię, opierałem się zarówno na literaturze -w tym też na własnej twórczości Jana Pawła II z okresu przedpontyfikalnego (większość tych prac dostępna jest wyłącznie w języku polskim) — jak na dziesiątkach bardzo wnikliwych wywiadów oraz szczerych rozmów, które przeprowadziłem w Watykanie, Rzymie, Warszawie, Krakowie, w wielu małych miasteczkach polskich, w Wiedniu, Paryżu, Madrycie, Brukseli, w Santo Domingo, w Nowym Jorku, Miami, Dobbs Ferry i w Montrealu. Osoby, które zechciały ze mną rozmawiać, wymieniłem w rozdziale „Podziękowania".
Kiedy przygotowywałem materiały do tej książki, odkryłem, że znajomość twórczości papieża jest absolutnie konieczna, jeśli pragnie się zrozumieć jego złożoną osobowość. Dlatego wielokrotnie sięgam do tych tekstów i chętnie ją przywołuję.
Jeśli chodzi o prepontyfikalny okres życia Karola Wojtyły, fundamentalną pracą jest „Kalendarium życia Karola Wojtyły" autorstwa księdza Adama Bonieckiego, który przywołuje niemal dzień po dniu wszystkie zdarzenia, jakie zaszły w życiu papieża od chwili narodzin, a także przedstawia istotne teksty i dokumenty. „Kalendarium..." doskonale uzupełnia książka nieżyjącego już Józefa Szczypki zatytułowana „Jan Paweł II. Rodowód". Obie pozycje dostępne są jedynie w języku polskim. Ksiądz Mieczysław Maliński, kolega papieża z seminarium duchownego i sąsiad z Krakowa w czasach wojny,
488
również napisał o nim kilka książek, a jedna z nich, bardzo mi pomocna, opatrzona tytułem „Życiorys Karola Wojtyły" doczekała się tłumaczenia na
angielski.
Lata młodzieńcze i dorosłe Wojtyły opisują wydane po polsku zbiory wspomnień snutych przez przyjaciół i znajomych papieża — myślę o książce „Młodzieńcze lata Karola Wojtyły. Wspomnienia" opracowanej przez zmarłego już Juliusza Kydryńskiego oraz wydanych przez księdza Wiesława Niewęgłow-skiego „Moich spotkaniach z Janem Pawłem II". Garść własnych wspomnień papieża z dzieciństwa i lat młodzieńczych zamieścił w swych książkach Andre Frossard („Nie lękajcie się! Rozmowy z Janem Pawłem II" oraz w „Portrecie
Jana Pawła II").
Równie cennym źródłem informacji jest tom profesora harwardzkiej Szkoły Teologicznej George'a Hunstona The Mind of John Paul II: Origins of His Thought and Action. To wyśmienita praca i stanowczo należy ją przeczytać. Znakomita biografia papieża Pawła VI pióra Petera Hebblethwaite'a zawiera wnikliwe analizy polityki Wojtyły w czasach, gdy był jeszcze biskupem i kardynałem, a także protegowanym papieża. Doskonałe studium profesora Andrei Riccardiego pod tytułem // Potere del Papa prezentuje ewolucję papiestwa od czasów Piusa XII do Jana Pawła II; to kolejna książka, którą stanowczo należy przeczytać, ale niestety dostępna jest wyłącznie po włosku.
Okres pontyfikatu Jana Pawła II nie doczekał się jeszcze poważnego opracowania. Najistotniejszymi w tej materii pozycjami są: „Notes rzymski" księdza Adama Bonieckiego (tylko po polsku), „Nie lękajcie się" Andre Frossarda, // Potere del Papa Andrei Riccardiego, „Pomost na wschód. Obserwacje i refleksje watykanisty" Dominika Morawskiego (tylko po polsku), Making Saints Ken-netha L. Woodwarda oraz Keepers of the Keys Wiltona Winnsa.
Stosunki między komunistyczną Polską a papiestwem w okresie pontyfikatu Jana Pawła II najlepiej przedstawiają w swoich wspomnieniach generał Jaruzel-ski, były premier Rakowski oraz dawny pierwszy sekretarz partii Edward Gierek. W książce zatytułowanej „Tajne dokumenty. Państwo—Kościół" Wydawnictwo Aneks ujawniło przebieg tajnych rozmów prowadzonych między polskim Kościołem a rządem PRL. (Wszystkie te prace dostępne są wyłącznie
po polsku).
Wiele materiałów zaczerpnąłem z przeprowadzonych przez siebie wywiadów i rozmów z osobami wymienionymi w rozdziale „Podziękowania". Powołuję się na nie również w uwagach dotyczących poszczególnych rozdziałów (pomijam tylko te, w których moim rozmówcom zależało na zachowaniu anonimowości). Uwag Jego Świątobliwości papieża Jana Pawła II w rozmowach ze mną nie cytuję dokładnie, ponieważ padały podczas nieformalnych pogawędek. Często przytaczam je, poprzedzając sformułowaniem „papież sądzi" lub „papież uważa", ale wiernie oddaję dokładny sens tych wypowiedzi.
Wszelkie oświadczenia i teksty podpisane przez papieża zostały opublikowane w L'Osservatore Romana — to znaczy we wszystkich mutacjach językowych tego pisma — i w niniejszym rozdziale oznaczam je symbolem OR. Materiały z innych publikacji również identyfikuję.
489
ROZDZIAŁ PIERWSZY
13 — 15: W tej partii tekstu, jak i w innych, główne źródła stanowią prace O. Haleckiego i M. K. Dziewanowskiego dotyczące historii Polski.
15—20: A. Boniecki: „Kalendarium..." i J. Szczypka: „Rodowód". Wzmianki o św. Stanisławie opierają się na „Kalendarium...", informacjach uzyskanych od bliskich przyjaciół papieża oraz podczas prywatnych rozmów Jana Pawła II z autorem. Opisy papieskich zachowań na podstawie obserwacji poczynionych przez autora i najbliższych przyjaciół Jana Pawła II. Uwagi o modlitwach w Krakowie pochodzą z „Kalendarium...".
20 — 23: Wypowiedzi na temat kontroli urodzin itp. pochodzą z OR.
23: Materiał o Grzegorzu Wielkim zaczerpnięto z dwutomowej biografii pióra F. Homesa Duddena.
24: Obserwacje autora.
ROZDZIAŁ DRUGI
25 — 29: Halecki, Dziewanowski.
29 — 31: Wszelkie cytaty pochodzą z OR lub wypowiedzi osób, z którymi rozmawiał autor.
32 — 37: Materiały dotyczące św. Stanisława i jego męczeńskiej śmierci zaczerpnięto z „Kalendarium..." i prac Dziewanowskiego, Szczypki oraz rozmów przeprowadzonych przez autora. O współczesnych męczennikach — w Peru i na Sycylii — z New York Timesa.
ROZDZIAŁ TRZECI
38 — 40: Halecki, Dziewanowski.
40 — 41: „Kalendarium...", „Rodowód", „Młodzieńcze lata...".
41—49: Halecki, Dziewanowski, „Kalendarium...".
ROZDZIAŁ CZWARTY
53 — 55: Informacje o św. Augustynie pochodzą z Encyclopaedia Britannica,
wydanie XI, 1910. 55 — 64: „Kalendarium...", „Rodowód", rozmowy autora z Haliną Kwiat-
kowską i Jerzym Klugerem oraz wywiady przeprowadzone podczas wizyt
autora w Wadowicach.
490
ROZDZIAŁ PIĄTY
65 — 81: „Kalendarium...", „Rodowód", rozmowy autora z księdzem Mikołajem Kuczkowskim, Jerzym Klugerem, Haliną Kwiatkowską i z doktorem Adamem Poliwką; „Młodzieńcze lata...", „Moje spotkania...", „Nie lękajcie się!". Wywiad z Ginką Beer ukazał się w North American Newspaper Alliance (NAŃ A), 1979; odwołanie się papieża do Psalmu 147 podano na podstawie wywiadu z Janem Pawłem II dla magazynu Paradę, przeprowadzonego przez autora w roku 1994. Accattolego cytuje Riccardi w książce
// Potere....
'
ROZDZIAŁ SZÓSTY
84 — 95: „Kalendarium...", „Rodowód", rozmowy autora z Haliną Królikie-wicz, ks. Mieczysławem Malińskim, nieżyjącym już Juliuszem Kydryńskim, „Młodzieńcze lata...", „Moje spotkania..."; opinie dotyczące poematu „Stanisław" pochodzą z rozmowy autora z Markiem Skwarnickim w Krakowie. Opisy Krakowa na podstawie znajomości miasta przez autora, który wielokrotnie je odwiedzał.
ROZDZIAŁ SIÓDMY
96—100: „Kalendarium...", rozmowy z Józefem Szczypką, Juliuszem Kydryńskim, ks. Mieczysławem Malińskim.
100: Informacje na temat Lucjany Frassati-Gawrońskiej pochodzą z „Tygodnika Powszechnego" z 1994 r. oraz z rozmowy autora z jej synem, Jasiem
Gawrońskim.
100—103: Większość materiałów o polityce Piusa XII w czasie drugiej wojny światowej zaczerpnięto z książki Riccardiego // Potere...
103 — 106: „Kalendarium...", rozmowy z Józefem Szczypką, ks. Mieczysławem Malińskim, Juliuszem Kydryńskim. Fragment „Hioba" i wszystkich cytowanych dalej utworów Karola Wojtyły zaczerpnięto z „Poezji i dramatów" (dostępne tylko po polsku).
ROZDZIAŁ ÓSMY
107—113: „Kalendarium...", „Rodowód", „Młodzieńcze lata...", „Moje spotkania...", rozmowy autora z ks. Mieczysławem Malińskim, Juliuszem Kydryńskim, Wojciechem Żukrowskim. Artykuł Karola Wojtyły o Janie Tyra-nowskim zamieścił „Tygodnik Powszechny" (nr 35, 1949) pod tytułem „Apostoł", przedrukowano go później w „Aby Chrystus się nami posługiwał '.
491
113: Treść mowy do seminarzystów została zaczerpnięta z „Kalendarium...". Wspomnienia papieża o śmierci ojca utrwalił w książce „Nie lękajcie się!" A. Frossard.
114—118: „Kalendarium...", rozmowy z Józefem Szczypką, Juliuszem Ky-dryńskim, Wojciechem Żukrowskim, Haliną Kwiatkowską, Jerzym Turowiczem.
ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY
119—128: „Kalendarium...", rozmowy z Józefem Szczypką, ks. Mieczysławem Malińskim, Juliuszem Kydryńskim, Wojciechem Żukrowskim, Haliną Kwiatkowską i ks. Mikołajem Kuczkowskim. O przygodzie z niemiecką ciężarówką Jan Paweł II opowiedział autorowi w prywatnej rozmowie, jaką odbyli w 1994 r.

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY
131 — 146: „Kalendarium...", „Rodowód"; rozmowy autora przeprowadzone w 1994 r. z monsignore Robertem Schiefenem oraz z Jego Magnificencją ks. Edwardem Kaczyńskim, rektorem Papieskiego Uniwersytetu św. Tomasza (Angelicum). Materiały o Piusie XII i Pawle VI zaczerpnięto z prac Riccardiego i P. Hebblethwaite'a. Uwagi Wojtyły o tomizmie pochodzą z „Wykładów lubelskich" wydanych przez Katolicki Uniwersytet Lubelski.

ROZDZIAŁ JEDENASTY
148 — 162: „Kalendarium...", „Rodowód", „Moje spotkania...". Większość materiałów o prymasie Wyszyńskim pochodzi z jego biografii pióra A. Micewskiego. Lata, które Wojtyła spędził w Krakowie i w Niegowici, opisano na podstawie informacji przekazanych autorowi w czasie rozmów z ks. Czesławem Obtułowiczem, ks. Mikołajem Kuczkowskim, Jerzym Turowiczem, ks. Józefem Gąsiorowskim, ks. Mieczysławem Malińskim i Markiem Skwarnickim.
ROZDZIAŁ DWUNASTY
163—168: Większość materiałów o prymasie Wyszyńskim i problemach polskiego Kościoła zaczerpnięto z biografii pióra A. Micewskiego, z rozmów autora z Andrzejem Micewskim, Stanisławem Stommą, Jerzym Turowiczem oraz z pracy J. Żakowskiego „Anatomia smaku..." omawiającej kłopoty „Tygodnika Powszechnego" w latach pięćdziesiątych.
492
j 58 _ 171: Historia Opus Dei została opisana na podstawie hiszpańskojęzycznej pracy Fuenmayora oraz innych publikacji na ten temat i rozmów, które autor przeprowadził w 1967 r. w Hiszpanii z nieżyjącym już monsignore Josemarią Escriva, z również już nieżyjącym bp. Alvarem del Portillo w Rzymie w roku 1993 oraz z ks. Flaviem Capuccim, postulatorem generalnym w Watykanie.
171 — 176: „Kalendarium...", „Rodowód", rozmowy autora z profesorem Jackiem Hennelem, ks. Michałem Hellerem, prof. Stefanem Świeżawskim i z ks. Czesławem Obtułowiczem.
ROZDZIAŁ TRZYNASTY
177—188: „Kalendarium...", „Rodowód". Informacje na temat prymasa Wy-szyńskiego pochodzą z biografii pióra A. Micewskiego, wywiadów autora z ks. Feliksem Bednarskim w Rzymie, prof. Stefanem Świeżawskim w Warszawie, prof. Jerzym Kłoczkowskim w Lublinie, ks. Tadeuszem Styczniem w Lublinie, ks. Malińskim w Krakowie. Fragment kazania Wojtyły do lekarzy zaczerpnięto z „Kalendarium...".
ROZDZIAŁ CZTERNASTY
191-202: „Kalendarium...", „Rodowód", „Moje spotkania...". Wywiady autora z ks. Andrzejem Bardeckim, ks. Mieczysławem Malińskim, ks. Mikołajem Kuczkowskim, ks. Czesławem Obtułowiczem w Krakowie oraz z ks. Michałem Jagoszem w Rzymie. Dokumenty dotyczące zagadnienia relacji Wojtyły z władzami komunistycznymi zostały udostępnione autorowi w Rzymie. Fragmenty rozpraw i dramatów papieża pochodzą z polskiego wydania „Poezji i dramatów", „Miłości i odpowiedzialności" oraz „Aby Chrystus...", opublikowanych przez Wydawnictwo Znak oraz Katolicki Uniwersytet Lubelski.
ROZDZIAŁ PIĘTNASTY
203-212: „Kalendarium...", „Rodowód", „Moje spotkania...". Rozmowy autora z nieżyjącym już kard. Władysławem Rubinem w Rzymie w 1979 r., kard. Andrzejem Deskurem w Rzymie w roku 1993 i 1994, ks. Andrzejem Bardeckim w Krakowie, prof. Stefanem Świeżawskim w Warszawie, prof. Georege'em H. Williamsem w Cambridge i Massachussetts, ks. Mieczysławem Malińskim w Krakowie oraz z kard. Franzem Kónigiem w Wiedniu.
493
ROZDZIAŁ SZESNASTY
213-225: „Kalendarium...", „Rodowód" i „Moje spotkania...". Rozmowy autora z kardynałem Andrzejem Deskurem w Rzymie, Andrzejem Micew-skim, Stanisławem Stommą i prof. Stefanem Świeżawskim w Warszawie oraz ks. Andrzejem Bardeckim i ks. Mieczysławem Malińskim w Krakowie Informacje o podróży do Ziemi Świętej zaczerpnięto z „Kalendarium...".
ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY
226-227: „Kalendarium...", „Rodowód".
228 — 232: Materiały Ministerstwa Spraw Wewnętrznych przeciwko Karolowi Wojtyle udostępniono autorowi w Rzymie.
ROZDZIAŁ OSIEMNASTY
236-243: „Kalendarium...", „Rodowód", „Moje spotkania...", Paul VI
P. Hebblethwaite'a. Rozmowy autora z bp. Tadeuszem Pieronkiem, ks.
Michałem Jagoszem, ks. Michałem Hellerem, ks. Andrzejem Bardeckim,
kard. Andrzejem Deskurem. 243-245: „Kalendarium...", „Rodowód". Rozmowa autora w Rzymie z abp.
Szczepanem Wesołym na temat jego podróży z Karolem Wojtyłą. 249-250: „Kalendarium...", „Rodowód". Rozmowy autora z kard. Andrzejem
Deskurem w Rzymie i z ks. Czesławem Obtułowiczem w Krakowie.
ROZDZIAŁ DZIEWIĘTNASTY
253 — 267: Partie dotyczące chronologii wydarzeń przed, w trakcie i po konklawe opracowano na podstawie „Kalendarium...", „Rodowodu" oraz „Moich spotkań...". Wypowiedzi papieża podczas elekcji i po zaczerpnięto z OR oraz z „Tygodnika Powszechnego". Rekonstrukcja wydarzeń przed i w trakcie konklawe oparta jest na rozmowach z kardynałami Yincentem Enriąue y Tarancón w Madrycie, Leo Józefem Suenensem w Brukseli, Johnem Królem w Filadelfii, Franzem Kónigiem w Wiedniu i Andrzejem Deskurem w Rzymie. Na temat przebiegu konklawe autor rozmawiał w roku 1994 z Ceasare'em Tassim. Por. też: Giancarlo Zizola // Condave: Storia i segreti. L'elezione papale da San Piętro a Giovanni Paolo II.
ROZDZIAŁ DWUDZIESTY
270 — 275: Fragmenty dotyczące reakcji reżimów sowieckiego i polskiego na elekcję Jana Pawła II oparte są na rozmowach, jakie autor odbył w roku
494
1933 i 1994 z gen. Wojciechem Jaruzelskim i Mieczysławem Rakowskim w Warszawie. Opinie Edwarda Gierka zostały zaczerpnięte z książki J. Rolickiego pt. „Edward Gierek. Przerwana dekada". Wypowiedzi papieża wybrano z OR.
277-279: „Notes rzymski". Przedstawione informacje pochodzą także z rozmowy autora z Markiem Skwarnickim oraz pracy abp. Oscara Romero A Shepherd's Diary.
ROZDZIAŁ DWUDZIESTY PIERWSZY
•
280-292: Relacje z negocjacji i przygotowań do wizyty papieskiej w Polsce oparte są na rozmowach autora z bp. Tadeuszem Pieronkiem, Markiem Skwarnickim, gen. Wojciechem Jaruzelskim i Mieczysławem Rakowskim oraz książki A. Micewskiego o Wyszyńskim. Wszelkie teksty oficjalne zaczerpnięto z OR oraz tomu wypowiedzi Jana Pawła II pt. „Przemówienia, homilie, Polska: 2.VI.1979-10.VI.1979".
292-295: Informacje na temat „Decyzji" Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego pochodzą w większości z nigdy nie opublikowanych dokumentów, do których autor dotarł w Rzymie w 1994 r.
ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DRUGI
297-301: Kryzys Kościoła omawia A. Riccardi w // Potere del Papa oraz P. Hebblethwaite w monografii Paul VI\ kwestii tej dotyczyła również rozmowa autora z dr. Harveyem Coxem w harwardzkiej Szkole Teologicznej. Rozmowa kard. Jeana Yillota z papieżem przytoczona na podstawie nie opublikowanego maszynopisu francuskiego dziennikarza, przyjaciela kardynała.
301: Dane statystyczne zaczerpnięto ze Statistical Yearbook ofthe Church, 1991.
302 - 303: Uwagi abp. Paula Marcinkusa pochodzą z rozmowy, jaką autor odbył z nim w Rzymie w 1979 r. Później arcybiskup, po przejściu na emeryturę mieszkający w Arizonie, odmówił autorowi spotkań w latach 1993 — 1994.
304-309: Diary abp. O. Romero; rozmowy autora z Harveyem Coxem w Har-vardzie i kard. Eduardem Pironio w Rzymie w 1993 r.
309-311: Rozmowy autora z członkami Towarzystwa Jezusowego. Proszono
0 zachowanie anonimowości.
311-313: Przedstawienie odmienności poglądów na temat teologii wyzwolenia oparte jest na rozmowach, jakie autor odbył w 1994 r. z wielebnym Char-lesem E. Curranem i z Harveyem Coxem. Por. też: The Living Tradition of Catholic Moral Theology.
313-315: Materiały dotyczące Opus Dei pochodzą z pracy Fuenmayora i in. El Itinerario oraz z rozmów, jakie autor odbył z Alvaro del Portillem
1 Capuccim.
495
ROZDZIAŁ DWUDZIESTY TRZECI
321 — 334: Omówienie powstania Solidarności oparte jest na rozmowach autora z Lechem Wałęsą w Gdańsku w 1981 r. oraz przeprowadzonych w latach 1993 — 94 wywiadach z monsignore Hilarym Franco, gen. Wojciechem Jaruzelskim, Mieczysławem Rakowskim, Markiem Skwarnickim i Andrzejem Micewskim. Inne informacje: biografia kard. Wyszyńskiego autorstwa A. Micewskiego, The Polish August N. Ashersona, „Tajne dokumenty. Państwo-Kościół", książka J. Rolickiego o Gierku, Lecha Wałęsy The Struggle and Triumph, Zbigniewa Brzezińskiego Power and Principle.
334 — 335: Rozmowa z ks. Giuseppem Pittau, którą autor odbył w roku 1993.
ROZDZIAŁ DWUDZIESTY CZWARTY
336 — 349: Relacje z próby zabójstwa pochodzą z książki A. Frossarda „Nie lękajcie się!", ustnej relacji ks. Stanisława Dziwisza oraz z „Notesu rzymskiego". Informacje medyczne zostały przytoczone za A. Frossardem i uzupełnione danymi uzyskanymi przez autora w rozmowie z dr. Navarro--Yallsem przeprowadzonej w 1993 r. Dane o Agcy pochodzą z wysyłanych w 1981 r. depesz agencji Reutera oraz z książki Claire Sterling The Time ofthe Assassin. O telegramach kablowych KGB do Moskwy donosi David Wise w New York Magazine z 1994 r. Relacje o działalności CIA oparte są częściowo na raportach z przesłuchań członków agencji przez Wybraną Komisję Senacką w latach 1987 — 91, a częściowo na własnych informacjach autora (dotyczy to również NSA). Reakcję reżimu warszawskiego opisano na podstawie „Tajnych dokumentów..." oraz rozmowy autora z ks. Andrzejem Bardeckim.
ROZDZIAŁ DWUDZIESTY PIĄTY
351 — 365: Materiał opracowany na podstawie „Tajnych dokumentów...", „Notesu rzymskiego", wywiadów przeprowadzonych przez autora z gen. Wojciechem Jaruzelskim, Mieczysławem Rakowskim, Bogdanem Lewan-dowskim, Andrzejem Micewskim i gen. Yernonem Waltersem oraz na rozmowach, które autor odbył w Watykanie.
369 — 370: Wywiad autora z Jerzym Kuberskim.

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY SZÓSTY
371 — 381: Stosunki Jan Paweł II-Jaruzelski-Gorbaczow zbadał autor bardzo szczegółowo w serii wywiadów przeprowadzonych z gen. Wojciechem Jaruzelskim w roku 1993 i 1994 oraz z Mieczysławem Rakowskim i Jerzym Kuberskim. Generał Jaruzelski udostępnił również autorowi tekst swojego
496
listu do Jana Pawła II. Wykorzystano także informacje pochodzące z rozmów autora w Watykanie oraz z książki „Tajne dokumenty. Państwo-Kościół".
381 — 382: Rozmowy autora z kard. Jean-Marie Lustigerem.
383: „Notes rzymski".
ROZDZIAŁ DWUDZIESTY SIÓDMY
3g5_386: Informacje o nastawieniu Polaków do religii zaczerpnięte z „Tajnych
dokumentów...". 337 _ 394: Wywiady autora z gen. Wojciechem Jaruzelskim i Mieczysławem
Rakowskim oraz rozmów autora w Watykanie, również dane z „Tajnych
dokumentów...". 394_399: Informacje o watykańskich pielgrzymkach do Rosji i wizycie Gor-
baczowa w Rzymie opracowano na podstawie rozmów przeprowadzonych
przez autora z dr. Navarro-Vallsem i bp. Pierre'em Dupreyem.
ROZDZIAŁ DWUDZIESTY ÓSMY

404 — 406: Rozmowa autora z dr. Navarro-Vallsem. „Notes rzymski". 406-409: Relacja autora z podróży Jana Pawła II oraz teksty publikowane
wOR.
409-422: Wszystkie wypowiedzi papieża dotyczące konferencji kairskiej i święceń kapłańskich kobiet, a także dokumenty Ratzingera ukazały się na
łamach OR. 422 — 424: Doniesienia o kontrowersjach na tle przekładu Biblii oraz materiały
o rocznym spotkaniu biskupów amerykańskich ukazały się w National
Catholic Reporter oraz Commonweal (listopad 1994). 424 — 428: Rozmowa autora z ks. Harveyem Coyne'em. Praca G. V. Coyne'a
pt. Galileo: per U Copernicamesimo e per Chiesa wydana przez Annibale
Fantolego.
ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DZIEWIĄTY
429-434: Opinie Jana Pawła II na temat postkomunistycznego świata najlepiej
ujmują: encyklika Centesimus Annus, mowa wygłoszona 9 września 1993 r.
na uniwersytecie w Rydze (OR) oraz w wywiadzie zamieszczonym w pracy
Jasia Gawrońskiego // Mondo di Giovanni Paolo II. 434-439: Rola Jana Pawła II w ułożeniu stosunków watykańsko-izraelskich
została opisana w wywiadach przeprowadzonych przez autora w 1994 r.
z ambasadorem Avi Paznerem w Rzymie. 438-439: Wyjaśnienia Jana Pawła II na temat ułożenia stosunków z Izraelem
497
ukazały się drukiem w wywiadzie, jakiego papież udzielił autorowi na łamach Paradę 3 kwietnia 1994 r. 439 — 440: Notatki autora zrobione podczas koncertu, w którym brał udział
ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY
447—448: Wypowiedź papieża opublikowana w OR.
450-451: Wywiad z Hillary Rodham Clinton przeprowadzony przez Kennetha Woodwarda na łamach czasopisma Newsweek z 31 października 1994 r.
454: Liczbę rosyjskich klasztorów podano na podstawie oświadczenia złożonego w październiku 1994 r. na Synodzie Biskupów w Rzymie przez rosyjskiego ortodoksyjnego archimandrytę Józefa Połstołtowa (OR).
454 — 457: Wszelkie wyliczenia pochodzą ze Statistical Yearbook ofthe Church, 1991. Wywiad autora z abp. Rembertem Weaklandem. Wszystkie sekty ewangelickie zostały omówione w wywiadzie z dr. Harveyem Coxem, a CEB w wywiadzie z kard. Eduardem Pironio.
464: Artykuł pani Steinfels ukazał się na łamach Commonweal 18 listopada 1994.
464—465: Opinie katolickiego komentatora opublikowano na łamach National Catholic Reporter.
467: Rozmowa autora z kard. Rogerem Etchegarayem.
468: Dane liczbowe po ostatniej (do końca 1994 r.) wrześniowej podróży papieża do Zagrzebia ukazały się w broszurze wydanej przez Radio Watykan.
468—470: Dane o ogólnej liczbie kanonizacji i beatyfikacji na dzień l stycznia 1995 r. dostarczyła Kongregacja do Spraw Przypadków Świętości. Najlepszą pracą na ten temat jest Making Saints K. Woodwarda.
478: Rozkład dnia papieża podano na podstawie rozmów autora w Watykanie.
478—479: Wypowiedź Jana Pawła II o Pawle VI ukazała się w kompendium „Przemówienia i wywiady w Radiu Watykańskim".











Bibliografia

Accattoli Luigi: lo ho Avuto Paura a Ricevere Questa Nomina. Societa Editrice
Internazionale, Torino 1993. Accattoli Luigi, Del Rio Domenico: Wojtyła: Un Nuovo Mose. Arnoldo Mon-
dadori Editore, Milano 1988. Aristide Jean-Bertrand: Teologie et Politiąm. Les Editions du CIDIHCA,
Montreal 1992.
Armstrong Karen: „Historia Boga: 4000 lat dziejów Boga w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie". Wydawnictwo Prima, Warszawa 1995. Arystoteles: „Etyka Nikomachejska", ks. I. PWN, Warszawa 1982. Arystoteles: „Polityka (z dodaniem Pseudo-Arystotelesowej Ekonomiki)",
ks. I. PWN, Kraków 1964. Asherson Neal: The Polish August: The Self-Limiting Revolution. Yiking Press,
New York 1982.
Św. Augustyn: „Wyznania". Wydawnictwo Znak, Kraków 1994. Bardecki Andrzej: „Kościół epoki dialogu". Wydawnictwo Znak, Kraków
1966. Berrigan Philip: Prison Journals ofa Priest Revolutionary. Holt, Rinehart and
Winston, New York 1967. Berry Jason: Lead Us Not into Temptation: Catholic Priests and the Sexual
Abuse of Children. Doubleday, New York 1992. Bianchi Eugene C., Reuther Rosemary Radford [red.]: A Democratic Catholic
Church: The Reconstruction of Roman Catholicism. Crossroad, New York 1992. Boniecki Adam: „Notes rzymski", t. 1—3. Wydawnictwo Znak, Kraków 1988. Boniecki Adam: „Kalendarium życia Karola Wojtyły". Wydawnictwo Znak,
Kraków 1983. Brumberg Abraham [red.]: Poland: Genesis of a Revolution. Random House,
New York 1983. Brzeziński Zbigniew: Power and Pńnciple. Farrar, Straus and Giroux, New
York 1983.
499
Bujak Adam: „Miejsce Piotrowe". Wydawnictwo O.O. Bernardynów Cal-
varianum, Kalwaria Zebrzydowska 1987. Burns Gene: The Frontiers of Catholicism. University of California Press
Berkeley 1992. Carrier Herve: The Social Doctrine of the Church Revised, Yatican Polyglot
Press, Yatican City 1990. Casaroli Agostino: Nella Chesa per U Mondo: Omelie e Discorsi. Rusconi
Libri, Milano 1987. Castro Fidel: „Fidel i religia. Rozmowy z bratem Betto". Instytut Wydawniczy
PAX, Warszawa 1986. Cateura Linda Brandi Catholics USA: Makers of a Modern Church. William
Morrow, New York 1989. Chamberlayne Elizabeth [red.]: The Life of Christ: As Portrayed by the Old
Masters and the Words ofthe Holy Bibie. Bantam Books, New York 1961. Chamberlin E.R.: The Bad Popes. Dorset Press, New York 1969. Cooney John: The American Pope: The Life and Times of Francis Cardinal
Spellman, Times Books, New York 1984.
Cornwell John: „Złodziej w nocy: śmierć Jana Pawła I". Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1993.
Cox Harvey: The Secular City. Collier Books, Macmillan, New York 1990. Cox Harvey: The Silencing of Leonardo Boff. Meyer-Stone Books, Oak Park,
Illinois 1988. Coyne George V. [red.]: John Paul H on Science and Religion. University of
Notre Damę Press, Notre Damę, Indiana 1990. Cragg Gerald R.: The Church and the Agę of Reason: 1648-1789. Penguin
Books, New York 1990. Crossan John Dominie: Jesus: A Revolutionary Biography. HarperCollins, San
Francisco 1994. Curran Charles E.: The Living Tradition ofCatholic Moral Theology. University
of Notre Damę Press, Notre Damę, Indiana 1992. Daim Wilfried: The Yatican and Eastern Europę. Frederick Ungar, New
York 1970. D'Antonio William V., Pikę Frederick B. [red.]: Religion, Revolution and
Reform: New Forces for Change in Latin America. Frederick A! Praeger,
New York 1964. Del Rio Domenico: Wojtyla: un Pontificato Itinerante. Edizioni Dehoniane,
Bologna 1994.
Delia Rocca Fernando: Papi di Questo Secolo. Cedam, Padova 1981. Dionne Robert J.: The Papacy and the Church. Philosophical Library, New
York 1987. Dobrowolski Tadeusz: „Malarstwo polskie ostatnich dwustu lat". Zakład
Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1976. Dolan Jay P.: The American Catholic Experience: A History from Colonial
Times to the Present. University of Notre Damę Press, Notre Damę,
Indiana 1992.
Dudden F., Homes B. D.: Gregory the Great: His Place in History and Thought,
t. 1—2. Longmans, Green, London 1905.
Dunn Joseph: No Lions in the Hierarchy. Columba Press, Dublin 1994. Dziewanowski M. K.: Poland in the Twentieth Century. Columbia University
Press, New York 1977.
Eliade Mircea: Essential Sacred Writings from Around the World. HarperCollins, San Francisco 1967. Ewangelisti David: Johannes Paulus II: Light in the Church. Libreria Editrice
Yaticana, Yatican City 1980. Fantoli Annibale: Galileo: per U Copernicanesimo e per la Chiesa. Libreria
Editrice Yaticana, Citta del Yaticano 1993.
Fedorowicz Tadeusz: „Drogi Opatrzności". Norbertinum, Lublin 1994. Filibeck Giorgio: Les Droits de iHomme dans iEnseignement de l'Eglise:
De Jean XXIII a Jean-Paul II. Libreria Editrice Yaticana, Citta del Yaticano 1992. Finkę Roger, Stark Rodney: The Churching of America: 1776-1990. Rutgers
University Press, New Brunswick, New Jersey 1992.
Fox Matthew: The Corning of the Cosmic Christ. HarperCollins, San Francisco 1988. Fremantle Annę [red.]: The social Teachings of the Church. New American
Library, New York 1963.
Frossard Andre: „Portret Jana Pawła II". Wydawnictwo Znak, Kraków 1990. de Fuenmayor A. V., Gómez-Iglesias, Illames J. L.: El Itinerario Juridico del
Opus Dei: Historia y Defensa de un Carisma. Ediciones Universidad de
Navarra, Pamplona 1989.
Gail Marzieh: The Three Popes. Simon and Schuster, New York 1969. Gawroński Jaś: // Mondo di Giovanni Paolo II. Arnoldo Mondadori Editore,
Milano 1994. Gorbaczow Michaił: „Przebudowa i nowe myślenie dla naszego kraju i dla
całego świata". PIW, Warszawa 1988. Gorczyca Roman: „Ojciec Święty Jan Paweł II w Polsce: IV Pielgrzymka
1991". Wydawnictwo Ycagra Ltd., Warszawa 1991. Gray Francine du Plessix: Divine Disobedience: Profiles in Catholic Radicalism.
Alfred A. Knopf, New York 1970. Greeley Andrew M: A Catholic Myth: The Behavior and Beliefs of American
Catholics. Collier Books, Macmillan, New York 1990. Gremillion Joseph: The Other Dialogue: The Catholic Commitment in the
Social Problems of the Contemporary World. Doubleday, New York 1965. Gutierrez Gustavo, McDonagh Francis, Padin Candido, Sobrino John: Santo
Domingo and After: The Challanges for the Latin American Church. Catholic
Institute for International Relations, London 1993. Hageman Alice L., Wheaton Philip E. [red.]: Religion in Cuba Today: a New
Church in a New Society. Association Press, New York 1971. Halecki Oskar: „Historia Europy — jej granice i podziały". Instytut Europy
Środkowo-Wschodniej, Lublin 1994.
500
501
Hanson Eric O.: The Catholic Church in World Politics. Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1990.
Hebblethwaite Margaret: Basic Is Beautiful: Base Ecclesial Communities from Third World. HarperCollins, London 1993.
Hebblethwaite Peter: Paul VI: The First Modern Pope. Paulist Press, New York/Mahwah, New Jersey 1993.
Higgins George G., Bolę William: Organized Labor and the Church. Paulist Press, Mahwah, New Jersey 1993.
Hochhuth Rolf: The Representative. Methuen, London 1963.
Hofman Paul: O Yatican!: A Slightly Wicked View of the Holy See. Congdon and Weed, New York 1984.
Hurley Mark J.: The Unholy Ghost: Anti-Catholicism in the American Expe-rience. Our Sunday Yisitor Publishing Division, Huntington, Indiana 1992.
Jan Paweł II: „Centesimus annus. Encyklika Ojca Świętego Jana Pawła II w setną rocznicę encykliki Rerum novarum". Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 1991.
Jan Paweł II: „Dives in Misericordia. Encyklika Ojca Świętego Jana Pawła II o Bożym Miłosierdziu". Pallottinum, Poznań 1980.
Jan Paweł II: „Dominum et Vivificantem. Encyklika Ojca Świętego Jana Pawła II o Duchu Świętym w życiu Kościoła i świata". Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 1994.
Jan Paweł II: „Laborem exercens. Encyklika Ojca Świętego Jana Pawła II o pracy ludzkiej". Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 1993.
Jan Paweł II: „Mulieris dignitatem. List apostolski Ojca Świętego Jana Pawła II z okazji Roku maryjnego o godności i powołaniu kobiety". Pallottinum, Poznań 1988.
Jan Paweł II: „Na Dalekim Wschodzie: Homilie i przemówienia 2.Y.1984-11.Y.1984". Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1989.
Jan Paweł II: „Nie lękajcie się! Rozmowy z Janem Pawłem II" [oprać. Andre Frossard]. Wydawnictwo Znak, Kraków 1983.
Jan Paweł II: Per la Pace nel Golf o. Libreria Editrice Yaticana, Citta del Yaticano 1991.
Jan Paweł II: „Przekroczyć próg nadziei" [Jan Paweł II odpowiada na pytania Yittoria Messoriego]. Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1994.
Jan Paweł II: „Przemówienia, homilie. Polska 2.YI. 1979-10.VI. 1979". Wydawnictwo Znak, Kraków 1979.
Jan Paweł II: „Przemówienia, homilie. Polska 16.VI.1983-22.VI.1983", Wydawnictwo Znak, Kraków 1984.
Jan Paweł II: „Przemówienia, homilie. Polska 9.VI.1987-14.VI.1987". Wydawnictwo Znak, Kraków 1987.
Jan Paweł II: „Redemptor hominis. Encyklika Ojca Świętego Jana Pawła II, w której u początku swej papieskiej posługi zwraca się do czcigodnych braci w biskupstwie, do kapłanów, do rodzin zakonnych, do drogich synów
502
i córek Kościoła oraz do wszystkich ludzi dobrej woli". Wydawnictwo Znak, Kraków 1982.
jan Paweł II: „Redemptoris Mater. Encyklika Ojca Świętego Jana Pawła II o Błogosławionej Maryi Dziewicy w życiu pielgrzymującego Kościoła". Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 1995.
Jan Paweł II: „Redemptoris missio. Encyklika Ojca Świętego Jana Pawła II o stałej aktualności posłania misyjnego". Pallottinum, Poznań 1991.
Jan Paweł II: „Slavorum apostoli. Encyklika Ojca Świętego Jana Pawła II w tysiącletnią rocznicę dzieła ewangelizacji świętych Cyryla i Metodego". Pallottinum, Poznań 1985.
Jan Paweł II: „Solicitudo rei socialis. Encyklika Ojca Świętego Jana Pawła II z okazji dwudziestej rocznicy ogłoszenia Populorum progressió". Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 1994.
Jan Paweł II: „Tertio millennia adveniente. List apostolski Ojca Świętego Jana Pawła II w związku z przygotowaniem jubileuszu roku 2000". Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Achidiecezjalnej, Wrocław 1994.
Jan Paweł II: „Yeritatis Splendor. Encyklika Ojca Świętego Jana Pawła II
0 niektórych podstawowych problemach nauczania moralnego Kościoła". Pallottinum, Poznań 1993.
Jan Paweł II: „W Indiach: Homilie i przemówienia 31.1.1986-11.11.1986".
Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1990. Jan Paweł II: „W Polsce: Przemówienia i homilie 1979, 1983, 1987". Instytut
Wydawniczy PAX, Warszawa 1991. Jan Paweł II: „W Wielkiej Brytanii 28.V.1982-2.VI.1982 i Argentynie
11.VI.1982-12.VI.1982. Homilie i przemówienia". Instytut Wydawniczy
PAX, Warszawa 1989. Jan XXIII: „Pacem in tenis: Encyklika Ojca Świętego Jana XXIII o pokoju
między wszystkimi narodami opartym na prawdzie, sprawiedliwości, miłości
1 wolności". Pallottinum, Poznań 1988.
Jaruzelski Wojciech: „Stan wojenny: Dlaczego...". Polska Oficyna Wydawnicza
BGW, Warszawa 1992.
Johnson Paul: „Historia chrześcijaństwa". Gdańsk 1993. Kaiser Philip M.: Journeying Far and Wide, A Political and Diplomatic Memoir.
Charles Scribner's Sons, New York 1992.
Kant Immanuel: „Uzasadnienie metafizyki moralności". PWN, Warszawa 1984. Karolak Tadeusz: „Jan Paweł II papież z Polski". Wydawnictwo Interpress,
Warszawa 1979. Kelly George A.: Keeping the Church with John Paul II. Ignatius Press, San
Francisco 1993. Korboński Stefan: „W imieniu Rzeczypospolitej...". Instytut Literacki, Paris
1954. Kuroń Jacek: „Spoko! Czyli kwadratura koła". Polska Oficyna Wydawnicza
BGW, Warszawa 1992. Kydryński Juliusz [red.]: „Młodzieńcze lata Karola Wojtyły: Wspomnienia".
Oficyna Cracovia, Kraków 1990.
503
Lader Lawrence: Politics. Power and the Church: The Catholic Crisis and Its Challenge to American Pluralizm. Macmillan, New York 1987.
Lernoux Penny: People of God: The Struggle for World Catholicism. Yiking Press, New York 1989.
Lustiger Jean-Marie: „Wybór Boga". Wydawnictwo Znak, Kraków 1992.
Łapiński Zdzisław: „Norwid". Wydawnictwo Znak, Kraków 1984.
Maffeo Sabino: In the Service of Ninę Popes: 100 Years of the Yatican Obser-vatory. The Yatican Observatory and the Pontifical Academy of Sciences, Yatican City, 1991.
Magdziak-Miszewska Agnieszka: „Kamień węgielny". Wydawnictwo św. Stanisława B.M. Archidiecezji Krakowskiej, Kraków 1989.
Maliński Mieczysław: „Dlaczego chrześcijanie nie są Żydami". TUM, Wrocław 1993.
Maliński Mieczysław: „Pontyfikat Jana Pawła II: 1983 — 1988". Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1991.
Maliński Mieczysław: Pope John Paul II: The Life o f Karol Wojtyla. Seabury Press, New York 1979.
Maliński Mieczysław: „Wezwano mnie z dalekiego kraju". Pallottinum, Poznań 1987.
Martin Malachi: The Decline and Fali of the Roman Church. G.P. Putnam's Sons, New York 1981.
May William [red.]: Yatican Authority and American Catholic Dissent. Cross-road, New York 1987.
McLaughlin Loretta: The Pili, John Rock and the Church: The Biography of a Revolution. Little Brown, Boston 1982.
Melady Thomas Patrick: The Ambassador's Story: The United States and the Yatican in World Affairs. Our Sunday Yisitor Publishing Division Hunting-ton, Indiana 1994.
Messori Yittorio: La Sfida delia Fede. Edizioni San Paolo, Torino 1993.
Micewski Andrzej: „Kardynał Wyszyński. Prymas i mąż stanu". Editions du Dialogue, Paris 1982.
Micewski Andrzej: „Katolicy w potrzasku. Wspomnienia z peryferii polityki". Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1993.
Michałowska Danuta: „»...Trzeba dać świadectwo«. 50-lecie powstania Teatru Rapsodycznego w Krakowie". Ars Nova — Zjednoczeni Wydawcy, Kraków 1991.
Michnik Adam: The Church and the Left. University of Chicago Press, Chicago 1992.
Michnik Adam: Lettersfrom Prison and Other Essays. University of California Press, Berkeley 1985.
Mickiewicz Adam: „Dzieła poetyckie". Komitet Mickiewiczowski, Nowogródek 1934.
Mickiewicz Adam: „Pan Tadeusz". Książka i Wiedza, Warszawa 1950.
Morawski Dominik: „Pomost na Wschód: Obserwacje i refleksje watykanisty". Wydawnictwo Polonia, Warszawa 1992.
Mumford Stephen D.: The Pope and the New Apocalypse: The Holy War Against Family Planning. Center for Research on Population and Security, Research Triangle Park, North Carolina 1986.
Murphy Francis X.: The Papacy Today. Weidenfeld and Nicolson, London 1981.
Mysłek Wiesław: „Socjalizm i katolicyzm. Polskie spotkania w dialogu". Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1978.
Nichols Bruce J.: The Uneasy Alliance: Religion, Refugee Work, and U.S. Foreign Policy. Oxford University Press, New York 1988.
Nichols Peter: The Peopes Division: The Roman Catholic Church Today. Faber and Faber, London 1981.
Niewęgłowski Wiesław [red.]: „Moje spotkania z Janem Pawłem II". Wydawnictwo Rok, Warszawa 1991.
Nogar Raymond J.: The Lord of the Absurd. Herder and Herder, New York 1966.
Nowak Michael: The Catholic Ethic and the Spirit of Capitalism. The Free Press, New York 1993.
O'Carroll Michael: Pius XII: Greatness Dishonoured. Leatare Press, Blackrock 1980.
Papafava Francesco [red.]: The Sistine Chapel. Musei Yaticani, Yatican City 1992.
Pasek Jan Chryzostom: „Pamiętniki". PIW, Warszawa 1989.
Paweł VI: „Humanae vitae. Encyklika Ojca Świętego Pawła VI o zasadach moralnych w dziedzinie przekazywania życia ludzkiego". Kuria Metropolitalna, Kraków 1970.
Paweł VI: „Populorum progressio. Encyklika Ojca Świętego Pawła VI o popieraniu rozwoju ludów". Wydawnictwo Znak, Kraków 1982.
Pelikan Jarosław: The Melody of Theology: A Philosophical Dictionary. Harvard University Press, Cambridge 1988.
Perea Francisco J.: El Papa en Mexico. Editorial Diana, Mexico 1978.
Piekarski Adam: The Church in Poland. Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1978.
Pieronek Tadeusz, Zawadzki Roman M. [red.]: „Karol Wojtyła jako biskup krakowski". Wydawnictwo św. Stanisława B.M. Archidiecezji Krakowskiej, Kraków 1988.
Rakowski Mieczysław: „Czasy nadziei i rozczarowań", t. 1-2. Czytelnik, Warszawa 1987.
Rakowski Mieczysław: „Gorbaczow. Pierwszy i ostatni". Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1992.
Rakowski Mieczysław F.: „Lata, listy, ludzie...". Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1993.
Rakowski Mieczysław: „Od sierpnia do grudnia 1980". Czytelnik, Warszawa 1981.
Rakowski Mieczysław: „Rzeczpospolita na progu lat osiemdziesiątych". Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1981.
504
505
Rakowski Mieczysław: „Trzech na jednego". Czytelnik, Warszawa 1986. Ramet Pedro [red.]: Catholicism and Politics in Communist Societies. Duke
University Press, Durham, North Carolina 1990. Ratzinger Joseph: The Meaning of Christian Bratherhood. Ignatius Press, San
Francisco 1993. Ratzinger Joseph: „Raport o stanie wiary". [Z ks. kardynałem Josephem
Ratzingerem rozmawia Yittorio Messori]. Wydawnictwo Michalineum,
Kraków 1986. Ratzinger Joseph: „Służyć prawdzie. Myśli na każdy dzień". Wydawnictwo
Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 1986. Ratzinger Joseph: Turning Point for Europę? Ignatius Press, San Francisco 1994. Redmond Jane: Generous Lives: American Catholic Women Today. Triumph
Books, Liguori, Missouri 1992. Reese Thomas J.: A Flock of Shepherds: The National Conference of Catholic
Bishops. Sheed and Ward, Kansas City 1992. Reese Thomas J.: Archibishop: Inside the Power Structure of the American
Catholic Church. Harper and Rów, New York 1989. Riccardi Andrea E.: // Potere del Papa: da Pio XII a Giovanni-Paolo H.
Editori Laterza, Roma 1993. Riccardi Andrea E.: // Yaticano e Mosca: 1940 — 1990. Editori Laterza,
Roma 1993. Richard Lucien, Harrington Daniel, O'Malley John W. [red.]: Yatican H: The
Unfmished Agenda: A Look to the Future. Paulist Press, Mahwah, New
Yersey 1987. Richardson Cyril C. [red.]: Early Christian Fathers. Collier Books, Macmillan,
New York 1970. Rodriguez Pedro Ocariz, Illanes Jose Luis: El Opus Dei en la Iglesia. Ediciones
Rialp, Madrid 1993. Roeck Joseph de: Jean Paul H. Le papę qui vient de Pologne. Les Editions du
Clef, Paris 1978. Rolicki Janusz: „Edward Gierek. Przerwana dekada". Wydawnictwo Fakt,
Warszawa 1990. Romero Oscar A.: A Shepherd's Diary. St. Anthony Messenger Press, Cincin-
nati 1986. Roncagliolo Rafael, Matta Fernando Reyes: Iglesia. Prensa y Militares: El
Caso Riobamba y los Obispos Latinoamericanos. Instituto Latinoamericano
de Estudios Transnacionales, Mexico, D.F. 1978.
Równy Edward L.: It Takes One to Tango. Brasseys, McLean, Yirginia 1992. Santini Alceste: Agostino Casaroli: Uomo del Dialogo. Edizioni San Paolo,
Torino 1993. Sebes Joseph: The Jesuits and the Sino — Russian Treaty of Nerchinsk (1689):
The Diary of Thomas Pereira. Bibliotheca Instituti Historici, Roma 1962. Sheed Francis Joseph: God and Politics. Sheed and Ward, New York 1960. Sipe A.W. Richard: A Secret World: Sexuality and the Search for Celibacy.
Brunner-Mazel, New York 1990.
506
Six Jean-Francois: Church and Human Rights. Saint Paul Publications, Mid-dlegreen, Slough 1992.
Skwarnicki Marek: „Australijska wiosna". Wydawnictwo Znak, Kraków 1988.
Skwarnicki Marek: „Intensywna terapia". Wydawnictwo Biblos, Tarnów 1993.
Spasowski Romuald: The Liberation of One. Harcourt Brace Jovanovich, Orlando, Florida 1986.
Spengler Oswald: The Decline of the West, t. 1—2. Alfred A. Knopf, New York 1926.
Sterling Claire: The Time of the Assassins: Anatomy of an Investigation. Holt, Rinehart and Winston, New York 1983.
Stoll David: Is Latin America Turning Protestant? University of California Press, Berkeley 1990.
Studnicki Gustaw: „Pierwsza wśród równych. Dzieje gimnazjum i liceum w Wadowicach". Towarzystwo Miłośników Ziemi Wadowickiej, Wadowice 1991.
Styczeń Tadeusz: „Solidarność wyzwala". Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1993.
Styczeń Tadeusz: „Urodziłeś się, by kochać". Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1993.
Styczeń Tadeusz, Balawajder Edward: „Jedynie prawda wyzwala. Rozmowy o Janie Pawle II". Polski Instytut Kultury Chrześcijańskiej. Roma 1986.
Suenens Leon Joseph: Ecumenism and Charismatic Renewal. Darton, Longman and Todd, London 1978.
Svidercorschi Gian Franco: Letter to a Jewish Friend. Hodder and Stoughton, London 1994.
Szajkowski Bogdan: Next to God... Poland. Politics and Religion in Contem-porary Poland. St. Martin's, New York 1983.
Szczypka Józef: „Jan Paweł II. Rodowód". Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1991.
Tazbir Janusz: „Dzieje polskiej tolerancji". Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1973.
Teilhard de Chardin Pierre: L'Avenir de iHomme. Editions du Seuil, Paris 1959.
Teilhard de Chardin Pierre: The Heart ofMatter. Harcourt Brace Jovanovich, Orlando, Florida 1978.
Teilhard de Chardin Pierre: „Środowisko Boże". Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1967.
Tischner Józef: „Myślenie według wartości". Wydawnictwo Znak, Kraków 1993.
Tischner Józef: „Nieszczęsny dar wolności". Wydawnictwo Znak, Kraków 1993.
Trasatti Sergio, Mari Arturo: Journey in Suffering. Editrice Yelar, Bergamo 1981.
Turowicz Jerzy: „Kościół nie jest łodzią podwodną". Wydawnictwo Znak, Kraków 1990.
Tymieniecka Anna-Teresa: Analecta Husserliana: The Yearbook of Phenome-nological Research, t. 6. D. Reidel Dordrecht, Netherlands/Boston 1977.
Vircondelet Alain: Jean-Paul H. Biographie. Edition Juilliard, Paris 1994.
507

Wahle Hedwig: „Wspólne dziedzictwa: Judaizm i chrześcijaństwo w kontekście
dziejów zbawienia". Wydawnictwo Biblos, Tarnów 1993. Wałęsa Lech: „Droga nadziei". Wydawnictwo Znak, Kraków 1989. Wałęsa Lech: The Struggle and the Triumph: Ań Autobiography. Arcade, New
York 1992. Wieczorek Adam: „Apostoł pokoju". Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa
1991. Wilkes Paul: The Education of an Archbishop: Travels with Rembert Weakland.
Orbis Book, Maryknoll, New York 1992. Willebrands Johannes: The Church and Jewish People: New Considerations.
Paulist Press, Mahwah, New Jersey 1992. Williams George Huntston: The Contours of Church and State in the thought
of John Paul II. Institute of Church-State Studies, Baylor University Press,
Waco, Texas 1983. Williams George Huntston: The Low of Nations and the Book of Naturę.
St.John's University Press, Collegeville, Minnesota 1984. Williams George Huntston: The Mindof John Paul II: Origins ofHis Thought
and Actions. Seabury Press, New York 1981. Wills Garry: Under God: Religion and American Politics. Simon and Schuster,
New York 1990. Winn Wilton: Keepers of the Keys: John XXIII, Paul VI, and John Paul II:
Three Who Changed Church. Random House, New York 1988. Wojtyła Karol: „Aby Chrystus się nami posługiwał". Wydawnictwo Znak,
Kraków 1979. Wojtyła Karol: La Bottega Dellorefice. Libreria Editrice Yaticana, Citta del
Yaticano 1979. Wojtyła Karol: „Brat naszego Boga: Tekst i reżyseria". Prapremiera światowa
13 grudnia 1980. Teatr imienia J. Słowackiego w Krakowie, Kraków 1980. Wojtyła Karol: „Człowiek drogą Kościoła". Fundacja Jana Pawła II - Ośrodek
Dokumentacji Pontyfikatu, Roma 1992. Wojtyła Karol: „Człowiek i moralność", t. 2, 4. Wydawnictwo Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1991-1994. Wojtyła Karol: „Człowiek w polu odpowiedzialności". Instytut Jana Pawła II,
KUL, Rzym-Lublin 1991.
Wojtyła Karol: La Fede delia Chiesa. Editzioni Ares, Milano 1978. Wojtyła Karol: „Kazania: 1962-1978". Wydawnictwo Znak, Kraków 1979. Wojtyła Karol: „Miłość i odpowiedzialność". Wydawnictwo Towarzystwa
Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1985. Wojtyła Karol: „Obecność: Karol Wojtyła w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim". Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1989. Wojtyła Karol: „Osoba i czyn". Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków
1969.
Wojtyła Karol: „Poezje i dramaty". Wydawnictwo Znak, Kraków 1987. Wojtyła Karol: „Przemówienia i wywiady w Radiu Watykańskim. Fundacja Jana
Pawła II". Ośrodek Dokumentacji Pontyfikatu Jana Pawła II, Roma 1987.
Wojtyła Karol: Sources of Renewal: The Implementation ofthe Second Yatican
Council. Harper and Rów, New York 1980.
Wojtyła Karol: „Zagadnienie wiary w dziełach św. Jana od Krzyża". Wydawnictwo O.O. Karmelitów Bosych, Kraków 1990. Wojtyła Karol: „Znak sprzeciwu". [Rekolekcje w Watykanie od 5 do 12
marca 1976]. Edition du Dialogue, Paris 1980. Wolley David: God's Politician: Pope John Paul H, the Catholic Church, and
the New World Order. St. Martin's, New York 1993. Wood James E. Jr., Derek Davis [red.]: The Role of Religion in the Making of
Public Policy. Baylor University Press, Waco, Texas 1991. Woodwark Kenneth L.: Making Saints: How the Catholic Church Determinates
Who Becomes a Saint. Who Doesrit and Why. Simon and Schuster, New
York 1990. Zielińska Barbara: „Kolumna Zygmunta III w Warszawie". Wydawnictwo
Sztuka, Warszawa 1957. Zizola Giancarlo: // Conclave: Storia i segreti. L 'elezione papale da San Piętro
a Giovanni Paolo II. Newtown Compton Editori, Roma 1993. Żakowski Jacek: „Anatomia smaku czyli rozmowy o losach zespołu »Tygo-
dnika Powszechnego« w latach 1953-1956". Wydawnictwo Wolne Pismo
Most, Warszawa 1988. Żakowski Jacek [oprać.]: „Trzy ćwiartki wieku: Rozmowy z Jerzym Turowi-
czem". Wydawnictwo Znak, Kraków 1990. Życzyński Józef [red.]: „Sprawa Galileusza". Wydawnictwo Znak, Kraków 1991.
Teksty kościelne i dokumenty religijne
After 1991: Capitalism and Ethics. A Colloąuium in the Yatican 1992. Papieska
Rada „lustitia and Pax", Yatican City 1992.
Annuario Pontificio 1994. Libreria Editrice Yaticana, Citta del Yaticano 1994. Biblia Tysiąclecia. Pismo święte Starego i Nowego Testamentu". Wydawnictwo
Pallottinum, Poznań-Warszawa 1984. The Cambridge Bibie Commentary on the New English Bibie: The Gospel
According to Matthew. Cambridge University Press, New York 1963. Katechizm Kościoła Katolickiego. Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 1994. Catholic Almanac. Our Sunday Yisitor Publishing Division, Huntington, Indiana 1994. Challenge or Crisis? Texts by Pope John Paul II on Religious Life. Seamus
O'Byrne, Yeritas Publications, Dublin 1987. Dictionary of the Bibie. John L. McKenzie [red.], Collier Books, Macmillan,
New York 1965. Directoryfor the Application of Principles and Norms on Ecumenism. Papieska
Rada ds. Popierania Jedności Chrześcijan, Yatican City 1993. Documentos de la Conferencia del Episcopado Dominicano: 1955-1990. Collec-
cion Quinto Centenario, Santo Domingo 1990.
508
509
Ethical and Pastoral Dimensions of Population Trends. Papieska Rada ds. Rodziny, Libreria Editrice Yaticana, Yatican City 1994.
„Fasting and Solidarity". Pontifical Messages for Lent. Papieska Rada „Cór Unum", Yatican City 1991.
A Handbook of Theological Terms. Yan A. Harvey [red.], Macmillan, New York 1964.
The Holy See at the Service of Peace: Pope John Paul H's Addresses to the Diplomatic Corps (1978-1988). Papieska Rada „lustitia et Pax", Yatican City 1988.
Human Rights and the Church: Historical and Theological Reflections. Papieska Rada „lustitia et Pax", Yatican City 1990.
International Economics: Interdependence and Dialogue. Papieska Rada „lustitia et Pax", Yatican City 1984.
Islam and Family Planning: Summary of the Proceedings of the International Islamie Conference, Rabat, Marocco, December 1971. International Planned Parenthood Federation, London 1986.
John Paul II and the New Evangelization. Laurence J. McGinley Lecture by Avery Dulles, S.J., Fordham University, New York, December 4, 1991.
John Paul II in the United States. The John Paul II Foundation, Rome/S.S. Cyril and Methodius Seminary, Orchard Lakę, Michigan 1988.
Konstytucja dogmatyczna o Kościele: Sobór Watykański II, w: „Sobór Watykański II - Konstytucje. Dekrety. Deklaracje". Pallottinum, Poznań 1968.
Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym: Sobór Watykański II, w: „Sobór Watykański II - Konstytucje. Dekrety. Deklaracje". Pallottinum, Poznań 1968.
Koran. PIW, Warszawa 1986.
Letter to the Bishops ofthe Catholic Church on the Pastoral Care of Homosexual Persons. Kongregacja ds. Nauki Wiary, Yatican City 1986.
Morę than Words. Materials for Christian Education. Seabury Press, Greenwich, Connecticut 1960.
Path from Puebla: Significant Documents of the Latin American Bishops Sińce 1979. [Dokument z Puebla]. Secretariat of the Bishop's Committee for the Church in Latin America, National Conference of Catholic Bishops, Washington, D.C. 1989.
„Piętnaście lat pontyfikatu Jana Pawła II: Wydarzenia, dokumenty". Instytut Jana Pawła II, KUL, Lublin 1993.
Pope John Paul II on Jews and Judaism: 1979-1986. With Introduction and Commentary by Eugene J. Fisher and Leon Klenicki [red.], Office for Publishing and Promotion Services, United States Catholic Conference, Washington D.C. 1987. Por. opracowanie w języku polskim: Chrostowski Waldemar, Rubinkiewicz Ryszard: „Żydzi i judaizm w dokumentach Kościoła i nauczaniu Jana Pawła II (1965-1989)". Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1990.
„Portrety Jana Pawła II: Wystawa fotografii Adama Bujaka". Wydawnictwo Calvarianum, Kalwaria Zebrzydowska 1987.
510
Refugees: A Challenge to Solidarity. Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Mig-rantów i Podróżnych, Libreria Editrice Yaticana, Yatican City 1992.
„Rozmowy w Castel Gandolfo: Europa i co z tego wynika". Instytut Nauk o Człowieku, Yienna 1987.
„Rozmowy w Castel Gandolfo: O kryzysie". Instytut Nauk o Człowieku, Yienna 1986.
„Rozmowy z prałatem Escriva". Księgarnia św. Jacka, Katowice 1993.
Santo Domingo Conclusions: New Evangelization. Human Development. Christian Culture. Fourth Conference of Latin American Bishops, October 12-28,
1992.  Secretariat Bishops' Committee for the Church in Latin America. National Conference of Catholic Bishops, Washington, D.C. 1993.
„Sobór Watykański II - Konstytucje. Dekrety. Deklaracje". Pallottinum,
Poznań 1968. Statistical Yearbook of the Church. Secretaria Status, Rationarium Generale
Ecclesiae, Yatican City 1991. Por. opracowanie polskie: Dziuba Andrzej F.:
„Kościół katolicki w Polsce. Informator 1995". Wydawnictwo Archidiecezji
Warszawskiej, Warszawa 1995. „Tajne dokumenty, Państwo-Kościół: 1980-1989". Aneks Publishers, London
1993,  „Polityka", Warszawa.
„Ważniejsze daty pierwszego pięciolecia pontyfikatu Jana Pawła II". L'Osser-vatore Romana, Wydanie polskie, Roma 1984.
Materiały wywiadowcze i z przesłuchań przed Kongresem
Hearings Before the Select Committee on Intelligence of the United States Senate on Nomination of Robert M. Gates to Be Director of Central Intelligence: February 17 and February 18, 1987. U.S. Government Printing Office, Washington, D.C., 1987.
Hearings Before the Select Committee on Intelligence of the United States Senate on Nomination of Robert M. Gates to Be Director of Central Intelligence: September 16, 17, 19, 20, 1991. U.S. Government Printing Office, Washington, D.C., 1991.
Hearings Before the Select Committee on Intelligence of the United States Senate on Nomination of Robert M. Gates to Be Director of Central Intelligence: September 24, October l, 2,1991. U.S. Government Printing Office, Washington, D.C., 1991.
Hearing Before the Select Committee on Intelligence of the United States Senate on Nomination of Robert M. Gates to Be Director of Central Intelligence: October 3, 4,18. 1991. U.S. Government Printing Office, Washing-' ton, D.C., 1991.
Executive Report, 102nd Congress: Nomination of Robert M. Gates to Be Director of Central Intelligence. Report for the Select Committee on Intelligence. October 24. 1991. U.S. Government Printing Office, Washington, D.C., 1991.
511

The Holocaust Revisited: A Retrospective Analysis of the Auschwitz-Birkenau Extermination Complex. Central Intelligence Agency, Washington, D.C 1979.
Bibliografie papieskie
Bielska Krystyna: „Jan Paweł II w utworach muzycznych. Bibliografia".
Fundacja Jana Pawła II, Ośrodek Dokumentacji Pontyfikatu, Roma 1993. Bielska Krystyna: „Jan Paweł II w dokumentach dźwiękowych. Bibliografia
1978-1988". Fundacja Jana Pawła II, Ośrodek Dokumentacji Pontyfikatu,
Roma 1990.
Chrostowski Waldemar: „Papież Pielgrzym: Jan Paweł II na znaczkach pocztowych świata 1978-1990". Oficyna Przeglądu Powszechnego, Warszawa
1991. Gramatowski Wiktor, Wilińska Zofia: „Karol Wojtyła w świetle publikacji:
Bibliografia". Libreria Editrice Yaticana, Citta del Yaticano 1980. Gramatowski Wiktor, Wilińska Zofia: „Jan Paweł II: Bibliografia polska
1978-1983". Fundacja Jana Pawła II, Ośrodek Dokumentacji Pontyfikatu,
Roma 1987. Gramatowski Wiktor, Wilińska Zofia, Gużajewska Danuta: „Jan Paweł II:
Bibliografia polska 1984—1986". Fundacja Jana Pawła II, Ośrodek Dokumentacji Pontyfikatu, Roma 1991. Marcińska Krystyna: La Papo Johano Paulo II en Esperanta] Publikajoj:
Bibliografio 1978-1986. Fundacja Jana Pawła II, Ośrodek Dokumentacji
Pontyfikatu, Roma 1989. Filipiak Maria, Szóstek Andrzej: „Obecność: Karol Wojtyła na Katolickim
Uniwersytecie Lubelskim". Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1989.
[Prace i wykłady na KUL].
Czasopisma i gazety
Alcune formę di fondamentalismo w: La Civilita Cattolica, Roma, April 1994.
Base Ecclesial Communities: A Meeting Point of Ecclesiologies w: Theological Studies, Baltimore, December 1985.
„Czy katolicyzm będzie dla Polaków religią XXI wieku?" w: „Więź", Warszawa, marzec 1993.
Hehir J. Bryan: Papai Foreign Policy w: Foreign Policy, Spring 1990.
Michelangelo's Last Jugement w: National Geographic, May 1994.
„Polska jest jedna" w: „Nowe Drogi", Warszawa, maj 1987.
Romero Oscar A.: La Liberacion Integral en America Latina w: Opiniones Latinoamericanas, Coral Gables, Florida, June 1979.
The Sistine Restoration: A Renaissance for Michelangelo, w: National Geographic, December 1989.
Socialism and Atheism w: Dialectics and Humanism, The Polish Philosophical
Quarterly, Warszawa, styczeń 1987. Treasures of the Yatican w: National Geographic, December 1985.
Podstawowe publikacje prasowe podające informacje ogólne
America.
Commonweal.
La Croix. Quotidien catholiąue d'Information.
The National Catholic Reporter, Kansas City.
The New York Times.
L'Osservatore Romano — wersja włoska: dziennik.
L'Osservatore Romano — wersja angielska: tygodnik.
L'Osservatore Romano — wersja polska: miesięcznik. [Wychodzi od 1981 roku].
The Tablet, London.
„Tygodnik Powszechny", Kraków.
The Washington Post.



512








Glosariusz






Adoracja — oddawanie czci, uwielbienie, przysługujące tylko Bogu. Jeden z najważniejszych aktów kultu religijnego.
Adwentyści — ruch protestancki, wywodzący się z Ameryki. Rozwinął się w XIX w., jego doktryna głosi bliskie ponowne przyjście Chrystusa. Za dzień święty uważają sobotę, udzielają chrztu dorosłym, zachowują abstynencję.
Aggiornamento — termin w powszechnym użyciu od czasów Soboru Watykańskiego II. Oznacza uwspółcześnienie i odnowę duchową i instytucjonalną Kościoła katolickiego, szczególnie w zakresie pracy duszpasterskiej (z wł.).
Anatema — z gr. dosł.: przekleństwo. W Kościele katolickim jest uroczystą formą wyklęcia lub wyłączenia ze wspólnoty.
Apostołowanie — z gr. dosł.: posłannictwo. W Kościele katolickim dotyczy urzędu głoszenia Ewangelii i posługi sakramentalnej jak również zaangażowania świeckich w pracę duszpasterską i katechetyczną.
Archidiecezja — jednostka terytorialna administracji kościelnej, obejmująca zwykle kilka diecezji i będąca ośrodkiem metropolii. Może być również jednostką tytularną.
Beatyfikacja — z łac. dosł.: zaliczenie w poczet błogosławionych. Zwykle wstępny krok na drodze do kanonizacji. Oznacza uroczyste zatwierdzenie przez papieża publicznego kultu zmarłego chrześcijanina w opinii świętości.
Błogosławieństwo — wezwanie imienia Bożego dla uproszenia pomocy od Boga dla człowieka lub wspólnoty. Często łączy się z poświęceniem rzeczy lub miejsc.
Biret — graniasta, sztywna czapka noszona przez duchownych katolickich. Kardynałowie noszą birety purpurowe, biskupi fioletowe, pozostali księża czarne.
Bulla papieska — uroczysty dokument papieski o doniosłym znaczeniu zaopatrzony w pieczęć (stąd nazwa) zaczynający się od imienia i pełnego tytułu papieża.
Celibat — z łac. dosł.: bezżenność lub samotność. Rezygnacja z małżeństwa
i założenia rodziny ze względów religijnych. W Kościele rzymskim wymagany w życiu kapłańskim i zakonnym.
Charyzma — w kościele: dar Ducha Świętego w postaci szczególnych uzdolnień udzielony człowiekowi lub grupom dla dobra innych, ożywiony miłością.
Chrystus — z gr. Christos, odpowiednik hebrajskiego Mesjasz. Dosł: człowiek namaszczony, pomazaniec. Od czasów apostolskich (już w pierwszym liście św. Pawła) to określenie Jezusa stało się Jego drugim imieniem własnym.
Chrześcijanie — nazwa wyznawców Jezusa Chrystusa użyta po raz pierwszy w Antiochii ok. 43 r. n.e. Oznacza wszystkich, którzy przyjęli sakrament chrztu i wierzą w Jezusa Chrystusa jako Boga-Człowieka i Zbawiciela świata.
Deklaracja — edykt lub rozporządzenie wydane przez papieża, sobór lub inny organ Kościoła obowiązujący w całym Kościele.
Diecezja — jednostka administracji kościelnej pozostająca pod bezpośrednią jurysdykcją biskupa lub arcybiskupa.
Droga krzyżowa — nabożeństwo będące przypomnieniem drogi, jaką Chrystus przeszedł sam z krzyżem na ramionach. Odprawiane w Wielkim Poście (w piątki) i polega na rozważaniu męki Chrystusa w połączeniu z przejściem symbolicznej trasy (14 stacji).
Dyspensa — uwolnienie (czasowe lub stałe) od określonych przepisów i postanowień kościelnych w konkretnym przypadku.
Eklezjologia — z gr. dosł.: nauka o Kościele. Zajmuje się początkami, naturą, funkcjonowaniem, charakterystycznymi cechami, posłannictwem Kościoła itd.
Ekskomunika — z łac. dosł.: wykluczenie ze wspólnoty. Może być automatyczne po popełnieniu pewnych czynów lub orzeczone przez sąd kościelny. Oznacza wyłączenie z życia sakramentalnego i korzystania z praw w Kościele.
Ekumenizm — z gr. dosł.: świat zamieszkany. Ruch wśród chrześcijan dążący do przywrócenia jedności różnych odłamów chrześcijańskich i pokonania barier i nieufności narosłych w ciągu wieków, oparty na bazie uznania podstawowych prawd wiary.
Episkopat — z gr. dosł.: nadzorowanie. Biskupi Kościoła sprawujący rządy jako następcy kolegium apostolskiego. Również określenie wszystkich biskupów danego kraju (episkopat polski, niemiecki itd).
Eschatologia — z gr. dosł.: nauka o rzeczach ostatecznych. Nauka teologiczna zajmująca się ostatecznym królestwem Bożym oparta na tym, co przekazane zostało w Piśmie świętym i tradycji Kościoła.
Ewangelizacja — głoszenie wszystkim narodom Dobrej Nowiny o Jezusie Chrystusie — Synu Bożym i wzywanie do wiary dla zbawienia człowieka.
Hagiografia — z gr. dosł.: pismo o świętych. Dokumenty i opis życia świętych i błogosławionych.
Herezja — z gr. dosł.: własna interpretacja doktryny. Błędne pojmowanie prawd wiary. Słowo używane na określenie sekty odstępującej od prawowiernej doktryny Kościoła.
Indeks librorum prohibitorum — z łac.: wykaz dzieł zakazanych do czytania
514
515
i rozpowszechniania przez katolików pod sankcją ekskomuniki. Umieszczanie pewnych dzieł na indeksie praktykowano od wieków. Wraz z likwidacją Świętego Oficjum dbającego o czystość doktryny i wiary katolickiej indeks zniesiono. Jednakże utworzona Kongregacja ds. Nauki Wiary ma prawo publicznego potępiania pewnych dzieł, choć z ograniczonymi sankcjami natury prawnej.
Inkwizycja — z łac. dosł.: śledztwo. Instytucja kościelno-państwowa zajmująca się wykrywaniem heretyków, schizmatyków czy osób uprawiających czary, ich sądzeniem i karaniem. Zwykle łączona jest z okresem średniowiecza i renesansu, gdy stosowana była najbardziej powszechnie przez różne odłamy chrześcijaństwa. Oficjalnie powołana w roku 1231 przez papieża Grzegorza IX.
INRI — pierwsze litery napisu umieszczonego z rozkazu władz rzymskich na szczycie krzyża Jezusa Chrystusa. lesus Nazarenus Rex ludeorum.
Interregnum — okres bezkrólewia (z łac.). W Kościele katolickim okres między śmiercią papieża a wyborem jego następcy.
Kamerling — w czasie interregnum sprawuje urząd przewodniczącego konklawe. Ogłasza Habemus Papam. Nadzoruje również finanse Watykanu.
Kanon — z gr. dosł.: miara, coś niezmiennego. W Kościele oznacza zbiór ksiąg Starego i Nowego Testamentu, a ponadto jest określeniem pierwszej modlitwy eucharystycznej mszy, element składowy kodeksu prawa kościelnego oraz wykaz osób ogłoszonych przez Stolicę Apostolską świętymi.
Kanonizacja — zaliczenie w poczet świętych (z gr.). Uroczyste ogłoszenie przez papieża, iż beatyfikowana osoba zaliczona jest w poczet świętych i że można jej oddawać publiczną cześć poprzez modlitwę. Decyzja o kanonizacji zastrzeżona jest dla Stolicy Apostolskiej.
Katecheza — nauczanie zasad religii (z gr.). Potocznie nauka wiary chrześcijańskiej i pouczenie mające pogłębić wiarę.
Katechizm — podręcznik wiary chrześcijańskiej podający podstawowe prawdy wiary, nauki moralne, modlitwy. W Kościele katolickim katechizmy używane są od XVI wieku.
Katedra — z gr. dosł.: siedziba, krzesło. Historycznie katedrą nazywano tron biskupa. Oznacza również główny kościół diecezji (kościół katedralny). Wyrażenia ex cathedra używa się również na określenie uroczystych i oficjalnych wypowiedzi Ojca Świętego stanowiących wyraz jego najwyższej władzy w Kościele.
Katolik — wierny należący do Kościoła katolickiego. Katolicki (z gr.) oznacza powszechny.
Kler — z gr. dosł.: rzecz przydzielona losem. Ogólne określenie duchowieństwa — biskupów, księży i diakonów—służących Ludowi Bożemu w Kościele.
Kolegialność — z łac. dosł.: zrzeszenie. Odpowiedzialność za Kościół ogółu biskupów w łączności z papieżem. Wyrazem kolegialności są sobory powszechne, synody, konferencje episkopatów.
Koncelebracja — z łac. dosł.: wspólnie świętować. Wspólne odprawianie mszy (czynności sakramentalnych) przez dwóch lub więcej kapłanów. Zwyczaj ten upowszechnił się w Kościele katolickim zwłaszcza po Soborze Watykańskim II. Powszechnie stosowny był zawsze na Wschodzie.
Konkordat — umowa międzynarodowa pomiędzy Stolicą Apostolską (papie-
żem) a poszczególnymi państwami. Normuje stosunki między władzą kościelną a świecką i jest wyrazem prawa do wolności religijnej katolików i Kościoła jako całości.
Konstytucja — dokument apostolski (np. soborowy) lub papieski, w którym papież ustanawia prawo. Również formalny i uroczysty dokument wystawiony przez radę ekumeniczną na tematy doktrynalne lub pasterskie. Dokumenty te stanowią prawo dla całego Kościoła.
Konsystorz — zgromadzenie kardynałów obradujących pod przewodnictwem papieża.
Kult świętych — oddawanie czci. Cześć oddawana Bogu oraz ludziom, którzy osiągnęli dzięki pomocy Boga świętość, co zostało uroczyście potwierdzone po odpowiednim procesie (beatyfikacja, kanonizacja). W Kościele katolickim kult świętych jest bardzo rozbudowany i popierany przez papieży (Jan Paweł II).
Kuria — kuria papieska obejmuje kardynałów i inne osoby i instytucje pomagające papieżowi kierować Kościołem. Podobnie biskupi zarządzają diecezjami za pomocą kurii biskupich.
Laicyzacja — z łac. dosł.: sprowadzenie do stanu świeckiego. Proces, w którym osoba duchowna sprowadzona jest do stanu świeckiego. Decyzje w tej sprawie zastrzeżone są dla Stolicy Apostolskiej. Niekiedy używa się zamiennie z sekularyzacją i wówczas oznacza stopniowe usuwanie z życia symboliki i motywacji religijnych. Niekiedy obojętność na sprawy religii.
Litania — z gr.: błaganie, prośba. Modlitwa do Boga, Matki Boskiej lub świętych odmawiana w formie dialogu. Wymienia się w niej prośby, tytuły, określenia godności i świętości. Uczestniczący w litanii wierni odpowiadają zwykle „zmiłuj się nad nami" lub „módl się za nami".
Magnificat — hymn pochwalny do Maryi Panny wypowiedziany przez nią podczas nawiedzenia jej krewnej Elżbiety (Mt. 28,19).
Millennium — okres kolejnych tysiącleci od narodzenia Chrystusa. Zwykle nowe tysiąclecie wiąże się z obchodami religijnymi, jest okazją do pogłębienia religijności.
Modlitwa — rozmowa człowieka z Bogiem. Istnieje wiele form modlitwy, publiczna i prywatna, na podstawie gotowych tekstów uświęconych często tradycją lub własnymi słowami. Modlitwa może mieć charakter błagalny, dziękczynny, przebłagalny za grzechy itd. Jest to odpowiedź na miłość Boga.
Nowicjat — z łac. dosł.: nowy. Wstępny okres przygotowania, jaki muszą przejść kandydaci do zakonu przed złożeniem ślubów zakonnych. Nowicjat trwa co najmniej rok. Oprócz wspólnego mieszkania pod opieką przełożonych zakonnych kandydaci mają czas na poznanie zgromadzenia i upewnienie się, czy obrali właściwą dla siebie drogę.
Odkupienie — dzieło zadośćuczynienia przez Jezusa Chrystusa Bogu za grzechy popełnione przez ludzi.
Odstępstwo — całkowite wyparcie się wiary chrześcijańskiej.
Opus Dei — organizacja założona w 1928 r. w Madrycie przez monsignore Josemarię Escrwa de Balaguer y Albas (beatyfikowanego w 1992 r.), której celem jest rozpowszechnianie w społeczeństwie świadomości o powołaniu
516
517
do świętości i działalności apostolskiej w normalnych warunkach życia, zwłaszcza poprzez pracę zawodową.
Parafia — z gr. dosł.: obszar, obwód. Jednostka administracji kościelnej, na czele której stoi proboszcz mianowany przez biskupa. Parafia cieszy się pewną samodzielnością, posiada kościół parafialny, organizuje posługę religijną, prowadzi administrację (księgi chrztów, małżeństw i zgonów), dzieła dobroczynne.
Pierścień — w Kościele katolickim oznaka władzy noszona przez biskupów, opatów i dostojników kościelnych. Szczególną oznaką władzy jest pierścień noszony przez papieża (Pierścień Rybaka) z wizerunkiem św. Piotra i imieniem papieża.
Podstawowe społeczności eklezjalne — pojęciowy i operacyjny model stworzony w krajach Trzeciego Świata na oznaczenie społeczności kościelnych. Przewiduje się zakładanie stosunkowo niewielkich społeczności wiernych połączonych dla prowadzenia życia religijnego i świeckiego, gdzie wspólnie partycypują w modlitwie, posługach kapłańskich, pracy apostolskiej oraz dbają o rozwój osobisty i społeczny.
Powołanie — w Kościele wezwanie przez Boga (wybranie) mężczyzny lub kobiety do poświęcenia się Jemu poprzez kapłaństwo lub życie zakonne. W szerszym rozumieniu każdy człowiek obarczony jest jakimś powołaniem i winien je realizować (małżeństwo, pomoc bliźnim itd).
„Pozdrowienie anielskie" — jedna z nazw modlitwy „Zdrowaś Maryjo...". Słowa te skierował do Maryi Panny archanioł Gabriel.
Przymierze — w Starym Testamencie więź i układ przyjaźni między Bogiem i Izraelitami. Nowe i wieczne przymierze zostało zawarte z ludźmi poprzez śmierć Chrystusa na Krzyżu.
Rozgrzeszenie — wypowiedzenie przez kapłana formuły przebaczenia w imieniu Chrystusa osobistych grzechów grzesznika żałującego za swe winy. Jest istotną częścią sakramentu pokuty, a także wyrazem władzy, jaką Chrystus pozostawił Kościołowi.
Różaniec — z łac. dosł.: ogród różany. Modlitwa, w której rozważa się w piętnastu tajemnicach życie Pana Jezusa i życie Jego Matki, Maryi. Jest to modlitwa do Matki Bożej. Kontemplacja tajemnic radosnych, bolesnych i chwalebnych rozwija się na kanwie „Zdrowaś Maryjo...". Różaniec odmawia się od wieków, a rozpowszechnili go dominikańscy kaznodzieje.
Schizma — z gr. dosł.: podział, rozłam. Oznacza zerwanie łączności części hierarchii i wiernych z innymi członkami Kościoła najczęściej na tle różnicy zdań co do autorytetów czy ustroju Kościoła. W przeciwieństwie do herezji sprawy doktrynalne grają mniejszą rolę. Najpoważniejsza schizma zaistniała między katolickim Zachodem i prawosławnym Wschodem (formalnie w 1054 r.).
Seminarium duchowne — wyższa uczelnia kościelna, gdzie kształcą się przyszli kapłani, a ich studia kończą się święceniami. Nauka trwa zwykle 6 lat.
Stolica Apostolska — zwana również Stolicą Świętą. Oznacza władzę papieża jako biskupa Rzymu. Urzędy administracji papieskiej, które wyrażają wolę papieża, również określa się tym mianem. Papież jest ponadto głową państwa Watykan.
Stygmaty — znaki na ciele Chrystusa, jakie pozostały po śmierci na Krzyżu. Na dłoniach i nogach od gwoździ i w boku po włóczni.
Synod — z gr. dosł.: zebranie, zgromadzenie. Zebranie biskupów i osób związanych z życiem Kościoła w celu przedyskutowania jego życia i nauki. Istnieje kilka typów synodu: powszechny (dla przedstawicieli biskupów zgromadzonych w Rzymie), diecezjalny (dla biskupów i duchowieństwa diecezji) i inne.
Szambelan — często nadawana honorowa godność na dworze papieskim.
Świętopietrze — pieniądze zbierane przez wieki przez katolików dla wspierania papieża w jego działalności dobroczynnej.
Święty Rok — rok, w którym papież udziela specjalnego jubileuszowego i uroczystego odpustu wiernym, którzy spełnili określone warunki.
Te Deum — pierwsze słowa uroczystego hymnu łacińskiego „Ciebie Boże wysławiamy...", w którym wierni we wspólnym śpiewie wyrażają dziękczynienie Bogu.
Teologia wyzwolenia — łączenie zasad wiary chrześcijańskiej z konkretną walką polityczną i społeczną o poprawę poziomu życia wiernych, likwidacji nierówności społecznych, oporu wobec bogatych i ochrony praw człowieka. Religia staje się w tych koncepcjach punktem wyjścia i uzasadnieniem działań czysto świeckich, przechodząc często w ideologię.
Tereny tytularne — obszary pozostające niegdyś pod administracją Kościoła, wraz ze stolicami biskupimi, a które z biegiem czasu zostały przez Kościół utracone. Figurują w oficjalnych dokumentach Kościoła jako obszary tytularne.                                                   /
Wiatyk — ostatni sakrament. Ciężko chory wierny wraz z komunią św. przyjmuje namaszczenie chorych.
Wikariusz generalny — kapłan wyznaczony przez biskupa ordynariusza do pomocy w kierowaniu diecezją. Często jest nim sufragan czyli biskup pomocniczy.
Wolna wola — zwana też wolnością wyboru. Oznacza władzę, jaką posiadają byty rozumne (osoby) do kierowania swymi czynami i wyboru dobra. Wolność jest właściwością osób.
Wybór papieża — dokonuje się na zebraniu kolegium kardynalskiego zwanym konklawe, któremu przewodniczy kamerling. Nowego papieża wybiera się zwykle między piętnastym a dwudziestym dniem od śmierci poprzedniego. Konklawe (z łac.) dokonuje się w odosobnieniu (stąd nazwa) i od wieków ma ściśle ustalone zasady ogólne, choć zmienia się liczba kardynałów i niektóre formy.
Zgromadzenie eucharystyczne — zgromadzenie wiernych wyrażających publicznie swą wiarę połączone z eucharystią (od gr.: dziękczynienie). Eucharystia jest najważniejszym spośród sakramentów. Stanowi ośrodek życia Kościoła. Zgromadzenie eucharystyczne połączone jest zatem z mszą, która stanowi jego centralny obrzęd.

518


INDEKS
Abdul Ramid Abdul Basid 447
Accattoli Luigi 69
Adalbert, św. zob.: Wojciech, św.
Adamski Stanisław, bp 165
Adżubei Aleksiej 216
Agca Mehmet Ali 336, 340-343, 345,347-350,404,447
Agca Muzeyen 348
Albert Adam Chmielowski (Brat Albert), św. 144, 160, 161, 193, 200, 378
Aleksiej II, patriarcha Rusi 474
Aleksy, św. 86
Alfieri Dino 100
Andropow Jurij 293, 327, 378-380
Andrzej Bobola, św. 91
Arafat Jasser 368, 438, 439, 446
Araki Mohammad Ali 449
Arrize Francis, kard. 383
Aristide Jean-Bertrand 467
Aristow Borys 327
Arns Paulo Evaristo, kard. 307, 461
Arrupe Pedro, ks. 309
Arystoteles 144, 301
Ascherson Neal 357
Ataturk Mustafa Kemal 448
Athenagoras I, patriarcha Konstantynopola 321, 474
August II, król Polski 46
Augustyn, św. 53, 54, 296
Bach Jan Sebastian 87, 453
Baggio Sebastiano, kard. 264, 306, 307

ii
Bałamuth Chaim 61
Banaś Alojzy 66
Barcikowski Kazimierz 347, 352
Bardecki Andrzej, ks. 216
Baziak Eugeniusz, abp 158, 165, 185-187, 193, 194, 196, 197, 201, 204,211,213,214,216
Bea Augustin, kard. 220
Bednarski Feliks, ks. 181
Beer Regina zob.: Reisenfeld Regina (Ginka) z d. Beer
Beethoven Ludwik van 440
Belo Carlos Felipe Ximens, bp 466
Benedykt XV, papież 14, 102, 261, 410
Benedykt z Nursi, św. 135
Benelli Giovannni, kard. 255, 256, 260, 261
Beran Josef, abp 150
Berman Jakub 164
Bernardin Joseph L., kard. 383
Bernini Giovanni Lorenzo 133
Bernstein Leonard 440
Betolo Giovanni Battista Martini 370
Bielą Adam, ks. 123
Bieńkowski Władysław 180
Bierut Bolesław 147, 163, 164, 178
Bober Jerzy 80, 86, 93
Bobola Andrzej zob. Andrzej Bobola, św.
Bobrownicka Maria 94
Boff Leonardo, ks. 313
Bohdanowicz Antoni 75
Bolesław II Śmiały, król Polski 32,
34, 35, 38
Boniecki Wiktor 193-195 Borys I, król Bułgarii 28 Botticelli Sandro 259 Boutros-Ghali Boutros 411 Braun Jerzy 116 Bravo Miguel Obando y 383 Breżniew Leonid 281, 282, 289, 292,
293, 295, 323, 326-328, 331, 332,
334, 347, 356, 361, 370, 378, 379,
387
Browne Michael, kard. 136 Bruch Max 440
Brzeziński Zbigniew 272, 331, 332 Brzozowski Stanisław 86 Bunsch Adam 144 Buonarotti Michał Anioł 20, 259 Burkę Edmund 47 Bush George 396, 435 Buzała Kazimierz, ks. 152, 153

Calvi Roberto 362 Carde Thomas, ks. 146 Cardijn Joseph, kard. 136 Carter Jimmi 285, 328, 331, 451 Casado Julian Herranzo, kard. 463 Casaroli Agostino, kard. 224, 225,
243, 280, 281, 284, 303, 310, 338,
349, 369, 395, 398 Casey William 345, Castro Fidel 224, 278, 467, 478 Celi Giovanni, abp 438 Celik Orał 343
Chenu Marie-Dominiąue 140 Chmielowski   Adam   zob.:   Albert
Adam Chmielowskł (Brat Albert),
św. Chomeini Ruhollah, ajatollah 321,
446,449
Chopin Fryderyk 34, 49, 75, 87 Chruszczow Nikita 178, 179, 216 Ciappi Alioso, kard. 136 Ciesielski Jerzy 198 Ciosek Stanisław 369 Ciuba Kazimierz, ks. 152 Clinton Bili 21, 30, 364, 408, 409,
413, 414, 417, 418, 451, 468, 476
Clinton Hillary Rodham 450
Cody John, kard. 254
Coli Francis 471
Colombo Giovanni, abp 257
Colonna Oddone, kard. 43
Concetti Gino, ks. 410
Confalonieri Carlo, kard. 258
Congar Yves 140, 207
Cossa Baldassarre zob.: Jan XXIII,
antypapież Cox Harvey 304 Coyne Harvey, ks. 426-428 Crucitti Francesco, dr 336 Curran Charles E., ks. 312 Cyrankiewicz Józef 231, 235 Cyryl, św. 26, 86, 333, 383 Czartoryski Stanisław, ks. 125 Czebrikow Wiktor 293 Czernienko   Konstantyn  293,   327,
380, 381, 384 Czyrek Józef 354, 368
Damasiewicz Zygmunt 73
Danielou Jean, ks. 140, 207
Dąbrowski Bronisław, abp 330, 352, 359, 368
Dąbrowski Jan Henryk, gen. 48, 49
Deskur Andrzej Maria, kard. 31, 32, 205, 206, 208, 210, 224, 225, 253, 254, 256, 258, 266, 268
Dezza Paolo, ks. 37, 308
Diana Giuseppe, ks. 37
Dimitrios I, patriarcha Konstantynopola 321, 473
Dobrawa, księżniczka 26
Dobrynin Anatolij 331
Dreyfuss Richard 440
Dulles Avery, ks. 421
Duprey Pierre, bp 395
Dziwisz Stanisław, ks. 74, 223, 224, 238, 243, 246, 266, 336, 337, 358, 359, 383, 440
Ehrlich Amelia, s. 108 Einstein Albert 425 Elbinger Idą 40 Elżbieta II, królowa Anglii 366


520
521

Elżbieta, królowa Polski 242 Emanuel II, król Włoch 191 English Joseph 428 Enriąue y Tarancón Yicente, kard.
260,261,263-265 Escriva de Balaguer y Albhs Josema-
ria, ks. 169, 170, 314, 315 Esterka 39 Etchegaray Roger, kard. 303, 428,
466 Eyt Pierre, kard. 472
Felici Pericle, kard. 260, 265 Figlewicz Kazimierz, ks. 72, 85, 96,
99, 112, 120, 124, 127 Filaret, patriarcha Rusi 394 Filipiak Bolesław, ks. 186 Florek Józefa 122 Ford Gerald 340 Forster Albert 98 Foryś Kazimierz, ks. 68, 73 Franciszek z Asyżu, św. 36, 276, 448 Franco Francisco, gen. 169 Franco Hilary C., ks. 328, 332, 346 Frank Hans 98,100 Frassati-Gawrońska Lucjana 99, 100 Fryderyk Wielki, król Prus 46 Fiirstenberg   Maksymilian   de,   ks.
132, 134, 136
Galileusz 20, 73, 425, 426, 428, 443
Galtieri Leopoldo 367
Gantin Bernardin, kard. 263, 266, 383
Garrigou-Lagrange Reginald, ks. 136, 137, 140, 144, 206
Garrone Gabriel Marie, kard. 311
Gates Robert 345, 346
Gatti Luigi, ks. 434, 435
Gaulle Charles de, gen. 139
Gąsiorowski Józef, ks. 153
Ghirlandajo Domenico 259
Ghislieri Antonio zob.: Pius V, papież
Gierek Edward 233, 248, 249, 270, 271, 274, 275, 281-284, 287, 292, 322, 323, 324, 326-329, 356
Giscard d'Estaing Yalery 410 Glemp Józef, kard. 352-354, 356,
359, 361, 368, 374, 381, 382, 385,
387, 390, 392
Gocłowski Tadeusz, abp 376 Godin Henri, ks. 141 Goldberger Poldek 67, 74 Gomułka Władysław 178, 179, 200,
232, 233, 248 Gonzague Louise Marie zob.: Maria
Ludwika, królowa Polski Gorbaczow Michaił 293, 319, 327,
360,371,380,384-399,438 Gorbaczowa Raisa 397 Gore Albert Junior 414, 416 Górlich Edward 111 Gracjan Franciszek 182 Graham Billy 364, 395, 454 Granadę Rutilio, ks. 306 Grange, księżniczka Marie Casimir
d'Arquien zob.: Maria Kazimiera,
królowa Polski Gray Gordon, kard. 366 Grignon de Montfort Louis Marie
117, 187
Groblicki Julian, bp 217 Gromyko Andriej 272, 282, 327, 380,
381, 385 Gruda   Stanisław   Andrzej   (pseud.
Karola Wojtyły) 90 Grzegorz I Wielki, papież 23, 27, 28,
40, 55, 135, 240, 469 Grzegorz VII, papież 38 Grzegorz XIII, papież 44, 427 Grzegorz XVI, papież 48 Gulbinowicz Henryk Roman, kard.
382 Gutierrez Gustavo ks. 278, 306, 313,
385
Hadas Szmuel 440 Hadrian VI, papież 255 Haendel Georg Fryderyk 453 Haring Gernhard 312 Healy Timothy, ks. 311 Hebblethwaite Peter 243 Heller Michał, ks. 238
522
Henlein Konrad 99
Hennel Jacek 171-174
Henryk IV, cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego 38
Henryk Pobożny, książę śląski 38
Herranz Casado Julian, bp 463
Heydrich Reinhard 98
Hitler Adolf 39, 79, 100-102
Hlond August, kard. 41, 132, 148
Hołuj Tadeusz 87
Hozjusz Stanisław, kard. 43, 44
Hume Basil, kard. 366
Hussein Saddam 433
Husserl Edmund 172
Ignacy Loyola, św. 309
lilia Frano, abp 408
Ingarden Roman 174
Inguez Juan Sandovial, kard. 472
Innocenty IV, papież 36
Innocenty XI, papież 46
Ipekci Abdi 341
Iwan Groźny, car Rosji 44
Jabłoński Henryk 271, 272, 274, 284, 286, 289, 374
Jadwiga, królowa Polski, św. 41—43
Jagiełło Władysław, król Polski i Litwy 42, 43
Jagosz Michał, ks. 197, 198
Jakubowicz Maciej 242
Jan XXIII, antypapież 43
Jan XXIII, papież 43, 103, 140, 143, 188, 191, 192, 201, 205, 207, 209, 216, 227, 229, 239, 255, 261, 301, 473
Jan Ewangelista, św. 88
Janik Jerzy 198
Jan Kanty, św. 57
Jan Kazimierz, król Polski 44, 45
Jankowski Henryk, ks. 325, 333
Jan od Krzyża, św. 17, 67, 109, 110, 121, 124, 127, 137, 144, 155, 159, 169
Jan Paweł I, papież 44, 249, 251, 255, 256, 276
Jan III Sobieski, król Polski 13, 45, 46
Jaroszewicz Piotr 233, 270
Jaruzelski Wojciech, gen. 126, 326, 334, 353-361, 365, 369, 381, 385-394,398
Javierre Ortas Antonio Maria, kard. 423
Jawień Andrzej (pseud. Karola Wojtyły) 184, 199
Jaworski Marian, ks. 31
Jesus dos Santos Lucia de 348
Jop Franciszek, bp 165
Kaczmarek Czesław, bp 163, 168
Kaczorowska Anna 82
Kaczorowska Maria z d. Scholz 58
Kaczorowska Rudolfina 82
Kaczorowski Feliks 58
Kaczorowski Robert 59, 82
Kadar Janos 379
Kalinowski Rafał, ks. zob.: Rafał Józef Kalinowski, ks., bł.
Kane Theresa, s. 320, 424
Kania Stanisław 270, 329, 330, 353
Kant Immanuel 67
Karol IX, król Szwecji 50
Kaszlew Jurij 394
Katarzyna, św. 276
Katarzyna II, caryca Rosji 46, 47
Kazimierz Wielki, król Polski 39, 41, 242
Kąkol Kazimierz 275
Kennedy John F. 209, 340
Khoraihe Antoine Pierre, kard. 383
Khron Juan Fernandez 349
Kim Young Sam 453
King Martin Luter jr 340
Kirlienko Andriej 293
Kiszczak Czesław, gen. 392
Kitbuchu Michael, kard. 381
Klara, św. 110
Kleer Wiliam H., kard. 472
Klemens VII, papież 44
Klepacz Michał, bp 235
523
Kliszko Zenon 180, 215, 216, 222, 231
Kluger Jerzy 67, 68, 74, 75, 114, 267
Kluger Renee 74, 75
Kłoczowski Jerzy 181
Kolbe Maksymilian Maria, ks. zob.: Maksymilian Maria Kolbe, św.
Kolumb Krzysztof 278
Kolvenbach Peter-Hans, ks. 310
Komar Wacław, gen. 178, 179
Kominek Bolesław, abp 221
Kondrusiewicz Tadeusz, abp 398
Konieczny Franciszek 121
Konstantyn I Wielki 27
Kopernik Mikołaj 20, 29, 426
Kościelniakowa Stefania 118
Kościuszko Tadeusz, gen. 47
Kotlarczyk Mieczysław 77, 88, 104-106, 111, 116, 118, 120, 121, 123, 126, 143, 149, 159, 225
Kowalówka Leonard, ks. 125
Kownacki Stanisław 196
Kozal Michał, abp 114
Kónig Franz, kard. 203, 211, 212, 220, 243, 257, 258, 262-264
Krasiński Zygmunt 48
Krauze 114
Król John, kard. 209, 225, 244, 254, 257, 263
Królikiewicz Halina zob. Kwiatkow-ska Halina z d. Królikiewicz
Królikiewicz Jan 73, 74
Kuberski Jerzy 352, 369
Kuczkowski Mikołaj ks. 123, 196
Kuczmierczyk Józef 64
Kuharic Franjo, kard. 382
Kukliński Ryszard, płk. 359
Kulików Wiktor 355, 356
Kułakowski Henryk 111, 124
Kuroń Jacek 248
Kurowski Tadeusz, ks. 156, 157, 164
Kuś Jan 76
Kung Hans 207, 312
Kwaśniewski Aleksander 478
Kwiatkowska Halina z d. Królikiewicz 74, 77, 78,86, 105, 114, 116
524
Kwiatkowska Katarzyna Monika 74 Kwiatkowski Tadeusz 74, 111, 122 Kydryńska Maria 112 Kydryński Juliusz  86-88,  96,  97, 104, 111-113, 119, 198
Lancaster Burt 200
Lara Rosalio Jose, kard. 383
Larkin Thomas, bp 133
Lau Meyer, rabin 438
Laval Jacąues 471
Law Bertrand F., kard. 383
Ledóchowski Mieczysław, abp 168
Lefebvre Marcel, abp 313
Lehmann Karl, bp 422
Lelito Józef, ks. 166
Lenin Włodzimierz Ilicz 13, 395
Leon XIII, papież 137, 201, 297, 298,
427, 429, 430 Lernoux Penny 305 Levine Gilbert 440 Lewaj Jadwiga 88, 111 Lewandowski Bogdan 357 — 359 Loew Jacąues, ks. 141, 142 Lorscheider Alosio, kard. 260, 263,
307 Loyola Ignacy zob.: Ignacy Loyola,
św.
Lubac Henri de, kard. 140 Lubacziwski Iwan Mirosław, kard.
383 Luciani Albino zob.: Jan Paweł I,
papież
Ludwik Węgierski, król Polski 41 Lustiger Jean-Marie, kard. 206, 382,
440
Łabuś Franciszek 114, 115
Ładysław, bł. 168
Łukasz Ewangelista, św. 45
Macharski   Franciszek,   kard.   244,
285, 352, 353, 368, 392 Maciej Wadowita 63 Maglione Luigi, kard. 138, 170 Majka Jerzy 62
Maksymilian Maria Kolbe, św. 36 Maliński Mieczysław, ks.  107, 108,
113, 120, 121, 124, 153, 154, 187,
198, 209, 302
Marcinkus Paul C., abp 302, 362 Marcin V, papież 43 Marcos Juan 291 Mari Arturo 339 Maria Kazimiera d'Arquien de la
Grange, królowa Polski 46 Maria   Ludwika,   królowa   Polski
44-45
Maritain Jacąues 139 Martini Betolo Giovanni Battista 311 Martini Carlo Maria, kard. 311, 382,
472
Martino Renato abp 417 Marto Francisco 348 Marto Jacinta 348 Marty Fran9ois 260 Matka Teresa 246, 418 Mazowiecki Tadeusz 167, 333, 393,
395
Metody, św. 26, 86, 333, 385 Micewski Andrzej 201, 214, 362 Michałowska Danuta 89, 116 Michnik Adam 248 Michonneau, ks. 142 Mickiewicz Adam 48, 62, 78, 85, 88,
89, 104, 106, 122, 232 Mieszko I, książę Polski 26, 28, 38 Mika Jan, ks. 210 Mikołajczyk Stanisław 126, 147 Mindszenty Josef, kard. 150 Mołotow Wiaczesław 98 Monfort Ludwik Maria Grignon de,
św. 117, 187
Montini Giovanni Battista zob.: Paweł VI Moratinos Jose Ali Lebrun, kard.
383
Moro Aldo 340 Motyka Lucjan 202, 225 Mucha Józef 250 Muskie Edmund 331 Mussolini Benito 100, 133

Napoleon I Bonaparte, cesarz Francji 47
Navarro-Valls 224, 349, 350, 395, 404, 405, 414
Newman John Henry, kard. 462, 463
Newton Isaac 426
Nitsch Kazimierz 103
Nixon Richard 364
Norwid Cyprian Kamil 32, 40, 48, 75-79,89, 104, 112, 120, 373
Nowowiejski Juliusz, abp 114
Obtułowicz Czesław, ks. 156, 157, 197, 198, 250
Ochab Edward 178
O'Connor John J., kard. 383, 415, 416
O'Keefe Yincent, ks. 310
O'Neill Thomas P. 272
Orlandi Emanuela 349, 350
Orlandi Ercole 349
Orszulik Alojzy, bp 369
Ortas Antonio Maria Javierre, kard. 423
Ortego y Alamino Jaime L. kard., 472
Osterwa Juliusz 105
Ottaviani Alfredo, kard. 205, 207, 240, 298
Otton I, cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego 26
Otton II, cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego 38
Pacelli Eugenio zob.: Pius XII, papież
Parandowski Jan 159
Paweł apostoł, św. 33, 75
Paweł VI 21, 54, 56, 59, 60, 124, 136, 139, 217, 220-227, 239, 240, 242, 243, 246, 247, 249, 250, 255, 256, 258, 261, 268, 269, 272, 276, 277, 280, 282, 297-299, 304, 320, 340, 397, 404, 410, 412, 419, 438, 455, 471, 474, 479
525
Pazner Avi434-438
Peck M. Scott 452
Pelagiusz 54
Peres Szymon 437, 438
Pertini Sandro 349
Perugino 259
Philippe Pierre-Paul, kard. 136, 146
Pieronek Tadeusz, bp 236, 238, 290
Pigoń Stanisław 86
Piłsudski Józef, marsz. 13, 14, 80, 84
Pimen, patriarcha prawosławny 395
Pio Francesco Forgione (Padre Pio),
ks. 135, 227 Piotr, św. 17, 429 Piotr Wielki, car Rosji 46 Pipes Richard 358 Pironio  Eduardo  Francisco,   kard.
261, 457
Pittau Giuseppe, ks. 310, 311, 334 Pius IV, papież 43 Pius V, papież 44 Pius IX, papież 32, 188, 191 Pius X, papież 79, 261 Pius XI 60, 80, 81, 102 Pius XII 80, 100-102, 132, 134-
141, 150, 163, 164, 169-171, 184,
188, 227, 229, 239, 255, 261, 420,
455
Piwowarczyk Jan, ks. 62, 120, 121 Podgórny Nikołaj 224, 272, 397 Poggi Luigi, abp 254, 359 Pohier Jacąues, ks. 312 Poletti Ugo, ks. 257 Poliwka Karol 64, 78 Poił Haris 450
Połstołtow Józef, archimandryta 474 Poniatowski Stanisław August zob.
Stanisław   August   Poniatowski,
król Polski
Ponomarienko Pantelejmon 293 Popiełuszko Jerzy, ks. 381 Portillo Alvaro del, bp 170, 313, 314 Poźniak Włodzimierz 87 Półtawska Wanda 198 Prochownik Leonard, ks. 68, 193 Prus Józef, ks. 122
526

Puglisi Giuseppe, ks. 37, 415 Puljic Yinko, kard. 472
Rabin Itzhak 437, 438
Rafał Józef Kalinowski, bł. 378
Rahner Karl, ks. 207
Rakowski Mieczysław 272, 275, 291,
292, 332, 334, 353, 361, 392, 393 Ramsey Michael, abp 473 Ratti Achille, ks. zob.: Pius XI Ratzinger Joseph,  kard.  263,  303,
304, 306, 311, 312, 421, 423, 424,
477 Reagan Ronald 340, 346, 358, 360-
365,  367 Reed Ralph 451
Reisenfeld Regina (Glinka) z d. Beer 61, 67, 69, 70
Rembrandt Harmensz van Rijn 100
Ribbentrop Joachim von 98
Riccardi Andrea 103
Rizzi Mario, abp 348
Robertson Pat 451
Rocca Nasalli, kard. 254
Romero Oscar Arnulfo, abp 304 — 309,311,373,466
Roncalli Angelo zob.: Jan XXIII, papież
Roosevelt Franklin D. 364
Rospond Stanisław, bp 165, 180, 184
Roy Maurice, kard. 244
Różycki Ignacy, ks. 158, 192
Rubin Władysław, kard. 206, 222, 253, 285, 338
Ruńcie Robert, wielebny doktor, abp
366,  373
Rut Samuel, bp 409 Rychter Kazimiera 77 Rydz-Śmigły Edward, marsz. 94
Sadat Anwar el- 365, 447 Sam King Young 453 Santamaria Grimoaldo 470 Sapieha Adam Stefan, kard. 41, 54, 79, 80, 93, 99, 101, 116, 120-127,
131, 132, 136, 150, 155, 156, 158,
166, 185, 203 Sarkis Elias 368 Scalfaro Luigi 440 Scammacca del Murgo y delia Agnon
Emanuelle 434 Scheler Max 86, 174, 183 Schiefen Robert W., ks. 132, 133 Schillebeeckx Edward 312 Scholz   Maria   zob.:   Kaczorowska
Maria z d. Scholz Schubert Franciszek 440 Selinger Zygmunt 67 Senatro Edoardo 102 Seper Franjo, kard. 303 Shamir Itzhak 368, 434, 435, 437 Sheik Fataj el- 449, 450 Silvestrinł Achille, kard. 303 Siłkowski Zbigniew 67, 73 Sin Jaime L. 416, 464 Siri Giuseppe, kard. 255, 256, 260,
261
Siwicki Florian, gen. 355 Skarga Piotr, ks. 106 Skwarnicki Marek 91, 92, 290 Slipyi Josef, abp 216 Słomkowski Antoni, ks. 165 Słowacki Juliusz 33, 34, 48, 78-80,
88,89, 100, 104, 116 Sobieski Jan zob.: Jan III Sobieski,
król Polski
Sodano, kard. 435, 436 Spellman Francis, kard. 141 Sąuiccarini Donato, abp 441 Stalin Józef 13, 166, 344, 385 Stanisław August Poniatowski, król
Polski 46, 47
Stanisław Kostka, św. 133 Stanisław ze Szczepanowa, św. 17, 18,
29, 32-36, 42, 106, 182, 242, 274,
275, 281, 286, 288-290, 309, 479 Starowieyski Stanisław, ks. 128, 132,
135, 141, 142, 144, 384 Stein Edyta 174
Steinfels Margaret O'Brien 463, 464 Stepinac Alojzije, abp 150
Stomma Stanisław 185, 214-216 Stroba Jerzy, abp 221 Strzałkowski Zbigniew 37 Stwosz Wit 100 Styczeń Tadeusz, ks. 198, 199 Suenens Leo Józef, 260, 263 Suhard Emmanuel Celestin, kard. 141 Susłow Michaił 293, 327 Sykstus IV, papież 259 Szablewski Kazimierz 359 Szekspir Wiliam 438 Szewardnadze Edward 395 Szkocka Helena 134, 143, 145 Szkocka Irena 87, 123, 134, 143, 145,
160
Szkocka Zofia 87 Szkocki Leon 87 Szymon Cyrenejczyk, św. 184
Świeżawski Stefan 21, 181, 196, 206, 214, 215
Tardini Domenico, kard. 102, 163,
164
Tassi Ceasare 260, 264, 265 Tauran Jean-Louis, abp 416, 435,
436, 446
Tedeschini Federico, kard. 171 Teresa Benedykta od Krzyża, bł. zob.
Stein Edyta
Teresa z Avila, św. 109, 110, 169 Thatcher Margaret 367 Tischner Józef, ks. 238 Tiso Josef, ks. 102 Tisserant Eugene, kard. 207 Tito Josef Broz, marsz. 147 Toaff Elio, rabin 368, 436, 440 Toko Josef, kard. 382 Tomaszek Michał, abp 40 Tomasz  z  Akwinu,   św.   54,   137,
140-145,301
Tran Ngoc Thu Vincent, ks. 74, 224 Trąba Mikołaj, abp 43 Truillo Alfonso Lopez, abp 306 Turabi Hassan 449 Turcotte Jean-Claude, kard. 472
527

Turowicz Jerzy J18, 154, 158, 166,
167, 198, 276, 297 Turowski ks. 132 Tyranowski Jan Leopold 107-109,
113, 114, 118, 124, 160, 161, 168 Tzadue Paulos, kard. 383
Ustinow Dimitri, marsz. 327, 355,
380, 381 Uylenbroeck Marcel, ks. 136
Yillot Jean, kard. 255, 263, 264, 280,
300, 303
Vinci Leonado da 100 Yeltroni Walter 453
Wais Kazimierz, ks. 117 Waiwods Julians, kard. 382 Waldera Romuald, ks. 175 Waldheim Kurt 357, 358, 441 Walentyno wieź Anna 324 Walters Yernon, gen.-por. 363 Wałęsa Danuta 333 Wałęsa Lech 324, 325, 333, 334, 343,
353, 354, 356, 359, 360, 363, 369,
370, 373, 375-377, 379, 391-
393, 478
Weakland Rembert, abp 457, 459 Weber Anka 40
Wesoły Szczepan, abp 244, 246, 256 Wetmański Leon, bp 114 Wiadrowska Felicja 57 Wiadrowska Maria 64 Wicher Władysław, ks. 155 Wiktor Emanuel, II król Włoch 192 Wilhelm Habsburg, książę austriacki
39 Willebrands   Johannes,   kard.   263,
303, 394, 473 Williams George Hunston 140, 206,
294
Wilson William 364 Wilson Woodrow 14 Władysław IV, król Polski 44 Wojciech św. 26, 27 Wojtyła Anna z d. Hudecka 56, 57
Wojtyła Anna z d. Przeczek 57
Wojtyła Bartłomiej 16, 56, 57
Wojtyła Edmund 58, 59, 65, 70, 71
Wojtyła Emilia z d. Kaczorowska 58, 59,63-65,70
Wojtyła Franciszek 16, 57
Wojtyła Franciszka z d. Gałuszko 57
Wojtyła Karol senior 58, 59, 63-65, 70, 71, 74, 81, 82, 85, 89, 97, 105, 112
Wojtyła Maciej 16, 57
Wojtyła Olga 59
Wojtyła Stanisław 57
Wojtyła Stefania Adelajda 57, 192
Woroniecki Jacek, ks. 137
Wyspiański Stanisław 48, 86, 88, 89, 119,373
Wyszyński Stefan, kard. 56, 148-152, 163-166, 168, 178, 179, 185, 186, 200, 203, 204, 211-214, 216, 217, 223, 225, 226, 228-232, 234, 239, 243, 248-250, 262, 265, 274, 276, 282-284, 322, 327-330, 332, 338
Yago Bernard, kard. 383
Zacher Edward, ks. 73, 79, 288 Zachuta Szczęsny, ks. 121 Zadora Franciszek 63 Zagładin Wadim 331, 346 Zamiatin Leonid 293 Zawadzki Aleksander 149 Zegadłowicz Emil 62 Zieją Jan, ks. 186 Zoungrana Paul, kard. 246 Zweig Leopold 67 Zygmunt III, król Polski 44
Żak Franciszek, ks. 64 Żarnecka Zofia 40 Żeromski Stefan 110 Żukrowski Wojciech 104, 111, 112, 115-119