Andrzej Trepka

Niedzielni goście

Pamięci Adama Wiśniewskiego-Snerga,
błyskotliwego twórcy teorii Nadistot
Autor
Ten pamiętnik jest dla mnie. Przetrawić w sobie tamte
dni, przeżyć jeszcze raz - - oto wszystko. Tworzyłem go
w różnym czasie, dyktafonem, utrwalaczem, nawet muzeal-
nym piórem. Obok reportażowych opisów, na gorąco rzuca-
łem impresje, kreśliłem uwagi o wydarzeniach zaszłych,
snułem prognozy. Nie podnieca mnie wcale, że sprawy,
o których mówię, toczą się na owianej legendą Planecie
Zadziwień; że to wspominki z najdramatyczniejszej wy-
prawy; dramaty kosmiczne są efektowne dopiero z perspek-
tywy. A ja chodziłem po tamtej scenie, patrzyłem, słuchałem,
dotykałem, i działałem także. Nagie fakty nazywam po
imieniu. Reszta — to moje intymne wejrzenie w hermetyczny
świat Zielonej.
Szesnastego dnia naszego pobytu na planecie Drugiej
w układzie gwiazdy delta Pawia wydarza się coś, w co tylko
z najwyższym trudem możemy uwierzyć. W gęsto zaroś-
niętym wąwozie, którego dnem płynie wartki strumień,
roboty patrolujące teren znajdują małego, może czterolet-
niego chłopca, i sprowadzają do bazy. Mocno wystraszony
brzdąc, nagi, tu i ówdzie podrapany, wydaje tylko niear-
tykułowane okrzyki. Wygląda na niedożywionego. Proste
badania serologiczne potwierdzają, że należy do gatunku
Homo sapiens.
To bulwersujące odkrycie burzy obraz, jaki zdążyliśmy
ugruntować w sobie. Glob ten wydawał się dotąd rajskim
ogrodem, którego sielanki nikt przed nami nie zakłócił. Takie
domniemanie świtało nam już w czasie, gdy — kilka godzin
po wylądowaniu — z najwyższym napięciem odczytując
meldunki mechanicznych radiozwiadowców, przygotowy-
waliśmy się sami do zrobienia wypadu. Kiedy rozpoznanie
robotów nie wykryło w pobliżu doraźnych niebezpieczeństw,
przyszedł czas na ludzi. Do wyjścia najbardziej rwał się
kapitan, lecz regulamin zabraniał mu tego ryzyka. Wy-
znaczył więc egzopsychologa1 oraz mnie. Otworzywszy właz
w śluzie, powoli, z niezbędną ostrożnością zeszliśmy po trapie
na twardy grunt. Już wtedy wiedziałem, że atmosfera i gleba
Egzo (z gr.) — na zewnątrz, pierwszy człon wyrazów złożonych oznacza-
jąca zewnętrzny, mający miejsce zewnątrz czegoś (przyp- od wydawcy).
nie zawierają trujących związków, ani bakterii, ani toksyn
biologicznego pochodzenia. Upojony wolną przyrodą, w dro-
dze powrotnej demonstracyjnie zdjąłem skafander. Tom
poszedł ochoczo w moje ślady.
Zmieniając się z czuwającymi w „Sindbadzie", do wie-
czora wszyscy mogliśmy rozkosznie chłonąć naturalne krajo-
brazy rozciągnięte po widrokrąg, gdzie perspektywa skleja
prawdziwe niebo i prawdziwą ziemię. Tak odczuwaliśmy to,
sześciu mężczyzn i sześć kobiet, wędrowców z Ziemi od-
dalonej od nas prawie dwadzieścia lat świetlnych.
Wszechobecny wokół bazy ni to step, ni sawanna pełna
pnących się do kolan jakichś pseudoroślinnych ustrojów,
poprzerywana płachtami piargów, drzewiastych kęp i ni-
by-krzaków, przechodzi — zwłaszcza na północ i południe
— w dość zwartą brudnozieloną niby-puszczę. Poznaliśmy
wkrótce, że wszelka tutejsza wegetacja ma większą rozmaitość
zdrowych i pożywnych przysmaków niż dzikie biotopy na
Ziemi. Więc niby-puszcza stała się dla nas po prostu puszczą,
a wszelkie inne struktury, żywe i martwe — odpowiednikami
z Ojczyzny, krótko i bez cudzysłowu. Roślinopodobne twory
nazywamy roślinami, atmosferę — powietrzem, a naszą bazę
— Domem.
Niebawem pomyśleliśmy o nazwach planetograficznych,
które — w myśl tej samej konwencji — określamy jako
geograficzne. Pierwszą myślą było dublowanie wzorów z Zie-
mi: każdy chętnie widział w nowej Ojczyźnie znajome
krainy, morza, góry, rzeki. Nic z tego jednak nie wyszło:
topografia Zielonej jest zbyt odmienna, wszystko tu jest mniej
kontrastowe i jak gdyby skromniejsze. Brak oceanów, a przez
to i wyodrębnionych kontynentów. Góry nie tworzą długich
łańcuchów, są zresztą o wiele niższe od ziemskich (byłoby
śmieszne nazwać któreś z nich Karpatami, nie mówiąc
o Andach i Himalajach). Śródlądowe morza, powierzchnią
nie przekraczające Bałtyku, przyjmują wody krótkich rzek,
z których żadna nie dorównuje Wiśle. Dlatego tymczasowo
tylko ponumerowaliśmy poszczególne formacje terenowe na
mapach, dorzucając właściwy symbol (rzeka, morze, masyw
górski, płaskowyż, bagno itp.) oraz współrzędne geograficz-
ne. Nazwy własne daliśmy na razie jedynie bliskim obiektom.
W ten sposób rozległa równina wokół Domu, na której
chcemy zapoczątkować aklimatyzację ziemskich zwierząt
i roślin, została Darwinią.
Znaleziony chłopiec otrzymał imię Sedecimus, na pamią-
tkę daty odkrycia go. Wołamy na niego Sed. Jest oczkiem
w głowie całej ekipy. Raz po raz słyszę, że urodził się pod
szczęśliwą gwiazdą; chodzi nie tyle o jego urodzenie, co
odnalezienie.
Zgoła mnie to nie przekonuje. Przecież nikt z nas nie wie,
jak żył Sed zanim przygarnęli go intruzi. Dopiero nauczywszy
się mówić, sam wyzna, czy swój odmieniony los kojarzy ze
szczęśliwą gwiazdą. To nic, że jest dzieckiem: świat dziecka to
nie miniatura świata dorosłych, lecz samoistna, autonomicz-
na rzeczywistość.
Zająwszy się sierotą — za jaką Sed uchodzi w naszych
oczach — koledzy coraz częściej i chętniej przerzucają własny
optymizm na niego samego. W końcu i mnie to się udziela.
A przecież nikt nie ma pojęcia, co jemu przyniosła ta zmiana...
Chłopiec jest kluczem do tajemnicy globu, którą należy
rozwikłać przed decyzją zagospodarowania się, podejmowa-
ną nie tylko za nas, lecz także w imieniu przyszłych pokoleń,
mających zadomowić się w nowej Ojczyźnie. Niezależnie od
tego, jaka wyprawa z Ziemi wylądowała tu przed nami, oraz
kto z tych ludzi albo ich potomków pozostał i jak się
ustosunkuje do nas — Sed to pasjonujący obiekt badań. Bez
względu na rodzaj specjalności, wszyscy jesteśmy humanis-
tami z ducha. Dlatego fascynuje nas naga natura człowieka,
wciąż jeszcze tak niedokładnie poznana. Spod poloru kultury
zaszczepionej przez wychowanie (bo filogenetycznie2 zbyt
świeżej, aby odcisnęła się w genach) pragniemy w jakimś
stopniu wyłuskać biologiczny status gatunku Homo sapiens.
Przypadek Seda jest o tyle idealny, że — jak się wydaje
— żaden wpływ wychowania nawet go nie musnął.
W miarę upływu czasu, badania planety — którą na-
zwaliśmy Zieloną, bowiem zieleń jej stepów i lasów szczegól-
nie zapadła nam w serca — odstają od poszukiwań ludzi.
Filogeneza — rozwój rodowy poszczególnych grup organumów (przyp.
od wydawcy).
Pogodziliśmy się z myślą, że choć na pewno wylądowali tu
przed nami jacyś ziemscy astronauci — splot dramatycznych
okoliczności, niemożliwych do odgadnięcia, udaremnił im
opanowanie globu. Odkładając na później rozwiązanie tej
zagadki, postanowiliśmy przysposobić Zieloną dla siebie
i swych potomków.
Nie ma bowiem sensu lecieć dalej. Paręset lat trwania
astronautyki galaktycznej unaoczniło, że szukanie globów
ziemiopodobnych to niewdzięczne zajęcie. Choć Układ
Drogi Mlecznej ma ich zapewne miliony — olbrzymie
odległości pomiędzy gwiazdami sprawiają, że szansa zna-
lezienia takiej planety przez jedną ekspedycję jest bardzo
nikła.
Toteż wśród załogi panuje nastrój szczęśliwców, którzy
wygrali wielki los. Ponieważ wszyscy zgadzamy się w kwestii
podstawowej, że z Zielonej nie odlecimy — brak powodów do
poważniejszych sporów. Budowanie od podstaw naszej ludz-
kości może jest dziełem patetycznym, lecz tylko dla obser-
watorów i historyków.
W warunkach wyjściowych, jakie panują na Zielonej,
trudno byłoby wymyślić przedsięwzięcie obarczone — w sto-
sunku do swojej skali — mniejszą dozą ryzyka i odpowiedzial-
ności. Bezlik dóbr, których starczy dla niezliczonych pokoleń,
z góry odsuwa groźbę zniszczenia czegoś, co przydałoby się
później. Jest to sytuacja, w jakiej niemal każdy błąd może
zostać anulowany szybko i bezboleśnie.
Mimo to postanawiamy działać z największą rozwagą.
Znając smutne doświadczenia rabunkowej gospodarki na
Ziemi w minionych epokach, za wszelką cenę chcemy ustrzec
się tamtych błędów. Dokąd zawiodła niefrasobliwość ludzi?
Przypomnijmy choćby wyrąb wspaniałych lasów basenu
śródziemnomorskiego, w miejscu których stepowienie i erozja
gleb zostawiły nieużytki pokryte kolczastymi krzakami. Pra-
dawna to historia, skoro już Platon tak o niej pisał:
„I ziemia... jeśli porównać z tym, co dawniej, to co dziś
— jakby same kości z ciała, które choroba zjadła... został
tylko chudy szkielet ziemi." Po dwóch tysiącleciach do tych
klęsk dołączyło natarcie odkrywców zamorskich krain, bada-
czy, eksploratorów, a po nich — napływających osiedleńców.
O tym, czego dokonano pięć wieków później w krótkotrwa-
łej, lecz jakże zgubnej Erze Zaśmiecania Globu — myśleć
niemiło.
Nie potrafimy zmierzyć i opisać ran, jakie zadały przyro-
dzie te wszystkie poczynania zadufków prymitywnie olśnio-
nych skarbcami, które w swojej własnej tępocie uważali za
niewyczerpalne. Nie wiemy, czy krowa morska, wytępiona
w dwadzieścia kilka lat po odkryciu jej u brzegów Wyspy
Beringa, nie stałaby się jedynym udomowionym ssakiem
morskim; może gołąb wędrowny, którego miliardowe stada
zdobiły niepowtarzalnym krajobrazem dziewiętnastowieczne
plenery Ameryki Północnej, zasiliłby świeżą krwią hodowlę
gołębi domowych, a wilk falklandzki, ponad miarę ufny
wobec ludzi, dałby początek rasom psów użytecznych w pola-
rno-morskim klimacie...
Ale nie te, i dziesiątki im podobnych, po dziś dzień głośne
przykłady zdziczenia, były dla nas dzwonem alarmowym.
Przecież nie podjęlibyśmy takich wyuzdanych rzezi, jak ongiś
dronta dodo, który wszedł do przysłowia synonimem tragicz-
nej i niepotrzebnej zagłady; jak bezmyślne wystrzelanie
milionowych stad bizonów na preriach amerykańskich; jak
katastrofalne przerzedzenie populacji rozmaitych papug,
czapli, kolibrów, cukrzyków i mnóstwa innych ptaków dla
płaskiej próżności przystrajania się w ich wspaniałe pióra.
Dobrze rozumiemy, że prócz tych afer wandalizmu —
pastwą zwyczajnego gospodarzenia, choćby nawet sensow-
nego, masowo padały niepoliczone, nie poznane gatunki
drobnych istot zwierzęcych i roślinnych; ginęły całe unikalne
biocenozy3 z mnóstwem endemitów4, które w jakiejś śród-
górskiej kotlinie, na poszczególnych piętrach i zboczach
samotnego szczytu, na wyspie albo w jeziorze, wykształciły
się i trwały w tej swojej niszy ekologicznej odgrodzone od
zewnętrznego świata — póki do ich królestwa nie wtargnął
człowiek. Tylko bardzo nieliczne spośród tych, które mogły
Biocenoza — zespól organizmów roślinnych i zwierzęcych żyjących
w określonym środowisku, w którym stosunki ilościowe utrzymują się mniej
więcej na tym samym poziomie (przyp. od wydawcy).
Endemizm — występowanie niektórych roślin i zwierząt tylko na pewnym
określonym terenie (z gr. endemos => miejscowy) [przyp- od wydawcy).
stać się pożyteczne dla nas, zostały uratowane i wykorzysta-
ne. A wszystkie przepadłe formy zubożyły piękno Planety
i okaleczyły jej harmonię.
Mając w pamięci te przestrogi historii, na Zielonej
postanawiamy — przynajmniej w pionierskim okresie
— uchronić od zagłady wszystkie gatunki, choćby całkiem
niepozorne. Dlatego zaczynamy od wyczerpującego opisania
całej fauny i flory w promieniu kilkunastu kilometrów od
bazy, z wypadami w dalsze rejony.
Sporządzanie drobiazgowego rejestru form musi iść w pa-
rze z tworzeniem taksonomii5 dla tej biosfery6, wprawdzie
opartej — tak samo jak nasza — na białkach zanurzonych
w wodzie, lecz przecież nie spokrewnionej z ziemską. W ten
sposób sięgamy do korzeni miejscowego życia.
O takim podejściu przesądził jeszcze jeden ważki wzgląd.
Odkrycie Zielonej stanowi milowy słup w dziejach egzobiolo-
gii: pierwsza to poza Ziemią planeta biogeniczna opisana
przez ludzi bezpośrednio, bo z jej powierzchni. Dwie inne
tylko pobieżnie badały automaty. Nadto odebrano sygnały
od kilku odległych cywilizacji.
Wreszcie teraz, po stuleciach od powstania terminu
konwergencji kosmicznej, po niezliczonych spekulacjach na
temat mechanizmów jej działania, możemy wnikliwie skon-
frontować teorię z żywym materiałem. Któż by zlekceważył
taką sposobność?
Pospolite w ziemskiej przyrodzie zjawisko konwergencji
zawsze stanowiło mocno prowokującą tentację7 dla roz-
wiązań egzobiologicznych. Na Ziemi problem był całkiem,
prosty: chodziło o stwierdzoną i gruntownie przebadaną na
mnóstwie przykładów dążność do wzajemnego upodabnia-
nia się pokrojem rozmaitych grup zwierząt albo roślin, któ-
re nie są blisko spokrewnione, natomiast bytują w takim
samym środowisku i prowadzą podobny tryb życia. Trudno
Taksonomia — nauka o zasadach klasyfikacji gatunków zwierzęcych
i roślinnych, także sztuka ich opisywania i tworzenia jednostek syste-
matycznych, czyli taksonów (przyp. od wydawcy).
Biosfera — strefa kuli ziemskiej (tu: planety) zamieszkała przez organizmy
żywe (przjp- od wydawcy).
Tentacja (z lac.) — pokusa.
in
byłoby przecież tłumaczyć przypadkowością opływowy
kształt i znaczne podobieństwo wyglądu niektórych miesz-
kańców wód spośród pięciu odrębnych gromad kręgowców:
krągłoustych, ryb chrzestnych, ryb kostnych, gadów (ichtio-
zaury) oraz ssaków (walenie). Wśród roślin, kaktusy i wilczo-
mleczowate jednakowo dostosowują budowę i sylwetkę do
magazynowania wody w tkankach na pustyni.
Poznane z doświadczenia fundamentalne prawidłowości
materii żywej obowiązują wszędzie, gdziekolwiek panuje ten
sam reżim przyrody co u nas. Dlatego również występowanie
konwergencji da się śmiało ekstrapolować na Galaktykę
— jako proces zawsze przebiegający w obrębie jednej,
dowolnie wybranej biosfery. Ale czy konwergencja dotyczy
także wzajemnie dwóch niezależnych biosfer?
Problem można roztrząsać na rozmaitych szczeblach,
zmierzając od ujęć najogólniejszych ku coraz bardziej szcze-
gółowym. Pierwsze wiążą się z całą historią dwóch porów-
nywanych gniazd życia, począwszy od samej biogenezy8.
I właśnie te są tutaj dla nas najważniejsze. Bo nie miałoby
sensu zacząć od przymierzania jakiejś jednej miejscowej
rośliny do gatunku występującego na Ziemi.
Już wstępnym efektem tych badań jest rewelacja: na
Zielonej nie ma zwierząt!
Może zdumiewać, że nie spostrzegliśmy tego od razu. Ale
łatwo tak mówić temu, kto nie zna Zielonej. Pierwsze wypady
olśniły nas. Na każdym kroku robiliśmy przymiarki wszyst-
kiego do Ziemi, mnożąc nasuwające się podobieństwa—jak-
że często z uczuciową przesadą!

Zewsząd otacza nas życie. Czy jest tak bujne, jak na
Ziemi? Zrazu niełatwo to ocenić. Każdy z nas dobrze
pamięta, że nieraz odpoczywając w lesie lub na polu nie
widział żadnego ruchu, nie słyszał dźwięku — choć w trawach
i na drzewach z pewnością roiło się od najrozmaitszych
zwierząt. Żywotność ich wiąże się bowiem z pogodą i z porą
dnia, porą roku, wilgotnością... Nawet niektóre tropikalne
Biogeneza — pochodzenie; samorzutne powstanie najprymitywniejszych
cząstek materii żywej z prostych związków organicznych i nieorg. (przyp.
od wydawcy).
1 1
puszcze, aż kipiące życiem, czasami przy pobieżnym oglą-
dzie wydają się pozbawione jakiejkolwiek fauny.
W naszym wypadku było dość podobnie. To znaczy —
tak sądziliśmy. W miarę bujna wegetacja roślinna sprawiała
wrażenie zastoju. Nie urozmaicał jej żaden dźwięk. Także nic
nie fruwało w powietrzu. Nie spotykaliśmy rzucających się
w oczy zwierząt. Ale uważna obserwacja już wkrótce ujaw-
niła mnóstwo poruszających się małych organizmów. Potocz-
nie nazywaliśmy je ślimakami. Było to dalekie od ścisłości
naukowej — nawet w sensie analogii. Poza sylwetką trochę
przypominającą pomrowy i pokrewne ślimaki nagie — budo-
wa ich nie miała żadnych zbieżności z mięczakami. Te
pełzające powoli, mięsiste twory dzieliły się na wiele gatun-
ków. Najokazalsze miały kilkucentymetrową długość i żyły
w lesie. Nie brakło też drobiazgu o wyglądzie przecinka,
którego kształt (czasami bardziej finezyjny) uwidaczniał się
dopiero pod lupą.
Wspólną cechę tych ustrojów stanowi zieleń. Szybko
przekonaliśmy się, że barwę tę zawdzięczają chlorofilowi. Nie
zaskoczyło nas to specjalnie. Podział na samożywne rośliny
i cudzożywne zwierzęta jest nader nieostry nawet na Ziemi.
Dotyczy to nie tylko pasożytniczych roślin, lecz także — od-
wrotnie — fotosyntetyzujących zwierząt.
Weźmy dla przykładu wiciowce: istoty o tak przemiesza-
nych cechach zwierzęcych i roślinnych, że zajmują się nimi na
równi zoologowie jako gromadą Flagellata, i botanicy jako
klasą Monadophyta.
A bywa jeszcze ciekawiej. Niektóre pierwotniaki, takie jak
pantofelki, a nawet jamochłony, zwłaszcza stułbie, wchłaniają
w siebie pewną liczbę glonów, głównie chlorelli (zawsze jed-
nakową!) które oszczędzają zamiast strawić jako zwykły po-
karm — gdyż te, żyjąc w ich wnętrzu i nadal dokonując
fotosyntezy, pomagają im w wyżywieniu się. Mogliśmy przy-
puszczać, że tamte marginesowe cechy ziemskiej fauny (zapew-
ne relikt z epoki „rewolucji chlorofilowej" sprzed trzech miliar-
dów lat, kiedy powstały pierwsze organizmy roślinne) — w od-
miennych warunkach panujących na Zielonej, wytrzymały pró-
bę doboru naturalnego i stały się regułą dla wszelkich miejsco-
wych form zwierzęcych. Innych bowiem nie spotykaliśmy.
Duże zaciekawienie wzbudziła sama sprawa chlorofilu.
Ważki to przyczynek do dyskusji przyrodników, ciągnącej się
z górą pięć wieków, od powstania egzobiologii: - - Czy ta
porfiryna, warunkująca życie ziemskich roślin a pośrednio
i zwierząt, wytworzyła się u nas przypadkowo (zamiast jakie-
goś innego związku organicznego o podobnym działaniu), czy
też stanowi ogólniejszą prawidłowość umożliwiającą — dzięki
wprowadzeniu tlenu do atmosfery przez fotosyntetyzujące
ustroje — narodziny fauny oddychającej właśnie tlenem, trują-
cym dla wcześniejszych generacji drobnoustrojów?
Przyroda Zielonej umacnia drugą hipotezę. Zresztą po-
piera ją argument znany od dwudziestego wieku, że różno-
rodne porfiryny zarówno łatwo uzyskać w szkolnych do-
świadczeniach chemicznych, jak też są one rozpowszechnione
w Kosmosie: na równi z aminokwasami, występują w meteo-
rytach (chondrytach węglowych) i w widmach niektórych
mgławic galaktycznych. Powstanie więc chlorofilu, substancji
znacznie mniej złożonej od najprostszych białek, ma duże
szansę powodzenia — tym bardziej, że może on występować
w różnych odmianach*.
Właściwe zaskoczenie dopiero nas czekało. Nie zapomnę
ogłupiałych min kolegów (ja też musiałem mieć taką samą),
gdy jeden z komputerów podał ekspertyzę, że te małe
pełzające „ślimaki" nie są zwierzętami. — Więc czymże są?
- wykrzyknęliśmy chórem. Odpowiedź brzmiała: „dopeł-
nieniami roślin".
Zrazu klniemy, że mechanizm zakpił z nas. Chodziłoby
oczywiście o jakieś zwarcie, którego przecież wykluczyć nie
sposób. Ale komputer działa prawidłowo. Łatwo się przeko-
nać, że istotnie nasze pocieszne „ślimaki" nie mają takich
narządów wewnętrznych, które usprawiedliwiałyby zalicze-
nie ich do najszerzej nawet pojętych zwierząt.
Spośród czterech rodzajów chlorofilu spotykanych w ziemskich organiz-
mach (a, b. c oraz bakteriochloroiil o barwie purpurowej), tutaj istnieje
tylko żółtozielony chlorofil b. Nadto wykryliśmy jeszcze dwie inne formy
tego związku, nieznane na Ziemi. Wszystkie są bardzo podobne, cząstecz-
ka każdego składa się z około stu czterdziestu atomów. Obok węgla,
wodoru, tlenu i azotu, zawsze zawiera pojedynczy atom magnezu — bez
czego nie byłby to chlorofil, gdyż stanowi on właśnie magnezoporfir\nc.
Dziwaczny termin „dopełnienia roślin" wcale nie jest
bezsensowny. Niektórzy przebąkują o zjawisku metamorfozy
w obrębie tutejszej flory. Ta analogia do fauny też ma
uzasadnienie. Wprawdzie na Ziemi istnieją rośliny, które
kiełkują w charakterze porosła, potem stają się lianą, a na
koniec — po zaduszeniu drzewiastego gospodarza w morder-
czym uścisku swych splotów — dorodnym, samoistnym
drzewem; lecz tu chodzi o coś zgoła innego.
Na Zielonej występują tylko rośliny rozdzielnopłciowe.
Drzewa osiągają kilkunastometrową wysokość. Są to osobniki
żeńskie. Męskie natomiast, tak samo kiełkujące z nasion
opadłych na ziemię, powoli rozwijają się w obły mięsisty
organizm, który przypomina zielonego nagiego ślimaka. Po
ukończeniu wzrostu, pędzelek jego korzeni zanika i ta
osobliwa baryłeczka, zdolna do powolnego ruchu dzięki
elastycznym wyrostkom pokrywającym spód ciała, rozpoczy-
na wędrówkę po podłożu. Kiedy natrafi na drzewo swojego
gatunku, wspina się po jego pniu i gałęziach, by wrosnąć na
charakterystycznym zgrubieniu przygotowanym do wypusz-
czenia kwiatu żeńskiego w postaci pucharowatego słupka.
Tuż obok wrasta „ślimak", którego mięsiste ciało zostaje
doszczętnie zresorbowane przez tkankę drzewa. Męski osob-
nik roślinny uwstecznia się do roli samego tylko męskiego
kwiatu: pod koniec resorbcji, dawna część przednia jego ciała
wypuszcza pęk pręcików. Zapylenia dokonuje wiatr. Tak
samo zachowują się „przecinki", kiełkujące z nasion niskich,
połogich roślin.
Nie dziwi mnie to aż tak, jak tych kolegów, których
specjalności odbiegają od biologii. Pasożytnictwo płciowe
dobrze znam z ziemskiej biosfery — choć dotyczy fauny.
Prócz rozmaitych niższych zwierząt, zwłaszcza robaków,
zdarza się ono przecież i wśród kręgowców. Studia zacząłem
od ichtiologii. Pasjonowały mnie wtedy zwłaszcza ryby
głębinowe. Prowadząc badania na Morzu Karaibskim, szcze-
gólnie zafascynowałem się grupą matronicowców, cudacz-
nymi kształtami i wystającą z pyska świetlną przynętą
w postaci wabika przypominających pokrewną im, powsze-
chnie znaną żabnicę; ich rozród obrałem za temat pracy
dyplomowej.
i 1
Samice tych ryb mierzą około metra. Natomiast długość
samców waha się u różnych gatunków od jednego do
szesnastu centymetrów. Skoro tylko taki karłowaty samiec
dorośnie, poszukuje partnerki. Przy pierwszym spotkaniu
dopadają niby napastnik polujący na ofiarę, otwiera paszczę
i znajdujący się w niej specjalny rogowy wyrostek wbija
w skórę samicy, obojętne gdzie. Odtąd stopniowo pysk jego
zrasta się ze skórą partnerki i następuje zanik wszystkich
narządów prócz organów płciowych. Samiec traci jakąkol-
wiek fizjologiczną indywidualność, przestaje być sobą zmie-
niając się w narośl na ciele samicy, często zresztą nie jedyną:
wyławiałem te ryby z przyrośniętymi do nich trzema, lub
jeszcze liczniejszymi osobliwymi pozostałościami zresorbowa-
nych partnerów.
Pamiętam, że wtedy przytoczyłem ciętą uwagę Richarda
Carringtona na ten temat: „Można to uznać za groźne
ostrzeżenie przyrody przed tym, co by się stało, gdyby
pozwolić feminizmowi zagarnąć całkowitą władzę." Tu, na
Zielonej, nie snujemy takich porównań; akurat nasze panie są
dalekie od wodzowskich zapędów. Istotne jest natomiast, że
przynajmniej w najbliższej okolicy brakuje jakichkolwiek
zwierząt.
Poczułem się zgnębiony w swoich aspiracjach zoologicz-
nych. Choć nie zakłóca to mej pracy, którą można w dużym
uproszczeniu nazwać zaopatrzeniową — zostaje gorycz nie
spełnionych nadziei. Dotąd mocno liczyłem, że uda mi się
skonfrontować jedyną gruntownie poznaną faunę planetarną
z tą drugą, nowo odkrytą, którą wymarzyłem sobie już
w chwili, kiedy dolatując do układu delty Pawia dowiedzia-
łem się, iż planeta Druga ma bujną wegetację. Nie przyszło mi
do głowy, że zastaniemy tam same rośliny.
Teraz badania tutejszego życia idą w dwóch kierunkach.
Pierwsze to usilne poszukiwania zwierząt, obejmujące wciąż
rozleglejszy obszar, nie wyłączając mórz i jezior. Drugie mają
odnaleźć ludzi.
Obie te sprawy nie są oderwane od siebie. Coraz częściej
debatujemy, jak żyją potomkowie tamtych ziemskich astro-
nautów, którzy tu kiedyś wylądowali. Mnie najbardziej
pasjonuje charakter ich związków z przyrodą. Cokolwiek
15
mogę o tym sądzić, pozostaje w sferze luźnych domysłów.
Poznaliśmy wyłącznie Seda. Ale zarówno on sam, nagi, nie
nauczony mowy, jak też brak na całej planecie miast, budowli
przemysłowych i w ogóle jakichkolwiek łatwych do wykrycia
urządzeń cywilizacyjnych zdaje się wskazywać, iż ludzie
osiadli na Zielonej pozostają w takiej zależności od natural-
nego środowiska, że — przy zachowaniu niezbywalnych
proporcji — przypomina to sytuację z prahistorii.
Droga do przekształcania przyrody prowadziła przecież
po szczeblach poznawania jej, które narastało bardzo powoli.
Rozumienie swego siedliska, sukcesywnie pogłębiane przez
każde z tysięcy pokoleń — z użytkownika okruchów z biesiad-
nego stołu przyrody przekształciło człowieka w twórcę dóbr;
na zdobytym obszarze, jego wola nabierała mocy prawa. Od
zbieracza poprzez łowcę, pasterza, kopieniacza i rolnika
prowadzi poskręcana sieć dróg, których późne rozstaje two-
rzy nasza cywilizacja. Stopniowo wyzwalając się spod wpły-
wów naturalnego otoczenia, nasz praszczur zaczął pod-
porządkowywać je swej doraźnej działalności, zdobywając na
to coraz potężniejsze i bardziej brutalne środki; aż w czasach
historycznych urósł do siły kształtującej przyrodnicze środo-
wisko na miarę tak potężnych zjawisk naturalnych, jak
erupcje wulkaniczne, ruchy górotwórcze i zlodowacenia.
Tymczasem edukacja Seda idzie jak po grudzie: nasze
starania, w które od pierwszej chwili tchnęliśmy dużo serca
oraz inwencji, co krok rozbijają się o mur nieufności. Przy
lada okazji chłopiec daje do zrozumienia, że nie akceptuje
tego obcego świata, w jakim raptownie się znalazł. Sprawia
wrażenie zwierzątka, które z uporem i determinacją walczy
o swe prawa. A te jego prawa kłócą się ze wszystkim, co
ludzkość w swoich długich dziejach mozolnie wypracowała
jako ogólny model codziennej egzystencji.
Sed nie przejawia chęci dokuczenia nam, choćby pod
postacią dowcipnej psoty. Nie ma w nim ani krzty owej
„małpiej złośliwości", którą tylekroć etologowie9 opisywali
jako naturalną skłonność wszystkich naczelnych, od lemurów
aż po człowieka. Zachowanie chłopca podważa dość po-
Etologia — nauka o zachowaniu się zwierząt (przyp. od wydawcy).
wszechny od czasów Lorenza pogląd o roli instynktu agresji
jako konstruktywnego motoru ludzkich działań — który
wymagał rozumowego przytępienia wówczas, gdy stworzyliś-
my środki techniczne zwielokrotniające naszą przyrodzoną
siłę rażenia. I to nie dopiero w czasach wynalezienia strzelby,
a potem bomby nuklearnej, lecz już w chwili, kiedy nasz dziki
przodek sporządził tłuk pięściowy i w pierwszej waśni zabiw-
szy brata, desperacko oszołomiony stał nad jego trupem, nie
pojmując jak mogło dojść do takiego nieszczęścia.
Mnie osobiście te spostrzeżena sprawiają satysfakcję, bo
mocno wierzę we wrodzoną dobroć ludzkiej natury. Jednak
w postępowaniu Seda nie to zwraca główną uwagę. Rychło
zdaliśmy sobie sprawę, że znaleziony chłopiec po prostu
ignoruje nas, i to w sposób tak dokładny, jak byśmy byli
pustym miejscem. Z zasady o nic nie prosi. Nie wynika to ani
z jego nieśmiałości, ani stąd, że nie potrafi mówić. Przecież
każde zwierzę domowe — nawet niekoniecznie tak inteligent-
ne jak pies — bardzo szybko przywyka do wyrażania swoich
życzeń w formie dla nas zupełnie zrozumiałej.
Sed rezygnuje świadomie z takich możliwości. Jego
dziecięcy umysł jest nastawiony od samego początku tylko na
jedno: za wszelką cenę wydostać się z niewoli. Przy sposobno-
ści tych jego usiłowań przeprowadziliśmy elementarne testy,
które upewniły, że ma podobną inteligencję jak dzieci w jego
wieku wychowywane w normalnej ludzkiej rodzinie. Szybko
pojmuje, w jaki sposób otworzyć drzwi lub okno, bądź
odsunąć przeszkodę grodzącą wymarzoną furtkę do szerokie-
go świata przyrody, który odebraliśmy mu. Ilekroć dostrzega
nadzieję wydostania się, skupia całą bystrość umysłu na
upragnionym celu, szarpiąc zawory, zwalając przedmioty
tarasujące mu drogę, a w końcu rozpaczliwie rzucając się na
drzwi albo ścianę, jakby chciał je powalić samym sobą. Nigdy
natomiast żadnym gestem, uśmiechem, wyrazem twarzy nie
stara się nas wzruszyć, abyśmy pospieszyli mu z pomocą.
Również zdaje się nie kojarzyć zbytnio, że przeszkodzimy mu
w ucieczce. Robi swoje, bagatelizując naszą obecność.
Minęło parę miesięcy. Edukacja ogólna Seda, do której
solidarnie przykładamy się wszyscy, prawie nie ruszyła
z miejsca. Każdy drobny kroczek naprzód jest okupiony
naszą olbrzymią cierpliwością. Moglibyśmy przyspieszyć ten
proces, ale nie chcemy. Wszelkie takie działania oznaczałyby
bądź zwykłą tresurę, jaką zniewala się zwierzęta w cyrku,
bądź ingerencje o charakterze biotechnicznym. Poniechaliś-
my nawet stosunkowo nieszkodliwej metody uczenia się we
śnie, stosowanej wówczas, gdy szczególnie zależy na po-
śpiechu. Chcemy aby Sed przekształcił się z dziecka natury
w członka rozwiniętej cywilizacji — samoistnie i bezboleśnie.
Dlatego nawet mowy nie uczymy go wprost — tak, jak się
uczy małe dzieci — a jedynie przez osłuchanie z najprost-
szymi pojęciami, w pierwszym rzędzie z czynnością wykony-
waną w danym momencie. Toteż przy nim ograniczamy nasz
słownik do kilkunastu, a z czasem — kilkudziesięciu wyrazów.
Zakazaliśmy więc sobie w jego obecności zarówno gadulstwa,
jak milczenia. Głośno objaśniamy każde najzwyklejsze dzia-
łanie. Przypomina to uczenie obcego języka metodą Berlitza,
ale w ogromnym uproszczeniu. Różnica polega nie tylko na
zmniejszonym zasięgu tych objaśnień, lecz przede wszystkim
na udawaniu, że one nie są przeznaczone dla Seda. Umysł
chłopca chłonie je mimo woli, przywykając do tego, że
wszelkim zdarzeniom splecionym z codziennym życiem ludzi
nieodłącznie muszą towarzyszyć odpowiednie dźwięki przy-
należne do konkretnych sytuacji.
Niecierpliwie oczekujemy dnia, kiedy wreszcie chłopak
przemówi. Należy spodziewać się tego zważywszy, że ma
narządy mowy w zupełnym porządku.
Zaczynamy już żywić mgliste obawy, że staną temu na
przeszkodzie względy obiektywne związane ze specyfiką
praw, jakimi rządzi się przyroda żywa. Mam na myśli pewne
wrodzone przysposobienie do wdrożenia określonych czyn-
ności, które z wiekiem zanika bez śladu. Dobrym przykładem
jest właśnie możność nauczenia się mowy. U dzieci zanika ona
mniej więcej z ukończeniem szóstego roku życia. Wszelkie
starania podjęte później są z reguły bezowocne.
Dlatego musimy skrupulatnie określić wiek Seda. Jak
wiadomo, już w dwudziestym pierwszym stuleciu opracowa-
no metodę pozwalającą ustalić wiek człowieka albo wyższego
zwierzęcia w oparciu o naprzemienne okresy jego snu i czu-
wania, zapisane w mózgu. W dalekiej analogii przypomina to
odczytanie wieku drzewa na podstawie zliczenia rocznych
słojów, a nawet — co powiodło się niedawno, wydzielenia ich
w obrębie nadzwyczaj delikatnych słojów dziennych, wywo-
łanych przerwaniem asymilacji o zmroku*.
Ustalenie wieku człowieka nie jest tak dokładne, zważyw-
szy że doba niemowlęcia zawiera kilka okresów snu, z których
każdy zapisuje swój ślad — jakby chodziło o kolejną noc.
Wprowadzenie jednak odpowiednich poprawek daje wynik
wiarygodny z tolerancją do jednego miesiąca. W ten sposób
stwierdziliśmy, że Sed, w chwili znalezienia go przez nas, miał
prawie cztery lata.
Równolegle do edukacji Seda prowadzimy ogólne bada-
nia planety. Sieć sztucznych satelitów o orbitach południko-
wych dawno już wykonała komplety zdjęć, które posłużyły
do opracowania różnorodnych map globu: fizycznych, klima-
tologicznych, geologicznych i innych. Trzy satelity stacjonarne
pozwalają śledzić zmiany na powierzchni Zielonej i w atmo-
sferze. Ale nie stwierdziliśmy niczego, co wykraczałoby poza
kaprysy pogody. Potwierdza to, że na Zielonej brak cywilizacji
naukowo-technicznej. A przecież żyją tu jacyś ludzie!
Tkwi w tym zagadkowa sprzeczność. Co było władne
przeszkodzić pomyślnemu zagospodarowaniu się tutaj na-
szych poprzedników, lub zastopować rozpoczęty rozwój ich
społeczności? Klimat planety zachwyca nas od początku
pobytu. Podejrzenie, iż wylądowaliśmy w swoistej oazie
o szczególnie sprzyjających warunkach nie potwierdziło się:
jest to miejsce dość przeciętne. W dalszym ciągu szukamy
więc wytłumaczenia, dlaczego Zielona, mimo parametrów
nader sprzyjających krzewieniu się życia białkowego, nie
wytworzyła takiego rozrzutu form jak Ziemia; a zwłaszcza,
czemu nie powstały tu choćby najprostsze postacie zwierząt?
* Bodźcem do tego sukcesu było odkrycie, jakiego dokona) dwudziestowiecz-
ny amerykański uczony J. Wells. Chcąc sprawdzić wyniki rachunków
astronomów w kwestii przedłużania się ziemskiej doby wskutek tarcia
pływów wywołanego przyciąganiem Księżyca, zajął się skamielinami
dewońskich koralowców, poszukując — prócz dobrze zauważalnych
pierścieni rocznych — także pierścieni dziennych. W końcu znalazł je,
zyskując potwierdzenie, że 370 milionów lat temu rok zawierał 395 dni,
oczywiście odpowiednio krótszych niż dzisiejsze.
Choć kierunki rozwoju biosfery zależą od mnóstwa czyn-
ników, to zbiorcze ich oddziaływanie ma charakter statys-
tyczny. Ziemskie życie rozwijało się bujnie w konkretnych,
niepowtarzalnych okolicznościach tak samo dynamicznie
zmieniającego się środowiska. Z kolei, na zasadzie sprzężenia
zwrotnego, ewoluująca biosfera miała olbrzymi udział
w przekształcaniu oblicza Planety, włącznie z jej klimatem.
Ale radiacja10 adaptatywna dokonywała się w oparciu
o znaczny rozrzut zastanych warunków wyjściowych. Duże
jednostki systematyki biologicznej (typy, gromady) nie po-
wstawały na samotnych wyspach, ani na żadnych innych
odosobnionych terytoriach. Nawet Australia nie okazała się
wystarczająco duża ani zróżnicowana, by wnieść jakieś
oryginalne wiano do skarbca biosfery; potrafiła tylko przeka-
zać nam komplet torbaczy, które w innych regionach ustąpiły
pola nowocześniejszym ssakom łożyskowym.
Na drobiazgową rejonizację klimatów Ziemi wpływa
rzeźba terenu, budowa geologiczna, sąsiedztwo zbiorników
wodnych, kierunki wiatrów, a także nierównomierne roz-
łożenie wielkich kompleksów roślinnych. Na Zielonej wszyst-
kie te czynniki są znacznie bardziej wyrównane. Pod wzglę-
dem temperatur, ten glob przypomina żywo naszą erę
mezozoiczną, kiedy strefy ciepłe sięgały daleko w stronę
biegunów; obszary dziś zlodowacone pokrywały wtedy bujne
puszcze. To samo było zresztą w paleozoiku; w przeciwnym
razie, na Grenlandii nie mogłyby powstać najstarsze płazy, na
Antarktydzie zaś — permskie gady.
Znaczne zniwelowanie różnic klimatycznych na Zielo-
nej wiąże się głowie z tym, że oś jej obrotu ustawiona jest
prostopadle do miejscowej ekliptyki''. A więc nie ma po-
działu na strefy planetograficzńe i, związane z nimi, pory
roku*. Miejscowe słońce, które na równiku każdego dnia
Radiacja — w ewolucji świata organicznego: jednoczesny rozwój jakie-
goś szczepu w wielu kierunkach (przyp- od wydawcy).
Ekliptyki — (astr.) kąt nachylenia względem równika {przyp- od wydawcy).
Teoretycznie, strefa tropikalna stanowi tylko linię biegnącą wzdłuż
równika, strefy polarne zaś ograniczają się do punktów położonych na
północnym i południowym biegunie.
przechodzi przez zenit, w poszczególnych rejonach ma zaw-
sze tę samą kulminację, której odległość od zenitu równa się
szerokości planetograficznej. Wszędzie, niezmiennie, dwa-
naście godzin dnia i tyleż — nocy (doba na Zielonej jest
zaledwie o kwadrans krótsza od ziemskiej). Tylko na każdym
z biegunów słońce przez cały rok ślizga się wzdłuż horyzontu.
Jedyne to okolice wiecznego dnia. Ziemskie sezonowe noce
polarne są zastąpione przez białe noce strefy okołobieguno-
wej, na danej szerokości zawsze tak samo jasne przez cały
rok. Mówiąc najprościej, położenie delty Pawia na niebie jest
w każdym punkcie Zielonej takie, jak w podobnej szerokości
geograficznej na Ziemi wzniesienie tarczy Słońca podczas
wiosennego i jesiennego zrównania dnia z nocą.
Stosunek powierzchni wód do lądów jest na Zielonej
odwrotny niż na Ziemi. Morza, z reguły zamknięte, są tak
liczne i równomiernie rozmieszczone, że ich wpływ na klimat
wyrównuje się w znacznym stopniu. Brak oceanów oraz układ
wiatrów, wiejących przeważnie od równika ku biegunom
— sprawia, że prócz chłodnych obszarów polarnych (gdzie
jednak nie ma większych zlodowaceń) na całym globie pa-
nuje coś w rodzaju śródziemnomorskiej wiosny. Nadmier-
nym upałom na równiku przeciwdziała chmurna na ogół
pogoda.
Takie ujednolicenie klimatu nie sprzyjało różnicowaniu
się form w świecie istot żywych. Mimo to, w dalszym ciągu
głowiliśmy się , dlatego tutaj nie powstały zwierzęta. Ten stan
rzeczy wymagał wyjaśnienia mechanizmu obiegu tlenu.
Ponieważ rośliny wydalały go stale w procesie asymilacji,
a zwierzęta nie wiązały tego gazu przez oddychanie — jego
ilość w atmosferze powinna stale wzrastać, szybko osiągając
nadmierne stężenie.
Ten obraz planety wiecznej wiosny, której nie zagrażały
zbytnio ani silne trzęsienia ziemi, ani wybuchy nielicznych
wulkanów, kłócił się — jak już nadmieniłem — z klęską
naszych poprzedników. Ta klęska jest niewątpliwa, choć nie
mamy pojęcia, co ją spowodowało oraz na czym ona polega.
Najpierw chcemy poznać, o którą wyprawę międzygwiez-
dną chodzi. Wydaje się to dziecinnie proste. Ekspedycji tych
powołano przed nami tak mało, że wszystkie wchodzą do
szkolnych programów. Nic dziwnego, gdyż dla kronikarzy
ery nowożytnej, którą umownie otwiera rok dwutysięczny
— wobec braku wojen i tego, co ongiś nazywano wielką
polityką, na historię składają się osiągnięcia sztuki,
filozofii, wynalazczości, nauki, a nade wszystko odkryć
kosmicznych. Na powierzchni Ziemi nie pozostałojuż prawie
nic do odkrywania, a w głębiach oceanicznych — coraz
mniej. Dlatego podróże w dalekie niebo szczególnie mocno
oddziaływały na wyobraźnię nas, kilkunastoletnich sztuba-
ków. Znacznie później wdrażałem się pilnie w te sprawy
podczas kilkuletnich przygotowań do rejsu „Sindbadem".
Reszta załogi tak samo.
Teraz biorę na siebie ustalenie odkrywców Zielonej.
Musiała to być taka wyprawa, która zaginęła bez wieści.
Przychodzi mi na myśl tylko jedna, lecz wysłana niemal
w odwrotnym kierunku. Nigdy zbyt mocno nie dowierzając
pamięci (a w tym czasie raz po raz zaczynam czegoś
zapominać, nie przyznając się do tego przed nikim), zadanie
zlecam komputerowi. Wymienia jeszcze dwie ekspedycje,
których los nie został do końca wyjaśniony — przynajmniej
według niektórych źródeł. Wydaje się jednak nieprawdopo-
dobne, by któraś z nich mogła osiągnąć układ delty Pawia.
Lecz równocześnie mój informator zwraca uwagę na inną
ewentualność. Chodzi o wysyłane w dalekie niebo statki
wprawdzie bezzałogowe, które jednak w sprzyjających waru-
nkach mają zaludniać Wszechświat. Zaczęło się to w dwu-
dziestym drugim wieku. Można powiedzieć — późno, bo już
sto lat wcześniej istniały techniczne podstawy takich roz-
wiązań. Przedsięwzięcie stało się dostępne, skoro tylko suk-
cesy biotechnik umożliwiły pełną ektogenezę, to jest pozaust-
rojową hodowlę ludzkiego płodu począwszy od stadium
zygoty. Wprawdzie w podróż kosmiczną trzeba zabierać
oddzielnie męskie i żeńskie gamety, odpowiednio zamrożone
oraz zabezpieczone przed ujemnymi wpływami lotu kosmicz-
nego, lecz zapłodnienie ich i dalszy rozwój zarodka pod'
opieką skomplikowanych urządzeń cybernetycznych, zajmu-
jących znaczną część pojazdu, stanowi już tylko wypełnienie
programu ASO (Automatycznej Stacji Osiedleńczej), po
wylądowaniu na planecie odpowiedniej do zasiedlenia.
Z przyczyn dla nas wręcz śmiesznych, jeszcze bardzo
długo znaczne odłamy społeczeństwa odnosiły się do tej
sprawy z lodowatą rezerwą, tkwiącą korzeniami w dawniej-
szej wrogości wobec wstępnych powodzeń ektogenezy. Powo-
łani i niepowołani (jak zwykle, ci drudzy z większą krzyk-
liwością i arogancją) wytaczali już wtedy najcięższe działa, by
dać upust emocjom podyktowanym tradycjonalizmem tam,
gdzie problem wymagał chłodnej rozwagi.
Były to obiekcje natury pseudomoralnej, obyczajowej,
a sporadycznie nawet religijnej. Dla niepoznaki skrywano je
pod płaszczykiem wymogów etyki lekarskiej, obowiązujących
praw i zwyczajowych ustaleń bądź nawoływaniami, aby
zaczekać do czasu, kiedy technika medyczna dojdzie w tym
względzie do jeszcze większej niezawodności.
Cały wachlarz tych oporów sprawiał, że programom
ASO, spełnianym ze zmiennym nasileniem, nie towarzyszył
rozgłos. Nawet wyciszano je systematycznie, jak gdyby pod
pręgierzem nigdy nie ustanowionej, lecz sprawnej zmowy
milczenia. Podczas gdy o załogowych wyprawach eksplora-
cyjnych pisano sążniste dzieła, od rzeczowych sprawozdań do
napuszonych panegiryków — bezludne statki osiedleńcze
doczekały się wprawdzie solidnych monografii w niewielkich
nakładach, czasami ostro polemizujących z przeciwnikami tej
idei, lecz nie beletryzowano tych spraw, ani też nigdy nie stały
się one żerem sensacyjnych spekulacji. Dlatego ogół wiedział
o nich skąpo.
Zwolennicy rozsyłania ASO w cztery strony nieba pod-
kreślali tę ich wyższość nad statkami załogowymi, że elimino-
wały ryzyko ludzkiego życia. Jeśli brać pod uwagę tylko
aspekt kolonizacji, z pominięciem badań naukowych na
globach nieprzydatnych do tamtego celu — byl to argument
nieodparty.
Te dwa różne rodzaje zasiedlania obcych układów plane-
tarnych nie wchodziły sobie wzajemnie w drogę. Spełniały je
odrębne ekipy, w innych ośrodkach techniki astronautycznej.
Tak działo się jeszcze za mej pamięci.
Organizatorzy wypraw bezludnych korzystali z dużej
swobody. O ile któryś statek zaginął albo uległ zniszczeniu,
nikt prócz armatora nie dociekał przyczyn niepowodzenia.
Obywało się bez śledztwa, również opinia publiczna nie
żądała wyjaśnień; najczęściej w ogóle o tym nie wiedziała.
Dlatego dane o losach takich pojazdów, przekazywane
blokom pamięci światowej służby informacyjnej, były mniej
dokładne niż w kwestii wypraw załogowych. Sporo faktów nie
przenikało poza archiwa agencji kosmicznych i rozmaitych
służb nieba. Mimo to udało mi się ustalić z dużym praw-
dopodobieństwem, że na Zieloną dotarł statek BD-2209,
którego numer — zgodnie z przyjętą konwencją — zgadzał
się z rokiem startu. A węc jeden z pierwszych. Leciał
w tamtym kierunku. Nie znalazłszy odpowiedniej planety
wokół gwiazd bliższych, mógł dotrzeć w rejon delty Pawia.
Próby rozstrzygnięcia, czy na pewno chodzi o ten rejs,
chybiają celu. Nie ma to jednak większego znaczenia, bo
wszystkie statki ASO z tamtego okresu wyposażano bardzo
podobnie. Żadne natomiast z nowszych przedsięwzięć tego
typu nie może być brane pod uwagę, ze względu na
odmienność tras.
Odkrycie jest ważne, lecz nie przybliża rozwiązania
tajemnicy Seda. Wprost przeciwnie, powstanie tutejszej
kolonii Ziemian drogą zbiorowej ektogenezy dokonanej na
miejscu powinno było pociągnąć prawidłowy jej rozwój. Po
trzech wiekach oznaczałoby to zagospodarowanie się na
mocnych podstawach. Mogło ono objąć mały wycinek plane-
ty — lecz na takim poziomie technicznym, że już pierwsze
zdjęcia satelitarne zlokalizowałyby zajęty obszar.
Akcja ASO nie oznaczała tylko namiastki „normalnego"
zasiedlania globów, i nawet oponenci nigdy nie wysuwali
takich zastrzeżeń. Podnosili oni moralne aspekty wychowy-
wania grupy pionierów w sztucznych, bezrodzinnych warun-
kach pod opieką maszyn — za jakie długo jeszcze uchodziły
w szerokich kręgach nawet najbardziej skomplikowane kom-
putery o nader złożonej psychice. Natomiast przyszłość takiej
planetarnej społeczności wydawała się bezpieczniejsza i bar-
dziej stabilna od tej, jaką stworzy ekipa przybyłych na
planetę kosmonautów obojga płci.
Rzadki to wypadek, kiedy to, co doraźnie może działać na
szkodę ludzi (pierwszego pokoleia), powinno się okazać
korzystne dla historycznego rozwoju takiej nowej ludzkości.
Wszystko tu jest bowiem w jakimś stopniu z góry podporząd-
kowane potrzebom społecznym — choć nie przekreśla woli
i pragnień poszczególnych jednostek. Mimo że u podstaw
tych pragnień leżą zaprogramowane predyspozycje, zdolno-
ści i zamiłowania — człowiek, poddany już w inkubatorze
takim „obróbkom", odczuwa je identycznie, jak gdyby
właśnie to wiano dostał od ewolucji przez losową rekombi-
nację genów, która powołuje muzyków i matematyków,
pisarzy i filozofów, marzycieli i realistów, przeciętniaków
i geniuszów. Choć takie ingerencje inżynierii genetycznej
były i nadal są surowo zabronione na Ziemi, rzecznicy ASO
przypominali, że jeszcze w dwudziestym wieku rozważano
tworzenie cyborgów dla potrzeb astronautyki — choć był to
zamysł okrutny i antyludzki.
Przywołuję na pomoc wyobraźnię, chcąc ujrzeć praw-
dopodobny obraz początków nowej ludzkości. Na Zielonej
ląduje pojazd o wysokim stopniu automatyzacji, zawierający
w kriokapsułach zestawy ludzkich gamet podatne na zapłod-
nienie i hodowanie w inkubatorach. Terenowy rekonesans
robotów wypada korzystnie. Dalsze badania potwierdzają, że
glob nadaje się do zamieszkania pod gołym niebem. Program
osiedleńczy zostaje puszczony w ruch. Tą samą metodą co
ludzie, rodzą się liczne zwierzęta — nie tylko spośród
gatunków hodowlanych. Wokół bazy kiełkują ziemskie roś-
liny. Dzieci wzrastające pod opieką komputerów otacza dużo
elementów ziemskiej przyrody, które one uczą się cenić
i ochraniać, znając swoją sytuację oraz dziejową misję, jaką
narzucono właśnie im: Ludziom z planety Ziemia. Wokoło
pracują siłownie, przetwórnie i wszelkie urządzenia przemys-
łowe niezbędne do tego, aby start nowej społeczności odbywał
się nie na pustyni braków, lecz w obfitości dóbr. Pionierzy
dorastają i coraz zachłanniej wyzyskują dostęp do informacji
o całej ludzkiej wiedzy. Urządzają się od podstaw, biorą
inicjatywę w swe ręce, podejmują decyzje ważne dla przyszło-
ści.
A co z tego wynikło?
Znów popuszczam wodze wyobraźni. Zielona... Planeta
roślin i tylko roślin. Wśród jej ściśliwych, splątanych puszcz,
w najtajniejszym gąszczu kryją się (ale przed kim? przed
czym?) zastraszeni, nieporadni, zbiedniali duchowo — Lu-
dzie z planety Ziemia.
Chyba jest właśnie tak, skoro mamy tyle kłopotów
z wykryciem ich...
Tymczasem pracujemy dla przyszłości, mocno wierząc, że
cokolwiek się stanie — teraz Zielona jest naszą Ojczyzną.
Opuściliśmy planetę naszej młodości i ludzkiej historii;
swojską, najpiękniejszą z pięknych — przynajmniej dla
człowieka. To prawda. Ale przecież nikt nas nie wysłał na
banicję.
Biorę do ręki książkę dwudziestowiecznego autora, który
tak pisał... o nas:
„W rekonesansowych lotach międzygwiezdnych, zwłasz-
cza takich, z których powrót na Ziemię jest wątpliwy albo
wręcz wykluczony, największą trudność stanowi dobór załóg.
Logicznie się wydaje, że powinni to być ludzie o usposobieniu
nad wyraz zrównoważonym, o silnej woli, na których zawsze
można polegać jak na Zawiszy. Tymczasem, będą się tu gar-
nęły w pierwszym rzędzie natury porywcze, rozwichrzone,
żądne przygód i sławy; pełne brawury, fantazji, determinacji.
Czy poprowadzi ich w dalekie niebo heroiczna chęć słu-
żenia ludzkości? W konwencjach fantastycznych powieści —
z reguły tak. W rzeczywistości — niekoniecznie. A nawet
można przypuścić, iż rzadko kiedy. Raczej widzę tu ludzi
skłóconych z życiem, ze światem, ze swoją epoką; zmiętych
przez dramat bądź osobistych losów, bądź nieprzystosowania
do społeczeństwa w jakim przyszło im żyć. Udział w takiej
wyprawie będzie dla nich ucieczką od wszystkiego; ucieczką
najpełniejszą, jaką tylko można sobie wyobrazić."
Przymierzam to do nas. Powiem tylko o sobie, bo według
przysłowia — aby poznać drugiego człowieka, trzeba z nim
zjeść beczkę soli. Przysłowie kłamie, gdyż i to nie starczy.
Z tego co przytoczyłem, prawdziwa jest żądza przygód.
Reszta to furda. Nie uciekałem od niczego. Chciałem polecieć
w nieznane niebo — tak, jak tysiąc lat temu zew przygody
pchał na nieznane morza Kolumbów i Magellanów. Histo-
ria przyodziewa ich w dostojność. Mnie się zdaje, że ich ro-
zumiem lepiej: ludzi z krwi i kości, którzy odkrywali Nowość.
A my odkryliśmy Zieloną. Cóż mamy z nią począć?
„Sindbad" stoi na równinie tak widnej, tak okrągłej, że
gdybyśmy mieli mentalność dawnych Chińczyków, chyba
nazwalibyśmy ją Państwem Środka. Bo istotnie tkwimy
pośrodku koła Darwinii, jak statek na morzu. Horyzont,
nieznacznie bliższy od ziemskiego, ciemnosiną linią przepoła-
wia jaśniejsze niebo, jeśli jest pogodne. A bliżej, w drodze do
tego kręgu tak symetrycznego, że aż przyprawia o zawrót
głowy, drga zieleń taka sama jaką ongiś podziwiałem na
ciepłych morzach. I fale drzew, kołtuniących gdzieniegdzie
cichy step, wyglądają kubek w kubek jak morskie fale na
zdjęciu, zatrzymane w ruchu.
W takiej scenerii rozbudowujemy nasz Dom z dużej litery.
I w ogóle prakolonię nowej ludzkości, zasobną we wszystko
cokolwiek ma nas zadowolić na dziś i na Jutro. Rozliczne
urządzenia, zgrupowane głównie na obrzeżach Darwinii,
muszą wydobywać i przetwarzać surowce, darzyć energią,
spełniać potrzeby i zachcianki zdobywców Nowej Ziemi.
Dużo uwagi poświęcamy łączności z Macierzą. Wciąż
jeszcze jesteśmy od niej odcięci. Audycje radiowe, wysyłane
wiązką kierunkową dla „Sindbada", przestały docierać już
podczas lotu. Widocznie po którejś z kolejnych zmian kursu
statku dane o nowej trasie nie zostały przejęte na Ziemi.
Pozbawiło to nas informacji szczególnie cennych, gdyż opra-
cowanych z punktu widzenia naszych potrzeb. Teraz nie
odbieramy żadnego „głosu stamtąd". Wewnętrzne audiowi-
zualne ziemskie środki łączności są zbyt słabe dla urządzeń
podróżnych, jakie zabraliśmy ze sobą. Ale już budujemy
potężną stację, która najpierw udostępni taki nasłuch, a z cza-
sem, po wydatnym wzmocnieniu jej, pozwoli słać komunikaty
na Ziemię.
Przetwórstwo opieramy na wyzyskaniu miejscowych su-
rowców. Otaczają nas nieprzebranym bogactwem, z którego
da się czerpać pełnymi garściami. Jesteśmy w znacznie
lepszym położeniu niż pięć wieków temu osadnicy na Marsie
— pomimo braku zaplecza Macierzy. Chodzi nie tylko o to,
że tamci musieli ze składników zawartych w skałach mon-
tować i atmosferę, i hydrosferę — które tu zastaliśmy już
gotowe. Rozstrzygająca różnica dotyczy poziomu techniki
o jakim oni nawet śnić nie mogli, bo brakło im znajomości
fizycznych podstaw do takich rozwiązań, które są dla nas
chlebem codziennym. Oni radowali się —jak dzieci upomin-
kami pod choinką — każdym złożem lodu, siarki, asfaltu, rud
metali, bo im nie wystarczyły elementarne cegiełki materii,
z jakich składają się wszelkie atomy, potrzebowali gotowych
pierwiastków. Wprawdzie mogli przekształcać jedne w dru-
gie na skalę laboratoryjną i chełpili się, że oto spełniają rojenia
alchemików — ale cóż z tego mieli, spektakularnie uzyskując
mikrogramy substancji, których potrzebowali całe pociągi!
My, wyzbyci tamtych starodawnych trosk, bez nerwowego
pośpiechu zadomawiamy się na Zielonej. Uniwersalne prze-
twórnie dostarczają nam wszelkich niezbędnych tworzyw,
a budowane z nich wieloczynnościowe zakłady zaspokajają
bieżące potrzeby, przygotowując grunt pod przyszłe inwesty-
cje. My tchnęliśmy tylko inwencję w ogólne kierunki tych
działań, a same plany zagospodarowania sporządzają kom-
putery.
Tylko rozstrzygnięcia co do przyrody żywej zastrzegliśmy
w całości dla siebie. Są to sprawy zbyt wielkiej wagi, gdzie
skutki każdego błędu mogą się wymknąć spod kontroli.
A mamy o czym rozstrzygać...
Różnica między programami ASO a wyprawami załogo-
wymi sprowadza się w gruncie rzeczy do tego, iż w tych
drugich ponadto uczestniczą ludzie. Zwykle przedstawia się
to odwrotnie: że astronauci zabierają w poszukiwawczy rejs
nasiona roślin oraz nadające się do wyhodowania zarodki
zwierząt, jak również ludzkie gamety, tak samo zabez-
pieczone do ewentualnej ektogenezy. To ostatnie stanowi
klapę bezpieczeństwa na wypadek jakiegoś szczególnego
dramatu, do uruchomienia przez astronautów bądź — gdyby
ich już nie stało — przez komputery, lecz wyłącznie w okolicz-
nościach obwarowanych ścisłymi instrukcjami.
Problem „transplantacji" biosfer obarczony jest nie
mniejszą odpowiedzialnością. Tak samo, jak zabierając
w Kosmos zestawy ludzkich gamet nie przesądzamy z góry
czy zostanie zrobiony z nich użytek — wywóz zarodków
zwierząt i roślin otwiera tylko potencjalne możliwości. Czy,
oraz które z nich przeznaczy się do rozwoju u celu podró-
ży — zależy od zastanych tam warunków oraz od planów,
jakie ludzkość wiąże z danym globem. Inaczej postępuje się
na planecie przygotowywanej do skolonizowania, inaczej
jeśli przeznaczy się ją na rezerwat naukowo-badawczy,
jeszcze inaczej w wypadku, gdy może nie zawitać tam żaden
człowiek w dającej się przewidzieć przyszłości.
A zabiera się w drogę jak największą rozmaitość form.
0 ile nie ma to być tylko mało znaczący eksperyment, albo
rozruch biogenezy na globie typu Praziemi sprzed czterech
miliardów lat, jeszcze martwym, ale podatnym na impuls
zaszczepienia pierwocin życia — aklimatyzacja powinna
dotyczyć wielu tysięcy gatunków.
Za przeniesieniem na nowy grunt pokaźnej części biosfery
głosują nie tylko względy estetyczne oraz przywiązanie
człowieka do ziemskich krajobrazów z ich niepowtarzalną
florą i fauną. Jeśli w ogóle podejmujemy taką ingerencję na
obcych ciałach niebieskich, musimy się liczyć z niewzruszony-
mi prawami życia. Biocenozy brutalnie okrojone do drobnej
garstki gatunków byłyby jedynie kalekim dziwolągiem, nie-
zdolnym do harmonijnego rozwoju; obumarłyby wkrótce
1 okolica powróciłaby do stanu, jaki zastali odkrywcy.
Monokultury i monohodowle, szczególnie w dziewiętnas-
tym i dwudziestym stuleciu modne jako najwygodniejsze ze
względów handlowych, są zaprzeczeniem zdrowej przyrody
i nigdy nie przetrwałyby na obcej planecie, gdzie brak innych
ogniw z nimi spokrewnionych. Takie wynaturzone zespoły
roślinne i zwierzęce mogły niegdyś istnieć na Ziemi tylko
dlatego, że nikt nie był w stanie dokładnie ich wyczyścić:
sprowadzić do stanu takiej teoretycznej „doskonałości", przy
którym zawierałyby wyłącznie to, co ludzie uznali za użytecz-
ne dla doraźnej eksploatacji, jaką zamierzyli. Ze spojrzenia
biologa łan pszenicy, plantacja fistaszków, pole ziemniacza-
ne, gaj pomarańczowy, hodowla karpi, a nawet łowisko,
w którym myśliwi stwarzali pomyślne warunki rozwoju
wyłącznie swej ulubionej zwierzynie — to żałosna karykatura
przyrody.
Natura broni się sama. Każdą sztuczną biocenozę, choć-
by najstaranniej pielęgnowaną, określa nie tylko to, co nam
się rzuca w oczy, lecz również nieprzeliczalne zastępy drob-
nych organizmów roślinnych i zwierzęcych, niepozornych,
często wręcz niewidocznych bądź wskutek znikomych roz-
miarów, bądź ukrytego trybu życia — w glebie, pod korą,
w tkankach innych ustrojów. Bez tego nie byłoby ciągów
żywieniowych, nie byłoby równowagi między drapieżcą
a jego ofiarą, nie byłoby w ogóle życia.
Prastary mit Arki Noego dobrze świadczy o mądrości
ludzi, którzy go stworzyli — częściowo obserwacyjnej, a częś-
ciowo intuicyjnej. Biologicznym wyposażeniem „Sindbad"
przypomina tamten legendarny korab. Taki zestaw pod-
stawowy umożliwia wprowadzenie na Zieloną wszystkich
zwierząt hodowlanych i roślin uprawnych, z górą ośmiuset
gatunków kręgowców i nieco więcej roślin wyższych, kilka
tysięcy form bezkręgowców tkankowych, drobnoustrojów
oraz grzybów. Jest to reprezentacja wszelkich biotopów,
bardzo skromna ale na tyle powiązana wzajemnymi uwarun-
kowaniami, by te nowe biocenozy miały charakter trwały.
Udając się w rejs z takim ładunkiem, wzięliśmy pod uwa-
gę, że jeśli „ożywimy" planetę upatrzoną do osiedlenia —
następna wyprawa zabierze zestaw uzupełniający: formy,
których nie udało się wyhodować, inne nie uwzględnione
przez nas a pożądane w zastanych warunkach, wreszcie
rośliny i zwierzęta rzadkie, na Ziemi zagrożone wymarciem,
które dopiero teraz zaznają więcej spokoju w olbrzymich
parkach planetarnych, nie kolidując z wymogami zalud-
nienia i gospodarki, albo z innych względów będą się rozwijać
swobodniej niż w Ojczyźnie.*
Ludzkość miała dotąd niewiele doświadczenia w ob-
sadzaniu ziemskich organizmów na dalekich globach. Wie-
dziano tylko, że sprawa jest stosunkowo prosta jeśli się tworzy
nową biosferę na planecie jałowej. W innym wypadku grozi
powtórzenie — z bardzo różnorodnymi modyfikacjami —
powszechnie znanych klęsk, jakie w epoce wielkich odkryć
geograficznych i w paru następnych wiekach sprowadzało
bądź zawleczenie, bądź umyślna, nieprzemyślana aklimaty-
zacja zwierząt i roślin z obcych regionów. W astronomicznym
Także my dysponujemy gametami ponad stu gatunków zwierząt i roślin
poddanych rygorystycznej ochronie. Ale brak wśród nich form najrzad-
szych, bo nie chcieliśmy ryzykować ich lecąc w nieznane.
wydaniu takich przedsięwzięć, na plan pierwszy wysuwa się
współzawodniczenie o teren. Nadto mogą wystąpić objawy,
które w dalekiej analogii da się przyrównać do konfliktu
serologicznego, powodującego odrzucanie przeszczepów —
lecz to grozi głównie w zderzeniu z biosferą bardzo młodą,
typu Ziemi sprzed dwóch albo trzech miliardów lat.
Zielona stanowi przypadek pośredni. Życie na niej,
zasiedziałe może od tak dawna jak na Ziemi, wytworzyło
tylko rośliny. Odpada więc rywalizacja miejscowej fauny
z zaimportowaną. Brak drobnoustrojów usuwa klasyczne
niebezpieczeństwa, mogące udaremnić zasiedlenie obcych
form życia. Ten obraz nieco przybliża całą akcję do operowa-
nia na planecie martwej, gdzie o powodzeniu eksperymentu
przesądzają w lwiej części fizykochemiczne właściwości
globu.
Nader sprzyjającą okoliczność stanowi, że miejscowa flo-
ra okazała się jadalna dla ludzi, a nawet pożywna. Wiele
kłączy, pędów, liści, kwiatów i owoców tak wybornie nam
smakuje, że zamyślamy wprowadzić te rośliny do ziemskich
upraw. Jest to duża niespodzianka. Dotąd mocno powąt-
piewano, aby produkty obcych biosfer mogły być strawne dla
ludzi i zwierząt. Sceptyków nie przekonały nawet dawne,
dwudziestowieczne eksperymenty ze szczurami, które jadły
z powodzeniem papkę sporządzoną w oparciu o syntetycz-
nie otrzymane aminokwasy nie występujące u nas w natural-
nych białkach. Odpowiadali oni, że nie zachowano w tym
doświadczeniu rygorów koniecznych dla uwiarygodnienia
go — skoro i karma, i konsumenci wywodzili się z tej samej
planety.
Wbrew pozorom, przyswajalność tkanek miejscowych
roślin dla ziemskich organizmów nie upraszcza wprowadze-
nia tu fauny. Istnieje niebezpieczeństwo, że tutejsze rośliny
okażą się i smaczne, i pożywne nawet dla niektórych mono-
fagów żywiących się na Ziemi tylko jednym, ściśle określonym
rodzajem paszy. Stwarza to groźbę szybkiego zdewastowania
stepów i puszcz, a nadto rozpanoszenia się takich gatunków
zwierzęcych, których wybujała mnożność trzymana była na
Ziemi w ryzach między innymi przez wybredność pokar-
mową.
Opinie co do wprowadzania już teraz ziemskich organiz-
mów w nasz nowy świat mocno różnią się wśród załogi,
zarówno w kwestiach zasadniczych jak i w szczegółach. Jest to
główny temat nie tylko narad, lecz i codziennych rozmów.
Osobiście uważam, że powinniśmy z tym zaczekać — prócz
zamkniętych hodowli drobiu i dużych zwierząt gospodar-
skich, nawet w razie rozplenienia się na swobodzie, łatwiej-
szych do opanowania niż króliki lub gołębie. Wprawdzie
mamy spory zapas wszelkich możliwych konserw o nominal-
nej ważności dwóch stuleci (po tysiącu lat będą równie
smaczne i zdrowe). Także syntetyczna żywność z już urucho-
mionych przetwórni w niczym nie ustępuje produktom
naturalnym. Jest nawet lepsza. Ale człowiek nie potrafi
odciąć się śmiało od atawistycznych upodobań do świeżych
potraw roślinnych i zwierzęcych. Choć w tutejszej florze nie
brak specjałów, które na Ziemi mogłyby uświetnić wykwint-
ną ucztę — wszyscy marzymy o prawdziwej kapuście,
prawdziwych ziemniakach i pomidorach, udźcu baranim
d'bo pieczonym indyku.
Nie ma sensu rozpoczynać wprowadzania fauny od takich
wielkich ssaków, jak słonie, żyrafy i nosorożce. Któż zaręczy,
że miejscowa pasza będzie im odpowiadać? Zresztą to szerszy
problem, do empirycznego rozstrzygnięcia: czy tutejsze rośli-
ny, coraz mocniej uwzględniane w naszym jadłospisie, da się
skarmiać przez sprowadzone czworonogi? W przeciwnym ra-
zie, musielibyśmy wyhodować prawie cały zestaw przywiezio-
nych zarodków. Został on dobrany jako wybór kompletny,
w którym nie brak żadnego ogniwa łańcuchów pokarmowych.
W kwestii roślin kwiatowych uwzględniliśmy w każdym
poszczególnym wypadku odpowiedniego owada albo ptaka,
zapylającego dany gatunek. To samo dotyczy karmy roślino-
żerców i drapieżników. Także bakterie, spełniające w każdej
biocenozie typu ziemskiego funkcje bardzo różnorodne, a nie-
odzowne dla jej prosperowania, przywieźliśmy w znacznym
wyborze. Z małymi wyjątkami, poniechaliśmy drobnoust-
rojów chorobotwórczych, choć na Ziemi podnosiły się głosy,
że flora i fauna wyzbyta bakteryjnych oraz wirusowych
prześladowców nie tylko rozpleni się w nadmiarze, lecz taki
stan rzeczy okaże się ponadto czymś nienaturalnym, w pew-
nym stopniu przypominając dawne monokultury, tylko wy-
zbyte w sposób znacznie radykalniejszy, bo zupełny, ,,za-
śmieceń" jakich człowiek sobie nie życzył.
Oddzielny problem stanowi zasiedlenie mórz. Mnie się
wydaje zbyt wcześnie na roztrząsanie tej sprawy — tym
bardziej, że najbliższe morze leży paręset kilometrów od bazy
(Darwinia znajduje się pośrodku obszernej płyty lądowej).
Jednak znaleźli się wśród nas smakosze, którzy marzą bądź
o wybornej rybie, bądź o produkcji kawioru. Podczas którejś
dyskusji posłużyłem się przykładem, że samica dorsza składa
w jednym lęgu do dziewięciu milionów jaj. Para tych ryb
wpuszczona do morza, gdzie nie miałaby naturalnych wro-
gów (włącznie z amatorami ikry), w krótkim czasie wypeł-
niłaby swym potomstwem cały akwen, grzbiet przy grzbiecie;
byle ta populacja miała czym się wyżywić.
Moim oponentom nie chodziło wprawdzie o dorsze.
Ale szczególnie chwalone przez nich ryby jesiotrowate
także składają na raz parę milionów jaj. Kłopoty pogłę-
biało życzenie (zresztą trudne do spełnienia) maksymalnego
oszczędzania ich ikry przez niewprowadzenie poważniej-
szych jej konsumentów do zarybionych rzek. Mam znacznie
mniejsze zaufanie do skutecznego dobywania jej przez nas na
czarny kawior — niż by to uczyniły na tarliskach rozmaite
ryby i wodne bezkręgowce.
Najostrożniejsi spośród nas obstają za odwleczeniem
wszelkiej hodowli do czasu lepszego poznania miejscowej
przyrody. Wciąż jeszcze nie jesteśmy pewni czy rośliny są
jedynymi żywymi organizmami na Zielonej. Jeśli istnieje tu
jakaś fauna, nie wolno sprowadzić na nią nieobliczalnych
zagrożeń. Byłoby to powtórzenie tamtych niesławnych prak-
tyk sprzed wieków, kiedy aklimatyzowanie domowych i dzi-
kich zwierząt (także roślin) z dala od ich ojczyzny, w obcych
biocenozach, często nader hermetycznych, nieodpornych na
taki najazd — spowodowało zgubę setek gatunków kręgow-
ców, nierównie liczniejszych form owadów i innego drobiaz-
gu oraz mnóstwa endemicznych roślin. Inwersje obcoplane-
tarnych rodzajów z przyrodą Zielonej mogą się okazać jeszcze
niebezpieczniejsze. Zresztą wystarczająco zagrażają temu, co
już poznaliśmy: roślinom.
Musimy także baczyć na dobro ludzi, którzy niewątpliwie
zamieszkują ten glob. Przy okazji zwracam uwagę, że skoro
nie odkryliśmy ich dotychczas mimo poszukiwań przep-
rowadzanych rozmaitymi metodami — równie dobrze, a na-
wet łatwiej mogły ukryć się przed nami zwierzęta, choćby
dużych rozmiarów.
Jeśli chodzi o tubylców, zamierzona implantacja obcych
form na Zieloną niesie im wiele zagrożeń. Wszyscy zgadzamy
się, że nie wolno zasiedlić planety rosłymi drapieżnikami, Ale
czy konkurenci pokarmowi nie okażą się podobną klęską? Cóż
by się stało, gdyby jakiś skromny owad odegrał taką rolę, jak
zawleczona w dziewiętnastym wieku do Ameryki brudnica
nieparka, pustosząca sady dopóki nie sprowadzono z Europy
pasożytów tej ćmy, które tam utrzymywały jej populację na
znośnym poziomie? A co by było, gdyby jakaś roślina, na
Ziemi nieszkodliwa lub wręcz pożyteczna, rozpleniła się tak
wybuchowo jak amerykańska opuncja, zasadzona przez
australijskiego farmera dla hodowania na niej koszenili?
Wymknęła się ona spod wszelkiej kontroli i po stuleciu
zagarniania coraz to nowych rejonów, w połowie dwu-
dziestego wieku była bliska obróceniu wniwecz najurodzaj-
niejszych obszarów piątego kontynentu, czemu zapobiegło
dopiero sprowadzenie z Ameryki niepozornego motylka,
którego żarłoczne gąsienice uporały się z tą plagą, dosłownie
rozsadzając od wewnątrz grube pędy kaktusów.
Nie zabraliśmy ani jaj brudnicy nieparki, ani nasion
opuncji — ale jest wysoce prawdopodobne, że nasz zestaw
podstawowy zawiera gatunki, które na Zielonej gotowe
spełnić podobną rolę. Co gorsza, w porę nie wezwiemy na
pomoc ich naturalnych wrogów z Ziemi oddalonej ponad
osiemnaście lat świetlnych. Wtedy może nawet wypadnie
uciec się do walki chemicznej, dawno zarzuconej, gdyż niosła
więcej trwałych szkód niż doraźnego pożytku.
Przeciwwagą tych, którzy pragną jakąkolwiek hodowlę
odłożyć na później, są kąpane w gorącej wodzie wiartogłowy.
Nie umiem pojąć ich niefrasobliwości — tym bardziej, że ci
sami ludzie w innych sprawach jeszcze tak niedawno przeja-
wiali umiar i zdrowy rozsądek. Teraz, jakby owładnięci
euforią jak najrychlejszego zaszczepienia Zielonej widoków
z Ojczyzny, kierują się maksymą:, Jakoś to będzie..." Niezbyt
wiem czy zależy im głównie na korzyściach gospodarczych
(w ostatecznym rachunku sprowadzających się do smako-
szostwa — bo inne użytkowanie żywych organizmów nie ma
sensu), czy estetycznych. Jedne i drugie oznaczają wspomin-
kową tęsknotę za tym, co opuściliśmy. Mną również często
miotają takie uczucia, lecz potrafię trzymać je w ryzach.
Przynajmniej na razie.
Wreszcie po wszystkich tych sporach zapada decyzja
uruchomienia hodowli tylko niektórych zwierząt i roślin. Ten
kompromis prawie nikogo nie zadowala. Lecz to jest po-
spolitą właściwością kompromisów...
Mnie w całej sprawie najprzód zdumiała, a wkrótce zanie-
pokoiła postawa kapitana. Ten wyga kosmicznych szlaków,
najwłaściwszy człowiek na właściwym stanowisku —jak ma-
wiano przed wiekami, lubując się w wyświechtanych fraze-
sach — dotąd wyróżniał się ponad wszystko stanowczością
i silną wolą. W rejsie — zgodnie z regulaminem, jaki astro-
nautyka przejęła jeszcze z dawnych morskich tradycji —rzą-
dził samowładnie i jego rozkazy nie podlegały zakwestiono-
waniu. Ta sytuacja zmieniła się na Zielonej, gdzie z załogi
statku przekształciliśmy się w grupę osiedleńczą. Wprawdzie
sami poprosiliśmy kapitana, by nadal nam przewodził, gdyż
najlepiej się do tego nadawał — lecz decyzje zapadały teraz
wspólnie, w wyniku powszechnej dyskusji. Nie wyłoniliśmy
„rządu planety" ani czegoś w tym rodzaju, bo takie ciało
byłoby humoreską w społeczności liczącej tuzin obywateli.
Otóż kapitan zabiegał początkowo, by na razie ograni-
czyć hodowlę do kilkunastu podstawowych gatunków zwie-
rząt i roślin wytypowanych jako pożądane, z dodaniem
takich form (o wiele liczniejszych, rzecz prosta), które
wzajemnie warunkują utrzymanie przy życiu tego mikrozes-
połu ziemskiej przyrody. Przy okazji dokonalibyśmy wielu
testów jadalności miejscowej flory dla sprowadzonych zwie-
rząt, oraz innych oddziaływań na siebie przedstawicieli obu
tak pożenionych biosfer. Wiem z rozmów z kapitanem, że
gdyby koniecznie musiał wybierać między dwiema skrajnoś-
ciami, bez namysłu poparłby tych, którzy chcieli odroczyć
wszelką hodowlę. Lecz już za kilka dni kapitan miał bardziej
elastyczne podejście do tej sprawy. Co najdziwniejsze, odnios-
łem wrażenie jak gdyby go to coraz mniej obchodziło.
W pewnym momencie po prostu się przeraziłem. Ktoś z nas,
zamiłowany myśliwy, podczas jednej z takich debat (mają-
cych, jak zawsze, charakter swobodnej gawędy z licznymi
dygresjami) snuł opowieść o polowaniu w rezerwacie łowiec-
kim zajmującym jedną z niewielkich wysp Archipelagu
Malajskiego, dokąd wprowadzono rozmaitego grubego zwie-
rza. Gdy się rozpływa! nad swoim celnym strzałem do
tygrysa, oddanym ze starożytnej kulowej myśliwskiej broni
palnej z lornetką (czyli z tak zwanego sztucera) — w mig
pojąłem do czego prowadzi. Rzeczywiście, w chwilę później
już agitował za wyhodowaniem tygrysów!
Spojrzałem ukradkiem na kapitana. Nie wyglądał na
zbulwersowanego. Kiedy przemówił, omal się nie przewróci-
łem. Powiedział tak: — Czy koniecznie musimy zacząć od
tygrysa? Cyjony ci nie starczą?
To wcale nie był żart. Na szczęście obroniliśmy się i przed
hodowlą tygrysów, i cyjonów. Ale sam pomysł! Cyjony to
dzikie psy indyjskie, których małe stado osacza właśnie
tygrysa i rozszarpuje go na strzępy. Wpadlibyśmy więc
z deszczu pod rynnę. My jak my, ale tubylcy! Strach po-
myśleć — jeśli zamieszkują lasy i nie są uzbrojeni w świecie,
gdzie nawet mrówka nie zagraża człowiekowi...
Spory hodowlane ustały szybciej i spokojniej niż należało
się spodziewać. Ostatnie dyskusje były zresztą trochę nijakie;
jakby zaspane. Ja też niczemu nie oponowałem, choć jeszcze
tydzień wcześniej może wykłócałbym się w sprawie szczyg-
łów, sikor i paru innych ptaków śpiewających — zwłaszcza
dlatego, że ziarnojady i formy owadożerne wymagały dodat-
kowego wprowadzenia na Zieloną szeregu zwierząt i roślin
tego typu, a na swobodzie mogły łatwo wymknąć się spod
naszej kontroli. To dotyczyło zresztą i samych ptaków. Ale
teraz machnąłem ręką: niech się dzieje, co chce.
W tym czasie, kiedy w inkubatorach i na grządkach
przygotowujemy pierwszy rzut ziemskich organizmów wkró-
tce mających się włączyć w biosferę Zielonej, ani na chwilę nie
osłabiamy wysiłków nad pozyskaniem Seda, dziecka puszczy,
dla naszego świata.
Od dnia znalezienia chłopca nikt z nas nie wątpił, że
pozyskaliśmy klucz do tajemnicy ludzkiej przeszłości na tej
planecie. Kiedy upływały miesiące, a nie odkryliśmy żadnych
innych tuziemców, to przeświadczenie wzmocniło się
o strach. Nie tylko ja odbierałem to w ten sposób. Ale opisać
mogę jedynie swoje własne emocje. Zdaje mi się, że ja,
astronauta, odczuwałem atawistycznie coś z lęków jaskinio-
wca wietrzącego czary i złe uroki tam, gdzie my zwykliśmy
dostrzegać bieg wydarzeń rządzących się prawami jedynego
świata, do którego należymy wraz z całym Kosmosem jako
jego spójne ogniwo. Mały człowiek, nagi i niemy, zagubiony
w puszczy odległej planety, a tak ogromnie ludzki całym sobą,
każdym odruchem i każdym spojrzeniem — naruszał ten ład,
bo miał na tle wielkiej pustki, w swej samotności i w swoim
człowieczeństwie, coś z irracjonalnej zjawy.
Najmozolniejsze były początki. Nie zapomnę tamtych
ustawicznych zaskoczeń widokiem Seda, które on odwzajem-
niał. Długo, bardzo długo nie odwzajemniał nam niczego
więcej. Nie umieliśmy odgadnąć, co myślał o nas i o naszym
statku: wielkim kulistym kształcie, który swoją pompatycz-
nością drażnił doskonałą dzikość planety. Sed tak samo nie
pasował do tej dzikości, ale skąd miał o tym wiedzieć? Czuł się
tutejszym, i basta.
Obopólne zdumienie wciąż nie ustępowało. Nieraz łapa-
łem się na tym, że w sytuacjach kiedy nie uczestniczyłem
w tak zwanym wychowywaniu Seda — nie spodziewałem się
więcej zrozumienia od niego niż od martwych przedmiotów.
A zresztą, utarte mówienie o wychowywaniu chłopca było
w gruncie rzeczy nadużywaniem terminu językowego. To
nic, że każdy z nas wkładał w to i wieie serca, i zapału
badacza. Sed był z nami, a zarazem stał na uboczu wszyst-
kiego cokolwiek uosabiało nasz świat.
Uzmysławialiśmy to sobie tym dobitniej, im gorzej rozu-
mieliśmy jego świat. Chwilami zdawało nam się, że to świat
nieprzystający nie tylko do nas, lecz i do swojego podmiotu:
bo Sed był przecież człowiekiem, tak samo jak my.
Automat, który odkrył Seda, poczytał go za zwierzę,
ulatego nie porozumiawszy się z bazą, niezwłocznie wezwał
robota przeznaczonego do chwytania okazów fauny. Ten
wąsko wyspecjalizowany aparat miał komplet odpowiednich
urządzeń stosowanych na Ziemi. Gdyby spotkał silną bestię,
odurzyłby ją zastrzykiem środka uspokajającego i wezwał
grawilot transportowy. Lecz mając przed sobą wątłą istotkę,
robot łowczy postanowił zabrać ją we własnym zakresie:
zarzucił na chłopca sieć, omotanego nią wsadził ostrożnie do
elastycznego pojemnika i wzbił się z nim w powietrze. Tak
przebiegło kosmiczne porwanie, pierwsze o jakim wiadomo.
Ten pożałowania godny błąd sprawił, że dziwne za-
chowanie Seda przez długi czas przypisywaliśmy głównie
szokowi, jakiego doznał podczas schwytania oraz transpor-
tu. Zgoła uszło naszym przypuszczeniom, abyśmy mogli —
wciąż od nowa — przerażać go... my sami.
Stwierdziwszy, że Sed ma narządy mowy i słuchu w zupeł-
nym porządku, najpierw podejrzewaliśmy, iż właśnie tamten
szok poraził je bądź też wprawił chłopca w upór milczenia.
Przemawialiśmy więc do niego cicho i łagodnie, ufając że
słyszy nas i rozumie. Przede wszystkim chcieliśmy poznać
dlaczego uciekł do lasu oraz gdzie są jego rodzice. Robot
zwiadowczy, który go odkrył, dostał polecenie przeszukania
tego miejsca i odnalezienia jakichkolwiek ludzi w okolicy.
Tak upłynął pierwszy dzień z Sedem. Pod wieczór
zdaliśmy sobie sprawę, że chłopca nie nauczono mowy. Było
to stwierdzenie na tyle zagadkowe, iż nie spieszyliśmy się
komentować go. Zachowanie Seda upewniało, że jego niemo-
ta wiązała się z całym krótkim życiorysem, jaki miał za sobą.
To przywodziło do nader śmiałych podejrzeń: Sed nie
sprawiał wrażenia osoby wychowanej przez ludzi!
Jak to rozumieć? Wszelkie spekulacje myślowe prowadzi-
ły donikąd. Mimo to, snuliśmy je. Ktoś w jednej z takich
luźnych gawęd — usprawiedliwiając się, że głośno myśli
— sięgnął do rozmaitych opowieści o ludziach wychowanych
przez zwierzęta. Ten motyw przewijał się w niezliczonych
starych lub bardzo starych mitach; najbardziej znanym, lecz
wcale nie najdawniejszym jest rzymska wilczyca, która
wykarmiła Romulusa i Remusa. W nowszych czasach, kiedy
modniejsze od legend stawały się sensacje, pełno było donie-
sień o dzieciach porwanych w niemowlęctwie i wychowanych
przez zwierzęta. Takie fenomeny przypisywano wilkom,
lwom i innym drapieżcom. Prawie zawsze miały to być
samice powodowane instynktem macierzyńskim. Trzeszczała
o tym nie tylko prasa lżejszego kalibru, dbała o wzmożenie
swej poczytności za wszelką cenę, lecz nieraz także poważne
czasopisma. Nawet nie wszyscy biologowie podważali wiary-
godność tych opisów.
Dziś takie opowiastki wrzucamy między bajki. Nie dlate-
go, aby pantera bądź wilczyca nie mogła z własnej inicjatywy
przygarnąć noworodka obcego gatunku. Chodzi o to, że
ludzkie dziecko nie jest w stanie przeżyć bez odpowiedniej
opieki, w szczególności — bez właściwego żywienia. A to
mogą mu zapewnić wyłącznie ludzcy opiekunowie. Czyżby
na Zielonej ta trudność została ominięta? Podchodząc do
sprawy na zimno, bez z góry powziętych uprzedzeń, przypa-
dek Seda dopuszczał wzięcie pod uwagę nawet takiego obrotu
wydarzeń.
Sięgając do wspomnianych relacji z dawnych czasów,
przeważnie mówiły one o dzieciach chodzących na czwora-
kach w taki sposób, jak to czynią szympansy oraz inne małpy
człekokształtne, które podpierają się dłońmi mniej lub bar-
dziej zaciśniętymi w pięść. Gdyby Sed bodaj częściowo
uprawiał taki chód, wierzchnia strona jego palców u rąk, za
wyjątkiem kciuków, uległaby stwardnieniu skóry lub nawet
zrogowaceniu. Wygląd dłoni chłopca zupełnie temu za-
przeczał. Nadto, chodził on normalnie, w postawie wypros-
towanej, ani pochylony, ani zgięty w kolanach — co zresztą
stanowiło w jego sposobie bycia jedną z nielicznych cech,
którą nie odstawał od nas.
Zaczęliśmy snuć coraz bardziej nieprawdopodobne do-
mysły. Raz padło przypuszczenie, że gdzieś na Zielonej
w niedostępnych uroczyskach żyją zwierzęta o wysokim
rozwoju mózgu (pod tym względem analogiczne do mał-
poludów), które skutecznie zaopiekowały się Sedem. Brzmia-
ło to jednak zgoła nieprzekonująco. Choć egzobiologia
rozporządza nader skromnym materiałem porównawczym,
już dawno otrząsnęliśmy się ze złudzeń, że odkryjemy gdzie-
kolwiek przyrodę bardzo podobną do ziemskiej. Wachlarz
tych rozbieżności rozkłada się tym szerzej, im wyższy poziom
Psychiczny wchodzi w rachubę. Dlatego zwierzęta z obcych
planet, obojętne jakie, wydają się jeszcze mniej odpowiednie
na opiekunów ludzkiego dziecka niż ziemskie drapieżniki. Co
innego—jestestwa rozumne. Ale w wypadku Seda odpadała
taka możliwość.
Pomimo bardzo ludzkiej psychiki — trudnej do skon-
kretyzowania, lecz wyczuwalnej na każdym kroku — Sed nie
miał sposobu bycia człowieka. Sprawiał wrażenie indywidu-
um wrzuconego w świat wprawdzie nieobcy mu wewnętrznie,
lecz całkiem nieznany. Wydawało się to wręcz niedorzeczne.
Przecież nie miało znaczenia, że przylecieliśmy z daleka:
należymy i do tego samego gatunku, i do tej samej kultury.
Trzy wieki zerwania więzi między ludźmi z Ziemi a ludźmi
z Zielonej nie mogło wykopać aż takiej przepaści...
Do czasu pozostawiliśmy na boku zagadkę, czemu Sed nie
potrafi mówić. Już było jasne, że tym jego niedowładem nie
wyjaśnimy całej reszty zachowań chłopca. Badania wykazały
ponad wszelką wątpliwość, iż miał inteligencję cztero-, czy
nawet pięciolatka. Jego rozwój umysłowy nie pozostawiał nic
do życzenia. Dopiero na tym tle obycie chłopca, a raczej
kompletny brak obycia z ludźmi i z ich normalnym otocze-
niem, dezorientował z kretesem.
Zaczęło się od ubioru. Zrazu nie rozważaliśmy przyczyn,
dla których Sed był nagi — bo po co? Widocznie tak wybiegł
z domu i zagubił się w lesie. Wprawdzie nie było z nami
żadnych dzieci, lecz skrojenie ubranka na jego miarę zajęło
robotowi krawieckiemu ileś tam sekund; po czym wziąłem
w rękę ten luźny jednoczęściowy strój i zbliżyłem się do
chłopaka. Spojrzał na mnie z ukosa. Ani nie podszedł, ani nie
uciekał. Wyglądało na to, że w ogóle nie wie o co chodzi.
— Gra jak rasowy aktor — przebiegło mi przez myśl.
Wyprowadził mnie z błędu skok Seda w momencie, kiedy
uniosłem go lewą ręką, prawą usiłując wciągnąć na niego
ubiór od dołu. Poczuwszy dotyk tkaniny może się przeraził, że
skrępuję mu nogi. Z niespodziewanym wigorem wierzgnął
przed siebie. Poczuwszy kopnięcie w kostkę, które mnie
porządnie zabolało, położyłem Seda na podłodze.
Chłopiec zerwał się gwałtownie i pędem wpadł na okno,
uderzając głową o szybę. Elastyczna jej powierzchnia ugięła
się na tyle, że nie odniósł obrażeń. Zdążyłem dobiec, by
uchronić go przed upadkiem. Sed wyszarpał mi się z rąk,
czemu nie usiłowałem przeszkodzić. Taki był początek naszej
gehenny wielkiej cierpliwości, której końca wtedy nie widzie-
liśmy.
Ten incydent odwiódł nas na długo od prób przyodzia-
nia Seda. Postanowiliśmy szanować jego wolę we wszyst-
kim, cokolwiek było możliwe. To się łatwo mówi. W rzeczy-
wistości mieliśmy z tym nieprawdopodobną mordęgę.
Początkowo Sed dziwił się na każdym kroku. Nie wyrażał
tego ekspresywnie, lecz baczna obserwacja nie pozostawiała
jakichkolwiek złudzeń. Zdumiewały go nasze ubiory, sprzęty,
urządzenia, najprostsze przedmioty, środki lokomocji. Nie
korzystał dobrowolnie nawet z takich wytworów cywilizacji,
jak krzesło.
Pierwszym poważnym kłopotem było karmienie Seda.
0 ile z jego nagością mogliśmy się łatwo pogodzić, tolerowa-
nie głodówki nie wchodziło w rachubę. Tymczasem chłopiec
nie tylko nie chciał siąść do posiłku przy stole i używać
sztućców, lecz także wzbraniał się spróbować jakiejkolwiek
z naszych potraw. Dopiero niektóre miejscowe owoce, pędy
1 liście zyskały jego uznanie. Po dokładnych oględzinach
zjadał je na podłodze, zawsze w tym samym kącie swego
pokoju, po lewej stronie okna.
Pragnąc bliżej poznać kulinarne gusty Seda, cztero-
osobowa grupa zaciągnęła go w plener. Ja nie poszedłem,
gdyż nadzorowałem wtedy zakładanie siłowni geotermicznej
nad Morzem Smoka. Chcąc uspokoić chłopca, koledzy nie
zabrali żadnych robotów, bo Sed ich nie cierpiał. Dopóki szli
po łące, chłopak wesoło zbierał owoce, kwiaty, pąki, a czasa-
mi wyrywał mięsiste kłącza. Jedne specjały zjadał na miejscu,
inne niósł pod pachą, widocznie robiąc zapas na później. Nasi
dyskretnie kręcili film, by później sporządzić wykaz roślin,
które Sed szczególnie upodobał.
Być może eksperyment zakończyłby się gładko, gdyby
nie wycieczka do lasu. Już podchodząc do niego, Sed prze-
jawiał nienaturalne podniecenie. Skoro tylko znaleźli się
wśród drzew, jak strzała śmignął w bok i wdrapał się na jedno
z nich, pod sam wierzchołek. Od tej chwili spacer przemienił
S1? w ściganie chłopca, niemal oszalałego wizją wolności.
Koledzy niechętnie mówili o szczegółach; przyszli całkiem
zbulwersowani. Po kolejnych wspinaczkach na pnie, biegach
po długich poziomych konarach, skokach z jednych na
drugie, ryzykowaniu strącenia Seda albo spadnięcia samemu,
gonitwach bądź pełzaniu przez splątane zarośla — schwytali
uciekiniera i, szamocącego się, przynieśli na rękach do Domu.
Było to już drugie użycie przemocy wobec Seda.
Eksperyment „kulinarny" nie został dokończony, a nale-
żało zamknąć listę roślin spożywanych przez chłopca (było to
ważne również dla naszego jadłospisu). Toteż w tym samym
dniu zrobiliśmy obszerny wybieg, który zaczynał się jako step
i przechodził w sawannę. Nie dołączyliśmy rąbka zwartej
puszczy w obawie, że Sed skryje się w gąszczu na stałe
i przyjdzie nam wyciągać go stamtąd; a postawiliśmy sobie za
punkt honoru nie powtórzyć sytuacji, która zmusiłaby nas
zniewolić chłopca raz jeszcze.
Być może te obawy były płonne. Dzięki stworzeniu wy-
biegu, wiele spraw wyjaśniło się w przyspieszonym tempie.
Kiedy budowaliśmy zaporę z pola siłowego dla odgraniczenia
doświadczalnego terytorium, do głowy nam nie przyszło, że
przyniesie ono korzyści niewspółmierne do poznania ulubio-
nych potraw Seda. A mocno zastanawialiśmy się czy ten
wybieg zbudować. Podnosiły się wtedy głosy sprzeciwu,
wśród nich mój własny. Kierowałem się szacunkiem dla czło-
wieczeństwa Seda: mały nagi chłopiec, myszkujący wśród ziół
i zarośli na niby-wolnej przestrzeni, zbyt mocno przypominał
mi szympansy w zoo, potraktowane właśnie w taki sposób.
Dobrze zadomowiwszy się na wybiegu, Sed nie chciał
w ogóle wracać do zamkniętych pomieszczeń. Zostawiliśmy
otwarte drzwi Domu, na wypadek gdyby się jednak namyślił.
Ale nie korzystał z tego.
Nowa sytuacja uprościła pewne zabiegi wychowawcze.
Między innymi dotyczyło to mycia się Seda, co dotąd przy-
sparzało nam żmudnych kłopotów. O używaniu mydła i ręcz-
nika nie było co marzyć: odtrącał je ze wstrętem, jak wszelkie
symptomy cywilizacji. W ciepłej wodzie w ogóle myć się nie
chciał, a w zimnej — rzadko, przy tym niechętnie i niestaran-
nie. Zastanawiało nas, że kiedy odkryliśmy go, był wpraw-
dzie mizerny, podrapany tu i ówdzie, lecz wcale nie brudny.
Na wybiegu udało się wreszcie rozwiązać ten szkopuł.
Przed umieszczeniem tam Seda poprowadziliśmy dość daleko
rurę kanalizacyjną, by trysnęła spod zwartych ziół źródeł-
kiem letniej wody. Reszta była niewidoczna. Chłopiec uznał
to za naturalny ciek i mył się z upodobaniem — podobnie jak
to chyba czynił dawniej w puszczy.
Sed, nie nagabywany do korzystania z urządzeń cywiliza-
cyjnych, spotykający ludzi tylko wówczas, gdy miał nastrój
po temu — gdyż nie narzucaliśmy mu swojego towarzystwa
— dopiero teraz sprawiał wrażenie zadowolonego z życia.
Torowało to drogę do lepszego poznania natury Seda,
lecz zarazem tym ostrzej rysowało pytania o jego przeszłość.
Jeden z nas przypomniał wciąż jeszcze stosowany w bada-
niach behawiorystycznych stary test typu „Kaspar Hauser".
Polega on na wychowywaniu zwierząt od pierwszych chwil
życia w samotności, bez jakichkolwiek kontaktów z osob-
nikami własnego gatunku. Tym sposobem dowiadujemy się,
jakie zachowania i umiejętności organizmu są wrodzone,
a jakie — zdobyte przez naśladowanie dorosłych lub dzięki
autentycznym zachodom wychowawczym z ich strony; choć-
by rola piastuna u wilków i niedźwiedzi. Ta metoda upew-
niła, że nie tylko pasożytnictwo lęgowe kukułki, która siłą
rzeczy nie zna swych rodziców, lecz także zręczność fruwania
ptaków oraz ich śpiew rewirowy, obranie ustalonej dla
danego gatunku trasy sezonowych wędrówek, rytuałów zalo-
tów i turniejów godowych, jak również mnóstwo innych
ujednoliconych zachowań — zwierzę otrzymuje już w zarod-
ku jako wiano dziedziczności, z pokolenia na pokolenie
przekazywane wypróbowanym, niezawodnym kodem in-
stynktu; ani trochę nie jest do tego potrzebne wzrastanie
w gromadzie.
Inny kolega, historyk zoologii, kazał komputerowi przy-
pomnieć genezę tego testu:
„Kaspar Hauser był podrzutkiem o zagadkowym po-
chodzeniu. Pojawił się w Norymberdze w roku 1828 jako
młodzieniec lat około szesnastu. Dziwił się wszystkiemu: nie
znal ludzi, zwierząt, roślin, najprostszych sprzętów. Chodził
z równym powodzeniem na czworakach, jak na dwóch
nogach. Mówił bełkotliwie. Kiedy nauczono go jako tako
wyraźnie się wypowiadać, wyjaśnił że od niemowlęctwa żył
samotnie w ciemnym pomieszczeniu. Zaopiekował się nim
Johann von Feuerbach (ojciec filozofa). W rok później
znaleziono tego chłopca zranionego wskutek pchnięcia no-
żem; sprawca nie został wykryty. W roku 1831 adoptował go
lord Stanhope, u którego przebywał dwa lata, aż do śmierci
z powodu rany ciętej, i tym razem zadanej przez nieznanego
napastnika. Mimo wielu starań wychowawczych, Kaspar
Hauser znacznie ustępował normalnie rozwiniętemu człowie-
kowi. Przypuszcza się, iż był księciem - - następcą tronu
Badenii, odsuniętym przez hrabinę Hochberg. Imię i nazwis-
ko, które mu nadano, posłużyło etologom dla określenia
zwierząt wychowywanych w zupełnym odosobnieniu, bez
kontaktów z osobnikami własnego gatunku, a nawet z natu-
ralnym środowiskiem przyrodniczym. Eksperyment ten uda-
remnia testowanemu zwierzęciu nabycie jakichkolwiek do-
świadczeń życiowych."
Ten okrutny postępek budził — jak podkreślają dawne
źródła — powszechne potępienie nawet w czasach dzikości,
kiedy toczono krwawe wojny, legalnie zamykano ludzi do
więzień, w majestacie prawa wieszano przestępców, a nie-
rzadko nawet — o zgrozo! — tylko przeciwników politycz-
nych. Czyżby po kilkuset latach tamta wyuzdana zbrodnia
mogła się powtórzyć na Zielonej, wśród potomków nowoczes-
nej, kulturalnej ludzkości, w kosmicznej kolonii, której zało-
życieli wyselekcjonowano według nadzwyczaj ostrych kryte-
riów — w pierwszym rzędzie moralnych — stosowanych przy
doborze astronautów?
Wydawało się to niedorzeczne. Ale cóż wiedzieliśmy
o tutejszym społeczeństwie, tak skutecznie ukrywającym się
przed nami? Nie znając wpływów zewnętrznych, jakie ura-
biały tę garstkę emigrantów — chyba każdy obraz był do
pomyślenia. Człowiek jest tak wspaniale i tak niepokojąco
plastyczny...
Klimat Darwinii, ciepły przez okrągły rok, pozwala na
kaprys Seda aby spędzać cały czas pod gołym niebem.
W dwóch miejscach sporządziliśmy mu nad kępą drzew
szeroki parasol, dla niepoznaki opleciony pnączami, a niepo-
zorny rowek odprowadza na ziemi spadającą wodę w ten
sposób, aby pod tym deszczochronem zawsze było sucho. Jeśli
dłużej pada (co zdarza się tylko sporadycznie), chłopiec idzie
tam czasami na spoczynek. W dzień baraszkuje nawet pod
ulewą. Nie korzysta z dyskretnie podgrzewanych mat roz-
rzuconych tu i ówdzie, które — choć z tworzyw sztucznych
— tak dobrze imitują skołtunioną roślinność, że nie może tego
rozpoznać. Wprawdzie nigdy nie ma tu przymrozków, lecz
noce bywają chłodne. Podziwiamy odporność Seda, który
śpiąc na gołej ziemi, nie miewa gęsiej skórki. Ani razu się nie
przeziębił.
Teraz znosi bliskość ludzi i łatwiej, i chętniej. Nadal
każdej najprostszej naszej czynności towarzyszy słowne okreś-
lenie jej. Wzmożone zaufanie Seda do nas pozwoliło zrobić
krok naprzód w osobliwej nauce mówienia: przestaliśmy
ukrywać, że te objaśnienia przeznaczamy dla niego.
Trudno opisać naszą radość, kiedy Sed całkiem nie-
spodziewanie zakomunikował: „Siadam na ziemi". Powie-
dział to bardzo wyraźnie, co więcej — naśladując brzmienie
głosu kobiety, która wtedy z nim była. Zaraz usiadł po
turecku i filuternym wzrokiem starał się wywnioskować, jakie
wrażenie wywarł tym pierwszym występem.
Chociaż Sed powiększa z dnia na dzień swój repertuar
zdań, nie wzbogaca go o treści istotnie nowe. Świat tych po-
jęć, które umie i chce wysłowić, istnieje tylko w czasie teraź-
niejszym. Chłopiec nie opowiedział dotąd ani jednej rzeczy,
która się stała kiedyś. Toteż w dalszym ciągu nic nie wiemy
o jego krajanach. Wszakże ani na chwilę nie ustajemy w po-
szukiwaniach. Ta akcja jest zakrojona na dużą skalę. Mając
w świeżej pamięci sposób porwania Seda, później tak bardzo
psujący nam szyki, nakazaliśmy robotom zwiadowczym, aby
odkrytych ludzi nie chwytały ani w sieci, ani innymi metoda-
mi. Mają powiadomić bazę o odkryciu, nie stracić tubylców
z obserwacji, a same pozostać nie zauważone przez nich.
Wreszcie nadszedł upragniony meldunek. Dość daleko od
nas, w dotąd nie badanej zwartej puszczy, patrol radio-
zwiadowców wyśledził dwóch mężczyzn przedzierających się
w gąszczu. Są nadzy, z nie golonym zarostem i nie strzyżony-
mi włosami. Z nagrań ich pokrzyków, a także z całego
zachowania wnosimy, że nie władają nową artykułowaną.
Zleciwszy robotom obserwację ciągłą z ukrycia (przy
zastosowaniu pola odbijającego), gorączkowo radzimy co
czynić. Utkwił mi w pamięci drobny fragment tej dyskusji,
który — dla większej ścisłości — przytaczam z taśmy:
,,— Dotkliwie brak nam teraz psychologa.
— Któż mógł przewidzieć taką potrzebę?
— Ależ przecież jest Dana.
— To nie to!
— Nie uczono cię psychologii?
— Ależ tak! Zanudzając dokładnie. Na początku studiów
nie mieliśmy prawie nic innego.
— Więc?
— Powtarzam: to nie to.
— Dana ma słuszność: wytrawny egzosocjolog musi być
złym psychologiem.
— Dlaczego?
— Aby ustrzec się antropomorfizowania.".
To święta racja. Egzosocjologia, choć istniejąca od daw-
na, ma w sobie coś z wiedzy mglistej. Nazywana bywa
socjo-psychologią kosmitów, lecz to rażące uproszczenie.
Gdyby ją przenieść do „ziemskich" dyscyplin, objęłaby nie
tylko zagadnienia psychologiczne i socjologiczne, lecz wszel-
kie nauki o człowieku, włącznie z całokształtem antropologii.
W rzeczywistości, wisi w próżni bardziej niż jakakolwiek inna
gałąź egzobiologii — bo jeszcze wciąż czeka na to, aby się
sprawdzić: ludzie nie spotkali dotąd kosmitów twarzą
w twarz. Domyślamy się tylko, że w owym niewyobrażalnie
trudnym dialogu badacz zyska tym więcej, im radykalniej
zdoła wyjść ze skóry Ziemianina, wczuć się w rolę „obiektyw-
nego rozumu", i z takiej - - jakby zawieszonej w nicości
- wszechświatowej spojrzni, beznamiętnie analizować du-
chowy skarbiec wysoko zorganizowanej materii.
Tego podejścia nie sposób zastosować do ludzi. A takimi
są mieszkańcy Zielonej, cokolwiek by o nich mniemać.
Dotychczas sądziliśmy, że błąkający się po puszczy Sed,
trafił tam wskutek tragicznego przypadku, jaki odłączył go od
ludzkiej zbiorowości, wiodącej kulturalny żywot na tej plane-
c'e. A teraz zawalił się tamten obraz. Trudno przypuścić, że
dwaj tubylcy odkryci w leśnej głuszy, nadzy, brodaci, nie
używający narzędzi ani żadnych sztucznych przedmiotów —
zagubili się podobnie jak Sed. Wygląda, że właśnie taki jest
zwykły sposób życia ludzi na Zielonej. Ale dlaczego?
W miarę oglądania wciąż nowych trójwymiarowych
kadrów filmu transmitowanego z puszczy, pogrążamy się
w zadumę. Obaj krajowcy należą do rasy białej. Bardziej
szczegółowe określenie ich typu antropologicznego nie udaje
się. Dość podobni do siebie (może bracia? albo ojciec i syn?),
są to dojrzali mężczyźni o licach lekko pobrużdżonych, jeden
trochę szpakowaty. Wiek ich trudno określić na oko. Obficie
zarośnięte twarze, krzaczaste brwi nad oczami barwy ciem-
nego bursztynu osadzonymi dość głęboko, i nieznacznie
pochylony chód — mimo woli przydają im wyrazu dzikości.
Kontrastuje z tym wysokie czoło i zgrabny wąski nos, które to
znamiona, zwłaszcza u szczuplejszego z nich (chyba młod-
szego), w połączeniu z ładnym wykrojem ust, tworzą profil
niemal klasyczny. Tego łatwo ponadto odróżnić po złama-
nym i krzywo zrośniętym środkowym palcu prawej ręki,
którego czubek sztywno odstaje ku górze. Obaj mają włosy
ciemne, ale nie czarne, są krępej, choć nie atletycznej
budowy, dobrze umięśnieni, o twarzach ogorzałych. Jedno-
licie opalone ciała dobitnie świadczą, że chyba nigdy nie
nosili ubrań.
Wtedy po raz pierwszy pada określenie: leśni ludzie.
Przylgnęło do nich i do ich pobratymców. Rzeczywiście, tak
sobie wyobrażam pierwotnych łowców sprzed wielu tysięcy
lat. A może nie tyle łowców, co zbieraczy. Nasi tuziemcy nie
mają żadnej broni; choćby odpowiednio dobranego kija bądź
kamienia. Zresztą, na cóż mogliby polować w świecie wy-
zbytym zwierzyny?
Ktoś z nas proponuje, aby ich obu nazwać. Zgadzamy się,
że powinny to być zwyczajne ludzkie imiona, nie przypaso-
wane do szczególnych okoliczności ani trybu życia — aby
mocniej podkreślały, że oni są przecież ludźmi rodem z Ziemi,
takimi jak my. Szczuplejszy — zapewne młodszy — zostaje
Leonem, a starszy Karolem. Przekazujemy tę informację
radiozwiadowcom, by uprościć ich raporty.
Słońce świeci wysoko na dość czystym niebie, co ma
istotne znaczenie dla projekcji filmu dokonywanej ze sporej
odległości. System odbijających polowych ekranów, roz-
piętych pod rozmaitymi kątami na pułapie koron drzew, daje
w tej sytuacji obraz na tyle oświetlony — mimo półmroku
panującego tu i ówdzie w gęstszych partiach lasu — że
wyraziście odtwarza nie tylko obie sylwetki, lecz każdy skurcz
mięśni i mimikę twarzy. To studium daje bardzo wiele,
zwłaszcza kiedy staramy się zapomnieć, co wiemy o tak
niedawnym rodowodzie tych dzieci natury: potomków astro-
nautów!
Jakże głupio czuje się człowiek, kiedy musi się dziwić
oglądając zwykłych ludzi... A cóż innego mi pozostaje patrząc
na tych Tarzanów puszczy właśnie tu, na odległej obcej
planecie ongiś odkrytej i zapomnianej przez Ziemian, teraz
ponownie odkrytej?
Są cząstką naszego świata — krew z krwi, czucie z czucia
~ bliską, a jakże niezrozumiałą. Szóste, czy choćby dziesiąte
pokolenie tych, którym w niezawodny, precyzyjny sposób
przyswojono wiedzę ludzkości dwudziestego trzeciego wieku.
Którym dano we władanie cały glob — urodzajny, żyzny,
bezpański. I którzy mieli wszelkie środki, aby uczynić zeń
Dom szczęśliwy dla siebie i swych potomków...
Patrzymy w ekran. Można to nazwać gapieniem się, bo
coraz mniej z tego pojmujemy. Leon idzie przodem, pochyla
się, wyrywa roślinę o długim, pionowo wrośniętym korzeniu,
przypominającym chrzan. Ta czynność pochłania mu dwie,
może trzy sekundy. Napięte mięśnie łydki, którą się zapiera,
i przedramienia, którym wyszarpuje zdobycz, nabrzmiałe
żyły nadgarstka — i ciało z powrotem się rozluźnia. Zapytuję
komputer o siłę, z jaką leśny człowiek zadziałał. „Sto
sześćdziesiąt pięć kilogramów". Ja bym nie podołał.
Leon obrywa łodygę, przytrzymuje korzeń lewą dłonią,
a prawą ujmuje go ciasno i parę razy przeciąga w tym
uchwycie aż do końca korzenia. Spod zdartej kory jaśnieje
gładki, chyba zdrewniały miąższ barwy kości słoniowej.
Człowiek odgryza cienki koniec i wypluwa. Potem zjada
korzeń mniej więcej do polowy, starannie żując. Grubsza,
przyziemna część jest może niestrawna albo niesmaczna
(choć wygląda tak samo), bo Leon upuszcza ją i sięga po
nowe frykasy: pęk seledynowych ni to jagód, ni orzeszków
wielkości żurawin. W tym czasie Karol wysunął się parę
kroków do przodu. Przygina gałąź by poobrywać młodziutkie
pędy z rozetami jeszcze nie rozwiniętych, pomarszczonych
listków.
Puszcza milczy, jak zawsze kiedy brak wiatru. Dwaj
ludzie od kilku minut nie wydali żadnego głosu z krtani.
Kroki ich nie szeleszczą, bo tutejsza roślinność jest mięsista,
elastyczna, podłoże także nie chrzęści. Chcąc usłyszeć ich
stąpnięcia i oddechy, trzeba nastawić odbiór na zwielokrot-
nienie mocy dźwięku. Oddechy są miarowe, stąpnięcia
pewne.
W obu postaciach tkwi coś, co uderzająco przypomina
Seda. Nie umiem sprecyzować — co. Wyraz twarzy? Ruchy?
Zaduma, z której bije pewność siebie, a zarazem drzemie
w niej niefrasobliwa obojętność? Może... I zapewne jeszcze
wiele innych cech, jakie zbiorczo przesądzają o tym podo-
bieństwie.
Sed bardzo długo unikał naszego towarzystwa, na ile
mógł; jeszcze teraz nie lgnie do nas nadmiernie. Dotąd
sądziłem, że to tylko rozbieżność świata natury i świata
cywilizacji. Teraz widzę te sprawy głębiej. Rozważam, po co
Karol i Leon wędrują razem. Nie dostrzegam żadnego ich
współdziałania. Koledzy, których o to spytałem, też nie
dostrzegają. Może sprawę wyświetli konwernom, w przy-
bliżeniu oddając sens pokrzyków, jakie leśni ludzie wydają
od czasu do czasu. Na razie starannie przystosowujemy
komputer do tego skomplikowanego zadania. Mocno od-
biega i od tłumaczenia z jednego języka na inny, i od pracy
translatora mowy zwierząt.
Zdajemy sobie sprawę, że Wielka Przygoda dopiero się
zapowiada. Widok partnerów napawa nas mieszanymi uczu-
ciami. Ludzie? Z całą pewnością. A przecież tacy odmienni...
Pada podejrzenie, iż duchowy niedowład tubylców jest
następstwem technicznych wad ektogenezy dokonanej przez
ASO. Ten domysł, pozornie logiczny, najprościej tłumaczący
status krajowców, ma jednak bardzo słabą stronę: tak mogło
się stać wyłącznie w razie równoczesnego wystąpienia aż kilku
pechowych przypadków, z których każdy był mało praw-
dopodobny. Automatyczne Stacje Osiedleńcze wyróżniał
nader wysoki stopień niezawodności, począwszy od uchro-
nienia wiezionych gamet przed napromieniowaniem oraz
innymi wpływami zewnętrznymi, jakie mogłyby spotę-
gować szansę niekorzystnych mutacji bądź mechanicznie
uszkodzić genotyp, aż po wszystkie stadia samej ektogene-
zy — już w bazie planetarnej podporządkowanej temu
nadrzędnemu celowi. Te rygorystyczne zasady, ustanowione
jeszcze w czasach ostrego bojkotu takiej formy kosmicznego
osadnictwa, nigdy nie uległy złagodzeniu. Nie muszę ich
wyliczać...
Tymczasem pozostaje nagi fakt, że ludzie z Zielonej wiodą
żałosny żywot leśnych koczowników, pozornie wcale nie
przerastający codzienności szympansów. Podkreślam: pozor-
nie — gdyż mocno wyczuwamy niezbędność takiego za-
strzeżenia.
Jesteśmy zgodni, że kontakt z leśnymi ludźmi trzeba
nawiązać zaraz. Owego trzeba nie dyktuje wprawdzie
żaden nacisk zewnętrznych okoliczności — odkąd się wyjaś-
niło, że poznani tubylcy nie pełnią funkcji gospodarzy globu
(nawet jeśli istnieją tu inni, cywilizowani potomkowie astro-
nautów — tego się chyba nie dowiemy od Leona i Karola).
Natomiast do jak najszybszego ujrzenia ich, poobcowania
z nimi, „pogawędzenia" — gna każdego z nas jakiś przymus
wewnętrzny, którego nie próbujemy przytłumić.
Problem legendarnych ludzi z Zielonej przybiera nieocze-
kiwany obrót. Dotąd poszukiwaliśmy ich jako włodarzy
terytorium. W myśl prawa przestrzeni kosmicznej, przy-
sługiwałby im priorytet zasiedziałości. Na własnym suweren-
nym obszarze, objemującym cały glob, mogli nie chcieć
czyjegoś szarogęszenia. Obowiązani byli tylko tolerować
naszą obecność przez okres remontu statku, wyprodukowania
paliwa, uzupełnienia zapasów, i wszelakich prac związanych
z bezpiecznym odlotem. Natomiast osiedlenie się wymaga
zgody gospodarzy. Przepisy te, powszechnie respektowane,
sięgają korzeniami starożytnych epok poszatkowania Ziemi
na mnóstwo państw, a nawet państewek. Wywodzą się zaś
z dawnego prawa międzynarodowego i prawa morskiego,
u schyłku drugiego tysiąclecia zaadaptowanych — po stosow-
nych modyfikacjach — dla potrzeb astronautyki.
Teraz, kiedy się okazało, że nasza przyszłość nie zależy od
ułożenia dobrych stosunków z tubylcami, pozostaje drugi
aspekt sprawy, pasjonujący od chwili odkrycia Seda: zagadka
tutejszego społeczeństwa. Chcąc ją rozwikłać, trzeba zaskar-
bić sobie zaufanie leśnych ludzi.
Karol i Leon koczują około stu dwudziestu kilometrów
stąd, pośród płaskowyżu wcześniej naniesionego na mapy
jako Darencja, od imienia jednego z nas. Jest to puszcza
0 przybliżonym kształcie trójkąta w widłach rozlewistej rzeki
1 skromniejszego jej dopływu. Obaj zostali spostrzeżeni
w środku tego obszaru, na łagodnym skłonie wąwozu.
Topografię okolicy znamy dobrze ze zdjęć lotniczych. Nie
brak tam polan pokrytych niskimi ziołami, tak równych,
jakby umyślnie zniwelowano je na lądowiska niewielkich
pojazdów.
Uśmiecha się nam namówienie obydwu koczowników,
by polecieli taksówką kosmiczną. Ich wizyta w Domu
stworzyłaby dobry klimat dla nawiązania stosunków — jeśli
nie w zamkniętych pomieszczeniach, to przynajmniej na
wybiegu.
Drugi wariant jest bardziej kłopotliwy: ukierunkowując
trasę marszruty, pieszo towarzyszyć Karolowi i Leonowi tak
długo, aż staną jak wryci w obliczu dziwnych formacji, jakich
nigdy nie oglądali. Tak dotarliby z przewodnikami na miejsce
egzotycznego spotkania.
Nie ma się czego spieszyć. Metody śledzenia koczowni-
ków przez roboty wykluczają ich zgubienie. Zresztą nie
odejdą daleko, bo pożywiając się fiegmatycznie, kluczą wokół
tych samych miejsc. Nerwowość niektórych wypowiedzi
odbija nie tyle potrzebę pilnych ustaleń, co naszą własną
niecierpliwość.
Dopiero tam, w puszczy, rozstrzygniemy jak postąpić
z leśnymi ludźmi. Bo któż przewidzi ich reakcje na widok istot
wprawdzie podobnych, z wyglądu niemal identycznych
— lecz przecież oczywistych intruzów? Nasze maniery,
niepewne stąpanie po lesie, nieporadność prób przekazywa-
nia życzeń lub informacji, muszą wydać się im obce, a tym
samym — podejrzane. Czy szybko przełamiemy tę barierę
nieufności? I w jaki sposób?
Znowu wracają żale z powodu braku biegłego psycho-
loga. Dyskusje na ten temat, podobne do fragmentu, który
przytoczyłem, ożywają coraz to inaczej. Milczę. W skupieniu
marzę, jak dobrze byłoby polecieć do Darencji... A wciąż mi
się wydaje, że jestem najmniej powołany do tego.
Aż nagle pada uwaga, czy ta misja nie powiodłaby się
szczęśliwie właśnie komuś zgoła nie obeznanemu z psycho-
logią — skoro i tak nie wiemy nic konkretnego o tubylcach.
Poruszony tym, bez głębszego zastanowienia zgłaszam się na
ochotnika. I czekam. Pewnie wzniecę chmarę polemik,
usłyszę inne kandydatury, jedni przez drugich będą zabiegali
o wzięcie udziału w tak kuszącym poselstwie...
Nic podobnego. Brak odzewu na moją luźną propozycję
peszy mnie do tego stopnia, że już chcę obrócić ją w żart.
Chcę, i nie chcę... Czekam. Z tej niepewności otrząsa mnie
glos kapitana: — Więc leć!
Mówi to dość obojętnie. Nikt inny nie odzywa się. Staje na
tym, że polecę sam.
Raptem poczułem się nieswojo. Czy naprawdę tak mocno
marzę o ujrzeniu Leona i Karola z bliska? Czy koniecznie
muszę przemówić do nich niezrozumiałym językiem, klepnąć
po ramieniu, i coś tam jeszcze? Sam nie wiem. Ale przecież tak
chciałem. Wycofać się głupio.
Przygotowania do rejsu nie trwają długo. Biorę trzymiejs-
cową taksówkę powietrzną na wypadek, gdybym nakłonił
obu leśnych ludzi do towarzyszenia mi. Ładuję trochę
żywności, dla siebie i na ewentualny poczęstunek. Nic
ponadto, nawet zmiany ubrania. Wystąpię nago, żeby się nie
speszyli przy pierwszym wrażeniu. Przecież i tak niechybnie
to i owo zaszokuje ich we mnie. Oby tych zadziwień mieli jak
najmniej; raczej niech ja się zdumiewam.
W7 grawilocie mnóstwo miejsca. Korzystam z tego, by
wziąć kilku wyspecjalizowanych radiozwiadowców dla szyb-
kich ekspertyz oraz dwa roboty obronne. Nie dostaję pouczeń
na drogę. Zadanie wykonam jak potrafię. Czy przywiozę
Karola i Leona? Nie mam pojęcia. A jeśli wrócę sam,
naradzimy się co dalej.
Lecąc dość nisko, podziwiam w dole kobierzec przetykany
Wszelkimi zieleniami jakie mogę wymarzyć. Póki nie od-
daliłem się zbytnio od Domu, tłem obrazu był jasny, w rzucie
prostopadłym niemal seledynowy step, upstrzony ciemniej-
szymi płachetkami krzaków i niewielkich lasków. Teraz
szybko przybywa zadrzewień. Obszar pode mną zagarnia
puszcza, która z lewej i z prawej pozuje mi inaczej: pod słońce
tonowana patyną szarości w arabeski cieni, w prawo zaś, ku
wschodowi, pozłacana refleksami ślizgającymi się ukośnie po
aksamitnym, nawoskowanym listowiu.

Wzbijam się wyżej, by całą Darencję ogarnąć z powietrza.
Cieniowany świecznikami wierzchołków drzew, rozległy las
urywa się po lewej łagodnym łukiem, na którym tu i ówdzie
słońce zapala oślepiające odblaski. Wygląda to jak nierówny
naszyjnik z przerwami po zgubionych brylantach. Wiem, że
jest inaczej: to wstęga rzeki, którą zasłania wysoki brzeg,
a tylko gdzieniegdzie poszczerbione w nim połogie zejścia
dają widok na wodę. Niewielka rzeka, tylko miejscami szerzej
rozlana, to Kanja; wypływa z mokradeł na południe od
Domu. Z prawej strony jej dopływ Kołinder wije się meand-
rami pomiędzy skrajem puszczy a przeciwległą stromizną. Ta
skarpa nagich skał, z rzadka stebnowana rosochatymi zioła-
mi, rudzieje w słońcu. Lustro rzeczki jest stąd niedostrzegal-
ne. Dalej majaczy grupa górska, lecz nie da się pewnie
odróżnić szczytów od chmur.
Gdzieś na wprost, w kierunku lotu, zbiegają się obie rzeki,
ale stąd nie widać tego miejsca. W połowie trasy leży rejon, do
którego zdążam.
Puszcza przerzedza się trochę. To dobrze. Choć z wysoka
nie sposób ocenić trudności poruszania się tam w dole, pod
splotami drzew — pamiętam podobne lasy, które przemierza-
łem rok temu, gdy poszukiwaliśmy fauny. Wtedy nie przyszło
mi do głowy, że przez gęstwinę będę wędrował bez robotów
torujących przejście. A to mnie czeka już za kwadrans.
Spoglądam w ekran oraz na dane uzupełniające. Karol
kucnął pod rozłożystym drzewem i przeszukuje nasadę pnia.
Leon wspina się na palce zrywając jagody z wiotkiej gałęzi,
która zwisa mu nad głową. Jest widno jak w niektórych
afrykańskich lasach galeriowych. Dalej teren przechodzi
w krzaczastą sawannę. Nastawiam obraz pod innym kątem.
Nie, to tylko duża zarośnięta polana; za nią znów ciągnie się
typowy las, choć niezbyt gęsty. Zlecam komputerowi wskazać
lądowisko. Oto ono: małe, prawie okrągłe gołoborze z płyt-
kami poziomych skał wygładzonych przez deszcze. Odległość
od leśnych ludzi: dwieście sześćdziesiąt metrów. Nie zmieni się
zbytnio, bo przysiedli odpocząć.
Zniżam lot do pół kilometra. Wiedząc, że „punkt zero"
(postój Leona i Karola) mam w polu widzenia, każę robotom
śledzącym oznaczyć go podczerwoną rakietą, której oni nie
dostrzegą. Nakierowuję pilota na wybrane lądowisko. Z tą
chwilą program przewiduje otoczyć grawilot polem niewi-
dzialności.
Nie czuję zetknięcia z ziemią. Tylko pejzaż okolicznych
zarośli nieruchomieje i zapala się sygnał postoju. Sprawdzam
położenie koczowników. Chodzą między krzakami, dwieście
metrów stąd. Trochę za blisko. Trzeba się spieszyć.
Chwilę rozważam, czy doprawić sobie brodę, wąsy i dłu-
gie skołtunione włosy. Ale nie. Może ułatwi mi to właśnie, że
Karola i Leona zaintryguje taka drobna niezwykłość (jeśli nie
są zbyt podejrzliwi, poczytają to za wybryk natury). Zabie-
ram prowiant i napoje w plastykowym opakowaniu na-
śladującym ugniecioną niestarannie roślinność. To druga
i ostatnia szarada rzucająca się w oczy. Zdejmuję ubranie,
wychodzę i wyprowadzam roboty. Pojazd chroniony polem
odbijającym jest niewidoczny z zewnątrz, ale przy podejściu
wywołuje zawirowanie i zmętnienie obrazu przedmiotów za
nim. Dlatego muszę przeciwdziałać wkroczeniu mych part-
nerów na polankę.
Tak... Powtarzam w myślach: moi partnerzy. Za chwilę
poznam to partnerstwo.
Idę w kierunku wskazanym przez roboty śledzące. W tor-
bie prowiantu, która jest moim jedynym wyposażeniem, mam
aparaturę łączności z automatami. Te moje oczy i uszy,
nieprzeczuwalne dla leśnych ludzi, donoszą mi skrzętnie
o działaniach Karola i Leona, a nawet objaśniają zmiany ich
nastroju oraz przewidywane reakcje.
Na wszelki wypadek dwa strażniki obronne będą mnie
ubezpieczać. Podobnie jak inne wprowadzone tu mechaniz-
my, otoczyły się polem odbijającym. Dlatego muszę kluczyć
w ten sposób, aby leśni ludzie nie dostrzegli podejrzanego
	
	
	
	• : "'•-' iii'^O^ ¦''-'•¦•' '¦ -^
	
	
. * '' •¦•->¦¦
* ¦ .' •
		
	* • - '"'¦*:'*•
	
	¦ ¦ ¦ 'i* •
*
	WĘmi
*
	
	
	
	
	
	
	
	
	,' t'l, i'1! •',' ' ,'¦¦¦
	
	¦WW
	
n
	
	
	
	i «S ^.; ;;!
zmętnienia widoków za nimi. Roboty nie otrzymały żadnej
śmiercionośnej broni, nie wolno im także podjąć ręcznej
walki. Tylko w sytuacji krytycznej, na mój rozkaz chwilowo
obezwładniłyby napastnika gazem odurzającym.
Koczownicy o pięćdziesiąt metrów. Nie widzę ich. Przy-
staję. W każdej chwili mogę zostać rozpoznany. Już nie
obawiam się: za moment sam dopuszczę do spotkania. Ale
chcę jeszcze zyskać na czasie. Myśl pracuje gorączkowo.
Zdaję sobie sprawę z niezwykłości położenia, może nawet
z pewną emfazą podyktowaną napięciem nerwów. Niby na
zwariowanym filmie, galopują mi w głowie sceny wydumane,
zaistniałe lub nie zaistniałe, bardziej albo mniej prawdopodo-
bne. Lądowanie bezludnego statku BD-2209 (wiem jak
wyglądał, gdyż pojazdy ASO budowano wówczas według
jednego standardu) ... Badania globu, decyzja uruchomienia
ektogenezy... Inkubatory, potem dzieci, potem dorośli... I co
dalej? Ogromna luka wypełniona hufcami zwidów. Bo jakże
sensownie wytłumaczyć niezagospodarowanie globu, niebu-
dowanie miast, nieożywienie ziemskiej fauny i flory? Długo,
długo — nic (a to przecież trzy wieki!) Wreszcie dzisiejszość:
Sed, no i ci dwaj przede mną.
Idą w moją stronę. Chcę się cofnąć, sam nie wiem czemu.
Tłumię w sobie ten odruch i podążam naprzód.
Pierwszy spostrzega mnie Karol. Akurat przygina wysoką
gałąź, pewnie chcąc zerwać coś jadalnego. Nie popuszcza jej
i zastyga w bezruchu. Wymruczą jakiś modulowany dźwięk.
Usłyszawszy to, Leon prostuje się i spogląda w moją stronę.
Do pasa zasłania mnie krzak.
Patrzę na Leona. Mięśnie jego twarzy rozluźnia uśmiech.
I zaraz wydaje przeciągły ton, jakby zachęcający zaśpiew.
Z napięciem wpija we mnie wzrok.
Z nagrań pamiętam szeroką gamę tych pokrzyków.
Niektóre potrafię naśladować, choć nie rozumiem ich. Więc
teraz na chybił trafił używam któregoś z nich, cicho, wyraź-
nie, z przesadną obawą aby nie wypadł agresywnie.
Widocznie popełniam srogą gafę, bo uśmiech Leona
spełza niepokojąco. Leśny człowiek marszczy czoło, a chyba
także jeżą mu się rzadkie włoski na ramieniu. Nawet pusz-
cza mimo uszu jakąś uwagę Karola. Odgarniając ręką
1
krzew, który częściowo go zasłaniał, energicznie rusza
w moją stronę... i nieruchomieje z wyrazem bezbrzeżnego
rozczarowania. Już nie mam wątpliwości co do przyczyny
jego wcześniejszego podniecenia i zainteresowania moją
osobą.
Tak samo głupią minę ma Karol. Obaj z dezaprobatą
obrzucają obojętniejącym wzrokiem moją „kobiecą" — bo
wyzbytą zarostu — twarz ... na ciele mężczyzny.
W Domu odprężam się po tej leśnej przygodzie. Jestem
zmęczony, jak bym przeżył nie wiadomo co. A przecież
trwało to krótko, nie było ani niezwykłe, ani dramatyczne.
Szybko poniechałem wszelkiego dialogu, aby nie popsuć
gruntu dla wznowienia rokowań już nie przeze mnie. Cóż
mogłem wskórać? Leon i Karol natychmiast wrócili do
zwykłych zajęć, jak gdybym w ogóle nie istniał — ja, bądź
co bądź intruz o podejrzanym wyglądzie (być może nie tylko
z powodu nie owłosionej twarzy).
Porównuję to z kompletnym ignorowaniem naszej obec-
ności przez Seda, co trwało kilka pierwszych miesięcy. I on,
i oni: leśni ludzie. Ale cóż z tego? Skąd nabyli cech obcych
najgłębszej, nagiej naturze człowieka odziedziczonej jeszcze
po zwierzęcych przodkach? Bez ciekawości, czystej bezin-
teresownej ciekawości dla niej samej — w ogóle nie byłoby
nas. Nigdy byśmy nie powstali w pochodzie ewolucji, gdyby
pitekantrop, a wcześniej australopitek (i inne przedludzkie
ogniwa) nie zdumiewał się otaczającym go światem — właś-
nie tym najczystszym dziewiczym zdziwieniem, jakie nas
wzrusza u małych dzieci; gdyby w swej skąpomózgiej, dopiero
rozumniejącej głowie, co krok nie zapytywał siebie: — Co to?
Po co? Dlaczego?
Także brak strachu u Karola i Leona zaszokował mnie,
ale tylko przez chwilę. Rychło uświadomiłem sobie, że mogli
mnie poczytać za istotę słabą, zniewieściałą, niegroźną w star-
ciu wręcz; tym bardziej, że było ich dwóch.
Oglądamy na bieżąco leśnych koczowników. Nie dzieje
się u nich nic nowego. Film wzbogacają wszechstronne
opracowania komputerów. Ekipę automatów śledzących
i badawczych wzmocniłem o dalsze, przywiezione przez
siebie (tylko strażniki obronne powróciły ze mną).
Pada luźne przypuszczenie, że regres psychiczny tubyl-
ców nie powstał z błędów ektogenezy, lecz wywołał go
przymus jarskiej diety. Ale zaraz rodzi się wątpliwość: czemu
pierwsi osadnicy nie wyhodowali żadnych zwierząt, choć to
było żelazną pozycją w programie każdego statku ASO?
Wątpię, by taka akcja generalnie się nie powiodła, tym
bardziej, że na Zielonej łańcuchy pokarmowe są wydatnie
skrócone dzięki jadalności miejscowej flory. Niedługo naocz-
nie nam to zademonstrują świnie, króliki, kury, bażanty,
a także rozmaite ptaki śpiewające. Już dziś wiemy z analiz
komputerowych, że te zwierzęta powinny bez kłopotu wyży-
wić się tutejszymi roślinami, zwłaszcza jeśli od maleńkości
przywykną do takiej karmy.
Z drugiej strony, dobra kondycja fizyczna Karola i Leona
(także Seda) przemawia na korzyść udanej ektogenezy.
W każdym razie pierwsze pokolenie musiało być wyzbyte
usterek anatomii i fizjologii. W późniejszych czasach natural-
ne warunki bytowe wytworzyły rasę o muskularnej budowie
i znacznej odporności zdrowotnej. Byt określa nie tyle
świadomość, co tężyznę fizyczną. Któż z nas, wydelikaconych
ułatwieniami cywilizacyjnymi, zniósłby tryb życia prehis-
torycznych jaskiniowców albo dwudziestowiecznych Eski-
mosów czy Buszmenów?
Te rozważania, pasjonujące same w sobie, są w gruncie
rzeczy przedwczesne: brakuje zaczepienia dla dyskusji o przy-
czynach osobliwego statusu leśnych ludzi. Sed wprawdzie
wypowiada już sporo zdań, zawsze pasujących do sytuacji,
lecz nadal stanowią one opisy czynności wykonywanej w tej
chwili, zwykle przez niego samego. Karol i Leon nie znają
mowy w ludzkim rozumieniu, i nie nauczą się jej - wskutek
bariery, o której wcześniej wspomniałem. Lecz to nie wy-
klucza, że mimiką i gestami rąk naprowadzą nas na jakiś trop;
przynajmniej w taki sposób, jak zwierzę potrafi uzewnętrznić
swe życzenie i uczucia. Na to musimy jednak dopiąć wzajem-
nego zbliżenia, które oni zaakceptują.
Języczkiem u wagi może tu być wyłącznie Sed. Nie
odszczepił się na tyle od korzeni własnego ludu, od swej
dawnej osobowości dziecka natury, aby zatracić możność
porozumienia się z krajanami, a zarazem zdobycia ich
zaufania. Nawet jeśli opowie nam o tym dopiero znacznie
później, kiedy wyuczy się prawdziwej konwersacji - - cel
zostanie osiągnięty. Należy się spieszyć, bo Sed lgnie do nas
coraz bardziej: z dnia na dzień łagodnieje opór chłopca
przeciwko temu, co w zaokrągleniu nazwę kulturą, w braku
precyzyjniejszego słowa.
Tymczasem skontaktowanie naszego wychowanka z jego
dzikimi pobratymcami wciąż pozostaje w sferze fantazji.
Wysłać go do nich nie możemy. A wjaki sposób zwabić Leona
i Karola tutaj?
Dość przypadkowo, dla odprężenia napiętej i niewiele
dającej dyskusji, rzucam luźną uwagę: co by nastąpiło,
gdybym do Darencji nie poleciał ja, tylko któraś z koleżanek?
Podnosi się trochę żarcików, sporo gdybania mniej lub
bardziej zawieszonego w próżni — zanim uprzytamniamy
sobie, że ten pomysł warto potraktować serio. Bo rzeczywiś-
cie: w jakiż inny sposób da się zainteresowanie Karola i Leona
przedłużyć nad przelotną chwilę?
Sprawa nabiera pikanterii, skoro tylko przekracza ramy
dowcipów. Zaczynam czuć się nieswojo pod obstrzałem
pytań, siłą rzeczy kierowanych do mnie. Wprawdzie spot-
kanie w Darencji oglądali wszyscy, lecz ja jeden byłem tam
osobiście. W gruncie rzeczy jestem rozpytywany o swoich
znajomych, choć brzmi to niemal sardonicznie. Pozostaje
fakt, że właśnie ja widziałem dwóch nagusów w puszczy
i mam podstawę mniemać, że dawno nie obcowali z kobieta-
mi. A dlaczego — to osobna, jeszcze jedna zagadka. Leśni
ludzie tworzą zapewne bardzo małą populację, co z kolei
wyjaśniałoby powód odkrycia ich dopiero teraz.
Wyobraziłem sobie co by było, gdyby Leon, dziarsko
ruszywszy naprzeciw spotkanej postaci, dojrzał w niej kobietę
- czego spodziewał się ponad wszelką wątpliwość. Chyba
musiałby ingerować strażnik obronny. A może wcześniej
doszłoby do walki godowej między obydwoma mężczyznami?
A gdyby wnikliwie przemyśleć powtórzenie spotkania, już
w tej nowej, kobiecej wersji — teraz, po doświadczeniach mej
bytności w Darencji? Skutecznie przeciwdziałać zaskoczeniu
można tylko w jeden sposób: zaskoczyć samemu. Nie odnosi
się to wyłącznie do problemów neurologicznych. W dawnych
wiekach, kiedy chwilowa śliskość jezdni była przyczyną
chyba większości katastrof drogowych — mistrzowie szos
ćwiczyli wirtuozerię kontrolowanego wchodzenia w poślizg,
co pozwalało im lekko i bezpiecznie brać w pędzie najgroź-
niejsze wiraże.
Oczywiście sprawa Leona i Karola przedstawia się bar-
dziej zawile. Może jednak jest sposób takiego wyreżyserowa-
nia wizyty naszych koleżanek u tych dzikusów, aby uniknąć
brutalnych scen i konieczności interwencji robotów obron-
nych? Powierzenie tej misji tylko jednej kobiecie z góry
odpada; musiałyby wyruszyć dwie. Ale czy nakłonią leśnych
włóczęgów, aby wsiedli do grawilotu i polecieli z nimi?.
Dopóki o projekcie gawędzimy bezosobowo, jest on nie
tylko logiczny, lecz i pasjonujący. O życiu tutejszych koczow-
ników nie wiemy zgoła nic. Karmią się, śpią, rozmnażają.
Muszą mieć jakiś wewnętrzny świat duchowy, bo przecież są
ludźmi. Na ile ten świat drzemie w ich podświadomości, na ile
zaś manifestuje się w działaniu?
Nie znamy obyczajów leśnych ludzi — tak samo, jak nie
znamy obyczajów pitekantropa. Cokolwiek byśmy o tym
myśleli, nie wykroczy poza sferę domysłów — i w jednym,
i w drugim wypadku. O praczłowieku napisano sążniste
dzieła, które nie pomijają jego domniemanych zachowań,
norm bycia, erotyki, stosunków rodzinnych. Podkreślam:
domniemanych. Wielokrotnie porównywano te sprawy do
behawioru dzikich plemion, które jeszcze w dwudziestym
wieku tkwiły po uszy w epoce kamiennej. Do dziś nie wiemy
konkretnie, jakie zbieżności łączyły, a jakie różnice roz-
dzielały te tak odrębne populacje, które miały niezmiernie
doniosłą cechę wspólną: ludzki sposób myślenia.
Tego przywileju nie mogą być wyzbyci koczownicy
z Zielonej. Homo alala — człowiek niemy, jakim przypusz-
czalnie był pitekantrop, mimo to musiał kojarzyć pojęcia
w sposób bardziej skomplikowany niż małpy człekokształtne.
A jak sobie z tym radzą nasi leśni ludzie? Ich zachowanie na
pewno różni się pod wieloma istotnymi względami od każdej
z tamtych grup, a jego obserwacja nie odsłoni za jednym
zamachem starych zagadek etnografii i prehistorii. Ale dzięki
nowej skali porównań może nas do nich przybliżyć.
Trzeba obrać metodę dowiedzenia się o tym. Jakiś czas
wałkujemy mój pomysł kobiecego zwiadu, który zyskuje
nadspodziewanie licznych orędowników; cóż z tego, kiedy
głównie wśród mężczyzn. Koleżanki wprawdzie nie stronią
od dyskusji, nawet wzbogacają projekt o różne wartościowe
szczegóły, lecz nie kwapią się wyruszyć do Darencji. Jest tylko
jedna kandydatka, więc plan upada. Głęboko zamyślam się
nad takim obrotem spraw. Chwilowe zdziwienie zastępuję
niepewnością: skąd mogę wiedzieć, jak bym reagował będąc
kobietą?
Pada propozycja posłużenia się fortelem: zbudujemy dwa
androidy, których leśni ludzie nie odróżnią od nagich kobiet.
Zadanie jest kłopotliwe, ale gra warta świeczki. Właściwie,
nie widać innego wyjścia. Alternatywą byłoby użycie siły,
łatwe do wykonania, lecz mogące przekreślić szansę dialogu.
Dobrze pamiętamy jak długotrwałych kłopotów przyspo-
rzyło nam to w wypadku Seda. I właśnie teraz stracilibyśmy
również jego zaufanie, tak mozolnie zdobywane przez całe
miesiące — gdyby ujrzał pobratymców pojmanych przez
nas.
Trudność przedsięwzięcia sprowadza się do rozwiązań
technicznych; a tym zawsze potrafimy sprostać. Robotów
łudząco podobnych do ludzi nie budowaliśmy dotychczas, bo
nie bywały potrzebne. Człowiek nie lubi widzieć w automacie
swego lustrzanego odbicia. Nasze roboty użytkowane do
rozmaitych prac w Domu, a także towarzyszące eksplorato-
rom w terenie, mają wprawdzie człekopodobny zarys sylwetki
<- ale tylko dlatego, że tak jest wygodnie. Wciąż nie znamy
bardziej zwartego, oszczędniejszego typu budowy wieloczyn-
nościowego układu rozumującego — niż ten, jaki ewolucja
spełniła w dwunożnej istocie o postawie wyprostowanej,
zaopatrzonej w dwie przednie kończyny chwytne, zwolnione
z czynności podpierania ciała, wysoko nad otoczenie uniesio-
ną głowę zawierającą podstawowe narządy zmysłów, oraz
korpus, który mieści organa ważne dla funkcjonowania
całości. I choć na pewno nie jest to jedyny model, jaki
urzeczywistnia biokosmos — nam, ludziom, wydaje się on
naturalny, wręcz najsłuszniejszy. Antropomorfizujemy tak
samo, jak utrzymaliśmy dziesiętny system liczenia wywo-
dzący się z przypadkowej liczby dziesięciu palców, jakimi
natura obdarzyła nasze ręce — choć prostszy byłby system
szóstkowy.
W wypadku robotów zachowaliśmy tylko ogólny plan
konstrukcji przypominający człowieka. Chodzi przecież
o maksymalne dostosowanie sprawności automatów zarówno
do standardowych wymogów opisywania świata, jak i do
zmiennych warunków ich działania i rodzajów aktualnie
poruczonych zadań. Zależnie od potrzeby, płaskie stopy
zmieniają się w giętkie uchwyty, przylgi, kolczaste zaczepy
kroczące, płetwy, narty i tym podobne. Ręce mogą wykony-
wać nie tylko czynności jakim sprosta ludzka dłoń, lecz i te, do
których przysposobiona jest trąba słonia, ramię ośmiornicy
albo wici, przyssawki i inne narządy chwytne rozmaitych
bezkręgowców.
Ręce i nogi zwykłego robota zupełnie wystarczą dla jego
„ludzkich" powinności. U planowanych androidów muszą
ponadto mieć wygląd ludzkich kończyn. Głowa ustąpi siłą
lźeczy z takich powszechnie stosowanych udoskonaleń, jak
imitująca owadzie oczy złożone okrężna obwódka czoła,
pozwalająca widzieć otoczenie równocześnie z wszystkich
stron -- na rzecz dwóch soczewek po obu stronach nosa.
Musimy nie tylko wprowadzić małżowiny uszne, których
żaden robot nie posiada, lecz również umieścić narząd słuchu
właśnie pod nimi (kiedy Leon lub Karol będzie szeptał
w ucho swojej bogdanki, nie może ona nadstawiać innej części
głowy do słuchania). Także zakres odbioru bodźców — u na-
szych automatów znacznie rozleglejszy od ludzkiego — tu
winien się manifestować tylko możliwościami człowieka o wy-
ostrzonych zmysłach. Androidy nie mogą się zdradzić przed
koczownikami ze swych rozleglejszych zdolności.
„Uczłowieczony" wygląd robotów jest dla tej prototypo-
wej konstrukcji sprawą najprostszą. To samo dotyczy ich
pozornej tożsamości z ludźmi - - przy zbliżeniu, dotyku,
a nawet w intymnych kontaktach. Wcale nie muszą tu
wchodzić w grę tworzywa białkowe, z których od paru stuleci
produkujemy sztuczne organizmy: tak samo niezawodnie
sprawiają się automaty o elektronicznych trzewiach, ob-
leczone elastyczną masą, miejscami porowatą albo gąbczastą,
napełnioną krążącym w niej płynem, która naśladuje ciało
pokryte skórą — w stopniu przekraczającym subtelność
bodźców rozróżnialnych dla naszych zmysłów.
Dokładna, niejako skalkowana identyczność z ludźmi
odnosi się tu do strony fizycznej. Jak zawsze w takich
wypadkach, duchowe porozumienie jest nierównie bardziej
złożone.
W pierwszej chwili sądziłem, że niemota naszych koczow-
ników znacznie upraszcza sprawę. Wyprowadził mnie z błę-
du cybernetyk. Czterysta lat temu, kiedy już istniały nie tylko
konwernomy radzące sobie z tłumaczeniem tekstów literac-
kich na inny język, lecz także automaty konwersacyjne
— próby porozumienia ze zwierzętami na tej samej drodze
natrafiały na nieprzezwyciężone opory. Dopóki zwierzę po-
strzegało domniemanego współplemieńca z pewnej odległości
węchem, słuchem, wzrokiem, i jeszcze nie oczekiwało wymia-
ny jakichkolwiek sygnałów właściwych tylko dla swojego
gatunku — mistyfikacja udawała się świetnie. Ale potem
zawsze przychodziło rozpoznanie. Biedziły się nad tym trzy,
może cztery pokolenia etologów. Dokładne kopiowanie syg-
nałów dźwiękowych, ruchowych, dotykowych, zapachowych
i innych, stale okazywało się niedostateczne. Dopiero jako
tako rozumiejące rozszyfrowanie tych wszystkich sympto-
mów behawioru zwaliło nieprzekraczalną dotąd barierę.
Gdyby leśni ludzie mówili naszym ogólnoświatowym
językiem, bądź używali jednego z języków narodowych,
spełniających dużą rolę jeszcze w epoce startu tamtego ASO
na Zieloną — sprawa także byłaby trudniejsza niż primaap-
rilisowy kawał zmylenia kogoś z nas przedstawieniem dżen-
telmena, który potem okazałby się tylko zręczną imitacją
człowieka. Po trzech wiekach odosobnienia musiałby tu
bowiem powstać całkiem odrębny dialekt, może nader cieka-
wy dla lingwistów, lecz wymagający odczuwania tego, co
zwiemy duchem języka.
Rzeczywistość, jaką zastaliśmy, nastręcza — wbrew pozo-
rom — znacznie dotkliwszych trudności. „Kobiety", które
chcemy posłać do Darencji, nie mogą być nieme, ani też
przysposobione do kontaktu z niemowami. Wydaje się to
paradoksem, ale jest przecież oczywiste. W wypadku czło-
wieka — prawdziwe, dogłębne znaczenie niemoty wcale nie
musi pokrywać się z nieużywaniem słów. Stwierdziliśmy, że
mózg leśnych ludzi nie różni się pojemnością, pofałdowaniem
oraz innymi podstawowymi cechami od mózgu każdego
z nas. Co to oznacza? Że ma on podobną chłonność, więc jest
wytwórcą analogicznej inteligencji.
Można to było przewidzieć. Okres niewielu pokoleń jest
dla ewolucji krótką chwilką. Jeśli więc jakiś zasadniczy błąd
ektogenezy nie zrujnował gatunkowej harmonii genotypu
— a nic nie wskazuje na tak poważne zachwianie człowie-
czeństwa w leśnych ludziach — to ich inteligencja nie
powinna odbiegać od naszej. Dlaczego nie używają mowy?
Zbyt wcześnie, aby na to odpowiedzieć. Ta zagadka pas-
jonuje tym bardziej, że chyba nie jest skutkiem wad wrodzo-
nych — co w każdym razie mocno potwierdza przykład Seda.
Gmatwa się przez to status koczowników z Zielonej.
Musiało tu zajść swego rodzaju zderzenie dawnych sposobów
życia naszych przodków — aż sprzed setek tysięcy lat
— z rozwiniętym mózgiem użytkowników cybernetyki i ast-
ronautyki. Oznacza to pewien galimatias, wprost trudny do
wyobrażenia. Pamiętajmy, że hominizacja antropoidów
ogromnie osłabiła zwierzęcy kod porozumienia (typowy na
przykład dla szympansów), gdyż zastąpiła go mowa ar-
tykułowana. Tubylcom nie mógł powrócić instynkt pradaw-
nych przodków, bo ten zagubił się i wypadł z genotypu ,,po
drodze" — na długo zanim człowiek budował miasta,
wynalazł pismo i stworzył to, co dziś nazywamy kulturą.
Instynkt jest zsumowaną pamięcią pokoleń. Odziedziczo-
ny po formach australopitekalnych, musiał odgrywać — łącz-
nie z czujnością wyostrzoną do rangi intuicji — doniosłą rolę
na szczeblu pitekantropa, neandertalczyka i jeszcze dalej, aż
do pierwotnych plemion ze schyłku drugiego tysiąclecia.
Dopiero posługiwanie się pismem rugowało potrzebę instynk-
tu i rolę intuicji, silnie występującej jeszcze parę wieków temu
u ludów nie skażonych cywilizacją; a w świecie sztucznej
łatwizny życia — u artystów nauki, artystów sztuki, a przede
wszystkim u dzieci.
Nikt nie wątpi, że nasi zwierzęcy przodkowie rozporzą-
dzali systemem wzajemnego porozumiewania się, podob-
nym jaki dziś panuje u zwierząt w ogóle, a u niektórych
gatunków — w postaci szczególnie rozwiniętej. W pewnym
okresie antropogenezy — być może już na szczeblu pitekant-
-ropa — ten system komunikowania się zaczął nabierać cech
kodu pojęciowego, stając się mową w ścisłym znaczeniu, czyli
konkretnym procesem porozumiewania się za pomocą umo-
wnych znaków dźwiękowych.
Przypadek leśnych ludzi jest bardzo szczególny. Bo
wszędzie tam, gdzie inteligencja — wykładnik ewolucyjnego
rozwoju i złożoności mózgu — nie była poddawana sztucz-
nym wzmocnieniom bądź zahamowaniom, na piętrze rodo-
wodowym porównywalnym z naszym obecnym, wypraco-
wała jakiś umowny kod dla precyzyjnego przemyślenia
i odbioru informacji. Oczywiście, stosowaniu tego kodu wca-
le nie muszą służyć narządy mowy, a jego fizyczny charakter
nie potrzebuje opierać się na dźwiękach: może mieć naturę
błyskową, elektryczną, radiową, zapachową, barwną, kon-
taktową, i nie wiem jaką jeszcze. Nietoperz widzi (dosłownie,
choć nie za pomocą oczu) sonarowy obraz otoczenia, pszczoła
zaś — purpurę pszczelą i fiolet pszczeli: barwy niedostępne
dla nas, gdyż oparte na postrzeganiu nadfioletu.
Ale to dygresja. Koczownicy z Zielonej są ludźmi z krwi
i kości. Mają nie tylko nasze zmysły, ale także genetycznie
zaprogramowane nasze ogólne sposoby porozumiewania się,
wyrosłe z tradycji rodowodu Homini sapienti. Na jakimś
przystanku, bardzo świeżym, utracili mowę w potocznym
znaczeniu tego słowa, co przecież nie znaczy, że nie chcą i nie
potrafią wyrażać swych spostrzeżeń, a zwłaszcza — uczuć.
Wprost przeciwnie, muszą kompensować tę ułomność zastęp-
czymi środkami wywnętrzania się — co jest mocną naturalną
dążnością, nieodłączną od każdego rodzaju kalectwa.
Poznanie tych sposobów ekspresji tubylców nie da się po-
równać z opanowaniem normalnego języka, a świadome sto-
sowanie ich samemu jest jeszcze o niebo trudniejsze. Dobrze
pomnę moje niefortunne wystąpienie, kiedy odpowiedziałem
Leonowi jakimś pokrzykiem poznanym z nagrań robotów
zwiadowczych. Reakcja leśnego człowieka nie zostawiała
złudzeń: popełniłem taką gafę, jak gdybym „dzień dobry"
odwiedzającego mnie gościa odwzajemnił wyzwiskiem.
Jeśli „kobiety" powtórzą podobin błąd, może albo nie
dojść do żadnego kontaktu, albo rozwinie się on tak brutalnie,
że udaremni dalszy plan działania — nawet gdyby koczow-
nicy dotarli do naszej bazy. (To drugie jest znacznie praw-
dopodobniejsze). Bo przecież nade wszystko ważny będzie
nastrój w jakim później dojdzie do spotkania: już nie — ludzi
z robotami, ale — ludzi z ludźmi.
Bynajmniej nie wystarczy, aby nasze „uczłowieczone"
atrapy bezbłędnie reagowały na nieartykułowane pokrzyki
leśnych koczowników: sygnały głodu, strachu, niezadowole-
nia, pożądania, rozkoszy. Nie mogą one postępować jak
kukły machinalnie odpowiadające na reakcje mężczyzn, lecz
muszą wykazać własną przedsiębiorczość, mieszczącą się
w ogólnych ramach obyczajów przyjętych przez krajowców.
To sprawiło, że całą akcję, do której przywiązujemy tak
wielką wagę, odłożyliśmy nieco: zgromadzenie potrzebnych
danych o behawiorze leśnych ludzi wymaga więcej czasu niż
wyprodukowanie dwóch androidów imitujących kobiety.
Kiedy przygotowania dobiegły końca, zwiadowczynie,
które nazwaliśmy Talią i Erato, odlatują na skraj Darencji,
gdzie nad połogim brzegiem Kolindra odpoczywa Karol
z Leonem.
• • •
Rozwój wydarzeń wystawił naszą cierpliwość na poważną
próbę wynikłą stąd, iż eksperyment w Darencji powiódł się
nadspodziewanie. Koczownicy nie tylko nie spostrzegli, że
podrzucono im sztuczne mechanizmy, lecz obie „kobiety"
zachwyciły ich i pochłonęły bez reszty.
Dzięki temu zyskaliśmy lepszy wgląd w życie duchowe
tubylców. Ale zarazem — tak oczekiwane ich przybycie do
bazy opóźnia się z tygodnia na tydzień. Wprawdzie moglibyś-
my wezwać androidy do pośpiechu, lecz to uszczupliłoby
wartość badań nad behawiorem leśnych ludzi. Wspaniały
romans, jaki wyreżyserowaliśmy każdemu z nich, teraz
powinien zaowocować bez niczyjej dodatkowej ingerencji.
Ma to tym donioślejsze znaczenie, że — dzięki poznaniu,
w jakich biotopach najlepiej się czują tubylcy —już śledzimy
kilku samotników, a jesteśmy na tropie dalszych odkryć.
Zwiadowcy nie spotkali natomiast żadnej pary kochanków
ani grupy rodzinnej, za wyjątkiem młodej kobiety z kilkulet-
nią dziewczynką.
Okolice Domu poweselały, od kiedy wypuściliśmy trochę
zwierząt. Na razie są to roślinożercy: między innymi zające,
góralki, mniejsze kangury i drobne antylopy, a spośród
ptaków — przede wszystkim papugi, gołębie i rozmaite
łuszczaki. Całe to bractwo czuje się wyśmienicie; nawet
dożywianie syntetyczną strawą, które uważaliśmy za nieunik-
nione, okazało się tak mało istotne, że zwinęliśmy większość
karmników. Nieprzewidziana łatwość aklimatyzacji ziem-
skiej fauny nakłania do czujności, toteż sporo form mających
wylęgnąć się niebawem wpuścimy najpierw do wiwariów.
Jakie będą dalsze skutki wprowadzenia zwierząt na
Zieloną, pokaże przyszłość. Na razie cofam swoje obiekcje
wypowiadane przeciwko tej akcji — a to z przyczyny, której
ani zwolennicy, ani przeciwnicy aklimatyzacji nie mogli
przewidzieć. Mam na myśli Seda. Nie zapomnę wrażenia,
jakie wywarło na nim pierwsze ujrzane zwierzę. Był nim
dzwoniec, który przefrunąwszy nad polem siłowym wybiegu,
usiadł w koronie niskiego drzewa, kilkanaście metrów od
chłopca. Sed najpierw stał jak urzeczony, lekko rozchylił
wargi ze zdziwienia, spojrzał na mnie pytająco, a kiedy mu
podpowiedziałem: „ptak" — natychmiast powtórzył bez-
błędnie. Wolno, z rozmysłem zbliżał się do latającego dziwa,
którego nie kojarzył z niczym znajomym, a skoro zjawa
odleciała, długo jeszcze patrzył za nią.
Może niesłusznie dzwońca nazwałem tylko ogólnikowo
ptakiem. Dlatego, wskazując w tamtym kierunku, powtórzy-
łem kilkakrotnie: ptak dzwoniec. Niebawem, przy okazji
stadka wróbli, które od początku upodobały sobie pewne
zioła na wybiegu tuż przed Domem, objaśniłem Seda: wróbel.
„Ptak wróbel?" — rzucił pytająco. Od tego czasu zaczął
lepiej odróżniać pojęcia ogólne od szczegółowych, a nieba-
wem sensownie wyrażał proste zdania. Choć nie dotyczyły
opowiedzenia czegoś, co zaistniało wcześniej — przełamana
została nieprzekraczalna dotąd bariera określania pojęć
bardziej skomplikowanych od nazwania jednego przedmiotu
albo prostej czynności.
Jesteśmy więc na drodze do prawdziwie rozumiejącego
kontaktu. Nadzieje nasze podnieca wzrastające obłaskawie-
nie Seda. Kilkakrotnie wszedł do Domu, choć na krótko.
Zawsze zostawiamy drzwi otwarte, aby nie tracił poczucia
bezpieczeństwa, ściśle związanego ze swobodą odwrotu na
wybieg — bo tylko tam czuje się on naprawdę u siebie.
Przymierze chłopca z nami jest jednak chwiejne, raz po raz
zrywane przez niego demonstrowaniem nieufności. Tak się
dzieje za każdą próbą odziania go (choćby tylko w luźną
chustę), umycia, zaproszenia do stołu na obiad. Z ciężkim
sercem musimy, po raz nie wiem który, odkładać takie zabiegi
wychowawcze na stosowniejszą porę.
U Seda uderza mnie nadal (i nie tylko mnie) brak
zaciekawienia innymi ludźmi. Początkowo byłem święcie
przekonany, że jest to naturalny opór wobec obcego świata,
którego kulturalni lokatorzy — rozmowni, ubrani, uczesani,
ogoleni, korzystający na każdym kroku z podejrzanych dla
chłopca urządzeń cywilizacyjnych — żyją w innym wy-
miarze, tak niezrozumiałym, że aż prowokującym prze-
strach.
Tymczasem krajanie Seda, wśród których on wzrósł
i chyba musiał przywyknąć do nich od dzieciństwa — rów-
nież nie budzą w nim zbytnich sentymentów. Różnica jego
stosunku do nas i do nich jest taka, że nas początkowo unikał
i wyraźnie się obawiał, podczas gdy tubylców traktuje ze
stoicką obojętnością. Inna sprawa, że ten eksperyment po-
równawczy nie spełnia podstawowego warunku: identycz-
nych okoliczności towarzyszących. Sed jest zbyt inteligentny,
by mógł się na przykład obawiać tego, co ogląda na ekranie.
Z drugiej strony, sam fakt ukazywania się pełnych ekspresji
widoków nie powiązanych z namacalną rzeczywistością, musi
on kojarzyć z nami — jako jeszcze jeden wytwór obcego
świata swych patronów.
Dość długo rozważaliśmy, czy zapoznać Seda z leśnymi
ludźmi dopiero przy bezpośrednim spotkaniu, czy też przygo-
tować go oglądaniem scen z ich życia w puszczy. Przeważył
pogląd, że ten drugi wybór będzie lepszy. Chyba słusznie.
Jeśli nawet straciliśmy cośkolwiek na tym, co mógł przynieść
moment zaskoczenia — zyskaliśmy pogłębiony ogląd psy-
chiki Seda, a także przyczynki do hipotetycznego obrazu
jego dzieciństwa na łonie dzikiej przyrody.
Programiści Erato i Talii zasłużyli na duże brawa, gdyż
obie spisują się znakomicie. Kiedy z napięciem śledziłem
moment ich ukazania się tubylcom — złudzenie człowieczeń-
stwa tych kobiecych androidów było tak zupełne, iż musiałem
przekonywać samego siebie, że są to przecież tylko automaty
wyposażone w sztywne zestawy instrukcji.
Obie wydawały się bardzo uroczymi kobietami, na mój
gust. Czy Karol i Leon docenili ich atrakcyjność? Otóż tak.
A nie była to, w tym wypadku, tylko zasługa programistów:
„przedobrzyli" je — z punktu widzenia tubylców. Mogliśmy
podejrzewać, iż kobiety koczujące w puszczy, udręczone
borykaniem się z ciągłymi niewygodami (w naszym pojęciu),
z nieustannym wyszukiwaniem co smaczniejszych kąsków
roślinnych dla siebie i swych dzieci — mało przypominają
nasze panie, od pokoleń wyzbyte takiej mordęgi.
Lecz jak to wygląda naprawdę, nie wiedzieliśmy. Kiedy
powstawała Talia i Erato, a nawet jeszcze w chwili ich odlotu,
znaliśmy — prócz Seda — wyłącznie dwóch tubylczych
mężczyzn. Pierwszą — i dotychczas jedyną — dorosłą kobietę
z Zielonej odkryli radiozwiadowcy tydzień później sto kil-
kadziesiąt kilometrów na północ od Darencji, w rzadko
porośniętym kępami krzaków bujnym stepie nad Morzem
Smoka (nazwanym tak dla jego fantazyjnego kształtu),
w pobliżu rozlewisk delty Kanji. Wędrowała przez chaszcze
z wątłą, najwyżej ośmioletnią dziewuszką. Podążały widocz-
nie w jakimś konkretnym celu, gdyż nie jadły po drodze.
Tylko mała okazjonalnie zrywała listki i pączki, raczej dla
zabawy.
Przyjmując umownie, że to matka i córka, pierwszą
nazwaliśmy Łucją, a drugą Mariettą. Nadal utrzymujemy je
w polu widzenia, choć przypuszczalnie zachowamy swoje
incognito. Podpatrywanie może dać więcej niż nowy wyreży-
serowany kontakt. W każdym razie te obserwacje są poucza-
jące przez swoją odmienność. Zresztą nie chcemy znowu
tygodniami wyczekiwać na ściągnięcie również ich do Domu
— kolejnego androida kreując tym razem na donżuana.
Spieszymy się z badaniami dlatego, że od pewnego czasu
zapadamy na zdrowiu (wszyscy!) Jeśli sensacje nieuzasad-
nionego zmęczenia, nienaturalnej senności, bardzo niepoko-
jących zaników pamięci, i jeszcze rozmaite inne, miałyby się
pogłębić — rozważymy, czy tu w ogóle pozostać. Ale na razie
nie mamy pojęcia czy to się wiąże z samym globem.
Jak wszyscy tubylcy, Łucja nie odbiega typem fizycznym
od mieszkanek etnicznie zeuropeizowanych środowisk w na-
szych czasach. Jej mocna opalenizna przywodzi na myśl ko-
biety Południa, przykładowo — Arabki bądź Hinduski. Lecz
jest to mylące. Każda Europejka, całe życie nago wystawiona
na słońce, ściemniałaby podobnie. A mimo to, wyglądałaby
inaczej. Nie są to jednak różnice typu rasowego, jaki mógł
się wykształcić w odosobnionej populacji ludzi na Zielonej*,
tylko ściśle związane z jej codziennością. Już umycie, przy-
strzyżenie i uczesanie zmierzwionych włosów ustawiłoby ją
z grubsza w jednym szeregu z damami, do jakich przywykliś-
my (wyłącznie pod względem aparycji). Ta Łucja z puszczy,
o figurze sportsmenki, kształtnych choć nazbyt muskularnych
nogach i subtelnych rysach twarzy, mogłaby uchodzić za
ładną. Marietta ma buzię podobną do niej.
Widok Łucji o skórze szorstkiej od słońca i deszczów,
pooranej bliznami wielu zadrapań, uświadomił nam na ile
Talia i Erato odbiegły od wizerunku kobiet, jakie miewają
leśni mężczyźni. Widocznie jednak ten razowy prymityw,
wyróżniający córy puszcz, nie jest czymś co tubylczy kochan-
kowie ściśle wiążą z ponętnością płci odmiennej. Może kołata
w nich podświadomie pogłos kulturalnej Ziemi niosący
odległe echa, jakich zagadkowy los odmówił im w przystęp-
niejszej formie wiedzy i wspomnień?... Dwie kobiety, które
same wyszły im naprzeciw, uznali za niezwykłe piękności, nie
zaprzątając sobie głowy tym, skąd przybyły. Dotychczas
znali takie jak Łucja. Zresztą kto wie, czy ona sama nie była
żoną któregoś z nich (albo obydwu), a Marietta — córką?
Nie sprawdzamy tego. Spróbowaliśm natomiast poznać,
czy Łucja nie jest matką Seda. Wcale nie byłby to wyjątkowy
Porównajmy: W chwili odkrycia Nowej Zelandii przez Tasmana w sie-
demnastym wieku, Maorysi tworzyli swoisty typ rasowy znacznie różniący
się od Polinezyjczyków z Wysp Towarzystwa, których przodkowie
przypłynęli stamtąd najwyżej czterysta lat wcześniej.
przypadek. Utwierdzamy się w przekonaniu, że populacja
Zielonej jest nader skąpa. Na znacznym obszarze odkryliśmy
tylko sześć osób, a wśród nich czterech dorosłych mężczyzn.
Może Łucja jest jedyną dojrzałą kobietą w tych stronach.
Eksperyment z Sedem polegał na tym, że niespodziewanie
pokazaliśmy mu obraz Łucji z Mariettą na widnym stepie.
Bocznie oświetlone niskim a jeszcze ostrym słońcem, kontra-
stowo podretuszowane blaskami, wyglądały jak w świetle
filmowych jupiterów. Trudno przypuścić, aby przy wydat-
nym zbliżeniu, pokazywane w rozmaitych pozach, porozu-
miewające się głosem i mimiką, nie zostały rozpoznane przez
syna i brata. Sed przebywa u nas rok. Chyba zabłądził
w puszczy niedawno przed odnalezieniem go. Wcześniej był
za mały, by przeżyć bez opieki. Mariettą wprawdzie mogła
w tym czasie zmienić się dość znacznie, ale przecież nie Łucja
— jak sądzimy, kobieta trzydziestoparoletnia (określanie na
oko wieku leśnych ludzi jest zawodne).
A jednak nie wzbudziły u Seda żadnych emocji. Patrzył
na mieszkanki puszcz i stepów jak na swojskie zjawisko; ani
mniej, ani bardziej chłonnie niż oglądał twarzą w twarz
innych ludzi, bezpośrednio bądź na ekranie.
Początkowo tak samo podejrzewaliśmy, iż Sed zna Leona
i Karola, a może jest synem jednego z nich. Byli oni zarówno
pierwszymi tubylcami, jak też pierwszą projekcją filmową
z plenerów Zielonej, którą wyświetliliśmy naszemu chłopcu.
Do obu tych zaskoczeń dobiło trzecie: scena miłosna Karola
i Talii.
Wynik można lapidarnie streścić: NIE. Sed nie wyglądał
na zdziwionego czymkolwiek; tym silniej zadziwił nas. Karo-
la i Leona chyba nie znał. A w każdym razie nie łączyły ich
z chłopcem żadne opiekuńcze więzy. Bardziej nieoczekiwany
był brak zdumienia Seda widokiem samego obrazu, który
wyrósł przed nim jak spod ziemi pośrodku pustej polany. Lecz
za odpowiedź niech służą dwudziestowieczne opisy podróż-
ników, którzy z napięciem śledzili jakie wrażenie wywrze
telewizor na Papuasach z wnętrza Nowej Gwinei, tkwiących
jeszcze w epoce kamiennej, którzy po raz pierwszy zetknęli
się z cywilizacją. Tamci leśni ludzie niedbale skwitowali
>,obrazki z pudełka": — Nowa rzecz należeć biały człowiek.
Z naszej projekcji wysnuwamy dwa ważkie wnioski. Po
pierwsze, chyba Sed widywał tubylców częściej niż sądziliśmy
z bardzo rzadkiego zaludnienia terenu. Po drugie, intymne
życie koczowników przebiega na oczach pobratymców, bez
zahamowań i pruderii.
Teraz w centrum uwagi całej załogi znajduje się Leon
i Karol. Nadzieja, że niebawem ugościmy ich, podnieca. Leśni
ludzie... Tacy bliscy nam, i tacy odlegli. Bliscy człowieczeń-
stwem, które aż bije od nich zwłaszcza teraz, w obcowaniu
z „kobietami", które im podarowaliśmy, w czułości i trosce
0 nie — z pozycji męskiej siły. A także w gestach, w mimice.
Nie powiem: w konwersacji — bo jej nie rozumiem. A odlegli
— swym puszczańskim bytem, takim samym, jaki wiedli nasi
przodkowie, lecz ileż tysięcy lat temu...
Zawiodły próby androidów, by obu leśnych ludzi od razu
nakłonić do systematycznego marszu w jednym kierunku.
Może to by się powiodło, lecz kosztem niezadowolenia Karola
1 Leona, czego chcieliśmy uniknąć. Powodzenie tak delikatnej
misji wymaga, by obaj koczownicy byli przeświadczeni, że
ani na chwilę nie wypuszczają inicjatywy z rąk. Dlatego
pierwsze dni po spotkaniu trzeba było zmarudzić na ich
zaloty, których wynikiem jest utworzenie się stałych par:
Karola z Talią i Leona z Erato. Ten pokój w grupie nie nastał
ani łatwo, ani szybko. Poprzedził go okres przeplatanki, kiedy
każdy z mężczyzn, oszołomiony przygodą jaka nań spadła
niespodzianie, wahał się co do wyboru partnerki; a może
pragnął obie zatrzymać dla siebie.
Nie wiem, czy leśni ludzie tworzą stałe pary łączące
się na całe życie, lub choćby na długo. Dotychczasowy
ogląd nie potwierdza tego. Przypadek Leona i Karola
nie jest typowy. Androidy postępują w myśl naszych ści-
słych instrukcji: i tych, które zakodowaliśmy im, i dosyła-
nych na bieżąco, aby regulować ich działania stosownie
do informacji, jakie nam przekazują. Tym sposobem,
dyskretnie a skutecznie, stymulujemy zachowanie obu
koczowników. Zależy nam na razie tylko na dwóch rze-
czach: aby Karol i Leon jak najszybciej dotarli w pobliże
bazy, i aby ich samych rozwój wypadków satysfakcjonował
w pełni.
Dobrze panujemy nad sytuacją. Wydarzenia śledzimy na
ekranie, psychiczne reakcje leśnych ludzi poznajemy z mel-
dunków Talii i Erato, danych zaś uzupełniających (również
o badaniach terenowych nie związanych z przemarszem tej
mieszanej grupy) dostarczają roboty, które — niewidzialne
dla tubylców — towarzyszą im krok w krok.
Cała czwórka jest coraz bliżej. Teraz marsz przebiega
sprawnie. Talia i Erato owinęły sobie obu mężczyzn dokoła
palca, czego oni chyba nie spostrzegają nawet w najmniej-
szym stopniu. Są szczęśliwi, i to im wystarczy. My natomiast
możemy dość ściśle planować szybkość wędrówki i przy-
bliżony termin pojawienia się tuziemców u nas.
Początkowo chcieliśmy, aby spotkanie nastąpiło nocą.
Osłabiłoby to pierwszy szok wywołany sztuczną budowlą,
ubranymi ludźmi oraz mnóstwem innych dziwów. Mieliśmy
pogasić światła w Domu, a potem wprowadzić tylko słabą
luminescencję (tubylcy nie użytkowują ognia). Jednak ten
projekt upadł. Koczownicy są aktywni wyłącznie w dzień.
Sprawiają wrażene, iż boją się ciemności. Wprawdzie an-
droidy mogłyby podprowadzić ich przed zmierzchem w są-
siedztwo bazy, czy nawet potem — zbudzonych ze snu —
nakłonić do marszu. Jednak dziwność takiego postępowania
partnerek, a wkrótce, na dobitek, oglądanie rzeczy wręcz
niepojętych, łatwo uznaliby za ingerencję „sił wyższych"
(jeśli mają takie ciągotki) lub czegoś w tym rodzaju. Nie
wprowadzajmy zbędnych komplikacji.
Ustalamy, że przybędą pod wieczór, póki jeszcze widno.
Czy Karol i Leon zechcą przenocować na wybiegu? To byłby
szczyt wymarzeń — bo pod nasz dach z pewnością nie wejdą.
Od kilku dni przygotowania do przyjęcia gości regulują
rytm życia w bazie. Zewnętrzny obserwator uległby sugestii,
że ogólne podniecenie — atmosfera napiętego wyczekiwania
- udzieliło się nawet robotom. Wnikliwie ustalamy różno-
rodne testy, mające odpowiedzieć na mnóstwo pytań, jakie
ponad rok wiszą w próżni (niektóre układamy warunkowo,
zależnie od zmiennych okoliczności). Nadal gwoździem
programu jest zapoznanie przybyszów z Sedem i wysnucie
maksimum pożytecznych wniosków z tych wzajemnych
relacji, które chcemy subtelnie ukierunkować.
Czwórka wędrująca stepem jest tak blisko, że mogłaby
zjawić się już dziś. Lecz nie warto się spieszyć. Niech przyjdą
jutro! Pozwoli to „kobietom" lepiej przygotować psychicznie
swych partnerów. Erato oraz Talii przekazujemy instrukcje.
Nareszcie! Skupieni w Domu, każdy na swym stanowisku,
rozemocjonowani, czekamy pojawienia się tuziemców. Stoję
przed szybą obserwacyjną wmontowaną w łukowatą krzywi-
znę ściany. Szkło odblaskowe czyni mnie niewidocznym
z zewnątrz. Trochę w prawo widzę Seda; bawi się na
wybiegu, niczego nie przeczuwając. Patrzę przed siebie na
kępy drzew tam, gdzie są one najbliżej. Słońce nurza się już
w szczytowych gałęziach olimbu, jak nazwaliśmy jedno
z tutejszych pnączy, tworzące koronę w kształcie grzyba nad
wierzchołkiem oplatanego drzewa. Teraz utrzymuję (oczywi-
ście nie tylko ja) kontakt ciągły z androidami. Przekazują tak
zgęszczony strumień informacji, że korzystamy z komputero-
wych streszczeń.
Także obraz jest ciągły. Ekran przed nami, wypchnięty za
okno, pozwala jednym spojrzeniem ogarnąć — prócz skraju
poszarpanego wielkimi polanami lasku — także jego wnętrze
zasłonięte drzewami.
Obie pary trzymają się blisko siebie. Z napięciem oczeku-
ję, kiedy wychyną na otwartą przestrzeń. Erato obejmuje
prowadzenie. Kilkoma lekkimi susami biegnie przed rzed-
niejącą roślinność, między kępami wysokich krzewów. Po-
chyla się nad kiścią pomarańczowychjagód, z daleka przypo-
minających jarzębinę. Zrywa je, częstuje Leona.
Wstrzymuję oddech. Dostrzegam Leona bezpośrednio.
Bokiem do nas, zajada owoce, które smakują mu najwidocz-
niej. Gdyby się nieco obrócił i podniósł głowę, zobaczyłby
Dom. Lecz tego odkrycia dokonuje Karol. Rozchyla krzewy,
wolno wychodzi na polanę. Stanąwszy jak wryty, wydaje
głośny krzyk. Zaraz potem z przestrachem tuli się do Talii,
która za wszelką cenę próbuje go uspokoić.
A więc rozpoczęło się! Komputery w bazie pracują na
pełnych obrotach. Towarzyszące leśnej grupie automaty ślą
meldunki i przyjmują dyspozycje; Erato oraz Talia uzupeł-
niają nasze własne spostrzeżenia, które z kolei dajemy do
obróbki mózgom krystalicznym.
Teraz albo nigdy! Jeśli tuziemcy po prostu zwieją w po-
płochu, bezpowrotnie stracimy wszelki użyteczny kontakt
z nimi. Bo tak czy inaczej, poniechamy użycia przemocy, by
nie palić mostów za sobą. Prędzej czy później przecież i tak
byśmy ich wypuścili; niech nie rozgłaszają wśród swoich, jak
bardzo trzeba się mieć na baczności wobec obcych dwu-
nogów tak podobnych do ludzi, a tak podstępnych i okrut-
nych...
Dynamika ruchu na przedpolu zadrzewień utrudnia
uchwycenie sensu zdarzeń rozwijających się z chwili na
chwilę. Dlatego raz po raz korzystam z wyciągów kom-
puterowych. Ale słuchając ich, łapczywie chłonę wzrokiem
płynny obraz, dla własnej uciechy. Czuję się tak, jakbym brał
udział w doniosłym historycznym wydarzeniu.
Analizujemy stosunek leśnych ludzi do dwóch spraw:
Domu oraz Seda. Dla nas w tych relacjach ważniejszy jest Sed
— podczas gdy oni skupiają uwagę na dziwnej budowli
i przyległych, mniej wyróżniających się obiektach. Słowo
„dziwna" nie oddaje zresztą ich odczuć w sposób właściwy.
To, co wyrosło przed oczami przybyszów kiedy wyszli na
otwartą przestrzeń, uznają za niesamowite przez sam prosty
fakt istnienia takich rzeczy. Teraz już mamy pewność, że
nigdy nie oglądali żadnych sztucznych konstrukcji. Są tak
roztrzęsieni odkryciem bazy, iż budzi ona w nich zabobonny
lęk. Być może, jakoś mglisto i niesprecyzowanie wierzą
w moce nadprzyrodzone — a teraz nagle, pierwszy raz
w życiu, na własne oczy podziwiają coś nie mieszczącego się
w ich świecie, w ich powszednich, niezmiennych prawach
natury; coś czego nawet nie roili w snach, gdyż do tego
brakowało im pierwowzoru.
Seda spostrzegli już obaj, o czym wiemy nie tylko z ich
relacji, lecz i ze zdjęć obrazów na siatkówce oka. Najpierw
Leon przez moment zatrzymał wzrok na tym widoku. Karol,
wstrząśnięty sylwetką Domu, spojrzał na chłopca jeszcze
bardziej przelotnie — zanim pochylił się ku Talii.
Skraj drzewiastych kęp dzieli od wybiegu sto kilkanaście
metrów. „Ogrodzenie" z pola sił jest niewidoczne, więc Sed
Prezentuje się na tle wolnej przestrzeni. Siedzi na ziemi,
twarzą ku przybyłym. Co myśli? Naciskam przełącznik analiz
komputerowych: „Rozluźnione mięśnie twarzy, wzrok spo-
kojny, cebulki włosowe w spoczynku: pobudliwość nerwowa
znacznie mniejsza niż przy zauważeniu ptaka".
Czyżby mózg krystaliczny dowcipkował? To oczywiście
niemożliwe. Porównanie jest rzeczowe i w sposób właściwy
oddaje stan faktyczny. Pomocniczo zapytuję, czy zaciekawie-
nie Seda sytuacją na przedpolu zadrzewień jest większe niż
codziennym pojawianiem się nas na wybiegu. Odpowiedź:
,Poziom emocji niższy". Może wynika to stąd, że nasz
chłopiec przywykł oglądać na ekranie właśnie tę czwórkę.
Karol i Leon w dalszym ciągu nie są przejęci widokiem
Seda. Mają dosyć własnych zmartwień i własnej bezradności.
Szok wywołany niesamowitą, regularną wyniosłością przera-
stającą najwyższe drzewa, miesza się w nich ze strachem, że
mogą utracić kochanki. Obie „kobiety" bowiem rozpoczęły
grę pozorów, z którą wiążemy wszystkie nadzieje.
Obraz iście teatralny. Androidy raz po raz znikają
w gąszczu krzewów, a wypadłszy stamtąd jak z procy
— siadają, kładą się na ziemi, przyklękają wśród ziół z twarzą
wpatrzoną w Dom. Kiedy Talia nie wraca przez dłuższą
chwilę, Karol rozgląda się nieporadnie, aż zamaszystym
ruchem chwyta Erato na ręce i taszczy w krzaki. Leon mu
przeszkadza, lecz Talia zjawia się w poskokach i rozdziela obu
mężczyzn.
W tym zamieszaniu raptem „kobiety" biegną w zarośla
płynnymi ruchami (zbyt płynnymi: chyba nadużyły posiada-
nych sprawności). Karol i Leon znikają za nimi. Tymczasem
one pędzą na wybieg. Zwalniamy pole sił. Ale mężczyźni
zawracają. Znowu są między drzewami. Po chwili Talia
i Erato powtarzają ten manewr, zatrzymują się dopiero obok
Seda i spokojnie usiadłszy na ziemi, darzą chłopca przymil-
nym uśmiechem. Ten cofa się dwa, może trzy kroki, staje
bokiem i zrywa młode pędy, żując je w zamyśleniu.
Wejściowe drzwi Domu są otwarte na oścież. Teraz już,
nie chcąc zdać się na grę prowadzoną samodzielnie przez
androidy, posyłamy im szczegółowe rozporządzenia. Koń-
cową akcję zaczyna Erato. Wstaje i zwinnym krokiem, nie
oglądając się za siebie, rezulutnie podąża w głąb wybiegu,
łalia tak samo zdecydowanie idzie jej śladem.
Z przejęciem pair/\m\ na leśnych ludzi. Są stropieni.
Włączam informer: „Bardzo silna pobudliwość. Strach,
gniew, dezorientacja. Brak współdziałania obu osobników.
Jeśli jeden pospieszy za partnerką, drugi pójdzie także
(prawdopodobieństwo 92)".
Tak się stało. Już mamy uchylić pole siłowe z drugiej
strony, by otworzyć androidom swobodną drogę, kiedy Karol
i Leon prawie równocześnie wpadają na wybieg. Odcinamy
im odwrót. „Kobiety" zawracają, czas jakiś kluczą między
kępami niskich krzewów, po czym biegną ku nam i znikają
w otwartych drzwiach Domu. Mężczyźni, ociągając się,
podchodzą za nimi. Zwalniają kroku, drepczą w miejscu
i cofają się w kierunku Seda. Chłopiec nie zdradza ani lęku,
ani radości.
Tamte dni bujnych emocji przeminęły, i to tak dokładnie,
że chwilami wydają mi się snem; a jeszcze bardziej — przeczy-
taną książką.
Opadły zasłony złudnych nadziei, domniemanych suk-
cesów i porażek, testów mydlących oczy. Jest Dom, od
którego rzadko się oddalamy, jest Sed pośród nas, i nierozwik-
łanie tylu niespokojnych zagadek leśnych ludzi, i zupełnie
nowa tajemnica — groźna, gdyż godząca ostrzem w nas
samych.
Upłynęło sporo czasu zanim zdaliśmy sobie sprawę, że
ściągnięcie Karola i Leona było niewypałem. Uznawaliśmy
ich za swoich gości. Ale to tylko my uznawaliśmy — w naszym
uporze. Gość, który nie akceptuje swej wizyty u gospodarza,
to przecież więzień. Na pewno tak samo myśleli obaj leśni
ludzie. Chcieliśmy przełamać ich zacięcie się w sobie. Czy
w ten sposób przecenialiśmy własne możliwości, czy też nie
docenialiśmy należycie ich człowieczeństwa? Chyba i jedno,
i drugie.
Przez pierwszą noc pobytu przymusowych podopiecz-
nych na wybiegu oraz przez cały następny dzień zostawiliśmy
drzwi Domu otwarte. Pojawiała się w nich czasami Talia, to
znów Erato, albo obie naraz. Mężczyźni zbliżali się ku
partnerkom, wabili je do przyjścia jak tylko umieli — lecz
na tyrn się kończyło. Więc zwróciliśmy im utracone kochan-
ki. Przyjęli je zaborczo, choć z czuiością, wszakże gdy minął
czas uniesień — nad wszystkim górowało rozdrażnienie, że
wpadli w pułapkę. To jeden, to drugi miotał się jak lew
w klatce, parł na niewidzialną barierę i elastycznie odbijał
się, nie czyniąc sobie krzywdy.
Ani doniesienia androidów, ani dane zestawów kom-
puterowych wmontowanych w niewidzialne roboty, nieod-
stępnie towarzyszące naszym tubylcom — nie posuwały
naprzód znajomości ich samych i nie otwierały dróg rozumie-
jącego kontaktu. Stawało się jasne, że zanim osiągniemy
jakikolwiek sukces na tym polu, zniecierpliwienie Leona
i Karola przekreśli wszelkie rachuby. Co prędzej musieliśmy
wkroczyć do akcji osobiście, kładąc na szalę giętkość ludzkiej
natury, zdolność emanowania nastroju, posiewy przeczuć
i intuicji.
Byłem zobowiązany pójść na pierwszy ogień: znajomość
z nimi rozpoczęła się przecież ode mnie. Rozmyślałem, czy
pamiętają nasz pierwszy kontakt w plenerach Darencji. Ależ
tak, muszą sobie przypomnieć to dziwo nigdy dotąd nie
spotykane: mężczyznę bez zarostu, więc o „kobiecej" twarzy.
Inna sprawa, że gdyby najpierw przybył któryś z kolegów, ten
właśnie szczegół mógłby ich zwieść, że to jestem ja. Tym
bardziej pójdę teraz, gdyż potem może nie odróżniliby mnie
od innych wygolonych cudaków.
Aby łatwiej zostać rozpoznany, wystąpiłem nago (Karol
i Leon nigdy przecież nie widzieli ubranych ludzi). Na pewno
przypomnieli sobie tamtą scenkę niefortunnego powitania.
Milczałem, aby nie zbłaźnić się powtórnie. Lecz im było to
doskonale obojętne. Nie garnęli się do mnie, ani też stronili.
Potraktowany jak przedmiot, poczułem się nieswojo.
Tego samego dnia przyszedłem na wybieg w pełnej gali,
to jest ubrany. Wzbudziło to ten typ nieufności Karola
i Leona, co widok bazy i jakichkolwiek urządzeń cywilizacyj-
nych. Mocno wątpię, czy uznali mnie za tę samą osobę co
poprzednio. Skojarzyłem piorunujące wrażenie, jakie wywarł
na meksykańskich Indianach widok jeźdźców: konkwistador
na koniu był w ich mniemaniu jedną galopującą istotą,
straszną, niepokonaną. W niej odżył — na prawach po-
wtórzeń pierwszych i jedynych odkryć — mit centaurów,
zrodzony w innym świecie.
Potem koledzy i koleżanki odwiedzali wybieg, pojedynczo
i w większych grupkach — swobodni, spełniający zwykłe czyn-
ności. Raz całą dwunastką zasiedliśmy tam do obiadu. Naucze-
ni doświadczeniami edukacji Seda, z niczym nie zwracaliśmy
się do naszych koczowników wprost. Niech podpatrzą, niech
co bądź z tego zapamiętają: jak się rozbieramy i ubieramy,
myjemy, czytamy, śledzimy projekcje filmowe, korzystamy
z obsługi robotów (ostentacyjnie widzialnych).
Jeśli nawet cokolwiek zaciekawiło Leona i Karola, nie dali
tego poznać po sobie. Czasami gapili się przez chwilę, to znów
odwracali plecami do nas, jak byśmy byli powietrzem.
Odchodzili bez oznak paniki.
Drażnił mnie goły fakt, że nie mogliśmy sobie wzajemnie
niczego przekazać. Pośrednictwo Seda także niewiele się
przydało — pomimo że w tym czasie szybko czynił postępy
w mówieniu. Z pobratymcami dogadywał się na ich modłę
(nieartykułowane dźwięki, gesty, mimika twarzy, itp.). Już
wtedy zacząłem podejrzewać, iż proporcjonalnie do tego, jak
zdobywał umiejętność wartościowego porozumiewania się
z nami — zatracał lekkość władania „językiem puszczy".
Inna sprawa, że to nie przesądzało, z którym z tych dwóch
światów czuł się mocniej związany. Zdawało mi się chwilami,
że z żadnym z nich — a tylko ze swoim własnym światem
wewnętrznym, który mnie z kolei fascynował nieodparcie.
Karolowi i Leonowi całe to niezrozumiałe otoczenie
sprowszedniało do reszty. Byli coraz bardziej apatyczni;
według ocen komputerów — zdesperowani statusem więź-
niów. Próby patnerek aby ich rozweselić, z dnia na dzień
przynosiły niklejsze efekty. Wreszcie zapadła nieuchronna
decyzja, którą może zbyt uporczywie odwlekaliśmy: wypuścić
jeńców. Chcąc wynagrodzić krzywdę zniewolenia dzikich
wędrowców, podarowaliśmy im oba androidy. Zresztą nie
było innego wyjścia: za mocno przywiązali się do nich.
To nie oznaczało stracenia z oczu naszych podopiecz-
nych. Dyskretny nadzór, którego nie domyślają się, wcale nie
krępuje ich woli. A my nie zrzekliśmy się cennych wiadomości
o wszystkim cokolwiek robią. Dostarczają ich niewidzialne
roboty odkomenderowane do śledzenia tych koczowników,
jak też obie „kobiety", które zdają nam na bieżąco szczegóło-
we sprawozdania.
Niestety, brak w nich informacji o minionych zdarzeniach
i przeżyciach. Dlatego nie wiemy co oni myślą o dziwnym
świecie, z którego przez jakiś czas nie mogli się wydostać.
Pewne jest tylko, że nie chcieliby znów tam trafić. Mają dobrą
orientację w terenie. Kiedy dwa dni po opuszczeniu wybiegu
Talia próbowała skierować Karola ku Domowi — ten
odwrócił się i z przestrachem w oczach sugestywnie zamachał
rękami. Leon w mig pojął o co chodzi i bardzo energicznie
poparł jego sprzeciw.
Stawiamy na pośpiech w badaniach planety. Toteż
wyprodukowaliśmy sto kilkadziesiąt kolejnych zespołów
zwiadowczych, rozsyłając je w cztery strony świata. Mamy
już mapy populacyjne dość dużych obszarów. Wynika z nich,
że nasze otoczenie — Darwinia wraz z Darencją ku północy
i sawanną, ciągnącą się na południe daleko poza bagienne
źródliska Kanji — to okolice wyjątkowo słabo zamieszkane.
Trudno dociec, dlaczego. Nie są mniej urodzajne niż lasostep,
ciągnący się na wschód od silnie rozczłonkowanych wybrzeży
Morza Smoka, o wiele gęściej zaludnionych.
Zieloną zasiedla znacznie więcej ludzi niż przypuszczaliś-
my. Nadal nie wiemy, ile kilometrów kwadratowych lądu
przypada średnio na jednego koczownika, bo jako tako
znamy tylko wyrywkowo wybrane obszary globu. Odkryliś-
my spore enklawy, do których tubylcy albo nigdy nie
wniknęli na dłużej, albo się z nich wynieśli. Natomiast
w krainach, które sobie upodobali, jeden człowiek przypada
na dwadzieścia parę kilometrów kwadratowych (sporadycz-
nie — nawet na piętnaście).
Tylko nam, znającym miasta i nawykłym do intensywnie
zagospodarowanej Ziemi, ta liczba wydaje się nadzwyczaj
skromna. Tymczasem należałoby się raczej dziwić, że już
w trzy stulecia po wylądowaniu tutaj ludzie osiągnęli na
sporych połaciach lądu graniczną wartość populacji, jaka
zdoła się wyżywić. A przecież człowiek paleolityczny nie
tworzył nawet takich zagęszczeń, chociaż prócz roślin karmił
się mięsem, znacznie bardziej przyswajalnym.
Inną zagadkę stanowi szybkość rozpierzchnięcia się ludzi
po całej powierzchni Zielonej. Porównajmy, że od wkrocze-
nia pierwszych fal migracyjnych praprzodków Indian na
Alaskę (przesmykiem w miejscu dzisiejszej Cieśniny Beringa)
do wtargnięcia ich potomków na kontynent południowo-
amerykański, minęło ponad dziesięć tysięcy lat. Przybysze
posuwali się więc w żółwim tempie kilkudziesięciu kilometrów
na stulecie w kierunku południowym. A w owym czasie nie
istniały jeszcze przeszkody w postaci późniejszych gęstych
puszcz zalegających amerykańskie tropiki; były to raczej
sawanny, pod względem łatwości poruszania się dość dobrze
odpowiadające przeciętnym terenom na Zielonej.
Przy tym porównaniu, rozprzestrzenienie się — w ciągu
marnych trzech wieków — tutejszych koczowników po
obszarze znacznie przekraczającym łączną powierzchnię
lądów na Ziemi, jest szokującym rekordem. Jeśli wszakże
uwzględnić sposób życia leśnych ludzi — sprawa przestaje
zdumiewać. Ci ustawicznie wędrujący zbieracze, którzy
nawet nie moszczą sobie jednorazowych posłań z gałęzi na
nocne legowisko (jak to czynią goryle), siłą rzeczy nie
przywiązują się do miejsca pobytu. Być może, rychło przeno-
szą się nawet z okolicy obfitującej w pożywienie — ufając, że
jutro odkryją jeszcze korzystniejszą. W tych warunkach,
odległość z Azji do Ameryki Południowej — której przebycie
wymagało na Ziemi aż kilkudziesięciu pokoleń — tu na
upartego pokona jeden i ten sam człowiek, zresztą w nurcie
zaledwie paru lat, nie spiesząc się i do woli popasając na
szlaku.
Sterty danych o leśnych ludziach, spływające lawinowo
wieloma kanałami, pełne powtórzeń, coraz bardziej przypo-
minały osławioną bombę megabitową, którą tak straszono
w dwudziestym wieku, przed uporaniem się z metodologią
racjonalnego przesiewu informacji. To zmusiło nas do zrewi-
dowania charakteru badań. Nasuwa się analogia z planetoi-
dami. Od pionierskiego odkrycia Cerery w pierwszą noc
dziewiętnastego wieku, ponad sto lat uważnie rejestrowano
każdą następną planetkę, a rachmistrze pieczołowicie ob-
liczali jej efemerydę — byle nie zagubiła się na gwiezdnym
niebie. Lecz potem przybyło ich tyle, że w ewidencji utrzy-
mywano tylko największe, albo okresowo zbliżające się do
Ziemi, albo ciekawe z jeszcze innych względów.
O ile pominąć psychikę tubylców (w którą prawie nie
mamy wglądu), różnice między poszczególnymi osobnikami
są mniejsze niż u planetoid. Dlatego jeszcze wyraźniej
musimy skupić się na aspektach statystycznych. Obecnie
śledzimy tylko siedemdziesiąt trzy osoby. Jest to liczba
wystarczająca dla wysnuwania przez komputery wniosków
o charakterze ogólnym. Niektórzy spośród nas zajmują się
bliżej badaniem poszczególnych jednostek; dotyczy to zwłasz-
cza matek z dziećmi. Wiele robotów odesłaliśmy do innych
prac poszukiwawczych. Na przykład nie tracimy nadziei
odnalezienia statku ASO, który chyba przetrwał w dobrym
stanie. Albo śladów jakiejkolwiek działalności technicznej tuż
po wylądowaniu. Nawet jeśli nie podjęli jej tu nigdy ludzie,
musiały to zrobić automaty — przynajmniej w ramach
przeprowadzonej ektogenezy.
Dojrzał czas, by wnikliwie zanalizować status leśnych
ludzi. Zajmuje się tym głównie trzech kolegów, a najwięcej
wniosków wyciąga cybernetyk*. Ja zaś dumam o tym
prywatnie, z nieprzepartej ciekawości. Chciałbym przebić
mroczną przeszłość, jaka na Ziemi zatarła ślady ludzkich
stóp. A może jeszcze przedludzkich?...
Jakaż to niezgłębiona, kręta, wyboista droga! Hominiza-
cja antropoidów, która dokonywała się gdzieś tam, na szlaku,
w niejednym miejscu i w niejednym pokoleniu — najpierw
wstrząsnęła dawnym, zwierzęcym kodem porozumień, a do-
piero potem zastąpiła go mową artykułowaną. Tu, na
Zielonej, wszystko się gmatwa. Pierwszy to wypadek, i chyba
jedyny w całej antropogenezie, kiedy człowiek mówiący
przekształcił się w niemowę — nie w jednym osobniku, lecz
w całej populacji.
To samo z instynktem. Na arenie dziejów, wypierany
przez rozum, zanikał on sukcesywnie na jednych polach, lecz
na innych zstępował w głąb — aby spłowiały, wszakże nie
Mam mu za złe, że wdrożył do tej pracy wszystkie liczące się mózgi
krystaliczne, udaremniając należyty postęp innych badań, nawet bardziej
naglących. Myślę o interpretacji wysoce niespokojących zmian, jakie
zachodzą w nas samych.
unicestwiony, czekać na szczególne przypadki. Te jego
rozległe, ale jakże nieuchwytne rezerwy (wokół których
ważności, a nawet samego istnienia, do dziś wiodą spór
psychologowie), chyba uratowały naszych koczowników;
pozwoliły aby okrzepł, umocnił się i przetrwał taki dziw
natury, jak leśni ludzie z Zielonej.
Tubylcom nie mógł powrócić miniony, pełny potencjał
instynktów — gdyż dawno temu, po drodze, wypadł z geno-
typu. Nie znaczy to jednak, aby z niego nie powiodło się nic
uchronić. Widzimy na konkretnych przykładach, że krajow-
cy przejawiają wiele zachowań instynktownych — przypusz-
czalnie nabytych, gdyż nieobecnych w antropogenezie
— które ugruntowują się w tempie przyspieszonym (czyżby
— podejrzanie przyspieszonym?), zapewne wyrosłe z bier-
nego naśladownictwa. Tak zresztą w ogóle powstawał in-
stynkt niegdyś, lecz bez porównania wolniej. Być może,
niektóre spośród tych zachowań nie są całkiem nowe, tylko
wskrzeszone z takich atawistycznych remanentów, o których
nic nie wiemy. Wzmagając się z pokolenia na pokolenie,
w pewnym stopniu wynagradzają leśnym ludziom brak
mowy, drastycznie zubożający możliwości użytkowania
umysłu.
Behawior tutejszych koczowników nie przypomina wspól-
noty pierwotnej, czy w ogóle jakiejkolwiek z form organizo-
wania się wczesnych, prymitywnych zbiorowości na Ziemi.
Patrząc na rozproszone grupki puszczańskich wędrowców,
także trudno mówić o matriarchacie, tym najstarszym ob-
razie hierarchii społecznej w naszych pradziejach, bądź
o patriarchacie ugruntowanym późniejszymi uwarunkowa-
niami. Nawet brak tu pojęcia rodziny, w naszym rozumieniu.
Oswoiliśmy się dotychczas z myślą, że Leon jest synem
Karola. Łatwo to sprawdzić metodą serologiczną, nawet
w sposób niezauważalny dla nich, ale po co? Dziś wiemy na
pewno, że nawet gdyby tak było — ich wspólne koczowanie
wynikałoby tylko z przypadkowego zetknięcia się dorosłych
osobników, nie znających swego pokrewieństwa.
Karol z Talią i Leon z Erato: dwa stadła wędrujące obok
siebie długi czas i mające wszelkie znamiona stabilności — to
precedens, który zapewne nie powtórzył się nigdzie na całym
globie. Ta czwórka stanowi na tle miejscowych stosunków
twór sztuczny, powstały wyłącznie dzięki naszej ingeren-
cji- o jego trwałości przesądza postępowanie androidów.
Z licznych porównawczych oglądów wnosimy, że ci dwaj
mężczyźni spotkali się na krótko przed odkryciem ich
w puszczy. Już dawno byliby oddalili się od siebie - —
gdyby nie przygoda, jaką im podsunęliśmy. W tym świe-
cie nie ma stałych przyjaźni, ani grup współdziałania. Na-
wet kochanków łączy tylko przelotna więź. Na kilkuset
ujawnionych leśnych ludzi znamy zaledwie jedną parę.
Chyba rozłączy się w ciągu tygodnia. Tak sugerują dane
statystyczne.
Czemu koczownicy nie tworzą przynajmniej jako tako
trwałych grup rodzinnych, typowych dla wszelkich ant-
ropoidów, zarówno dzisiejszych jak z minionych okresów
geologicznych? Być może, stanowi to klucz do zrozumienia
tak bardzo nietypowych stosunków międzyludzkich na tym
globie, zaprzeczających samej naturze człowieka. Obraz,
jakiego użycza w tym względzie etnografia, historia, pre-
historia i paleoantropologia — jest bardzo spójny. Dopiero
to, co zastaliśmy na Zielonej, rażąco wyłamuje się z niego.
Jedyna więź rodzinna, o jakiej można tu mówić, wiąże się
z macierzyństwem. Jest to więź narzucona przez prawa
biologiczne. Skoro tylko dziecko uzyska jaką taką wydolność
samodzielnego życia, matka opuszcza je (albo ono odchodzi;
tego jeszcze nie wiemy). Dzieci towarzyszące matce nie
miewają więcej niż czternaście lat -- i to tylko wówczas,
gdy jest ich dwójka, albo jedno. Jeśli matka opiekuje się
trójką (czwórki dotąd nie spotkaliśmy), najstarsze nie prze-
kracza jedenastu lat. Ile tych odłączonych maleństw, nie
przygotowanych wystarczająco do radzenia sobie w puszczy,
ginie?
Sądzę, że przeżywa znacznie więcej chłopców niż dziew-
cząt. To tłumaczyłoby, dlaczego trzy czwarte populacji
stanowią mężczyźni. W każdym razie już nie musimy
sobie czynić wyrzutów z powodu podarowania Karolowi
1 Leonowi naszych androidów, co praktycznie wyłączyło
tych mężczyzn z rozrodu: przyrost naturalny zależy tu
wyłącznie od liczby kobiet.
Na tle rodzinnego życia leśnych ludzi dyskutujemy spra-
wę Seda. Czyżby matki zostawiały czasami własnemu losowi
nawet tak nieporadne, niespełna czteroletnie maleństwa?
Takie okrucieństwo wydaje się nieprawdopodobne. Zresztą
zwiadowcy nie odkryli więcej żadnego samotnego malca
w tym wieku. Chyba Sed zabłądził w lesie, albo jego matkę
spotkało nieszczęście; mogła po prostu umrzeć.
• * •
Sed potrafi już z nami rozmawiać. Nie jest to konwersacja
potoczysta, niezawodna we wszelkich odcieniach znaczeń,
lekko i pewnie odsłaniająca subtelne drgnienia duszy — lecz
w każdym razie użyteczna.
Rozpytując chłopca o jego dawne życie w puszczy, rychło
napotykamy próg nie do przekroczenia. Któż z nas opowie-
działby wnikliwie i wiarygodnie o tym, co widział, myślał,
odczuwał do czwartego roku życia? W dzieciństwie, kiedy
te wspomnienia dymiły świeżością, musieliśmy pamiętać
je bez porównania żywiej, ale rozumowaliśmy infantylnie,
więc wtedy byłoby to bardziej wyliczanie zdarzeń — spo-
witych obłokiem czystej, wiośnianej, a tym dowolniejszej
fantazji.
Sed rozmawia niemal na poziomie wychowywanego
w normalnych warunkach dziecka w jego wieku, czyli
rozpoczynającego właśnie naukę szkolną (to niemal od-
nosi się do mniej elastycznego radzenia sobie z językiem).
Jeszcze nie uczymy go ani czytać, ani rachować. Pragniemy,
aby jego umysł skupił się na wskrzeszeniu z mroków najwcześ-
niejszej, rodzącej się świadomości sprzed kilkunastu miesięcy,
orientacji tego wszystkiego, co przedstawia jakąkolwiek real-
ną rzeczywistość.
Trudno przewidzieć, co jeszcze osiągniemy na tej drodze.
Dziś można wyliczyć te sprawy i zdarzenia, których nigdy nie
poznamy od chłopca — gdyż albo nie zetknął się z nimi, albo
uszły jego uwagi. Są wśród nich i takie, których my po-
szukujemy, podczas gdy one w ogóle nie istnieją; być może
— budowle tubylców (choćby niezdarnie sklecone szałasy,
albo gniazda z gałęzi), jakie bądź narzędzia, namiastki
ubioru. Sed nie widział statku ASO ani żadnych urządzeń
z okresu po jego wylądowaniu. Nie zna swego ojca, jak było
do przewidzenia.
Wędrował z matką (którą nazywa opiekunką). Innych
koczowników widywał sporadycznie; wspomina ich jak bez-
osobowe tło — obok pogody, stepu, pożywienia. Pokazywaliś-
my mu na ekranie wszystkie odkryte kobiety. W żadnej nie
rozpoznał swej rodzicielki. Zapytany, która jest do niej
najbardziej podobna, wskazał kilka, o zbliżonym typie
sylwetki i wyrazu twarzy. Wnosimy stąd, że jego matka była
dosyć wysoka, chuda, o rysach ostrych i wielu zmarszczkach
wokół oczu, włosach dość rzadkich i niezbyt długich. Wy-
glądała na czterdzieści lat. Chyba cieszyła się dobrym
zdrowiem. Pewnego dnia po prostu zniknęła. Chłopiec
pamięta, że był jedynakiem.
Kilkakrotnie nawiązywaliśmy do dnia, w którym Sed
znalazł się w Domu. On nie lubi tego wspomnienia. Lecz my
nie indagujemy go, jak odczuł tę zmianę w swoim życiu (gdy
będzie starszy, sprecyzuje tamte wrażenia). Chodzi nam o coś
innego. Chłopiec został odkryty w miejscu na tyle oryginal-
nym, że nawet przygodnemu turyście, nie kojarzącemu
z nim żadnych przeżyć, mogłoby utrwalić się w umyśle. To
malowniczy wąwóz, którego dnem płynie strumyk trochę
dalej wpływający do Kanji. Prawy brzeg wąwozu tego jaru
opada stromo uskokiem z litej skały, tylko gdzieniegdzie
posiekanym kanciastymi żlebami. Z drugiej strony potoku
rośnie zwarty las pełen epifitów, splątany wężownicami
lian.
Może matka Seda podążyła którymś żlebem w górę,
a potem, poślizgnąwszy się, runęła z pionowej ściany. Chło-
piec nic o tym nie wie. Czy pamięta tamte miejsce? Owszem,
dosyć dokładnie. Żywo opisuje blok skalny, na który w dzikim
przestrachu wspiął się przed goniącym go robotem. Gdy
pokazaliśmy mu na filmie ten głaz, oraz inny bardzo podobny
— przyznał, że to może być jeden z nich.
Natomiast w żaden sposób nie potrafiliśmy od tamtego
obrazu wywołać w pamięci Seda — po nitce do kłębka
- innych pejzaży; ani też — gdzie i kiedy zgubił matkę.
Oglądając morze na ekranie, raz przypominał sobie mgliście
taką wielką wodę, to znów zaprzeczał.
Tę chwiejność reakcji Seda kładliśmy w całości na karb
dziecięcego wieku, sądząc że pierwsze jego obserwacje świata
odkładały się w mózgu selektywnie, z niejednakową wyrazis-
tością; ten przesiew mógł „mniej ważne" postrzeżenia spy-
chać do podświadomości, „jeszcze pośledniejsze" zaś (według
jakichś tam kryteriów centralnego układu nerwowego -
zgoła nieprzydatne na przyszłość) wytrącać ze wszystkich
warstw zapisu kodu pamięciowego. I tak było na pewno,
gdyż jest to zwykła, nieuchronna kolej odkładania się
wspomnień, jak dowiodły eksperymenty Krzywpnia i Za-
krzewskiego (Warszawa, 2416 r.). Ale czy tylko to wchodziło
w grę?
Nieodżałowana szkoda, że o widoki morza nie pytaliśmy
Seda przedtem — by porównać to z wahliwością teraźniej-
szych jego wypowiedzi, a także z analogicznymi symptoma-
mi, które zaczęliśmy odczuwać na swojej skórze. Te niekorzy-
stne zmiany samopoczucia postępowały tak powoli, że naj-
przód każdy z nas chciał je bagatelizować, potem zaś
— stłamsić i przezwyciężyć, wstydząc się własnej słabości.
Sądzę po sobie: hardo, z zacięciem próbowałem brać przy-
kład z kolegów — tak długo, dopóki wydawali mi się równie
silni duchem i ciałem, jak przedtem.
Wybieram się małym grawilotem, sprawdzić stan zapłod-
nionej ikry bieługi, którą tydzień temu roboty umieściły na
kamienistym dnie w specjalnie pogłębionych zakolach wart-
kiego potoku, wpadającego do Kolindra. Wprawdzie wiem,
że dozór automatów nad tą hodowlą wystarczy, a nadto
możemy do woli oglądać ją na filmie, jak również badać jej
przebieg w oparciu o zdjęcia strukturalne, lecz nie mam pilnej
roboty, a behawiorem ryb wędrownych pasjonowaniem się
zawsze. Chcę asystować narodzinom pierwszych drapieżnych
kręgowców na Zielonej.
Zagadnięty przez kapitana spacerującego przed Domem,
wyjaśniam dokąd lecę. A on przystaje, patrzy gdzieś w dal
przed siebie, po czym rzuca matowym głosem: — Bieługi...
I w strumieniu... Nie mylisz się?
Zdębiałem. Przecież uzgodniliśmy tę akcję we wszystkich
szczegółach!
Więc mu przypomniałem, jak do tego doszło. Już podczas
pierwszej wspólnej gawędy nad uruchomieniem hodowli
ziemskich zwierząt i roślin rozpatrywaliśmy zasiedlenie
mórz. Chodziło zwłaszcza o ryby dostarczające wykwintne-
go mięsa i kawioru. Zdania były podzielone; niektórzy z nas
obstawali przy odwleczeniu wszelkiej hodowli, chcąc po-
przedzić tę akcję szerszymi badaniami nad tutejszą florą.
W toku późniejszych dyskusji postanowiliśmy zarybić -
tytułem próby — jedno morze. Wybór padł na akwen
najbliższy od bazy, Morze Smoka, zaś za rybę odpowiednią
uznaliśmy bieługę. Te wielkie drapieżniki, dorastające pięciu
metrów długości i półtorej tony wagi, nie powinny zakłócić
równowagi przyrodniczej, zważywszy że wpuszczamy je do
wód całkiem jałowych, obok zwierząt tak samo sprowadzo-
nych z Ziemi — właśnie na ich pokarm. Są to niektóre
pierścienice i drobne skorupiaki (zwłaszcza kiełże), dobrane
spośród form żywiących się wyłącznie obumarłymi szcząt-
kami organicznymi, aby nie stanowiły zagrożenia dla ikry
i wylęgu. To — w strumieniu zarybieniowym oraz w Ko-
lindrze i dolnym biegu Kanji, jako drodze spłynięcia naryb-
ku. W morzu natomiast ich zdobyczą będą z kolei sardyn-
ki, zbyt małe aby zagrozić młodziutkim, kikunastocenty-
metrowym bieługom. Musieliśmy zawczasu wprowadzić do
wód rozmaity plankton roślinny i zwierzęcy jako karmę
sardynek w Morzu Smoka (którymi także my nie gardzimy),
a bezkręgowców w rzece.
Dalej wyjaśniam, że wylęg bieług już się rozpoczyna, bo
następuje on po sześciu -- dziesięciu dniach, zależnie od
temperatury wody (tutaj jest ona dosyć ciepła). Umieściliśmy
w potoku pięć tysięcy ziarn ikry. To wprawdzie tysiąc razy
mniej niż jej składa na raz duża samica bieługi — ale też
procent narybku, który się wykluje i dorośnie, trudno porów-
nać z sytuacją w zlewisku Morza Czarnego i Kaspijskiego,
skąd ta jesiotrowata ryba pochodzi*.
Bieluga dożywa stu lat. W tym wypadku, tarło odbywa rokrocznie
przez lat osiemdziesiąt kilka, co może dać łącznie paręset milionów
ziarn ikry. Dla utrzymania się populacji na stałym poziomie, z tej
astronomicznej liczby powinno osiągnąć dojrzałość zaledwie kilkanaś-
cie osobników.
Z nieczytelnej miny kapitana nie potrafię wywnios-
kować, czy jest zaaferowany tą sprawą, czy tylko znu-
dzony.
— Przypominasz sobie to wszystko? — zapytuję po
dłuższej chwili.
Poniewczasie zdaję sobie sprawę, że się obrazi. Tak, musi
się obrazić. Wariata z niego robię, czy co? Jakże mógłby nie
pamiętać...
Stoję niezdecydowany. Na twarzy kapitana, zazwyczaj
żywo odbijającej wszelkie emocje, nie maluje się nic. Jeszcze
moment... i oczom nie wierzę. Kapitan ziewa, z opóźnieniem
zakrywając usta dłonią, po czym udaje się spać, chociaż
jeszcze daleko do pory spoczynku (żyjemy według rytmu
tutejszej doby, której długość prawie nie różni się od ziem-
skiej).
Nagle zdaję sobie sprawę, że to żaden precedens. Mnie
samemu zdarzało się ostatnio jeszcze gorzej: zasnąć przy
pracy! Dwa, może trzy razy — nie pamiętam dokładnie.
Potem ogarniało mnie rozbawienie tym czymś niesłychanym,
niby odkryciem nowego prawa przyrody tam, gdzie ono
dotąd nie funkcjonowało. Nie mogłem inaczej reagować.
Niepokój byłby o wiele gorszy, jako objaw histerii w naszych
warunkach braku zagrożenia, więc i zbędności wszelkiej
dyscypliny — jeszcze sześć, może nawet pięć wieków temu
zachwalanej (a podobno niekiedy egzekwowanej!) tu i ówdzie
na Starej Ziemi przez rozmaitych dzierżców władzy, prze-
wrotnie uzasadniających rzekomą jej potrzebę „wyższą ko-
niecznością polityczną".
Więc dlaczego zaszokowało mnie zachowanie kapitana?
Tak, już wiem: dlatego, że to był właśnie on. Zawsze
spodziewałem się po nim więcej niż po sobie. Więcej dobrego.
Nie był to bynajmniej kompleks niższości. Mocno zapadł mi
w serce — zresztą nie tylko mnie — autorytet tego wygi
kosmicznych szlaków, który zjeździł szerokie niebo, a gdy
mu powierzono dowodzenie „Sindbadem", odkrył Nową
Ziemię, co nie powiodło się nikomu innemu. Łut szczęścia?
Oczywiście. Ale cóż z tego? Historia zna mnóstwo podob-
nych odkryć, i wtedy laurem wieńczy człowieka, a nie —
przypadek.
Nasze dni toczą się miarowo, bez większych wzruszeń
i zaskakujących sukcesów. W marzeniach coraz mocniej wi-
dzimy Zieloną jako drugą Ziemię, na którą kreujemy ten
glob. I rzeczywiście, od kiedy poważne, nieruchome, milczące
krajobrazy ożywiły głosy, jaskrawe kolory i ruch — powese-
lało. Dopomogło do tego, że zadbaliśmy aby dodatkowo
uwzględnić właśnie tę stronę ekspresyjną, widowiskową, rzec
można — urokliwą. Odłożywszy na później wyhodowanie
wielkiej zwierzyny i zarybienie mórz (poza udanym ekspe-
rymentem w Morzu Smoka), wypuściliśmy w plener efektow-
ne motyle (błyszczące strukturalnymi barwami morfidy
z amerykańskich tropików, wielkie nowogwinejskie ornito-
ptery, rozmaite pazie i uranie), a także kolibry, trogony, ptaki
rajskie i mniejsze papugi. Pociągnęło to konieczność wysiania
dużego zestawu roślin kwiatowych; preferujemy formy szcze-
gólnie dekoracyjne, aby połączyć przyjemne z pożytecznym.
W sąsiednich laskach kwitną już gatunki o krótkim cyklu
wegetacyjnym, a przyjęły się rozmaite bromelie (wśród nich
ananasy), storczyki, konwalie, wreszcie wspaniałe drzewiaste
lobelie — endemity z Hawajów, u schyłku drugiego tysiąc-
lecia w ostatniej chwili ocalone od zguby. W uprawie
ogrodowej mamy róże, goździki, kosaćce, ostróżki, lilie.
Nie obyło się bez wprowadzenia błonkówek, chrząszczy
oraz innych owadów, które zapylają kwiaty i są żerem dla
ptaków. Wypuściliśmy także nieliczne pająki, oraz dżdżow-
nice dla spulchnienia gleby (bez czego wiele ziemskich roślin
w ogóle by się nie zakorzeniło), nie mówiąc o nieodzownej
florze bakteryjnej. Projektujemy hodowlę, początkowo za-
mkniętą, tych zwierząt i roślin zagrożonych wymarciem,
które w Macierzy przetrwały tylko w zwierzyńcach i ogro-
dach botanicznych, czasami ponadto na szczególnie chronio-
nych stanowiskach w rezerwatach. Ale z tym jeszcze za-
czekamy. Przedsięwzięcie to zbyt odpowiedzialne, aby ryzy-
kować zmarnowanie choćby jednej z bezcennych gamet, jakie
przywieźliśmy.
Nie przerywając badań nad leśnymi ludźmi, w naszym
sąsiedztwie prowadzimy je inaczej niż poprzednio. Nie
chcemy dublować eksperymentu z Karolem i Leonem, który
przyniósł tylko ograniczone wyniki i w tamtej pierwotnej
wersji został zakończony. Koczują oni nadal ze swymi
partnerkami po puszczy i są pod stałą obserwacją.
Zważywszy wyjątkowo słabe zasiedlenie okolicy, szansa
przypadkowego wejścia leśnych ludzi na nasz wybieg — na-
wet w razie znacznego powiększenia go — byłaby znikoma.
To nas skłoniło do podjęcia działań przyciągających koczow-
ników w pobliże bazy. Spośród różnych forteli, jakie wpadały
nam do głowy, wybraliśmy wypróbowaną metodę wabika
w postaci androidów — zarówno kobiecych jak i męskich.
Tym razem wystrzegaliśmy się „przedobrzenia" ich: nie są
ani elegantsze, ani pod żadnym względem bardziej atrakcyj-
ne od przeciętnego mieszkańca Zielonej. Chodzi nie tylko
o uniknięcie konieczności podarowywania na stałe tak przy-
dzielonych partnerów*. Pragniemy, aby koczownicy uważali
takie spotkania tylko za przygodę (co cechuje w ich świecie
wszelkie zbliżenia miłosne) i nie rozpaczali kiedy towarzyszą-
ce im androidy odwołamy z wybiegu. A nam to pozwoli
obserwować krajowców w naturalnych warunkach, w ich
relacjach pomiędzy sobą, a nie — w zestawieniu z cyber-
netycznymi układami naszej produkcji.
Wybieg powiększyliśmy zasadniczo do około dwóch kilo-
metrów kwadratowych. Lecz jego granice są płynne, podob-
nie zresztą jak zaludnienie. W razie potrzeby każdorazowo
znacznie przesuwamy pole siłowe, by je zamknąć za jakimś
koczownikiem, zmuszając go do pozostania na tym doświad-
czalnym obszarze parę dni, rzadziej — tygodni. Niektórych
przepuszczamy swobodnie przez nasz teren. Wtedy bardzo
starannie rejestrujemy ich odczucia związane z zauważe-
niem bazy (spośród tubylców mających wolność poruszania
się, dotychczas żaden nie podszedł do nas blisko, z cieka-
wości).
Po pierwsze, zapełnianie planety atrapami o ludzkim wyglądzie wprowa-
dziłoby szkodliwy element sztuczności do autonomicznej populacji leś-
nych ludzi. Po drugie, męskie androidy ofiarowane miejscowym kobietom
wyłączałyby je z prokreacji, co wobec małej liczby tubylczych kobiet
i —jak się zdaje — ograniczonej ich płodności, zagroziłoby na przyszłość
spadkiem przyrostu naturalnego.
Ogólne badania behawioru krajowców są na ukończeniu.
Obserwacje, robione różnymi metodami, potwierdzają do-
tychczasowe wnioski; podstawowy dotyczy braku jakiejkol-
wiek struktury społecznej. Nie wiemy co spowodowało, że pod
tym względem rozwój mieszkańców Zielonej cofnął się poni-
żej pitekantropa i poprzedzających go form człowiekowa-
tych, a nawet dzisiejszych małp człekokształtnych*.
Najwięcej niejasności kryje życie rodzinne tuziemców,
właściwie sprowadzające się do opieki matki nad nieletnimi
dziećmi. Chcielibyśmy wiedzieć, czemu przeważnie towarzy-
szy kobiecie tylko jeden potomek; trójkę dzieci odkryliśmy
tylko raz, a większej liczby — nigdy. Tłumaczenie tego
wyłącznie zmniejszoną płodnością tutejszych kobiet ( na co
zresztą nie mamy dowodów) wydaje się spłyceniem pro-
blemu. W ich naturze przebija coś z osobliwego samotnictwa,
które trudno pojąć nie tylko na gruncie etnografii, lecz nawet
biologii: zjawisko to jest prawie nieznane wśród samic
wyższych ssaków.
Rozesłanie w teren androidów celem zaludnienia wybie-
gu, rzuciło promień światła na te sprawy. Od początku
pragnęliśmy ściągnąć jak największą liczbę kobiet. Okazało
się to bardzo kłopotliwe. Przejawiały one daleko posuniętą
powściągliwość wobec zalotników. Nawet jeśli po dłuższych
staraniach ze strony nasłanych przez nas donżuanów, okazy-
wały im uległość (czasami do pewnego stopnia wymuszoną)
— nie chciały słyszeć o towarzyszeniu na dłuższą metę
przygodnym partnerom.
Mężczyźni reagują odwrotnie. Każdy jest wniebowzięty
jeśli uwodzicielka nie kwapi się go opuścić; po prostu nie
przywykł do tego. A więc przeceniliśmy wpływ szczególnej
atrakcyjności Talii oraz Erato na uczucia, jakie wzbudziły
w Karolu i Leonie. Do tego nie była potrzebna ich ponętna
powierzchowność: wystarczył sposób postępowania. Zorien-
towawszy się w tym, nie sprowadzamy żadnego mężczyzny
z dalekich regionów, gdyż obcowanie z potulną partnerką
Chcąc uwydatnić rozbudowane życic społeczne sz\mpansów, wyrażające
się sztywnie przestrzeganą hierarchią oraz współdziałaniem wszystkich
członków stada, któryś dwudziestowieczny etolog podsumował lapidarnie:
Jeden szympans — to żaden szympans.
przywiązałoby go do niej nadmiernie. Kobiece androidy
otrzymały dodatkowe instrukcje kokietowania mężczyzn nic
samą uległością, ale — na przemian — kaprysami, a nawet
wybuchami złości. Z wybiegu znikają nocą, podczas snu
partnera, przeważnie pozostawiwszy niemiłe wspomnienie
wieczornej awantury.
Ze strony kobiet tubylczych nie ma obaw zakochania się
w natrętnym uwodzicielu. Bardzo trudno natomiast zwabić
którąś z nich w pobliże Domu. Całe szczęście, że androidom
obce jest pojęcie zniecierpliwienia. Dzięki temu, po długo-
trwałych kluczeniach w puszczy i na stepie, pole siłowe
wybiegu zamknęło się mocno wysuniętą w tym celu macką
za Łucją i Mariettą, na których specjalnie nam zależało.
Fakt, że znalazły się w gronie samych mężczyzn, wprawdzie
deformuje swobodę zachowania Łucji, lecz temu nie zaradzi-
my. Z pewnością upora się ona z natrętami łatwniej niż
z nasłanym androidem, którego fortele korygowały na bieżą-
co komputery w bazie, w oparciu o analizę rozległych
materiałów.
Niektórzy koledzy mieli cichą nadzieję, iż jednak Łucja
jest matką Seda. Ja twierdziłem, że sprawa została już
uprzednio rozstrzygnięta na „nie". Zresztą gdyby się okazało
inaczej, chłopiec znalazłby się między młotem a kowadłem:
musiałby zrewidować wybór swojego statusu. To by zraniło
jego psychikę głębokim urazem, a nas zniewoliło do trudnych
decyzji moralnych, wyboru mniejszego zła — na podstawie
niepewnych wnioskowań. Co gorsza, moglibyśmy zaingero-
wać stronniczo i egoistycznie, gdyż — z wielu względów
— wprost nie wyobrażam sobie naszej rezygnacji z Seda.
Liczyłem się natomiast z inną ewentualnością. Co odczuje
Łucja na widok tubylczego dziecka wyobcowanego z leśnego
świata rówieśników? Czy pożałuje malca? Czy podejmie
choćby nieśmiałe kroki odciągnięcia go od nas?
Łucja nie przejawiła zauważalnych dążeń w tym kierun-
ku. To mnie zdziwiło. Wtedy wciąż jeszcze nie dowierzałem
na tyle obserwacjom duchowej strony krajowców, by ich
przewidywanych działań nie przymierzać do zwykłych reak-
cji nas samych, ludzi wychowanych na Ziemi. Toteż oczeki-
wałem, że w Łucji obudzi się litość dla „biednego dziecka",
opętanego przez jakoweś ubrane cudaki; że okaże mu czułość
na tym tle (podobnie mogła zachować się Marietta).
Mój pogląd znalazł orędowników zwłaszcza wśród kole-
żanek. Potem wyrażały opinie, że natrafiliśmy na osobę
patologicznie wprost nieczułą na ogląd domniemanych
krzywd ludzkich — czego, w braku materiałów porównaw-
czych, nie dało się wykluczyć. Rozważaliśmy to wystar-
czająco poważnie, aby podjąć specjalne kroki dla spraw-
dzenia domysłu. Ściągnęliśmy więc na wybieg samotną
młodą kobietę — mimo trudności, o jakich mówiłem. Ale Sed
nie wzruszył jej nawet w najmniejszym stopniu. Tak roz-
paczała nad sobą, zaszczuta agresywnymi zalotami coraz to
innych mężczyzn, że co prędzej wypuściliśmy ją.
Być może, któraś inna kobieta zareagowałaby odmiennie.
To by jednak nie wniosło niczego istotnego do naszej wiedzy
0 tubylcach, podobnie jak napastliwe usposobienie jednego
lamparta, a łagodne drugiego — choć są z tego samego miotu
1 opiekowano się nimi jednakowo — świadczy tylko o nieza-
przeczalnym, niezawodnym indywidualizmie jednostki wszę-
dzie tam, gdzie ewolucja wystarczająco skomplikowała budo-
wę mózgu. A cóż dopiero mówić o człowieku!
Próby „oswojenia" leśnych ludzi spaliły na panewce.
Świadomie zaniedbywane, w końcu umarły własną śmiercią
jako prowadzące donikąd. W tej grze, języczkiem u wagi miał
być Sed. Nie dopięliśmy tego, aby ją toczył według naszych
wskazań. Sprawiało wrażenie, iż nie chciał być niczyim
narzędziem. Mimowolnie jednak spełniał taką rolę, i spełnia
ją do dziś — samym faktem swojej obecności. Bo tylko on
jeden spośród wszystkich leśnych ludzi przebywa na grodzi
dwóch nieporównywalnych światów i swobodnie przekracza
ich namacalną, fizyczną granicę: stale otwarte drzwi Domu.
Nie jest to już ten Sed, którego opisywałem. Mówi płynnie
jak my, tylko ma uboższy zasób słów. Co dzień przychodzi do
nas, często przesiaduje godzinami. Ogląda zdjęcia w al-
bumach, raz po raz pyta, jeśli nie wie co przedstawiają. Aby
mógł samodzielnie korzystać z filmów, wprowadziliśmy uru-
chamianie żądanej projekcji na hasło. Są to opisowe hasła,
podane w filmotece wyłożonej na stoliku pod oknem. Zdjęcia
zaznajamiają z treścią filmu. Chłopiec ma ulubione seanse,
do których namiętnie powraca: przeważnie sceny z życia
zwierząt w ziemskich rezerwatach. Często zapytuje, czy tak
a tak wyglądające zwierzę będzie mógł oglądać żywe. Chcąc
posługiwać się hasłami bez naszej pomocy, Sed poprosił
abyśmy nauczyli go czytać.
Chłopiec potrafi już korzystać ze sprzętów i prostych
urządzeń domowych. Na początku, skoro przemógł niechęć
posługiwania się zdobyczami cywilizacji — były dlań dobrą
zabawą. Gasił i zapalał światło, wyłączał film, puszczał
wodę z kranu, uruchamiał rozmaitą sygnalizację; tylko nie
zamykał drzwi, jakby miał uraz na tym punkcie. W tej fazie
jego zainteresowań wprowadziliśmy powierzchowne zmiany
wystroju Domu, by przeciwdziałać niektórym psotom chło-
paka. Na przykład lekkie meble spoiliśmy z posadzką polem
magnetycznym tak, aby sześciolatek nie był w stanie ich
oderwać. Zapobiegało to wznoszeniu pod oknem albo nawet
na stole piramid z krzeseł, z których Sed mógł runąć
nieopatrznie.
To wszystko ma już za sobą. Wprawdzie wiele zwykłych
czynności bawi go nadal albo śmieszy — lecz to na prawach
duszy dziecięcej, którą o ileż łatwiej rozweselić niż dorosłego!
Mocno jednak rozróżnia prawa Domu od praw puszczy.
U nas siedzenie na krześle uważa za pozycję normalną. Myje
się w łazience, czasami kąpie w basenie. Jada z nami od
przypadku do przypadku. Wtedy zawsze się ubiera; przy-
wykł, że nago nie wypada zasiąść do posiłku.
Nie znaczy to wcale, iż poniechał naturalnego sposobu
odżywiania się w plenerze —jak jego pobratymcy, mycia się
w źródełku, spania pod drzewem zamiast w łóżku. Właśnie ta
pozycja graniczna, na styku przyrody i kultury, spełniana
przez Seda bardzo swobodnie, ma dla mnie porywający
wdzięk świeżości.
Początkowo najtrudniej było pojąć stosunek Seda do
leśnych ludzi, który chwilami wydawał nam się swoistą grą
pozorów. Jakże bardzo myliliśmy się! Odnotuję na pociesze-
nie, że nawet komputery zaplątały się w tej pułapce, dając
wieloznaczne ekspertyzy. Dziś wiemy, że Sed nie nadaje się
ani na zausznika, ani na obiekt doświadczalny.
Q8
Nie mieliśmy także racji sądząc, że im mocniej chłopiec
wnika w krąg cywilizacyjny, im lepiej rozumie i odczuwa nas
— tym trudniej mu znaleźć wspólny język z pobratymcami.
Sed porozumiewa się z nimi teraz tak samo swobodnie, jak
niedyś z Leonem i Karolem. Natomiast oni gorzej go
akceptują. Coraz bardziej rażąco odstaje od nich, coraz
jawniej ucieleśnia w ich oczach obcy świat — sposobem bycia,
zadbanym wyglądem, uczesaniem.
Nieufność tubylców zawsze budziło to, że Sed bez lęku
znika w drzwiach Domu i pozostaje długo w tym zakrytym
miejscu, o którym oni wiedzą tylko tyle, że jest siedzibą
jakichś bardzo osobliwych ludzi: ubranych, używających
przedmiotów nie spotykanych w przyrodzie, jedzących nie-
pojęte potrawy.
Kiedy Sed już przemógł niechęć do odzienia, ubierał się
po wejściu do Domu (nie zawsze od razu), a rozbierał przed
jego opuszczeniem. Sądziliśmy najpierw, że zależy mu aby
leśni ludzie nie dojrzeli go ubranego. Zapytany, czy tak jest
rzeczywiście, podniósł na mnie piwne oczy z tym odblaskiem
wielkiej pierwotnej szczerości, który dotąd w nich podziwiam,
i stanowczo zaprzeczył: — Nic podobnego. Mógłbym także
czochrać włosy idąc do nich, a tego nie robię.
Argument przekonał mnie. Współbrzmiał z najgłębszą
naturą Seda, którą w tym czasie zaczynałem rozumieć,
a niebawem roztrząsać z przejęciem — gdyż poszukuję w niej
klucza do swojej monografii o całokształcie wrodzonych,
gatunkowych cech Homini sapienti, przytłamszonych nisz-
czącymi psychikę wpływami cywilizacji. A przede wszystkim
współbrzmiał z jednym wyjątkowo pięknym przymiotem
Seda: że obca, wręcz niepojęta dla niego jest chęć przypodo-
bania się komukolwiek. Jeśli wolno poważnie, po męsku
wyrazić to, co Sed odczuwa w swoich nie wyrozumowanych,
dziecięcych kręgach pojęć — jest to dogłębne nieuznawanie
prymatu zewnętrznych kanonów; nieliczenie się z czymkol-
wiek co istniało przed nim, i co istnieje poza nim samym.
Nadal ujmując to z perspektywy dorosłych, Sed z niedbałoś-
cią mędrca lekceważy wszystko, co o nim pomyślą albo
powiedzą inni. Ceni własną osobowość — dla siebie, dla
osobistego zadowolenia.
Chłopak wolał w plenerze chadzać nago, gdyż to od-
powiadało jego poczuciu wygody. Uznawał natomiast, że
przebywanie w Domu wiąże się z panującymi tam w sposób
naturalny zwyczajami: noszenia stroju, siadania na krześle
a nie na podłodze, jedzenia z pomocą sztućców zamiast
rękami, nawet mówienia „dzień dobry" na powitanie. Na
wybiegu zachowywał się tak, jak miał ochotę w danej chwili.
Chcieliśmy wybadać Seda, co myśli o nas i o leśnych
ludziach. Zdaje on sobie przecież dobrze sprawę z ostrej
odrębności tych dwóch światów. Nasz świat zna bardziej
powierzchownie niż my, ale za to świat tubylców, w którym
wzrósł — o wiele dokładniej.
Tu potwierdziły się moje wcześniejsze domniemania. Sed
ma na tyle naturę indywidualisty, że żadnego z tych światów
nie traktuje bardziej prawdziwie od filmu. Każdy z nich — to
coś, co przetacza się obok niego. Ale przecież istnieje świat
rzeczywisty: jego własny wewnętrzny świat. Sed żyje tylko
tym światem. Więc do kogóż miałby przystać, z kim trwale się
związać? Chłopiec nie dostrzega tego dylematu. Ma do
rozporządzenia i wybieg, i Dom. Jest mu z tym dobrze.
W ogóle nie pojmuje, że to mogłoby się zmienić kiedykolwiek.
A my zwiemy go naszym chłopakiem. Wybieg, ongiś
stworzony dla niego, teraz ma sens wobec leśnych ludzi...
z wyjątkiem Seda. Ani razu nie próbował się wymknąć
z jakimś koczownikiem, choć kojarzy z pewnością, że to by się
udało: spostrzega bezpowrotne znikanie swych znajomków
i pojawianie się na ich miejsce nowych. Ale Sed wie, że gdyby
stąd odszedł, skazałby siebie na robinsonadę w puszczy.
Dziecko na Zielonej może towarzyszyć wyłącznie własnej
matce. Pozostałaby mu więc tamta pustelnicza alternatywa,
która go mierzi. Motywacja to całkiem zrozumiała. Moim
zdaniem, nasz chłopak nie poszedłby na tułaczkę z nikim;
nawet z rodzoną matką!
Jeszcze się łudzimy, że podręczna obserwacja leśnych
ludzi coś da. Na razie tkwimy w ślepej uliczce. Ale nie chcemy
się poddać. Czy mamy uwierzyć, że już wiemy o nich
wszystko, co mogą wyjawić analizy komputerowe oraz wspo-
minki Seda, powściągliwe i mało precyzyjne? Chłopak nie
ukrywa przed nami spraw zasadniczych. Nigdy nie spostrzegł
żadnych form współdziałania tubylców, żadnej struktury
społecznej ani wytwórczości — gdyż one nie istnieją. Spyta-
łem go, jak dużo obcych widywał jednocześnie. Kiedyś,
wędrując z matką, natknęli się na kobietę z dwoma mężczyz-
nami. Sed pamięta, że przeraził go taki „tłum".
Nosimy się z myślą likwidacji wybiegu. Ponieważ prędzej
czy później do tego dojdzie, wzmogliśmy badania nad
reakcjami tubylców na widok Domu i nas samych, a zwłasz-
cza przy spotkaniach z Sedem.
Chłopak nadal nie czuje się naszym zausznikiem. Sądzę,
że także nie dałby się wciągnąć w żadną podobną rozgrywkę
po stronie tubylców, choćby poziom ich świadomości po-
zwalał na prowadzenie jej. To mnie pobudza do głębokich
refleksji. Sześcioletni Sed, który w swym dawnym puszczańs-
kim życiu nie widział innych problemów ludzi dorosłych, jak
najeść się do syta, schronić przed deszczem bądź upałem,
znaleźć przed nocą wygodne legowisko, zjednać lub odprawić
partnera — nosi w sobie wspaniałe opory moralne. Wpraw-
dzie w konkretnej tutejszej sytuacji niczemu one nie służą, bo
wartości duchowe, jakich mogłyby bronić, nie są zagrożone
— lecz w odmiennych warunkach te opory oraz ich stosowa-
nie miałyby splendor najwyższej cnoty.
Czym to wytłumaczyć? Naszym przykładem — nie, gdyż
niegroźne konflikty, jakich trudno uniknąć w zwartej grupie
ludzkiej, są innej natury; nadto Sed jest zbyt mały, aby je
zrozumieć. Także nie — atawizmem po dzikich przodkach,
którzy paręset tysięcy lat temu koczowali na stepach. Tam
istniało tylko oczywiste dobro własnej społeczności; inne
hordy nie liczyły się. Ale historia, co najmniej do wieku
dwudziestego pierwszego, niezliczonymi przykładami wspie-
ra umarłe przysłowie, że mowa jest srebrem a milczenie
złotem...
Chyba Sed nie wyzbył się urazu ściągnięcia go przemocą
z puszczy. Że tego nie żałuje, to odrębna sprawa. Ale może
uznawać przetrzymywanie pobratymców na wybiegu za taki
sam akt gwałtu, i dlatego nie ułatwia nam poznawania
ich odczuć i zamiarów. Toteż nie jestem przekonany, że
okazjonalne jego relacje z „rozmów" z krajowcami zawie-
rają wszystko, co da się przełożyć na ludzki język z pomocą
dziecięcego tłumacza. Są to same ogólniki. Mimo to, czasami
dają więcej niż suche opracowania konwernomów.
Sed nie ma zresztą wielu sposobności do kontaktów
z tuziemcami. Oni prawie nigdy nie podchodzą blisko bazy,
a nasz chłopak nie lubi się oddalać. Choć nie wyrządzili mu
żadnej krzywdy, bezpieczny czuje się chyba tylko wtedy, gdy
widzi otwarte drzwi Domu. Jest to dla niego tak ważkie, że
nigdy, nawet dla eksperymentu nie zamykamy tych drzwi
bodaj na chwilę. Pieczołowicie dbamy, aby niczym nie
podważyć zaufania Seda.
Na pozostawienie wybiegu wpłynęły nowe możliwości
badań. Chodzi o Mariettę i Seda. Prócz nich dwojga nie ma
tam żadnych dzieci. Toteż dziewczynka lgnie do towarzystwa
Seda — tym bardziej, że chyba nie miewała sposobności
długiego przebywania z rówieśnikami.
Początkowo chcieliśmy widzieć w Marietcie mimowolny
pomost między lokatorami wybiegu a Sedem. Lecz to nie
wypaliło. Wprawdzie Łucja, towarzysząc córce, zbliża się do
bazy, a w tamtym okresie podążali jej śladem coraz to inni
koczownicy — ale to tylko deformowało ostrość wspomniane-
go obrazu, który bardziej podsycał naszą ciekawość. Wypuś-
ciliśmy więc wszystkich mężczyzn w puszczę, wierząc że teraz
Łucja, pozbawiona zarówno pożądanych zalotników, jak
i tych, których odtrącała z niekłamanym rozdrażnieniem
— siłą rzeczy zbliży się do Seda, chociażby z nudów. Pomost
zawęziliśmy do Łucji i Marietty z jednej strony, a naszego
chłopaka — z drugiej. Stawiamy na tę — być może ostatnią
— szansę głębszego wniknięcia w hermetyczny, wciąż bardzo
niejasny świat duchowy ludzi z Zielonej.
Łucja przebywa z córką mniej niż ongiś, podczas swobod-
nych wędrówek. Kiedy dziewczynka bawi się z Sedem, matka
towarzyszy jej tylko do pewnej niewidzialnej granicy, której
najbardziej wysuniętym przyczółkiem jest kępa krzaków
rosnąca sześćdziesiąt metrów od Domu. Bardziej w lewo, na
otwartej przestrzeni, ta granica przebiega prawie dwukrotnie
dalej.
Dochodzi tu do głosu problem krytycznej odległości,
dobrze znany etologom z obserwacji zwierząt. Nawet dra-
pieżniki czują się bezpieczne tylko przy zachowaniu okres-
lonego dystansu od jakiegokolwiek potencjalnego zagrożenia.
Krytyczna odległość jest wypadkową specyfiki terenu (sto-
pień widoczności), instynktownych uwarunkowań właści-
wych dla danego gatunku, oraz cech indywidualnych or-
ganizmu. Z chwilą przekroczenia tej granicy przez do-
mniemanego napastnika, następuje atak z determinacji,
potem określany (jeśli to nie byl na przykład szczur) jako
nieszczęśliwy wypadek na polowaniu, podczas badań tereno-
wych albo zwyczajnej przechadzki. Ten aspekt nie dotyczy
Łucji.
Dzieci, zarówno ludzkie jak zwierzęce, są bardziej ufne od
osobników dorosłych. Marietta nie stanowi wyjątku. Dlatego
podchodzi bliżej Domu. Koledzy nie obeznani z etologią (na
przykład radiotelegrafista), z początku traktowali wręcz
widowiskowo powtarzającą się scenę, kiedy cała trójka idzie
naprzeciw nas, z zewnątrz niewidocznych za odblaskową
szybą. W pewnym momencie Sed obejmuje prowadzenie,
gdyż on jeden nie ma żadnych zahamowań psychicznych na
widok granicy oddzielającej dwa światy —dla niego tak samo
dostępne. Można dokładnie przewidzieć, gdzie Marietta
zwolni kroku, aż będzie dreptać w miejscu, a gdzie — znacz-
nie za nią — Łucja stanie raptownie, jakby wrosła w ziemię.
To, co ma głęboki sens biologiczny poparty tradycją milio-
nów lat, niewtajemniczonym w rytmy przyrody rysuje się jak
banalnie wyreżyserowane przedstawienie.
Na tej scenie, świat odczuwań Marietty musi być nader
złożony. Chyba zawsze tęskniła do obcowania z dziećmi.
Toteż zabawy z Sedem są dla niej nie lada atrakcją.
A zarazem egzotyką. Pierwszy raz zobaczyła go na tle Domu:
wstrząsająco obcego dziwa. Także zadbany wygląd chłopca,
maniery, staranne uczesanie — były dla niej czymś zupełnie
nowym. Przyciągana ciekawością a odpychana strachem
nieznanego, dziewczynka raz po raz podchodziła ku bazie,
odprowadzana trwożnym okiem matki, by co sił w nogach
uciec stamtąd.
Trudno dokładnie określić, kiedy te dzieci poznały się.
Najpierw były to spotkania z dystansu: w pewnym sensie już
się bawiły, lecz na odległość rzutu kamieniem. Oczywiście
bliżej Domu trzymał się Sed. Niespieszno mu było podejść do
Marietty. Może czuł się na swoich śmieciach, a może
podświadomie uznawał, że płeć słabsza powinna uczynić
pierwszy krok.
Nawet później, kiedy lody zostały jako tako przełamane,
każde z tych dwojga odbierało te spotkania biegunowo
odmiennie. Dla Seda wszystko było tu normalne: dziewczyna
z lasu, jej matka także z lasu, podobna do jego własnej matki,
bo tak samo naga, nie zadbana, niemowa. Łucję i Mariettę
otulał wiew dzikości rodem z tej samej przyrody, której on
uczył się kiedyś najpierwszym spojrzeniem malucha. Obie
były czystą, pierwotną emancją świata puszczy i stepu.
Marietta postrzegała to samo akurat odwrócone: ani
swojskie, ani naturalne. Nie chodziło tylko o samego Seda.
Ujrzenie go poprzedził szok wpadnięcia w pułapkę. Dobrze
zapamiętała blady pochmurny świt, kiedy matka obudziła ją,
trochę zziębniętą, stuknięciem w ramię. Łucja rozglądała się za
partnerem, który zniknął. Podążyła w stronę, skąd wczoraj
przybyli we trójkę. Córka szła za nią. W pewnej chwili
Marietta zobaczyła coś, co mocno zaryło się w jej dziecięcą
świadomość. Matka, w lekkim truchciku pochylona do przodu,
sprężyła się nagle, wyprostowała jakby uderzyła głową w nie-
widzialną przeszkodę, znów naparła całą sobą naprzód i od-
biwszy się elastycznie, upadła na wznak. Z tej pozycji nerwowo
zamachała dłońmi, że dziewczynka ma przystanąć.
Potem przyszły inne cuda-niewidy, najpierw oglądane
z daleka, z zabobonnym lękiem. Gdy obie zauważyły wparte
w tło nieba zarysy czegoś ogromnego, co nie przywodziło na
myśl ani góry, ani kępy drzew — Marietta przytuliła się
trwożnie do matki, a ta pierwszy raz nie umiała jej objaśnić,
co to takiego. W tym groźnym dziwie przerażała regularność
linii prostych. A przecież prosta nie jest linią biologiczną
— z jednym znanym wyjątkiem sieci pajęczej.
Sporo wód spłynęło Kanją i Kolindrem zanim dziewczyn-
ka przyjrzała się lepiej tej potwornej bryle, podpełznąwszy
pod osłoną krzaków na tyle blisko, by rozróżnić szczegóły.
Ściany strome jak skalne skarpy, tylko bardziej gładkie, miały
trzy rzędy — jeden nad drugim — prostokątnych wycięć,
które odbijały słońce jak lustro wody. A nisko był tak samo
regularny otwór, prowadzący w mrok. Marietta nieraz
widywała wejścia do jaskiń, nawet przekraczała je — ałe to
wejście tutaj wydało się jej groźniejsze od wszystkiego, co
mogłaby przyśnić w gorączce.
Wtedy jeszcze nie wiedziała, że to drzwi; że nimi przecho-
dzą swobodnie, w obie strony, postacie zasadniczo ludzkie,
lecz okrywające ciało czymś niewyrażalnym, bo nie znaj-
dowanym ani w puszczy, ani na stepie, w rzece, w żlebie
— w ogóle nigdzie. Gdyby przedtem dostrzegła te monstra,
może nie podeszłaby już nigdy więcej do prostoliniowej bryły
z lśniącymi otworami — gdyż lękałaby się, że postacie
zataszczą ją tam, w ciemną czeluść, którą same tak łatwo
przenikają. Ale wcześniej zobaczyła Seda.
Od tamtego czasu Marietta, wiedzona zaciekawieniem,
odurzona innością „chłopca stamtąd", która ją pociąga
i odpycha na przemian, powraca ku tej osobliwej budowli,
bacząc na jedno: aby dzieliła ją bezpieczna odległość od
czarnej dziury, za którą kończy się świat. A wymaga to tym
większej bojaźni i nieufności, że dziewczynka nie ma pojęcia,
jak mogłaby zostać tam ściągnięta. Ale z pewnością różnymi
sposobami. Ludzie stamtąd (czy aby na pewno ludzie?...)
potrafią robić tyle rzeczy niepojętych! Nie tylko noszą
ubrania, lecz otaczają swe ciało urządzeniami większymi od
nich samych — aby sunąć po ziemi nie poruszając nogami;
stwarzają nagle przedmioty, których nie było, a nawet mogą
wzbić się w powietrze i zniknąć w niebie. Chłopak jest
wprawdzie nagi i zachowuje się z grubsza jak normalne
dzieci, lecz ma czarodziejskie zabawki, które wydają głos,
jeżdżą, skaczą, dymią, nawet fruwają by zawisnąć w gałę-
ziach drzew, a na jego ciche zaklęcie posłusznie wracają, nie
wyrządzając mu krzywdy.
On ma i takie zabawki, od drobniutkich jak pączek do
większych od niego, kolorowe, ruchliwe, rozgadane — które
pomykają na wsze strony po ziemi, po drzewach, nawet po
niebie. Mało tego! One same także się bawią: udają że jedzą.
Raz skubią rośliny, to znów jedne niszczą i pochłaniają inne,
zwykle mniejsze. Dziewczynka widywała je już wcześniej, na
krótko zanim wpadła w pułapkę. Matka umiała jej objaśnić
tylko tyle, że tych dziwów nigdy przedtem nie było. Dopiero
tu się okazało, że to mówiące zabawki mówiącego chłopca.
Jakież to odległe od jej świata! Ona także miewa zabawki,
sporządza je sama, i matka jej robi — ale naturalne:
elastyczne gałązki, za łukowatym przygięciem i nagłym
puszczeniem świszczące ostro; zielone kubeczki kwiatów
napełniane wodą, aby tryskała wesołą strużką kiedy je
nadusić; delikatne plecionki z gładkiej cieniutkiej kory,
porywane podmuchem wiatru...
Kiedy dzieci bawią się przed Domem, nie wychodzimy na
wybieg, bojąc się spłoszyć Mariettę. Dodatkowym szokiem
byłoby dla niej, gdyby Sed do nas coś zawołał. A przestrzec go
z góry przed tym jest zbyt ryzykowne: chłopak nie nadaje się
do konspiracji.
Właśnie charakter Seda, niezależny, nie liczący się z żad-
nymi układami, pewnego dnia brutalnie zaburzył wszelkie
porozumienia między nimi. Chłopak oglądał film. Może
sprzykrzyło mu się nieruchome siedzenie, albo projekcja
zawiodła jego oczekiwania (jest pod tym względem nader
wybredny). Dość, że wstał i ruszył prosto na wybieg. Miał na
sobie kąpielówki i sandały. Dla Marietty, która oczekiwała go
w pewnym oddaleniu, by! to chyba strój galowy, a zarazem
coś, co jak nożem uciął wyobcowało go z jej świata. Dobiegł
nas przerażony krzyk dziewczynki.
Nie pojawiła się więcej. Po dwóch dniach wypuściliśmy ją
z matką w puszczę.
W bazie po dawnemu panuje spokój i bardzo miłe
stosunki koleżeńskie. Nawet jeszcze milsze niż przedtem.
Niestety, właśnie to stępiło naszą czujność. Byliśmy tym
sympatyczniejsi, że nikt nie obstawał przy swoim zdaniu, nie
kontrował czyichś poglądów. Wszelki upór, przeciwstawianie
własnych planów cudzym projektom — raptownie zamarły,
jak gdyby te rzeczy były wręcz niemożliwe.
Charakter zagospodarowywania się na Zielonej nie wy-
maga od nas rygorów. Nie ma przed czym się trwożyć.
Sielankowość przyrody i klimatu (obraz omijany nawet przez
fantastów, by ich nie posądzono o brak wyobraźni) ruguje
możliwości jakichkolwiek zagrożeń. Również my sami, wtrą-
cając się do tej przyrody, nie popełniliśmy rażących błędów.
Powstanie fauny nie naruszyło równowagi miejscowej roślin-
ności, a wzajemne relacje między mrowiem wypuszczonych
zwierząt wymagały jedynie w kilku wypadkach drobnych
poprawek: wprowadzenia niszczycieli albo konkurentów
pokarmowych zbyt przedsiębiorczych gatunków. Również
nowe rośliny pozostają w harmonii z miejscowymi. Tylko
niektóre musimy sztucznie zapylać, do czasu przydzielenia im
dodatkowych, ptasich lub owadzich partnerów — jeśli do-
tychczasowi nie wystarczą.
Podziwiając świat, udatnie przekształcany na portret
Ziemi, łatwo mogliśmy przeoczyć czające się symptomy
zmian, jakie zachodziły w nas samych. Gdyby to były napady
rozdrażnienia, bezpodstawne wybuchy gniewu, objawy nie-
nawiści — poczulibyśmy, że coś jest nie w porządku. Ale
zmęczenie i opieszałość nie są tak spektakularne. Każdy
pragnął je ukryć, wszakże i w to nie wkładał wiele serca.
Sądzę po sobie. Ostatnio potrafiłem przysnąć podczas
pracy, oglądania filmu, czy nawet rozmowy. Musiało to trwać
bardzo krótko, bo kiedy raz zdarzyło mi się na przechadzce
— nie upadłem. Może jeden, dwa kroki zrobiłem machinalnie.
Ocknąłem się osowiały, apatyczny... jakby z waty. I tak
zobojętniały na wszystko, że tego nie umiem wyrazić.
W takich wypadkach zawsze miałem wrażenie łagodnego
przerwania strumienia świadomości — bezbolesnego, bez
żadnych stanów lękowych. Czasami działo się inaczej: upo-
rczywe nastroje gnuśności poprzedzały zaśnięcie na dłużej
— niby normalne, gdyby nie w środku dnia.
Najpierw bagatelizowałem to. Znam ludzi nawykłych do
poobiedniej drzemki, albo przedwieczornej, albo okazjonal-
nej o różnych porach — dla zregenerowania sił. Więc
uspokajałem siebie: — Cóż z tego, że dotąd sześć albo siedem
godzin nocnego snu starczyło mi, abym czuł się rześki przez
całą dobę? Organizm może nabywać — na przykład z wie-
kiem — nowych wymagań.
Uczucie zniechęcenia, biernego poddawania się otępiają-
cemu próżniactwu ogarniało mnie coraz częściej. Wreszcie
zacząłem zlecać robotom takie zajęcia, które dotąd wolałem
sam wykonywać. Nie kryłem się z tym, bo nie potrzebowałem.
A jednak nikt nie zwrócił na to uwagi — jak i ja nie
spostrzegłem takich albo podobnych zmian w zachowaniu
kolegów. Na to zleniwiałem zanadto. Inni także.
Życie toczyło się jak w spowolnionym filmie. Dziecinnie
łatwo wykryłby to zewnętrzny obserwator, lecz w odczuciu
nas samych, coraz głębiej pogrążających się w tym gnuś-
nieniu, wszystko przebiegało normalnie. Komputery też nie
uprzedziły o niczym, bo nie nakazaliśmy im analizy kontrol-
nej naszych własnych zachowań.
Sygnał ostregawczy uderzył z innej strony: postępy w edu-
kacji Seda załamały się na niektórych odcinkach. Chłopiec
— już prawie siedmioletni — czytał płynnie, opanował
podstawowe metody utrwalania tekstu i rachowania kieszon-
kowym komputerkiem. Uczenie Seda przebiegało bez za-
kłóceń, lecz pojawiły się u niego rażące luki w wiadomościach
przedtem solidnie przyswojonych. Nadto, raz po raz gubił
świadomość poszczególnych faktów, które przedtem znał
wyśmienicie z własnego doświadczenia.
Zapominanie to było selektywne. Jaskrawo dotyczyło
życia Seda w puszczy — co dało się sprawdzić, gdyż mieliśmy
zupełną dokumentację zwierzeń naszego chłopaka. Szukając
wyjaśnień porównywaliśmy, że najpierwsze obrazy z dzieciń-
stwa rozpływają się potem w mgle: dorośli nie pamiętają
rozmaitych przeżyć, które niegdyś w umysłach ich samych,
wówczas sześcio- lub siedmiolatków, tkwiły mocno — jako
odbicie wcześniejszych zdarzeń, ostro odgraniczone od teraź-
niejszości. Na tej drodze nie mogliśmy jednak objaśnić, czemu
Sed już nie wie czy wędrował po puszczy z matką, czy też
z ojcem; oraz czy miał rodzeństwo. Natomiast relacja kontrol-
na chłopca o okolicznościach schwytania go, łącznie z topo-
grafią tamtego miejsca, porą dnia i pogodą, nie różniła się od
tego co uprzednio podawał, i od naszej własnej dokumentacji.
Ale to nie znaczyło, iż Sed lepiej zachował w pamięci
smutne doznania: całkiem zapomniał wyjątkowo nie lubiane-
go dotąd zdarzenia, kiedy po raz drugi zniewoliliśmy go (a
przecież to się stało później). Stąd — chłopak nie zna już
genezy powstania wybiegu. Za to świetnie przypomina sobie
Karola i Leona z partnerkami (wie od nas, że to były
androidy). Mniej wiernie odtwarza kontakty z Mariettą
— choć z żadnym dzieckiem nie bawił się tyle, co z nią. Ale
żywo widzi jej paniczną ucieczkę i rychłe zniesienie potem
wybiegu.
Jesteśmy głęboko przybici. Nieoceniona wartość Seda jako
jedynego łącznika ze światem leśnych ludzi cofa się w cień.
Chodzi po prostu o naszego chłopaka. Przywiązaliśmy się do
niego ogromnie. W gruncie rzeczy, Sed był zawsze bardzo miły
__jeśli nie patrzeć nań powierzchownie. Nawet początkowo,
kiedy upartą negacją wszystkiego, co związane z nami,
przypominał leśnego ptaka tłukącego się w klatce — uosabiał
nie tylko dzikość puszczy, ale znacznie więcej. Rozpierała go
owa pierwotna, nieposkromiona niezależność, którą przed
tysiącami wieków rodzący się Homo (jeszcze nie sapiens!)
rzucił wyzwanie przyrodzie, uwznioślił się tamtą buńczuczną
cnotą i sam siebie pasował na rycerza. Seda wyróżnia właśnie
tamta odwieczna duma człowiecza, rozlewna, nie znająca
granic i konwenansów — nie uświadomiona, samorodna duma
dla dumy. Żyje w nim w najczystszej postaci wszystko to, co
z nas niestety odpadło, włos po włosie i skóra po skórze, na
złudnej drodze ku wygodom i kompromisom cywilizacji.
Sed nie stracił niczego z tamtych skarbców duchowej
niezawisłości. Dziecię lasów, wychowane przez astronautów,
zatrzymało w swym wnętrzu tę szczerość i prostomyślność,
jakiej — w tak źródlanym wydaniu — daremnie poszukiwali-
byśmy w nas samych, pocerowanych niezliczonymi nićmi na
obraz tego, kim jesteśmy od urodzenia i od pokoleń: straż-
ników cywilizacji.
Sed nie jest więc dla nas tylko upragnioną i kochaną
maskotką w mikrospołeczności, która na razie nie ma innych
dzieci. On spełnia nieocenione posłannictwo: przypomina
nam, czym są pierwotne, niczym nie zafałszowane treści
naturalnego humanizmu — z czasów zanim nazwaliśmy go
humanizmem, wysławili w uczonych rozprawach, a potem
rozmienili na drobne i sparodiowali w marszu ku wielkiej
technokracji. Sed daje sobą przykład, za którym możemy
jedynie tęsknić i uzmysławiać sobie, ile z tamtych niewymier-
nych dóbr złożyliśmy w ofierze złotym cielcom łatwizny życia
i wyreżyserowanych standardów.
To straszne: Sed, nasz chłopak, mówiący spośród niemo-
wów, kształcony spośród nie kształconych, ubrany spośród
nagich, kulturalny spośród nieokrzesanych — czyżby miał
powrócić do dzikości?
Widmo takiej przegranej wstrząsa mną do głębi, choć
podchodzę do tego dramatu inaczej niż większość kolegów.
W ich oczach byłaby to degradacja dżentelmena do poziomu
jaskiniowca: zwyczajne stoczenie się w dół. Ja natomiast —
między innymi w oparciu o wrodzone przymioty Seda
— widziałbym w tym przejście z jednego świata do innego,
nie odważając się wartościować ich na ozyrysowej wadze.
Takie przejścia nie bywają bezbolesne. To z punktu widzenia
Seda. A z naszej pozycji, wprost sobie nie wyobrażam utraty
chłopca.
Tymczasem prognozy — wprawdzie tylko intuicyjne
— nie wróżą nic dobrego. Te nierówne, nieprzewidywalne,
poszarpane luki w pamięci Seda, niszczące coraz to inne pola
jego wiedzy i wspomnień — opierają się postawieniu sensow-
nej diagnozy. Nie jest to ani niepamięć histeryczna (bo nie
wyparła wszystkich przykrych przeżyć, a tylko niektóre), ani
żadna inna sklasyfikowana postać amnezji. Trudno więc
podjąć leczenie.
I znów powraca — teraz w jakże złowieszczej postaci
— problem tutejszej ludzkości. Chcąc zrozumieć niedowład
Seda, trzeba sięgnąć do samych korzeni tajemnicy, jaką
stanowią leśni ludzie. Ogólny charakter ich genotypu nie
różni się od naszego. Mocno podważa to domniemania
o błędach przeprowadzonej ektogenezy. Ale cóż się dzieje?
Wiadomości, które już przyswoiło sobie dziecko wzięte z lasu
w samą porę na wychowanie, wietrzeją z jego umysłu bez
uchwytnego powodu.
Problem luk pamięciowych Seda, a później również
innych niepokojących symptomów (może nie tyle rozstroje-
nia, co spowolnienia psychiki) pozostawał — mimo wszystko
— mniej tajemniczy tak długo, póki dotyczył tylko jego
samego. Choć nie znaliśmy działających tu mechanizmów,
był to niejako obieg zamknięty: wewnętrzna sprawa Zielonej.
Chłopiec jest tuziemcem. Wzrósł na tym globie i — wciąż
alegorycznie upraszczając — podlega jego prawom. A my,
przybysze z innego świata, chcemy wnieść poprawki do
tutejszych porządków.
Dopóki nie ingerować w przyrodę tak brutalnie, aby nie
dać jej żadnych szans — potrafi ona bronić się skutecznie.
Niezliczonych przykładów dostarczyło zagospodarowywanie
nowych ziem — głównie w epoce wielkich odkryć geograficz-
nych i w paru następnych stuleciach — kiedy wprowadzane
zmiany nie powiodły się, a często odbiły rykoszetem przeciw-
ko człowiekowi.
Tymczasem krąg zagrożeń poszerzał, wykraczając poza
Seda. Opieram się nie na poszlakach, lecz na dowodach, że
jakiś zewnętrzny w stosunku do organizmu, przemożny
wpływ, oddziałuje tu na wszelką inteligencję. Jest to wpływ
niszczący. Na razie nazywam go emanacją planety, w braku
właściwego rozeznania.
Objawy te, narastające powoli, nie rzucały się w oczy.
Zostałyby odkryte znacznie wcześniej, gdybyśmy się na to
nastawili. Któż wpadłby jednak na myśl podjęcia takich
badań, skoro nie czuł się znikąd zagrożony? Spokój przyrody
był tu tak zupełny, że z początku, zanim wyhodowaliśmy
trochę zwierząt, mógł wprawiać w melancholię. Wtedy
wyłącznie w tym dopatrywaliśmy się powodów gnuśnienia,
przemilczanego zresztą wstydliwie (luk pamięciowych może
jeszcze nie było). Stąd przedwczesne propozycje wypusz-
czenia tygrysów lub innych srogich drapieżców.
Dziś trudno rozgraniczyć, w jakim stopniu wpływał na to
nastrój idyllicznej nudy w plenerach Zielonej, a w jakim
— drążący od wewnątrz naszą świadomość czynnik specjalny
(owa „emanacją planety"), którego istnienia zgolą nie pode-
jrzewaliśmy. W każdym razie, sielskość i niezachwiane po-
czucie bezpieczeństwa sprawiły, że atmosfera stagnacji har-
monijnie współbrzmiała z otoczeniem.
Musiało upłynąć parę lat, zanim uzmysłowiłem sobie to
wszystko. Czy ja pierwszy? Nie wiem. Może inni dochodzili
do podobnych wniosków, lecz w bojaźni przed katastrofą
pomniejszali je jako hipotezę — najpierw mało prawdopodo-
bną, potem całkiem fantastyczną. Tak było wygodniej.
Szok spada na mnie zupełnie nagle. Nadchodzi wieczór,
ciepły ale nie duszny, jak bywa często i stanowi urok tego
globu. Niebo powlekają pstrokate chmury, ma się na deszcz.
Mocny, słodkawy zapach maciejki przypomina, że słońce
zajdzie niebawem. Wyszedłszy przed Dom, spotykam Seda.
Z zafrasowanej miny wyczuwam, że coś go gnębi. Milczymy
chwilę. Spostrzegam, że chłopiec obserwuje dwa ptaszki.
Turlają się po ziemi w miejscu, gdzie Sed rozdrapał kawałek
łączki urządzając sobie coś w rodzaju piaskownicy. Ptaki
nurzają się w sypkiej, wysuszonej glebie, i przebierając
szerokimi, dość krótkimi skrzydłami wzbijają obłoczki kurzu.
Szaro-brunatne, bez żadnych jaskrawości albo ozdób z piór,
wyglądają biednie. Zapewne to parka, bo tylko jeden wyróż-
nia się dużą czarną plamą na podgardlu — może samczyk,
przynajmniej o tyle strojniejszy. Sed wskazuje palcem i pyta,
wciąż mocno zaaferowany: — Co to?
Nie jestem zaskoczony. Przecież wiem, że ostatnio nasz
chłopak zapomina różne rzeczy, czasami nawet najprostsze.
Nie chcąc go speszyć, mówię bardzo naturalnie: — Ptaki.
— Ale jakie ptaki? — Sed nie daje za wygraną.
Zaczynam się jąkać.
— Jakie? Ja-kie...
Uświadamiam sobie w tym momencie, że nie wiem. A Sed
nalega z uporem ciekawości.
— Zapomniałem — oznajmiam ze źle tajoną irytacją.
Komputer instruuje mnie, że to wróble. Jestem zdruz-
gotany. Bo pamięć ogólna jeszcze mi dopisuje. Przynajmniej
tak sądzę. Na wszelki wypadek sprawdzam, że wróbel to
synonim pospolitości, rozwleczony prawie po całej Ziemi
i wdzędzie krzątający się wokół ludzkich siedzib.
Chłopak gdzieś się zapodział. Nie przywołuję go. Po co?
Znów zapomniałby, że to wróble...
Łapię się na złowrogim podtekście tej prognozy. Więc co?
Nie warto uczyć Seda, swojego umysłu też nie warto ćwiczyć
— bo i tak będzie się kurczył zamiast rozwijać?
Pod pierwszym wrażeniem, chciałbym podzielić się
tymi niepokojami z całą załogą. Ale przystaję, rozważam.
Czy zrozumieją mnie dobrze, sami dotknięci podobnymi
niedowładami, albo jeszcze gorzej — każdy jakoś inaczej,
na swój sposób? Bo już wiem na pewno, że to nie tylko
ja...
Potrzebuję przechadzki. Dobrze mi się marzy i rozmyśla
na ulubionych trasach spacerowych. W sąsiedztwie Domu
krajobrazy są urozmaicone, jak bywa na sawannach, plas-
tyczniejszych niż zwarta puszcza albo bezdrzewny step.
Mijając kępy krzewów, gdzieniegdzie przeplatane ziems-
kimi roślinami, kojarzę drobne fakty, z pozoru błahe posunię-
cia poszczególnych kolegów, ich oderwane wypowiedzi
— świadczące, że pewne zmiany nie ominęły chyba nikogo.
Uderza to najjaskrawiej na przykładzie kapitana, może przez
kontrast z poprzednim olimpijskim zrównoważeniem jego
władz psychicznych. Pod tym względem dotąd najbardziej
przypominał go lekarz, z którym chcę dziś porozmawiać.
Tok myśli przerywa mi sielski widoczek. Zza drzew
wyłania się sarna, wodząc dwa koźlątka. Ta zwinna parka,
o nóżkach cienkich jak ołówki, ma chyba nie więcej niż
tydzień. Cała trójka kroczy ku mnie. Matka przystaje, lecz
w jej dużych łagodnych oczach nie tli się ani cień bojaźni.
Jedno z koźląt przygląda mi się zaciekawione, potem wywija
parę podskoków, okrąża rodzicielkę i zaczyna ją ssać. Z kolei
drugie patrzy na mnie. Brak zamieszania nawet wówczas,
gdy podchodzę zupełnie blisko. Sarna robi mi przejście,
obojętnie pasąc się dalej tutejszymi ziołami.
Cóż to? Zwierzęta w ogóle nie boją się człowieka. Dlaczego?
Jak z rękawa, rzucam garść hipotez. Jedne przeczą czemuś,
inne coś potwierdzają... Zaplątuję się w nie jak w sieci.
Macham ręką. Przestaje mnie to obchodzić. Sarny są piękne!
Wracam myślą do naszego lekarza. Wysłucha mnie z pew-
nością. Ważne, co potem: zaradzi? a może wykpi?
I oto siedzę u niego. Pierwszym moim odczuciem jest
rozczarowanie. Dwa, albo trzy razy wstaję, chcąc wyjść jakby
nigdy nic. Gospodarz prosi, abym nie był w gorącej wodzie
kąpany; czyni to tak serdecznie, że wolę sprawić przykrość
sobie niż jemu. Zostaję.
To przykrość nader dziwnego rodzaju. Robert prześciga
się w oznakach gościnności. Ledwie wszedłem, podaje mocną
aromatyczną kawę (właśnie tak parzoną, jak lubię) i świetny
keks, któremu pomieszanie owoców ziemskich, już tu wyho-
dowanych, z roślinnymi specjałami z Zielonej, użycza wy-
kwintnego smaku. Szeroki, rozlewny uśmiech Roberta stwa-
rza nastrój pogodnego pikniku; a może, jeszcze bardziej,
spotkania zażyłych przyjaciół po długiej rozłące.
To wszystko mnie drażni. Najpierw nie bardzo wiem,
dlaczego (wszak nie spodziewałem się chłodnego przyjęcia).
Mówię coraz mniej, a więcej myślę. Robert się tym nie zraża:
jest jeszcze bardziej elokwentny. Odnoszę wrażenie, jakby
moja powściągliwość oraz zamknięcie się w sobie podniecały
jego humor i dowcip.
Teraz monologowi Roberta o różnych sprawach, na
pewno ciekawych, towarzyszy analizowanie przeze mnie
sytuacji, w jakiej znajduję się w tej chwili. „Towarzyszenie"
w zasadzie nie oddaje właściwego sensu — bo ja prawie nie
słucham jego głosu, a on nie odbiera mych myśli.
Rozważam przyjście do Roberta i przebieg naszej roz-
mowy. W gruncie rzeczy, jest to wizyta u lekarza, z czym
wcale się nie kryję. Zawodowe umiejętności Roberta nie
budzą zastrzeżeń. To samo —jego morale i ogólna inteligen-
cja. Nie jest on (a przynajmniej nie był dotąd) człowiekiem,
który dopuściłby się zlekceważenia pacjenta.
Serdeczne więzy, łączące nas od lat bez jakichkolwiek
zgrzytów, jeszcze pogłębiają zagadkę. Przyjaźń przyjaźnią
— i cóż z tego? Robert właśnie powinien zatroskać się tym
mocniej. A on od samego początku spycha moje wynurzenia
o lukach pamięciowych w nurt gładkiej, błyskotliwej konwer-
sacji. Celuje w niej. Ale przecież nigdy nie traktował pacjen-
tów w taki sposób. Co, u licha?
Zresztą mówię mu nie tylko o sobie. Daję przykłady
zapominania przez kolegów takich rzeczy, których normalnie
się nie zapomina. (Oni wprawdzie nie upoważnili mnie do
tego, lecz powaga sytuacji zwalnia ze zwykłych delikatności;
nadto, mówię to lekarzowi w zaufaniu). No i wreszcie
przedstawiam rażący regres w wiadomościach przyswojo-
nych przez Seda.
Robert słucha w skupieniu, to prawda. Lecz nie zadaje
pytań pomocniczych, które zaokrągliłyby mu obraz. Dopiero
gdy uzupełniam wywód szczegółami nieistotnymi dla tematu
— rozdyma je, zachęcając tym do jak najdalszego odbiegania
od głównego wątku. I wtedy ożywia się wyraźnie. Co mogło
go zafascynować, na przykład, w moim spotkaniu saren? Czy
zapomniał o wyhodowaniu płowej zwierzyny? Właściwie, to
całkiem możliwe.
Od razu przychodzi mi do głowy dialog z kapitanem,
który dziwował się akcji zarybieniowej — choć tydzień
wcześniej nie kto inny, tylko on rozprowadzał w teren roboty
z ikrą bieługi. I zaraz, na gorąco, mówię Robertowi o tamtym
wydarzeniu. Ciekawi go, a jakże! — ale...nie od strony
kapitana. Rozwodzi się o zwyczajach ryb wędrownych,
o różnych jesiotrowatych i łososiowatych, o produkcji kawio-
ru. Przy okazji snuje plany znacznego rozszerzenia w naszych
wodach asortymentu pożytecznych zwierząt (ryb i delfinów,
także bezkręgowców). Robi to tak ciekawie, że ani się
spostrzegam kiedy z werwą wzbogacam dyskurs o własne
punkty widzenia. Milknę dopiero wówczas, gdy sobie uświa-
damiam po co tu przyszedłem. Robert cierpliwie odczekuje
takie przerwy w rozmowie, by zacząć z innej beczki, tak samo
ciekawie i tak samo prowokująco do polemik.
Jestem rozluźniony, trochę nieswój. Rozlewa się we mnie
coś przykrego, niby żal zmieszany z lękiem. Żal do Roberta,
że toczy jakąś grę, której nie pojmuję; a lęk — co taka gra
oznacza i czemu służy. I że to właśnie Robert... Pewne rzeczy
nie pasują do pewnych ludzi.
Oznajmiam mu to wprost. Nie wydaje się zaskoczony.
Łagodnie namawia, bym rozwinął zarzuty. Wygląda na to,
że poddaje się bez oporu. To mnie peszy. Mówię ostrożnie:
— Głupio pacjentowi zapytywać lekarza, czy jest zdrów.
Ale znamy się jak łyse konie, więc wybacz...
Robert skinął głową przyzwalająco, z bardzo miłym
uśmiechem, a ja ciągnę:
— Czy nie spostrzegasz u siebie nastrojów gnuśności,
znieczulicy, nienaturalnego zobojętnienia na wszystko?
Robert potwierdza lekkim ruchem głowy; tym razem
powoli i z zatroskaniem.
— Mów dalej — zachęca.
To, co pragnę wyznać, przychodzi mi z wysiłkiem. Boję się
urazić Roberta, i być niesprawiedliwym. Widocznie on to
wyczuwa, bo nalega:
— Mów śmiało! Za nic się nie obrażę. Albo przyznam ci
rację, albo zaprzeczę.
— Więc dobrze. Czy takie momenty obojętności na cały
świat, sennego zniechęcenia, marazmu — nie prowadzą cię
w pewnych wypadkach do lekceważenia najszerzej pojętej
etyki lekarskiej?
— Być może, prowadzą. Gdybym wiedział — kiedy,
przeciwdziałałbym temu.
— A teraz, w naszej gawędzie? — nie ustępuję.
— Teraz nie.
Robert stwierdza to z dużą pewnością siebie.
— Zaskoczyłem cię? — pyta po chwili.
Jestem w kropce. Cokolwiek odpowiem, będzie niezręcz-
ne. Robert wybawia mnie z opresji.
— Nie przejmuj się — mówi serdecznie. — Twoją
nieufność wzbudziłem świadomie, aczkolwiek nie o to mi
chodziło. Wizyta u lekarza skończona. Teraz możemy gawę-
dzić swobodnie. Również o jej wynikach. Niestety, nie
spodziewaj się diagnozy.
Odetchnąłem z ulgą, że znowu stoję na twardym gruncie.
Na razie nie wiem tylko, czemu nie usłyszę diagnozy. Ale musi
to być niegroźne: inaczej — Robert w ogóle nie wspomniałby
na ten temat. Czekam, co powie mój lekarz i przyjaciel.
Teraz dowiaduję się, że nie jestem pierwszym, który
przyszedł do niego z tymi sprawami. W takich wynurzeniach
i prośbach o pomoc przewijało się kubek w kubek to samo:
zapominanie rzeczy istotnych lub dotąd niezawodnie utrwa-
lonych w umyśle, zleniwienie, jakby ogłuszenie podejrzaną
obojętnością, zasypianie bądź chwilowe omdlenie, trwające
tylko moment (czasami nie sposób rozróżnić tych dwóch
stanów), niefrasobliwość, i tym podobne. Robert dyskretnie
przemilcza, czy z takich niedowładów zwierzali mu się
wszyscy, ani też nikogo nie wymienia.
— Więc objawy, o których mówiłem, potwierdzają się?
— W całej rozciągłości. Jeśli chodzi o twoje wyrwy
pamięciowe, to podałeś nie wszystkie fakty, a nawet nie-
najważniejsze.
To mnie boli. Oczywiście, coś bym jeszcze znalazł w tej
materii. Nie chciałem mnożyć przykładów podobnych do
siebie i świadczących o tym samym. Ale niczego nie zataiłem
rozmyślnie. Toteż proszę obcesowo:
— Przytocz mi te ważniejsze fakty!
Odzywa się mój głos utrwalony w krysztale.
— Nagrałem tę rozmowę — wyjaśnia Robert. — Ale nie
potrzebujemy jej w całości.
Tu zwraca się do robota: „Sarny".
Powoli, wyraziście płynie mój monolog, z rzadka pod-
sycany przez ukierunkowujące go wtręty bądź pytania Ro-
berta. Dopiero teraz spostrzegam, jak szeroko rozwinąłem tę
dygresję. Mój rozmówca stopuje tekst i rzuca dość obojętnie:
— Czy potwierdzasz te wywody?
Wnioskuję, że naplotłem głupstw. Lecz w dalszym ciągu
nie wiem, jakich.
— „Galapagos" — pada rozkaz dla robota.
Słucham swojego głosu: „Fakt, że sarny nie boją się
człowieka, można chyba uzasadnić powstaniem u nich
nowego instynktu — dostosowanego do sytuacji na Zielonej,
gdzie one na razie nie mają wrogów. To samo stało się ze
zwierzostanem wysp Galapagos — z chwilą przekształcenia
ich w dwudziestym pierwszym wieku w ścisły rezerwat,
którego zaludnienie ograniczono do personelu tamtejszej
placówki badań przyrodniczych."
Robert ponownie zwraca się o pomoc do komputera
sprzężonego z Bankiem Pamięci, każąc mu zwięźle opra-
cować dwa hasła: „Geneza i rozwój instynktu" oraz „Nie-
trwożliwość fauny Galapagos".
Siedzę skupioną twarz Roberta. Obaj wsłuchujemy się
bacznie w skondensowany tok wykładu. Ciekawi mnie, jakie
błędy popełniłem i czy umiałbym odkryć je samodzielnie.
Rzeczywiście, zblamowałem się. Instynkt jest zsumowaną
pamięcią pokoleń, dziedzicznie zakodowaną w genach. Aby
mógł powstać, trzeba długiego ciągu generacji niezmiennie
poddawanych działaniu określonych bodźców, warunkują-
cych korzystność danego typu postępowania dla przeżycia
gatunku. Dobitnie się to uwidacznia na przykładzie en-
demitów z Galapagos — lecz geneza niezwykłego zachowa-
nia tamtejszych zwierząt jest akurat odwrotna od tej, którą
przytoczyłem.
Z uwagą śledzę rozwinięcie tych spraw. Mnie zdumiały
niepłochliwe sarny, choć te łagodne zwierzęta oswajają się
łatwo i w licznych parkach na Ziemi przechodnie karmią je
z ręki. O niebo silniej odebrałbym takie doznania: „Z za-
myślenia wyrwało mnie szarpnięcie za sznurowadło. To szary
ptak wielkości kosa ciągnie gorliwie tasiemkę, którą widocz-
nie chce zdobyć do budowy gniazda. Ufność tego drozda
przedrzeźniacza jest wręcz oszałamiająca — co zresztą cechu-
je wiele zwierząt z Galapagos. Bez przeszkód mogłem gładzić
panie z rodzaju lwów morskich, legwany przełaziły mi
dosłownie poprzez nogi, i doświadczyłem nawet tego, że
myszołowy przysiadały w zasięgu mej ręki, pozwalały się
dotykać, bawiły się ciągnięciem pręta, który trzymałem
w dłoni."*
Działo się to w latach poprzedzających wyłączenie z osad-
nictwa najpierw niewielkiej części archipelagu, dla ochrony
unikalnej fauny. Etolog ze szkoły Lorenza, zacytowany przez
nasz komputer, nie był ani pierwszym, ani ostatnim, który
z fascynacją podkreślał podobne przygody, jakich na każdym
kroku dostarczały mu i te, i jeszcze inne galapagoskie
kręgowce. Siedem wieków relacji z tych rozprażonych słoń-
cem, równikowych wysp owiewa wciąż jednaki podziw
i zaskoczenie na widok dzikich zwierząt, ufniejszych wobec
obcego człowieka niż kury domowe. Dokładnie te same
obrazy ich zachowań — tylko inaczej opowiedziane — uwie-
cznił i dziewiętnastowieczny pisarz Herman Melville, i w cza-
sach najnowszych sugestywny piewca uroczysk Pacyfiku
— Czesław Gwiazdowski. Zmieniały się czasy, prądy w kul-
turze i nauce (z początkiem tego okresu — także w polityce,
która jeszcze istniała) — a stosunek galapagoskich zwierząt
do człowieka nie odbiegł ani na jotę od ich dawnych kanonów
zachowań, o ileż trwalszych niż odmieniane twarze naszego
ludzkiego świata. Dlaczego?
Wyjaśnia komentarz komputera. Archipelag Galapagos
nigdy nie łączył się z lądem stałym. Wydźwignięty z oceanu
jako wulkaniczny monolit, rozpadł się na kilka dużych i bezlik
drobnych wysp. Wszelkie tamtejsze życie pochodzi z najazdu.
W nurcie kilkudziesięciu milionów lat, na kłodach drzew
porywanych Prądem Peruwiańskim z południowoamery-
kańskich wybrzeży, docierały tam rośliny i zwierzęta, które
Irenaus Eibl-Eibesfeldt, „GALAPAGOS Arka Noego na Pacyfiku",
Monachium 1962 r.
adaptując się do nowych warunków wytworzyły swoistą
przyrodę Galapagos.
Ponieważ nigdy nie wtargnął tam żaden mięsożerny ssak
(pomińmy płetwonogie, jako mieszkańców morza), osiadłe
na wyspach gady, ptaki i nieliczne gryzonie czuły się tak
bezpieczne, że z biegiem tysięcy pokoleń zatraciły instynkt
chronienia się przed drapieżnikami lądowymi (z powietrza
mogła je napaść sowa lub myszołów). Odkrycie tych wysp
przez Hiszpanów w szesnastym stuleciu oraz późniejsze dzieje
(bazy piratów, potem wielorybników, kolonie karne, dwu-
dziestowieczne osadnictwo) nie zmieniły niczego w behawio-
rze miejscowych kręgowców — choć wyuzdane tępienie ich
przez ludzi oraz najście domowych zwierząt potwornie
przerzedziły populacje endemitów. Mimo to, żaden gatunek
nie nabył tak niezbędnej czujności przed barbarzyńskim
dwunogiem — ponieważ wytworzenie się jakiegoś nowego
instyntku (bądź utrata starego) wymaga znacznie dłuższego
czasu.
Nie od razu uświadamiam sobie, jak bajdurzyłem o naro-
dzinach instynktu ufności do człowieka u naszych saren ...w
pierwszym pokoleniu! Grzebię w pamięci. Mechanizmy
ewolucji... Wydaje mi się, że jestem mocny w tych sprawach.
A może to tylko zarozumialstwo!?
Myślami znowu wracam do saren. Instynkt — nie. Więc
co u licha? Przecież nie rozum.
Wciągam w to Roberta. Kiedy on chce włączyć kom-
puter, oponuję:
— Ja pytam ciebie, a nie — bezduszną maszynę. Mentor-
stwo tego pudła rozkojarza mnie.
Robert ulega. Po chwili zastanowienia, mówi powoli:
— To nie mentorstwo, tylko wiedza pewna. W odróż-
nieniu od naszej wiedzy, teraz...
Nie podtrzymuję bolesnego tematu. Czekam.
— Sarna jest dzikim zwierzęciem. Nigdy nie udomowiliś-
my tego gatunku w takim sensie, by wyhodować duże
populacje, przez wiele pokoleń rozmnażane w niewoli, jak to
się stało z szakalem złocistym i wilkiem, których potomkowie:
psy domowe — co najmniej od kilkunastu tysięcy lat dzielą
nasze dole i niedole. Proces domestykacji rozciągnięty w cza-
sie, a oswojenie pojedynczych sztuk, to całkiem różne sprawy.
Zresztą dawne instynkty swobodnego zwierza nie zniknęły
u form udomowionych: zostały przygłuszone w ich wspólnict-
wie z nami, nieraz przekierunkowane, lecz nigdy — zabite.
Przywiązanie do swego pana, szczególnie mocne u tych
nielicznych psich ras, które wywodzą się częściowo od wilka
— to nic innego, jak wspaniała wilcza wierność i bezwzględna
uległość wobec przywódcy stada. A weźmy zwykłe, potulne
krowy: puszczone samopas, tak szybko dziczeją, że już po
dwóch, trzech latach są równie trudne do upolowania jak
antylopy.
— Nasza sarna — kontynuuje Robert — wyhodowana
w inkubatorze, od chwili stanięcia na cztery nogi doglądana
przez ludzi, często karmiona z ręki, głaskana — traktuje ich
dokładnie tak, jak własną matkę. Dorósłszy, beztrosko się
pasie, bo nie ma wrogów. A koźlęta, bezpieczne przy niej, też
nie odczuwają zagrożenia. Instynkt ostrożności nie zniknął,
lecz w tych warunkach pozostaje uśpiony. Tak to widzę
w ogólnych zarysach. Ale sprawdźmy...
— Nie — przerywam.
I dodaję pojednawczo:
— Po co ci komputer w kwestiach, które sam znasz?
Robert odpowiada pytaniem:
— Czyżbyś ty ich nie znał równie dobrze?
I zaraz dopełnia:
— A mimo to, popełniłeś szkolny błąd w ocenie mechani-
zmów powstawania instynktów u zwierząt. I nie tylko to. Gdy
poruszaliśmy zarybianie wód, podsunąłem minogi. Przyklas-
nąłeś pomysłowi...
— ...bo minóg z rusztu to wyśmienite danie — wpadam
w słowo mojemu rozmówcy.
— A nie pomyślałeś — odpiera Robert — że te naj-
prymitywniejsze kręgowce, ewolucyjnie uwstecznione do
skrajnie pasożytniczego pożerania ryb, na żywo, niszczą ich
dziesięć razy więcej niż podołają zjeść? Na Ziemi są nielicz-
ne i mają wielu wrogów naturalnych. Na Zielonej stałyby
się zapewne uciążliwą plagą. Nawet wątpię, czy zabraliśmy
gamety minogów.
Robert konkluduje:
— Jeszcze rok temu (a w każdym razie, przed wylądowa-
niem tutaj) nie wypowiadałbyś tak beztroskich sądów
— choćbyś był zmęczony, senny, czy nie wiem jak roztarg-
niony. Ja wspomniane błędy spostrzegłem. Inna sprawa, że
nie byłem stuprocentowo pewny, czy mam rację. Sam
mogłem także opowiadać rozmaite głupstwa, które uszły
uwadze nas obydwu.
— Niestety — dopowiada ze smutkiem — skończyły się
czasy, kiedy każdy z naszej dwunastki był autorytetem
przynajmniej na swoim podwórku. Dziś nie dotyczy to już
chyba nikogo.
— Czyżby tamte dobre czasy przeminęły bezpowrotnie?
— pytam, i drętwieję na dźwięk własnych słów.
— Powiedz, że nie!! — dorzucam niemal błagalnie.
Robert zasępia się jeszcze bardziej.
— Czy będzie „tak", czy będzie „nie" — to nie zależy
ode mnie.
— Jesteś naszym lekarzem.
— Ale nie — cudotwórcą. Najpierw musiałbym znać, co
się dzieje w nas samych.
— A szukasz odpowiedzi?
— Po omacku.
Płyną dni podobne do siebie jak krople wody. Nawet aura
jest monotonna. Od dwóch tygodni nie padało, co rzadko się
zdarza. Wprowadziliśmy deszczownie do upraw ogrodo-
wych, a gdzieniegdzie i na wolnej przestrzeni, dla roślin
wymagających dużo wilgoci. Te przyjmują się na Zielonej
najłatwiej, lecz — przynajmniej w początkowym okresie
— winny być zabezpieczane przed suszą. Najczęściej słońce
świeci matowo przez wysokie mgiełki (dopiero dziś oczyściło
się niebo). Stale ciepło, przyjemnie.
Ta łagodność klimatu sprzyja nastrojom rozleniwiającego
błogostanu. Nie mamy kłopotów przywołujących do czujno-
ści. Budowaniem kopalnictwa i przetwórstwa (przemysł — to
za duże słowo na potrzeby trzynastu ludzi) zajmują się
automaty. Aklimatyzacja zwierząt przebiega sprawniej niż
przewidywaliśmy. Brak niewypałów, również żaden gatunek
na razie nie stał się plagą. Dla zrównoważenia plenności
niektórych ciem wprowadziliśmy owadożerne nietoperze.
Uatrakcyjniają one zmierzchy i świty (noce, pozbawione
kiężyca, są bardzo ciemne), a do niedawna stanowiły jedyne
fruwające o tej porze kręgowce. Sów nie wyhodowaliśmy, i na
razie rezygnujemy z tych nocnych drapieżców, gdyż niezbęd-
ne na ich karmę drobne gryzonie lub owadożerne, wymagały-
by znacznego rozszerzenia łańcuchów pokarmowych. Nato-
miast spośród nocnych ptaków ostatnio wypuściślimy roz-
maite lelki, a obok nich tłuszczaki, stanowiące pionierską
próbę odrestaurowania tutaj gatunku zagrożonego na Zie-
mi.*' Niestety, zanim dorosną nasze palmy — których owoce,
zrywane w locie, są głównym pożywieniem tłuszczaków
— ptaki te muszą się przestawić na zbliżoną karmę, jaka
w Ojczyźnie tylko uzupełnia ich jadłospis. Jeśli eksperyment
się uda, ośmieli nas to do uruchomienia hodowli jeszcze
rzadszych zwierząt, których uratowanie na Ziemi wydaje się
dość wątpliwe.
Idylliczną atmosferę pozbawioną zgrzytów umacnia to,
że kłopoty z Sedem mamy już za sobą. Chłopak włączył się
w nasz świat na prawach normalnego dziecka, ucznia,
a nawet — w stopniu większym niż to bywa zazwyczaj
— powiernika osób dorosłych. To ostatnie zawdzięcza
— wprwadzie coraz bardziej iluzorycznej, ale nie poniecha-
nej przez nas — roli łącznika między dwoma kulturami,
z których znamy i rozumiemy tylko jedną.
Zakończenie adaptacji do warunków, w jakich chłopiec
wzrasta, zbiegło się mniej więcej z objawami jego luk
pamięciowych; a przynajmniej z dostrzeżeniem ich przez nas.
Dlatego rozważam, czy oba te procesy wiążą się ze sobą.
Można to sprawdzić: jeśli Sed gruntownie zapomniał o swym
najwcześniejszym dziecięctwie w puszczy — cóż go łączy ze
Tłuszczak Humboldta, rdzawobrązowy biało nakrapiany ptak rozmiarów
gołębia, dzień przesypia gromadnie w jaskiniach, a żeruje nocami.
Wyróżnia go niezwykły u ptaków zmysł echolokacji, pozwalający wymijać
przeszkody w zupełnych ciemnościach. Chroniony od XX w., wtedy żył
jeszcze w wielu koloniach od Peru po Gujanę i Trinidad. W ostatnim czasie
ostał się tylko w czeluściach olbrzymiej groty Caripe w Wenezueli. Bardzo
rzadki w ogrodach zoologicznych.
światem leśnych ludzi? Raz po raz korci mnie, aby go
zapytać. Powstrzymuję się jednak. Targa mną ukryta bojaźń,
że właśnie wywołam wilka z lasu; że Sed zacznie roztrząsać
mgliste wspomnienia, przywoływać dalekie obrazki jak sielski
sen, ze strzępów prawdy i fantazji budować zamki na lodzie,
tęsknić do nich.
Dlatego niepokoi mnie, ilekroć koledzy poruszają z nim
temat tubylców. Czasami jest to luźna pogawędka; jak
byśmy, dla zabicia czasu, gwarzyli o pogodzie. Kiedy indziej
ponawiane są desperackie próby dowiedzenia się od chłopca
jeszcze czegoś stamtąd, z odwrotnej strony zwierciadła;
rzeczy, które on z wiekiem zapomni, nawet bez zaburzeń
pamięciowych.
Nie zwierzam się nikomu z tych obaw. Chyba jesteśmy
coraz mniej podatni na przyswojenie sobie cudzych racji. Nie
biorąc ich do serca, przytakujemy sennie — dla świętego,
najświętszego spokoju. Siedzę to u innych. Znacznie trudniej
mi ocenić siebie. Pewnie za wszelką cenę chcę być normalny.
Może mniej niż dotychczas zdaję sobie sprawę, że pojęcie
„normalności", tylekroć roztrząsane w różnych kręgach, jest
nierozstrzygalne.
A Sed pozostaje sobą: naszym chłopakiem — o wiele
mocniej, prawdziwiej niż dotychczas. Chodzi ubrany — nie
z namowy, ale z własnej chęci. Wygodnie mu z tym. Posiłki
jada z nami, dawno odwykł od mycia się w źródełku, nie sypia
pod drzewem, tylko w swoim łóżku. Ma w komplecie maniery
kulturalnego dziecka. Jeśli czasami coś przeskrobie — nie
dam okurszyny wiary, że to akurat rogata dusza chłopca
z lasu dopomina się swoich praw. Czy my byliśmy statecz-
niejsi w tym wieku?
Tam natomiast, gdzie Sed nie podporządkowuje naszym
normom swojego widzenia świata — święci triumf niezmien-
nie ten sam indywidualizm osobowości chłopca, tak po-
dziwiany przeze mnie. Prócz obiektywnych wyników badań,
tworzących ogólnoludzką wiedzę, nie chce on i nie umie
poniechać własnych sądów — na korzyść cudzych. Zgoła
sobie nie wyobrażam, jak by się czuł, jak by się zjeżał, oraz ile
strapień przysparzałby na każdym kroku swym wychowaw-
com z urzędu, gdyby żył pięć, sześć wieków, temu, kiedy
jeszcze żadne prawodawstwo nie przyznało rzeczy tak oczy-
wistej, iż urabianie poglądów obywatela w duchu kanonów
narzuconych przez dany reżim to akt gwałtu dokonany na
umyśle i sercu — o ileż bardziej perfidny niż obrabowanie,
pobicie, uwięzienie; kiedy egzekwowaną przez dzierżców
władzy, najbardziej znamienną cechą programów szkolnych
była tendencyjność obrazu świata, jaki wpajano ludzkim
jestestwom od przedszkola do uniwersytetu, a później w ich
życiu publicznym.*
Sed najbardziej ochoczo respektuje te normy w stosun-
kach międzyludzkich, których pożyteczność odczuwa na
własnej skórze. Dlatego szczególnie upodobał punktualność.
Od kiedy umie korzystać z zegarka, tak dokładnie przybywa
na umówioną porę — obojętne, czego sprawa dotyczy, że
sami musimy baczyć, by półminutowym spóźnieniem nie
stępić tej jego solidności.** Toteż dzisiejsza nieobecność
chłopca na obiedzie od razu napawa nas złym przeczuciem.
Mijają dalsze dwie godziny. W Domu nastrój alarmu.
Chyba żadne srogie niebezpieczeństwo: wybuch wulkanu,
trzęsienie ziemi, napaść kosmitów — w taki sposób nie
poderwałoby wszystkich na równe nogi. Mocniej niż kiedy-
kolwiek uzmysławiam sobie, jak przemożną rolę w życiu nas,
założycieli nowej ludzkości, spełnia ten zaadoptowany syn
Każde państwo, monopolizując le nieuczciwe praktyki, naka/\ua!o
u/nawać je za legalne. Nie omijały one żadnej dziedziny kultury,
a podporę znajdowały w odgórnie manipulowanym szkolnictwie.
W nauczaniu historii, zwłaszcza niedawnej („wychowanie obywatels-
kie", „problemy świata współczesnego" itd., itp.), w geografii (kon-
trowersje etniczne), w językoznawstwie, w ogóle we wszelkich naukach
humanistycznych — fabrykowano szowinistyczne tezy, by zza stołów
nauczycielskich i katedr uniwersyteckich miotać wyszukane klątw \
piętnujące to, co w innych krajach kwieciście wynoszono pod niebiosa.
W dziedziny, do których nie sięgała tzw. polityka, wtłaczano tzw.
ideologię, która zdominowywała nie tylko kierunek filozoficzny, ustawo-
wo głoszony w danym miejscu i w danym czasie, lecz także ogół dyscyplin
przyrodniczych. Takim pobożnym życzeniom ochoczo podporządkowy-
wano nawet fizykę (spór o problem wolności w przyrodzie), logikę
matematyczną, astronomię („idealistyczne" bądź „materialistycznc"
kosmologie).
Między sobą jesteśmy mniej rygorystyczni. Tutejszy tryb życia znacznie
ustępuje pośpiechowi na Ziemi.
puszcz: krew z krwi tego świata, który objęliśmy w posia-
danie.
Radzimy, co począć. Przeważa pogląd, że Sed uciekł. Ale
dlaczego? Tak nagle, podstępnie... To nie pasuje do niego.
Rysowany ostrymi liniami obraz chłopca powleka się
mgłą- Nic, absolutnie nic nie wskazywało, aby knuł ucieczkę.
Żył naszym życiem, miał kompletną swobodę. Był trochę
osowiały, jakby ściszony, co kładliśmy na karb zmian za-
chodzących w nas ostatnimi czasy. Lecz to tym bardziej nie
sprzyjało podjęciu tak ryzykanckiego kroku.
Dziś rano Sed puszczał latawiec przed Domem. Przecho-
dzącego kapitana spytał o prognozę pogody. Potem prze-
glądał album zdjęć z afrykańskich parków narodowych,
sięgnął do filmotek, rzucił na ekran reportaż z odłowu żyraf
na sawannie dla zoo. Godzinę przed obiadem baraszkował
w ogrodzie pośród kwiatów, złapał w dłonie pazia królowej,
przypatrzył się motylowi dokładnie i wypuścił go.*
To działo się w samo południe. Potem nie widzielśmy
naszego chłopaka. Jesteśmy w nader kłopotliwym położeniu.
Za wszelką cenę musimy unikać rzucających się w oczy
poszukiwań, aby nie spłoszyć go lub nie przestraszyć. Z góry
wykluczamy doprowadzenie Seda przemocą — w obawie, że
taki szok mógłby go załamać. A zgadzamy się, iż koniecznie
trzeba chłopca odzyskać — nie tylko dla nas, lecz i ze względu
na jego własne dobro: zbyt mocno wrósł w swój nowy, jakże
odrębny świat, aby czul się dobrze w puszczy. Może już
pożałował tego kroku? Lecz to wcale nie oznacza, że zawróci.
Sed jest bardzo uparty, dumny, wstydzi się popełnianych
głupstw. Czułby się upokorzony, zmięty z kretesem, iż
pochopnie podjąwszy tak ważki krok, rychło poniósł klęskę.
Jest bardzo ciepło. Ostre słońce lśni wysoko. Mamy trzy
godziny na poszukiwanie w jasnym świetle, ułatwione tym, że
* Tak czyni zawsze, gdyż nie ma nawet najmniejszych ciągotek do męczenia
lub zabijania zwierząt. Nie wierzę dawnym źródłom, że trzeba było karcić
dzieci i odciągać od tych skłonności, rzekomo tkwiących w ludzkiej
naturze. Fauna od początku budziła frenetyczny zachwyt Seda (wyhodo-
wanie jej uważa za najwspanialsze nasze osiągnięcie) i wyzwala w nim
godne zaufania hamulce przed niszczeniem wszelkiego życia. Od kiedy
poznał zwierzęta, także roślin nie uszkadza bez potrzeby.
Sed prawdopodobnie wykorzystuje dzień, aby wydatnie odbić
się od Domu (tutejsi koczownicy nigdy nie wędrują nocami).
Na odsłoniętym lasostepie łatwo go z dala wypatrzeć.
Można przywrócić wybieg, otaczając sąsiedztwo bazy
polem siłowym. Ale czy warto? Aby to było skuteczne, trzeba
zamknąć rozległy obszar. Chłopiec mógł ujść kilkanaście
kilometrów, a ponieważ przywykł orientować się w terenie,
potrafi utrzymać prosty kierunek marszu.
Szkoda, że byliśmy mało przewidujący: wystarczyło dys-
kretnie wmonotwać w strój Seda (na przykład do sandała)
nadajniczek radiowy, by teraz łatwo ustalić miejsce jego
pobytu. Inna sprawa, że chłopiec, oddalając się, mógł zrzucić
ubranie. Jest ono uwzględnione w programie poszukiwań.
Akcja byłaby łatwiejsza w nocy, przy użyciu lornetki
infraczerwonej. Ludzkie ciało świeci wtedy w jej okularze
nader wyraziście, gdyż jest kilkanaście stopni cieplejsze od
otoczenia. Jednak nie zaczekamy do zmroku. Im dalej od
Domu wyśledzimy Seda, tym trudniej będzie nakłonić go do
powrotu. Tak się przynajmniej wydaje. A zresztą, reakcje
uciekiniera mogą być nietypowe — podobnie, jak nagła
decyzja chłopca zaskoczyła nas kompletnie.
O wiele prościej działać za dnia. Kiedy już odkryjemy
Seda — ktoś z nas, kto podejmie się roli mediatora, musi
przekonująco upozorować, że spotkanie wynikło całkiem
przypadkowo: spacerując, natknął się na chłopca. Najnatura-
lniej wyjdzie to na otwartej, widnej przestrzeni. Uwiarygod-
nienie dojrzenia go w ciemnościach, śpiącego gdzieś pod
krzakiem, byłoby problematyczne.
Nie sposób przewidzić, jak długo potrwa poszukiwanie.
Może odnajdziemy Seda dopiero nocą. Budzenie go nie
miałoby sensu. W takim razie wyreżyserujemy spotkanie
nazajutrz, kiedy chłopak wyruszy w dalszą drogę.
Bierzemy się do roboty, bo czas nagli. Akcja poszukiwaw-
cza jest niewykrywalna dla Seda. Opiera się bowiem na
grawilotach otoczonych polem niewidzialności, z których
każdy z powietrza fotografuje w podczerwieni swój wycinek
terenu. Zadanie jest trudne. Mocno nagrzana ziemia, zwłasz-
cza na skłonach zwróconych ku słońcu, tworzy jasne tło.
W gąszczu natomiast, gdzie też gromadzi się ciepło, drzewa
dodatkowo rozmywają słaby obraz żywego ciała, aż do
całkowitego zatarcia go.
Już po kilku minutach mnożą się meldunki. Liczba ich
wzrasta lawinowo, co bardzo utrudnia rozpoznanie: który
z delikatnie promieniujących punktów może być właśnie
Sedem. Mamy wprawdzie dwustopniową ocenę szczegółów
na zdjęciach: najpierw z komputerowej obróbki w grawilocie,
potem z analizy cybernetycznej w bazie. Określają one
jednak tylko prawdopodobieństwo odszukania zguby —
przeważnie zbyt nikłe, aby odkrycie sprawdzać na miejscu.
Poszlaki te odnoszą się wyłącznie do zadrzewień, bo przed-
mioty ujawnione w odkrytym stepie łatwo rozpoznać na
zwykłych zdjęciach. Są to przeważnie bądź zwierzęta, bądź
kamienie rozgrzane słońcem silniej niż okoliczne zioła. Czasa-
mi chodzi o ciemny, odsłonięty pień drzewa.
Najmniej naszej uwagi przykuwa bliskie sąsiedztwo Do-
mu. Tu szukamy na wolnej przestrzeni raczej stroju Seda, jeśli
go zrzucił przed wyruszeniem w tę desperacką wędrówkę.
Albo poszedł ubrany... Albo w ogóle nie poszedł... Lecz
w takim razie — co się z nim stało?
Z drżeniem serca wyczekując pomyślnych wieści, gubimy
się w domysłach. Mówimy mało. To tu, to tam wraca na
czyjeś usta retoryczne pytanie, czy Sed naprawdę uciekł. Bo
nikt nie domyśla się motywacji takiego kroku. I przecież nie
mamy żadnych dowodów.
Ale każda inna sugestia jest mniej prawdopodobna.
Wypadek? W okolicy nie kręcą się leśni ludzie. Zresztą,
dlaczego chcieliby wyrządzić krzywdę chłopcu? (Ci, których
poznaliśmy, nie przejawiali agresywności). Nie wypuściliśmy
groźnych zwierząt. Wokół Domu brak skalnych ścian, stro-
mych parowów, głębokich stawów. Oczywiście, można spaść
z drzewa lub złamać nogę na ścieżce. Lecz trudno sobie
wyobrazić, by Sed doznał aż tak ciężkiego urazu, że nie mógł
wzywać pomocy. Przeciwko takiemu nieszczęściu mocno
przemawia również to, że nasz chłopak jest wyjątkowo
ostrożny.
Krótkie, urywane odżywki kolegów obijały się tylko
o uszy. Chciałbym wymyślec coś nowego: jakąś hipotezę,
która jeszcze inaczej ustawi poszukiwania. Nic takiego nie
wpada mi do głowy. Trzeba więc skupić się na tym, co
robimy. Przeglądam zdjęcia lotnicze. Nie jestem specem
w interpretowaniu ich, lecz mam przejrzysty komentarz.
Mogę go uzpełniać o subiektywne odczuwanie ważności
różnych zasygnalizowanych obiektów. Zależy to od do-
mniemanego sposobu podjęcia tej eskapady przez chłopca.
Rozumuję, że logika Seda nie różni się niczym istotnym od
mojej. Jak uciekałbym na jego miejscu? Oczywiście, wyko-
rzystując jasność dzienną na forsowny marsz, aby przed nocą
wydatnie oddalić się od Domu. Sed ma dobrą kondycję
fizyczną. Kilkugodzinny spacer bez dłuższych postojów to dla
niego fraszka.
Rozważam topografię okolicy. Ponieważ Sed zna tylko
bliskie sąsiedztwo bazy, każdy kierunek jest mu równie dobry.
Za to ja wiem, co rozciąga się dalej. Na północ, w stronę
Darencji, na której skraju odkryliśmy naszego chłopaka, dość
zwarta puszcza zaczyna się zbyt daleko, aby Sed już ją
osiągnął. Bliżej krajobraz przypomina aż po horyzont widny
park, na którym laski i rozmaite zakrzewienia nie stykają się
z sobą; raz po raz trzeba wychynąć na płaszczyznę gołą jak
stół, idąc nią dłuższy czas. Co innego na południe, ku bagnom
źródłowym Kanji: płachty lasów nabierają rozmachu, mniej
więcej na dwudziestym kilometrze przechodząc w podmokłą
puszczę. Jednak do tego miejsca nie brak odkrytych prze-
strzeni. Natomiast równoleżnikowo w obie strony od nas,
sawanna przechodzi tu i ówdzie w goły step, po którym Sed
musiałby iść w słońcu, widny jak na dłoni.
Pytam naszego lekarza czy chłopak po prostu nie zasłabł.
Robert zastanawia się.
— Każdy może zasłabnąć. Teoretycznie.
Potem dorzuca:
— Wiem, co masz na myśli... |
Urywa, rozglądając się dyskretnie. Leciutko kiwam głową
na znak zrozumienia. Niechcąco dotknął dziwnego tabu,
jakie od dłuższego czasu wkradło się między nas wszystkich.
Rozmaite niedowłady, które nie ominęły nikogo, nie bywają
tematem rozmów; jedynym ich powiernikiem jest lekarz. Nie
mogę go wydać.
Robert konkluduje:
— Nie widzę takiej choroby, która piorunująco zwaliła-
by Seda z nóg.
Może w cztery oczy powiedziałby więcej. Nie nalegam.
Zresztą, chyba tak jest rzeczywiście. Sądzę po sobie: mimo
wszelkich niepokojących objawów, czyż mógłbym zemdleć
na kilka godzin? Bywam osowiały, nawet przytrafia mi się
zdrzemnąć ni stąd ni z owad — lecz to trwa sekundy. Potem
najwyżej czuję się jeszcze gnuśniejszy.
Ciąży mi ten duszny nastrój, w którym nic się nie dzieje.
Najchętniej podjąłbym poszukiwania na własną rękę. To nic,
że fotografujące grawiloty działają o niebo sprawniej. Ponosi
mnie, żeby wyjść. Gdy zamknę powieki mam złudzenie, że
widzę drobną nagą sylwetkę dziecka pomykającego lasem,
buszem — dokąd oczy poniosą. Co mu strzeliło do głowy?...
Przeglądam zdjęcia. Niektórym baczniej się przypatruję.
Pomocniczo pytam komputer o pewne szczegóły. Wciąż to
samo: albo przedmiot rozpoznany (to zwykle na wolnej
przestrzeni), albo może być tym czy owym, lecz raczej nie
— człowiekiem. „Raczej"... Wtedy zawsze zostaje margines
niepewności. Jest mały z punktu widzenia komputera,
a wręcz znikomy jeśli przyjąć, że Sed pragnie za wszelką cenę
odbić się od bazy. Wędrówka chłopca nie trwa więcej niż trzy
i pół godziny. To za krótko, aby porządnie się zmęczył
i przysiadł na dłuższy odpoczynek.
Właściwie nie mam dokąd lecieć. Poszczególne „nieziden-
tyfikowane obiekty" są rozproszone równomiernie po rozleg-
łym obszarze. I jest ich dużo. Do zmierzchu sprawdziłbym co
dziesiąty. Które wybrać?
Koniecznie chcę odprężyć się pod gołym niebem. Szukam
blisko położonego sygnału. Chyba tam, o dwadzieścia minut
marszu. Już zamierzam wstać, ale mój wzrok właśnie spoczął
na rozmytej plamce tuż za naszym obejściem. Naciskam
klawisz komentatora. „Nie rusza się. Prawdopodobnie ka-
mień."
Kamień, nie kamień... Cóż ryzykuję? Wychocząc proszę,
by powiadomiono mnie jeśli będzie poważniejsza sugestia
odkrycia Seda.
Inwestycje wokół Domu wzmogły się ostatnio. To tylko
drobna część tego, co wznosimy gdzieniegdzie w promieniu
czterystu kilometrów od bazy, w strefie zagospodarowywanej
w pierwszej kolejności. Siłownię geotermiczną, kopalnictwo,
rozmaite przetwórnie umiejscowiliśmy dość daleko. Nie chce-
my tutaj psuć sobie widoków ani przekreślać bezpośredniości
przyrody, która nas otacza. Dom, parę towarzyszących
pawilonów i stacja łączności z Macierzą nadal są jedynym
sztucznym elementem krajobrazu. Ale to i owo trzeba mieć
poręcznie. Więc wprowadziliśmy zabudowę podziemną,
ciągnącą się na zachód, w stronę Kanji. Obejmuje magazyny
sprzętu naukowego, zbiory, bibliotekę, laboratoria, pomiesz-
czenia komputerów i remizę robotów.
Gdybym nie wiedział o tych urządzeniach, teraz bym się
ich nie domyślił. Właśnie idę nad nimi, przez szkółkę
ziemskich drzew i krzewów. Stoją w rzędach sadzonki jabłoni,
brzoskwiń, fig i pomarańcz, młode jaskrawozielone bananow-
ce o szerokich liściach, krzewinki herbaty i winorośli. Dalej
rozmaite palmy, paprocie, dęby, magnolie, miłorzęby oraz
inne drzewa — i użyteczne, i ozdobne. Żadnych zwierząt.
Brak nawet motyli; nie zlatują się, bo nic tu nie kwitnie.
Szkółka zaraz się skończy. Patrzę przed siebie na chaszcze
obrastające leciutko pochylony, zachodni skłon pagórka.
Słońce przypieka w plecy. Rzeczywiście, na tym stoku każdy
kamień, nawet w cieniu, musi b\ć rozgrzany mocniej od
roślinności. Aż dziw, że tylko jeden wyszedł na zdjęciu. Lecz
skoro już przybyłem — podejdę, sprawdzę na własne oczy co
to takiego. Przez to lepiej sobie uzmysłowię trudności po-
szukiwań. Może jakiś pomysł wpadnie mi do głowy.
Idąc krętym przejściem między grupkami krzewów, pat-
rzę na zdjęcie. To gdzieś tu. Jeśli kamień porastają zioła
i pnącza, nie zauważę go. Rozglądam się. Krzaki rosną
w esy-floredy pośród słonecznych polan. Nagle dostrzegam
niewyraźną plamę w zaroślach. Podchodzę wolno. Plama
nabiera kształtów. Staję o krok, jak wryty. Siłą woli po-
wstrzymuję się od krzyknięcia: pod okapem wysokich, gęs-
tych krzewów leży Sed. Ubrany, nieruchomy. Tak, to on. Nie
mogę się mylić.
Czy żyje? Śpi? Stoję jak skamieniały. Chłopiec ma twarz
odwróconą ode mnie, prawie wgniecioną w krzaki. Kolana
podkurczone pod brodę. Najlepiej widzę jego różową piętę
i wciśniętym paskiem sandała. Ciało zwinięte w kłębek,
w pozycji płodu w łonie matki. Na tle cienistej zieleni
z cętkami słonecznych prześwitów, wkomponowany w tło
ziół i zarośli — najbardziej harmonijnie jak to można
wymarzyć — Sed tworzy sobą element subtelnej zarazem
i surowej roślinnej rzeźby: nieskazitelnej bryły wspartej
o cokół Ziemi pod sklepieniem nieba.
Szalonym tańcem wirują mi w głowie obrazy, obrazki,
skojarzenia. Jeszcze nie podejmuję żadnych działań, nawet
nie myślę o tym. Stoję, jakbym wrósł w ziemię. Raptownie mi
się zdaje, że odnalazłszy Seda odkryłem sprawy wielokroć
ważniejsze; że mnie olśniły sensy, jakich nigdy nie pojmowa-
łem, i zrozumiałem inny świat, dotąd spowity nieprzenik-
nioną kurtyną.
Kłębią się we mnie wizje bez obrazów, eposy bez słów,
prawdy bez nazwań w ludzkim języku. Chcę je utrwalić, i nie
umiem. Może później. A jeśli zapomnę, o co chodziło?...
Tuż tuż, o krok leży Sed, nieporuszony, wizyjny w tej
embrionalnej pozycji z łona matki — na łonie Matki-ziemi.
Kto komu komunikuje: on jej, czy ona jemu?
— Oto jest pytanie.
„Planeto Zadziwieni Jak ty żeś przyjęła gości z daleka
(trzydziestu, a może więcej? — mężczyzn i kobiet), gwiezd-
nych wędrowców? Podobni mitom greckim o ludziach bez
rodziców, ludziach wyrosłych wprost z ziemi — swych rodzin,
współbraci, Ojczyzny nie znali inaczej niż kroniką kom-
puterową. To ty, Planeto, miałaś im być i ojcem, i matką.
Miałaś im być Przyszłością — tym bogatszą, że historia
rozpoczynała się od nich. Zamiast ziścić ufne nadzieje tych,
którzy nie mieli dokąd się wycofać — cóżeś z nich uczyniła,
Planeto Zadziwień?
Jak leniwiec pudruje swą sierść zielenią glonów zadomo-
wionych w tym wyśmienitym schronieniu — tak ty, przewrot-
ny drapieżco o ciele z litej skały i trzewiach rozpalonej
magmy, swój zielony łuszczący się naskórek upodobniłeś do
roślin. Zwabiłeś ludzi, by karmić ich ciała tą zdradziecką
przynętą — a to był transfer, przez który trawiłeś ich dusze.
Czy tylko wyzyskałeś przypadek, czy też uporczywie na nich
czekałeś nie kończące się eony wieków?
Milczysz, Rozumie. I będziesz milczał. Może usłyszysz
i pojmiesz moją mowę, którą ukradłeś ludziom. Nie wiem.
Lecz nie posilisz się moim rozumem. A tego — ty nie wiesz. Bo
już pochopnie przeliczyłeś na swój zysk trzynaście niezawis-
łych osobowości.
Dość inwokacji! Oto widzę tamtych: ludzi takich jak ja.
Najpierw są dziećmi, bawią się i uczą jak dzieci. Mężnieją,
dorośleją... i stają się coraz bardziej nieporadni.
Po nastrojach bezwolności, kolejnym symptomem jest
osłabienie pamięci. Przysparza wielu kłopotów już we
wstępnej fazie (pionierzy niezbyt sobie uświadamiają ten
dramat). Po rozpływaniu się wspomnień i przeżyć, jakby
w oparach usypiającej narkozy, sukcesywnie gubią zdobytą
wiedzę teoretyczną. Zapominają o najprostszych czynnoś-
ciach, albo nie wiedzą czemu one dotąd służyły. Jeden
bezmyślnie chodzi tam i nazad z nienaruszonym papierosem
w ustach — bo nie kojarzy go z zapalniczką. Później chce się
dowiedzieć metodą prób i błędów, do czego jest papieros: do
żucia? wąchania? wydmuchiwania? robienia okładów? Dru-
dzy nieudolnie próbują rozwiązywać podobne szarady — pó-
ki jeszcze pamiętają, że można w ogóle cokolwiek eks-
perymentować.
Amnezja posuwa się nieubłaganie. Ludzie zapominają
wszystkiego, szczebel po szczeblu: własnych imion i zawodo-
wych umiejętności, stosunków przyjaźni i koleżeństwa, więzi
społecznych, norm bycia. Już stracili mowę. Obchodzą ich
tylko sprawy służące utrzymaniu się przy życiu i przedłużeniu
gatunku.
Cóżeś z nich uczyniła, Planeto Zadziwień?!"
Nigdy nie bawiłem się w literaturę. Co mnie podkusiło
do tego... Pisać taki aluzyjny szkic? Czy silne wzruszenie
Sedem, leżącym w zaroślach, a wraz z tym widokiem la-
wina pomysłów i skojarzeń (których namacalnym dowo-
dem był później ból głowy)? Czy jeszcze coś ponadto?
Nie pomnę swego stanu emocjonalnego podczas otwie-
rania naszej Kroniki. Wiem tylko, że podyktowałem tekst
szybko, bez zastanowienia. Skończywszy, opatrzyłem go
tytułem: „Hic obiit Homo sapiens, natus est Homo sil-
vestris".*
Teraz nie bardzo wiem, co z tym fantem począć. Fanta-
zja? Hipoteza? Upust zdenerwowania? Może to wszystko po
trosze, i jeszcze więcej...
Z godziny na godzinę, tamta improwizacja nie daje mi
spokoju. Znam ją na pamięć. Każde zdanie rozdymam
w myślach i przydaję mu nowych, wciąż rozleglejszych
znaczeń. Tekst, rzucony na gorąco, nadal rozpala mą
wyobraźnię, rozsadza mózg, podnieca do odkrywania praw-
dy. Brzmi to patetycznie — a jest powszednią, zwykłą
koniecznością. Jest samoobroną — ale przed czym? Właśnie
to chcę wiedzieć. Dlatego muszę poznać, co działo się na
Zielonej przez minione trzysta lat. Muszę!! Czy mogę polegać
na sobie? I jak długo starczy mi sił? Sprężam moc umysłu
— w obawie, że on osłabnie i wszystko pójdzie na marne.
Lepiej niż kiedykolwiek współrozumiem jaskiniowca pra-
gnącego wyjaśnić — choćby irracjonalnie! — tęczę, piorun,
wybuch wulkanu. Czynię to inaczej: ani za wszelką cenę, ani
wbrew rozsądkowi. Ale z nie mniejszym uporem.
Wypadek Seda otworzył mi oczy na niebezpieczny rozwój
sytuacji nas wszystkich. Skoro nawet Robert nie ma wyrobio-
nego zdania, czy chłopak zasnął, zemdlał, czy też zasłabł
w jakiś inny sposób — jest bardzo źle. Kiedy odnalazłem
Seda, spał niewątpliwie, gdyż dał się łatwo obudzić. Lecz to
było po paru godzinach, o których nie umiał niczego
opowiedzieć. Nie pamiętał, jak się znalazł pod krzakami. Był
otumaniony, osowiały, bez apetytu.
Cóż sensownego mogę tu myśleć — ja, jeszcze mniej
kompetentny w tej sprawie od Seda, i mniej od lekarza?
A jednak... „Myślę, więc jestem" — powraca do mnie
natarczywie nawet wówczas, gdy szczerze pragnę odpocząć
od tych zawiłości. Ale odpocząć nie mogę. Z jednej strony
chcę, a z drugiej — opieram się. Bo mocno czuję, że jakieś
niewyrażalne coś — nierozpoznane co do miejsca, struktury
i wszystkiego cokolwiek określa przedmioty i pojęcia — właś-
nie zagłusza we mnie to myślenie; zagłusza brutalnie, aż do
Tutaj sczezł Człowiek mądry, narodził się Człowiek leśny (łac).
bólu. Zaczynam się bać, pierwszy raz na Zielonej. Boję się, że
kiedy przestanę myśleć o tym — w ogóle przestanę być.
„...cóżeś z nich uczyniła, Planeto Zadziwień?" — płynie
mój głos zamknięty w krysztale. Stopuję, bo z żywiołowych
rozmyślań, którym tamten tekst służy jakby za tło muzyczne,
wyrywa mnie wejście Roberta.
Siedzimy przy kawie. Rozmowa nie klei się. Winę za to
przypisuję sobie: że myślami nadal tkwię w obłoku tamtych
dziwnych spraw; że jeszcze się bronię desperacko przed
niewiadomymi naciskami na moją duchową niepodległość.
Robert nie wyłuszcza, po co przybył. Ale przecież mógł
przyjść ot tak. Ostatnio często rozprawiamy na żywotne
tematy. Właściwie — z przerwami, choćby kilkudniowymi
— toczymy jeden i ten sam dialog, któremu daleko do
zakończenia. Toteż odczuwam, że dyskurs o sprawach donio-
słych dla całej ekipy wisi w powietrzu również teraz, i tylko
czeka na zapłon. Rzucam bez wstępów:
— Czy poznałeś już przyczyny naszej amnezji? I co
najważniejsze, czy ona jest uleczalna?
— To nie żadna amnezja — stwierdza lekarz wolno,
z naciskiem.
— Tylko co?
Robert bezradnie rozkłada ręce. Po chwili wyjaśnia:
— Amnezja, czyli niepamięć, zwykła przybierać roz-
maite postacie, których nie będę wyliczał. Mają tę wspólną
cechę, że jeśli się zna historię choroby, można wskazać
konkretną genezę tych zaburzeń. Jest nią jakiś uraz: fizyczny,
psychiczny, albo obydwa naraz. Amnezja nie może więc być
zjawiskiem zbiorowym. Nawet w razie nieszczęśliwego wypa-
dku, któremu uległo jednocześnie kilkanaście osób; i dalej,
wielce nieprawdopodobnego zdarzenia, iż wszystkie zostały
dotknięte amnezja — u poszczególnych pacjentów przybierze
ona formę odmiennych jednostek chorobowych. U jednych
będą to luki pamięciowe, dotyczące okresu poprzedzającego
wypadek, u innych — następującego po nim. Zresztą każdy
przypadek jeszcze odbije szeregiem odrębnych a zasadni-
czych różnic.
— Tymczasem u nas nie było żadnego dramatycznego
wydarzenia — wtrącam.
— Tak. Po drugie, wszyscy bez wyjątku: dorośli i jedno
dziecko, mężczyźni i kobiety, ludzie o rozmaitej wrażliwości,
temperamencie i przecież nie ujednoliconych cechach chara-
kterologicznych — odczuwamy to dosłownie tak samo.
Sprawdziłem, że wszyscy. Mówię ci to w zaufaniu.
Skinąłem głową.
— Czy nie wydaje ci się szczególnie zastanawiające
— pytam nieśmiało, bojąc się palnąć głupstwo w kwestiach
medycznych — że wespół z nami nawiedziło to Seda?
— Myślisz o... — zaczyna Robert powoli, i urywa.
— O wszystkim. Że inna populacja, kultura, odmienne
dzieciństwo...
— Oczywiście. Całkiem odrębne warunki wyjściowe.
Ponadto, dzieci odbierają wzruszenia inaczej niż dorośli. A tu
— gdyby obstawać przy amnezji — chodziłoby o szok
emocjonalny. Wprawdzie takowego nie umiem się domyśleć,
ale tym pewniej wiem, że nie ulegliśmy wszyscy jakiemuś
zaburzeniu świadomości pod wpływem urazu mechaniczego:
uderzenia w głowę.
— Czy wykluczasz, że to choroba infekcyjna? — za-
pytuję.
Robert nie odpowiada od razu.
— Hm... Poruszasz kwestię, o której wiele myślałem.
Uparcie unikam słów „zawsze" oraz „nigdy" — jeśli nie
dotyczą zdarzeń prostych z przeszłości. Zauważ tylko: na
Ziemi u progu trzeciego tysiąclecia w zasadzie znano wszyst-
kie choroby zakaźne, i leczono je skutecznie. Mimo to, jeszcze
teraz odkrywa się nowe jednostki chorobowe, najczęściej na
bardzo ograniczonym obszarze. Bywają wyjątkowo swoiste,
a genezę ich nieraz trudno wyjaśnić. Mutacje dotychczaso-
wych drobnoustrojów, występujące często, nie wyczerpują
sprawy do końca.
— Zdaje mi się — wtrącam — iż niektórzy podejrzewają
inwazję tych zarazków z zewnątrz, jako pewnego rodzaju
„deszcz kosmiczny".
Z miny Roberta poznaję, że wprawiłem go w zakłopota-
nie. Marszczy brwi, nerwowymi ruchami palców pociera
czoło, by wyrzucić z siebie:
— Zapomniałem!
Robert naciska parę klawiszy, po chwili kasuje rozkaz,
podejmuje dalsze próby, aż wybiera właściwy tekst:
„W roku 1977 dwaj wybitni brytyjscy astronomowie,
Fred Hoyłe i Chandra Wickramasinghe opublikowali hipo-
tezę, według której zarodniki życia powstawały i również
współcześnie powstają w przestrzeni międzyplanetarnej,
a głównymi ośrodkami ich kondensacji są jądra komet.
Rozpraszane po Układzie Słonecznym, te kosmiczne spory
dotarły również na Ziemię, gdzie zapoczątkowały ewolucję
biosfery. Dzieje się to nadal i powoduje czasami epidemie,
a zwłaszcza pandemie chorób wirusowych i bakteryjnych,
których szybkość rozprzestrzeniania się w inny sposób jest
— zdaniem tych uczonych — niemożliwa do wyjaśnienia.
Sądzili oni, że katastrofalne zarazy, jakie nawiedzały Europę
w średniowieczu, były skutkiem krzyżowania się orbity Ziemi
z torami poszczególnych komet. W tym upatrywali —jakże
niespodziewanie! — racjonalny powód przyjmowania ongiś
pojawu komety z lękiem i przerażeniem, jako zwiastuna
nieszczęść.
Dzisiejsza nauka zaprzecza, jakoby taka „zimna bio-
geneza" w przestworzach międzyplanetarnych była praw-
dopodobniejsza i bardziej wydajna niż gromadzenie się
substancji organogenicznych w praoceanie. Jednak nie spo-
sób całkowicie wykluczyć docierania z zewnątrz na Ziemię
zarodników obcych mikroorganizmów."
Robert milczy z zażenowaniem.
— Nie przejmuj się — rzucam ni w pięć, ni w dziewięć.
— Tak... Łatwo powiedzieć. Ale ty też się przejmujesz.
I my wszyscy... inwalidzi pamięciowi — dopowiada z wysił-
kiem.
Rozmowa rwie się. A wiem, iż jest tyle do przekonsul-
towania... Nie wolno się peszyć sytuacją. Nagle mam uczucie,
że i to zapomnę. Więc pytam obcesowo:
— Co dalej? Mnie teraz obojętne, skąd się biorą epi-
demie na Ziemi. Ważne co tu, na Zielonej. Chcę znać
prawdę!
— Ja też.
Znów zalega cisza.
— Czy to może być choroba zaraźliwa?
— Posunąłeś się jeszcze o krok dalej — wyjaśnia Robert.
— Jak mówiłem już, zakaźny charakter tych niedomogów
wydaje mi się nieprawdopodobny. A cóż dopiero — zaraź-
liwy.
— To nie to samo?
— Nie. Na przykład tężec jest chorobą zakaźną, lecz nie
sposób nim się zarazić od drugiego człowieka.
— Zresztą nie w tym rzecz — kontynuuje Robert.
— Nawet gdyby tak było, jak sugerujesz — co za różnica, czy
wszyscy zaraziliśmy się naraz tym choróbskiem, czy tylko ktoś
jeden, a potem zaraził kolegów? Musimy sięgnąć do samych
korzeni zła.
— Jestem przeświadczony, że nie tędy droga — podej-
muje. — O ile mowa o amnezji jest tylko spłyceniem
problemu, które nie raziłoby mnie gdybym nie był lekarzem,
o tyle umieszczanie tych ułomności psychicznych w klasie
typowych chorób jakie ongiś trapiły ludzkość bądź schorzeń,
towarzyszących rozregulowywaniu się organizmu na starość
— to chyba czyste nieporozumienie.
— Czy w ogóle nazywasz to chorobą?
— Oczywiście: jak każdą dynamiczną reakcję, ustroju na
działanie bodźca, który obniża jego sprawność. Jest to tak
zwana choroba samoistna, czyli samorodna.
— To znaczy?
— Tak nazywamy niedomogi, w których czynniki choro-
botwórcze są dla dzisiejszej wiedzy niejasne i nieokreślone.
Robert zasępia się. Mocno czuję, że nie powinienem mu
przerwać rozmyślań. Patrzę za okno, gdzie Sed bezstrosko
bawi się w słońcu łapaniem w dłonie kolorowych motyli, które
ogląda i delikatnie wypuszcza.
— Tu chodzi o coś więcej niż sklasyfikowanie typu
choroby — oznajmia mój rozmówca. — Obawiam się nawet,
czy kompetentny w tej sprawie jestem właśnie ja.
Ciarki przechodzą mi po skórze.
— A w takim razie — kto?
Robert nerwowo porusza palcami.
— Może filozof... Może egzosocjołog...
Rozmowa weszła na tory, których niejasno oczekiwałem.
Ale oczekiwałem tak, jak ktoś zagrożony nieszczęściem,
a broniący się z całych sił przed uzmysłowieniem sobie
realności tego zagrożenia. Umysł mój pracuje gorączkowo,
i tylko gdzieś na dalszym planie, jakby z głębin dolatują mnie
słowa Roberta:
— Przeczuwam, że żadne metody terapii nie dadzą się tu
zastosować, lecz nie dlatego, iż tych metod dotąd nie
wynaleźliśmy — tylko z przyczyn obiektywnej, fizykalnej
niemożności. Byłoby to nieco podobnie jak z kosmologicznym
horyzontem zdarzeń, który — mówiąc w uproszczeniu
— pojawia się dlatego, że światło wysłane z pewnego obszaru
czasoprzestrzeni nie może doścignąć obserwatora. Albo,
jeszcze wyraziściej, ze szczególnym przypadkiem horyzontu
zdarzeń, jakim jest powierzchnia czarnej dziury: skutku
grawitacyjnej zapaści masywnej gwiazdy — którego wnętrza
nigdy nie zbadamy, bez względu na postępy technik astro-
nomicznych, bo ani impulsy świetlne, ani radiowe, ani żaden
inny nośnik informacji nie jest zdolny wydostać się stamtąd na
zewnątrz, w obręb Wszechświata obserwowalnego dla nas.
Dalej błądzę myślami wokół tamtego wynurzenia Ro-
berta.
— Filozof, egzosocjolog...? A nie — lekarz? Zlituj się!
Zamiast odpowiedzieć, mój gość pyta, jakiego tekstu
słuchałem kiedy przyszedł. Wyjaśniam, że to zapis w Kronice,
który zrobiłem pod świeżym wrażeniem dramatycznych
poszukiwań Seda. Po twarzy Roberta przebiega zagadkowy
uśmiech, wsparty zachętą: — Posłuchaj!
Nieoczekiwanie wraca sytuacja sprzed kwadransa — z tą
odmianą, że zamiast komputera słyszę żywy głos Roberta.
Zdanie po zdaniu, płynie tamten aluzyjny szkic, bez skrótów
i przeinaczeń.
Spośród mieszanych uczuć, jakich doznaję, na czoło
wysuwa się niezrozumienie, po co on wykuł to na pamięć.
Zapytany wprost, odpowiada:
— Osłuchałem się z tym twoim wywodem, analizując go
od dnia, kiedy widnieje w Kronice. Na szczęście, bieżące
opanowywanie tekstów przychodzi mi równie łatwo, jak
dawniej.
Pomyślałem, że mnie również; a zapominam raz po raz
takie rzeczy, które poznałem o wiele wcześniej. Ale nie chcę tą
uwagą rozpraszać myśli Roberta. Obrót spraw zaczyna mi
pochlebiać, choć jeszcze nie chwytam dokładnie — dlaczego.
A w każdym razie dostrzegam zwrotny punkt rozmowy.
— Rozbawiło mnie — wyznaje Robert — twoje poważne
objaśnienie, że to zapis w Kronice. Ja postawiłem retoryczne
pytanie, chcąc rozpoznać temat. Przerwałeś mi.
Robert znów uśmiecha się tajemniczo, zupełnie jak
poprzednio, i zapytuje:
— Jak doszedłeś do takich założeń, wniosków, obrazów?
— Ja tylko tak...
— Dobre sobie: „tylko tak"! A wyszła rzecz, która mi
zabiła ćwieka w głowę. Chyba i tobie, bo inaczej — nie
powracałbyś do niej.
Dość tych kluczeń. Rzucam prosto z mostu:
— To wizja, która mnie nawiedziła pod wpływem silnego
wzruszenia. Czy rokujesz jej szansę prawdziwości?
Robert ożywia się:
— Nie mogłem przejść nad tym do porządku dziennego.
Rozważam nasz los na wszelkie sposoby, dociekam ile
potrafię. Walnie wspomogła mnie pierwsza zbieżność tych
poszukiwań, właśnie u ciebie.
Doznaję olśnienia. Poszarpane domniemania i chaotycz-
ne wizje, dotąd tylko snujące się we mnie jak mgły wokół
tamtego niecierpliwie utrwalonego zapisu — teraz nakładają
się nań, cementując spójną konstrukcję. Wyznanie Roberta
otworzyło mi oczy. Nagle widzę cały obraz przejrzyście, ostro,
bez żadnych przerw i półcieni. I muszę go wyrzucić z siebie
— natychmiast! Bo jeśli nie — to moje, niepodzielnie moje
odkrycie przedstawi Robert.
Jestem tak zaaferowany tą obawą, że zaczęte zdanie
przerywam gościowi niegrzecznie w pół słowa, i głośno
wyłuszczam, ba! — może raczej deklamuję hipotezę, która
jeszcze pięć minut temu nie przyszłaby mi do głowy.
— Zielona jest planetą tylko w ujęciu mechaniki niebios:
jako masywne ciało krążące wokół gwiazdy-słońca. Nato-
miast pod względem struktury, a także złożoności jej proce-
sów fizykochemicznych, nie mieści się w żadnych stosowa-
nych podziałach chłodnych ciał niebieskich. Jest bardziej
swoista od wszystkiego, cokolwiek poznaliśmy w astronomii.
Odczekuję krótką chwilę — ale bacząc, by Robert nie
wpadł mi w słowo. On jednak nie pali się do tego. Więc
oznajmiam spokojnie, z naciskiem:
— Zielona ma budowę i fizjologię jeszcze bardziej skom-
plikowaną niż ludzki mózg.
Mina Roberta nie wskazuje aby się zdumiał tym, bądź co
bądź, szokującym stwierdzeniem. Widocznie czeka dalszego
ciągu. To nie zbija mnie z tropu. Płomień myśli, który
rozsadza mi głowę, nie wymaga podsycania.
— Zielona nie mieści się w żadnej z dotąd stosowanych
klasyfikacji planet i globów pokrewnych (księżyców, planeto-
id, wystygłych gwiazd o małej masie). Co ciekawsze, nie
dotyczy jej nawet podział najbardziej ogólny: na globy
biogeniczne i abiogeniczne. A przecież od pięciu wieków
wydawał się on tak naturalny.
— Globy biogeniczne — znaczy: rodzące życie. Takim
jest Ziemia. Choć nie potrafimy we wszystkich szczegółach
odtworzyć przebiegu naszej biogenezy, wiemy na pewno, że
dokonała się około czterech miliardów lat temu, zapocząt-
kowując ewolucję biosfery. Przebiegała na obiekcie jałowym,
po dostatecznym ostygnięciu jego skalnej powierzchni. Zna-
my także wcześniejsze stadia Praziemi, planety martwej,
0 wysokiej temperaturze i zbyt intensywnej działalności
wulkanicznej, aby życie — przynajmniej to oparte na
białkach zanurzonych w wodzie — mogło tam zagościć.
Mówiąc najkrócej, planeta biogeniczna jest najpierw in-
kubatorem życia, potem kolebką jego dzieciństwa, wreszcie
— sceną kwitnienia nieprzeliczonych rzesz organizmów.
— Zielona nie spełnia żadnego z tych opisów: naj-
pierw pożywki dla wystartowania życia, później retorty dla
jego rozwoju, ani też dziś — rozległej panoramy transfor-
mizmu jednych form w inne. Jej przyroda nie jest pokłosiem
równoległych procesów filogenezy, więc pochodu przez mi-
lionlecia poszczególnych linii rodowych odrębnych a wzajem
spokrewnionych grup zwierząt i roślin, tworzących coraz to
nowe gatunki, rodzaje i wyższe jednostki systematyczne.
Również nie wynika z czyjejś ontogenezy: rozwoju osob-
niczego. A to dlatego, że Zielona jest samą ontogenezą,
1 niczym więcej.
Powiedziałem już tyle, że cokolwiek dorzuci Robert, siłą
rzeczy odniesie się do mojej hipotezy. A zasygnalizował ją
zapis w Kronice. Więc nie mam powodu się spieszyć.
Przeciwnie: teraz jakiś komentarz podniósłby mnie na duchu.
Zamiast tego, słyszę: — Mów dalej.
Dopingu nie będzie. I finiszować muszę sam. Czuję, jak
mnie opuszcza tupet i entuzjazm. A może słabnie lotność
myślenia? Aby nie zwlekać, cytuję samego siebie:
— ,Jak leniwiec pudruje swą sierść zielenią glonów
zadomowionych w tym wyśmienitym schronieniu — tak ty,
przewrotny drapieżco o ciele z litej skały i trzewiach roz-
palonej magmy, swój zielony łuszczący się naskórek upodob-
niłeś do roślin. Zwabiłeś ludzi, by karmić ich ciała tą
zdradziecką przynętą — a to był transfer, przez który trawiłeś
ich dusze".
Robert skinął głową. I podchwytuje ciąg dalszy:
— „Milczysz, Rozumie. I będziesz milczał. Może usły-
szysz i pojmiesz moją mowę, którą ukradłeś ludziom. Nie
wiem. Lecz nie posilisz się moim rozumem. A tego — ty nie
wiesz. Bo już pochopnie przeliczyłeś na swój zysk dalszych
trzynaście niezawisłych osobowości". Niestety, o ile tak jest
— powtarzam, że ratunek nie w kompetencji lekarza.
Najpewniej: w naszej odważnej, trudnej, spiesznej decyzji
ucieczki.
Grunt usuwa mi się spod nóg.
— Więc aż do tego doszło... — mówię bardzo powoli.
— Powinniśmy się ocknąć, póki nie jest za późno — po-
twierdza Robert z determinacją.
Czyli przyjął moją hipotezę. Robi mi się zimno i gorąco.
Czy nie przeholowałem? A jeśli widmowy obraz, który z nagła
mnie olśnił —jest pustą grą wyobraźni, na której Robert chce
budować nasz los? Przeraża mnie to wszystko. Utinam falsus
vates sim!*
Robert pyta:
— Czy masz dowody na poparcie swojej hipotezy?
Jestem w kłopocie. Wszak nie analizowałem tej sprawy.
Ale próbuję jej bronić.
Obym był fałszywym prorokiem! (łac).
— Nie tylko zmiam zachodzące w nas samych, lecz także
pewne cechy Zielonej wskazują, że to świat osobliwy, nader
odległy od wyobrażeń jakie wynieśliśmy z Ojczyzny. Weź
pierwszy lepszy przykład: brak zwierząt. Przecież nas uczono,
że biosfery nie mogą składać się z samych roślin. Powód aż
nadto oczywisty...
— Jaki? — przerywa Robert.
Szybko zorientował się, że widocznie uleciało mu to
z pamięci, więc dodaje zrezygnowany:
— Przypomnij mi.
— Ongiś, gustując w antropocentryzmie, potocznie
przyjmowano, że rośliny, uwalniając tlen do atmosfery, tą
swoją rolą służebną umożliwiają nam życie (a mimochodem,
także pozostałej faunie). Nikt się nie zastanawiał, że „z
punktu widzenia roślin" wygląda to odwrotnie: zwierzęta
i ludzie są dostarczycielami dwutlenku węgla, który wydy-
chają, przez co służą potrzebom flory i warunkują jej
istnienie.
— Obiektywnie zaś, mamy tu zamknięty obieg kołowy
- ciągnę. — Gdyby na Ziemi wyginęły rośliny, cały tlen
obecny w atmosferze zostałby już w ciągu trzech wieków
zużyty wskutek oddychania zwierząt i ludzi. Natomiast
w razie wymarcia fauny — rośliny przepadłyby z kretesem
jeszcze szybciej, po stu latach, zatrute nadmiarem tlenu
będącego odpadowym produktem ich przemiany materii.
Doświadczenia laboratoryjne wykazały, że roślinność rozwija
się o wiele bujniej po przeniesieniu do sztucznej atmosfery
o połowę uboższej w tlen. Dzisiejsze stężenie tego gazu
w ziemskim powietrzu jest bliskie krytycznego progu wydol-
ności flory. Także na Zielonej podobne rośliny (białkowe,
chlorofilowe) powinny nie móc istnieć w nieobecności zwie-
rząt. Ta sprzeczność znika skoro przyjmiemy, że planetarny
potwór oddycha tlenem, w tym celu wydalanym z jego
organizmu przez swoiste „nerki", które nam się zdają być
roślinami.
Robert słucha z napiętą uwaga. Kiedy skończyłem,
komentuje:
— Patetyczny ten obraz przyprawia o zawrót głowy.
Wielki jak świat, potwór nieokreślonego pochodzenia, rzą-
dzący się własnymi prawami, samoistny i samowystar-
czalny...
Tu przerywam:
— Wszystko wszystkim, ale nie — samowystarczalny.
Właśnie to nas gubi.
Robert kiwnął głową ze zrozumieniem.
— Zagalopowałem się.
Wyjaśniam, o co mi chodzi:
— Planeta-monstrum, stwór żywy i potencjalnie rozum-
ny, jest układem zamkniętym w dziedzicznie surowców,
z jakich się składa: nie może znikąd dobrać nowych, ani też
własnych wymienić z otoczeniem, stanowiącym próżnię
kosmiczną. Ze śródniebnych przestworzy spływa nań tylko
strumień najrozmaitszych promieniowań, nieodzownych mu
zresztą jako źródła energii.
— Czy można tak żyć? — rozwijam swoją myśl. —
Otóż można. Tę wiedzę zdobyliśmy empirycznie: Żywa
Planeta potrafi istnieć, skoro rzeczywiście istnieje. Jesteś-
my w podobnej sytuacji jak dwudziestowieczni biolodzy,
którzy nie umieli dowieść teoretycznie, że da się skonstruo-
wać maleńki układ, niedostrzegalny gołym okiem, który
aby nie ulec zniszczeniu musi w każdej sekundzie prawidło-
wo zareagować na tysiąc bitów informacji — podczas gdy
mózg człowieka potrzebuje na to całej minuty! A jednak
dobrze znali taki superskomplikowany mikroskopijny układ
— w postaci żywej komórki.
Nabieram oddechu i mówię dalej:
— Nazwałem Zieloną stworem potencjalnie rozumnym.
To nie żadna przenośnia. W tym obrazie, nasz potwór nie jest
„sam z siebie" istotą myślącą. Aby się nią stać, wymaga
pomocy z zewnątrz. Występuje tu — dobrze poznana
z obserwacji niektórych zwierząt — niezbędność spełnienia
pewnych dodatkowych warunków na to, aby organizm mógł
podjąć ściśle określone funkcje na poziomie wyższym od
samego utrzymania się przy życiu. Ot, choćby przeobraże-
nie się aksolotla w formę dojrzałą, prawie nigdy nie za-
chodzące w przyrodzie; na to trzeba podawać mu hormonal-
ny wyciąg tarczycy, bądź przyzwyczajać go do bytowania
poza wodą*. A samica kleszcza, aby osiągnąć dojrzałość
płciową, musi raz w życiu opić się krwią ssaka albo ptaka. Tak
samo — pijawka.
Patrząc Robertowi prosto w oczy, wciągam głęboki
oddech i oznajmiam twardym głosem:
— A potwór Zielonej, aby mógł myśleć, musi karmić się
naszymi umysłami!
Ciekawi mnie, jakie wrażenie wywrze to na Robercie. Już
przedtem wiedział, do czego zmierzam. Lecz co innego
wiedzieć, lub podejrzewać, a co innego — usłyszeć brutalny
wyrok.
Ale on jest spokojny, jakby się dokładnie tego spodziewał.
Nie drgnął ani jeden mięsień w jego twarzy. Irytuje mnie
przeciągająca się cisza. Muszę coś powiedzieć. Więc rzucam
pytanie, które wydaje mi się retoryczne:
— Zgadzasz się z moją hipotezą?
— Nie.
To zbija mnie z tropu. Robert zauważa mimochodem:
— Sądziłeś, że skoro namawiam do ucieczki stąd, to
właśnie pod naporem tego wstrząsającego obrazu plane-
ty-potwora?
Powoli skinąłem głową. I czekam. Kolej na Roberta,
niech przedstawi swój punkt widzenia. Lecz on się nie spieszy.
Jakby z przekory, wylicza zalety mej hipotezy:
— Jeśli Zielona nie jest zwyczajnym globem, lecz samo-
istnym żywym ustrojem, nasze niedomagania przestają być
niepojęte: planeta-monstrum traktuje przybycie gości z nieba
jako wspaniałą okazję do podreperowania własnej nadwerę-
żonej kondycji — w tym wypadku umysłowej. Jej szczęście
— nasza klęska. Z pozycji Wszechświata, zwykła rzecz,
przebiegająca nie w kategoriach moralnych, ale przyrod-
niczych — podobnie jak my hodujemy zwierzęta na pieczys-
te. Porównanie oddaje nasze położenie o tyle, że różnica
złożoności organizmów może tu być podobna. Z tą wszakże
* Aksolotl, często hodowany w akwariach, jest larwą płaza ogoniastego
— ambystomy meksykańskiej. W warunkach naturalnych stanowi klasy-
czny przykład neotenii zupełnej: zakończenia rozwoju osobniczego na
stadium larwalnym i osiągnięcia w nim zdolności rozmnażania się.
naszą przewagą, że potrafimy odkryć intencje potwora
— czego nie umieją w stosunku do nas kury i króliki.
— Wiedziałem, do czego prowadzisz — ciągnie Robert.
— Przecież niedwuznacznie zapisałeś to w Kronice. A w na-
szej rozmowie, potraktowawszy ten obraz serio, odsłoniłeś
karty. No cóż... Ktokolwiek spróbuje wyświetlić to, co dzieje
się z nami, musi wyjść poza ramy konwencjonalnej nauki.
Zrobiłeś to z umiarem, i z punktu widzenia zdrowego
rozsądku nie można ci nic zarzucić. Nie przywołałeś na
pomoc ani sił nadnaturalnych, ani nawet zjawisk sprzecznych
z dzisiejszą fizyką i chemią. Wprawdzie samo powstanie
potwora, ta oszałamiająca jednostkowa biogeneza, pozostaje
niezrozumiałe — ale czy mniej tajemniczy jest stan osobliwy
materii i przyczyna Wielkiego Wybuchu, który kilkanaście
miliardów lat temu zapoczątkował naszą fazę Wszechświata?
— Poruszyłeś sprawę krążenia tlenu na Zielonej. Tutej-
sze rośliny uważasz za swoiste „nerki" potwora, które wyda-
lają tlen służący mu do oddychania. Można poszukiwać,
gdzie są z kolei te jego oddychające „płuca", jak również inne
ważne narządy — z zachowaniem niezbędnego dystansu dla
wszelkich analogii z ustrojem kręgowca. Takie badania
byłyby trudne, lecz wcale nie beznadziejne. Gdybym ich
dokonywał, nie zraziłoby mnie, że skały wydają się za-
przeczeniem organów żywego ustroju. Czemu nie może to
być coś w rodzaju kośćca? Czy kosmita, znający życie odrębne
od ziemskiego, wywnioskowałby od razu ze sznura korali, że
ta twarda masa wchodziła w skład jakichś organizmów?
Muszli małża też mógłby nie skojarzyć z procesami biologicz-
nymi.
Jestem zdezorientowany. O co chodzi Robertowi? Stanął
przeciw mojej hipotezie, a teraz wylicza argumenty na
poparcie jej — nawet takie, których ja bym nie wysunął.
Doszedł również do tej samej konkluzji zagrożenia z ze-
wnątrz. Dzielę się z nim tymi wątpliwościami.
— Hipotezy to robocze rusztowania nauki — odpowiada
Robert. — A w tym konkretnym przypadku, coś jeszcze
donioślejszego: być albo nie być nas samych. Twoja propozy-
cja jest zbyt interesująca, aby ją zlekceważyć. Ja szukam
rozwiązania gdzie indziej, lecz to nie ma nic do rzeczy. Każda
hipoteza jest — z samego założenia — pewnym domniema-
niem. Na to, aby włączyć ją w obraz rzeczywistości, wymaga
sprawdzenia. Twoja nadaje się do tego. Wyeksponowałem ten
jej aspekt, nawet z zazdrością, gdyż moja (powiedzmy — kon-
kurencyjna) nie da się potwierdzić lub obalić w sposób bezpo-
średni. To jej dotkliwy mankament. A zresztą, nie ja ją wymy-
śliłem. O ile można tak rzec, moją hipotezą jest tylko założenie,
iż inna, ogólniejsza hipoteza znana od pięciu wieków (a będąca
— właśnie przez swoją niesprawdzalność — wciąż kwestią
otwartą), dobrze tłumaczy to, co dzieje się z nami na Zielonej.
Powoli, nieustępliwie opanowuje mnie rozpacz, że nasz
pobyt tutaj dobiega kresu; że nieuchronnie zbliża się dzień,
kiedy przyjdzie pożegnać tę Ziemię Nieobiecaną. I że będzie
tym lepiej, im szybciej poddamy się. W głowie mam jedno-
stajny szum: ...więc aż do tego doszło?! Zapytuję Roberta:
— Czy tylko my dwaj zdajemy sobie sprawę z sytuacji
alarmowej? Z kim jeszcze rozmawiałeś o tym?
Robert posmutniał.
— Niestety, wyłącznie w tobie mam odpowiedzialnego
partnera.
To mnie zaskakuje.
— A kapitan?
— Nie wiń ani jego, ani innych kolegów — tylko obcą
siłę, która... karmi się nami — kończy Robert z wysiłkiem. Po
chwili dodaje:
— Jeśli masz złudzenia, że wszyscy rozumujemy tak, jak
dawniej — posłuchaj.
Powiedziawszy to, wyjmuje z kieszonki kryształ, ściska go
w palcach i kładzie obok siebie. Dialog zagaja wysoki, trochę
egzaltowany kobiecy glos, toczący spór z Robertem:
,,— Trzeba ich stąd zabrać. Wszystkich! To nic, że tyłu
kłopotów nastręczało z początku odnalezienie jakichkolwiek
leśnych ludzi. Wyprodukujemy miliony radiozwiadowców.
Spenetrują planetę wzdłuż i wszerz, przeczeszą lasy, trafią do
wszystkich uroczysk, zakamarków, nawet jaskiń.
— Po co?
— To nic, że nie pomieszczą się w „Sindbadzie". Zabie-
rzemy część tego społeczeństwa. Po resztę Ziemia przyśle
flotyllę.
— To nie społeczeństwo.
— Brednie!
— Nie społeczeństwo — dlatego, że nie posiada mowy.
— Czy o statusie człowieka rozstrzyga umiejętność mó-
wienia?
— Rozstrzyga możność komunikowania złożonych, rów-
nież abstrakcyjnych treści, obojętne jakim sposobem.
— Nauczymy ich mówić.
— To jest możliwe tylko dla dziecka, przed ukończeniem
szóstego roku życia. Czyżbyś nie wiedziała?
— Teraz wiem. W takim razie... Można zmienić plan,
nie wywozić leśnych ludzi. Za to zbierzemy wszystkie dzieci
poniżej sześciu lat, nauczymy je mówić, wszechstronnie
przeszkolimy. W pełni uczłowieczymy.
— Po co?
— Jak to?
— Powtarzam: po co?
— Żeby w przyszłości nauczyły swoje dzieci. Przerwiemy
ciąg kalekich, niedorozwiniętych pokoleń: to, które zastaliś-
my, będzie ostatnim ułomnym.
— Nie będzie.
— A jeśli przegłosujemy?
— Tubylcom to nie pomoże. A zwlekając z odlotem, sami
zginiemy na tym pechowym globie. Zginiemy jako ludzie:
śmiercią cywilną, nie — biologiczną. Ja nie zamienię się
dobrowolnie w zwierzę, skoro urodziłem się człowiekiem.
— W zwierzę?
— A tak. Czymże człowiek różni się od zwierzęcia? Tylko
umysłem. Bo wzniosłe uczucia, zrywy bohaterskie, poświęce-
nie, miłość, przyjaźń, patriotyzm — odziedziczyliśmy w pro-
stej linii i w gotowej postaci po zwierzęcych przodkach.
— Ale dlaczego... leśni ludzie są właśnie tacy, jacy
są?
— Posłużyliśmy jakimś Nadistotom za pokarm. Ściślej:
nasi poprzednicy, pierwsi odrywcy Zielonej. Dobrze? Źle?
Z pozycji Wczechświata — normalnie. Lecz my mamy
własne, ludzkie racje. Nie wolno tamtego zdarzenia po-
wtórzyć. Może one wzmocniłyby się aż tak, by polecieć na
inne globy; od gwiazdy do gwiazdy...
— Aż na Ziemię?
— I tego nie wykluczam.
— Err... A może one tu były, ale już ich nie ma?
— Są! Ta nasza gnuśność, bierność, zawroty głowy
i zasypianie na moment, przytępienie ciekawości, zubożenie
odbioru wrażeń... A luki pamięciowe! Ty kiedyś dobrze
wiedziałaś, że dorosłego nie nauczy się mowy, i dlaczego.
Rozmawialiśmy o tym wkrótce po odkryciu Seda. A jednak
zapomniałaś. Mało ci tych dowodów? Więcej nie zdobędzie-
my, bo wtedy już nie umielibyśmy w ogóle ich zrozumieć: na
to trzeba potrafić myśleć po ludzku.
— Ale co zrobić tu z tymi nieszczęśnikami. Uważasz ich
za zwierzęta?
— W przenośni. I tylko pod względem niemożności
komunikowania tak złożonych treści, jak my to czynimy.
Lecz jeśli powiedziałem, że nie zmienię się dobrowolnie
w zwierzę — to nie dlatego, aby los zwierząt miał być
straszny. Tylko nam, ludziom, tak się wydaje — z punktu
widokowego, w którym stoimy. Dla Nadistot — my jesteśmy
zwierzętami. A czy tobie brakuje do szczęścia być Nadistotą?
— Skądże!
— Bo nie wiesz, co to oznacza. Nie możesz wiedzieć.
Nadistoty też nie mają pojęcia, co my odczuwamy, ani — co
odczuwa kolejne piętro jestestw, uorganizowanych wyżej od
nich: Ponad—Nadistoty. I tak dalej...
— Jakże? W nieskończoność?
— Któż wie?...
— Ale co począć z tubylcami?
— Nic. Nie przeszkadzajmy im pozostać sobą, płodzić
dzieci na obraz i podobieństwo swoje, żyć takim życiem,
jakiego my nigdy nie ogarniemy wyobraźnią.
— Hańba! Nie zniosę myśli, że tu, choć tak daleko od Zie-
mi — żyją... zwierzoludzie. Zwierzęta... pochodzące od ludzi!
— Przypominasz tych, którzy — jakże liczni! — po
wiekopomnym wystąpieniu Darwina zwalczali go z niepoha-
mowanym rozsierdzeniem. A wiesz, za co?
— Darwina?
— Tak. Brutalnie zwalczali teorię ewolucji, bo nie chcieli
pochodzić od zwierząt.
Robert znów naciska kryształ i chowa do kieszeni.
- To nagranie miałem z sobą przypadkiem — wyjaśnia.
— Nagle pomyślałem, że rzuci ono światło na szereg spraw.
Z jednej strony, przebija tu mój punkt widzenia: różnice
i zbieżności z twoimi poglądami. A z drugiej, na tyle znasz
Ewę, żeby ocenić, czy dawniej podpisałaby się pod tymi
chaotycznymi wynurzeniami.
— Nigdy w życiu!
— No widzisz. Z kapitanem podobnie. Powiedział mi
wczoraj, że póki „Sindbad" jest sprawny, możemy tu siedzieć
i o nic się nie martwić; w razie czego, odlecimy. Ja nie
twierdzę, że statkowi coś zagraża. Ale to infantylne rozumo-
wanie! Gdybym nie znał tego człowieka z dobrych czasów, co
bym o nim pomyślał? A tak, powtarzam: nie wiń kolegów,
tylko obcą siłę...
— ...która karmi się nami — wpadam w słowo.
— Właśnie.
— Owszem.
— Natomiast spostrzegłem, że ową siłę niszczącą utoż-
samiasz nie z potworem, ale — z potworami. W liczbie
mnogiej.
— Nie z potworami — żywo zaprzecza Robert.
— Wszystko jedno, jak je nazwałeś. Zdaje się... Nad-
istoty.
— Tak. Nic ci to nie mówi?
— Bezskutecznie szperam w pamięci.
— Może zapomniałem.
Tak — mówi Robert poważnie. - - Musiałeś za-
pomnieć, bo teoria Nadistot jest bardzo głośna, a ponadto
silnie działa na wyobraźnię. Ale nie dziw się. Ilekroć — chcąc
śledzić rozwój choroby — dawałem komputerowi do spraw-
dzenia rozmaite wypowiedzi, nie brakło wręcz komicznych
kwiatków. Ktoś z nas, biegły w naukach astronomicznych,
przypisywał Kopernikowi takie odkrycia, do których po-
trzeba lunet. Inny pomylił Platona z Plotynem. Ja pomie-
szałem Arystotelesa z Arystydesem! Zamienić filozofa na
polityka, to już chyba szczyt indolencji.
— Przypomnij mi teorię Nadistot — proszę Roberta.

Ale on, zamiast odpowiedzi, przesiada się na sąsiedni fotel
by poręczniej manipulować komputerem informacyjnym. Po
kilku próbach, które go nie zadowoliły, dopiął swego. Obaj
słuchamy z uwagą:
„Najpierw trzeba odrzucić stanowczo wszystkie obrazy,
jakie nam się nasuwają, gdy pytamy o ich wygląd zewnętrzny
i budowę wewnętrzną. To nie są zapewne organizmy biał-
kowe ani też żadne maszyny elektronowe, których obrazami
— zafascynowani prowincjonalnymi nowinkami naszej bio-
logii i cybernetyki — nabijamy sobie głowy od kilku wieków.
Można sobie wyobrazić, iż do prawidłowości rozwojowych
wszelkiego rodzaju postaci bytu w całym Wszechświecie
należy — narzucona prawami długotrwałej ewolucji — redu-
kcja, stopniowy zanik fizjologicznych funkcji organizmów na
rzecz olbrzymiego wzrostu ich funkcji wyższych — psyczicz-
nych. Jednak te ostatnie również — dla podtrzymania
wewnętrznych procesów — muszą czerpać skądś składniki
pokarmowe, toteż problemy aprowizacyjne wcale przez to nie
przestają istnieć, że dana cywilizacja po upływie wielu
milionów lat podnosi się wreszcie o jeden szczebel wyżej.
Twierdzić z całą stanowczością, że problemy konsump-
cyjne na jakimś etapie zostaną całkowicie rozwiązane, bo
jakieś fantastyczne środki pozwolą wreszcie nasycić ciągły
głód czegoś, tak typowy dla każdego bytu, to chyba
dokładnie to samo, co upierać się przy istnieniu namacalnej
granicy czasu i przestrzeni. Nigdy nie zdołamy sobie wyob-
razić tamtych, gdy będziemy się upierać przy sklerotycznych
ideałach.
Tak bowiem słodkie przekonanie, że piekło istnieje tylko
na Ziemi, zaś wszędzie poza nią rozpościera się wspaniałe,
wolne od powszechnej walki o byt niebo, zostało wymyślone
przez teologów — a nie przez ludzi nauki. Budując na Ziemi
swoje stosunkowo proste komputery, kierowaliśmy całą uwa-
gę na stopień ich komplikacji, gdyż źródła energii dla tych
urządzeń zostały stworzone już znacznie wcześniej. I tu
wyłania się sedno głównego nieporozumienia: przekonanie,
że Nadistoty -bo tak ja ich nazywam z braku lepszego
terminu — są w gruncie rzeczy systemami cybernetycznymi,
które dla podtrzymania swej osobniczej egzystencji mogą
czerpać energię ze źródeł własnej techniki jak zwyczajne
maszyny, byłoby nie tylko najzupełniej bezpodstawne, ale
przede wszystkim sprzeczne ze znanymi u nas i chyba
obowiązującymi w całym Wszechświecie prawami rozwojo-
wymi. Czyż żywe ciało ludzkie nie jest układem energetycz-
nym? A przecież ludzie nie podłączają się bezpośrednio do
swych potężnych elektrowni w celu codziennego uzupeł-
niania braków energetycznych, chociaż dysponujemy nimi
już od dawna, zapotrzebowanie na moc niezbędną dla
podtrzymania procesów przemiany materii całej ludzkości
jest mikroskopijne w porównaniu z mocą ofiarowaną przez
istniejące już elektrownie. Z tego widać, że kłopoty pokar-
mowe — jako ogólne prawidłowości rozwojowe — mogą być
uniwersalne.
Kto wie, czy nie ma w tym głębokiej analogii: oni będą
pasożytować na rozkładzie naszych dobrze podkarmionych
świadomości, przy całej swej niewyobrażalnej potędze tech-
nologicznej, z tych samych dokładnie (nieuniknionych wido-
cznie) powodów, które nam — przy imponującym, zdawało-
by się, rozwoju techniki — każą żywić się dalej organizmami
naszych roślin i zwierząt.
ŹRÓDŁO: Adam Wiśniewski — Snerg, „Robot", Kra-
ków 1973 r."
— Czy szczęśliwie wybrałeś ten fragment? — zauważam
wątpiąco. — Właściwie nie wyjaśnia on, kim są Nadistoty,
a wyłącznie — kim nie mogą być.
— Ten kłopot: niemożność opisania Nadistot wprost,
a jedynie z pomocą rozmaitych kluczeń i przybliżeń, jak to
czyni i Snerg, i kontynuatorzy jego dzieła — zaległ cieniem na
losach tej fascynującej hipotezy, która jest ni mniej, ni więcej,
tylko niezwykle ambitną próbą opisania biokosmosu! Nazwa
teorii względności życia, nadana jej początkowo przez autora,
nie przyjęła się. Dopiero na dźwięk słowa „Nadistoty"
przywołujemy obraz hierarchicznych bytów tworzących sze-
reg może nieskończony, a na pewno — zgoła niepojęty. Lecz
to nie świadczy przeciwko hipotezie, tylko rejestruje banalny
fakt ograniczoności naszych zmysłów. Z tej samej przyczyny
nie wyobrażamy sobie „wzrokowo" ani zakrzywionej prze-
strzeni zamykającej się na sobie samej, ani innych matę-
matycznie sprawdzonych i przez to dobrze poznanych kon-
sekwencji teorii Einsteina, ani natury światła (równocześnie
__i cząstka, i fala), ani budowy atomu.
Coś mi świta w głowie. Tak. Teraz kojarzę, iż w swoim
czasie ta sprawa mocno mnie zaprzątała. Czy mi się zdaje, czy
nawet pisałem o tym, polemizowałem z czyimiś wywodami,
snułem własne koncepcje? Ale gdzie, kiedy, jak — nie wiem.
Zwierzam się z tego Robertowi, równocześnie nalegając aby
rozwinął temat. Może coś sobie przypomnę.
— To nadzwyczaj rozległa dziedzina. Ponadto, niezwyk-
le skomplikowana. Kiedy w roku 1916 Albert Einstein ogłosił
ogólną teorię względności — fizyków, którzy ją zrozumieli,
można było policzyć na palcach obu rąk. Inni — jak to
sformułował jeden z biografów Einsteina — zdali sobie
sprawę, że bomba wybuchła, byli jednak zbyt oślepieni
eksplozją, by pozbierać jej odłamki. Ale teoria względności
daje się zweryfikować doświadczalnie, podczas gdy hipoteza
Nadistot — nie. Toteż kiedy pół wieku później Adam
Wiśniewski-Snerg (dziś w świadomości ludzkiej skrócony do
Snerga — taki obrał pseudonim) wymyślił hipotezę Nadistot,
początkowo znaną garstce jego przyjaciół, a wkrótce w syn-
tetycznej formie przedstawił ją w słynnej powieści fantastycz-
no-naukowej, z której wysłuchaliśmy cytatu — wzbudził
większy entuzjazm szerokich rzesz czytelniczych (z naciskiem
na szczególnie wymagających odbiorców) niż naukowców.
Ci ostatni nabrali wody w usta, doprawdy nie wiedząc co
z tym fantem począć. Tylko częściowo rozgrzesza ich, że
niełatwo odnieść się do hipotezy, której — mimo jej dużej siły
przekonywania — nie można sprawdzić w sposób bezpośre-
dni. To samo dotyczy jednak wielu sławnych teorii z różnych
dziedzin; chociażby psychoanalizy Zygmunta Freuda.
— Dlczego wybrałem ten właśnie fragment „Robota"?
— ciągnie mój rozmówca. — Bo on wkracza in medias res.
Spina klamrą wielką tajemnicę Nadistot, ważki czynnik
statusu Wszechświata — z aktualnym statusem nas samych
tutaj, na Zielonej. Nie pretenduję dociec kim są Nadistoty, jak
wyglądają, co robią. Gdybym chciał, mogłem tym zadaniem
— raczej beznadziejnym — obarczyć się od dawna, jeszcze na
Ziemi: teorię Snerga znałem szczegółowo. Nie interesują mnie
wszelkie Nadistoty, a tylko tutejsze, i to wyłącznie
pod jednym względem: stosunku do nas. Jeśli jest tak, jak
mniemam idąc tropem tej ogólnej hipotezy, znajduję od-
powiedź na kluczowe pytanie: dlaczego odkrywcy Zielonej,
ziemscy astrounauci, spadli do poziomu prymitywnych ko-
czowników, leśnych niemowów? I dalej: —Jaki byłby nasz
los, gdybyśmy się uparli pozostać tutaj? A przytoczony cytat
mówi właśnie o tym — chociaż pochodzi sprzed pięciu
wieków! Taka jest siła przebicia tytanicznych protuberancji
myśli.
Nadal trapią mnie wątpliwości. Nadistoty jawią mi się
kryptonimem czegoś niedocieczonego — może pewnej idei?
- skoro nie próbuje się definiować ich samych, a jedynie
konsekwencje ich problematycznego istnienia. Takie stawia-
nie sprawy nie zadowala mnie. Więc proszę Roberta aby,
mimo wszystko, opowiedział coś więcej o tych nieuchwytnych
stworach.
— U podstaw teorii Nadistot — w jej pierwotnym,
snergowskim wydaniu — leży hierarchiczność bytów we
Wszechświecie. W gruncie rzeczy jest to, moim zdaniem,
najbardziej dynamiczny z dotychczas zaproponowanych
modeli biokosmosu — choć sam Snerg w żadnym z wielu
ponawianych i wciąż rozszerzanych opracowań swej teorii nie
użył wyrazu „biokosmos", powstałego właśnie w tamtych
czasach. Pamiętasz, co rozumiemy pod tym określeniem?
— pyta Robert na wszelki wypadek.
Szukam najcelniejszego sformułowania.
— Biokosmos to odpowiednik biosfery — tyle, że nie
w skali planety, lecz całego Wszechświata: suma wszystkich
organizmów żywych istniejących gdziekolwiek i kiedykol-
wiek.
— Z tym, że owo „gdziekolwiek i kiedykolwiek" odnosi
się tylko do naszej fazy Wszechświata — precyzuje Robert.
—Jest to naturalne ograniczenie. Jeśli bowiem rozpoczęła się
ona Wielkim Wybuchem, niezwykłe warunki fizyczne stanu
osobliwego, w którym stanął czas, zniknęia przestrzeń, wsku-
tek czego nie mogły funkcjonować żadne z dziś aktualnych
praw fizyki — radykalnie odcięły historię ubiegłych kilkunas-
tu miliardów lat od dziejów poprzedniego Wszechświata, tak
samo zainagurowanych Wielkim Wybuchem, a zakończo-
nych sprasowaniem się Kosmosu do niewyobrażalnie wiel-
kich ciśnień, gęstości, temperatur. Ponieważ żadne zdarzenia
z poprzedniego cyklu nie mogą mieć skutków w naszym
Wszechświecie — do biokosmosu nie włączamy życia jakie
przebiegało ongiś. (To „ongiś" ma zresztą inny wymiar niż
w naszym słownictwie: nie znaczy ,dawniej", tylko — przed
początkiem Czasu). Podobnie z następnym Wszechświatem,
który wybuchnie już po zniknięciu naszego — w skurczu
stanu osobliwego (czyli wydarzy się to ponad kresem Czasu).
— Mówisz, że biokosmos to suma wszystkich organiz-
mów żywych — uzupełnia Robert po namyśle. — Owszem:
w takim stopniu, jak Wszechświat jest sumą materialnych
cząstek. Ale jedna i druga definicja stanowi tylko grube
przybliżenie. Podobnie jak prawa fizyki czynią z Wszech-
świata twór nieporównanie bardziej skomplikowany niż
byłby chaotyczny zlepek nukleonów, elektronów i innych
cząstek elementarnych — tak biokosmos nie jest tylko
prostym zbiorem istot żyjących, od bakterii do psychozoa.
Wówczas byłoby to zaledwie pokazowe muzeum form,
skostniałe panoptikum kształtów, zwyczajna wystawa dzieł
skomponowanych przez ewolucję. A nie — dynamizm prze-
kształceń, wzajemnych powiązań, różnorakich mikro- i ma-
kroskalowych relacji z otoczeniem, sięgających daleko w czas
i w przestrzeń. Wiemy na pewno, że biokosmos nie jest tylko
sumą biosfer — choć na poszczególnych planetach powstają
one samorzutnie i rozwijają się samodzielnie, a bezpośred-
niemu ich oddziaływaniu na siebie nie sprzyjają kosmiczne
odległości. Prawa biologii są subtelniejsze od praw fizyki,
ale tak samo powszechne. Fakt, że uniwersalizm grawitacji
bardziej rzuca się w oczy niż hierarchiczność bytów (może
tylko wskutek znamienności naszych zmysłów oraz obranych
metod badawczych?) — wcale nie oznacza, że ta druga jest
mniej doniosła dla harmonii i spójności Wszechświata.
— I o tym głosi teoria Nadistot? — pytam. - - Więc
powiedz mi ogólnie, w paru zdaniach, czym one mogą
być.
— W paru zdaniach... — uśmiecha się Robert. — To
nie wyjdzie, nie tylko dlatego, że sprawa jest diabelnie
zawikłana. Już ci mówiłem, że nikt nie potrafił opisać ich
wprost, a tylko przez analogie.
Robert zamyśla się, potem sięga do komputera infor-
macyjnego, przekazuje mu parę instrukcji, lecz za każdym
razem stopuje tekst. Wreszcie oznajmia:
— Lepiej opowiem swoimi słowami. Mam wrażenie, iż
tutaj nic istotnego nie uleciało mi z pamięci. A gdyby nawet...
Dla nas sprawą życia i śmierci nie są Nadistoty w ogóle, lecz
wyłącznie ich działalność na Zielonej skierowana przeciwko
nam. A to, co teraz powiem, to tylko wprowadzenie do
tematu.
Robert zastanawia się.
— Więc hierarchiczność bytów. Zacznijmy ab ovo. Cze-
go jest najwięcej we Wszechświecie? Pustki. Niech to będzie
umownie, ,, dla porządku" najniższa, zerowa forma or-
ganizacji. Dalej pojawia się materia. Nieważne, że najprzód
był wodór, potem — głównie we wnętrznych gwiazd — naro-
dziły się atomy cięższych pierwiastków, a z różnych ich
kombinacji powstały, zwłaszcza w tworzywie planet, cząste-
czki coraz bardziej złożonych związków chemicznych. Nas
obchodzi, że wszystko to jest materią martwą.
Po tym wstępie, Robert podnosi głos:
— Uwaga, teraz przychodzi ciąg, którego dotyczy nasze
rozumowanie. Rozpoczyna się on u swojej dolnej granicy
i zmierza wzwyż — być może, ku nieskończoności; jak skala
temperatur, od zera bezwzględnego otwarta w górę. Podczas
gdy osobliwością przestrzeni jest materia, osobliwością mate-
rii jest życie: oazy malejącej entropii skupione w ciałach
organizmów. Zacznijmy od pierwszej generacji bytów: roślin
samożywnych. Tylko one potrafią budować własne tkanki ze
związków nieorganicznych, rozpuszczonych w wodzie i za-
wartych w powietrzu (a w szerszej, kosmicznej skali: obec-
nych w cieczy lub w gazie). Druga generacja — zwierzęta, już
nie posiada tej umiejętności, więc musi wchłaniać gotowe
produkty przemiany materii powstałe w procesach biologicz-
nych. Trzecia generacja — ludzie, wprawdzie karmi się tak
samo: ciałami roślin i zwierząt — lecz ponadto z niższych,
fizjologicznych procesów ciała czerpie energię dla czegoś, co
pojawia się w przyrodzie dopiero na tym szczeblu. Tym
novum są wyższe czynności mózgu. To właśnie tu, w trzeciej
generacji wkracza na scenę umysł. A co wyróżnia generację
czwartą, i następne? W tym miejscu pojawia się wielki znak
zapytania, a ponieważ nie lubimy być zapędzani w kozi róg
—zastępujemy ten pytajnik przez Nadistoty. Co wcale nie
oznacza, że są czymś urojonym, pojęciem ukutym dla wygody
rozumowania. To tylko my, z naszego punktu widokowego,
nie umiemy ich zobaczyć.
Powraca ta sama szarada: jestestwa żywe — a niewidzial-
ne? Nie pojmuję. Może dlatego, iż zbyt mocno tkwię w świat-
ku naszych działań, wystrzegając się trwonienia energii na
refleksje całkiem abstrakcyjne, na tę urokliwą sztukę dla
sztuki — zwłaszcza ostatnio, gdy grunt parzy pod stopami.
Teraz szarpie mi nerwy nieuchwytna atmosfera Nadistot,
a dalej, na drugim planie, echa jakichś moich dawniejszych
sporów o nie, z których — jak mi się zdaje — wyławiam
sprzeczne okruchy z osłabionych (czyżby naprawdę eks-
ploatowanych przez kogoś?) zwojów pamięci.
— Czy one są... materialne? — nagle pytam bez głęb-
szego zastanowienia.
Robert przybiera minę zdegustowaną.
— Nadistoty?
Przytakuję z zakłopotaniem, bo palnąłem głupstwo.
A Robert pyta z kolei:
— Wierzysz, że coś, co rzeczywiście istnieje, może być
niematerialne?
- No cóż... Materią nie jest myśl, uczucie, wola — pró-
buję się bronić.
— Myśl jest funkcją materii. Uczucia i wola to pojęcia,
którymi umownie określasz pewne stany swojego umysłu. Nic
z tych rzeczy nie mogłoby istnieć bez twego mózgu, a ten musi
być stale odżywiany przez fizjologiczne procesy przebiegające
w całym organizmie. Ale może właśnie to nawiązanie roz-
proszy cokolwiek mgłę wokół — przyznaję, bardzo drażniącej
— niemożności zobaczenia Nadistot, dotknięcia ich palcem,
przebadania metodami naukowymi, a co najważniejsze:
wzajemnego porozumienia się.
— Czy te obiekcje nie przeczą poznawalności świata?
— wtrącam nieśmiało.
— Nie przeczą — pod warunkiem, że zadowolimy się
takim opisem, jaki jest dla nas dostępny.
— Więc jednak ograniczenia.
— Oczywiście. Barwę żółtą, niebieską, zieloną postrze-
gasz bezpośrednio: okiem. Podczerwień i nadfiolet możesz
precyzyjnie określić pod względem długości fali oraz innych
cech swoistych — lecz uważasz że to nie barwy. Tu wyśmiała-
by ciebie nie Nadistota (której zmysłów nie znam), ale zwykła
pszczoła: za to, że nie wiesz (wrażeniowo) czym jest purpura
pszczela i fiolet pszczeli. A to właśnie wspomniane „barwy"
(jedynie dla nas — w cudzysłowie), oglądane okiem inaczej
zbudowanym. Nie warto mnożyć przykładów odmienności
odbioru bodźców z otoczenia. Sonarowy obraz świata nieto-
perza, elektryczny — mruka nilowego, dotykowy, słuchowy,
wibracyjny innych zwierząt na Ziemi, radiowy, telepatyczny
i jeszcze nie wiem jaki rozmaitych stworów kosmicznych — to
sposoby postrzegania ani lepsze, ani gorsze od naszego. My,
ludzie, wyposażeni przez ewolucję tylko w pewne zmysły,
najprzydatniejsze dla przeżycia, a wyzbyci innych — w jed-
nych dziedzinach odbieramy wrażenia selektywne, bo
w ograniczonym zakresie danego zjawiska (światła, dźwię-
ku), w drugich zaś nie odbieramy ich wcale.
— Wtedy wyręczają nas precyzyjne przyrządy — zauwa-
żam.
Robert uśmiecha się.
— Wskaż przyrząd, który pozwoli ci spostrzec mój
umysł.
Ponieważ milczę, Robert rozwija wywód:
— Fizycy w najszerszym rozumieniu (lwia część astro-
nomii też dotyczy nie czego innego, lecz zjawisk fizycznych
w skali makroskopowej) opisują takie ujęcia materii, takie
— nazwijmy — strony zwierciadła, których ani okiem, ani
żadnym innym zmysłem spostrzec nie możemy. Biolodzy są
w tym samym korzystnym położeniu — dopóki analizują
fizjologiczne procesy na poziomie fizyki i chemii. Kłopoty
narastają w zetknięciu z systemem nerwowym. Etologia,
opisująca behawior zwierząt, już ma znacznie trudniejsze
zadania i musi oprzeć się na podpatrywaniu badanych
obiektów w całej dynamice ich zachowań. Daje to bezpo-
średni ogląd zewnętrznych reakcji organizmu. Lecz motywa-
cji postępowań zwierzęcia, przejawów jego woli i uczuć
— nadal zaledwie się domyślamy. Tu bierze początek
przepastna sfera analogii, niezwykle użytecznych, ba!
— wręcz niezastąpionych przy rozpatrywaniu Nadistot.
W początkach etologii, przypadających na wiek dwudziesty,
wielu autorów brało w cudzysłów takie pojęcia, jak miłość,
przyjaźń, gniew, radość, a zwłaszcza wola — ilekroć odnosiły
się do zwierząt, choćby najinteligentniejszych.*' Miało to
zapobiec „antropomorfizowaniu"; z kolei, ja czasami biorę
w cudzysłów tamten sezonowy slogan — by podkreślić jego
nadużywanie w czasach raczkującej etologii.
Mam obiekcje i zgłaszam je:
— Czy jesteś pewien, że lekceważąc dawne obawy nad-
miernego antropomorfizowania, ty sam nie popadasz w od-
wrotną skrajność? Deklarując jaskrawo obcą, wręcz niepo-
znawalną naturę Nadistot, zarazem wpierasz im tak prozai-
czną cechę, jak pożeranie — chociaż nie ciał, tylko umysłów.
Lecz sama czynność pozostaje widoczkiem z naszego podwór-
ka: jak gdyby się tu zakradł lew ludojad w czapce niewidce.
— Poczekaj. Odpowie ci Snerg — w tej części swoich
wywodów, którą nawet sceptycy kwestionują najrzadziej.
Zauważ, że wulgarny, asekurancki lęk przed antropomor-
fizowaniem czegokolwiek (albo, jaśniej: wietrzenie antropo-
morfizowania tam, gdzie chodziło o znacznie szersze uogól-
nienia), zarzuciłem wielu dwudziestowiecznym autorom;
a więc — nie wszystkim. Snerg należał do chlubnych
wyjątków: poglądy na tę sprawę miał znakomicie wyważone.
Przyszło mu to tym łatwiej, że nie był profesjonalnym
etologiem; spojrzenie z zewnątrz jest świeższe, ostrzejsze,
wyzbyte obezwładniającej rutyny.
I Natomiast postępowym biologom, którzy już wówczas rozumieli bez-
zasadność j akościowego rozgraniczenia funkcji psychicznych u zwie-
rzęcia i u człowieka (Oskar Heinroth: „Zwierzęta uważam za uczucio-
wych ludzi z bardzo małym rozumem!"), redaktorzy naukowi często,
z gorliwością wartą lepszej sprawy, zaśmiecali ich teksty braniem
w cudzysłów nie tylko wspomnianych określeń, lecz i takich, które nawet
wtedy nie mogły być podważane bez uszczerbku dla zdrowego rozsądku
(przykładowo: zwierzę „lubi" kąpiel, „imponuje" partnerowi, „przechyt-
rza" napastnika, „zazdrości" współplemieńcowi zdobyczy, itp.).
Po chwili komputer informacyjny serwuje cytat:
„Szokuje nas myśl, że nie jesteśmy we Wszechświecie
najważniejsi w danej chwili. Jest to problem nie fizyki — ale
wyłącznie ambicji, do którego żadna nauka ani jej argumenty
nie mają dostępu. Detronizując siebie samych w hierarchii
bytów, wywołujemy we własnych umysłach taki sam szok,
jaki wywołał Kopernik swoją krytyką systemu geocentrycz-
nego w świadomości ludzi współczesnych. Wiemy dobrze, ile
czasu było potrzeba na obalenie geocentryzmu. Obecnie
panuje na Ziemi niewiele mniej mroczna epoka antropocent-
ryzmu, ciasny pogląd, odmiana tego samego kultu. Roz-
koszujemy się złudną świadomością, że wprawdzie prawa
natury są nieubłagane, lecz na całe szczęście one nas wcale nie
dotyczą, gdyż walka o byt toczy się nisko u naszych stóp. My
sami — odkrywcy tego uniwersalnego prawa — we własnym
mniemaniu stoimy już poza nią, jako ostateczni zwycięzcy: na
amym szczycie łańcucha pokarmowego. Nie chcemy, nie
j steśmy w stanie sobie wyobrazić, że ktoś może nas na co
d^-i^r pożerać bez użycia siekaczy. I biada takiemu heretyko-
wi, który by nas kiedy wyprowadzał z błędu. Pójdzie na stos,
gdyż zawsze będą istniały jakieś kościoły razem ze swym
nie spisanym prawem powszechnego ciążenia wstecz. Nigdy
nie uwierzymy w Nadistoty. Nie możemy uwierzyć, że
wysoko nad nami, wśród niebosiężnych poziomów wielo-
wymiarowego Wszechświata trwa wciąż równie zażarta
walka na życie i śmierć, walka o kolejną postać materii. Że
między innymi zmagają się tam w bezlitosnych zapasach
takie potęgi, o jakich nam się nawet nie śni, i że znacznie niżej
— lub wyżej, z innego punktu widzenia — najpierw nasze
zwierzęce ciała, a potem umysły biorą w niej udział całkiem
nieświadomie, jako kolejne, szeregowe ogniwa tego nieskoń-
czonego ciągu, w którym nie ma takich słów, jak „żywe
i martwe" oraz „wysokie i niskie" lub „dobre i złe" — tylko są
same konfiguracje, stany prawdopodobieństwa, potencjały,
bieguny i fale, przemieszczenia, błyskawiczne skoki i spadki,
wolne przemiany, osobowości w osobowościach, ciągłe od-
stępstwa od poprzednich norm, związane ściśle nieustannym
dążeniem do zmiany fazy i doskonałości niezmiennej, wyczer-
pana kombinacja układów tego, co istnieje, a jeszcze jest tam
"
jakaś myśl, której niestety — lub na całe szczęście — nigdy
nie zdołamy do samego końca przeniknąć."
Ten błyskotliwy tekst, w który wsłuchałem się jak w epos
o tym, czym jest, albo czym może być biokosmos — nie
przesłania mi wzrastającej niecierpliwości dowiedzenia się
czegokolwiek konkretnego o Nadistotach, których realność
Robert głosi, chyba nie gołosłownie. Ale on, zagadnięty,
wraca do wcześniejszego wątku:
— Nie odpowiedziałeś mi, czy znasz przyrząd, który
pozwoli ci spostrzec mój umysł. Tak, to było pytanie retorycz-
ne. Nie ma żadnego sposobu „obejrzenia" świadomości
— podczas gdy można do woli badać ciało, w tym również
strukturalnie prześwietlany bądź wypreparowany mózg.
Powtarzam, nie ma sposobu! Ale z jednym, nadzwyczaj
ważkim wyjątkiem: świadomości własnej.
— Ta niemożność introspekcji drugiego człowieka
— ciągnie Robert —jest tak bezwzględna, że niegdyś, właśnie
powołując się na nią, idealiści subiektywni negowali realność
jakichkolwiek innych świadomości oprócz własnej. Było to
stawianie spraw na głowie. Chcąc podważyć istnienie form
bytu wyższych od naszej — musielibyśmy powtórzyć tamten
zabieg, w oparciu o ten sam spłowiały argument: nienamacal-
ności.
Nie nadążam za tokiem tych wywodów. Może jestem
zmęczony (naturalnie? nienaturalnie?), a może zawinił wysi-
łek — na razie daremny — przypomnienie sobie, co kiedyś
mówiłem albo pisałem o Nadistotach. Zwierzam się z tego bez
żenady.
— I jeszcze jedno — dorzucam. — Hermetyczność
świadomości drugiego człowieka, tak samo oczywista jak jej
prawdziwe istnienie, wcale nie przesądza występowania
Nadistot. Ludzka osobowość jest faktem potwierdzonym nie
tylko przez swoje poczucie własnego istnienia, lecz także
dzięki działaniom i wypowiedziom innych ludzi — upew-
niającym, że są owocem struktur psychicznych zbudowanych
na tej samej zasadzie, co moja. To przekonanie uwierzytelnia
mi lektura dowolnej książki, choćby z odległej starożytności.
Bo z każdego jej urywku — niezależnie od treści — zawsze
wyziera podmiot kojarzący pojęcia na tych samych logicz-
nych przesłaniach, które kierują pracą mojego umysłu.
A teraz, Robercie, spróbuj przełamać mój sceptycyzm, przy
którym nie obstaję z koźlim uporem. Przekonaj mnie, że
wiedza o istnieniu ludzkiej świadomości dokumentuje formę
tego fenomenu jeszcze wyższą — nadludzką.
— Postaram się. Ale bądź cierpliwy. Zwłaszcza uwierz,
że nie chowam głowy w pisaek. Nadistot ujrzeć nie można.
Zrozumieć — także nie. Lecz nie jesteśmy na tyle tępi, by
afirmować jedynie to, co postrzegamy albo zmysłowo, albo
z pomocą przyrządów. Istnieje wiele takich rzeczy, w które
ani chwili nie wątpimy, a równocześnie wiemy na podstawie
dowodów naukowych, że nigdy ich nie poznamy, bez wzglę-
du na subtelność metod badawczych, jakie byśmy kiedykol-
wiek zastosowali — bo stanie na przeszkodzie sama konstruk-
cja świata; gdyż to udareemnią te same prawa fizyki, które
nas powiadamiają o występowaniu danego obiektu albo
zjawiska. Nie możemy w tym samym momencie oznaczyć
dokładnie pędu cząstki elementarnej i nie utracić wszelkich
danych o jej odpowiedniej współrzędnej (oraz na odwrót)
— co wynika z zasady nieoznaczoności Heisenberga. Nigdy
nie dowiesz się rozmieszczenia galaktyk za horyzontem
kosmologicznym, i nie odbierzesz informacji z wnętrza czar-
nej dziury. Da się mnożyć przykłady, ale po co? Najprzydat-
niejszym dla naszej dyskusji jest w dalszym ciągu niepo-
znawalność umysłu drugiego człowieka.
Robert czyni pauzę, w którą wtrącam:
— Chcesz powiedzieć, że tym bardziej nie sposób poznać
świadomości wyższej niż nasza?
— Nie tym bardzi ej, tylko tak samo. I jest bez
znaczenia, czy zastosujemy szerszy wariant pojęcia „świado-
mość" — jako stan czuwania, warunek percepcji tego, co się
dzieje (więc obejmujący także zwierzęta), czy też zawężony:
najwyższy poziom rozwoju psychicznego u człowieka oraz
kosmitów o zbliżonym skomplikowaniu układu nerwowego.
To dotyczy gołego faktu niemożności podłączenia się do
wrażeń odbieranych przez inny mózg. Natomiast jeśli oprze-
my się na analogiach — to masz rację, bo tego jak pracuje mój
umysł domyślasz się dzięki jego gatunkowej identyczności
z twoim, podczas gdy w wypadku Nadistoty nic nie na-
Ifi9
prowadza cię na żaden trop. Nawet musisz powątpiewać czy
podłożem karmiącym jej umysł (prawidłowo: Nadumysł) jest
właśnie mózg. Niewiele więcej wiesz o wrażeniach kanarka,
pomimo że go oglądaz na własne oczy, a nawet z zewnętrz-
nych oznak jego zachowań ryzykujesz wnioskowanie o tym,
co on przeżywa.
Robert ciągnie:
— Snerg nazwał ten swój panoramiczny model teorią
względności życia, chcąc uwydatnić, że — z fikcyjnej pozycji
„zewnętrznego obserwatora" — nie ma i być nie może
uproszczonego podziału na zwierzęta (ziemskie i inne), ludzi
(plus kosmitów o zbliżonym poziomie cywilizacji nauko-
wo-technicznej), oraz nadludzi i nadkosmitów uprawiają-
cych wielką astroinżynierię metodami dla nas dziś zgoła
niedostępnymi. Jak w einstenowskiej teorii względności nie
istnieje, w wydaniu absolutnym: ruch, czas i przestrzeń — tak
samo u Snerga (ponieważ i tu, i tam brak miejsca dla
absolutnego obserwatora) nie ma, w odniesieniu do wymie-
nionych klas jestestw żyjących, obiektywnych psychicznych
odpowiedników instynktu, rozumu i nadrozumu. Nie ma
dlatego, że zamieniają się one miejscami — wraz ze zmianą
obserwatora.
— Czy to znaczy — zapytuję — że dla kogoś, gdzieś, kot
jest obdarzony nadrozumem, albo człowiek — instynktem?
— Nawet nie w dalekim, nieokreślonym gdzieś. I na
Ziemi, i tutaj... Tylko się nie zasugeruj pozorną abstrakcyj-
nością rozwiązania zagadki, to jest wskazaniem takich obser-
watorów, z których jeden może nie mieć życia psychicznego
nawet w zawiązku (co zresztą nie jest udowodnione), drugie-
go zaś w ogóle nie znamy. Chyba się domyślasz, że pod-
stawiam roślinę i Nadistotę. Roślina, jako najniższe ogniwo
w tym łańcuchu biegnącym w otchłanną dal, jest nie
najlepszym przykładem, gdyż roztrząsanie, co ,,z jej punktu
widzenia" przedstawia psychika kota, ma posmak naciągania
fizycznych możliwości do potrzeb dyskusji (jak się czasami
w powieści nagina prawdopodobieństwo sytuacyjne do wy-
mogów fabuły). Zadowólmy się więc stwierdzeniem, że gdyby
roślina miała swój świat psychiczny - - wówczas zwierzę
(niech to będzie twój kot) niezmiernie by jej imponowało
takimi przywilejami, jak wydawanie głosu, ucieczka przed
wrogiem, sztuka polowania. A gdyby to nie był kot, tylko
zając, dodatkowo by ją porażał groźbą schrupania jej samej
— podczas gdy ona nie mogłaby marzyć o zjedzeniu zająca.
— Przytoczonych przykładów nie zaczerpnąłem od Sne-
rga. W tej kwestii roztacza on wręcz odwrotny obraz.
Twierdzi, że pszenica, wyfantazjowując wizję swej Nadistoty,
wymyśliłaby coś podobnego do siebie, z tego samego pozio-
mu, a tylko ustokrotnione; więc drzewo. Przeoczyłaby nato-
miast obecność kury, tuż obok wydziobującej właśnie jej
ziarna. Kura natomiast wyobraziłaby sobie Nadistotę na
podobieństwo kruka z arabskich „Baśni z tysiąca i jednej
nocy": ptaszyska wielkości słonia, z potężnymi szponami, na
dodatek — z bezlikiem ostrych dziobów („...jaką to bryłę
ziemi można rozgarnąć za jednym zamachem przy pomocy
takiego organu grzebnego, i ile robaczków lub ziarenek da się
pochwycić na raz setką dziobów!"). Tymczasem kury nie
olśni człowiek, gdyż ona go nie zauważa w tym jedynym
aspekcie jakościowo różniącym go od ptaka: w dziedzinie
umysłu (a dla niej — Nadumysłu). Wspinając się po drabinie
coraz bardziej skomplikowanych faz materii, człowiek nie
dostrzega Nadistoty, ta nie widzi Ponad-Nadistoty, i tak
dalej.
— Przykłady moje i Snerga — kontynuuje Robert
— choć odbijają dwie przeciwstawne strony zwierciadła,
trafiają w ten sam cel. Teoria Nadistot wytrzymuje taki
paradoksalny zabieg, dzięki głębiom swoich treści i żywej
dynamice. Rozwijając rozumowanie jej twórcy, można zajść
dalej po tej linii. Gdyby Kolumb zabawił się w futurologa, nie
mógłby przewidzieć parowców, ani okrętów o napędzie
nuklearnym, ani nawet łódeczki z laminatu. Floty ziemskiej
przyszłości bądź cywilizacji kosmitów jawiłyby mu się wspa-
niałością karawel długich po horyzont, o żaglach szorujących
wyniosłe chmury. Przerzuciwszy swą wizję na ląd, śniłby
pałace ze złota wysadzane brylantami — lecz oświetlane
łuczywem. Mógłby marzyć o rydwanach zaprzężonych
w oswojone lwy, ale nie — o najprostszym motocyklu. Nawet
wielki Leonardo, twierdząc uparcie, że ludzie będą latać,
wyobraził sobie mięśniolot — zamiast samolotu. A w dzie-
więtnastym wieku nikt nie mógł prorokować stosu atomowe-
go, bo nie tylko nie wiedziano, czym jest atom, lecz nawet —
że materia ma budowę nieciągłą. Tym samym nie miano poję-
cia o przemianach termojądrowych zachodzących we wnę-
trzu gwiazd. Znając jedynie procesy chemicznego spalania,
dało się snuć wizje przepotężnych hut, ale nie — rozjarzania
atomowych słońc i podobnych poczynań astroinżynieryjnych.
-— Obydwa te rozumowania podobają mi się — wtrą-
cam. — Ale są sprzeczne.
— Powtarzam, odbijają dwie przeciwstawne strony
zwierciadła. Uczeni długo spierali się, czy światło jest cząstką,
czy też falą — a żadnemu nie przychodziło do głowy, iż oba te
twierdzenia są słuszne. Według Snerga, psa nie wzruszają
żadne zabiegi człowieka o komfortowy wystrój mieszkania
i kupno kolejnego samochodu, koniecznie nowocześniejszego
niż poprzedni. I zaraz dodaje on: — Natomiast pies roztkliwi
się w najwyższym stopniu i dostrzeże Boga w osobie człowie-
ka, kiedy tylko tamtem, jakimś cudem — w mieście, zdawało-
by się, na pustyni bezmięsnej — wytrzaśnie i przyniesie mu
kawał kiełbasy.
— To prawda — ciągnie Robert. — Ale nie przeoczmy,
że pies postrzega w człowieku pewne cechy, jakich nie posiada
on sam, ani kura, ani koń, ani żadne inne zwierzę. Oczywiście
nie wchodzą tu w grę nasze osiągnięcia kulturowe, lecz
technologiczne. Pies wie, że tylko człowiek może go zabrać do
takiej magicznej skrzyni, w której wnętrzu gna się rozkosznie
(w powietrzu, wysoko ponad wszystkimi psami!) bez męczą-
cego przebierania czterema łapami, w mig prześcigając
charta — olimpijczyka psich biegów. To, że nie widzi on
w człowieku konstruktora grawilotu, nie przeszkadza mu
uznawać go za swoją Nadistotę — bo żaden pies nie ma
grawilotu i nie powiezie nim człowieka.
— Nie koniec na tym. Otóż grubym uproszczeniem jest
pokutujący jeszcze tu i ówdzie pogląd, że pies widzi w swoim
panu wyłącznie przewodnika stada. Wszak wiadomo, że
groźne drapieżniki, polujące na ofiary i większe, i silniejsze od
nas, zwykle ustępują człowiekowi z drogi — nawet kiedy są
głodne. Nie da się tego wyjaśnić inaczej, jak intuicyjnym
wyczuwaniem Nadistoty. Mam na myśli ssaki. Krokodyl
i rekin napada pływaka bądź rozbitka na tej samej zasadzie,
co pożera dorsza, kaczkę lub padlinę — dlatego, że mały,
prymitywny mózg tego archaicznego gada, i równie archaicz-
nej ryby chrzestnej, wszystko to traktuje jednakowo —jako
mięso. Ponadto człowiek w wodzie, przecież nie swoim
żywiole, dla zwinnych jej autochtonów jest łamagą nie
budzącą respektu nawet tak inteligentnych zwierząt, jak orki.
Ale na stepie wystarcza rozpalić ognisko, by obok spać
spokojnie: człowiek—Prometeusz jest ewidentną Nadistotą
nawet dla najsroższych krwiożerców.
— A czy leśni ludzie traktują nas jak swoje Nadistoty?
— pytam z zaciekawieniem.
— Przynajmniej w pewnym stopniu. Bo w Królestwie
Życia respektowane szczeble drabiny ważności nie pokrywają
się z jednostkami taksonomicznymi w wielkiej skali: generacji
bytów. Dla obserwatora z dolnych faz materii, jakie znamy
i w których integralnie tkwimy, umowny jest podział na
zwierzęta i psychozoa. Na poziomach wyższych aniżeli nasz
musi to przebiegać analogicznie. I dotyczy nie tylko stosunku
jednej generacji do sąsiedniej, ale i wewnątrz zespołów mniej
lub bardziej zwartych. Każdy gatunek ma odczucie (jeśli nie
— świadomość) pewnej hierarchii: jestestw stojących niżej od
niego, oraz stojących wyżej. Może to być powszechne od-
czuwanie całej populacji (lew schodzi z drogi słoniowi, lecz
nie — antylopie), bądź osobnika w obrębie swojej grupy
(przywódca stada i kolejne gradacje zależności — według
wieku, płci, aktualnej sytuacji rodzinnej, pozycji wywal-
czonej w stadzie). W takim ujęciu (oczywiście grubo spłyca-
jąc), „zwierzęciem" jest niższy rangą.
— A wyższy, Nadistotą — wpadam w tok rozumowania
Roberta.
— W tym uproszczonym obrazie — tak.
— Wróćmy do Kolumba i Leonarda — proponuję, chcąc
oprzeć się na tamtych porównaniach. — Mówisz, że wyob-
raźnią nie sięgali ani parowca, ani żarówki, ani samolotu.
I stąd zaprzeczasz możliwości prognoz nie opartych na już
odkrytych prawach przyrody lub eksperymentowanych roz-
wiązaniach technicznych. Czy to rozumowanie przenosisz na
niepoznawalność Nadistoty?
— W całej rozciągłości.
— Cóż one mają wspólnego z futurologią? Wszak sądzisz,
że istnieją tu, na Zielonej — teraz. Nieprawdaż?
Po chwili Robert wyjaśnia:
— Trudność wyobrażenia sobie czegoś zależy nieko-
niecznie od tego, czy owo coś już jest, czy też — dopiero
powstanie. Na Ziemi, w tych samych siedliskach i w tym
samym czasie, żyją obok siebie i ludzie, i takie bakterie,
które — jak świadczą skamieniałości — nie zmieniły się od
półtora miliarda lat. To przykład skrajny. Ale wystarczy
przypomnieć, że bytują też na wspólnym gospodarstwie
planetarnym i starsze, i młodsze gromady kręgowców. W kar-
bonie darmo szukałbyś ptaków i ssaków, lecz na dzisiejszej
Ziemi masz również ich protoplastów w prostej linii: ryby
i gady. Nie sięgajmy do genealogii Nadistot: po cóż
komplikować i tak piekielnie trudne zadanie wglądu w te
stwory, wymykające się naszemu poznaniu? Rzecz jasna,
nigdzie biogeneza nie zaczęła się od nich. Rodowodowo są
od nas młodsze, z samego założenia, tak samo, jak my
jesteśmy młodsi od małp, a te z kolei — od lemurów. Jeszcze
młodsze są Ponad-Nadistoty — jako następne piętro roz-
wojowe życia. I tak dalej.
— Więc jak? — wyrażam zdziwienie. — Czyżby te
wszystkie fazy materii żyły równocześnie obok siebie?
- Nie zadawajmy Naturze pytań, które mogą się okazać
źle postawione. Zresztą, tak bywa częściej niż przypusz-
czamy. Każda epoka drwi z dziwactw poprzedniej, choć na
wcześniejszym piętrze wiedzy były one nieuniknione. Już
teoria względności w swym pierwotnym, einsteinowskim
kształcie obnażyła jak naiwnie ujmowano proste przecież
pojęcia przestrzeni, ruchu, czasu, operując mechaniką New-
tona. Jeszcze w końcu dwudziestego wieku sporo wykształ-
conych ludzi wyobrażało sobie przestrzeń jako „rzecz samą
w sobie", istniejącą nawet w nieobecności materii. Taki ot,
pozbawiony ścian, trójwymiarowy pojemnik na próżnię... Ich
infantylne pytania, co się rozciąga poza Wszechświatem
z tych modeli kosmologicznych, które zakładają jego skoń-
czoność a nieograniczoność, przywodzą na myśl argument
starożytnych: — Ziemia nie jest kulą, bo wtedy mieszkańcy
antypodów musieliby chodzić głową w dół; a to wykluczone,
gdyż pospadaliby.
— W naszym obrazie świata — ciągnie Robert — zapew-
ne tkwią jeszcze bardziej osobliwe bzdury, bo wyższy punkt
startowy pozwala sięgnąć śmielej i palnąć większe głupstwo.
Jesteś ciekaw, czy wszystkie fazy materii trwają równocześnie
obok siebie. Ale co znaczy: równocześnie? W tym pokoju? Bo
przecież biokosmos nie zna takiego pojęcia.
Nie umiem się pozbyć wrażenia, iż zapomniałem czegoś
zasadniczego, i przez to plotę niedorzeczności. Ale porząd-
kowanie myśli przerywa mi Robert:
— Mam, czego szukałem. Posłuchaj Snerga.
Komputer informacyjny nadaje:
„W czasoprzestrzeni, gdzie wszystko, co było, jest i będzie,
dane jest naraz, zaś czas sprowadza się do pojęcia odległości,
występują równocześnie wszystkie możliwe stany materii
— cały niezmienny w swej doskonałości „krąg".Jednak
kolejne fazy materii, o których dotąd mówiliśmy jako o gene-
racjach, nie są i nie mogą być uporządkowane w czasie
w takim sensie, iżby najpierw w całym Wszechświecie była
faza pierwsza, potem druga itd. Przeciwnie: gdybyśmy
w danej (którejkolwiek) chwili mogli objąć spojrzeniem całą
trójwymiarową przestrzeń, okazałoby się, że równocześnie
z nami egzystują w niej wszelkie możliwe generacje, w takim
sensie — że wszystkie możliwe stopnie bytów są w danej chwili
dokładnie zajęte i trwają w czasie w nieustannym płynnym
dążeniu do określonych zmian.
Możemy być pewni, że na naszym, przeciętnym pod
pewnym względem, globie — jednym spośród mnóstwa
raczkujących pyłków — spoczywały już nieraz różne baczne
oczy z wielu poziomów generacyjnych i należy się z tym
liczyć, że wśród wielkiej liczby obojętnych znalazły się
również spojrzenia zainteresowane nami, ale wcale nie wojen-
ne ani nie pokojowe — którymi nabijaliśmy sobie głowy,
sądząc, że cały Wszechświat urządzony jest na naszą ziemską
modłę — lecz spojrzenia racjonalne. Wiedzą one na nasz
temat może znacznie więcej, niż my sami wiemy o sobie,
chociaż na pewno nie mogą wiedzieć wszystkiego, bo droga
do doskonałości jest nieskończona dla każdego stworzenia,
a jeżeli nie odzywają się do nas naszą „rozumną" mową, to
przecież z tego samego powodu, który nam z kolei każe
pozostawić w błogim spokoju nasze sympatyczne rośliny
i zwierzęta."
— Trzeba dać poprawkę na pięć stuleci postępu nauki
¦— konstatuje Robert. — Snerg nie mógł rozumieć czaso-
przestrzeni po naszemu. A mimo to, jego ogólne konkluzje nie
rażą zbytnio. Powiem więcej: są nawet bardziej przenikliwe
od niektórych naszych wynurzeń tutaj, oczywiście w ostat-
nich miesiącach.
Niejasno czuję, że i mnie to dotyczy. Jakiś fałszywy wstyd
(może sterowany z zewnątrz?) wstrzymuje mnie przed
wyjawieniem tego Robertowi. Proszę go tylko o podanie
przykładu.
Robert wyjmuje kilka kryształów, ogląda ich znaki iden-
tyfikacyjne i wybrany ściska palcami. Rozbrzmiewa dialog,
który on zagaja, a odpowiada mu kapitan:
,,— Każda sroka swój ogon chwali. Uwierzyłeś, że
jesteśmy koroną stworzenia. Furda! Jesteśmy tylko ludźmi.
— Jesteśmy aż ludźmi.
— To jedno i to samo. Nie pojmujesz?
— Nie.
— Czy zastanowiłeś się kiedykolwiek, co myśli pies?
— Chyba... nic nie myśli.
— Albo, równie dobrze, co myśli pijak, który podpiera
kiosk z piwem?
— Przecież nie porównasz go z psem!?
— Ani z sobą. Według tej samej racji. Ponieważ i pies,
i pijaczyna boża, i ty, i Nadistota, i niezliczona mnogość
innych jestestw żyjących — o jakich nam się nawet nie śni
— tkwi w swoim duchowym świecie, egoistycznie własnym,
hermetycznym i nieprzekraczalnym. Gdybyś się mógł rozu-
miejąco podłączyć do któregoś z tych suwerennych światów...
— To co?
— Wtedy wywietrzałby ci z głowy spór: czy a ż, czy
tylko? Poczułbyś się atomem w ciele Kosmosu — ani mniej,
ani bardziej potrzebnym dla jego funkcjonowania niż tamte
atomy: pies, pijak, kosmita, wasal kosmity, hegemon kos-
mity... Także poczułbyś się klejnotem Kosmosu.
— Obok tamtych... także klejnotów?
— Więc teraz rozumiesz.
— Nie rozumiem, tylko zgadłem, co miałeś w zanadrzu."
Robert zamyśla się.
— Jak widzisz, dochodzi już do cierpkich potyczek
słownych. Byłyby bardziej zadzierzyste, gdyby nie — ogólne
przytępienie naszych emocji.
Mnie dziwi i przeraża co innego: że to właśnie kapitan.
Widocznie trzymam się jeszcze jako tako, skoro to do-
strzegam. Ale co będzie jutro, za tydzień...? Nie zwierzam się
z tych rozterek, a tylko wtrącam:
— Czy kogoś z nas przekonałeś w stu procentach do
ingerencji Nadistot?
— Chyba nie. Najbardziej zależy mi na tobie.
Pytam, skąd takie wyróżnienie. Robert patrzy w okno, na
zieleń drzew i błękit nieba, jakby stamtąd oczekiwał na-
tchnienia. Wreszcie mówi wolno, z naciskiem:
— Ty szukasz samodzielnie prawdy o Zielonej. Ja także.
Czynimy to z jednakowych pobudek. Sprawdziłem, że nie
mamy naśladowców.
— Robisz wszystko, abym przyjął twój punkt widze-
nia...
— Niekoniecznie — przerywa Robert. — Hipotezy mają
to do siebie, że mogą być słuszne, albo nie. Ty powołałeś wizję
planety-potwora, ja zaś obstaję przy Nadistotach. Są to
spojrzenia całkiem odrębne, lecz wypływają z nich zbieżne
wnioski o zagrożeniach naszej ekipy, a co za tym idzie
— o metodach zapobieżenia katastrofie.
tv — Zostańmy przy Nadistotach — proponuję pojednaw-
czo. — Czy przekonałeś mnie? Może tak... W każdym razie,
kiedy o nich mówisz — sprawa wciąga mnie diabelnie. Co
będzie potem, nie wiem.
Robert wyznaje:
— Badania Nadistot podjąłem nie z ciekawości, nie dla
wiedzy czystej, lecz z potrzeby chwili. Skoro nie potrafię
wyleczyć naszych niedomagań, powinienem wskazać inną
drogę wyjścia.
— Jaką? — zapytuję, choć znam odpowiedź Roberta, bo
udzielił jej wcześniej. Ale jeszcze łudzę się.
— Niestety, ucieczkę. Jak najszybszą: dopóki możemy
działać bez paniki, bez nacisków, i ...poczytalnie — kończy
Robert z wahaniem.
— Czyżbyś sądził, że grozi nam obłęd? — pytam prze-
straszony.
— Nie. Jeśli tu zostaniemy, czeka nas utrata świado-
mości wąsko rozumianej, czyli typu ludzkiego, która jest
najwyższym z poznanych pięter rozwoju psychicznego.
Mówiąc inaczej, zejdziemy do poziomu leśnych ludzi.
To na pewno nie wariaci. A jednak, nie są poczytalni
w rozumieniu prawniczym. Żadnego z nich nie ośmielił-
bym się sądzić i skazać za zabójstwo — tak samo, jak
od szesnastego czy siedemnastego wieku poniechaliśmy
w Europie sądów nad zwierzętami, wcześniej normalnie
przyjętych. Ciężar i przywilej podlegania ocenom moral-
nym dotyczy wyłącznie jestestwa o sprawnie działającym
umyśle.
Patrzę w otwarte okno. Sed bawi się piłką, jakiś ptak
usiłuje pochwycić w locie motyla, wiatr pogwizduje w sztyw-
nych koronach drzew odpornych na jego podmuchy. Niebo
błękitne jak na Ziemi. Więc mamy porzucić to wszystko, raz
na zawsze? Spiesznie wyrzucam z siebie:
— Zastanów się, czy nie ma innego wyjścia. Może by
jakoś dotrzeć do Nadistot, trafić im do sumienia, wejść
w układy... Sam nie wiem, co.
Robert uśmiecha się smutno.
— Przecież one są dla nas nieosiągalne. Lecz gdyby
nawet... Załóżmy — choć to mi się wydaje z góry wykluczone
— że jakimś bardzo wymyślnym sposobem porozumiemy się
z Nadistotami...
Przerywam:
— Co znaczy: ,,z góry wykluczone"? Jeśli mam uwie-
rzyć, że tym globem władają jacyś gospodarze, i są mate-
rialni, co wyraźnie zaznaczyłeś (o bytach transcendentnych
nie rozmawiałbym serio), to już wystarczającą osobliwością
jest ich niewidzialność, niesłyszalność, niedotykalność. Przy-
puśćmy, że akurat nasze zmysły nie są dostosowane do
postrzegania ich. Ale czy my badamy przedmioty i zjawiska
tylko zmysłami?,
Robert unosi nieco głowę, wskazuje ręką za okno i pyta
niedbałe:
— Widzisz te jaskółki?
Zaskoczony tak nagłą woltą, zaniemówiłem. Robert
spokojnie odpowiada:
— Porozum się z nimi, zawrzyj układ o współpracy,
przyrzecz powiadamiać je — choćby jednostronnie — o zdo-
byczach naukowych i kulturalnych, lub tylko o plotkach
towarzyskich. Możesz posłużyć się całą naszą technologią.
— Czy to jest... to samo? — rzucam niepewnie, zbity
z pantałyku.
— Najzupełniej. Rozważ, czemu żadnych zwierząt: ani
pokojowych ulubieńców, ani lokatorów zoo, ani mieszkań-
ców lasu — nie staramy się powiadomić o tylu sprawach,
które nas cieszą albo smucą, napawają dumą bądź po-
dziwem?
Milczę, więc Robert sam odpowiada:
— Wierzysz, że technologia pomoże? Cóż znaczy po-
prawne, ścisłe, precyzyjne nadawanie informacji — jeśli
odbiornik nie potrafi ich przyjąć? Tym nieodpowiednim
odbiornikiem jest mózg zwierzęcia, choćby najinteligentniej-
szego. Nasza filozofia, sztuka, nauka, mody, obyczaje,
i w ogóle wszystko cokolwiek przemawia do nas zrozumiałym
językiem spraw i szumnych, i codziennych, drogich sercu bo
swojskich — nie liczy się, nie istnieje, istnieć nie może ani dla
mrówki, ani dla jaskółki, ani dla szympansa. One mają własne
problemy, i zawiłe, i zróżnicowane, o czym z wieku na wiek
coraz dobitniej upewnia etologia. Dla nas to wielka egzotyka
niedocieczonego. A co one widzą w ludziach? Zwierzęce ciało,
nic ponadto.
— Do czego zmierzasz? — pytam, stropiony obrotem
rozmowy.
— Do tego, że porozumieć się w pełni i owocnie współ-
pracować można wyłącznie z równym sobie. Także walczyć
albo współzawodniczyć ma sens jedynie z istotą kierującą się
identycznymi pobudkami. Śpiew rewirowy ptaków, plakato-
we barwy ryb z raf koralowych, przeróżne inne rytuały
zwierząt związane z obroną zajmowanego terytorium — słu-
żą odstraszeniu przedstawicieli własnego gatunku (ajeśli
dotyczą godów — to przepędzaniu tylko samców). Obcy nie
zawadza, gdyż jego potrzeby życiowe są odmienne. Toteż nie
potrafimy wejść w rzeczywisty spór, ani zawrzeć praw-
dziwego przymierza z podmiotem z innej generacji bytów
__ obojętne, czy to będzie zwierzę, czy Nadistota.
— Zachowanie zwierzęcia możemy stymulować, staran-
nie wykorzystując jego instynkt, cechy osobnicze oraz umieję-
tności uczenia się — zauważam.
— Chcesz powiedzieć, że kontakt ze zwierzęciem jest
łatwiejszy niż z Nadistota. Ależ oczywiście. Jednak w tym
rozumowaniu powinieneś zamiast siebie podstawić psa, kota
lub innego czworonoga, którym kieruje człowiek.
— Dlaczego?
- Bo dla Nadistot jesteś dokładnie tym, czym zwierzęta
są dla nas. Podkreślmy to z naciskiem, gdyż chyba tu leży
klucz do całej sprawy. Materia przekształca się od form
prostszych ku coraz bardziej złożonym. Pierwszym takim
skokowym przejściem jest życie, następnym — wyższe czyn-
ności psychiczne. Na tym drugim etapie, nasz ludzki umysł to
wstępne ogniwo łańcucha—jedyne, jakie znamy. Nad nim są
Nadumysły, potem jeszcze dojrzalsze formy świadomości,
których nawet nie próbujmy nazwać, by nie dorobić się
obrazków fantastycznych a trywialnie naiwnych - - jako
wyrosłych z innego układu odniesienia.
— Niepojętość Nadistot — ciągnie Robert — polega na
logicznym z pozycji przyrody, a dla nas szokującym fakcie, że
w łańcuchu umysłów, o którym mówię, ciało danego umysłu
należy zawsze do generacji poprzedniej — z tym, że do jej
wyższego piętra. W żaden sposób nie potrafimy sobie wyob-
razić ludzkiego umysłu jako równorzędnego „ciału" Nadis-
toty, żywiącemu jej Nadumysł. A szkoda, bo przecież stąd,
i tylko stąd, wypływa nasze zagrożenie.
Włosy jeżą mi się na głowie. Strach powstrzymuje mnie
przed zadawaniem pytań. Wprawdzie to samo wynikało
i z mojej hipotezy, i z podtekstu wywodów Roberta, lecz teraz
ostrzej, bardziej złowrogo uderza we mnie naga groza
naszego położenia. Chwila ciszy przedłuża się nieznośnie. .
Nie wytrzymując jej nerwowo, wyrzucam:
— Więc to są ...ludojady?
Twarz Roberta nachmurzą się.
— Jeśli nazwę ciebie zwierzojadem, nie będzie w tym nic
obelżywego.
— Tak. Ale czemu to akcentujesz? — pytam.
- Aby zachować właściwe proporcje. W naszych kate-
goriach powinno to brzmieć: aby oddać sprawiedliwość
Nadistotom. Tak jednak nie powiem, nie dlatego tylko, że
jestem stroną przez nie eksploatowaną — lecz z wymogów
zdrowego rozsądku. Już egzobiologia przestrzega zasady, że
sąd o wartości i sąd o słuszności wypada z naszej kompetencji,
skoro tylko dotyczy rozumnych podmiotów innych niż ludzie.
Względność ocen moralnych narzuca się z jeszcze większą
oczywistością, gdy mowa o jestestwach z odmiennej fazy
materii — więc nie tylko obcych (jak pierwszy z brzegu
kosmita z klasyki science fiction), ale fizycznie zgoła nieporó-
wnywalnych. Chcę zaznaczyć, że twój „ludojad" nie jest
— sam z siebie — żadnym diabolicznym potworem, a tylko
zwyczajnym konsumentem: ty zajadasz kurę pieczoną, lew
zagryza żyrafę, owca skubie trawę, a on...
— Przestań!
Ignorując mój sprzeciw, Robert kończy brutalnie:
— A on karmi się twoim umysłem. Moim także.
Zalega ponura cisza. Czuję ból głowy. Prawie namacalnie
mi się zdaje, że jakaś Nadistota (potwór, ależ oczywiście)
zapuszcza ostre, cieniutkie, niewidoczne bioelektrody w mój
mózg, i według wszelkich norm dobrego wychowania, ele-
ganckiego jedzenia, ze smakoszostwem rozdrabnia i żuje
moją wiedzę; delektuje się tym, co zdobywałem przez dzie-
siątki lat, czasami swobodnie, czasami mozolnie. Otrząsa
mnie z tego koszmaru głos Roberta:
— Uznajemy prawa przyrody takimi, jakimi są. Raz
bywają pomocne, kiedy indziej niewygodne. Dziś jeszcze nie
potrafimy nimi żonglować. Z pewnością dojdzie i do tego, lecz
nie wiem czy już na ludzkim szczeblu naszego rodowodu.
Może dopiero wówczas, gdy przejdziemy do wyższej fazy
materii. Właśnie przyszło mi na myśl, że znacznie uprościmy
sprawę uznając Nadistoty za jeszcze jedno prawo przyrody.
— Jak to? — zdumiewam się. — Na przykład... obok
grawitacji?
—- Chociażby. C/\ sąd/is/, że /wierzę odróżnia zwykły
wodospad od tamy elektrowni wodnej, lub powalenie drzewa
przez wichurę — od ścięcia go piłą ultradźwiękową?
— Nie jestem zwierzęciem.
— Patrząc ze świata Nadistoty — właśnie jesteś. Dopóki
sobie tego mocno nie uzmysłowisz, nie pogodzisz się z realno-
ścią faz materii wyższych od naszej. Wracając do praw
przyrody, skądże wiemy, czy pośród otaczających nas po-
wszednich zjawisk nie ma takich, które są wytworem Nadis-
tot, albo jeszcze dalszych generacji bytu? Testowaniu tych
wątpliwości nie sprzyja, że tchórzliwie wzbraniamy się sta-
wiać pytanie, dlaczego prawa natury są właśnie takie a nie
inne. Skąd wiesz, czy Grecy nie byli bliscy prawdy tłumacząc
grzmoty rozsierdzeniem ojca bogów. Może wystarczy Dzeusa
zastąpić Nadistotą (bądź Ponad-Nadistotą, albo jeszcze
wyżej), zdjąć z Olimpu, odrzeć z naiwnego nimbu boskości,
i wtedy rozpatrywać piorun jako przejaw niewyobrażalnego
dla nas metabolizmu takich jestestw, których ciało jest
subtelniejsze niż nasz umysł. A my, trzecia, więc bardzo
młoda generacja bytów, nie mająca szans „obejrzenia"
tamtych organizmów, akurat postrzegamy wzrokiem i słu-
chem jeden z wydalniczych produktów ich przemiany materii
— w postaci iskry elektrycznej.
Uwagi Roberta o prawach przyrody traktuję jak przery-
wnik, który pozwala mi odetchnąć na chwilę od makabrycz-
nych domniemań o pożeraniu naszych umysłów. Chcąc go
przedłużyć, wtrącam:
— Może te zbieżności nie są przypadkowe. Może w mi-
tach niektórych religii należy szukać mglistych, jeszcze nie
uświadomionych przeczuć, że istnieją byty materialne wyższe
od nas, ale my ich nie dostrzegamy. A cała reszta byłaby
kostiumem mającym zasygnalizować niedocieczoną tajem-
nicę jestestw z innych poziomów — w sposób przystępniejszy
dla mas niż to się jawiło tęgim myślicielom.
Robert podchwytuje ten wątek.
— Chyba masz rację. Nie dajmy się zwieść pozorom. To
prawda, że nikt przed Snergiem nie powoła! Nadistot na
wokandę, choć na ten trop mógł wpaść już któryś z filozofów
antyku. Wszak echa tego, przyduszone, nie podane przejrzyś-
cie, wyzierają z tylu transcendentnych przemyśleń — obojęt-
ne, czy murzyńskiego czarownika, czy uczonego teologa.
Grecy użyczyli bogom olimpijskim swoich zadbanych ciał,
swoich wzlotów i namiętności, i władztwa żywiołów, z jakimi
borykali się sami na lądzie i morzu; i dali im na mieszkanie
szczyt niezdobytej góry. Doktorzy Kościoła katolickiego
przyodziali naszego Boga w strój ducha niewidzialnego dla
żyjących i przypisali Mu moc czynienia cudów, czyli po-
stępowania tak, jak osobiście człowiek skrycie zamarzył;
i umieścili Go w niedosiężnym niebie. Czyż nie były to,
czynione po omacku i okrężnymi drogami, próby oglądu
wyższych faz materii? A jednocześnie, zabiegi dążące do
gruntownego zdematerializowania wyobrażeń o bogach mo-
gły odzwierciedlać kapitulację przed trudnościami odkrycia
wyczuwanych intuicyjnie Nadistot, i wejścia w kontakty
z nimi. Natomiast żenująco prymitywne wizje nieba, piekła
i czyśćca, to już późniejsza hochsztaplerka dzierżców wła-
dzy, narzucana przez nich w sterowanych procesach insty-
tucjonalizowania religii.
— Właśnie problem nagrody i kary — ciągnie Robert
— jest tą mylącą nadbudówką, co rykoszetem uderza w nas
,,z tamtego świata". W wielu religiach bóg albo heros,
zazwyczaj w miarę srogi i w miarę dobrotliwy, troszcząc się
o ludzi, nie zaniedbuje własnych interesów: hojnie rozdaje
szczęście za sprzyjanie jego potrzebom i kaprysom, oraz zsyła
plagi na buntowników.
— Oczywiście w przyrodzie brak miejsca na takie spłyce-
nia. Kiedy wyobrażenia bóstw zastąpimy rzeczywistym bio-
kosmosem o hierarchicznie zróżnicowanych piętrach intelige-
ncji — obraz zmienia się do niepoznania. Znika z niego
srogość i miłosierdzie wraz z całym rozczłonkowanym par-
lamentem emocji usłużnych na nasz własny użytek.* Dwóch
Kto wie, czy panowania zbliżonych relacji w biokosmosie nie przeczuwał
już Epikur dwadzieścia osiem wieków temu. Głosząc, że przyroda
tłumaczy się sama, bez udziału bóstw — uznawał wszakże ich istnienie.
Jego bogowie byli wieczni, beztroscy, materialni. Żyjąc niejako w innym
wymiarze materii (Snerg by powiedział: reprezentując inną jej fazę),
trwali w egoistycznym błogostanie, odżegnując się od wpływania na losy
ludzkiego świata.
odmiennych faz materii nie łączą i łączyć nie mogą ani
paternalistyczny altruizm mądrzejszego i pokora społe-
czeństw z niższego poziomu, ani w ogóle jakiekolwiek nici
zależności bądź symbiozy. To wszystko da się wytworzyć,
w najprzeróżniejszych odmianach, wyłącznie w obrębie
jednej generacji bytów. Pomiędzy odrębnymi fazami materii
nie ma żadnych innych relacji prócz racjonalnego wyzys-
kiwania ogniwa stojącego o jeden szczebel niżej.
— Ale wyzyskiwania... do czego? — pytam z lękiem.
— Zawsze i wciąż do konsumpcji.
Więc krąg się zamknął, wróciliśmy do punktu wyjściowe-
go. Zamiast ludojadów — konsumenci. Nie kijem go, to
pałką. Uff... Nieapetyczna groza służenia komuś za danie
obiadowe przyprawia mnie o mdłości. Patrzę błagalnie na
Roberta, który chyba odgadując moje myśli, rozwija swój
punkt widzenia:
— Trzeba po męsku spojrzeć prawdzie w oczy. Przyroda
nie zna sentymentów. Tam jest tylko walka o byt: wszystkie
chwyty dozwolone; te zaś, które okażą się szczególnie przy-
datne, ewolucja premiuje przetrwaniem i rozkwitem gatun-
ku. W biologii pod gatunek podstawiamy także wyższe
jednostki taksonomiczne, a w naszym wypadku będzie to
skala ogromna: cały poziom generacji bytów.
- Gdyby wszakże do nich jakoś ...przemówić — upie-
ram się, mając na myśli Nadistoty. — Nie wierzę aby coś było
nieosiągalne, jeśli to dla nas sprawa życia i śmierci.
— Niestety, ja wierzę — odpowiada Robert ponuro.
— Zostało tylko cieszyć się, że z pułapki, w którą wpadliśmy,
mamy — jeszcze w tej chwili — jedno swobodne wyjście.
— Jakie? — pytam machinalnie, choć znam wyrok mego
rozmówcy.
Robert unosi głowę, palcem wskazującym mierzy w sufit
i mówi bez entuzjazmu:
— Wzwyż!
Potem nawiązuje do mojej propozycji:
- Chciałbyś przemówić do Nadistot... Uzasadniałem
niezwalczone trudności takiego kontaktu. Lecz nawet gdyby
S1C powiódł — cóż z tego? Postaw siebie na ich miejscu.
Pewnego dnia krowy, świnie oraz inne zwierzęta rzeźne
znajdują cudowny sposób porozumienia się z tobą. Rykiem,
kwiczeniem, machnięciami ogona lubjeszcze inaczej komuni-
kują ci, że ich ubój jest zbrodnią, bo przecież one stoją wysoko
w hierarchii bytów (każda generacja jest o tym święcie
przekonana!), a zadaniem życiowym i posłannictwem czło-
wieka, tego ich dziwacznego starszego brata, jest troszczyć się
o maksymalne zaspokojenie wszelkich potrzeb i zachcianek
swoich trzód. Ma on nie tylko stworzyć im beztroską idyllę,
lecz także wydźwignąć je pod każdym względem do własnego
poziomu i włączyć w kręgi swojego świata, którego one
wprawdzie teraz jeszcze nie pojmują, ale z pomocą mądrego
patrona przełamią dzielące ich bariery. Dalej, także rośliny
upominają się o swoje: nie o litość, lecz o zrozumienie
— adresując tę petycję do zwierząt, aby poniechały złych
obyczajów pasienia się ich kosztem, no i (oczywiście!) zrów-
nały je z sobą w sferze życia psychicznego.
Słucham uważnie. Robert rozwija swoją myśl:
— Tymczasem, jak świat światem, zwierzęta będą sku-
bać trawę, rwać liście, młode pędy i gałęzie drzew, a człowiek
też nie usunie flory i fauny ze swego jadłospisu. Odżywianie
się pastylkami zamiast befsztyków, nabiału i jarzyn, modne
w utworach fantastycznych sprzed paru wieków, chyba nie
da się urzeczywistnić nigdzie w biokosmosie. Z tym, że nie
wszędzie muszą to być, ani nawet — rnogą, befsztyki
z dodatkami.
Wszystko to wydaje się szalenie zawiłe. Albo ...mój mózg
pracuje na zwolnionych obrotach. Doprawdy, nie wiem co
o tym sądzić. Jedna zagadka przechodzi w drugą, by znów
rozpłynąć się w mgłach, potem ustąpić jeszcze innej, tak samo
zawieszonej w próżni. Zwierzam się z tych kłopotów Rober-
towi, który częstuje mnie następnym wywodem, mającym
stanowić kolejne przybliżenie Nadistot. Ponieważ nadal
mowa o konsumpcji, włączam się ze swymi wątpliwościami:
— Befsztyki, nie befsztyki... Rozumiem, że to skrót
myślowy. Mimo to, rozpatrywanie bardzo wysokich form
życia właśnie w kategoriach jedzenia uważam za trywialne.
Pomyśl tylko. Jeśli pominąć rozmnażanie i oddychanie,
rośliny nie zajmują się niczym prócz konsumpcji (do której
trzeba zaliczyć także asymilację chlorofilową). Zwierzęta,
w większości obdarzone ruchem, mają bardziej urozmaicone
zajęcia. U licznych wchodzi w grę życie rodzinne, społeczne,
towarzyskie, pewne objawy uczenia się, a także autentyczny
relaks i autentyczna zabawa. Ale najwięcej czasu i zachodu
przeznaczają zdobywaniu pokarmu. Człowiek — bynajmniej
nie wyzwolony od przymusu karmienia własnego ciała — ob-
raca jednak gros swojej energii na myślenie i wysiłek twórczy,
jeśli nie jest pasożytniczym zadufkiem. Stare porzekadło
mówi, że jemy aby żyć, a nie — żyjemy po to, by jeść. Chyba
u wyższych kategorii bytów te proporcje przesuwają się
jeszcze bardziej na korzyść ducha.
Robert nie daje za wygraną.
— Gładko to brzmi — oznajmia — ale już na szczeblu
człowieka zwichnąłeś rzeczywiste proporcje. Przyznanie, iż
nie wyzwolił się on od naturalnego przymusu karmienia
swego ciała, powinno być raczej nagłówkiem tych rozważań
niż myślą wtrąconą. Również oczywistość, że jemy aby żyć,
przyćmiła wzgarda dla pasibrzuchów w zakończeniu przy-
słowia. Tysiące bratobójczych wojen, których początki giną
w mrokach paleolitycznych jaskiń, to — przynajmniej ze
strony napastników — wojny o chleb, dopiero w nowszych
czasach kamuflowane szczytnymi hasłami, i nie zawsze.
W okrzyku „Panem et circenses!" nawet igrzyska, tak
uwielbiane przez Rzymian, stoją na drugim miejscu: za
chlebem.
— Więc sądzisz, że koniecznie trzeba opuścić Zieloną?
— rzucam z rezygnacją.
- Musimy patrzeć prawdzie w oczy odważnie, bez
wykrętów — stwierdza Robert. — Nie przyszło mi to łatwo.
Poddałem się dopiero wówczas, gdy znikły mi sprzed oczu
szansę obrony czynnej. Lecz ty już nieco wcześniej w swojej
hipotezie planety-potwora oswoiłeś się z myślą, że wszelki
opór chybia celu; że naszego ciemięzcy nie możemy zwalczyć,
a tylko uciec od niego.
Westchnąłem ciężko.
— To wszystko logiczne — przyznaję. — Ale czyż czło-
wiek może być tylko czystym rozumem i niczym więcej?
Zielona jest dla nas, czy raczej była — poprawiam się —
najprawdziwszą Ziemią Obiecaną. Rozpierało nas szczęście
i duma założycieli nowej lud/kości. A teraz mamy zrej-
terować, jak niepyszni.
Zapada drażniąca cisza, którą przerywam -- byle coś
powiedzieć:
— Skąd te nienawistne twory wzięły się właśnie tu?
— Sądzisz, że na Ziemi miałyby więcej pokarmu? —
rzuca Robert, lecz urywa nagle, chyba wstrząśnięty tak
makabryczną wizją. A mnie dopiero teraz świta uzasadnie-
nie tamtego zadanego pytania. Rozwijam myśl:
— Chodzi mi o genealogię tutejszych Nadistot, na tle
braku zwierząt i psychozoów z naszego poziomu. Więc jakże:
rośliny, a zaraz potem — one? Luka aż dwóch pośrednich
generacji?
Robert zastanawia się.
— To rzeczywiście intrygujące. Choć nie wiemy nic
konkretnego o nich samych, z hipotezy Snerga wypływa
jasno, że żadna generacja bytów nie jest ani wyjątkowa
w sensie obiektywnym, ani wyobcowana z ogniw łańcucha
tworzącego biokosmos: zawsze występuje za poprzedzającą
i tuż przed następną. Ponieważ konkretny poziom życia,
niech to będą Nadistoty, nie jest Bogiem, Który cudownie
stworzył sam siebie — więc musi mieć swój zwyczajny
przyrodniczy rodowód, podobnie jak ma go człowiek, wilk,
trawa, bakteria. Sądzę, że kiedyś, może po tysiącach wieków,
ewolucja naturalna i sztuczna, sprzężona w gordyjski węzeł,
przeniesie nas do kolejnej fazy materii, o jeden szczebel wyżej:
staniemy się Nadistotami rodem z Ziemi. Czy ojczysta
planeta będzie wtedy lasem, stepem, buszem — bez zwierząt?
Biosfera Zielonej sugeruje taki właśnie obraz — ani praw-
dopodobny, ani zachęcający.
Zaprzeczam ruchem głowy.
— Gdyby Zieloną zasiedlała niegdyś fauna, musielibyś-
my nieraz odsłonić jakąś skamielinę; choćby nikłą, zatartą,
niewyraźną pieczęć tamtego życia. Właśnie brak takich
odkryć przywiódł mnie do koncepcji samoistnego organizmu
tworzącego cały glob.
— W takim razie, może tutejsze Nadistoty powstały
gdzie indziej — rzuca Robert niepewnie.
— Przywędrowały z Kosmosu? — wtrącam. - To
zostawiłoby zauważalny ślad.
— Szczątki pojazdów kosmicznych?
— Chociażby.
Robert uśmiecha się wątpiąco.
— Trzy wieki temu wylądował tu statek ASO. A jednek
nie odnaleźliśmy go, choć w tym krótkim okresie nie mógł się
rozpaść, a nawet nie powinien ulec dostrzegalnej korozji.
Więc cóż mówić o tym, co zdarzyło się może przed milionami
lat... Albo nie zdarzyło się w ogóle.
— Nawet jeśli tutejsze Nadistoty nie pochodzą stąd?
— pytam.
— Nawet. Bo cóż wiemy o ich sposobach podróżowania?
Jedno jest pewne: o ile te jestestwa, dla nas niezauważalne,
wędrują od gwiazdy do gwiazdy — charakter ich wypraw nie
ma nic wspólnego z naszą astronautyką.
— Zapędziliśmy się na śliski grunt — strofuje Robert nas
obu. — Lepiej rozważmy, co konkretnie zagraża nam od
Nadistot, tu i teraz. Przecież będziemy się bronić, chociażby
biernie.
— To właściwie już odkryliśmy, opierając się na włas-
nych niedomaganiach — stwierdzam. — Więc przytępienie
ekspresji świadomości i wszelkie konsekwencje grożące na tym
tle.
— Najogólniej, tak. Lecz samo osłabienie sprawności
umysłu nie precyzuje zmian, jakie zaszły w nas dotychczas,
ani dalszych niebezpieczeństw, o których nadmieniasz. Nie
dowiemy się, w jaki sposób Nadistosty żerują na nas — cał-
kiem dosłownie. Ale ze skutków ich działań powinniśmy
ustalić, co eksploatują.
— Czy nie przypuszczasz — pytam — że one obrały nas
za króliki doświadczalne?
Robert zastanawia się przez chwilę.
— Powiedz dokładniej, jak to widzisz.
— Jako naukowe eksperymenty. O życiu psychicznym
Nadistot nie wiemy nic — prócz założenia, iż właśnie pod
tym względem przewyższają nas jakościowo. Nie mamy
pojęcia, co oznacza Nadumysł. Jako system cybernetyczny
o jedną klasę wyższy od umysłu, musi on inaczej (powiedzmy:
lepiej — choć to nie najszczęśliwsze sformułowanie) rozu-
mieć świat. Musi go również opisywać po swojemu, zgodnie
z posiadanymi umiejętnościami przetwarzania informacji.
— Więc sądzisz, że one dokonują na nas wiwisekcji?
— zapytuje Robert.
— Właśnie to przyszło mi do głowy zupełnie nagle, jako
hipoteza alternatywna wobec twojej, „konsumpcyjnej".
A wyrosła z negacji: bo zlekceważyłeś, czym karmiły się te
Nadistoty zanim odkryły ludzi. Czyżby uprawiały kaniba-
lizm? Teraz zwróć uwagę, iż badania jakichkolwiek kosmitów
z reguły otwierają rozległe horyzonty poznawcze. Czy my nie
skorzystalibyśmy z takiej gratki, gdyby ktoś obcy wylądował
na Ziemi? Odparujesz, że postępowalibyśmy humanitarniej.
Zgoda. Lecz to nie sprawa logiki, tylko moralności — więc
grunt usuwa się spod nóg.
Dostrzegając pewną niekonseksencję, szybko dodaję:
— Cofam zgodę! Przecież dla Nadistot jesteśmy zwierzę-
tami. Wyobraź sobie, że przybywa statek z nieba pilotowany
przez jakichś cudaków, których w pierwszej euforii przyj-
mujemy z honorami jako rozumnych braci. Tymczasem testy
wykazują, że mamy przed sobą osobliwy gatunek zwierząt
(według kryteriów naszej biologii). Ich instynkt konstruktor-
ski, najpierw rozruszony przez ewolucję w skromnej skali
z naszego podwórka (jak budowanie misternych ptasich
gniazd, „inkubatorów" nogali, żeremi bobrów, kopców
termitów kompasowych, i innych złożonych struktur ar-
chitektonicznych) — monstrualnie się rozrósł i po milionach
pokoleń zaowocował tworzeniem statków międzygwiezd-
nych, standardowo identycznych jak komórki pszczelego
plastra, ale użytecznych do podróżowania. Czy nasi zoolo-
gowie nie badaliby tych przybyszów takimi metodami, jakie
pozwalają najwszechstronniej poznać organizm?
Robert nie popiera tego obrazu.
— Moje rozwiązanie jest chyba prostsze — odpowiada.
— Zmuszony okolicznościami, nawet najrozumniejszy stwór
prędzej wyrzeknie się badań naukowych niż jedzenia. Bo choć
nas mierzi takie urządzenie świata, jednak potrzeby ciała
mają naturalny priorytet o tyle, że tylko one pozwalają żyć
i myśleć, czyli spełniać powołanie człowieka. Zapewne tak
jest na wszelkich poziomach bytów. Przypominam, że jeśli
Nadistoty eksploatują nasze umysły — jest to konsumpcja
sensu stricto: odżywianie ich „ciał", stojących akurat na
poziomie naszych umysłów. Byłoby megalomanią przypusz-
czać, że ludzka świadomość stanowi wartościową strawę dla
Nadumysłu. Jako niższą o jedną kategorię, jest ona tym, czym
kotlet dla naszej psychiki. Więc może karmić jedynie ich
„ciała", dopiero za tym pośrednictwem będąc zdrojem
energii dla Nadumysłów. Wówczas treści naszej wiedzy mogą
im być obojętne: umysł głupca i geniusza jest w tym tak samo
„kaloryczny". Porównaj: gdy jesz królika to ani na smak, ani
na pożywność potrawy nie wpływa, czy był on — na tle swojej
populacji — osobnikiem szczególnie zmyślnym, czy wyjąt-
kowo tępym.
— Za twym rozumowaniem przemawia pewien szczegół
— wtrącam. — Dotyczy „kaloryczności" umysłów, która
brzmi z pozoruu absurdalnie, lecz to wskutek naszych
przyzwyczajeń do pojęć z ludzkiego świata. Otóż gdyby
Nadistotom chodziło o ciężar gatunkowy konsumowanej
wiedzy, zostawiłyby w spokoju umysł dziecka. Jaskrawe luki
pamięciowe Seda wskazują, że stwory te pomyślnie trawią
jakąkolwiek informację, a nie — wyłącznie odpowiednio
skondensowaną.
— Również starałem się sprawdzić — dorzuca Robert
- czy pewne informacje bardziej im „smakują", a inne
mniej. Ocenić to można śledząc ubytki pamięci poszczegól-
nych ofiar tych biesiad, czyli każdego z nas. Otóż nie
stwierdziłem, by na przykład astronomia była dla nich
strawniejsza od biologii lub jeszcze innej dyscypliny. Kon-
sumują wszystko jak leci. Kto wie, może one się pozdrawiają
życzeniem: — Pożywnej informacji! — dorzuca Robert
z wisielczym humorem.
— Więc każda informacja służy im tak samo dobrze...
— rzucam ni to twierdząco, ni pytająco.
— Byle z poziomu trzeciej generacji bytów, czyli ze
świadomości typu ludzkiego. Zwierzętom nic od nich nie
grozi.
— A leśnym ludziom?
— Nimi także by się nie nakarmiły...
- Ale powiedz — przerywam w obawie, że ucieknie mi
nagła myśl — jak doszło do ustabilizowania się miejscowej
populacji właśnie na duchowym poziomie leśnych ludzi. Bo
początku tragedii można się domyślać: kataklizm psychiczny,
coś jakby sparaliżowanie umysłów, poraził grupę odkryw-
ców. A dalej?
— Dalej pozostał skutek kataklizmu: duchowy zastój.
Straciwszy rozumiejącą mowę, pionierzy wyzbyli się możno-
ści nauczenia czegokolwiek swych dzieci. Zważ przy tym, że
nowe pokolenia wzrastały bez należycie rozbudowanego
instynktu — jakim rozporządzali nasi zwierzęcy antenaci
— a zarazem bez umiejętności posługiwania się umysłem
istoty rozumnej, który potencjalnie zachowały. Przetrwanie
krajowców w tych warunkach było możliwe tylko dlatego, że
na Zielonej nie ma drapieżników, a inne zagrożenia też się
prawie nie liczą.
— Po prostu — ciągnie Robert - - Nadistoty wyeks-
ploatowały co mogły już z pierwszego pokolenia, chyba
zanim ci pionierzy dorośli. To postępuje szybko. Gdyby Sed
tu został, nie nauczyłby swych dzieci mowy, bo sam straciłby
ją wcześniej. Nawet nie znałby ich, obyczajem koczowników
z Zielonej.
— Coś mi nie gra — oponuję. — Brzmi to przecież tak,
jakby myśliwy beztrosko wystrzelał całą zwierzynę w łowisku,
albo hodowca zarżnął swoje trzody, do ostatniej sztuki, nie
kłopocząc się o jutro.
— Sądzisz, że są to niewzruszone kanony biologii obo-
wiązujące zawsze, wszędzie i wszystkich?
— I biologii, i logiki. O ile twój nacisk, położony w całym
„problemie Ziemi" na sprawy konsumpcji, wydał mi się
z początku słuszny, a obraz zwarty i wiarygodny — o tyle
teraz dostrzegam w nim poważne rysy. Trudno przypuścić, iż
jestestwo nadrozumne popełnia błędy dla niego tak elemen-
tarne, że już na poprzedzającym poziomie — „tylko rozum-
nym", człowiek nigdy by się ich nie dopuścił. Porównuję to
z naszymi relacjami do świata zwierząt. Pewne ogólne zasady,
potrzebne dla przeżycia jednostki i gatunku, dzielimy z całą
resztą fauny. Instynkt zwierzęcia i rozum człowieka podążają
tu zbieżnymi torami. Najskuteczniejsze metody zdobywania
pokarmu, troska o potomstwo, obrona społeczności, unikanie
zbędnego ryzyka — po obu stronach tych dwóch sąsiadują-
cych poziomów nie różnią się w sposób zasadniczy. U nas są
one tylko modyfikowane przez wychowanie, przyjmując
szczegółowe znamiona zgodne z normami kulturowymi i mo-
ralnymi, jakie wypielęgnowaliśmy na własny użytek. A nawet
jeśli się zniżymy do ślepych mocy przyrody rządzących
w biotopach, mamy to samo. Już w dwudziestym wieku
dowiedziono, że drapieżca nie jest w stanie wytępić w swoim
rewirze tego gatunku, który stanowi główny jego pokarm:
wcześniej sam padnie z głodu.
Robert zamyśla się.
— Czy to rzeczywiście uniwersalne prawa biologii?
— rzuca wolno. — I logiki?... Tego nikt nie sprawdził. Co do
biologii, dobrze poznaliśmy tylko jedną wylęgarnię życia
— z której sami pochodzimy (Zielona, jako glob wyłącznie
roślinny, niczego nie wnosi do naszych rozważań). Na razie
pomijam Nadistoty, gdyż nie poznanych bytów nie możemy
powoływać na świadków rzeczywistości. Wprost przeciwnie
zresztą, ze znanych obszarów wiedzy przyrodniczej próbuje-
my wysnuć wnioski w kwestii Nadistot.
— Czy to trud wykonalny? — pytam.
— Z dużymi ograniczeniami, na które musimy przystać
w ciemno. Gdybyśmy znali zakres tych ograniczeń, już samo
to byłoby bardzo cenne. Niewykluczone, że między po-
szczególnymi fazami materii, począwszy od umysłu
- wzwyż, zachodzą tak podstawowe różnice, jak między
prawami fizyki jądrowej i mechaniki nieba.
Po krótkiej pauzie Robert ciągnie:
— To wciąż biologia. Z logiką będą nie mniejsze kłopoty,
jeśli zechcemy porównywać ją na rozmaitych piętrach.
— A czy mogą być różne logiki? — zapytuję.
— Już w egzobiologii kładzie się nacisk na odwieczny
problem filozofii, tak stary jak dzieje myśli: relacje między
mózgiem a rozumem, oraz nauką a rzeczywistością. Wszelkie
próby rozstrzygnięcia go pozostaną chyba niepewne, póki nie
dopomoże nam ktoś z zewnątrz...
— Więc jednak wierzysz w porozumienie z Nadistotami,
kiedyś, w przyszłości — przerywam.
— Nie o tym myślę. Model hierarchicznych bytów
w biokosmosie bynajmniej nie usunął tradycyjnego obrazu
kosmitów, a tylko niepomiernie wzbogacił go o całkiem nowe
panoramy. Musi istnieć wiele planet na tyle podobnych do
Ziemi, że zasiedlonych przez trzy pierwsze generacje bytów:
odpowiedniki roślin i zwierząt oraz psychozoa z naszego
poziomu, z którymi kontakt nie natrafia fizykalnych prze-
szkód. Takich właśnie kosmitów dotyczą wszelkie rozważania
egzosocjologów. Od dawna debatują oni, czy istnieje wiedza
uniwersalna, wspólna dla wszelkich cywilizacji kosmicznych.
Ściągając problem na Ziemię, chodzi zwłaszcza o to, czy
nauki ścisłe (przede wszystkim matematyka i fizyka) są przez
nas odkrywane jako coś realnie występującego w naturze,
czy też subiektywnie tworzone. W tym ostatnim przypad-
ku, ich zasady byłyby zdeterminowane wyłącznie strukturą
naszego mózgu. Równocześnie trwa spór o uniwersalność
nauk przyrodniczych jako sztywnego obrazu rzeczywistości.
Przecząca odpowiedź w obu tych dylematach oznaczałaby,
że form umysłu — zasadniczo różnych — jest tak wiele, ile
odrębnych dróg psychogenezy na osobnych planetach. Wte-
dy masz odpowiedź na swoje pytanie: logiki nie tylko mogą
być różne, ale nawet muszą.
— I to wszystko w obrębie naszej, trzeciej generacji
bytów? — chcę się upewnić.
— Właśnie. Ten punkt widzenia nie dotyczy Nadistot,
a przypomniałem ci go tylko dla kontrastu. Skoro pode-
jrzewamy, iż nasza wizja świata, wypielęgnowana w długim
pochodzie ducha ludzkiego, okaże się fałszywa dla innego
umysłu, stojącego na podobnym poziomie — to cóż mówić
o Nadumysłach z wyższej fazy materii?! Choć to truizm,
warto go mocno zaakcentować: logika Nadistot na pewno
nie ma nic wspólnego z naszą. A nawet, mówiąc o jakiejkol-
wiek ich logice, chyba nadużywamy terminu językowego.
Może nasza logika jest swoistym substytutem czegoś, czym
kierują się Nadistoty (podobnie, jak — w rażącym uprosz-
czeniu — instynkt nazwałby ktoś namiastką rozumu).
A mnie wciąż dręczy wcześniejsze pytanie, które ugrzęzło
w ferworze dyskusji: jak tutejsze Nadistoty radziły sobie
wówczas, gdy na Zielonej nie było ludzi? Ponawiam je.
Robert zamyśla się.
— No cóż... — zaczyna z wahaniem. — Prawdę znają
tylko one. Dla siebie. Bo nawet gdybyśmy przejęli obraz
wytworzony w ich Nadumysłach, byłby niezrozumiały — ale
zgoła inaczej niż tekst w obcym języku (wtedy przynajmniej
wiemy, że to jakiś tekst). Tu mielibyśmy informację z innego
poziomu.
— „Nadinformację"? — żartuję.
— Żebyś wiedział — odpowiada Robert całkiem serio.
— Jak zwierzę nie pojmie filozofii, tak samo nasza myśl
pobłądzi na szlakach Nadmyśli i zagubi się bezradnie.
— Dlaczego?
— Bo gdyby Nadumysł ogarniał świat właśnie tak, jak
my go ogarniamy — byłby po prostu umysłem.
Niecierpliwie przerywam:
— Jednak to, co mnie nurtuje: — czym karmiły się
Nadistoty przed dotarciem ludzi na Zieloną? — musi mieć
obiektywne rozwiązanie. One nie narodziły się ani z morskiej
piany, ani z głowy Dzeusa, tylko ewoluowały od bardzo
dawna, doskonaliły się z biegiem er geologicznych; jak my,
i jak każda populacja jestestw żyjących. Obojętne co rozpat-
rujemy: biocenozę, gatunek, planetę, miasto, naród, wiersz
— wszystko to ma własną historię...
— Tylko dla nas! — tym razem przerywa Robert.
- Jak to?
— Ciąg zdarzeń, owo pojęcie tak mocno w nas wkorze-
niono, iż nie rozmyślamy nad jego rzeczywistym sensem
— może być konstrukcją wzniesioną przez ludzki umysł
według reguł stosowanych do jego struktury: więc w zgodzie
z wbudowanym w nas przez ewolucję poczuciem upływu
czasu — jednokierunkowym, nieodwracalnym.
— Irytujesz mnie — mówię bez ogródek. — Ważne, jak
my widzimy te sprawy. Trzy wieki temu istniała Zielona, taka
sama jak dziś. Pierwsi ludzie urodzeni na tym roślinnym
globie wpadli — nic o tym nie wiedząc — pod pręgierz
niszczącej siły. Niech to będą Nadistoty. Choć niezauważal-
ne dla naszych pojęć, przecież nie bytują one poza czasem
i przestrzenią. Albo już wtedy mieszkały tutaj, albo zwabiło je
nowo powstałe żerowisko.
- Tę ostatnią możliwość badam — mówi Robert bardzo
poważnie. Jego twarz przybiera surowy, niemal zacięty
wyraz.
— To się wiąże z rozpaczliwym podejrzeniem... — pode-
jmuje, i nagle urywa.
Wpatruję się z przestrachem w lekarza, najwidoczniej
zdruzgotanego swoją bezsilnością wobec zagadkowej choro-
by pustoszącej w nas człowieczeństwo. A on ciągnie trochę
spokojniej:
— Cieszyłbym się, gdyby Nadistoty przebywały tu, na
miejscu.
Milczę, ale chyba znać po mnie kompletne zaskoczenie,
bo Robert zastrzega:
— Nie dziw się niczemu. To wszystko jest szalenie
skomplikowane. Problem tajemniczej siły, która nas roz-
kojarza, może dotyczyć nie tylko grupki przycupniętej na tym
globie, lecz i całej ludzkości. Najpierw odganiałem tę myśl jak
natrętną muchę. Potem wziąłem się w garść, bo chowanie
głowy w piasek niczego nie zbuduje (tak nie postępują nawet
strusie, którym jakiś kpiarz tę czynność przypisł).
— Posłuchaj uważnie — zachęca Robert. — Nie znamy
zakresu możliwości Nadistot. One mają ograniczenia, gdyż
inaczej byłyby bogami, i nic by już nie zostało nowego dła
Ponad—Nadistot oraz jeszcze dalszych faz materii w sztafecie
biokosmosu ku coraz wyższej doskonałości (a mówiąc nauko-
wo: ku sukcesywnemu zmniejszaniu entropii). Dlatego nie
wiemy, czy — aby się karmić ludzkimi umysłami — muszą
one, ujmując obrazowo, stać przy nas. Jest przecież do
pomyślenia, że siedzą sobie gdzieś z dala, w innym układzie
planetarnym (albo w przestrzeni kosmicznej?), i stamtąd
oddziałują na nas: bądź zapuszczając naturalne „wypustki"
swych narządów trawiennych pod postacią jakichś bioprą-
dów, bądź aparaturą techniczną wzbudzającą stosowne pola
sił.
— To źródło musiałoby znajdować się stosunkowo blisko
— wtrącam — skoro już po dwóch latach pobytu na Zielonej
odczuliśmy niedomogi pamięciowe.
— Nieco wcześniej pojawiły się symptomy apatii, co
może stanowiło „przygotowanie potrawy" przed konsum-
pcją. O tym nadmieniam marginesowo. Natomiast nie
zgadzam się z twoją tezą. Po pierwsze, Nadistoty mogły
wykryć naszą obecność już podczas podróży. Sądzę, że
zamrożenie ciał w hibernatorach nie udaremniało im tego,
choć było okolicznością utrudniającą rozpoznanie. Po drugie,
skąd wiesz, czy nie manipulują one właściwościami samej
przestrzeni w taki sposób, by — w pewnym sensie przenico-
wując ją — wydostawać się momentalnie ,,na drugą stronę"?
Wówczas uniezależniłyby swoje sygnały od kłopotliwej barie-
ry prędkości światła.
Czuję dreszcz grozy. Pytam wprost, by postawić kropkę
nad ,,i":
— Myślisz o zniewoleniu Ziemi?
Robert jeszcze bardziej smutnieje.
— Tak — mówi wolno. — Zająłem się sprawdzeniem,
czy tam wszystko w porządku.
— W jaki sposób?
— Badając programy radiowe. Z jednej strony, mogą
zawierać bezpośrednie wzmianki o jakichś niepokojących
symptomach. Z drugiej zaś, starczy wykrycie kilku rażących
błędów, na dowód luk pamięciowych u sprawozdawcy albo
zaproszonego gościa.
— To ostatnie wymaga ostrożnego podejścia — zauwa-
żam.
— Oczywiście. Mam na myśli takie przypadki, jak
pomylenie Arystotelesa z Arystydesem, o czym ci wspo-
mniałem. I niejeden, ale więcej. Nadto można ustalić, czy są
to okazjonalne potknięcia, czy też problem obejmujący
ludzkość. Starczy porównać wybrane losowo dwie grupy
audycji: najświeższą, będącą przedmiotem podejrzeń, oraz
próbkę kontrolną starszą o dekadę. Rozporądzamy dostate-
czną liczbą nagrań.
— I... co? — pytam z lękiem.
— Te błędy, które wykryły komputery, nie podsycają
obaw. Jedne świadczą o niesumienności publicysty (czego nie
da się przecież uniknąć), inne mogą być pozorne: niedawne
odkrycia, których nie znamy, rzuciły nowe światło na dany
problem.
Ulżyło mi.
— Więc na razie w porządku.
— Tak. To znaczy, osiemnaście lat temu był z tym spokój
na Ziemi.
Nabieram przekonania, iż ten wynik —jakże szczęśliwy!
— popiera mą hipotezę wiwisekcji. To układa się w spójny
obraz. Przebadanie paru miliardów ludzi chyba przerasta
możliwości techniczne Nadistot. A w każdym razie — dowie-
dzenie się, czym jest nasz umysł, zgoła nie wymaga eks-
perymentu na tak obłędną skalę. Nikt nigdy nie zamierzał
rozkruszać całych kilometrów sześciennych raf koralowych
tylko po to, by poznać budowę pojedynczego polipa. To samo
dotyczy atomów, cząsteczek, komórek oraz wszelkich struk-
tur powielanych przez przyrodę w zawrotnej obfitości kopii.
Wprawdzie umysł umysłowi nierówny, ale zasadniczy jego
schemat jest stały, jako wytwór antropogenezy. O radiacjach
osobniczych zaś, w postaci zróżnicowania intelektów i emocji,
można się dowiedzieć biorąc na warsztat statystyczną próbkę
pewnej liczby umysłów, dobraną według płci, wieku, zawo-
du, rasy, przyrodniczego i cywilizacyjnego środowiska, a mo-
że jeszcze innych cech, do których my nie przywiązujemy
wagi. Psychiczne rozkojarzenie kilkuset ludzi, równomiernie
wyłonionych z obszaru całej Ziemi, wprawdzie budziłoby
w poszczególnych wypadkach niepokój lekarzy, lecz globalny
charakter zjawiska mógłby ujść uwagi, zwłaszcza przy braku
nowych zachorowań. Dla niepoznaki, Nadistoty mogłyby
wyłączyć z takich badań spikerów telewizyjnych.
Co innego — nasza dwunastka. Tworzymy grupkę sta-
rannie wyselekcjonowaną. Zdani tylko na siebie, oddzieleni
od Macierzy pustką osiemnastu lat świetlnych, pod wieloma
względami — których wyliczać nie warto — możemy stano-
wić niepowtarzalny przedmiot eksperymentów. Później dołą-
czył Sed, absolutny unikat restytuowany z doświadczalnej
populacji niemych leśnych koczowników do statusu kultural-
nego człowieka. W sumie, gratka mogąca zachwycić nawet
najwybredniejszych eksperymentatorów.
Zwierzam się z tych domniemań Robertowi. On obstaje
przy swoim.
— Mówisz: króliki doświadczalne. No cóż... Chyba Nad-
istoty mają żądzę wiedzy, nieodzowną rozumnemu jestestwu.
Ale czy to znaczy, że pragną zdobywać tę wiedzę akurat od
nas: z niższego poziomu? Gdybyś mógł wchłonąć zasób
informacyjny królika, podłączając się rozumiejąco do jego
mózgu, nie rozszerzyłbyś przez to własnego obrazu świata,
gdyż to nie miałoby nic wspólnego z twym sposobem
ogarniania rzeczywistości. (Przykład pasuje, bo i tu, i tam
— różnica jednej generacji).
— Ale poznałbym psychiczne stany zwierzęcia — re-
plikuję.
— Nadistoty mogą to samo robić z nami, lecz przy okazji.
Trudno uwierzyć, by poświęciły całą społeczność tu urodzo-
nych kosmicznych przybyszów, do ostatniego, udaremniając
powstanie nowej kultury planetarnej. Chodzi nie o altruizm,
tylko własną korzyść. Pionerska kolonia, urządzająca się od
podstaw, to nader wdzięczne pole badań. Podkreśliłeś ten
aspekt mówiąc o nas samych. Tropiciele z czwartej generacji
mieli taką samą sposobność trzy wieki temu. Przypuśćmy, że
wtedy upodobali inny eksperyment naukowy: kosztem znisz-
czenia potencjalnej kolonii kosmicznej stworzyli populację
leśnych ludzi. W takim razie — wciąż podążając za twym
rozumowaniem — skusiła ich namiastka pitekantropa. Przy
całkiem innych warunkach wyjściowych niż ongiś na Ziemi,
dało to obraz w krzywym zwierciadle. Ale mniejsza z tym.
Upływa trzysta lat (może to dla nich niewiele?), i historia się
powtarza. Jeśli nawet nie żałują, iż przedtem z dwóch
możliwych testów wybrali wykoślawiony model antropoge-
nezy — cóż skłania ich teraz do przekreślenia perspektywy
oszałamiających badań modelu cywilizacji wznoszonej na
zupełnym ugorze? Dublowanie eksperymentu wówczas, gdy
nieoczekiwanie da się zastąpić go innym, równie ciekawym
— nie przekonuje mnie.
— Mogą bronić czystości tamtego doświadczenia — zau-
ważam. — Od początku zadbali, by oblicze tutejszej przyro-
dy ustrzec przed zmianami. Czymże innym wytłumaczyć, że
zapobiegli wyhodowaniu wówczas jakichkolwiek ziemskich
roślin i zwierząt.
— Ja trwam przy swojej propozycji, gdyż wydaje się
prostsza — oznajmia Robert. — Więc konsumpcja, o tyle
dosłowna, o ile można — zamiast befsztyku — podać na
obiad treść umysłu. Bo wykluczam, by Nadłstoty korzystały
bezpośrednio z naszej wiedzy. Ty także nie zmądrzałbyś od
zasobów informacyjnych królika. Na cóż im taka wiedza?
Albo ją posiadają jako poziom wstępny (niby abecadło
i tabliczka mnożenia), albo ich rozumienie świata opiera się
na zgoła odmiennych zasadach.
— Jeśli przyjąć twój punkt widzenia — wtrącam pojed-
nawczo — to może Nadistoty jednak przyswajają sobie jakiś
zakres potencjału ludzkich umysłów; na przykład określone
idee. A wtedy, drogą nieznanego procesu, przetwarzają nasze
myśli na coś zupełnie innego.
— Więc Nadmyśli — konstatuje Robert.
— Tak.
— Wątpię, by Nadistoty uzyskiwały ten produkt koń-
cowy wprost, czyli w uzależnieniu od waloru naszych myśli.
Zresztą, to kłóciłoby się z jedym z założeń samej teorii.
— Jakim? — zapytuję.
— Że dana generacja bytu może się utrzymać wyłącznie
n; materiale energetycznym generacji poprzedzającej. Zna-
czy to, iż ludzki umysł jest strawą — w sensie dosłownym,
właśnie kalorycznym — dla „ciała" Nadistoty, należącego do
tej samej fazy materii co on. Tak odżywione w ramach
jakiegoś procesu trawiennego, „ciało" to z kolei dostarcza
energii funkcjom wyższym, psychicznym: pracy Nadumysłu.
— Co kryje definicja, że „ciało" Nadistoty jest równo-
ważne ludzkiemu umysłowi? — zapytuję. — Analogię?
Przenośnię?
Robert waha się.
— No cóż... Pewne przybliżenie, mające upoglądowić coś
niewyobrażalnego dla naszych potocznych, zdroworozsąd-
kowych pojęć.
— Także umysł jest niewyrażalny wprost — nadmie-
niam. — Czyżby tamto „ciało" stanowiło podobnie ulotną,
zwiewną emanację materii?
— Właśnie dlatego bierzemy je w cudzysłów, bo ciałem
przywykliśmy nazywać coś widocznego i namacalnego.
— Jak to sobie wyobrażasz?
— Na przykład, że ono jest obudowane swoistym futera-
łem. Przyrównajmy go do muszli ślimaka, albo pancerza
-
żółwia. Ten futerał widzisz bez przeszkód, lecz w żaden
sposób nie domyślasz się „ciała" w nim zawartego. Ale nie
przyjmuj tego obrazu dosłownie. Zakładając, że futerał jest
jak najbardziej prawdziwy i postrzegalny, choć pod mocno
zakamuflowaną postacią — znów musimy go uznać za pewne
przybliżenie, takie jak bohrowski planetarny model atomu.
— Dobrze, futerał mamy. A „ciało"?
— Ono może być rozprowadzone w tym właśnie sie-
dlisku, nawet równomiernie —jak w żywej tkance mieszczą
się hormony, których odkrycie wymagało złożonych metod,
bo nie rzucają się w oczy. Tu natomiast, zapewne z samej
swojej natury, skutecznie opiera się ono naszym badaniom.
— Ale czym jest taki futerał? — nastaję. — Czy da się go
zobaczyć gołym okiem?
— Albo tak, albo nie. Może nim być na przykład
promieniowanie kosmiczne. A może być również Zielona.
Cały glob... Swoją drogą, byłby to nieoczekiwany pomost
do twej hipotezy planety —potwora.
Zamyślam się, a Robert podejmuje:
— Sam Snerg nie wypowiedział się, jak pojmować rów-
norzędność „ciała" Nadistoty i umysłu ludzkiego. Na pewno
miał własną wizję. Nie przedstawił jej. Powtórzył ten sam
błąd wyzierający z wszelkich jego wywodów: że adresował je
do współczesnych, choć przerósł ich o głowę. Czy to przez
skromność, którą podkreślają jego biografowie z tamtych lat,
czy z nieśmiałości, jaka go wyróżniała nawet u szczytu sławy,
nie prezentował się obywatelem przyszłych, dojrzalszych
epok, tylko dziecięciem swojego wieku. Gorąco pragnął być
zrozumiany przez tych, którzy jeszcze nie mogliby go zro-
zumieć, gdyby przemówił pełnym głosem.
Mija pół roku od tamtej dramatycznej rozmowy. Dużo?
Mało?... Miewam złudzenie, że czas kręci się jak karuzela
— miarowo, bez wstrząsów zwracając za każdym obrotem to
samo. Tu i ówdzie dopatruję się istotnych zmian (na lepsze?
na gorsze?), ale potem macham ręką. (Myślę o zmianach
zachodzących w nas samych; bo w krajobrazach — są
oczywiste). Jeśli takowe sączą się, to nie z dnia na dzień.
Więc ich nie widać. Bo my żyjemy właśnie z dnia na dzień.
Najpierw nosiłem w sobie portret planety-potwora, tym
uparciej, że na przekór hipotezie Roberta. Potem skłaniałem
się na jego stronę. A byłoby zbawienne, gdyby żaden z nas nie
miał racji. Może tak jest rzeczywiście, bo nie sprawdziło się
ostrzeżenie Roberta: — Wóz albo przewóz! — Tymczasem
i nie odlecieliśmy stąd, i żyjemy po dawnemu. Czy bardziej
osowiale? Może... Melancholia Zielonej spowalnia wszelkie
rytmy. Ten glob był zawsze sielsko-nijaki, a teraz jakby
zgnuśniał — pomimo że na nim i barwniej, i głośniej.
To jakaś nieokreślona gnuśność. Może fluid przymglone-
go nieba, dni przez okrągły rok jednostajnie równych nocom,
braku znaczniejszych wulkanów i trzęsień ziemi, a nawet
coraz większej rzadkości burz? Albo odwrotnie: apatia jest
w nas samych, lecz my, wzbraniając się przyznać do niej,
poszukujemy odbić w przyrodzie.
Automaty spełniają programy sprzed roku, albo dwóch
lat. Wtedy nikt nie brał w rachubę opuszczenia Zielonej:
zagospodarowywaliśmy Ojczyznę z wyboru. Potem cień
Nadistot kazał mieć się na baczności. Teraz spokojniej,
tamten rozgwar przycichł. A inwestycje rosną zwykłym
biegiem, jak gdyby nigdy nic. Skomputeryzowane centrale
działają rzetelnie i beznamiętnie - - ani ponaglane, ani
hamowane przez mocodaców.
Coraz mniej i coraz niechętniej ingerujemy w cokolwiek.
Z mieszanymi uczuciami oglądam podziemne urządzenia
wokół Domu, odwiedzam dalej położone przetwórnie, siłow-
nie, kopalnie. Bardziej odzwierciedlają one zamierzenia na
wyrost niż dzisiejsze potrzeby naszej mikrospołeczności.
Żebym wiedział, że to wszystko się przyda! Robert
przestał nalegać na rychły odlot, jakby przyjął postawę
wyczekiwania. Niby jest lepiej niż przedtem. Ale przecież to,
co nas dotknęło, nie było snem. I nie znikło. Czy niedowłady
pogłębiają się? Bardzo trudno rozstrzygnąć.
Chciałbym mieć pewność, że luki pamięciowe i spowol-
nienie reakcji psychicznych zatrzymają się na tym poziomie.
Ale któż to zaręczy? I ja, i chyba my wszyscy odczuwamy te
niedomogi coraz mniej uciążliwe. Bez żenady wspomagam)
się podpowiedziami komputerów. Przywykliśmy do tego tak
samo naturalnie, jak ktoś o słabym wzroku — nosi okulary
i przecież nie czuje się kaleką.
Rodzi to jednak dotkliwe zagrożenia. Człowieka wyróż-
nia wyjątkowa plastyczność. Ta cecha walnie dopomogła
nam wznieść się ongiś nad zwierzęcy poziom przodków.
Łatwo przywykamy do zmienionych warunków. Nieraz to,
co w perspektywie uznawaliśmy za nieznośne, może wydać się
na co dzień wcale nie gorsze od poprzedniego, a tylko inne.
Wtedy przestajemy rozpamiętywać, co było dawniej — zwła-
szcza w miarę jak czas zaciera obrazy.
Nasze bardzo szczególne położenie jeszcze pogłębia to
niebezpieczeństwo. Wiele zapominając, zatracamy ostrość
różnic między tym co było, a tym cojest. Nawet nie potrafimy
skrupulatnie tego sprawdzić, gdyż nie instruowaliśmy kom-
puterów pod takim kątem widzenia. W ten sposób można
zjeżdżać po równi pochyłej do poziomu leśnych ludzi,
w błogim samouspokojeniu, że wszystko jest w porządku.
Ta ustawiczna nieokreśloność, zawieszenie między znajo-
mym dzisiaj, mglistym wczoraj i zagrożeniami jutra, nieci
drażniące refleksje. Chwilami żałuję, że opuściłem Ziemię
i wszystko na niej. Wszak nie byłem banitą. Na trakty
dalekich gwiazd powiódł mnie pęd odkrywania nowości.
I wątły płomyk nadziei, że gdzieś znajdziemy Nową Ziemię.
Szansa nie była większa niż jeden do tysiąca, lecz stawka
warta tego hazardu. I dziś potwierdziłbym to - - o ileż
mocniej, bo z pozycji szczęściarza! — gdybym wiedział, że
stoimy na twardym gruncie. Cóż, kiedy nasi poprzednicy,
zdobywcy Zielonej, tak samo ufni — przemienili się w niemo-
wy...
Nasiąkam podejrzliwością. Gdzie tylko się da, i w nas,
i poza nami szukam symptomów świadczących za alarmem
albo odprężeniem. Niech się dzieje cokolwiek.
Nie rozprawiamy o tym. Nawet Robert nabrał wody
w usta, jakby na coś czekał. Dlatego nie wiem, czy tylko ja tak
myślę; czy domniemania władztwa Nadistot biorą się właśnie
z takich ciągotek. Sporo ich, i są nader urozmaicone.
Najliczniejsze dotyczą zwierząt. Ten i ów stara się do-
wieść, że rażących odmienności zachowań przedstawicieli
tych samych gatunków na Zielonej i na Ziemi nie sposób
wytłumaczyć bez świadomej ingerencji z zewnątrz. Padają
przykłady zmian: rodzaju karmy i metod jej zdobywania,
rytuałów godowych, opieki nad potomstwem. Koronnym
świadectwem ma być niepłochliwość ssaków i ptaków posu-
nięta dalej niż w ojczystych rezerwatach oraz innych ob-
szarach chronionych. Kiedy jeden z kolegów popiera taki
wywód moim spotkaniem z sarną i jej dziećmi — zaprzeczam,
powtarzając argumenty Roberta. — Ale czy spamiętałem je
dobrze? — przebiega mi przez myśl. „Zachowania instynk-
towne — wyuczone — doświadczone..." Czy właśnie tak?
Chcę sprawdzić u źródła, ani trochę nie przeczuwając, jak
daleko gawęda z Robertem zaprowadzi nas obu.
Już z pierwszych zdań mego rozmówcy wnioskuję, że
w kwestii saren niczego nie przekręciłem. Zwierzam się, jak
mnie cieszy taki sprawdzian poprawy mojej pamięci. Pod-
świadomie czekam potwierdzenia — o mnie, o nas wszyst-
kich. Lecz Robert tylko patrzy przed siebie w błękit nieba nad
zwartą bryłą pobliskiego lasku. Odeszliśmy spory kawałek od
Domu. Siedzimy na niskim pagórku, z którego rozciąga się
melancholijny sawannowy krajobraz —jak z widokówki. Tu
zmiany nie narzucają się: tylko gdzieniegdzie jakieś ziemskie
zioła nie kwitnące jaskrawo, albo krzew wkomponowany
w kępę miejscowych zadrzewień, a wszystko to — mimo
jawnych różnic pokroju — wsiąka w tło rozległej po horyzont
makaty stonowanych zieleni, brązów, szarości.
Bezwietrzne popołudnie. Brak zwierząt. Może pochowały
się przed skwarem. W sąsiednich chaszczach przeciągle
zawodzi ptak, którego nie rozpoznaję; nie znam jego głosu
bądź zapomniałem.
Robert nadal patrzy przed siebie, jakby w otchłannej
pastelowej dali szukał natchnienia. Mówi o rzeczach błahych;
o wszystkim i o niczym. Albo tak to odbieram? Napomykam
o zwierzętach, temacie modnym ostatnio, dla którego spot-
kaliśmy się. — Czy rzeczywiście nowe ich behawiory kryją coś
tajemniczego?
Sądząc z miny Roberta, spodziewał się tego pytania.
Zresztą stawiam je drugi raz: problem zasygnalizowałem mu
przy obiedzie, proponując spacer.
— Grube nieporozumienie — stwierdza Robert.
— Szum wokół trybu życia zwierząt, jakie wyhodowaliśmy,
prowadzi donikąd. Pewne sprawy (choćby twoje sarny) łatwo
wyjaśnić warunkami środowiska. Inne toczą się jak na Ziemi,
a łowców sensacji zaskakują tylko wskutek ich niewiedzy albo
niepamięci.
„Łowców sensacji"... To mnie uderza, i tym zdziwieniem
dzielę się z Robertem.
— Że dotąd kolegów tak nie określałem? — uśmiecha się
— Nie było potrzeby.
— Wcale nie poniosła mnie uszczypliwość — dorzuca na
usprawiedliwienie. — No cóż... Po prostu nazywam rzeczy po
imieniu. W nas wszystkich zaszły kolosalne zmiany. Łatwiej
zauważamy je u innych niż u siebie. Sądzę, że nie ominęły
nikogo. Nawet jestem pewien.
To nie są słowa bez pokrycia. Pomnę, z jaką pewnością
siebie w tamtej pierwszej rozmowie o Nadistotach sypałem
błędami jak z rękawa.
— Zgódź się, — podejmuje Robert — że w naszym
położeniu nietrudno o tanią sensację. Mało robimy. Właś-
ciwie nic. Biesimy się. Komputery wyręczają nas w myśleniu,
automaty — w działaniu. Stąd tylko krok do wegetacji
zleniwiałych plotkarskich sybarytów, którzy twórczą pracę
zastępują sensacyjkami, ot choćby w rodzaju: — Zwierzęta
zachowują się nieobliczalnie, bo sterują nimi Nadistoty.
— Ja wcale tak nie twierdzę — wtrącam wyjaśniająco.
— Właśnie dlatego chciałem z tobą pogadać. Ale przyznaj, że
jeśli obserwacje, o których głos'no, nie są wyssane z palca, to
mogą dziwić...
— Chodzi ci o behawior zwierząt? — przerywa Robert,
chcąc się upewnić.
— Tak.
— Zrozum: z palca są wyssane nie obserwacje (nikt z nas
niczego celowo nie zmyśla), tylko pobożne życzenia —jak
zwierzęta powinny się zachowywać. „Powinny"!... To
pustosłowie, którego nie wymyśliłem, tylko powtarzam w tym
samym kontekście, w jakim je kilkakrotnie usłyszałem.
Robert nagłym ruchem wstaje, wyciąga rękę przed siebie
jak drogowskaz i woła:
— Popatrz:
Więc i ja podrywam się, by mieć lepszy widok. Chwytam
lornetkę, którą zawsze zabieram na spacer. W skupieniu
śledzę efektowny pościg na odsłoniętej równinie, gdzie napas-
tnika i jego ofiarę tylko chwilami zasłaniają drzewa albo
krzaki. Przejrzystość powietrza sprzyja obserwacji, gdyż oba
zwierzęta są ubarwione ochronnie. Przodem mknie zwinnym,
bardzo szybkim galopem dość jasna, cynamonowopiaskowa
postać o pokroju owcy, z lirowato wygiętymi rogami i specyfi-
cznym garbem między czołem a nosem: suhak, jedyna
europejska antylopa. Sporo ich tu i czują się dobrze. Główną
moją uwagę ściąga tropiciel. Jego też nader łatwo rozpoznać.
Wysmukła sylwetka drapieżcy o psiej głowie, płowoszara
z kilkunastoma tygrysimi pręgami na tylnej części grzbietu,
uderzeniami sztywnego ogona odbija się od podłoża w susach
trzymetrowej wysokości, płynnym pędem za rączym suha-
kiem. Dzieląca je odległość rośnie.
— Umknie? — pytam z przejęciem.
— Raczej nie — stwierdza Robert. — Wilk workowaty
jest nadzwyczaj wytrwały. Upatrzoną ofiarę, na krótkim
dystansie nawet szybszą od niego, dopóty goni niezmor-
dowanie, aż ta padnie ze zmęczenia.
Dramat życia i śmierci oddala się tam, gdzie skróty
wywołane perspektywą zagęszczają plamy lasków i zarośli.
Wreszcie wszystko zlewa się w sinawą toń podhoryzontalną.
Opuszczam lornetkę, wciąż pod silnym wrażeniem. Ob-
serwacja ma znaczną wartość, gdyż potwierdza zaaklimaty-
zowanie wilka workowatego. Ten król tasmańskich uroczysk,
na Ziemi — pomimo usilnych starań — wciąż zagrożony
wymarciem, widocznie znalazł tu godne warunki. To naj-
większy mięsożerca Zielonej. Wprowadzając go uwzględniliś-
my, że przywykł polować samotnie i nigdy nie napada ludzi,
więc nie powinien zagrozić krajowcom. Ale czy na pewno?
Wątpliwości ogarniają mnie właśnie teraz. Któż zaręczy, że
ten rabuś, który łatwo zabija rosłego kangura, znacznie
silniejszego niż człowiek, nie zmieni tutaj upodobań i nawy-
ków? A może już zmienił?... Łowy w biały dzień na od-
słoniętym terenie wcale nie pasują do tego, co wiem o najoka-
zalszym mięsożernym torbaczu. A czytywałem o nim tym
chętniej, że nigdy nie oglądałem go żywego; dopiero dziś, na
wolności i w ferworze pościgu.
Robert, którego indaguję w tej sprawie, przytaczając
argumenty z różnych lektur, ma odmienny pogląd.
— O, tak powstają bałamutne legendy! To, co mówisz,
kubek w kubek pasuje do reszty modnych dziś wynurzeń
o zmienionym behawiorze raz tego, raz innego kręgowca na
Zielonej.
— Ja przytaczam fakty... — bronię się.
— Powtarzasz jednostronne opinie — przerywa Robert.
— Audiatur et altera para.*' Mam na myśli zarówno
pojedyncze opisy dziewiętnastowiecznych podróżników po
Tasmanii, kiedy wilk workowaty był jeszcze pospolity,
a wzmagało się wyuzdane tępienie go, jak też późniejsze
relacje przyrodników z ostatnich paru wieków restytuowania
tego gatunku w rozległym rezerwacie obejmującym piętnastą
część jego ojczystej wyspy, z włączeniem urozmaiconych
siedlisk.
— Jak wiesz — ciągnie Robert — w drugiej połowie
dwudziestego wieku wprawdzie widywano wilka workowate-
go z daleka, a także nie budziły wątpliwości łatwe do
odróżnienia duże tropy tego stepochodnego czworonoga, lecz
żadnej z solidnie wyposażonych wypraw nie udało się złowić
kilku okazów do hodowli. Kiedy już stracono wszelką na-
dzieję, raptownie w roku dwutysięcznym (data zbyt okrągła,
żeby jej nie zapamiętać) przygodni turyści zaskoczyli o zmie-
rzchu dorosłą sztukę z czwórką podhodowanych szczeniąt.
Samica parsknęła ochryple — jak to czynią te torbacze
w chwilach podniecenia — i wraz z młodymi szparko cofnęła
się do jamy pod wykrotem powalonego drzewa. Na wieść
o tym, przyrodnicy pospieszyli z obławą i po uciążliwych
zachodach schwytali w sieci całą piątkę. Od niej pochodzi
współczesna populacja wilków workowatych.
— No właśnie — próbuję bronić swego zdania. — Nocny
zwierz, przesypiający dzień w norze. Po zdarzeniu, o którym
mówisz, zaczęto nazywać go norowcem.
Robert zaprzecza ruchem głowy.
Niech będzie wysłuchana i druga strona (łac).
— To mylące określenie powstało wiek wcześniej i nigdy
nie przyjęło się wśród zoologów. Mówisz: zwierzę nocne. A ja
ci odpowiem: tylko na krótko, i pod przymusem. Stulecie to
mgnienie oka w rodowodzie gatunku, zwłaszcza tak starego.
Począwszy od dziewiętnastowiecznych prześladowań, wilk
workowaty czasowo zmienił obyczaje. Całe szczęście, bo
inaczej — nie podziwialibyśmy go dziś. Od milionów lat był
mieszkańcem otwartych stepów, tylko z rzadka porośniętych
drzewami. Wyśmienicie przystosował swą budowę do ściga-
nia zdobyczy w przestronnym, widnym terenie. Tak polował
na różne kangury i mniejsze dzienne torbacze.
— W wyniku natarczywego tępienia — ciągnie Robert
— w połowie dziewiętnastego stulecia przestano spotykać
wilki workowate w okolicach zamieszkałych. Jednak w oba-
wie, że drapieżnik ten mógłby z ukrycia napadać owce,
tropiono go w tych ostojach, do których — wbrew swym
wymogom i przyzwyczajeniom — uszedł w miarę wzrostu
prześladowań: więc w gęste zarośla, także w góry, wreszcie do
jaskiń. Czasami nawet wykopywał nory. Ale później, otoczo-
ny opieką w rezerwacie, rychło poniechał tamtych zastęp-
czych zwyczajów, pospiesznie narzuconych przemożnym
instynktem przetrwania. W naszych czasach wilki workowate
na Ziemi wiodą taki właśnie tryb życia, jak ten wspaniały
łowca, który dal nam popis sprawności.
To, co mówi Robert, jest przekonujące. Dzieje wilka
workowatego znałem zbyt powierzchownie. Ale przychodzą
mi na myśl inne przykłady. Napomykam o pałance kuzu.
Robert wpada w słowo:
— Przestrzegałeś przed wyhodowaniem tego małego
nadrzewnego torbacza. Właściwie alarm podniósł Wiktor,
a ty go poparłeś. Zostaliście przegłosowani. Czy wiesz,
dlaczego właśnie Wiktor obawiał się kuzu?
Milczę, więc Robert wyjaśnia:
— Bo jest Nowozelandczykiem. Na tę podwójną wyspę
wprowadzono kuzu w roku 1858 jako zwierzę futerkowe. Na
wolności rozplenił się nader gwałtownie, a co gorsza, w znacz-
nym stopniu zmienił swój jadłospis. W Australii kuzu jest
wszystkożerny. Zajada liście, owoce i nasiona, także owady,
ptasie jaja oraz pisklęta. W przybranej ojczyźnie natomiast
żywi się prawie wyłącznie pączkami i młodymi pędami
drzew, niszcząc w zawrotnym tempie duże połacie lasów.
W dwudziestym wieku jego zagęszczenie przekraczało w nie-
których okolicach sześćset sztuk na kilometr kwadratowy.
Potem przyszła do głosu samoregulacja, lecz i dziś kuzu jest
najpospolitszym nowozelandzkim torbaczem.
— A więc na Zielonej — podsumowuje Robert — kuzu
ani się wyrodził, ani zdziwaczał, jak nieprecyzyjnie głoszą
niektórzy z nas. Wrócił do swych starych australijskich
obyczajów. Jest pożyteczny dzięki przenoszeniu nasion i ogra-
niczaniu nadmiaru owadów. Plądrując ptasie gniazda, a na-
wet żerując na młodych ssakach i jaszczurkach, kuzu nie
może być uznany za szkodnika, tylko prawidłowe ogniwo
w łańcucach pokarmowych.
— Teraz weź pod uwagę ptaki — podejmuje Robert.
- Najwięcej mówimy obecnie o salanganie i papudze kei.
Obydwa wprowadziliśmy na Zieloną, gdyż to gatunki rzad-
kie w Ojczyźnie. Salanganę szczególnie cenią smakosze, jako
producenta „jaskółczych gniazd" z aromatycznych roślin
spojonych śliną — z których sporządza się płynną zupę, od
wieków sztandarowe danie kuchni chińskiej.* Dla przyrod-
nika natomiast, salangana to przede wszystkim ptak po-
sługujący się echolokacją (jedyny oprócz tłuszczaka Hum-
boldta).
Koledzy mówią, że salangana była ptakiem nocnym,
a dopiero na Zielonej stała się dziennym. To nieprawda.
W przeciwieństwie do tłuszczaków — mieszkańców ciemnych
jaskiń, nocą wyfruwających na żer — dawniej salangany,
obyczajem wszystkich jerzyków, zapamiętale łowiły owady
w locie o każdej porze. (Mogą one utrzymać się w powietrzu
nieprzerwanie przez całą dobę, a nawet dłużej.) Gniazda
przylepiały do stromych nadbrzeżnych skał, czasami w ogro-
mnych skupiskach, lecz zbyt często obrabowywane z nich,
zaczęły odbywać lęgi na stropach głębokich, niedostępnych
jaskiń. Zdolność echolokacji, wytworzona ewolucyjnie dla
* „Zupa z jaskółczych gniazd" to nazwa myląca, choć powszechnie
przyjęta. Salangana należy do rzędu jerzyków. Pokrojem wprawdzie
bardzo przypomina jaskółki (podobnie jak jerzyk), lecz nie jest z nimi
blisko spokrewniona.
wykrycia w mroku lecącego owada (dzięki odbiciu od niego
fali głosowej specjalnych pisków, stale wydawanych przez
ptaka), dobrze przysłużyła się im w walce obronnej z nie
przebierającą w środkach ludzką chciwością. Na Zielonej
salangana, jako gatunek chroniony, spokojnie wróciła do
dawnego, niczym nie zakłóconego trybu życia.
— A kea? — pytam o zasygnalizowaną przez Roberta
papugę, która ciekawi mnie bardzo.
— To wyjątkowa historia. W początku dwudziestego
wieku spośród kilku form nowozelandzkich nestorów (niektóre
wytępiono wcześniej) kea nagle dała się we znaki jako jedyna
papuga drapieżna. Przedtem wszystkożerna, po zaprowadze-
niu na tych wyspach masowej hodowli owiec zaczęła napadać
je, wąskim silnie zagiętym dziobem szarpiąc tym zwierzętom
kawały mięsa, a nawet wyrywając nerki. Nie budziło to
sympatii farmerów dla ptaka, który — jako bliski wymarcia
— został wzięty pod ścisłą ochronę. W późniejszych wiekach,
kiedy zadbano o zostawianie większych partii krzewiastych
nieużytków, gdzie papugi te znajdują pod dostatkiem jagód
i owadów, coraz rzadziej interesują się owcami.
— Czy wyhodowanie kei na Zielonej nie było ryzykow-
ne? — zapytuję.
— Raczej nie. Częściowa mięsożerność tej papugi, wraz
z osobliwym sposobem pasożytowania na owcach, jest zbyt
świeżej daty aby utrwalić się dziedzicznie pod postacią
instynktu. Gdyby jednak, wskutek jakichś bodźców trudnych
do przewidzenia, tutejsza kea — wbrew obyczajom papug
— stała się drapieżcą, wybaczylibyśmy jej to samo, co
uznajemy za normanle u sów i sokołów. A co do ryzyka...
Przykre niespodzianki raptownych zmian behawioru, jakie
niegdyś sprawiła kea, kuzu i inne zwierzęta, są nie do
przewidzenia. To cena niepewności związana z wprowadza-
niem zmian w przyrodzie. Jak mówi francuskie przysłowie
— kto nic nie ryzykuje, ten nic nie ma.
— Czy jakiś gatunek może tu przepaść z kretesem?
— zapytuję. — Wskutek splotów niekorzystnych okolicz-
ności bądź wygubienia przez drapieżców...
— Byłoby nawet dziwne, gdyby wszystkie zabiegi akli-
matyzacyjne szły jak z płatka. Już teraz brak danych
o niektórych zwierzętach. Na przykład lotokoty nieźle sobie
radziły w warunkach wiwaryjnych, lecz na swobodzie znik-
nęły jak kamfora. A powinny zdradzać swą obecność podczas
lotów ślizgowych.
— Co im zaszkodziło?
— Choćby niedbałe przygotowanie środowiska. Myślę
0 braku dorodnych owocujących chlebowców. Wprawdzie
zasadziliśmy je, ale czas wyrośnięcia tego drzewa do potęż-
nych rozmiarów odpowiada kilku pokoleniom lotokotów. Nie
chodzi tylko o ogromne owoce chlebowca. Lotokot roz-
smakowuje się raczej w jego dużych lśniących liściach.
Uzależnienie tego ssaka od chlebowców ma rozległy zakres,
na Zielonej pogłębiony jeszcze przez to, że rodzima flora nie
wytworzyła tak wyniosłych drzew. Chlebowiec spełnia dla
lotokota ważną funkcję ochronną. To nocne zwierzę, o ile nie
znajdzie odpowiedniej dziupli, przesypia dzień zawieszone
pazurami na gałęzi. Wtedy tak udatnie maskuje się sylwetką
1 barwą, że do złudzenia przypomina właśnie owoc chle-
bowca.
Lecz nawet pomijając to, dla lotokota tutejsze drzewa są
trochę za niskie, a kręte ich pnie, rzadko kiedy pojedyncze,
nastroszone gęstwą poplątanych gałązek, udaremniają mu to,
do czego przywykł: wspinaczkę po dość gładkim pniu na
wierzchołek, by stamtąd lotem ślizgowym pomknąć na
sąsiednie drzewo, oddalone nawet sto i więcej metrów. Być
może, ten zdeklarowany roślinożerca zjadający owoce, pą-
czki, kwiaty i liście, zagustował w różnych ziołach sprowadzo-
nych z Ziemi. Niestety, rekordzista biernego lotu wśród
ssaków, którego cztery kończyny i ogon są tak szczelnie spięte
gęsto owłosioną, podwójną luźną skórą, że zaledwie końcowe
ich partie wystają z tego futerału — po ziemi chodzić w ogóle
nie potrafi, a czołga się jak paralityk. Konieczność wy-
szukiwania karmy poza koronami drzew, których to zwierzę
stara się nigdy nie opuszczać, zgubiłaby je w końcu.
— Lotokot nie jest w Ojczyźnie gatunkiem ginącym?
— pragnę się upewnić.
— Nie. W puszczach regionu indomalajskiego trafia się
on często. W niektórych okolicach jest nietykalny — jako
pasjonujący obiekt zoologiczny, odosobniony przedstawiciel
rzędu latawców. W innych stanowi zwierzynę łowną z czasem
ochronnym, co raduje amatorów jego delikatnego mięsa;
wolno do niego strzelać wyłącznie w locie.
— Byłoby gorzej — napomykam — gdyby tu przepadł
jakiś wyjątkowo rzadki gatunek. Zieloną traktujemy nie
tylko jako pole wartościowych doświadczeń przyrodniczych,
lecz nadto rezerwuar form zagrożonych wymarciem na
Ziemi.
— To drugie na nic się nie zda — wyznaje Robert ze
smutkiem.
— Więc jednak... — rzucam niepewnie.
— Co masz na myśli?
— No... eksploatowanie zwierząt. Bo teraz przyznajesz...
Milknę pod zgorszonym spojrzeniem Roberta.
— Może i roślin? — pyta ironicznie.
Chwila ciszy, i mój rozmówca dopowiada:
— Jeszcze wczoraj jeden z nas indagował mnie, czy
Nadistoty eksploatują rośliny!... Zamiast zwyczajnie uznać,
że ta lub owa nie przyjęła się z przyczyn naturalnych.
A nieraz powód widny jest jak na dłoni, zwłaszcza ostatnio,
kiedy nagminnie popełniamy elementarne błędy. Ale łatwiej
obwiniać Nadistoty. Jak inaczej wyjaśnić zdumienie, że
welwiczia osobliwa, ta bodaj najdziwaczniejsza z roślin,
której jedyne dwa olbrzymie wstęgowate liście — płożące się
po ziemi z pękatego niby-pnia (hypokotyla) przystrojonego
szyszkowatymi kwiatami — przez sto lat nieprzerwanie rosną
i obumierają na końcach, zgniła nam, nie zabezpieczona
przed nadmiarem deszczów. Łatwo to było przewidzieć:
każde dziecko wie, że welwiczia pochodzi z bezwodnej
pustyni Namib.
— Przypomnij sobie — ciągnie Robert — co w naszej
pierwszej dyskusji mówiliśmy o „kaloryczności" strawy Nadi-
stot: że jednakowo pomyślnie służy im każda informacja
— byle wydobyta z umysłu typu ludzkiego. Gdyż jest to
poziom trzeciej generacji bytów, właśnie równoważny „cia-
łu" Nadistot. Zwierzęta nie liczą się dla nich. O roślinach
szkoda gadać.
Aby do końca wyświetlić, o co chodziło Robertowi,
zapytuję:
— Więc czemu twierdzisz, że nie przyda się uratowanie
tutaj rzadkich zwierząt, zagrożonych wymarciem w Ojczyź-
nie?
— Bo Zieloną trzeba spisać na straty — wyznaje Robert
wolno, z wysiłkiem. — Otóż miałem spotkać się z tobą w tej
sprawie. Uprzedziłeś mnie, chcąc omówić niejasności w beha-
wiorze zwierząt. Te są pozorne. Lecz zostaje problem Nad-
istot, które pożerają nas — bezkrwawo, w ciszy i elegancji, cal
po calu...
Włosy jeżą mi się na głowie. Pytam, byle coś powiedzieć:
— Czy ogół kolegów wierzy w Nadistoty?
— To najtrafniejsze określenie. Wierzą właśnie tak, jak
dawni Grecy w bogów olimpijskich. To znaczy, na wszelki
wypadek: ,,A nuż coś w tym jest..."
— A jak ty przypuszczasz? — pytam silą inercji.
— Chciałbyś dowodów? — rzuca Robert oschle, o co
trudno mieć pretensje, gdyż temat staje się nie do zniesienia.
Milczę ponuro.
— Ciekawi cię, czy właśnie Nadistoty? A nawet jeśli nie
one — niczego to nie zmienia. To planeta nie dla nas. Tak czy
inaczej, oddziałuje tu zagadkowy destrukcyjny czynnik,
który udaremnia opanowanie globu. Z tą samą mocą, z takim
samym naporem bezwładności stanie on na przekór odwadze
i nadziejom każdego Ziemianina, który chciałby nas kiedyś
zastąpić za Zielonej. Pionierzy przegrali. A my musimy wyjść
cało z opresji, i wróciwszy do Ojczyzny, na wszystkich
mapach opatrzyć Zieloną wieczystą przestrogą: TERRA
ODIOSA — Ziemia Przeklęta.
• * *
Taśma czasu wiruje coraz prędzej. Nie są to olśnienia
ani katastrofy, słoneczne radości bądź czarne rozpacze.
Po prostu z rozgorączkowaniem sposobimy się do odlo-
tu. Już odrzuciłem naiwną wiarę, że skoro nie nękają nas
grzmiące kataklizmy w otoczeniu, ani bolesne dramaty
wewnętrzne — możemy spać spokojnie. Teraz wiem, że
nie będzie dzwonu na trwogę, żadne znaki na niebie i ziemi
nie ostrzegą w porę. Musimy odłączyć swój los od losu
Zielonej.
Start ma nastąpić za tydzień. Może odwlec się trochę, bo
nic przestrzegamy tego terminu rygorystycznie. Wątpię, aby
jakieś wydarzenia skłoniły nas do panicznej ucieczki. A prze-
cież jest co przemyśleć. Zostawiamy Zieloną sobie samej, jej
własnym prawom i przyrodniczym kolejom losu. Dokonaliś-
my sporo zmian w wyglądzie i funkcjonowaniu globu.
Rozliczne budowle, przetwórnie i urządzenia, jakie wznieśliś-
my, pochłonie puszcza, i może po wiekach jacyś astronauci
będą rozważać, czyje to dzieło (Oby tu nie przybyli na swoją
zgubę!) Wycofujemy natomiast wszystkie układy cybernety-
czne. Od kilkunastu dni ściągamy do bazy patrolujące teren
automaty, roboty i wszelkie konstrukcje wyposażone w pa-
mięć. Sprowadziliśmy również pozostałe androidy, nie wyłą-
czając Talii i Erato, które dotąd towarzyszyły swym part-
nerom, tworząc oddzielne pary nie komunikujące się z sobą.
Nie mogliśmy bowiem ryzykować, że nadistoty jednak poży-
wią się informacją zdeponowaną w sztucznych układach, po
czym, pełne wigoru, dobiorą się do nas w podróży, lub nawet
sięgną na Ziemię.
Cała akcja zakończyła się wczoraj. Aparaty zniszczyliś-
my, oprócz tych, które zabieramy w drogę.
Co innego — dodatki obcej flory oraz fauna, której tu
w ogóle nie było. Przeistoczyły twarz planety, bo cóż solenniej
przesądza o obliczu globu, jego tętnie, jego duszy — jak
właśnie królestwo Życia? Te dary zostawiamy, z całą należną
dbałością o los osobliwie posztukowanej biosfery, w której
łatwo wyodrębnić trzy elementy niezależnie, bo nie spokrew-
nione wzajemnie: miejscową florę, wtręty z Ziemi oraz
hipotetyczne Nadistoty, najprawdopodobniej obcego pocho-
dzenia. To nic, że Zielona nie przyda się ludziom. Jest
przecież komórką rozległej, dziś jeszcze nieograniczonej dla
nas tkanki biokosmosu, i coś znaczy w procesach jego
przemiany materii. Byłoby barbarzyństwem zniweczyć tę jej
twórczą rolę, lub choćby tylko uszczuplić.
Relacje między rodzimym życiem na Zielonej a tym,
które wprowadziliśmy, bez wątpienia istnieją, lecz nie grożą
poważniejszym zachwianiem przyrodniczej równowagi. Tu-
tejsza flora, zróżnicowana znacznie słabiej niż ziemska, jest na
tyle plenna i krzepka w swoim środowisku, że nie grozi jej
1
zagłuszenie ze strony importowanych roślin ani spasienie
przez zwierzęta. Jeśli natomiast przepadną jakieś gatunki tu
wprowadzone, zwalnia to nas od odpowiedzialności: i tak są
czynnikiem nadprogramowym.
Ważne, że również leśnym ludziom te zmiany nie za-
szkodzą. Dane, jakie zebraliśmy, świadczą nawet, że już teraz
krajowcy sporo zyskali. Przedtem dieta koczowników spro-
wadzała się do miejscowych roślin, wprawdzie nie monoton-
nych smakowo, lecz pod względem spełnienia zawiłych
wymogów ludzkiego organizmu jakże dalekich od specyfiki
ziemskiej flory! Już w dwudziestym stuleciu znano ścisłe
powiązania między najsubtelniejszymi detalami budowy
bardzo złożonych substancji produkowanych przez jedne
ustroje a ich przyswajalnoscią dla innych, choćby genetycznie
nader odległych. Hoimar von Ditfurth dawał wtedy przykład
cytryny, przez którą wytwarzana witamina C pasuje do
określonej części komórki człowieka tak dokładnie, jak klucz
do zamka — co byłoby wręcz nieprawdopodobne, gdyby nas
nie łączyło pokrewieństwo z drzewem cytrynowym.
Tuziemcy mogliby na tych zmianach zyskać znacznie
więcej, gdyby... Właśnie. Tu leży pies pogrzebany. Z pewnoś-
cią skorzystałby pitekantrop, nawet jego przodek australopi-
tek: ogniwa pnące się wzwyż po szczeblach przystanków, ku
naszej stacji pośredniej z szyldem CZŁOWIEK MĄDRY.
Żyjąc wśród zwierząt, które nagle pojawiły się w jego świecie,
zacząłby na nie polować — co pobudza inteligencję, bo
wymaga chytrości i podstępu, zbędnych przy zrywaniu liści
i owoców. Pokarm mięsny sprzyja rozwojowi mózgu, a użyt-
kowanie ognia — do czego musi dojść w takich układach
— otwiera rozległe możliwości. Z kolei, pieczone mięso
dostarcza mózgowi nowych potrzebnych składników, i krok
po kroku, z tysiąclecia w tysiąclecie wiedzie droga do
cywilizacji. Niestety, zatrzasnęła się ona przed leśnymi lu-
dźmi, którzy wprawdzie już polują na zwierzęta (co potwier-
dzają filmy dostarczone przez radiozwiadowców) — ale pod
kuratelą Nadistot nigdy się nie uczłowieczą.
I wreszcie one same: Nadistoty. Przestałem je uznawać za
sataniczne monstra. Sens ma jedynie konsumpcyjna teoria
Roberta. Wprost mi głupio, że kiedyś myślałem inaczej.
(Może to chwilowe otrzeźwienie; sam nie wiem...) A teraz
inni przejęli pałeczkę po mnie. Świat jest okrągły... Może
takie majaczenia muszą się przetoczyć, jak żelazny walec,
kolejno po każdym z nas? Dziś rano jeden z kolegów
proponował, żeby przed odlotem poruczyć automatom wy-
hodowanie groźnych drapieżników (chodziło mu głównie
o tygrysy i niedźwiedzie), a ponadto słonie i bawoły —jako
ewentualnych pogromców Nadistot, kiedy my już będziemy
daleko stąd.
Tłumaczę mu, że chęć zemsty na Nadistotach jest bezsen-
sowna: postępują tak samo racjonalnie — jak my, hodując
drób na pieczyste. A po wtóre, zwierzęta, choćby najdziksze,
im nie zagrożą — tak samo, jak źdźbło żyta nie może
świadomie spętać i udusić zająca. Tygrys ich nie zagryzie,
słoń nie rozdepcze. Może one postrzegają zwierzęta; za to dla
zwierząt z pewnością są niewidzialne (skoro i my, generacja
o stopień wyższa, nie zauważamy Nadistot).
Mój oponent upiera się jak kozioł:
— Przecież tygrys może zabić człowieka!
— Tak, jego ciało. A umysł — tylko pośrednio. „Ciało"
Nadistoty jest na poziomie ludzkiej świadomości, więc ne
zostanie pożarte przez tygrysa — ani wprost, ani pośrednio.
A Nadumysł — oczywiście tym bardziej. Dlatego .Nadistoty
są niedosiężne także dla naszej broni: jak razić kogoś, kogo ani
zidentyfikować, ani zlokalizować nie sposób?
Życie na Zielonej utrzyma więc swą równowagę. Nie
sczeznie marnie biosfera, poskładana niby organizm z roz-
maitych narządów, odrębnych a przecież posłusznych wspól-
nej całości, podobnie jak nie zgubiły jej intarsje coraz nowych
fal imigracyjnych. Zapewne pierwszą były Nadistoty; dla nas
nieprzeniknione, złowrogie, wymuszające odwrót. Potem
statek ASO dal planecie leśnych ludzi. A wkrótce my
wylądowaliśmy, by jej zaszczepić zwierzęta i obce rośliny. Co
czeka Zieloną jeszcze? Ile ona wytrzyma takich najazdów
z czterech stron nieba i z różnych generacji bytu? Czas,
odmierzany zegarem er geologicznych, jest cierpliwy.
Zielona, jak Zielona... Nigdy nie była naszą, i nią nie
będzie. Moje myśli błądzą daleko, w świat barw, dźwięków,
zapachów, jakże podobny — a mimo to, diametralnie różny.
W czerni nad głową, wokół słabej żółtawej gwiazdki — tak
podobnej do innych — w którą nocami wwiercam wzrok
coraz częściej i coraz uporczywiej, krąży Ona: Ziemia. Czyż
dopiero widmo Nadistot musiało mi uświadomić, że Ojczyznę
ma się jedną?
Dziś dla mnie sprawa Ziemi to nie tylko nasz powrót
w domowe pielesze, a sprawa Nadistot — nie tylko ich
szarogęszenie tutaj. Oba problemy splatają się w mej wyobra-
źni ogromną, obezwładniającą trwogą. Bo gdyby się splotły
w rzeczywistości...
Nie wiemy, skąd się wzięły Nadistoty na Zielonej; jak
dopadły pionierów z ASO, a potem nas. Gdybym roz-
porządzał dowodem, że omotały nas już podczas rejsu —
przeciwastawiłbym się powrotowi na Ziemię, choćby za cenę
samowolnego zniszczenia „Sindbada": nie wolno naprowa-
dzić napastników na swój dom. Kiedy zwierzyłem się z tych
obaw Robertowi, zlecił komputerom poszukiwanie dowo-
dów. Na szczęście, nie znalazł ich w naszych działaniach
i wypowiedziach sprzed wylądowania.
Co prawda, Robert nie jest stuprocentowo przekonany
o tym. Od jakiegoś czasu rozważa, czy możemy się oprzeć na
komputerach jako arbitrach niezawodnych, to jest odpor-
nych na obce wpływy. Moją uwagę, że one przecież zawieść
nie mogą, kwituje refleksją:
— Skąd ta pewność? Gdyby ci zasugerowano parę lat
temu, że ktoś będzie zwyczajnie, na co dzień odżywiał się
twoim umysłem — roześmiałbyś się. Dziś tak samo egzotycz-
ne nam się wydaje, by owo coś mogło uszczuplić informacyj-
ne zasoby komputerów.
— Jakże: uszczuplić? Jakim sposobem?
Robert zamyśla się.-
— Może tak, jak rdza uszczupla zapas czystego żelaza
w sztabie... Doprawdy, nie wiem.
Najgorsze, że jeśli zawiodą komputery, superarbitra już
nie znajdziemy. Przecież ustalenie tych naszych wiadomości,
które Robert nazwał wiedzą pewną, i oddzielenie od tego
co zapomnieliśmy — nie może być spełnione przez nas
samych. Trzeba sprawdzić czy nie zostały porażone także
komputery.
Rozważać to możemy porównując z tym, co rzuca się
w oczy; co potrafimy stwierdzić obiektywnie. Wydaje się, że
dla Nadistot strawny jest tylko intelekt (do którego należy
włączyć znaczną część osobistych wspomnień). Sfera moral-
ności, obyczajów, sumienia, wychowania — chyba jest dla
nich próżnią: nie spostrzegliśmy naruszenia wymienionych
wartości u kogokolwiek z nas. Natomiast nieznaczny regres
emocji może być wtórny, wiążąc się z przytępieniem spraw-
ności umysłu.
Na pierwszy rzut oka wskazywałoby to, że Nadistoty
zwrócą swe racjonalne, aprowizacyjne zainteresowania ku
komputerom, najidealniejszym zaś ich spichlerzem stanie się
Bank Pamięci. Bo czymże innym jest treść tych urządzeń, niż
substratem intelektu? Dlatego ważkim, niezwykle pilnym
zadaniem było ustalić, czy one eksploatują te pokłady
informacji. Na szczęście, mogliśmy to sprawdzić. Mamy
wystarczającą liczbę dawniejszych zapisków komputero-
wych, by je porównać z dzisiejszymi odpowiedziami tych
samych układów w tych samych kwestiach.
Test sugeruje, że Nadistoty albo nie mogą, albo nie chcą
czerpać pożywienia (to jest informacji, inaczej niż u źródła,
tzn. wprost z żywego mózgu. Dobrze to, czy źle? O tyle
dobrze, iż — przynajmniej na razie — możemy zaufać
świadectwu komputerów. Na dalszą metę, ocena zależy od
punktu widzenia. Są głosy opowiadające się za podsunięciem
Nadistotom właśnie komputerów jako dostarczycieli strawy
zastępczej — wówczas produkowanej dla nich z dużym
rozmachem. Ale to wymagałoby wejścia z Nadistotami
w układ, mocą którego one by przyrzekły zostawić nas
w spokoju — i teraz, i na przyszłość. A już wcześniej Robert
wykazał, że porozumienie i współpraca są osiągalne wyłączne
w kręgu jednej i tej samej generacji bytów.
Można próbować w ciemno, gdyby się okazało, że
w jakichś szczególnych warunkach Nadistoty jednak eks-
ploatują komputery. Niesie to wszakże inne niebezpie-
czeństwa. Może dopiero wówczas te stwory, świetnie
odkarmione, tak by zmężniały, że starczyłoby im sił i wigo-
ru, aby napaść Ziemię. A to właśnie najbardziej przejmu-
jąca groźba.
Jak grzyby po deszczu, mnożą się spekulacje na ten temat.
Najbardziej zadzierzyści domagają się zniszczenia kompute-
rowych zapasów informacyjnych, a nawet radzi by skasować
zapis Banku Pamięci. Żałosna to nadgorliwość oparta na
nieuzasadnionych przesłankach, że Nadistoty, pochłaniając
od nas materiał informacyjny, tym sposobem uczą się czego-
kolwiek; że dzięki nam ich Nadumysły mądrzeją. A one
przecież tylko obiadują po swojemu, może nawet w ciężkim
trudzie — któż to wie...
Jakże obylibyśmy się bez Banku Pamięci oraz rzeszy
wyspecjalizowanych komputerów w dalekiej podróży, kiedy
i załoga pogrążona w letargicznym śnie, i statek nie dowodzo-
ny żywym mózgiem wymagają niezawodnego stróżowania?
A jeśli okresowo ktoś będzie czuwał (co nieraz zachodzi
z rozmaitych względów) — też musi polegać na wiedzy
pewnej. Zadowalamy się więc tylko nie pozostawieniem
żadnych komputerów na Zielonej.
Zakusom na nasze dobra informacyjne szczególnie ostro
przeciwstawia się Robert, który ostatnio tkwi po uszy w zgłę-
bianiu sprawy Nadistot. Odnoszę wrażenie, iż problem
zajmuje go nie tylko od strony utylitarnej: naszego bez-
pieczeństwa. Chłonny umysł lekarza, przyrodnika i humanis-
ty burzy się przeciwko barierze poznania czegoś, co w sposób
widoczny i jakże efektywny, wdraża się w nasz świat i przeni-
ka codzienność. Robert nie spuszcza przy tym z oczu
zagrożenia, które bynajmniej nie osłabło, i energicznie pona-
gla do odlotu.
— Im później wystartujemy — przestrzega mnie dzisiaj
— tym więcej będziemy mieli do nauczenia się; do odrobienia
strat pamięciowych.
— Nie przypomnimy sobie tego, opuściwszy Zieloną?
Mina Roberta pozwala mi przeczuć naiwność pytania.
— Tego już nie ma w nas; tak samo, jak przetrawionego
pokarmu nie przywrócisz do pierwotnej postaci. I to nie
żadna przenośnia, bo chodzi właśnie o pokarm. Żywy mózg
jest wprawdzie materiałem bardziej opornym niż taśma albo
kryształ, dlatego niewykluczone są później pewne przebicia,
przypadkowe i nieskoordynowane. Ale to nie przekracza sfer
mitomanii.
— Może w najkorzystniejszym położeniu jest Sed — do-
daje Robert z mniejszą pewnością siebie. — Podejrzewam, iż
jemu łatwiej przyjdzie nauczyć się rzeczy, których nigdy nie
znał, niż nam — powtórnie zdobywać utracone wiadomości.
— Od czego to zależy? — pytam.
Robert zastanawia się dłuższą chwilę.
— Hm... Nie wypowiem się jako lekarz ani biolog, bo
świadomie przekraczam próg sprawdzonej wiedzy, za którym
rozciąga się nieznane. Choć do snucia takich hipotez
skłaniają mnie wyniki niektórych badań nad charakterem
zapominania przez nas istotnych, dawno utrwalonych infor-
macji — kieruję się tylko przeczuciami.
— Czy sądzisz — zapytuję nieśmiało — że mogłoby to
być coś w rodzaju...uodpornienia na konkretne informacje;
właśnie na te, które zostały skasowane?
— Chcesz porównać do szczepionek uodporniających na
jady albo drobnoustroje chorobotwórcze?
— Mniej więcej.
Robert myśli intensywnie.
— Na upartego, można to upoglądowić właśnie tak,
choć analogia jest daleka. Otóż kwas rybonukleinowy
(RNA), obficie występujący w neuronach, układa się
w spiralny łańcuch mogący przedstawiać niewyobrażalną
liczbę odmian. Każdą z nich wyróżnia porządek, wedle
którego powtarzają się wzdłuż łańcucha poszczególne skła-
dające się nań grupy chemiczne. Wielokrotne przecho-
dzenie impulsu nerwowego przez synapsę (złącze między
komórką nerwową a inną komórką pobudliwą) stopniowo
modyfikuje kolejność grup chemicznych związanych z łań-
cuchem RNA. Natomiast rytm impulsów przesądza odle-
głości między tymi grupami. W ten sposób „wytłoczony"
na synapsie wzorzec pozwala na przyszłość przechodzić
impulsom powtarzającym właśnie ten sam ściśle określony
rytm.
— I to jest mechanizm pamięci? — pragnę się upewnić.
— W najogólniejszym zarysie. Kiedy w dwudziestym
pierwszym wieku dowiódł go doświadczalnie polski neurolog
Stanisław Dymek, za co dostał Nobla — niewiele więcej dało
się powiedzieć na ten temat. Późniejsze pokolenia badaczy
zaokrągliły obraz mnóstwem finezyjnych szczegółów, lecz
jego szkielet oparł się próbie czasu.
- Właśnie te procesy — ciągnie Robert — przyjąłem za
podstawę dociekań o metodzie spożywania naszych umysłów.
Sądzę że Nadistoty, burząc wspomniany porządek, niejako
zdejmują ów wytłoczony wzór, który służył za receptę do
wielokrotnego użycia, czyli odtwarzania zapisu: bądź okreś-
lonego obrazu z przeszłości, bądź wyuczonej niegdyś infor-
macji. Jest prawdopodobne, iż taki zamach na neurony dotąd
wykorzystywane pamięciowo (może bardziej brutalny niż się
zdaje), osłabia ich późniejszą wydolność. Przeraża mnie, że
stwierdzamy u siebie nie tyle osłabioną umiejętność zapamię-
tywania świeżych informacji, co luki w dawno ugruntowanej
wiedzy.
— Czy to symptom groźniejszy? — zapytuję.
— Bez wątpienia. Neurologia ściśle rozgranicza funkcję
zapamiętywania — od przechowywania wspomnień. Ta
druga jest o wiele trwalsza, prawie niezniszczalana. Raz
wyżłobione ślady pamięciowe na ogół utrzymują się w czystej
postaci przez całe życie — na przekór zmianom chorobowym
i starości, przeszkadzającym zapamiętywać rzeczy nowe.
Wśród mnóstwa kalectw pourazowych związanych z uszko-
dzeniem mózgu, jakich dostarczyła ostatnia wojna światowa,
prawie nie zdarzało się skasowanie wspomnień dzieciństwa.
Dlatego nadmieniłem ci kiedyś, że naszych niedomogów nie
nazywam amnezją.
Więc to tak... Ostatnie chwile na Zielonej. Opodal Domu
gładka kula „Sindbada" odbija blask słoneczny, jakby za-
praszała w otchłanną dal mroku, z którego kiedyś, po latach
wynurzy się prawdziwe Słońce rozzłocone nad ludzkością.
W ciszy poranka świat, który zawiódł nasze nadzieje, lśni
wesołością pogody, jeszcze kusi pozorami spokoju. Poznaliś-
my to wszystko, przecierpieli, przemyśleli — na ile jeszcze
rozsądnie myśleć umiemy.
Na śniadanie odżywcze pigułki, by nie napełniać żołądka
przed hibernacją. Ale zasiadamy w jadalni, jak zwykle.
Rozmowa się nie klei. Jest kapitan, i Robert, i jeszcze parę
osób. Inni nie przyszli, może wolą dumać w samotności, lub
poczynić ostatnie spostrzeżenia, utrwalić je bądź tylko zapa-
miętać dla siebie (może ich już nie zdążą zapomnieć?)
— przed skokiem w sen.
Nie ma narad, instrukcji, toastów. Cokolwiek mielis'my tu
zrobić, już zrobiliśmy. Został tylko start.
Kapitan, choć wszedł w skórę dowódcy kosmicznej wy-
prawy, milczy. O piętnastej wszyscy spotykamy się w statku.
Rzeczy — prócz podręcznych drobiazgów — są tam złożone.
Ostatnie godziny w plenerze mamy dla siebie. Kolejnym
plenerem będzie dopiero Ziemia.
Stoję przed Domem w pełnym słońcu. Ze mną Sed.
W myślach cwałują kadry z przeszłości i z przyszłości.
Chwilami w ciasnym perspektywicznym skrócie widzę całe
moje życie. Wtedy wzdragam się: czyżby przedśmiertny
obrachunek? A kiedy mijam przystanek, na którym stoję:
kartkę z kalendarza obmywaną rzeką czasu — czuję żywsze
bicie serca. Tam, skąd nadpływa prąd rzeki skryty w mgłach,
kłębi się tyle lęków i upragnień...
Tam jest Zielona. I jest Ziemia. Porwany wirem wy-
obraźni uświadamiam sobie jaśniej niż kiedykolwiek, że
Wszechświat ma niepojęcie dużo takich planetarnych tea-
trów, jak Ziemia i jak Zielona. Służą one rozmaitym
generacjom bytu, i niższym, i wyższym od naszej —
za dom, za stół biesiadny, za pola bitew i areny gladia-
torów.
Na ilu takich scenach może działać jedno jestestwo
w jednym życiu? Ja doświadczyłem dwóch, i to mi starczy.
Więc odpycham natrętne obrazy z jakichś egzotycznych ziem

— na pewno prawdziwe, bo nieskończony Wszechświat
nieurchonnie gdzieś spełnia każdą treść, jaka bądź nam się
zamarzy.
Ścieśniam pole widzenia do dwóch znajomych globów:
dwóch odrębnych przyszłości. Gdzieś z głębin duszy wstrząsa
mną wewnętrzny krzyk: — Oby się one nigdzie nie zetknęły
i niczego nie wymieniły między sobą!
Kłębią się obrazy bez komentarza. Film jak wulkan. Ale
co to? Ktoś mnie ciągnie za rękę.
— Pójdziesz ze mną? — obcesowo pyta Sed.
Znowu wpadam w rzeczywistość. Szerzej otwieram oczy
i mrużę je przed rozproszonym blaskiem. Czy dam się
namówić na przechadzkę? Właściwie, chciałem oblecieć
Darencję, góry w prawo od niej, Morze Smoka, puszczę za
przeciwległym brzegiem. Ale zdążę. Po spacerze mogę i Seda
nakłonić na tę przejażdżkę. A zresztą jaka różnica, czy
pożegnam Zieloną z powietrza, czy z dołu? Dobrze. Nasz
chłopak idzie przodem, pogwizdując.
Step ciągnie się na południe, aż ku bagnom źródłowym
Kanji. To znam z mapy i z lotu ptaka. Lecz jak daleko widać
stąd, wszędzie to samo: sucha równia ziół, a na niej, niby
nieregularne przysadziste cokoły, kępy krzaków; rzadziej
— drzew. Przepatruję otoczenie: raz ziemię po horyzont, to
znów pojedyncze grupy roślinne, samotne krzewy, albo jedno
kwitnące zioło. Ciepło, ale przezroczysta mgiełka wysysa
jaskrawość barw, tutaj i tak z natury nie najlepszej próby.
Pastelowe zielenie jakby zaśniedziały. Czy naprawdę, czy mi
się zdaje?
Sed wskazuje ręką do tyłu, skośnie ku niebu, i woła:
— Popatrz, tam ciemnieje!
Chłopak zna się na pogodzie i lubi ją przepowiadać
zamiast sięgać do prognoz. Wie, że kiedy swoista szarość
zstępuje z góry, najprzód w jednym miejscu, wróży to lepką
mgłę, gęstą jak wata. Lecz tym razem mu się przywidziało. Po
przeciwnej stronie słońca niebo jest tu zawsze ciemniejsze.
Może dziś zaznacza się to mocniej, lecz nie wróży zmiany
aury. Zresztą wiem, że widoczność nie zmieni się.
Uspokojony Sed ponawia swe ulubione podchody motyli;
mało ich tu, więc tym żywsze emocje poszukiwań. A ja
wracam do przerwanych rozmyślań.
Świat Zielonej, przecież nie bezbarwny, widzę wyprany
z tych ekspresji, jakie królują w mych wspomnieniach
z Ziemi. Uwzniośliliśmy go żywymi skarbami Ojczyzny — na
ile było sensowne oraz możliwe w tak krótkim czasie. Na
naszym szlaku nie rzuca się to zbytnio w oczy. Szkółki,
wiwaria i inne urządzenia aklimatyzacyjne grupują się po
przeciwnej stronie Domu. W kierunku Darencji, na bardziej
urozmaiconej, leciutko pofałdowanej sawannie, również
w plenerze spotyka się więcej zwierząt i ziemskich roślin. Nie
brak tam cienia i wilgoci, źródełek, skał, wąwozów, co
wzmaga różnorodność siedlisk. A tu — raczej stepowy
krajobraz i stepowe życie.
— Powiedz, co będę robił na Ziemi? — z nagła pyta Sed,
podbiegając do mnie.
Zanim zdążam pomyśleć, chłopak patrzy mi głęboko
w oczy, indagując z przejęciem:
— Czy tam są leśni ludzie?
Wstrząsa mną podejrzliwy niepokój. Czyżby przygotowa-
nie usprawiedliwienia ucieczki w busz? Przecież on wie, że
zaprzeczę. A przynajmniej powinien wiedzieć. Sprawy Ziemi
zna dobrze z rozmów, z filmów, z atlasów. Dotąd nie
zauważyłem, aby coś z tych rzeczy zapomniał.
Do Seda nie pasuje podstęp. Chłopak nie zmienił swej
natury, zawsze idzie przebojem. Więc skąd to pytanie? Tym
bardziej coś tu nie gra. Silę się na spokój, wyjaśniając:
— Wszyscy ludzie na Ziemi są tacy, jak ty i ja. Innych nie
ma od bardzo, bardzo dawna. Ale...przecież ty o tym wiesz.
— To nic. Chciałem się upewnić.
Nie czekając odpowiedzi na wcześniejsze pytanie, chło-
piec w kilku susach podbiega do krzaka, w którym skryła się
mała jaszczurka, i próbuje ją stamtąd wypłoszyć. Stoję pośród
równiny, z przykucniętym Sedem w oczach, z myślami
w Ojczyźnie, gdzie nie ma ani leśnych ludzi, ani Nadistot.
Jeśli nic nie przeszkodzi, zasnę dziś, a obudzę się „jutro" — na
Ziemi. W kamienym letargicznym śnie czas stoi w miejscu.
Więc te trzydzieści lat na zegarach pokładowych, i trochę
więcej na Ziemi, popłynie poza mną. Ja sam postarzeję się
o półtora roku.
Jaszczurka chyba znalazła sposobną norkę (traw tu nie
ma), bo Sed dał za wygraną. Biegnie naprzód, przystaje,
rozgląda się po niebie w prawo. Może nadal sądzi, że tam
ciemnieje na mgłę. Czyżby wyciągnął mnie w step z gotowym
planem ucieczki skoro tylko zakryje nas biały opar i widocz-
ność spadnie prawie do zera?
Pocieszam się, że panuję nad sytuacją nie tylko dlatego, iż
pogoda się nie zmieni. Może Sed przypuszcza, że odlot musi
nastąpić w sztywnym terminie, cokolwiek by się działo.
Oczywiście tak nie jest. I w żadnym razie nie zostawimy go
1
tutaj. Niezależnie od naszych emocji, również dla jego dobra
musielibyśmy narzucić własną wolę: Sed nie dałby sobie rady
na Zielonej, bo zbyt gruntownie odwykł od naturalnych
warunków życia. Samo schwytanie uciekiniera byłoby pro-
blemem moralnym, a nie — technicznym. Zamiast szamotać
się z nim, powróciłbym zawiadomiwszy bazę przez radio. Ale
co: zabierać chłopca siłą!?
Zdobywam się na krok stanowczy i pytam Seda wprost,
czy umyślił pozostać tutaj. Po zdumionej minie chłopca
szybko poznaję, że trafiłem kulą w płot. Rezolutnie od-
powiada mi pytaniem.
— A po co?
Muszę mieć głupią minę. Jak mam wytłumaczyć swą
podejrzliwość? Sed wyręcza mnie:
— Sądziłeś, że dlatego pytałem czy będzie mgła?
Potakująco kiwam głową.
Sed dziwi się po raz wtóry:
A ja się właśnie bałem, nieznośnie bałem, że możemy
zabłądzić i „Sindbad" odleci bez nas.
Nie wątpię w szczerość tego wyznania, zaczynam roz-
trząsać postawę Seda, co przerywa mi nasz chłopak, dopo-
wiadając:
— Nareszcie lecimy na prawdziwą planetę!
Staję jak wryty. To raczej ja powinienem tak powiedzieć.
A co on ma na myśli? Muszę go wysondować.
— Czy Zielona jest nieprawdziwa?
Sed zastanawia się.
Zielona jest fałszywa jak farbowany lis.
— Nie uważasz jej za ojczyznę? — pragnę się upewnić.
— To nie ojczyzna, tylko pułapka.
Pytam uradowany:
— Więc cieszysz się, że lecimy na Ziemię?
Chłopiec poprzedza odpowiedź promiennym uśmiechem.
- Przecież ludzie są z Ziemi. I Ziemia dla ludzi. Tak
mówiłeś. A ja jestem człowiekiem.
Pogrążam się w zadumie. Jakże płoche były moje obawy,
że Sed zechce uciec. Chciałbym zgłębić, czym Ziemia go tak
pociąga. Krajobrazy, bujną przyrodę — zna z filmów. Ale czy
tylko o to mu chodzi?
Oczywiście nie tylko. Zresztą nie wspomniał o przyrodzie
— choć wiem, jak ona go pasjonuje. Za to wyeksponował
status ludzi!
Stoję na stepie, pośrodku planety odkrytej, ale nie ujarz-
mionej. Co daliśmy jej? Co wzięliśmy od niej?
Pytania te cisną się ze szczególną mocą, a zarazem
uświadamiam sobie ich paradoksalną nieokreśloność. Cokol-
wiek mnie otacza, przyrównuję do sennego majaku. Najbar-
dziej rzeczywisty w tej scenerii jest Sed, ale już nie jako
emanacja planety, którą był dla nas z początku — pomost
między dwoma światami. To przecież nie tamten Sed, nagi
i niemy znajda z puszczy.
— Co będę robił na Ziemi? — pyta chłopak jeszcze raz.
Jestem w kropce. A wiem, że Sed gotów indagować do
skutku, z typowym dla siebie uporem.
— No cóż... Będziesz się nadal uczył coraz ciekawszych
spraw. Kiedy się namyślisz kim chcesz zostać w dorosłym
życiu, pójdziesz na studia. Możesz badać zwierzęta, które tak
lubisz. Albo zająć się czymś zupełnie innym. Życie przed
tobą, możesz robić co dusza zapragnie...
Sed przerywa:
— Ale czy ci dobrzy, prawdziwi ludzie nie powiedzą, że
jestem tylko dzikusem z obcej puszczy?
Więc jeszcze nasz chłopak tego się boi!
— Sed, co ty pleciesz! — wołam wzruszony. — Jesteś
jednym z nas, obywatelem Ziemi.
Sed uśmiecha się szeroko, jakby właśnie tego oczekiwał.
— To dobrze. To świetnie.
I biegnie w podskokach przed siebie. Znów zerka w pra-
wo, lecz teraz wiem na pewno, że nie marzy o gęstej mgle,
tylko się jej lęka.
Nie spuszczam go z oczu. Nasz chłopak, obywatel Ziemi
nie tylko z rozwoju wydarzeń, lecz i z własnego wyboru, jawi
mi się symbolem. Ziemia... Moja, jego, nas wszystkich. Chcę
spytać Seda, czy mu troszkę żal opuszczać Zieloną, ale rychło
uświadamiam sobie, że byłoby to naiwne. Jego nie dręczą już
żadne rozterki.
Zrewidować powinienem raczej swoje doznania. Jakże
niedawno (może jeszcze przed chwilą?) czułem się rozpięty
na huśtawce dwóch tęsknot do dwóch globów, między
którymi nie miałem swobodnego wyboru. Czy jeszcze targają
mną tamte mieszane uczucia?
Patrzę na Seda schylonego nad kwiatem polnej róży i cały
i problem znowu przymierzam do niego. Gdzież jest jego
Ojczyzna: czy tutaj, gdzie się urodził, czy tam, w Macierzy?
On wybrał Ziemię, której nigdy nie widział. A ja?...
Ogarnia mnie wstyd, że umiałem żałować powrotu. Że
z marzeniami o stworzeniu Nowej Ziemi niedość mocno
ścierała się we mnie nostalgia za prawdziwą Ziemią. Pytam
siebie, jak to w ogóle możliwe, i szukam odpowiedzi w gąszczu
zjawisk, które stępiły żywotność władz duchowych w nas
wszystkich. Może to tylko tanie samousprawiedliwienie?
Gleba paruje zapachami ziół, zielonobrunatna równia
ciągnie się w dal, pod czaszę nieba, jak chropawy grzbiet
kosmicznego olbrzyma usiany brodawkami krzewiastych kęp
i szczeciną rzadko poutykanych drzew. Spokój i cisza. Z góry
sączy się monotonie słoneczny blask. Staje mi w myśli moja
wizja planety-potwora, i Nadistoty Snerga, i rozmowy z Ro-
bertem.
Za co miałbym przeklinać los, który rozstrzygnął właśnie
tak? Dla odkrywców, pionierów, budowniczych nowych
ludzkości — tworzenie kosmicznych kolonii to raczej chwała
niż szczęście. Bo urodzeni na Ziemi należą do niej.
Spoglądam na zegarek: południe. Za trzy godziny wszys-
cy będziemy w statku. Nie uszliśmy daleko od Domu.
Gdybym koniecznie chciał, zdążyłbym polatać nad Daren-
cją, nad Morzem Smoka, rzucić okiem z góry na błyskającą
nitkę Kanji i zygzaki Kolindra, szarpiącego skały. Ale odeszła
mnie chęć odświeżenia wspomnień ostatnimi kadarmi krajob-
razów, wśród których upłynął kawałek mojego życia. Było,
przeminęło...
Sed podbiega i woła zaaferowany:
— Lepiej chodźmy już do „Sindbada"!
Zgadzam się. Wszystko mi jedno, jak spędzę końcówkę na
Zielonej. Taka przerwa w życiorysie: zaczął się na Ziemi,
wraca do źródła. I to zaraz. Dla mnie fraszka, że minie
kilkadziesiąt lat. Przeżyją je świadkowie, odfajkują kronika-
rze, wchłonie historia.
A ja się obudzę jak po zdrowym śnie, mając w pamięci
„wczoraj": ten sam pustynny kosmodrom, ostatnie gawędy
z bliskimi i najbliższymi, uściski dłoni, pachnące ziemskie
kwiaty, dobre życzenia — i start w Kosmos. Znów będzie to
samo, lecz w odwrotnej kolejności. Tylko inni ludzie: wetera-
ni życia i nieznajomi. „Przypisany do Ziemi, jak dawny chłop
do zagonu" — krzepiąco przemyka mi przez głowę. Musia-
łem przylecieć aż tu, żeby to dobrze zrozumieć.
W hibernacji nie ma marzeń sennych. Kiedy się obudzę,
niechaj sobie przypomnę jako sen wszystkie tamte nadzieje
i tamte gorycze pod kryptonimem ZIELONA. Teraz mam je
za sobą. Coraz bliżej, coraz wyraziściej lśni przede mną
okazała kuła „Sindbada", która zabiera stąd nas, niedziel-
nych gości.
Wisła 1988 r.
... •¦ ---.'¦ ¦;':¦ ¦¦:.„,; ;.-.;>:. : . _ \ -.¦ . -, ;, ¦... ; ' ,